________________
૪૦
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ
પાંચમા સૈકાની શરૂઆતમાં આવેલા પહેલા ચીની યાત્રી ફા–હિઆના તથા સાતમા સૈકાના પહેલા અર્ધ ભાગમાં તેના મહાન અનુગામી હ્યુએન્સાંગે લખેલી નોંધેાની સરખામણી નિઃસંદેહરીતે સિદ્ધ કરે છે કે ગુપ્તયુગમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાયમાં ધીમેધીમે સડા પેસતા ગયેા હતેા. પણ એ સમયમાં રહેતા લેાકેાની નજરે એ સડા ભાગ્યે જ ચઢવો હશે કારણકે તેમની નજર આગળ તા ભવ્ય મહેામાં રહેતા, અને અતિશય પ્રભાવશાળી, ધનવાન અને સત્તાશાળી સંધ હમેશાં ખડા દેખાતા હતા. ગુપ્તયુગના ભવ્ય બૌદ્ધ મઠોનાં સંખ્યાબંધ અવશેષાની શોધ પુરાતત્ત્વના અન્વેષણ કાર્યની આશ્ચર્ય ઉપજાવે એવી બીના છે. ગુપ્ત રાજાએ જો કે જાહેર રીતે બ્રાહ્મણાના હિંદુ ધર્મના, ખાસ કરીને વૈષ્ણવ સંપ્રદાયના અનુયાયી હતા, છતાં પ્રાચીન હિંદની આચાર રૂઢિને અનુસરી હિંદી ધર્મના વિવિધ સંપ્રદાયાને તેએ અનુગ્રહભરી નજરે જોતા. પહેલે ચદ્રગુપ્ત સાખ્ય દર્શનના અનુયાયી હતા. પણ પાછળથી તેણે બૌદ્ધ સાધુ
છે કે તે કૃતિ કાલિદાસના સમય પછીની હશે. એ ઝૂના લેખાને અનુસરી મને એ કૃતિને એથી વહેલી ગણવાનું મન થાય છે. હાવડ, આ. સરમાં જુએ રાઈડરના તરજૂમા. ‘મુદ્રા રાક્ષસ'ની સાલ માટે જીએ હાસ પૃ. ૩૯ (કાલંખીઆ. યુનિ. પ્રેસ એન્જાઈ., ૧૯૧૨;) હિગ્રાન્ટ ‘ઉબરડાસ કૌટિયશાસ્ત્ર ઉન્ડવર્લીન્ડર્ઝ' (૮૬, જાહઁસખર ડર સ્લેશીશન ગેઝલશાટ સુરવાર્ટ્સ, કટ્ટુર, જુલાઇ ૧૯૦૮; ૫. ૨૯; Čાની જે. આર. એ. એસ. ૧૯૦૮ પૃ. ૯૧૦; ૧૯૦૯ ૫. ૧૪૯; પુરાણાના યુગ માટે જીએ પાĐટરની વિગતવાર ચર્ચા ‘ડીનેસ્ટીઝ આફ કલિએજ' એ પુસ્તકમાં.
હિંદી અને ગ્રીક ગણિતશાસ્ત્ર વચ્ચેના સંબંધ વિષેની મિ. કાર્યની ટીકાએ જે. આર. એ. એસ. ૧૯૧૦ના રૃ. ૭પ૯ પર અને જે. પ્રેા. એ. એસ. ખી. ૧૯૧૧ના પૃષ્ઠ ૮૧૩ પર મળશે.
કળા અને સ્થાપત્યને લગતા પ્રશ્નોની બાબતમાં જુએ એ હિસ્ટરી આફ ફાઇન આટર્સ ઈન ઇંડિયા ઍન્ડ સીલેાન' તથા તે પુસ્તકમાં આપેલા ઉલ્લેખા. અને આ લેખકનો લેખ ઇન્ડિયન સ્કલ્પચર ઈન ગુપ્ત પીરિયડ' (આસ્ટાસ ઝાઈટલ, એમિલ-શ્રુતિ ૧૯૧૪)
ગુપ્ત સિક્કાઓ પર થયેલી રામની અસર મારા કાઇનેજ આફ
