________________
પ૦
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ બિહારમાં નાલંદા તેમજ વલ્લભી એ ચીનનાં સૌથી વધારે વિખ્યાત વિદ્યાધામો જોડે સરખાવી શકાય એવાં હિંદમાં સ્થાન હતાં. ત્યાં વિદ્યા ભણવા ઉત્સુક વિદ્યાર્થીઓનાં ટોળાં આવ્યાં જ કરતાં. એ વિદ્યાર્થીઓ બે થી ત્રણ વર્ષ બૌદ્ધ દર્શન પર અપાતાં વ્યાખ્યામાં હાજરી આપતા. હિંદમાં મે-લા-પો એટલે પશ્ચિમ માળવા અને મગધ એ બે દેશમાં વિદ્યાનું માન છે એવી હ્યુએન્સાંગની ટીકા ઇત્સિંગના ઉપલા નિવેદનથી બરાબર સમજાય છે, કારણ કે તે વખતે રાજકીય દૃષ્ટિએ મો-લા- અને વલ્લભી એક જ હતાં, અને ઉત્તર હિંદના રાજાધિરાજ હર્ષ રાજાના જમાઈ ધ્રુવ ભટ્ટની સત્તા એ બંને પર હતી એમ જણાય છે. વલ્લભી પડ્યા પછી, પશ્ચિમ હિંદનાં મુખ્ય શહેર તરીકેનું તેનું સ્થાન અણહિલવાડે લીધું, અને તે માન તેણે પંદરમા સૈકાના અંત સુધી જાળવી રાખ્યું. આખરે તે સમયે તેની જગા અમદાવાદ લીધી. ગુપ્ત સામ્રાજ્યના કેટલાક ટુકડા જુદાજુદા સ્થાનિક રાજવંશના હાથમાં કેવી રીતે આવ્યા તે વાચકને સમજાવવા માટે ઉપર આપેલી હકીકત પૂરતી થશે.
પણ એ ગુપ્તવંશનો ધ્વંસ કરનાર તથા તેના સામ્રાજ્યને અનેક કકડાઓમાં ખંડિત કરનાર, અને ટૂંક મુદત સુધી તેના મોટા ભાગ
પર સત્તા જમાવી બેસનાર પરદેશી જંગલી હુનેના ભ્રમણનાં હુન લોકોની વધારે સ્પષ્ટ માહિતી આપવાની બે વહેણ જરૂર છે. “હુન' નામથી ઓળખાતી ભટકતા
લોકેની જાતિઓ, એશિયાનાં ઘાસ છવાયેલાં મેદાનમાંથી તેનાં ભૂખ્યાં ટોળાંઓનાં નિર્વાહના સાધનની શોધમાં જુદી આબોહવાવાળા પ્રદેશોમાં પશ્ચિમ તરફ ખસી, ત્યારે તે બે મુખ્ય પ્રવાહમાં વહેંચાઈ ગઈ. તેમાંનો એક પ્રવાહ ઓક્ષસ નદીની અને બીજે વલ્ગા નદીની ખીણ તરફ વળ્યો.
બીજો પ્રવાહ ઇ.સ. ૩૭૫માં પૂર્વ યુરોપ પર રેલાયો, અને તેણે ગોથ લોકોને દાન્યુબ નદીની દક્ષિણે હડસેલી નાખ્યા અને એ રીતે
