________________
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈતિહાસ સંસ્કૃત અને બે વર્ષ તામ્રલિપિ (તાલુક) બંદરમાં અભ્યાસ કર્યો. અને એ તો ચેખું જ છે કે મુસાફરો માટે રસ્તા તદ્દન સહિસલામત હતા. તેના પછી આવનાર હ્યુએન્સાંગને સાતમા સૈકામાં અનેક વાર અનુભવવાં પડેલાં, લૂંટારાને હાથે લૂંટાવાના દુઃખની ફરિયાદ કરવાનો આ યાત્રીને પ્રસંગ ઊભો નહોતો થયો. ઘણું કરીને પૌર્વાત્ય દૃષ્ટિએ વિક્રમાદિત્યના અમલના જેવું સુરાજ્ય હિંદ ત્યાર બાદ ભોગવ્યું નથી. સરકાર બધું જ કરવાને યત્ન નહિ કરતી, તથા પ્રજાની વાતમાં માથું મારતી નહિ અને તેથી તે બહુ લોકપ્રિય હતી. અતિશય પતિતના વર્ગ સિવાય બીજા બધા વર્ગના જીવન પર બૌદ્ધ સંપ્રદાયની દયાપ્રધાન શિક્ષાનો પ્રબળ પ્રભાવ પડેલો હતો. રાજા સનાતની બ્રાહ્મણ ધર્મનો હોવાથી બૌદ્ધ કે જૈન સરકાર બીજા સંપ્રદાયોને કનડવાનું વલણ દેખાડે તેવી વૃત્તિ પર દાબ મુકાતો હતો અને તેથી ધાર્મિક માન્યતાની બાબતમાં પૂરી છૂટ મળવાની ખાત્રી હતી. એક ધર્મનિષ્ઠ ભક્ત તરીકે ફાહીઆન બધી બાબતો બૌદ્ધસંપ્રદાયના ચશ્માંમાંથી જોતો, પણ એ તો દેખીતું છે કે સર્વોપરી સત્તા બ્રાહ્મણ ધર્માવલંબી હોય, ત્યારે સનાતન ધર્મ એ યાત્રીના લખાણ જોતાં જણાય છે તેથી વધારે આગળપડતો હોવો જોઈએ તથા યજ્ઞો કરવાની છૂટ પણ હેવી જોઈએ. ખરું જોતાં બૌદ્ધો સામેનું બ્રાહ્મણનું પ્રતિકાર્ય તે ફા–હીઅનની મુસાફરી કરતાં ઘણું વહેલું શરૂ થઈ ચુકેલું હતું અને હિંદમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાય તો અવનતિને પંથે વળી ચૂકેલો હતો કે એ યાત્રીને અવનતિનાં ચિહ્નો પારખી શક્યો નહોતે.
ચંદ્રગુપ્ત વિક્રમાદિત્યના અમલ દરમિયાન તેના મુલકની સામાન્ય આબાદી તથા શાંતિના પુષ્કળ પૂરાવા તેની સીધી સાહેદીથી તેમજ
ઘણાં વર્ષ સુધી બધી દિશામાં તેણે કરેલી કેટલાક પ્રદેશે મુશીબત કે હરકત વિનાની યાત્રાઓથી મળે આબાદનહાતા છે, છતાં કેટલાક પ્રદેશ દેશની સામાન્ય આબા
દીના ભાગીદાર નહેતા અને સંપત્તિ તથા
