________________
ગુપ્ત સામ્રા જ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષેત્ર થાય છે. પણ આવી શિક્ષા અપવાદરૂપ હતી અને કાયદેસર શરીરવ્યથા કરવાનો પ્રચાર નહોતો. રાજ્યની મહેસૂલ મોટેભાગે સરકારી જમીનની વિઘોટી દ્વારા ઊઘરાવવામાં આવતી અને રાજ્યના અમલદારોને બાંધ્યો પગાર મળતું હોવાથી લોકો પાસેથી મારી ખાવાનો પ્રસંગ મળતો નહિ.
બૌદ્ધોની જીવનચર્યાનું મોટે ભાગે પાલન કરવામાં આવતું. આપણને કહેવામાં આવે છે કે દેશભરમાં, કઈ કઈ જીવતા પ્રાણીની હત્યા
કરતું નથી તેમજ ડુંગળી કે લસણ ખાતું નથી. બૌદોની જીવનચર્યા . . . . તેઓ ડુકકર કે મરઘાં પાળતા નથી.
ઢોરોના સોદા થતા નથી તેમજ તેમના ચૌટામાં દારૂ ગાળવાની ભઠ્ઠિઓ હોતી નથી.” ચંડાલો અથવા અંતેવાસીઓ રગતપીતીની પેઠે ગામથી અલગ જગાએ રહેતા. શહેર કે બજારમાં દાખલ થતાં તેમના આગમનની ખબર બીજા લોકોને આપવા લાકડાના ટુકડા એકએક પર પછાડી અવાજ કરવાનું તેમને માટે ફરજિયાત હતું, જેથી બીજા લોકો તેમને અડકવાથી અભડાય નહિ. આ ચંડાલો જ ધર્મના ગુનેગાર હતા અને તેઓ જ શિકારી, માછી અને ખાટકીનું કામ કરતા. કેડીઓ એ સાધારણ ચલણી નાણું હતું. બૌદ્ધ મઠોને ઉદાર હાથે રાજ્ય તરફથી દાન મળતાં અને સાધુઓને પ્રજા તરફથી ઘરનાં, પથારીઓનાં, ચટાઇઓનાં તેમજ અન્ન તથા વસ્ત્રનાં દાનની કદી ખોટ પડતી નહિ.
હિંદમાં સૌથી વહેલા આવેલા ચીની મુસાફરે એકત્ર કરેલી અને ધેલી આ વિગતો પરથી એ તો નિઃસંદેહ જણાય છે કે ચંદ્રગુપ્ત
વિક્રમાદિત્યના રાજ્યનો વહીવટ સુવ્યવસ્થિત સુરાજ્ય હતા. સત્તાવાળાઓ પ્રજાના જીવનમાં બની શકે
તેટલા ઓછા આડે આવતા અને તેને પિતાને ફાવે તેવી રીતે ધનસંચય કરવા તથા આબાદ થવા દેતા હતા. આ ભક્તયાત્રીઓ કોઈપણ જાતની ડખલ વગર પાટલીપુત્રમાં ત્રણ વર્ષ
