________________
ગુ ખ઼ સા બ્રા જ્યે અ ને પશ્ચિમના ક્ષત્રપા
૨૩
ઘટના હોય એમ જણાતું નથી. ક્ષત્રપાનેા છેલ્લા ઉલ્લેખ ઈ.સ. ૩૮૮ની સાલના સંબંધમાં આવે છે; એ સાલ પછી થોડા જ સમયમાં તેને મુલક ગુપ્ત સામ્રાજ્યમાં ભેળવી દેવામાં આવ્યા હશે.
ઘણા પાછળથી સ્થપાએલા મેાગલવંશના રાજાએ પેઠે, ગુપ્તવંશના આદ્ય સંસ્થાપક સિવાયના બીજા બધા સમ્રાટે લાંબાં રાજ્ય ભાગવવા ભાગ્યશાળી થયા હતા. ચંદ્રગુપ્ત વિક્રમાદિવ્યે લગભગ ચાલીશ વર્ષ રાજ્ય કર્યું અને ઈ.સ. ૪૧૩ સુધી વતા રહ્યો હતા. તેના અંગત ચારિત્ર વિષે નહિ જેવી જ માહિતી છે, પણ તેની કારકિર્દની ખાત્રીદાર ખીના પરથી સાબિત થાય છે કે તે એક મજબૂત અને જોશીલા રાજ્યકર્તા હતા અને વિશાળ મુલક પર સત્તા ચલાવવા તથા તેની વૃદ્ધિ કરવાની પૂરી લાયકાત ધરાવતા હતા. પોતાનાં યુદ્ધપરાક્રમેાની જાહેરાત આપતાં મેઢાં મેટાં પદે અને મહત્તા બતાવનારા ઇલ્કાબેાને તેને બહુ પ્રેમ હતા. સિક્કાઓ પર પોતાની જાતને ઇરાનના આચાર મુજબ સિંહ જોડે લડતા અને તેમાં સફળ થતા ચીતરાવવાનું તેને બહુ ગમતું.
એવાં સૂચને છે કે પાટલીપુત્ર જોકે હજુએ જાહેર રીતે પાટનગર ગણાતું હતું. તે પણ સમુદ્રગુપ્તની મેટાવિસ્તાર પરની છતે। પછી તે ગુપ્ત સમ્રાટાનું સામાન્ય નિવાસસ્થાન નહેાતું રહ્યું. એ વાત ખરી છે કે મૌર્ય સમ્રાટ, ગુપ્તાના કરતાં મેાટા વિસ્તારવાળાં રાજ્યની વ્યવસ્થા એ પ્રાચીન પાટનગરથી કરવામાં સફળ થયા હતા, તેમના સમયમાં પણ પાટનગર રાજ્યના છેક પૂર્વ છેડા તરફ આવવાને કારણે અગવડતા પડતી જ હશે અને રા-દરબાર માટે કાઇ વધારે મધ્યસ્થ જગાના લાભ તે। દેખીતા જ હતા. લેાકકથાના નાયક રામચંદ્રની નગરી અયેાધ્યા, જેના ખંડેરમાંથી દક્ષિણ અયેાધ્યા જિલ્લામાં આવેલા હાલના ફૈઝાબાદ શહેર બાંધવનેા કોટ
ખીજા ચંદ્રગુપ્તનું ચારિત્ર
પાટનગર
