________________
૨૦.
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ ભૂતકાળની મહત્તાનાં ઘણાં સ્મારક છે. એ નગરીનું પ્રાચીન નામ કાયમ રહેલું છે અને કેટલાક સમય સુધી તે સિંધીઆ મહારાજની રાજ્યધાની પણ હતી.
સમુદ્રગુપ્ત જાતે પશ્ચિમ હિંદની છતનું કામ માથે લેવા શક્તિવાન થયો નહોતો. પણ આખા દેશને ચીરી તેણે કરેલી વિજયી
કૂચથી ખૂબ પ્રભાવિત થયેલા બીજા એક રૂદ્રછેલ્લા ક્ષત્રપનું પતન દામાના પુત્ર ક્ષત્રપ રૂદ્રસેન તરફથી આવેલા
એલચીમંડળને તેણે સત્કાર્યું હતું. પિતાએ પ્રાપ્ત કરેલા રાજ્ય અને ધનભંડારના કબજાથી બળવાન બનેલા ચંદ્રગુપ્ત બીજાએ પિતાના એ પશ્ચિમ હિંદમાં વસતા પ્રતિસ્પર્ધીને કચરી નાંખી, તે ક્ષત્રપની સત્તા નીચેના કિંમતી મુલકને પોતાના રાજ્યમાં ખાલસા કરવાનો નિશ્ચય કર્યો. કોઈ મહત્વાકાંક્ષી રાજા પિતાના ધનાઢય પડોશી જોડે આક્રમણાત્મક યુદ્ધ આદરે છે, ત્યારે તેના હેતુઓ શોધવા બહુ લાંબે જવું પડે એવું હોતું નથી; પણ આપણને એટલી તો ખાત્રી થાય છે જ કે જાતિ, ધર્મ, અને આચારભેદને લીધે આ ગુપ્ત સમ્રાટને પશ્ચિમના એ અશુદ્ધ, પરદેશી રાજ્યકર્તાઓને દબાવી દેવાની ખાસ અને પ્રબળ ઈચ્છા થઈ હતી. બૌદ્ધ અને જૈન સંપ્રદાય તરફ સહિષ્ણુ આ વિક્રમાદિત્ય ચંદ્રગુપ્ત પિતે સનાતની હિંદુ હતો અને વૈષ્ણવ સંપ્રદાય પ્રત્યે અનુરાગ ધરાવતા હતા. આ કારણોને લઈ વર્ણવ્યવસ્થામાં નહિમાનનારા તેમજ તેની બહુ પરવા ન કરનારાપરદેશી રાજાઓનો બળજબરીએ ઉછેદ કરવામાં તેને ખરેખર ખૂબ સંતોષ અને આનંદ થયાં હશે. રૂદ્રસેન પર ચઢાઈ કરવામાં તેના હેતુ ગમે તે હે, પણ સત્યસિંહના પુત્ર ક્ષત્રપ રૂદ્રસિંહ પર ચઢાઈ તેણે કરી તેને પદભ્રષ્ટ કરી કતલ કર્યો, અને તેનો તમામ મુલક ખાલસા કરી નાખ્યો. નિંદક પ્રણાલી કથા કથે છે કે “શત્રુના શહેરમાં પરસ્ત્રી જોડે પ્રીત કરવામાં રોકાયેલા શકરાજાને તેની પ્રેમપાત્રના વેશમાં સજજ થયેલા ચંદ્રગુપ્ત મારી નાખ્યો.” પણ આ પ્રણાલીકથા યથાર્થ ઐતિહાસિક
