________________
૨૪
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
વર્ષના વસવાટના સમય જે સત્તાશાળી સમ્રાટ્ના મુલકમાં તેણે ગાળ્યા તેના નામના ઉલ્લેખ કરવા જેટલી કાળજી પણ તેણે લીધી નથી. પણ લખાણમાં વચ્ચે વચ્ચે તેણે પેાતાની કલમને તે સમયના સાધારણ જીવનની મીનાએની નોંધ કરવા દીધી છે અને એક કરતાં વધારે *કરાએમાં તેણે વિગતો પણ નોંધી છે. એ બધી માહિતી જો કે વીસમી સદીની જિજ્ઞાસા સંતાપવા પૂરતી નથી તેપણ તે સમયના દેશની સ્થિતિને સાધારણ ઠીકઠીક તાદશ ચિતાર આપે એવી છે. એ ચિતાર એકદર રીતે આનંદ આપે એવા છે અને એનાથી એ પૂરવાર થાય છે કે પ્રજા શાંતિમાં રહી સમૃદ્ધ તથા સારી પેઠે આબાદ થાય એવા સુવ્યવસ્થિત રાજ્યતંત્રનેા લાભ આપવાની શક્તિ રાજા વિક્રમાદિત્ય ધરાવતા હતા.
પાટલીપુત્રની પહેલી મુલાકાત વખતે, એ મુસાફર પર અશાકના મહેલની બહુ જબરી છાપ પડી હતી. એ મહેલ તે સમયે હયાતીમાં હતા અને તેમાં પથ્થર પરની કારીગીરી પાટલિપુત્રની રેશનક એવી તે હેરત પમાડે એવી હતી કે તે માનુષી કુશળતાની મર્યાદા બહારની જણાતી હતી અને તે કારણે તે સમ્રાટ્ની સેવામાં રહેતાં સત્વથી કરાયેલી મનાતી હતી. અશેાકે ઊભા કરેલા મનાતા એક સ્તૂપ પાસે એ મઠ ઊભા હતા જેમાંના એકમાં મહાયાન પંથના અને ખીજામાં હીનયાન પંથના સાધુ રહેતા હતા. એ બંને સંસ્થાએમાં મળીને છસેાથી સાતસેા સાધુએ રહેતા હતા. એ સાધુએ તેમની વિદ્વત્તા માટે એટલા બધા પ્રખ્યાત હતા કે દશે દિશામાંથી જિજ્ઞાસુએ અને વિદ્યાર્થીએ તેમનાં વ્યાખ્યાન સાંભળવા આવતા હતા. સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસ કરતા કા-હીઆન અહીં ત્રણ વર્ષ રહ્યો. જુદાજુદા સંપ્રદાયાનાં મજીવનની શિસ્તનાં જે પુસ્તક મેળવવા એણે બીજાં ઘણાં સ્થળાએ વ્યર્થ કાંકાં માર્યા હતાં તે અહીં મળી જવાથી તેના મનમાં બહુ સંતાષ ઉપજ્ગ્યા હતા. પ્રતિવર્ષ, વર્ષના ખીજા માસની આઠમે ગવૈયા તથા બજવૈયા સાથે માટે વરઘેાડા
