________________
આના વેપારી
મયુગ મલેની
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષત્રપો વેપારના સીધા સંબંધમાં આવ્યો, અને પરિણામે અલેક્ઝાંડ્રીઆના વેપારીઓના માલ જોડે આવતા યુરોપીય ખ્યાલની અસર નીચે તેને દરબાર તથા પ્રજા આવ્યાં. ગુપ્તયુગનાં સાહિત્ય, કળા તથા વિજ્ઞાન પર થયેલી પરદેશી અસરની સંક્ષિપ્ત ચર્ચા આગલા પ્રકરણમાં કરવામાં આવશે.
પાશ્ચાત્ય ક્ષેત્રોમાં બે તદ્દન ભિન્ન તથા એકએકથી ખૂબ અલગ પ્રદેશમાં રાજ્ય કરતા વંશનો સમાવેશ થાય છે. મહારાષ્ટ્રના
હરાટ’ ક્ષત્રપોનું પાટનગર પશ્ચિમ ઘાટોમાં પશ્ચિમના ક્ષત્રપ ઘણું કરીને નાશક આગળ હતું. ઇ.સ.ની પહેલી
સદીમાં કઈક સમયે તેમણે તેમની સત્તા જમાવી હતી, અને આશરે ઈ.સ. ૧૧૯માં કે તેની આસપાસ આંધ્રરાજા ગૌતમી પુત્રે તેમનો નાશ કરી, તેમના મુલકને પોતાના રાજ્યમાં ભેળવી દીધો હતો. શકરાજાએ છાને માળવામાં ઉજયિનીમાં ઈશ પછીના પહેલા સૈકાના અંત ભાગમાં બીજા “ક્ષત્રપ” વંશની સ્થાપના કરી હતી. ચટ્ટાનના રાજ્યનો તેના પૌત્ર પુત્ર રૂદ્રદામાએ ખૂબ વિસ્તાર કર્યો હતો. એ રૂદ્રદામા ૧લાએ ઇ.સ. ૧૨૮ અને ૧૫૦ ની વચમાં ઘણું કરીને ઈ.સ. ૧૩૦ પહેલાં ગૌતમીપુત્રના પુત્ર પુલુમાયી રાજા પાસેથી થોડાં વર્ષ પહેલાં ગૌતમીપુત્રે ક્ષહરાટ’ ક્ષત્રપ પાસેથી જીતી લીધેલો તમામ અથવા લગભગ તમામ મુલક પિતાને કબજે કર્યો. આથી રૂદ્રદામા પહેલાની સત્તા માત્ર સૌરાષ્ટ્રના દ્વીપકલ્પ ઉપર જ નહિ, પણ માળવા, કચ્છ, સિંધ અને કોકણ તેમજ બીજા પ્રદેશો-ટૂંકામાં આખા પશ્ચિમ હિદ પર જામી. ચટ્ટાન તથા તેની પાછળ થનારા રાજાઓનું પાટનગર ઉજજયિની હતું. તે બહુ પ્રાચીન નગરી હતી અને પશ્ચિમ કિનારાનાં બંદર તથા હિંદની અંદરના ભાગ વચ્ચેના વેપારના કેન્દ્રરૂપ હતી. તે વિદ્યા અને સંસ્કૃતિના ધામ તરીકે પ્રખ્યાતિ પામેલી હતી અને વિલાયતના ગ્રીનીચની જેમ તેનાથી હિંદનાં રેખાંશે મપાતાં હતા. એ નગરી આજ પણ મેટું સરખું શહેર છે અને તેમાં તેની
