________________
૧૫
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | શ્લોક-૩
જે કારણથી તેના=વચનના, અપૌરુષેયત્વમાં સ્વરૂપ લાભનો પણ અભાવ છેઃવચનના સ્વરૂપના લાભનો પણ અભાવ છે. તે આ પ્રમાણે –
ઉક્તિ વચન છે અને આનું=વચનનું, સ્વરૂપ પુરુષના વ્યાપાર અનુગત છે અને તાલ-ઓષ્ઠાદિવ્યાપારરૂપ પુરુષની ક્રિયાના અભાવમાં કેવી રીતે વચન થવા માટે યોગ્ય છે? અર્થાત્ વચન સંભવે નહિ, વળી અપૌરુષેય એવું આ વચન ક્યારેય પણ સંભળાતું ઉપલબ્ધ થતું નથી. ઉપલંભમાં પણ અવાજના સંભળાવામાં, પણ પિશાચાદિ વક્તાની આશંકાની અનિવૃત્તિ છે–તેના વડે પિશાચ વડે તે સંભળાતું વચન ભાષિત ન થાઓ એ પ્રકારની આશંકાની નિવૃત્તિ થતી નથી, તેથી કેવી રીતે તેનાથી પણ= અપૌરુષેય વચનથી પણ, બુદ્ધિમાનોની સુનિશ્ચિત એવી પ્રવૃત્તિ પ્રસિદ્ધ થાય ? અર્થાત્ થઈ શકે નહિ.
ત્તિ' શબ્દ “તથા દિ'થી કરેલા કથનની સમાપ્તિ માટે છે. કેવું અનુષ્ઠાન ધર્મ છે ? એથી કહે છે –
જે પ્રમાણે કહેવાયેલું છે=કાલાદિ આરાધના અનુસારરૂપ જે પ્રકારથી શાસ્ત્રમાં પ્રતિપાદિત છે, તે જ અવિરુદ્ધવચનમાં પ્રવૃત્તિ ધર્મ છે એમ અવય છે. વળી, અન્યથા પ્રવૃત્તિમાં=શાસ્ત્રમાં જે અનુષ્ઠાન જે પ્રકારે કરવાનું કહ્યું છે તેનાથી અન્ય પ્રકારની પ્રવૃત્તિમાં, તદ્દ્વેષીપણું જEશાસ્ત્રનું કેલીપણું જ, પ્રાપ્ત થાય છે, ધર્મ પ્રાપ્ત થતો નથી.
જે કારણથી કહેવાયું છે – “જડ એવો જે આગમના અર્થમાં=આગમે કહેલી ચૈત્યવંદન આદિ પ્રવૃત્તિમાં, તેને ઉલ્લંઘીને=આગમની વિધિને ઉલ્લંઘીને, તેનાથી જ=આગમથી જ, પ્રવર્તે છે. તે તે પુરુષ, તેને કરનાર થાય=ધર્મને કરનાર થાય, અને નિયમથી તેનો દ્વેષી થાયઃકરાતા ધર્મનો કેવી થાય. III” (યોગબિંદુ-૨૪૦)
વળી તે ધર્મનું અનુષ્ઠાન કેવા પ્રકારનું છે ? એથી કહે છે – મૈત્રાદિ ભાવથી સંયુક્ત છે. મૈત્રી-પ્રમોદ-કરુણા-માધ્યય્યરૂપ જે મૈત્રી આદિ ભાવો અંતઃકરણના પરિણામો અને તપૂર્વક બાહ્યચેષ્ટા વિશેષ=સર્વ જીવોમાં મૈત્રી, ગુણાધિકમાં પ્રમોદ, ક્લિશ્યમાનમાં કરુણા અને અવિનેયમાં અયોગ્યમાં, માધ્યસ્થભાવ લક્ષણ, અંતઃકરણના પરિણામપૂર્વક બાહ્યએણ વિશેષ, તેનાથી સંયુક્ત એવું ધર્મઅનુષ્ઠાન ધર્મ છે, એમ અવય છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે શાસ્ત્રમાં કહેલા અનુષ્ઠાનને ધર્મ ન કહેતાં મૈત્રાદિ ભાવથી યુક્ત અનુષ્ઠાનને ધર્મ કેમ કહ્યું? એમાં હેતુ કહે છે –
મૈત્રી આદિ ભાવોનો વિશ્રેયસ અને અભ્યદયના લવાળા ધર્મરૂપ કલ્પદ્રમના મૂલપણાથી શાસ્ત્રાન્તરમાં પ્રતિપાદન છે. આવા પ્રકારનું અનુષ્ઠાન ધર્મ એ પ્રકારથી દુર્ગતિમાં પડતા જીવોના સમૂહને ધારણ
