________________
૨૦૭
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૨ | સૂત્ર-૪૮
રાગાદિક્લેશવાસિત સર્વથા ચિત્તથી અવ્યતિરિક્ત એવા રાગાદિક્લેશથી વાસિત અર્થાત્ સંસ્કૃત=સંસ્કાર પામેલું ચિત્ત સંસાર છે એમ બૌદ્ધ માને છે. એ રીતે બધ્યમાન એવા આત્માથી ભિન્ન એવી વસ્તુરૂપે સદ્ એવું કર્મ છે એ રીતે સ્વીકારાયેલું થતું નથી.
ત્યાં=સાંખ્યમતના કથનમાં, પ્રકૃતિનો જ બંધ-મોક્ષ સ્વીકાર કરાયે છતે આત્માનું સંસાર અને મોક્ષ અવસ્થામાં અભિન્ન એક સ્વભાવપણું હોવાથી યોગશાસ્ત્રોમાં મુક્તિના ફલપણારૂપે કહેવાયેલું જે યોગીઓનું યમ-નિયમ આદિ અનુષ્ઠાન તે વ્યર્થ જ થાય.
ચિત્તથી અવ્યતિરિક્ત કર્મવાદી એવા બૌદ્ધના પણ મતે કર્મનું અવસુરૂપે સત્વ જ થાય. જે કારણથી જે જેનાથી અવ્યતિરિક્ત સ્વરૂપવાનું છે તે તે જ છે. અને લોકમાં તે જ પોતાનાથી અવ્યતિરિક્ત સ્વરૂપવાળી વસ્તુ જ, તેના વડે જ પોતાના સ્વરૂપ વડે જ બંધાય છે એ પ્રકારે પ્રતીતિ તથી; કેમ કે ભિન્ન સ્વભાવવાળા જ પુરુષ અને બેડી આદિરૂપ બધ્યમાન અને બંધનનો લોકમાં વ્યવહાર છે. વળી, કર્મનું ચિત્તમાત્રપણું સ્વીકાર કરાયે છતે સંસારનો અને મોક્ષનો ભેદ પ્રાપ્ત થાય નહિ; કેમ કે ચિત્ત માત્રનું ઉભયમાં પણ=સંસાર અવસ્થામાં અને મોક્ષ અવસ્થામાં પણ, અવિશેષ છે. II૪૮/૧૦૬II ભાવાર્થ :
જિનશાસનમાં આત્મા બધ્યમાન સ્વીકારાયો છે. આત્માની બધ્યમાન અવસ્થા એટલે આત્માના પોતાના સામર્થ્યના તિરોધાનથી પરવશતાને પામેલી અવસ્થા. જેમ કોઈ પુરુષ સ્વઇચ્છા અનુસાર ગમન આદિ કરતો હોય અને તેને બેડીમાં નાખવામાં આવે તો તેના ગમનનું સામર્થ્ય તિરોધાન થાય છે અને તે પુરુષ બેડીના બંધનમાં પરવશતાથી જીવે છે તેમ આત્માનું પોતાનું સહજ સુખાત્મક જે સ્વરૂપ હતું તે સ્વરૂપના અનુભવનું સામર્થ્ય કર્મના બંધનને કારણે તિરોધાન થાય છે અને કર્મને પરવશ તે તે દેહાદિમાં ઉત્પન્ન થઈને પરવશતાથી જીવે છે, પરવશતાથી મરે છે અને પરવશતાથી ચારે ગતિમાં પરિભ્રમણ કરે છે. આવો જીવ ચૌદ પ્રકારના જીવોના ભેદોમાંથી કોઈક ભેદને પામીને સંસારમાં રખડે છે.
વળી, જીવનાં મિથ્યાત્વાદિ પરિણામો દ્વારા વસ્તુરૂપે વિદ્યમાન એવા જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોને સંસારી જીવબાંધે છે અને તે કર્મ આત્માથી ભિન્ન, વસ્તુરૂપે સતું એવા મૂર્ત પુદ્ગલરૂપ છે. આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે આત્મામાં મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને યોગરૂપ પાંચ પ્રકારની મલિન પરિણતિ છે અને તે પરિણતિના બળથી કર્મ આત્મા સાથે સંશ્લેષ પામે છે અને તેની પરિણતિને અનુરૂપ જ્ઞાનાવરણારિરૂપે પરિણમન પામે છે અને જે કર્મના ઉદયથી જ્ઞાનનું આવરણ થાય છે તે જ્ઞાનાવરણીય છે. વળી, કેટલાંક કર્મો જ્ઞાનની વિકૃતિને કરે છે તે મોહનીય છે. અને કેટલાંક કર્મો દેહ આદિના સંયોગો કરાવે છે તે નામકર્માદિ રૂપ છે અને તે પ્રકૃતિઓને પરવશ જીવ સંસારના પરિભ્રમણને પ્રાપ્ત કરે છે.
અહીં બધ્યમાન આત્મા સ્વીકારવાથી સાંખ્યમતનું નિરસન થાય છે, કેમ કે સાંખ્યદર્શનવાળા આત્માને
