________________
૨૦૮
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૨ / સૂત્ર-૪૮, ૪૯ ફૂટસ્થ નિત્ય માને છે, તેથી તેમના મતમાં આત્મા સદા એક સ્વરૂપ છે અને તેમના મતે પ્રકૃતિમાંથી બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે અને તે બુદ્ધિમાં આત્માનું પ્રતિબિંબ પડે છે. પ્રકૃતિ જ બંધાય છે અને પ્રકૃતિ જ મુક્ત થાય છે, છતાં પ્રકૃતિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી બુદ્ધિમાં આત્માનું પ્રતિબિંબ પડેલું હોવાથી ઉપચારથી આત્મા બંધાય છે અને આત્મા મુકાય છે તેવો વ્યવહાર થાય છે. તેથી સાંખ્યમત અનુસાર કર્મ વસ્તુરૂપે સત્ હોવા છતાં અને આત્મા કર્મથી પૃથક્ હોવા છતાં આત્મા કર્મથી બંધાતો નથી તેવો અર્થ પ્રાપ્ત થાય અને પ્રકૃતિ જ બંધાય છે અને પ્રકૃતિ જ મુક્ત થાય છે તે કથન સંગત થાય નહિ; કેમ કે બધ્યમાન વસ્તુ ન હોય તો બંધનરૂપ કર્મ પોતાને બાંધે છે એમ કહેવું સંગત થાય નહિ અને પ્રકૃતિ જ બંધાતી હોય અને મોક્ષ પામતી હોય તો મોક્ષ અર્થે યોગીઓ પ્રવૃત્તિ કરે છે તે વ્યર્થ સિદ્ધ થાય. અર્થાત્ યોગીનો આત્મા બંધાયેલો નથી, તેથી પોતાની મુક્તિ માટે યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરે તેમ કહેવું અર્થ વગરનું છે.
વળી, બૌદ્ધદર્શનવાળા બધ્યમાન એવા આત્માને સ્વીકારે છે, પરંતુ આત્માથી અતિરિક્ત વસ્તુરૂપે સત્ એવું બંધન સ્વીકારતા નથી. અને “રાગાદિક્લેશવાસિત ચિત્ત જ સંસાર છે” એમ કહીને રાગાદિ પરિણામવાળા આત્માને બંધાયેલો માને છે અને રાગાદિ પરિણામ રહિત આત્માને મુક્ત માને છે. તેઓના મતે આત્માથી ભિન્ન વસ્તુરૂપે વિદ્યમાન એવું બંધન ન હોય તો સંસાર અવસ્થામાં પણ આત્મા કેવલ છે અને મુક્ત અવસ્થામાં પણ આત્મા કેવલ છે. અને કેવલ એવા આત્માના રાગાદિ ભાવો પરિણામો છે અને રાગાદિ રહિત એવો આત્મા પણ કેવલ છે, માટે રાગાદિ રહિત પણ આત્માનો પરિણામ છે તેમ પ્રાપ્ત થાય અને કેવલ આત્મામાં રાગાદિ જનક કોઈ અન્ય વસ્તુ ન હોય તો બે વિરોધીભાવવાળો આત્મા પ્રાપ્ત થાય નહીં. તેથી આત્મા અન્ય વસ્તુથી બંધાયેલો છે તેમ સ્વીકારવું જોઈએ. લોકમાં પણ પ્રસિદ્ધ છે કે પુરુષને બંધનમાં નાખવો હોય તો પુરુષથી અતિરિક્ત બેડી આદિ વસ્તુ જોઈએ, કેવલ પુરુષ હોય તો તે બંધનવાળો કહેવાય નહિ. તેમ સંસાર અવસ્થામાં કેવલ આત્મા હોય તો તે બંધનવાળો કહેવાય નહિ. માટે બૌદ્ધમત અનુસાર પણ બંધ-મોક્ષની ઉપપત્તિ થતી નથી. માટે બૌદ્ધ દર્શન શુદ્ધ નથી. II૪૮/૧૦૬
અવતરણિકા :
धमोक्ष
અવતરણિકાર્ય :
બંધ-મોક્ષના હેતુઓને જ કહે છે
-
-
ભાવાર્થ:
ઉપદેશક યોગ્ય શ્રોતાને બંધ-મોક્ષની ઉપપત્તિથી આગમની શુદ્ધિ છે તેમ બતાવ્યા પછી યોગ્ય શ્રોતા બંધ અને મોક્ષનાં કારણો જાણીને ઉચિત યત્ન કરે જેથી તેનું હિત થાય માટે બંધ-મોક્ષના હેતુઓને બતાવે છે
