________________
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૨ | સુત્ર-૧૦
૨૨૩
ટીકા :
'मरणे' अभ्युपगम्यमाने 'परलोकस्याभावः' प्रसज्यते, न हि देहादभिन्न एवात्मन्यभ्युपगम्यमाने कश्चित् परलोकयायी सिद्ध्यति, देहस्यात्रैव तावत् पातदर्शनात् तद्व्यतिरिक्तस्य चात्मनोऽनभ्युपगमात्, न च वक्तव्यम्-परलोक एव तर्हि नास्ति, तस्य सर्वशिष्टैः प्रमाणोपष्टम्भोपपन्नत्वेनाभीष्टत्वात्, प्रमाणं चेदम् यो योऽभिलाषः स सोऽभिलाषान्तरपूर्वको दृष्टः, यथा यौवनकालाभिलाषो बालकालीनाभिलाषपूर्वकः, अभिलाषश्च बालस्य तदहर्जातस्य प्रसारितलोचनस्य मातुः स्तनौ निभालयतः स्तन्यस्पृहारूपः, यच्च तदभिलाषान्तरं तनियमाद् भवान्तरभावीति ।।६०/११८ ।। ટીકાર્ચ -
‘કરો' ... મવાન્તરમાવતિ | મરણ સ્વીકાર કરાયે છતે=ચાર્વાક મતની યુક્તિ અનુસાર મરણ સ્વીકાર કરાયે છતે, પરલોકનો અભાવ પ્રાપ્ત થાય. કેમ પરલોકનો અભાવ પ્રાપ્ત થાય ? એથી કહે છે – દેહથી અભિન્ન જ=એકાંત અભિન્ન જ, આત્મા સ્વીકાર કરાયે છતે પરલોકમાં જનારો કોઈ સિદ્ધ થાય નહિ.
કેમ પરલોકમાં જનારો આત્મા સિદ્ધ થાય નહિ ? એથી કહે છે – દેહનું અહીં જ પાતદર્શન હોવાને કારણે અને દેહથી વ્યતિરિક્ત આત્માનો અસ્વીકાર હોવાને કારણે ચાર્વાક મત અનુસાર આત્માને સ્વીકારવાથી પરલોકમાં જનારો આત્મા સિદ્ધ થાય નહિ એમ અવય છે. અને તો પછી પરલોક જ નથી એમ ન કહેવું; કેમ કે તેનું પરલોકમાં જનારા આત્માનું, સર્વ શિષ્ટ પુરુષો વડે પ્રમાણના ઉપખંભથી ઉપપત્રપણારૂપે સ્વીકારાયેલું છે, અને પ્રમાણ આ છે - જે જે અભિલાષ છે તે તે અભિલાષાન્તરપૂર્વક જોવાયેલો છે. જે પ્રકારે યૌવનકાળનો અભિલાષ બાલકાળના અભિલાષપૂર્વક છે અને તે દિવસના થયેલા પ્રસારિત લોચતવાળા, માતાના સ્તનને જોતા બાળને સ્તનની સ્પૃહારૂપ અભિલાષ છે અને જે તેનો અભિલાષાતર છે તે નિયમથી ભવાંતર ભાવી છે.
‘ત્તિ’ શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિ અર્થે છે. ૬૦/૧૧૮ ભાવાર્થ
અવતરણિકામાં કહ્યું એ પ્રમાણે દેહથી અપૃથગુ આત્મા સ્વીકારીએ તોપણ મરણ ઘટી શકે; પરંતુ તેમ સ્વીકારવાથી પરલોકનો અભાવ પ્રાપ્ત થાય; કેમ કે મૃતદેહ અહીં પડેલો દેખાય છે અને પરલોકમાં જનારો આત્મા દેહથી પૃથગુ ન સ્વીકારવામાં આવે તો પરલોકની સંગતિ થાય નહિ. માટે પરલોકની સંગતિ અર્થે પણ દેહથી પૃથગુ પરલોકમાં જનારો આત્મા સ્વીકારવો જોઈએ; કેમ કે સર્વ શિષ્ટ પુરુષોએ અનુમાન
