________________
૨૦૬
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૨ | સૂત્ર-૪૮ "आत्मा न बध्यते नापि मुच्यते नापि संसरति कश्चित् । संसरति बध्यते मुच्यते च नानाश्रया प्रकृतिः ।।९।।" [सांख्यकारिका ६२] वस्तुसद्ग्रहणेन तु सौगतमतस्य, यतस्तत्रापि पठ्यते - “चित्तमेव हि संसारो रागादिक्लेशवासितम् । तदेव तैर्विनिर्मुक्तं भवान्त इति कथ्यते ।।९३।।" [शास्त्रवार्ता० ४०४] 'रागादिक्लेशवासित मिति रागादिक्लेशैः सर्वथा चित्तादव्यतिरिक्तैर्वासितं संस्कृतम्, एवं हि बध्यमानान भिन्नं वस्तुसत्कर्मेत्यभ्युपगतं भवति, तत्र प्रकृतेरेव बन्धमोक्षाभ्युपगमे आत्मनः संसाराऽपवर्गावस्थयोरभिन्नैकस्वभावत्वेन योगिनां यमनियमाद्यनुष्ठानं मुक्तिफलतयोक्तं यद् योगशास्त्रेषु तद् व्यर्थमेव स्यात् । बौद्धस्यापि चित्तादव्यतिरिक्तकर्मवादिनोऽवस्तुसत्त्वमेव कर्मणः स्यात्, यतो यद्यतोऽव्यतिरिक्तस्वरूपं तत् तदेव भवति, न च लोके तदेव तेनैव बध्यते इति प्रतीतिरस्ति, बध्यमानबन्धनयोः पुरुषनिगडादिरूपयोः भिन्नस्वभावयोरेव लोके व्यवह्रियमाणत्वात् । किञ्च, चित्तमात्रत्वे कर्मणोऽभ्युपगम्यमाने संसाराऽपवर्गयोर्भेदो न प्राप्नोति, चित्तमात्रस्योभयत्राप्यविशेषात् I૪૮/૨૦દ્દા ટીકાર્ય :
તત્ર “વળમ:' . ચિત્તમત્રોમવેત્રાથવિશેષાત્ ત્યાં=બધ્યમાનતા અને બંધનના સ્વીકારમાં, બધ્યમાત=સ્વસામર્થના તિરોધાનથી પારવશ્ય પ્રાપ્યમાન, કોણ છે? એથી કહે છે – આત્મા–ચૌદ ભૂતગ્રામના ભેદથી ભિન્ન એવો જીવ પ્રતિપાદન કરાય છે અને મિથ્યાત્વાદિ હેતુઓ વડે આત્મા જેના વડે બંધાય એ બંધન છે અને એ બંધન વસ્તુરૂપે સપરમાર્થથી વિદ્યમાન, જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મ અનંતાનંત પરમાણુપ્રચયતા સ્વભાવવાળું છે. આથી જ=પરમાણુના પ્રચયરૂપ છે આથી જ, મૂર્ત પ્રકૃતિ છે. અહીં=સૂત્રમાં, આત્મગ્રહણ દ્વારા=બધ્યમાન તરીકે આત્માને ગ્રહણ દ્વારા, સાંખ્યમતના નિરસન કહે છે. જે કારણથી ત્યાં=સાંખ્યમતમાં, કહેવાય છે –
આત્મા બંધાતો નથી. વળી, મુકાતો નથી. વળી, કોઈ આત્મા સંસરણ પામતો નથી અર્થાત્ સ્થાનાંતરમાં ગમન કરતો નથી. નાના આશ્રયવાળી=જુદા જુદા જીવોના આશ્રયવાળી, પ્રકૃતિ સંસરણ કરે છે, બંધાય છે અને મુકાય છે. I૯રા" (સાંખ્યકારિકા શ્લોક-૬૨).
વળી, વસઘ્રહણ દ્વારા=કર્મને વસ્તુરૂપે સત્ સ્વીકારવા દ્વારા, સૌમતમતનું નિરસન છે જે કારણથી ત્યાં પણ=સૌગતમતમાં પણ, કહેવાય છે.
“રાગાદિ ક્લેશવાસિત એવું ચિત્ત જ સંસાર છે. તેનાથી=રાગાદિક્લેશથી, વિનિર્મુક્ત=રહિત, તે જ=ચિત જ, ભવનો અંત છે એ પ્રમાણે કહેવાય છે. યા" (શાસ્ત્રવાર્તા શ્લોક-૪૦૪)
