________________
૨૦૯
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૨| સૂત્ર-૪૯ સૂત્ર:
हिंसादयस्तद्योगहेतवः, तदितरे तदितरस्य ।।४९/१०७ ।।
સૂત્રાર્થ :
હિંસાદિ તેના યોગના હેતુઓ છેઃબંઘના સંયોગના હેતુઓ છે અને તેનાથી ઈતર હિંસાદિથી ઈતર એવા અહિંસાદિ, તેનાથી ઇતરના=બંધથી ઈતર એવા મોક્ષના હેતુઓ છે. II૪૯/૧૦૭ી. ટીકા - _ 'हिंसादय' इति हिंसानृतादयो जीवपरिणामविशेषाः, किमित्याह-'तद्योगहेतवः, तस्य' बन्धस्य संसारफलत्वेन परमार्थचिन्तायां पापात्मकस्यैव 'हेतवः' आत्मना सह संबन्धकारणभावमापना वर्तन्ते, यदवाचि - “હિંસાવૃતાદા: પશ્વ, તત્ત્વાશ્રદ્ધનમેવ ૧ | क्रोधादयश्च चत्वार इति पापस्य हेतवः ।।९४।।" [शास्रवार्ता० श्लोक-४]
तथा 'तदितरे' तेभ्यो हिंसादिभ्य इतरेऽहिंसादय एव 'तदितरस्य' तस्मात् बन्धादितरो मोक्षः तस्य, अनुरूपकारणप्रभवत्वात् सर्वकार्याणामिति ।।४९/१०७।। ટીકાર્ય :
હિંસા' ... સર્વામિતિ | હિંસા, મૃષા આદિ જીવના પરિણામવિશેષો તેના યોગના હેતુઓ છેઃબંધના અર્થાત્ સંસારફલપણું હોવાના કારણે પરમાર્થચિંતામાં પાપાત્મક જ એવા બંધના, હેતુઓ અર્થાત્ આત્માની સાથે સંબંધના કારણભાવને પામેલા વર્તે છે. જે કારણથી કહેવાયું છે –
હિસા, મૃષા આદિ પાંચ, તત્ત્વનું અશ્રદ્ધાન અને ક્રોધાદિ ચાર એ પાપના હેતુઓ છે. ૯૪” (શાસ્ત્રવાર્તા શ્લોક ૪)
અને તેનાથી ઈતર=હિંસાદિથી ઈતર એવા અહિંસાદિ જ, તેનાથી ઈતરનાકને બંધથી ઈતર એવા મોક્ષના કારણ છે; કેમ કે સર્વકાર્યોનું અનુરૂપ કારણ પ્રભવપણું છે.
તિ’ શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિ અર્થે છે. ૪૯/૧૦૭થા ભાવાર્થ
ઉપદેશક યોગ્ય શ્રોતાને બધ્યમાન અને બંધનનું સ્વરૂપ બતાવ્યા પછી બંધનાં કારણો અને મોક્ષનાં કારણો બતાવે છે. તે બંધનાં કારણો હિંસા-મૃષા આદિ પાંચ, તત્ત્વનું અશ્રદ્ધાન અને ક્રોધાદિ ચાર કષાયો છે. અહીં બંધનાં બધાં કારણોને પાપાત્મક કહ્યાં. તેથી કોઈને શંકા થાય કે બંધ પાપ અને પુણ્યરૂપે થાય છે છતાં બધાં બંધનાં કારણોને પાપાત્મક કેમ કહ્યાં ? તેથી કહે છે –
