________________
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | સૂત્ર-૪૨ ટીકા :
सात्म्यतः कालभोजनेऽपि 'लौल्यस्य' आकाङ्क्षातिरेकादधिकभोजनलक्षणस्य ‘त्यागः,' यतः यो मितं भुङ्क्ते स बहु भुङ्क्ते, अतिरिक्तभुक्तं हि उद्वामनहादनमारणानामन्यतमदसंपाद्य नोपरमं प्रतिपद्यते, तथा भुञ्जीत यथा सायमन्येधुश्च न विपद्यते वह्निः, न भुक्तेः परिमाणे सिद्धान्तोऽस्ति, वल्यभिलाषायत्तं हि भोजनम्, अतिमात्रभोजी देहमग्निं च विधुरयति, तथा दीप्तोऽग्निर्लघुभोजनाद् देहबलं क्षपयति, अत्यशितुर्दुःखेन परिणामः, श्रमार्त्तस्य पानं भोजनं वा नियमात् ज्वराय छर्दिषे वा થાત્ ૪૨ાા ટીકાર્ય :
સાત ... થાત્ II સાભ્યથી કાળે ભોજનમાં પણ લીલ્યનો આકાંક્ષાના અતિરેકથી અધિક ભોજનરૂપ લોલુપતાનો, ત્યાગ કરવો જોઈએ. જે કારણથી જે પુરુષ પરિમિત ભોગવે છે તે બહુ ભોગવે છે, અતિરિક્ત ખાધેલું વળી ઉદ્યમત=ઊલ્ટી, હાદા ઝાડા અને મારણકમૃત્યુ, આમાંથી અચતમને સંપાદન કર્યા વગર ઉપરમ પામતું નથી=ઊલ્ટી, ઝાડા અને મૃત્યુ કર્યા વગર વિરામ પામતું નથી. અને તે પ્રકારે ખાવું જોઈએ જે રીતે સાંજના કે અન્ય દિવસે અગ્નિ વિનાશ પામે નહિ=જઠરાગ્નિ મંદ થાય નહિ. ભોજનના પરિમાણમાં સિદ્ધાંત નથી, પરંતુ અગ્નિના અભિલાષને આધીન ભોજન છે અને અતિમાત્રાનું ભોજન કરનાર દેહ અને અગ્નિને ક્ષીણ કરે છે અને દીપ્ત થયેલો અગ્નિ અલ્પભોજનથી દેહબળનો ક્ષય કરે છે. અતિશય ખાનારને દુઃખથી પરિણામ પામે છે=ભોજન મુશ્કેલીથી પાચનને પામે છે અને શ્રમથી પીડાયેલાને પાન અને ભોજન નિયમથી જવા માટે અથવા વમન માટે થાય છે. I૪રા. ભાવાર્થ :
ગૃહસ્થ સર્વથા ભોગની લાલસા વગરના નથી, તેથી જ શરીરના શાતાના અર્થી પણ છે અને ઇષ્ટ ભોજનના પણ અર્થી છે. આમ છતાં ધર્મપ્રધાન મનોવૃત્તિવાળા છે અને ધર્મ-અર્થ-કામનું સાધન દેહ છે, તેથી ધર્મ-અર્થ અને કામને સાધવાના ઉપાયરૂપે દેહનું સમ્યફ પાલન કરે છે, તેથી સામ્યથી કાળે ભોજન કરે ત્યારે પણ ઇષ્ટ પદાર્થમાં આકાંક્ષાના અતિરેકથી અધિક ભોજન કરવારૂપ લોલુપતાનો ત્યાગ કરે છે. તેના કારણે ગ્રહણ કરાયેલો આહાર દેહની પુષ્ટિનું કારણ બને છે, પરંતુ વિકૃતિનું કારણ બનતું
નથી.
વળી, આયુર્વેદમાં કહ્યું છે કે જેઓ પરિમિત ખાય છે=પોતાની પાચનશક્તિની મર્યાદાને ઓળંગીને લેશ પણ ખાતા નથી તેઓ બહુ ખાય છે; કેમ કે દેહના સ્વાથ્યને કારણે લાંબુ જીવે છે, રોગરહિત જીવે છે, તેથી અધિક ખાય છે. વિવેકી ગૃહસ્થ સ્વસ્થતાના ઉપાયભૂત સામ્યભોજન અને લૌલ્યનો ત્યાગ કરીને સ્વસ્થતાના સુખને જ પ્રાપ્ત કરે છે તેથી તે પ્રવૃત્તિ ધર્મ બને છે. આશા
