________________
૧૦૬
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | સૂત્ર-પ૪ સૂત્ર:
[9] શાસ્તવિતાપેક્ષા ||૪|| સૂત્રાર્થ :
(૩૧) કાલમાં ઉચિતની અપેક્ષા એ ગૃહસ્થનો ધર્મ છે. પ૪ll ટીકા :
यद्यत्र 'काले' वस्तु हातुमुपादातुं वा 'उचितं' भवति तस्यात्यन्तनिपुणबुद्ध्या पर्यालोच्य अपेक्षा'= अङ्गीकारः, कर्त्तव्या, दक्षलक्षणत्वेनास्याः सकलश्रीसमधिगमहेतुत्वात्, अत एव पठ्यते
"यः काकिणीमप्यपथप्रपन्नामन्वेषते निष्कसहस्रतुल्याम् । कालेन कोटीष्वपि मुक्तहस्तस्तस्यानुबन्धं न जहाति लक्ष्मीः ।।४२।।" [] ‘મુદત્ત' રૂતિ મુહર્તા: I૫૪ ટીકાર્ય :
વત્ર .... મુનેદdઃ || જે કાલમાં જે વસ્તુ જે કૃત્યો, ત્યાગ કરવા માટે કે ગ્રહણ કરવા માટે ઉચિત છે તેનું અત્યંત નિપુણબુદ્ધિથી પર્યાલોચન કરીને અપેક્ષા રાખવી જોઈએ અંગીકાર કરવું જોઈએ; કેમ કે આનું ઉચિત કાળે ઉચિતની અપેક્ષા રાખવાનું, દક્ષલક્ષણપણું હોવાથી બુદ્ધિમાનપણાનું લક્ષણ હોવાથી, બધી સમૃદ્ધિની પ્રાપ્તિનું હેતુપણું છે. આથી જ કહેવાય છે –
“અપથ પ્રાપ્ત એવી કાકિણીને પણ કોડીને પણ, જે હજાર સોનામહોરની તુલ્ય શોધે છે અને કાળે કરોડ સોનામહોરમાં પણ મુક્તહસ્તવાળો છે લક્ષ્મી તેના અનુબંધને ત્યાગ કરતી નથી. જરા” ).
મુક્તહસ્ત એટલે મુત્કલહાથવાળો ઉદાર હાથવાળો. પિઝા ભાવાર્થ :
સૂત્ર-પરમાં કહ્યું કે ગૃહસ્થ ધર્મ-અર્થ-કામમાં બલાબલનો વિચાર કરવો જોઈએ. સૂત્ર-પ૩માં કહ્યું કે ત્યારપછી તે ત્રણેય પુરુષાર્થો ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામે તે રીતે સેવવા જોઈએ. હવે તે ત્રણેય પુરુષાર્થોમાંથી જે કાળે જે પુરુષાર્થનો ત્યાગ કરવો ઉચિત હોય અને જે પુરુષાર્થનો સ્વીકાર કરવો ઉચિત હોય તેને અત્યંત નિપુણબુદ્ધિપૂર્વક વિચારીને તે કૃત્ય કરવું જોઈએ.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે જ્યાં સુધી ભોગાદિને અનુકૂળ વિકારી માનસ શાંત થયું નથી ત્યાં સુધી સર્વસંગનો ત્યાગ કરીને સંયમ ગ્રહણ કરવું ઉચિત નથી પરંતુ સ્વભૂમિકા અનુસાર અનુચિત ભોગોનો ત્યાગ કરીને ધર્મપ્રધાન રૂપે જીવન જીવવું ઉચિત છે. જેમ જેમ અધિક અધિક ધર્મ સેવવાની શક્તિનો સંચય થાય તેમ તેમ તે તે પ્રકારના ભોગોનો ત્યાગ કરીને અધિક અધિક ધર્મમાં ઉદ્યમ કરવો જોઈએ.
