________________
૧૨૬
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૨ | શ્લોક-૩ કેવા પ્રકારનો તે હોવાથી સાધી શકતો નથી ? એથી કહે છે – કેવી રીતે મૂઢ=વિગત ચિત્તા છે જેને એ વિચિત, વિચિત્તનો ભાવ વૈચિત્ર્ય, વૈચિન્યને પામેલ મૂઢ એવો તે હિતાહિતની વિચારણા ગઈ છે જેમાં એવો ચિત્યને પામેલો પૂર્વમાં કહેલા લક્ષણવાળો જીવ, મહાન=પરમપુરુષાર્થના હેતુપણું હોવાથી મહાન, એવા ધર્મબીજા રોહણ આદિ કેવી રીતે સાધશે ? અર્થાત્ સાધી શકે નહિ; કેમ કે સરસવમાત્રતા ધારણ કરવામાં અસમર્થ પુરુષને મેરુપર્વતને ધારણ કરવાનું અસમર્થપણું છે.
તિ' શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિ અર્થે છે. ll૩. ભાવાર્થ :
જે જીવો પ્રથમ અધ્યાયમાં બતાવ્યું તે રીતે હિતાહિતની પ્રવૃત્તિ કરતા નથી, તેથી વર્તમાનમાં પોતાના માટે હિત શું છે અને પોતાના માટે અહિત શું છે તેના વિભાગમાં અકુશળ છે અને તેવા જીવો મનુષ્ય થયા હોય તોપણ પશુની જેમ હિતાહિતનો વિચાર કર્યા વગર જીવન જીવે છે, એવા જીવો પ્રથમ અધ્યાયમાં બતાવ્યું એ રીતે જીવનનિર્વાહ આદિ સર્વ અનુષ્ઠાનો પોતાના આ લોક અને પરલોકના હિતનું કારણ બને તે રીતે સેવતા નથી; કેમ કે પ્રથમ અધ્યાયના અંતે શ્લોક-૫ અને ૬માં બતાવ્યું એ રીતે મનુષ્યપણાના દુર્લભપણાનું ભાવન કરીને આ લોક અને પરલોકમાં સુખની પરંપરાનું કારણ બને તેનો વિચાર કરતા નથી. કેમ વિચાર કરતા નથી ? એથી કહે છે –
અયોગ્ય છે=અન્ન હોવાના કારણે મનુષ્યભવને સફળ કરે એ રીતે ધનઅર્જન આદિ કૃત્યો કરવાના અનધિકારી છે.
અનધિકારી કેમ છે ? એમાં સાક્ષી આપે છે –
મૂર્ખ જીવોને કોઈ પ્રવૃત્તિમાં અધિકાર નથી. અને જે જીવો હિતાહિતનો વિભાગ કરવામાં અકુશળ છે તેઓ મૂર્ખ છે માટે હિતનું કારણ બને તે રીતે જીવવા માટે અનધિકારી છે. અને આવા જીવો મોક્ષરૂપ પરમ પુરુષાર્થનો હેતુ બને એવા ઉત્તમ સંસ્કારોનું આધાન થાય તેવા ધર્મબીજોનાં આરોહણ આદિ કૃત્ય કઈ રીતે સાધી શકે ? અર્થાત્ સાધી શકે નહિ.
આશય એ છે કે પ્રથમ ભૂમિકાના ઉચિત ગૃહસ્થજીવનના આચારોનું જેઓ સ્વભૂમિકા અનુસાર પાલન કરે છે તેઓ ઉપદેશક પાસેથી વિશેષ પ્રકારના ધર્મશ્રવણ દ્વારા પોતાનામાં રહેલા ધર્મબીજને વિકસાવી શકે છે, પરંતુ જેઓમાં ઉચિત પ્રવૃત્તિપૂર્વક જીવન જીવવાની વૃત્તિઓ નથી તેવા જીવો વિશેષ પ્રકારના ઔચિત્યનું કારણ એવા ધર્મનું સેવન કરી શકે નહિ. જેમ કોઈ પુરુષ સરસવના દાણા જેવડા ધર્મને ધારણ કરવા સમર્થ ન હોય તે મેરુપર્વતના ભારને વહન કરી શકે નહિ, તેમ જેઓ આદ્યભૂમિકાના ઉચિત આચારો સેવી શકે નહિ તેઓ વિશેષ પ્રકારના ઔચિત્યરૂપ ધર્મનું સેવન કઈ રીતે કરી શકે અર્થાત્ કરી શકે નહિ. IIષા
