________________
૧૭૫
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૨| સૂત્ર-૨૮ તથા – "नाप्राप्यमभिवाञ्छन्ति नष्टं नेच्छन्ति शोचितुम् । आपत्सु च न मुह्यन्ति नराः पण्डितबुद्धयः ।।८३।।" [महाभारते उद्योगपर्वणि ५।३३।२३] "न हृष्यत्यात्मनो माने नापमाने च रुष्यति । गाङ्गो ह्रद इवाक्षोभ्यो यः स पण्डित उच्यते ।।८४।।" [महाभारते उद्योगपर्वणि ५।३३।२६] इति
ર૮/૮દ્દા ટીકાર્ય :
સત્' ... રૂતિ સદ્અ વિપર્યસરૂપ જ્ઞાન છે જેને તે સજ્ઞાનવાળો પંડિત પુરુષ તેની પ્રશંસા કરવી જોઈએ. અથવા યથાર્થ વિવેચનરૂપ જ્ઞાનની પ્રશંસા કરવી જોઈએ જે આ પ્રમાણે –
“તે ત્રણ નેત્રોથી મહાદેવને દેખાતું નથી, પદ્મજન્મને આઠ નેત્રોથી દેખાતું નથી, સ્કન્દને બાર નેત્રોથી દેખાતું નથી અને ઈન્દ્રને હજાર ચલુથી દેખાતું નથી અને જગતત્રયનાં એકઠાં કરેલાં નેત્રોથી પણ તે વસ્તુ દેખાતી નથી અર્થાત્ તે ભાવોને મહાદેવ આદિ જોતા નથી, દૃષ્ટિને પાછી ખેંચીને=બાહ્યભાવોથી દૃષ્ટિને પાછી ખેંચીને, સમાધાન પામેલી બુદ્ધિવાળા=આ બાહ્ય ભાવો આત્મા માટે અનુપયોગી છે એ પ્રકારના સમાધાનને પામેલી બુદ્ધિવાળા, પંડિત પુરુષો જેને=જે ભાવોને, જુએ છે. ll૮૨ાા" ().
તિ' શબ્દ ઉદ્ધરણની સમાપ્તિ અર્થે છે. અને “પંડિત બુદ્ધિવાળા પુરુષો અપ્રાપ્ય ઇચ્છતા નથી, નષ્ટનો શોક કરવા ઇચ્છતા નથી, અને આપત્તિમાં મોહ પામતા નથી. I૮૩" (મહાભારત ઉદ્યોગપર્વ, ૫/૩૩-૨૩)
“પોતાના માનમાં હર્ષિત થતા નથી અને અપમાનમાં રોષ કરતા નથી. ગંગાના હૃદની જેમ=સરોવરની જેમ, જે અક્ષોભ્ય છે તે પંડિત કહેવાય છે. ll૮૪n" (મહાભારત ઉદ્યોગપર્વ, ૫/૩૩-૨)
‘તિ' શબ્દ ઉદ્ધરણની સમાપ્તિ સૂચક છે. ll૨૮/૮૬ ભાવાર્થ :
ઉપદેશક શ્રોતા પાસે સજ્ઞાનની અથવા સજ્ઞાનવાળા પુરુષની પ્રશંસા કરે જેથી ઉત્સાહિત થયેલો શ્રોતા પંચાચારના પાલન દ્વારા સલ્તાનની પ્રાપ્તિ થાય તે પ્રકારનો માર્ગાનુસારી પ્રયત્ન કરવા ઉત્સાહિત થાય છે.
તેમાં ઉદ્ધરણ આપતાં કહ્યું કે ત્રણ નેત્રવાળા મહાદેવ આદિ જે વસ્તુ જોઈ શકતા નથી તે વસ્તુ પંડિત પુરુષો જોઈ શકે છે. તેનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે જે મહાપુરુષો સ્વશક્તિ અનુસાર પંચાચારનું પાલન કરે છે તેઓ ભગવાનનાં વચનના મર્મને જાણનારા બને છે અને ભગવાનનાં વચનના મર્મને જાણ્યા પછી સ્વશક્તિ અનુસાર તે ભાવો નિષ્પન્ન કરવા ઉદ્યમ કરે છે. તેવા મહાત્મા બાહ્ય સંસારના ભાવોથી પાછી ખેંચેલી
