________________
૧૪
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૨| સૂત્ર-૪૦ આશય એ છે કે મતિમાન પુરુષોને કયું શ્રુતજ્ઞાન શુદ્ધ છે? તેનો નિર્ણય કરવાની ઉત્કટ ઇચ્છા હોય છે, તેથી પરીક્ષામાં સમર્થપણાથી આદરણીય સર્વ શ્રુતજ્ઞાન છે અર્થાત્ સર્વદર્શનોનું શ્રુતજ્ઞાન છે. આમ છતાં વિવેકી પરીક્ષક વિચારે કે જે આગમ આત્માને નિત્ય માને છે તેના મતે આત્મામાં કોઈ પરિવર્તનનો સંભવ નથી, તેથી તે વચન અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવાથી આત્માનું હિત થશે તેમ સ્વીકારી શકાય નહિ.
વળી, જે આગમ આત્માને એકાંતે ક્ષણિક સ્વીકારે છે તે વચન અનુસાર આત્મા બીજી ક્ષણમાં વિદ્યમાન જ ન હોય તો ભાવિના હિત માટે તે આગમવચન અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવી ઉચિત ગણાય નહિ અને જે આગમ સ્પષ્ટ રીતે અસંબદ્ધ પદાર્થ કહેતું હોય તેવું એકાંત વચનવાળું આગમ કદાચ કષશુદ્ધ અને છેદશુદ્ધ પ્રાપ્ત થાય તોપણ વિવેકી પુરુષને આદરણીય બને નહિ, તેથી મતિમાન પુરુષ પ્રથમ તાપપરીક્ષાથી આ આગમ શુદ્ધ તત્ત્વને બતાવનાર છે એવો નિર્ણય કર્યા પછી તેનાં વિધિ-નિષેધ વાક્યો પણ મોક્ષને અનુકૂળ છે કે નહિ તેનો નિર્ણય કરે અર્થાત્ જે દર્શનનાં વચનો મોક્ષને અનુકૂળ વિધિ-નિષેધ કરતાં હોય તેનો નિર્ણય કરે. ત્યારપછી તે દર્શનનાં વચનો પણ વિધિ-નિષેધને અનુકૂળ સર્વ આચારો બતાવે છે કે નહિ એ પ્રકારની છેદશુદ્ધિનો નિર્ણય કરે.
આ રીતે તાપપરીક્ષાથી શુદ્ધ કૃતધર્મનો નિર્ણય કર્યા પછી કષ-છેદથી પણ તે શ્રતધર્મ શુદ્ધ જણાય તો તે આગમનો સ્વીકાર કરે.
આથી જ દિગમ્બર દર્શન આત્માને પરિણામી સ્વીકારે છે, તેથી તાપશુદ્ધ છે, મોક્ષને અનુકૂળ વિધિનિષેધનું કથન કરે છે, તેથી કષશુદ્ધ છે; આમ છતાં વિધિ-નિષેધને પોષક એવી સર્વ સંયમની ક્રિયાઓ બતાવતું નથી; કેમ કે ધ્યાનમાં વ્યાઘાત થાય તો પણ સાધુને ધ્યાનમાં ઉપષ્ટભક એવા વસ્ત્રની અનુજ્ઞા આપતું નથી માટે છેદશુદ્ધ નથી. તેવો નિર્ણય કરીને મતિમાન પુરુષો તે દર્શનનો ત્યાગ કરે છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે સુવર્ણમાં સામાન્ય રીતે પ્રથમ કષપરીક્ષા કરાય છે, પછી છેદપરીક્ષા કરાય છે, પછી તાપપરીક્ષા કરાય છે. જ્યારે બુદ્ધિમાન પુરુષ તો “એકાંત નિત્ય કહેનાર શાસ્ત્ર તાપશુદ્ધ નથી” તેવો નિર્ણય કરીને તેની કષ અને છેદ પરીક્ષા કરવામાં યત્ન કરતા નથી પરંતુ જે આગમ તાપશુદ્ધ છે તેવો નિર્ણય થયા પછી પણ જો તે દર્શન મોક્ષને અનુકૂળ વિધિ-નિષેધને કહેતું ન હોય તો તે દર્શન કષશુદ્ધ નથી, તેથી કલ્યાણનું કારણ નથી, માટે તે દર્શનને પણ બુદ્ધિમાન પુરુષો સ્વીકારતા નથી. અને કષશુદ્ધ વચનો જે દર્શનમાં પ્રાપ્ત થતાં હોય આમ છતાં જે દર્શનનાં વચનો વિધિ-પ્રતિષેધને અનુરૂપ ઉચિત ક્રિયા બતાવનારાં ન હોય તો છેદશુદ્ધ નથી, તેથી મતિમાન પુરુષો તે દર્શનને પણ સ્વીકારતા નથી આ પ્રકારનું કષ-છેદ-તાપ પરીક્ષાનું પરસ્પર અંતર છે.
વળી, વિશિષ્ટ માર્ગાનુસારી બુદ્ધિના અભાવવાળા જીવો ઓઘથી સંસારથી વિમુખ થઈને મોક્ષના અર્થી બને છે ત્યારે પોતાને જે દર્શન પ્રાપ્ત થયું હોય તે દર્શનમાં બતાવેલા મોક્ષને અનુરૂપ વિધિ-નિષેધનાં વચનોને જાણીને તે દર્શન અનુસાર યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે અને ભદ્રક પ્રકૃતિને કારણે તેઓ યોગની ચાર દૃષ્ટિ સુધીનો વિકાસ તે તે દર્શનનાં એકાંત વચનોથી પણ કરી શકે છે અને તેવા જીવોમાં મોક્ષની
