________________
૧પ૦
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧) અધ્યાય-૨ | સૂર-૧૧ પ્રથમના ચાર દર્શનાચારો ગુણ-ગુણીનો અભેદ કરીને ગુણીને દર્શાનાચારરૂપે કહેલ છે અને પાછળના ચાર દર્શનાચારો ગુણ-ગુણીનો ભેદ કરીને ગુણને દર્શનાચારરૂપે કહેલ છે, જેથી શ્રોતાને ગુણ-ગુણીનો કથંચિત્ ભેદ અને કથંચિત્ અભેદ છે એ પ્રકારનો સ્યાદવાદ્ગો બોધ થાય. (૩) ચારિત્રાચાર:
ચારિત્રના આચારો પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિરૂપ છે, તેથી ઉપદેશક શ્રોતાને કહે કે જો શક્તિ હોય તો સંસારમાં સર્વ ભાવોનો ત્યાગ કરીને મન-વચન-કાયાથી ગુપ્ત થઈને સર્વ ઉદ્યમથી નવું-નવું ચુત ભણવું જોઈએ, શ્રત દ્વારા આત્માને વાસિત કરવો જોઈએ અને શ્રુતના અર્થો દ્વારા આત્માને તે રીતે વાસિત કરવો જોઈએ જેથી ચારિત્રના પાલન દ્વારા અસંગભાવની શક્તિનો સંચય થાય અને તે માટે સંયમવૃદ્ધિ અર્થે ગમનાગમનની પ્રવૃત્તિ આવશ્યક જણાય ત્યારે યત્નાપૂર્વક પાંચ સમિતિનું પાલન કરવું જોઈએ. ગમનાગમનનું કોઈ પ્રયોજન ન હોય કે બાહ્ય પ્રવૃત્તિનું કોઈ પ્રયોજન ન હોય ત્યારે સદા ગુપ્તિમાં રહીને આત્માને વિતરાગના વચનથી વાસિત કરીને વીતરાગતુલ્ય થવા યત્ન કરવો જોઈએ જે સમ્યજ્ઞાનના અને સમ્યગ્દર્શનના ફળરૂપ ચારિત્ર છે અને સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યગ્દર્શનના ફળરૂપ ચારિત્રનું ફળ સંસારનો ઉચ્છેદ છે. (૪) તપાચાર :
વળી, ઉપદેશક શ્રોતાને કહે કે કલ્યાણના અર્થી જીવોએ શક્તિ અનુસાર જેમ ચારિત્રમાં ઉદ્યમ કરવો આવશ્યક છે તેમ ચારિત્રના અતિશયના આધાન અર્થે ૧૨ પ્રકારના તપમાં ઉદ્યમ કરવો જોઈએ, તેમાં છ પ્રકારનાં બાહ્ય તપો છે જે તપની આચરણાથી બાહ્ય રીતે આત્મા સંવર ભાવને પામે છે. બાહ્યથી સંવર ભાવને પામેલો આત્મા છ પ્રકારના અભ્યતર તપ દ્વારા વિશેષ પ્રકારના નિર્લેપભાવને પ્રાપ્ત કરે છે જેથી બાર પ્રકારનો તપ ચારિત્રની અતિશયતાનું પ્રબળ કારણ બને છે. માટે કલ્યાણના અર્થી જીવે શક્તિ ગોપવ્યા વગર અત્યંતર તપની વૃદ્ધિનું કારણ બને તે રીતે બાહ્ય તપ પણ સેવવો જોઈએ. (૫) વીર્યાચાર :
પૂર્વમાં જ્ઞાનાચાર આદિ ચાર આચારો બતાવ્યા. તે ચાર આચારો સેવવામાં લેશ પણ શક્તિ ગોપવા વગર શક્તિ અનુસાર તે તે આચારોને સેવવા જોઈએ અને જે જે આચારો જ્યારે જ્યારે સેવે છે ત્યારે ત્યારે માત્ર તે બાહ્ય આચારોનું પાલન માત્ર બાહ્યથી થાય તેવો યત્ન ન કરવો જોઈએ પણ યથાવતું તેનું પાલન થાય તેવો યત્ન કરવો જોઈએ જેથી તે આચારના સેવનથી ગુણસ્થાનકની વૃદ્ધિ રૂપ ફલની પ્રાપ્તિ થાય.
આ પ્રકારે શ્રોતાની બુદ્ધિ અનુસાર ઉપદેશક પંચાચારનો ઉપદેશ આપે તો સંસારના નિસ્તારનો અર્થી એવો તે શ્રોતા તે આચારોને યથાવત્ સેવીને પ્રતિદિન અવશ્ય ગુણસ્થાનકની વૃદ્ધિ કરી શકે છે અને આત્મામાં દીર્ઘ સંસારને ચલાવે તેવી જે પરિણતિ વર્તે છે તે પ્રતિદિન ક્ષીણ ક્ષીણતર કરે છે. માટે ઉપદેશકે શ્રોતાની બુદ્ધિ અનુસાર જ્ઞાનાચાર આદિ પાંચ આચારનો તે રીતે બોધ કરાવવો જોઈએ જેથી તે શ્રોતા કલ્યાણની પરંપરાને પ્રાપ્ત કરે. I/૧૧/
