________________
૧૪૦.
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૨| સૂત્ર-૯ ભાવાર્થ :
ધર્મને સન્મુખ થયેલા યોગ્ય શ્રોતાને ઉપદેશક પ્રથમ સાધારણ ગુણોની પ્રશંસા કરે છે ત્યારપછી અધિક ગુણોની પ્રશંસા કરે છે જે અધિક ગુણો અહિંસાદિ વ્રતોની આચરણારૂપ છે અને તેનો સૂક્ષ્મ બોધ કરાવવા માટે ઉપદેશક શ્રોતાને તેની ભૂમિકા અનુસાર એક વખત કે અનેક વખત પણ ઉપદેશ આપે છે. આમ છતાં, અહિંસાદિ વ્રતોના વિષયમાં તેને સૂક્ષ્મ બોધ ન થાય તો પણ તેની નિંદા ન કરે પરંતુ તેના વિશેષ પરમાર્થને જાણવાની જિજ્ઞાસા થાય તે રીતે તેનામાં શુશ્રુષા ગુણ પ્રગટ કરે અને શુશ્રુષા ગુણે પ્રગટ થયા પછી ફરી ફરી તે ગુણવિષયક ઉપદેશ આપે. જેથી કોઈ શ્રોતાને અહિંસાદિ વ્રતોનો મર્મસ્પર્શી બોધ થાય ત્યારે તેની પ્રજ્ઞાની પ્રશંસા કરે જેથી યોગ્ય શ્રોતા ઉત્સાહિત થઈને અધિક અધિક તત્ત્વને જાણવા માટે યત્નવાળો થાય. ત્યારપછી તેને આગમમાં પ્રવેશ કરાવે અર્થાત્ અતીન્દ્રિય પદાર્થોની પ્રાપ્તિનો ઉપાય સર્વજ્ઞના વચનરૂપ આગમ છે માટે આગમમાં અત્યંત બહુમાન કેળવવું જોઈએ જેથી સર્વ કલ્યાણની પ્રાપ્તિ થાય તે પ્રકારનો ઉપદેશ આપે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે યોગ્ય શ્રોતાને આગમમાં બહુમાન કઈ રીતે ઉત્પન્ન કરાવી શકાય, તેથી યોગબિન્દુના શ્લોકો બતાવે છે તેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે –
પરલોકની પ્રવૃત્તિમાં પ્રાયઃ શાસ્ત્રથી અન્ય કોઈની અપેક્ષા રખાતી નથી. પરલોકની પ્રવૃત્તિમાં શાસ્ત્રની અપેક્ષા કેવા જીવો રાખે છે તે બતાવતાં કહે છે –
જે જીવો નજીકમાં મોક્ષમાં જવાના છે એવા આસન્નભવ્ય જીવો અને સંસારમાં હિતાહિતનો વિચાર કરીને જીવનારા મહિમાન પુરુષો અને તત્ત્વની રુચિરૂપ ધનથી યુક્ત એવા જીવો પરલોકની પ્રવૃત્તિમાં શાસ્ત્રની અપેક્ષા રાખે છે, તેથી વિવેકી પુરુષે હંમેશાં શાસ્ત્રમાં બહુમાન કેળવવું જોઈએ. (યોગબિન્દુ-૨૨૧)
વળી, શાસ્ત્રનું જ મહત્ત્વ બતાવવા અર્થે કહે છે –
અર્થ-કામની પ્રવૃત્તિમાં ઉપદેશ વગર પણ સંસારી જીવો કુશળ હોય છે, પરંતુ ધર્મમાં શાસ્ત્ર વગર કુશળતા આવતી નથી; કેમ કે અતીન્દ્રિય પદાર્થો સર્વજ્ઞના વચનથી જ યથાર્થ જણાય છે. માટે વિચારક પુરુષે શાસ્ત્રમાં જ આદર કરવો ઉચિત છે. (યોગબિન્દુ-૨૨૨)
વળી, શાસ્ત્રમાં આદર ન કરવામાં અને ધર્મની પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તો ધર્મની પ્રવૃત્તિથી પણ હિત થાય નહિ. તે બતાવવા અર્થે કહે છે –
અર્થઉપાર્જન આદિમાં અવિધિથી પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તો અર્થ આદિનો અભાવ પ્રાપ્ત થાય, તે સિવાય અન્ય કોઈ અનર્થ થાય નહિ, પરંતુ ધર્મમાં શાસ્ત્રનું અવલંબન ન લેવામાં આવે અને સ્વઇચ્છા અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તો ક્રિયાના ઉદાહરણથી=વિપરીત રીતે ચિકિત્સાના ઉદાહરણથી, પ્રકૃષ્ટ અનર્થ થાય છે. માટે વિવેકી પુરુષે ધર્મની પ્રવૃત્તિ કરતાં પૂર્વે તે પ્રવૃત્તિવિષયક શાસ્ત્રની વિધિના પરમાર્થને જાણવા માટે અવશ્ય યત્ન કરવો જોઈએ, જેથી ધર્મની પ્રવૃત્તિથી અહિત થાય નહિ. (યોગબિન્દુ-૨૨૩)
