________________
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૨ / સૂત્ર-૨
૧૨૮
ટીકા ઃ
'तस्य' सद्धर्मदेशनार्हस्य जन्तोः 'प्रकृतिः ' स्वरूपं गुणवल्लोकसङ्गप्रियत्वादिका, ' देवताधिमुक्तिश्च' बुद्धकपिलादिदेवताविशेषभक्तिः, तयोः 'ज्ञानं' प्रथमतो देशकेन कार्यम्, ज्ञातप्रकृतिको हि पुमान् रक्तो द्विष्टो मूढः पूर्वव्युद्ग्राहितश्च चेन भवति तदा कुशलैस्तथा तथाऽनुवर्त्य लोकोत्तरगुणपात्रतामानीयते, विदितदेवताविशेषाधिमुक्तिश्च तत्तद्देवताप्रणीतमार्गानुसारिवचनोपदर्शनेन तद्दूषणेन च सुखमेव मार्गेऽवतारयितुं शक्यते इति ।।२ / ६० ।।
ટીકાર્થ ઃ
'तस्य' सद्धर्मदेशनार्हस्य શતે કૃતિ ।। તેની=સદ્ધર્મદેશનાયોગ્ય જીવની, પ્રકૃતિ=ગુણવાન લોકોના સંગના પ્રિયત્વાદિ સ્વરૂપ પ્રકૃતિ, અને દેવતાની અધિમુક્તિ=બુદ્ધ-કપિલાદિ દેવતાવિશેષની ભક્તિ, તેનું પ્રથમથી ઉપદેશકે જ્ઞાન કરવું જોઈએ. જ્ઞાતપ્રકૃતિવાળો પુરુષ રાગવાળો, દ્વેષવાળો, મૂઢ અને પૂર્વવ્યુગ્રાહિત ન હોય તો કુશલ પુરુષ વડે તે તે પ્રકારે અનુવર્તન કરીને લોકોત્તર ગુણપાત્રતાને પ્રાપ્ત કરાવાય છે અને જાણેલા દેવતાવિશેષની શ્રદ્ધાવાળો જીવ તે તે દેવતાપ્રણીત માર્ગાનુસારી વચનના ઉપદર્શનથી અને તેના દૂષણથી=અમાર્ગાનુસારી વચનના દૂષણથી સુખપૂર્વક જ માર્ગમાં અવતારી શકાય છે.
‘કૃતિ' શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિ અર્થે છે. ૨/૬૦ના
ભાવાર્થઃ
સદ્ઉપદેશક એકાંતે શ્રોતાના કલ્યાણના અર્થી હોય છે, તેથી પોતાના ઉપદેશ દ્વારા તે શ્રોતાને ભગવાનના વચનના ૫૨માર્થની પ્રાપ્તિ થાય તે રીતે ઉપદેશ આપે છે. તે ઉપદેશ માટે ઉપદેશકે પ્રથમ શ્રોતાની પ્રકૃતિ જાણવી જોઈએ. અર્થાત્ આ શ્રોતા ગુણવાન લોકોની સાથે સંગ ક૨વાનો પક્ષપાતી છે કે નહિ. જો તે શ્રોતા સ્વદર્શન પ્રત્યે અનિવર્તનીય રાગવાળો હોય, પરદર્શન પ્રત્યે દ્વેષવાળો હોય અથવા તત્ત્વાતત્ત્વની વિચારણામાં શૂન્યમનસ્ક જેવો મૂઢ હોય અથવા તત્ત્વનો અર્થી હોવા છતાં કોઈક રીતે અન્ય દ્વારા જૈનદર્શન પ્રત્યે વ્યુાહિત બુદ્ધિવાળો કરાયો હોય અર્થાત્ આ જૈનદર્શન અસાર છે અથવા આ ઉપદેશક સન્માર્ગના ઉપદેશક નથી તેવો વિપરીત નિર્ણય કોઈક રીતે તેને થયેલો હોય તો તેવા શ્રોતાને ઉપદેશ આપવાથી કોઈ ફળ પ્રાપ્ત થાય નહિ. તેથી જો આ શ્રોતા રક્ત, દ્વિષ્ટ મૂઢ કે પૂર્વવ્યુાહિત નથી પરંતુ ગુણવાન પુરુષ સાથે સંગની રુચિવાળો છે તેવો નિર્ણય થાય તો કુશલ એવા ઉપદેશક દ્વા૨ા તેવા જીવોમાં લોકોત્તર ધર્મની પાત્રતા પ્રાપ્ત કરાવી શકાય છે. તેથી તેની પ્રકૃતિનો નિર્ણય ક૨ીને ઉપદેશકે ઉપદેશ આપવો જોઈએ.
વળી, કોઈ શ્રોતા જૈનદર્શનથી વાસિત મતિવાળા પણ હોય, તો કોઈ શ્રોતા બુદ્ધ-કપિલાદિ દર્શનથી વાસિત મતિવાળા હોય તેનું જ્ઞાન કરીને ઉપદેશકે તેનું હિત થાય તે રીતે ઉપદેશ આપવો જોઈએ.
