________________
૧૧૪
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | સૂત્ર-૫૮, શ્લોક-૪ બુદ્ધિના આઠ ગુણોમાં ઉદ્યમ કરવો જોઈએ.
ત્યાં બુદ્ધિના આઠ ગુણોમાં (i) સૌ પ્રથમ શુશ્રુષાગુણ છે જે શાસ્ત્રશ્રવણની ક્રિયાની પૂર્વમાં આવશ્યક છે; કેમ કે શાસ્ત્રના યથાર્થ પરમાર્થને જાણવાની ઉત્કટ ઇચ્છાથી શાસ્ત્ર સાંભળવામાં આવે તો શ્રવણકાળમાં શાસ્ત્રવચનોને અવલંબીને નિરૂપણ કરાતા અર્થમાં અત્યંત ઉપયોગ પ્રવર્તે. (ii) જે શ્રોતા શુશ્રુષાગુણપૂર્વક શાસ્ત્ર સાંભળવાની ક્રિયા કરે ત્યારે અત્યંત ઉપયોગપૂર્વકની શ્રવણક્રિયા હોય તો બુદ્ધિનો શ્રવણગુણ પ્રાપ્ત થાય. (ii) શ્રવણગુણપૂર્વક શાસ્ત્ર સાંભળવામાં આવે તો ઉપદેશક જે સંદર્ભથી શાસ્ત્રવચનનું કથન કરે તે સંદર્ભથી શાસ્ત્રનાં વચનનું ગ્રહણ થાય અને શાસ્ત્રના યથાર્થ અર્થનું ગ્રહણ થાય તો બુદ્ધિનો ગ્રહણગુણ પ્રાપ્ત થાય. (iv) શાસ્ત્રનો યથાર્થ ગ્રહણગુણ પ્રાપ્ત થયા પછી પુનઃ પુનઃ તે અર્થનું પરાવર્તન કરીને તે અર્થ ધારણ કરવામાં આવે તો બુદ્ધિનો ધારણાગુણ પ્રાપ્ત થાય. (v) આ રીતે શાસ્ત્રવચનનો યથાર્થ બોધ કરીને તેને ધારી રાખ્યા પછી યુક્તિ અને અનુભવથી શાસ્ત્ર કહેલો પદાર્થ એમ જ છે તે નિર્ણય કરવા અર્થે મોહઅજ્ઞાન, સંદેહ કે વિપર્યાના નિરાકરણપૂર્વક તેનું જ્ઞાન કરવામાં આવે તો વિજ્ઞાન થાય અર્થાત્ વિશેષ પ્રકારનું જ્ઞાન થાય. (vi-vii) તે રીતે વિશેષ જ્ઞાન કર્યા પછી ઊહ અને અપોહ કરે અર્થાત્ આ અનુચિત પ્રવૃત્તિ છે અને આ ઉચિત પ્રવૃત્તિ છે એમ વિતર્ક કરે તે ઊહ છે. ત્યારપછી સ્વભૂમિકા અનુસાર અનુચિતપ્રવૃત્તિરૂપ પાપોથી નિવૃત્ત થાય તે અપોહ છે. “અથવા'થી ઊહાપોહનો બીજો અર્થ કરે છે તે પ્રમાણે ઊહ સામાન્ય જ્ઞાન છે અને અપોહ વિશેષજ્ઞાન છે. તેથી જે વિજ્ઞાત અર્થને તેવા પ્રકારનાં અન્ય સ્થાનોમાં પણ યોજન કરવા માટે ઊહાપોહ કરવામાં આવે તે ઊહાપોહ છે, જેનાથી પ્રાપ્ત થયેલું વિશિષ્ટ જ્ઞાન અધિક અધિક વિષયોને સ્પર્શનારું બને. (viii) ઊહાપોહ દ્વારા તે જ્ઞાનને અનેક સ્થાનોમાં યોજન કર્યા પછી ભગવાને કહેલા પદાર્થો આમ જ છે” એ પ્રમાણે શાસ્ત્રવચન, યુક્તિ અને અનુભવ અનુસાર નિર્ણય થવાથી જે નિશ્ચય થાય છે તે તત્ત્વનો અભિનિવેશ છે અર્થાત્ સર્વશે કહેલા તત્ત્વનો યથાર્થ નિર્ણય કરીને તે તત્ત્વને “મારે અપ્રમાદભાવથી જીવનમાં સેવીને આત્મહિત કરવું જોઈએ' એ પ્રકારે સંકલ્પ કરીને તેને અનુકૂળ એવો ઉચિત યત્ન કરાવે તે તત્ત્વાભિનિવેશગુણ છે. પિ૮ll અવતરણિકા :
इत्थं सामान्यतो गृहस्थधर्म उक्तः, अथास्यैव फलमाहઅવતરણિકાર્ય :
આ રીતે પૂર્વમાં વર્ણન કર્યું એ રીતે સામાન્યથી ગૃહસ્થધર્મ કહેવાયો. હવે આના જ ફળને સામાન્યથી ગૃહસ્થ ધર્મના સેવનના ફળને કહે છે – ભાવાર્થ :
શ્લોક-૧માં ધર્મબિન્દુને કહેવાની પ્રતિજ્ઞા કરી. શ્લોક-રમાં ધર્મ ધનાર્થીને ધન આપનાર છે, કામાર્થીને કામ આપનાર છે અને અંતે મોક્ષરૂપ સુખને પ્રાપ્ત કરાવનાર છે એમ બતાવ્યું, તેથી યોગ્ય જીવને ધર્મની
