________________
૧૦૨
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | સૂત્ર-પર ટીકા - ___ इह बुद्धिमता मनुजेन सर्वेष्वपि कार्येषु प्रवृत्तिमादधता सता 'बलस्य' द्रव्यक्षेत्रकालभावकृतस्य आत्मसामर्थ्यस्य 'अबलस्य' च तद्विलक्षणस्य 'अपेक्षणम्,' आलोचनम् अङ्गीकर्तव्यम्, अयथाबलमारम्भस्य क्षयसंपदेकनिमित्तत्वात्, अत एव पठ्यते च -
“: 7: નિ મિત્ર કો રેસ: જો વ્યયTHો ? વશ્વા€ વ ર ને શ#િરિતિ વિન્ચ મુહુર્મુહુઃ III” [] iાપરા ટીકાર્ય :
ફૂદ બુદ્ધિમતા » મુહુ અહીં=સંસારમાં સર્વ પણ કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ કરતાં છતાં બુદ્ધિમાન મનુષ્ય બલનું દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ અને ભાવકૃત પોતાના સામર્થ્યનું અને અબલનું તેનાથી વિલક્ષણ એવા અબળનું આલોચન કરવું જોઈએ; કેમ કે અયથાબલના આરંભનાં કાર્યોનું લયસંપદનું એક નિમિતપણું છે પોતાની જે પ્રકારની કાર્યશક્તિ હોય તે કાર્યશક્તિના નાશનું એક કારણપણું છે. અને આથી જ=બલાબલની અપેક્ષાએ સર્વ કાર્યો કરવાં જોઈએ આથી જ, કહેવાય છે –
કયો કાળ છે?. કોણ મિત્રો છે?, કયો દેશ છે?. લાભ અને નુકસાન કેવાં છે?, હું કેવો છું? અને મારી શક્તિ કેવી છે? એ પ્રકારે વારંવાર ચિંતન કરવું જોઈએ=જે કાંઈ કાર્યો કરવાનાં હોય તે કાર્યો કરતાં પૂર્વે વારંવાર વિચારવું જોઈએ. ૪૧il () ifપરા ભાવાર્થ :
ગૃહસ્થ પોતાની ભૂમિકા અનુસાર ધર્મ-અર્થ અને કામ પુરુષાર્થ સેવે છે તે સર્વ પુરુષાર્થમાં બલાબલનો વિચાર કરીને પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ એ ગૃહસ્થનો ધર્મ છે.
બલોબલ વિષયક કઈ રીતે વિચારણા કરવી જોઈએ ? તે સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે –
પોતે જે ધર્મનું કૃત્ય, અર્થઉપાર્જનનું કૃત્ય કે ભોગનું કૃત્ય કરવા ઇચ્છે છે તેના વિષયમાં વિચારવું જોઈએ કે આ કયો કાળ છે ?, મારા મિત્રો કેવા છે ?, દેશ કેવો છે ? અને આ કૃત્ય કરવાથી લાભ શું થશે ? તથા નુકસાન શું થશે ? વળી હું કેવો છું? અર્થાત્ મારા માટે આ કૃત્ય ઉચિત છે કે નહિ ? અને મારી શક્તિ કેવી છે ? તેનો વારંવાર વિચાર કરીને તે કૃત્ય કરવું જોઈએ.
જેમ ધર્મપ્રવૃત્તિ માટે પોતે જે ભૂમિકામાં હોય તેનાથી ઉપરની ભૂમિકાનો દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ ધર્મ સ્વીકારે ત્યારે તેણે વિચારવું જોઈએ કે આ કાળ કયો છે અર્થાત્ આ કાળમાં હું જે ગુણસ્થાનકનો ધર્મ સ્વીકારવા ઇચ્છું છું તેને અનુકૂળ કાળ છે કે નહિ; કેમ કે તેને અનુકૂળ કાળ ન હોય અને તે ધર્મ સ્વીકારવામાં આવે તો તે સ્વીકારાયેલા ગુણસ્થાનકથી પણ ગુણની નિષ્પત્તિ થાય નહિ.
