________________
૯૮
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | સૂત્ર-૫૦ ભવ મળે છે જ્યાં અર્થ અને કામ પણ વિપુલ પ્રમાણમાં મળે છે અને ત્યાં પણ ધર્મપ્રધાન મતિના સંસ્કારો જાગ્રત થાય છે, તેથી વર્તમાનમાં સેવેલા ધર્માદિ ત્રણે પુરુષાર્થ પરસ્પર અનુબંધપ્રધાન બને છે=ઉત્તરઉત્તરના ભાવોમાં વિશેષ વિશેષ પ્રાપ્ત થાય છે
ત્યાં ધર્મપુરુષાર્થ શું છે ? તે પ્રથમ બતાવતાં કહે છે – જે ધર્મના સેવનથી અભ્યદય અને અંતે મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે તે ધર્મ છે.
તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે ગૃહસ્થ સ્વભૂમિકા અનુસાર દાન-શીલ-તપ-ભાવ એ ચાર પ્રકારનો ધર્મ સેવે છે. તે ધર્મસેવનકાલમાં દેવ-ગુરુ પ્રત્યે અને ગુણવાન પ્રત્યે જે બહુમાન છે તેનાથી પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય બંધાય છે જે અભ્યદયનું કારણ છે અને સ્વશક્તિ અનુસાર ધર્મસેવનકાલમાં જે ગુણનિષ્પત્તિનો યત્ન થાય છે તેના દ્વારા પ્રગટ થયેલા ગુણો ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામીને મોક્ષનું કારણ બને છે. માટે સ્વભૂમિકા અનુસાર દાનાદિ ચારે પ્રકારે સેવાયેલો ધર્મ અભ્યદય અને પરંપરાએ મોક્ષનું કારણ બને છે. હવે અર્થપુરુષાર્થ શું છે ? તે બતાવતાં કહે છે – જેનાથી સર્વપ્રયોજનોની સિદ્ધિ છે=ધર્મ-અર્થ અને કામરૂપ બધાં પ્રયોજનોની સિદ્ધિ છે, તે અર્થ છે.
આશય એ છે કે સગૃહસ્થનું ધન ભગવદ્ભક્તિ આદિ કાર્યોમાં વપરાય છે જેના દ્વારા આત્મામાં ધર્મની નિષ્પત્તિ થાય છે, તેથી અર્થ ધર્મનિષ્પત્તિનું કારણ છે. વળી, પ્રાપ્ત થયેલા અર્થથી અધિક ધનનું અર્જન થાય છે, તેથી ધનથી અર્થ-પુરુષાર્થની પણ સિદ્ધિ છે. અને ધનથી ભોગોની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી ધનથી કામપુરુષાર્થની પણ સિદ્ધિ છે.
હવે કામપુરુષાર્થ શું છે ? તે સ્પષ્ટ કરે છે –
આભિમાનિક એવા રસથી યુક્ત એવી સર્વ ઇન્દ્રિયોની પ્રીતિ એ કામ છે. આશય એ છે કે જેને જે ઇન્દ્રિયોના વિષયોમાં ઉત્સુકતા હોય તેને તે ઇન્દ્રિયના વિષયોની પ્રાપ્તિમાં અભિમાન થાય છે અર્થાત્ વિકલ્પ થાય છે કે આ મને સુખાકારી છે, તેથી તે ભોગમાં તે ઇન્દ્રિયોથી જે પ્રીતિ થાય છે તે કામ છે.
આનાથી એ ફલિત થાય કે વિવેકી ગૃહસ્થને જ્ઞાન છે કે મારામાં વિકારો છે, તેથી તે તે ભોગોમાં આનંદ થાય છે અને વિકારના શમનનો ઉપાય ધર્મ છે, આમ છતાં પૂર્ણ ધર્મ સેવવાનું સામર્થ્ય નથી. કદાચ બળપૂર્વક આખો દિવસ ધર્મનાં અનુષ્ઠાનો સેવે તોપણ વિકારો ચિત્તમાં હોવાથી ધર્મની આચરણા દ્વારા અંતરંગ ધર્મ નિષ્પન્ન થાય તેમ નથી, તેથી ધર્મ નિષ્પત્તિમાં બાધક એવા કામને યતનાપૂર્વક સેવીને શાંત થયેલું ચિત્ત ધર્મમાં ઉદ્યમ કરી શકે છે, તેથી પોતાની ધર્મવૃદ્ધિમાં બાધ ન થાય તે રીતે ગૃહસ્થ કામને સેવે છે.
વળી, ગૃહસ્થ વિચારે છે કે સાધુની જેમ સર્વ ત્યાગથી હું ધર્મ સેવી શકું તેમ નથી પરંતુ દેવ-ગુરુની ભક્તિ દ્વારા કે ઉત્તમ કાર્યો દ્વારા ગુણ પ્રત્યેના પક્ષપાતને કેળવી શકું તેમ છું, તેથી મારા ધર્મની વૃદ્ધિમાં
