________________
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | સૂત્ર-૫૦ इति । तथा तादात्विकमूलहरकदर्याणां नासुलभः प्रत्यवायः, तत्र यः किमप्यसंचिन्त्यो(त्यो)त्पन्नमर्थमपव्येति स तादात्विकः, यः पितृपैतामहमर्थमन्यायेन भक्षयति स मूलहरः, यो भृत्यात्मपीडाभ्यामर्थं संचिनोति न तु क्वचिदपि व्ययते स कदर्यः, तादात्विकमूलहरयोरायत्यां नास्ति कल्याणम्, किन्त्वर्थभ्रंशेन धर्मकामयोर्विनाश एव, कदर्यस्य त्वर्थसंग्रहो राजदायादतस्काराणामन्यतमस्य निधिः, न तु धर्मकामयोर्हेतुः, अत एतत्पुरुषत्रयप्रकृतिपरिहारेण मतिमता अर्थोऽनुशीलनीयः, तथा नाजितेन्द्रियस्य कापि कार्यसिद्धिरस्ति, न कामासक्तस्य समस्ति चिकित्सितम्, न तस्य धनं धर्मः शरीरं वा यस्य स्त्रीष्वत्यन्तासक्तिः, विरुद्धकामवृत्तिर्न चिरं नन्दति, अतो धर्मार्थाबाधनेन कामे प्रवर्तितव्यमिति पर्यालोच्य परस्पराविरोधेन धर्मार्थकामासेवनमुपदिष्टमिति ।।५०।। ટીકાર્ય :
૪ .... ૩૫તિમિતિ | અહીં=સંસારમાં, ધર્મ-અર્થ અને કામ એ ત્રિવર્ગ છે. તેમાં ત્રિવર્ગમાં, જેતાથી અભ્યદય અને વિશ્રેયસની સિદ્ધિ છે=સદ્ગતિ અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ છે તે ધર્મ છે. જેનાથી સર્વ પ્રયોજનની સિદ્ધિ છે=ધર્મ-અર્થ અને કામરૂપ ત્રણે પ્રયોજનની સિદ્ધિ છે, તે અર્થ છે. જેનાથી આભિમાનિક રસથી અનુવિદ્ધ સર્વ ઈન્દ્રિયની પ્રીતિ છે તે કામ છે. ત્રિવર્ગનો અર્થ કર્યા પછી સૂત્રનો સમાસ બતાવે છે –
ત્યારપછી પરસ્પર ધર્મ-અર્થ અને કામ અન્યોન્યતા અનુપઘાતથી=અપીડનથી, આથી જ=અન્યોચના અનુપઘાતથી ત્રિવર્ગનું સેવન કરવાનું છે આથી જ, અન્યોન્ય અનુબદ્ધ એવા=પરસ્પર પ્રવાહ પ્રધાન એવા, ત્રિવર્ગની પ્રતિપતિ=ત્રિવર્ગનું આસેવન ગૃહસ્થતો ધર્મ છે. ત્યાં=ત્રિવર્ગમાં, ધર્મ-અર્થના ઉપઘાતથી તાત્કાલિક વિષયસુખમાં લુબ્ધ વનના હાથીની જેમ કોણ આપત્તિનું સ્થાન ન બને ? અર્થાત્ આપત્તિનું સ્થાન અવશ્ય બને. ધર્મના અતિક્રમથી ઉપાર્જિત એવું ધન પર અનુભવે છે, સ્વયં વળી પાપનું પરમ ભાજન થાય છે, જેમ હાથીના વધથી સિંહ પાપનું પરમ ભાજન થાય છે. વળી બીજભોજી કુટુંબીની જેમ અધાર્મિકને ભવિષ્યમાં કંઈ પણ કલ્યાણ નથી તે ખરેખર સુખી છે જે પરલોકના સુખના અવિરોધથી આ લોકમાં સુખનો અનુભવ કરે છે, તેથી ધર્મના અબાધથી કામ અને અર્થમાં મતિમાન પુરુષે યત્ન કરવો જોઈએ. વળી, જે ગૃહસ્થ અર્થ-કામનો વિનાશ કરીને ધર્મ જ સેવે છે તેને યતિપણું જ શ્રેય છે, પણ ગૃહવાસ નહિ. એથી તેનેeગૃહસ્થને, અર્થ કામનું આરાધન પણ શ્રેય છે.
વળી, ત્રણ પ્રકારના જીવો છે જેઓ ત્રિવર્ગની સમ્યક સાધના કર્યા વગર અહિત સાધે છે તે બતાવે છે –
