________________
૮૭
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | સૂત્ર-૪૩
અજીર્ણમાં ભોજન કરાયું છતે સર્વ રોગોના મૂળ એવા અજીર્ણની વૃદ્ધિ જ કરાયેલી થાય છે. અને કહેવાય છે –
“અજીર્ણપ્રભવ રોગો છે. ત્યાં અજીર્ણ ચાર પ્રકારનું છે. આમ, વિદગ્ધ, વિષ્ટબ્ધ અને અપર રસશેષ. li૩૩ાા વળી, આમમાં દ્રવગંધીપણું છે=મળ ઢીલો અને દુર્ગંધવાળો થાય છે. વિદગ્ધમાં ધૂમગંધિતા છે ધૂમાડા જેવી ગંધ છે. વિષ્ટબ્ધમાં ગાત્રભંગ છે=શરીર તૂટે છે. અપર રસશેષમાં અજીર્ણરૂપ રસશેષમાં જડતા છે. ll૩૪ા" ()
દ્રવગંધીપણાંનો અર્થ સ્પષ્ટ કરે છે – દ્રવ=શ્લથની=ઢીલા મળતી, કુથિત એવી છાશાદિ જેવી ગંધ છે જેને તે તેવો છે=દ્રવગંધી છે. તેનો ભાવ દ્રવગંધીનો ભાવ, દ્રવગંધિત્વ છે.
(૧-૨) મળ અને વાયુમાં વિગંધ (૩) વિભેદકમળભેદ એક સાથે મળ ન થાય પણ તૂટક-તૂટક આવે, (૪) શરીરની જડતા. (૫) અરુચ્ય આહાર અરુચ્ય બને અને (૬) અવિશુદ્ધ ઓડકાર. છ અજીર્ણના વ્યક્ત લિગો છે. II૩૫ા
(૧) મૂચ્છ (૨) પ્રલાપ અસંબદ્ધ બોલવું, (૩) વમથુ=ઊલટી (૪) પ્રસેક, (૫) સદન, (૬) ભ્રમ=ચિત્તનો ભ્રમ આ ઉપદ્રવો થાય છે. અને (૭) મરણ થાય છે. ૩૬ો” (સુશ્રુતસંહિતા ૧/૪૬/૫૦૪) પ્રસેક=મોઢામાં ચૂંકનું વારંવાર આવવું અને સદા=અંગોમાં ગ્લાનિ.
ત્તિ' શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિ અર્થે છે. I૪૩ ભાવાર્થ :
સગૃહસ્થો ધર્મપ્રધાન ત્રણ પુરુષાર્થને સેવનારા હોય છે, તેથી તેઓને અર્થ અને કામ પણ ધર્મનું અંગ બને છે તેમ દેહ પણ ધર્મનું અંગ છે, તેથી ધર્મમાં અંગભૂત દેહને સારી રીતે રક્ષણ કરવા અર્થે અજીર્ણમાં ભોજનનો ત્યાગ કરવો જોઈએ એ પ્રકારનો ગૃહસ્થનો ધર્મ છે.
અજીર્ણ બે પ્રકારે છે – (૧) પૂર્વમાં ગ્રહસ્થ કરેલો આહાર અજીર્ણ થયો હોય તો તે સમયે લાંઘણ કરીને દેહને સ્વસ્થ કરવા માટે ગૃહસ્થ ભોજનનો ત્યાગ કરવો જોઈએ.
(૨) ભોજન કર્યા પછી તે ભોજન પચી ગયું ન હોય તેટલા અલ્પકાળમાં ફરી ભોજન કરવામાં આવે તો દેહમાં વિકૃતિ થાય માટે ભોજન કર્યા પછી તે ભોજન પચન થવા છતાં જ્યાં સુધી પરિપાકને પામે નહિકમળ-ધાતુ આદિ રૂપે પરિણમન પામે નહિ ત્યાં સુધી સર્વથા ભોજનનો પરિહાર કરવો જોઈએ; કેમ કે અજીર્ણ હોતે છતે સર્વ રોગના મૂળભૂત અજીર્ણરૂપ રોગની જ વૃદ્ધિ ભોજનથી થાય છે. I૪all
