________________
૪૮
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | સૂત્ર-૧૫ श्रोत्रादीन्द्रियविषयभावापनानां 'प्रतिपत्तिः' अङ्गीकरणम् अविरुद्धार्थप्रतिपत्तिः, तया, 'इन्द्रियजयः' अत्यन्तासक्तिपरिहारेण श्रोत्रादीन्द्रियविकारनिरोधः, सर्वेन्द्रियार्थनिरोधेन पुनर्यो धर्मः स यतीनामेवाधिकरिष्यते, इह तु सामान्यरूपगृहस्थधर्म एवाधिकृतस्तेनैवमुक्तमिति ।।१५।। ટીકાર્ચ -
પુતિઃ ... તેનૈવભુમિતિ | અયુક્તિથી પ્રયોગ કરાયેલા અસમંજસ રીતે વર્તતા કામ-ક્રોધલોભ-માન-મદ-હર્ષ શિષ્ટગૃહસ્થના=ધર્મીગૃહસ્થના અંતરંગ શત્રુષવર્ગ છે. તેમાં=અરિષવર્ગમાં, પરથી ગ્રહણ કરાયેલી કે નહિ પરણેલી સ્ત્રીમાં દુરભિસંધિ કામની ઇચ્છા, એ કામ છે=અસમંજસ કામ છે. વિચાર્યા વગર પરના કે પોતાના અનર્થનો હેતુ એવો ક્રોધ અસમંજસ ક્રોધ છે. દાન યોગ્ય એવા સુપાત્રમાં કે અનુકંપ્યમાં સ્વધનનું અપ્રદાન પોતાની શક્તિ હોવા છતાં પોતાનું ધન વાપરે નહિ તે અથવા અકારણ એવા પરના ધનનું ગ્રહણ લોભ છે=અસમંજસ લોભ છે. દુરઅભિનિવેશનો અત્યાગ પોતાનું વચન યથાર્થ ન હોય તોપણ પોતાનાથી કહેવાયેલા કથનનો વિચાર્યા વગરનો આગ્રહ અથવા યુક્ત કથનનું કોઈ વિવેકીપુરુષ દ્વારા યુક્ત કથન કરેલ હોય છતાં પોતાના વિપરીત કથનનો ત્યાગ કરીને તેના વચનનું, અગ્રહણ માન છેઃઅસમંજસ માન છે. કુળ-બળ-એશ્વર્ય-રૂપવિદ્યાદિ દ્વારા આત્માના અહંકારનું કરવું અથવા પર ઉતારી પાડવાનું કારણ મદ છે અસમંજસ મદ છે. નિર્નિમિત્તક બીજાને દુ:ખના ઉત્પાદનથી અથવા પોતાને ધૂત જુગાર, પાપ અકાર્ય, ઋદ્ધિ-સમૃદ્ધિ, આદિના આશ્રયણ દ્વારા મનની પ્રીતિનું જતન હર્ષ છે અસમંજસ હર્ષ છે.
ત્યાર પછી=કામાદિ છ ભેદોનું સ્વરૂપ બતાવ્યા પછી, અરિષવર્ગના સમાસનો અર્થ કરે છે –
આ અરિષવર્ગનો ત્યાગ, તેનાથી=અરિષવર્ગના ત્યાગથી, અવિરુદ્ધ એવા અર્થોનું ગૃહસ્થ અવસ્થાને ઉચિત ધર્મ અર્થથી વિરોધ નહિ પામેલા એવા શબ્દાદિ ભોગોનું શ્રોત્રાદિ ઇન્દ્રિયોના વિષયોનું, અંગીકરણ અવિરુદ્ધાર્થપ્રતિપત્તિ છે. તેનાથી અવિરુદ્ધાર્થપ્રતિપતિથી ઇન્દ્રિયનો જય અત્યંત આસકિતના પરિહારથી શ્રોત્રાદિ ઇન્દ્રિયોના વિકારનો વિરોધ, એ ગૃહસ્થનો ધર્મ છે એમ અવય છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે અરિષવર્ગના ત્યાગરૂપ ઇન્દ્રિયોની અત્યંત આસક્તિના પરિહારથી ઇન્દ્રિયોનો નિરોધ ગૃહસ્થનો ધર્મ છે એમ કેમ કહ્યું ? સર્વથા નિરોધ ગૃહસ્થનો ધર્મ છે એમ કેમ ન કહ્યું ? એથી કહે છે –
વળી, સર્વ ઈન્દ્રિયોના વિષયના નિરોધથી જે ધર્મ છે તે યતિઓથી જ સ્વીકારાય છે. વળી, અહીં સામાન્યરૂપ ગૃહસ્થધર્મ જ અધિકૃત છે, તેથી આ પ્રમાણેઅત્યંત આસક્તિના પરિહારથી ઇન્દ્રિયનો નિરોધ એ પ્રમાણે, કહેવાય છે.
તિ’ શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિ અર્થે છે. ૧૫
