________________
૮૧
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | સૂત્ર-૪૦
એક સ્થાનમાં એક ઔચિત્ય અને એક બાજુ ગુણોનો સમુદાય, ઔચિત્યથી પરિવજિત એવો ગુણોનો સમુદાય વિષતુલ્ય છે અર્થાત્ જેમ વિષ મારે છે તેમ આવા ગુણોનો સમુદાય તેનો વિનાશ કરે છે. li૩૧ા” ()
કેવી રીતે તેઓના ઔચિત્યનું અબાધન કરવું જોઈએ=દેવાદિતા ઔચિત્યનું અબાધિત કરવું જોઈએ ? એથી કહે છે –
ઉત્તમ દષ્ટાંતથી શેષ લોકોથી અતિશયથી ઊર્ધ્વ વર્તે છે તે ઉત્તમ. અને તેઓ પ્રકૃતિથી જ પરના ઉપકાર કરનારા પ્રિય ભાષણાદિ ગુણમણિના સમૂહના આકરતા ખાણના ઉપમાવાળા માનવો છે તેઓના દાંતથી ઔચિત્યનું અબાધિત કરવું જોઈએ, એમ અવય છે. જે કારણથી ઉત્તમ નિદર્શનને અનુસરનારા પુરુષો ઉદાત્તઆત્મપણું હોવાને કારણે સ્વપ્નમાં પણ વિકૃત પ્રકૃતિવાળા થતા નથી. અને આ દેવાદિની પ્રતિપત્તિ નિત્ય જ ઉચિત છે અને વિશેષથી ભોજનના અવસરમાં છે.
‘તિ' શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિ અર્થે છે. ll૪૦ ભાવાર્થ :
યોગમાર્ગ અત્યંત ઉચિત પ્રવૃત્તિરૂપ છે અને યોગમાર્ગના અર્થી એવા ગૃહસ્થો પોતાની શક્તિ અનુસાર ઉત્તમ એવા દેવની, મધ્યમ એવા અતિથિની અને જઘન્ય એવા દીનની ઔચિત્યનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના પ્રતિપત્તિ કરે છે અને તે પણ હંમેશાં ઉત્તમ દૃષ્ટાંતથી કરે છે જેથી તેમના ઔચિત્યનું બાંધન થાય નહિ.
આશય એ છે કે ભગવાનની પુષ્પપૂજા કરતાં નાગકેતુને કેવળજ્ઞાન થયું. કેમ થયું ? તેનો વિચાર કરવામાં આવે તો ખ્યાલ આવે કે વીતરાગના ગુણોને અવલંબીને વીતરાગભાવ પ્રત્યે બહુમાનની વૃદ્ધિ થાય તે રીતે સ્વશક્તિ અનુસાર જે ગૃહસ્થ ઉત્તમ સામગ્રીથી ભક્તિ કરે છે અને ભક્તિકાળમાં વીતરાગના ગુણોને અવલંબીને વીતરાગભાવથી આત્માને ભાવિત કરવા ઉદ્યમ કરે છે તે ઉત્તમ એવા નાગકેતુના દષ્ટાંતથી ઔચિત્યપૂર્વકની લોકોત્તમ પુરુષને પ્રતિપત્તિ છે=ભક્તિ છે.
વળી, વિવેકી સગૃહસ્થ ઉત્તમ દૃષ્ટાંતથી ઔચિત્યના અનુલ્લંઘનપૂર્વક અતિથિની પ્રતિપત્તિ કરે છે. તે આ રીતે –
બલભદ્ર મુનિની ભક્તિ કરનાર કઠિયારાને બલભદ્ર મુનિની જેમ પાંચમા દેવલોકની પ્રાપ્તિ થઈ અને એકાવતારી બન્યા. તેનો વિચાર કરવામાં આવે તો ખ્યાલ આવે કે ગુપ્તિના પ્રકર્ષવાળા મુનિઓના ગુણોના સ્મરણપૂર્વક તેઓને દાન આપવાની ક્રિયાથી મધ્યમ એવા અતિથિરૂપ સાધુની ઔચિત્યપૂર્વકની ભક્તિ થાય છે અને, તેથી શીધ્ર સંસારનો અંત થાય છે. તેથી જે ગૃહસ્થ તે કઠિયારાના દૃષ્ટાંતને લક્ષમાં રાખીને સ્વશક્તિ અનુસાર ગુણસંપન્ન એવા ગુરુના ગુણોના યથાર્થ જ્ઞાનપૂર્વક તેઓની સ્વશક્તિ અનુસાર ભક્તિ કરે છે તેનાથી પોતાનો સંસાર પરિમિત થાય છે, તેથી હું પણ તે પ્રકારે ભક્તિ કરીને સંસારનો અંત કરું એ પ્રકારના ઉત્તમ ભાવપૂર્વક સ્વશક્તિ અનુસાર ઉત્તમ સામગ્રીથી સુસાધુની ભક્તિ કરે એ મધ્યમ એવા અતિથિની ઔચિત્યના અનુલ્લંઘનથી પ્રતિપત્તિ છે. વળી, કોઈ વિવેકી સંગૃહસ્થ દીન જીવોને દુઃખી જોઈને તેમના પ્રત્યે કરુણાબુદ્ધિપૂર્વક ઔચિત્યના
