________________
૪૬
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | સૂત્ર-૧૪ પ્રસ્તાવમાં મિતભાષીપણું બોલવાના પ્રસંગમાં પરિમિત હિતકારી બોલવાનો સ્વભાવ, અવિસંવાદન= પોતાનાં પૂર્વઅપરવચનોમાં વિસંવાદ ન થાય તેવું વચન બોલે. સ્વીકારેયેલી ક્રિયાનો નિર્વાહ, કુલધર્મનું અનુપાલન. ૧૧II
ધનના અસદ્વ્યયનો પરિત્યાગ, ઉચિત સ્થાને સદા ધનવ્યયની ક્રિયા, પ્રધાનકાર્યમાં આગ્રહ વિશેષ હિતકારી કાર્યમાં આગ્રહ, પ્રમાદનું વર્જન=વ્યસનોનો ત્યાગ. II૧૨ાા
લોકઆચારની અનુવૃત્તિ=લોકોમાં રૂઢ એવા ઉચિત આચારોનું પાલન, સર્વત્ર પોતાના સ્વજન પક્ષમાં કે પોતાના વિરોધી પક્ષમાં ઔચિત્યનું પાલન, પ્રાણના ભોગે પણ કુલને દૂષિત કરે તેવી પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ. II૧૩મા” (યોગબિન્દુ શ્લોક-૧૨૬-૧૩૦)
આ સર્વ શિષ્ટાચારોની પ્રશંસા કરે જેથી પોતાને શિષ્ટતા ઉત્તમ આચારો પ્રાપ્ત થાય. શિષ્ટાચારનું પ્રશંસન કેમ કરે છે? તેમાં યુક્તિ બતાવે છે –
ગુણોમાં યત્ન કરવો જોઈએ. આટોપ વડે પ્રયોજન શું છે? દૂધવજિત ગાય ઘંટ વગાડવાથી પણ વેચાતી નથી.” II૧૪” ()
અને
“નાના માણસો પણ શુદ્ધ આચારવાળા પ્રસિદ્ધિમાં આવે છે. ઇતર=મોટા પણ, અશુદ્ધ આચારવાળા પ્રસિદ્ધિમાં આવતા નથી. અંધકારમાં પણ હાથીના દાંતો દેખાય છે, હાથી દેખાતો નથી. II૧પા” ) II૧૪
ભાવાર્થ :
વ્રતવાળા જ્ઞાનવૃદ્ધ પુરુષવિશેષના પરિચયથી શિષ્ટોની આચરણા શું હોય છે ? તેનું જ્ઞાન સદ્ગૃહસ્થ મેળવે છે. તે પ્રમાણે જીવનમાં ઉચિત આચરણા કરનારા હોય છે તેઓ શિષ્ટ પુરુષો છે. તેવા શિષ્ટ પુરુષો કેવી ઉચિત આચરણા કરે છે ? તે કોઈક ગ્રંથમાંથી ગ્રહણ કરીને ટીકાકારશ્રીએ શ્લોક ૯થી ૧૩ સુધીમાં બતાવેલ છે. આ ૯થી ૧૩ શ્લોકો “યોગબિંદુ'માં પણ ગાથા ૧૨૦થી ૧૩૦માં છે. આવી શિષ્ટોની આચરણાને જે સગૃહસ્થો વારંવાર યાદ કરે છે અને તેની પ્રશંસા કરે છે તેવા સદ્ગહસ્થોમાં શિષ્ટોની તેવી ઉચિત આચરણા નિષ્પન્ન થાય છે, જેથી તેઓનું ગૃહસ્થજીવન પણ અતિ ઉચિત પ્રવૃત્તિવાળું બને છે.
વળી, શિષ્ટોની આચરણાની પ્રશંસા કરવી જોઈએ તેની પુષ્ટિ માટે ટીકાકારશ્રી શ્લોક-૧૪ અને ૧૫ બતાવે છે –
તેનાથી એ બતાવવામાં આવે છે કે સગૃહસ્થ ગુણોમાં જ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. આટોપ વડે કોઈ પ્રયોજન નથી અર્થાત્ પોતે સારા ગૃહસ્થ છે તેમ બતાવવાનું કોઈ પ્રયોજન નથી, પરંતુ શિષ્ટોના આચારને જાણીને તેવા ગુણો પોતાનામાં પ્રગટે તેવો યત્ન કરવો જોઈએ. તેમાં યુક્તિ બતાવે છે –
દૂધ નહિ આપતી ગાય હોય અને કોઈ ઘંટ વગાડીને કહે કે “મારે આ ગાય વેચવી છે” તેટલામાત્રથી ગાય વેચાતી નથી. તેમ જેઓ ગુણોમાં યત્ન કરતા નથી, ફક્ત પોતે આવાં સુંદર કાર્યો કરે છે ઇત્યાદિ પોતાનાં બાહ્ય કાર્યોને લોક આગળ બતાવીને આટોપ કરે છે એટલા માત્રથી પોતાનામાં ગુણો પ્રગટ થતા
