________________
૭૨.
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | સુત્ર-૩૪, ૩૫ ટીકાર્ય :
મર્તવ્યાનાં .. યુનીનઃ | ભર્તવ્ય પોષણ કરવા યોગ્ય એવા માતા-પિતા, સમાશ્રિત એવો સ્વજત લોક અને તેવા પ્રકારનો કોકરવર્ગ વગેરેનું ભરણ-પોષણ કરવું જોઈએ. ત્યાં ત્રણ અવશ્ય ભરણપોષણ કરવા યોગ્ય છે. (૧) માતાપિતા (૨) સતી સ્ત્રી અને (૩) અલબ્ધબળવાળા પુત્રો જે કારણથી કહેવાયું છે –
વૃદ્ધ માતા-પિતા, સતી સ્ત્રી અને નાની ઉંમરના પુત્રોને સેંકડો અકાર્યો કરીને પણ પોષવાં જોઈએ એમ મનુ કહે છે. ર૮.” (મનુસ્મૃતિ ૧૧/૧૧)
અને વિભવની સંપત્તિ હોતે છતે અન્યોને પણ પોષવા જોઈએ. અહીં પણ કહેવાયું છે – “હે તાત ! ગૃહસ્વધર્મ હોતે છતે ધનથી યુક્ત એવા તારા ઘરમાં ચાર વસો. દરિદ્ર એવો મિત્ર, પતિ વગરની બહેન, વૃદ્ધ જ્ઞાતિવાળો અને ધન વગરનો કુલીન. l/ર૯” (મહાભારત, ઉદ્યોગપર્વ, ૫/૩૩/૫૯).
તિ' શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિ અર્થે છે. આ૩૪ો. છે ઉદ્ધરણ શ્લોક-૨૯માં ‘પળની વ્યપત્યા' પાઠ ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ તે સંગત જણાતો નથી, તેથી પાની પતિપતિ' કે અન્ય કોઈ તેવા પ્રકારનો પાઠ જોઈએ, તેથી તે પ્રમાણે અર્થ કરેલ છે. તત્ત્વ બહુશ્રુત વિચારે. ભાવાર્થ :
ધર્મપ્રધાન ગૃહસ્થજીવન જીવનાર માટે ભર્તવ્યનું પોષણ કરવું એ પણ ધર્મરૂપ છે; કેમ કે સર્વ જીવો સાથે ઉચિત વર્તન કરવું એ ધર્મ છે અને પોતાના ઉપર નિર્ભર હોય તેઓ સાથે તેઓની જીવનવ્યવસ્થાની ચિંતા કરવી એ ઉચિત વર્તન છે. તેમાં વૃદ્ધ માતા-પિતા, સતી સ્ત્રી અને નાની વયના બાળકોને ગમે તે રીતે યત્ન કરીને પોષવાં જોઈએ. અન્યથા તેઓના જીવનનો જે રીતે વિનાશ થાય તે સર્વની અનુમોદનાનું પાપ લાગે અને ચિત્ત અતિસ્વાર્થી બનવાથી અન્ય સેવાતો ધર્મ પણ ધર્મરૂપે પરિણમન પામે નહિ.
વળી, જેઓ વૈભવયુક્ત તેવા ગૃહસ્થને તો માતા-પિતા આદિથી અતિરિક્ત એવા ચાર પ્રકારના જીવો પણ ભર્તવ્ય છે. પોતાનો દરિદ્ર મિત્ર હોય તેને પણ પોતાના ઘરે પોતાની જેમ રહી શકે તેમ સાચવે. પોતાની બહેન પતિરહિત હોય કે પતિથી ત્યાગ કરાયેલી હોય તો તેને પણ પોતાના ઘરમાં સારી રીતે સાચવે. વળી, પોતાની જ્ઞાતિના કોઈ વૃદ્ધ હોય તેને પણ પોતાના ઘરમાં સારી રીતે રાખે. તે સિવાય કોઈ કુલીન હોય અને ધનરહિત હોય તો પોતાના ઘરમાં સારી રીતે રાખે. આ સર્વ કૃત્યો આરંભરૂપ નથી, પરંતુ ઉચિત કૃત્યરૂપ હોવાથી ગુણવૃદ્ધિનાં કારણ છે માટે ધર્મરૂપ જ છે. l૩૪TI અવતરણિકા:
તથા -
