________________
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | શ્લોક-૩ કહેનારા વચનના ઉપદેશથી અન્યદર્શનવાળાઓએ જે કાંઈ પોતાનાં શાસ્ત્રો બનાવ્યાં તેમાં સર્વજ્ઞે કહેલા તે તે નયોનું અવલંબન હોવાથી તેઓના કથનમાં તે તે અંશમાં યથાર્થ કથન પ્રાપ્ત થાય છે. વળી અન્ય પણ માર્ગાનુસા૨ી બુદ્ધિવાળા જીવોનાં કેટલાંક વચનો સત્ય છે તે પણ જિનપ્રણીત જ છે, તોપણ સંપૂર્ણ પરિશુદ્ધ વચન તો સર્વજ્ઞકથિત આગમવચન જ છે. માટે તેવા વચનને ગ્રહણ કરીને તે વચનના યથાર્થ તાત્પર્યને જાણીને જિને કહેલા તાત્પર્ય અનુસાર ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તો તે પ્રવૃત્તિથી આત્મામાં મોક્ષને અનુકૂળ એવી પરિણતિરૂપ ધર્મ પ્રગટે છે, તેથી મોક્ષને અનુકૂળ એવું અભ્યુદયનું કારણ બને અને મોક્ષનું કારણ બને એવી ઉત્તમ પરિણતિ ૫૨માર્થથી ધર્મ છે અને તે ધર્મના નિષ્પત્તિના ઉપાયભૂત સઅનુષ્ઠાનને ઉપચારથી ધર્મ કહેવાય છે.
૧૮
વળી, અવિરુદ્ધ એવા વચનને અવલંબીને જે પ્રમાણે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે તે પ્રમાણે, તે અનુષ્ઠાન, તે કાળ, તે આલંબન અને તે પ્રકારની વિધિ અનુસા૨ ક૨વામાં આવે તો ધર્મ બને, પરંતુ અવિરુદ્ધ એવા જિનવચનના અવલંબનથી પણ શાસ્ત્રમાં બતાવેલું અનુષ્ઠાન શાસ્ત્રવિધિપૂર્વક કરવામાં ન આવે તો તે અનુષ્ઠાન ધર્મ બને નહિ. ફક્ત જે જીવો જિનવચનના અવલંબનથી પોતાની ભૂમિકા અનુસાર ઉચિત અનુષ્ઠાનની વિધિને જાણીને શાસ્ત્રમાં જે પ્રમાણે જે અનુષ્ઠાન જે વિધિથી કરવાનું કહ્યું છે તે પ્રકારની વિધિથી તે અનુષ્ઠાનને કરવાની અત્યંત રુચિથી તે અનુષ્ઠાન કરે છે, આમ છતાં અનભ્યસ્તદશામાં તે અનુષ્ઠાન ત્રુટિવાળું થાય છે, તોપણ ક્રમસર શુદ્ધ અનુષ્ઠાન પ્રત્યેના બદ્વરાગને કારણે શુદ્ધ અનુષ્ઠાનની નિષ્પત્તિનું કારણ છે તેવું અનુષ્ઠાન પણ ધર્મ છે; કેમ કે શુદ્ધધર્મની પ્રાપ્તિનું કારણ છે.
વળી, જેઓ શુદ્ધ અનુષ્ઠાનની નિષ્પત્તિ પ્રત્યેના બદ્ધ રાગવાળા નથી અને પોતાના સેવાતા અનુષ્ઠાનમાં થતી ત્રુટિઓના પરિહાર માટે કોઈ પ્રકારનો યત્ન કરતા નથી તેઓની તે ધર્મઅનુષ્ઠાનની પ્રવૃત્તિ ધર્મરૂપ નથી પરંતુ અધર્મરૂપ છે; કેમ કે ભગવાનનાં વચન અનુસાર અનુષ્ઠાન કરવાની રુચિ નથી, પરંતુ તેના પ્રત્યે દ્વેષભાવ છે. આથી જે પ્રકારે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે તે પ્રકારે અનુષ્ઠાન સેવવાની ઉપેક્ષા કરે છે. આને સ્પષ્ટ ક૨વા માટે ‘યોગબિંદુ’માં કહ્યું છે કે જેઓ આગમમાં બતાવેલી વિધિનું ઉલ્લંઘન કરીને આગમમાં બતાવેલાં અનુષ્ઠાનો સેવે છે તેઓ આગમે બતાવેલી વિધિ પ્રત્યે દ્વેષવાળા છે માટે જડ છે, તેથી તેઓનું તે ધર્મ અનુષ્ઠાન પરમાર્થથી ધર્મરૂપ નથી.
આ રીતે અવિરુદ્ધ એવા આગમના વચનથી આગમની વિધિ અનુસાર કરાયેલું અનુષ્ઠાન ધર્મ છે એમ બતાવ્યા પછી તે ધર્મઅનુષ્ઠાન કરનારા જીવનો અંતઃકરણનો પરિણામ કેવો આવશ્યક છે ? જેથી સેવાયેલું ધર્મઅનુષ્ઠાન મોક્ષને અનુકૂળ એવી જીવની પરિણતિની નિષ્પત્તિનું કારણ બને તે બતાવવા અર્થે કહે છે
-
વળી, તે અનુષ્ઠાન મૈત્રી ભાવથી યુક્ત જોઈએ. અર્થાત્ સર્વ જીવો પ્રત્યે આત્મતુલ્ય બુદ્ધિ ધારણ કરીને તેઓના હિતને અનુકૂળ પરિણામવાળું ચિત્ત જોઈએ. વળી, ગુણવાનના ગુણોને જોઈને પ્રમોદભાવવાળું ચિત્ત જોઈએ. દુઃખી જીવોને જોઈને કરુણાવાળું અંતઃકરણ જોઈએ. અયોગ્ય જીવો પ્રત્યે દ્વેષ કરવાને
