________________
૧૬
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | શ્લોક-૩ કરનાર હોવાથી અને સ્વર્ગાદિ સુગતિમાં સ્થાપન કરનાર હોવાથી ધર્મ એ સ્વરૂપથી, સકલ અકલ્પિત એવા ભાવના સમૂહને જાણવામાં કુશલ એવા સુંદર બુદ્ધિવાળા તીર્થંકરો વડે કહેવાય છે.
‘કૃતિ’ શબ્દ શ્લોક સ્પર્શી ટીકાની સમાપ્તિ માટે છે.
અને અહીં=પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં, અવિરુદ્ધ વચનથી આ અનુષ્ઠાન ધર્મ ઉપચારથી કહેવાય છે. જેમ નડ્વલ ઉદક=નડ્યૂલ વનસ્પતિવાળું પાણી, પાદરોગ છે. અન્યથા=ઉપચારથી અનુષ્ઠાનને ધર્મ કહેવામાં ન આવે તો, શુદ્ધ અનુષ્ઠાનથી જન્ય કર્મમલના અપગમરૂપ સમ્યગ્દર્શન આદિ નિર્વાણના બીજલાભ ફલવાળી જીવની શુદ્ધિ જ ધર્મ છે. ।।૩।।
ભાવાર્થ:
શ્લોક-૨ની અવતરણિકામાં કહેલ કે હેતુની શુદ્ધિના કથન દ્વારા ધર્મનું સ્વરૂપ ત્રીજા શ્લોકમાં બતાવાશે તેમાં “અવિરુદ્ધ વચનથી જે અનુષ્ઠાન ધર્મ છે” તેમ કહેવાથી અવિરુદ્ધ વચનરૂપ હેતુની શુદ્ધિનું કથન છે અને યથોદિત મૈત્રી આદિ ભાવોથી યુક્ત એવું જે અનુષ્ઠાન તે ધર્મનું સ્વરૂપ છે.
અવિરુદ્ધ વચનથી જે અનુષ્ઠાન તે ધર્મ છે તેમાં પ્રથમ ‘વચન’ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે. ‘જે કોઈનાથી બોલાય' તે વચન કહેવાય. જો આમ સ્વીકારીએ તો દરેક પુરુષોથી બોલાયેલું વચન, વચન બને; પરંતુ અતીન્દ્રિય પદાર્થને કહેનારા વચનનું અહીં ગ્રહણ છે, જે વચન આગમ સ્વરૂપ છે, તેથી આગમને અનુસરીને જે અનુષ્ઠાન છે તે ધર્મ છે તેમ અર્થ પ્રાપ્ત થાય.
આગમને અનુસરીને જે અનુષ્ઠાન છે તે ધર્મ છે તેમ કહેવાથી સર્વદર્શનનાં આગમોની પ્રાપ્તિ થાય, તેથી કહે છે
=
અવિરુદ્ધ એવા વચનને આશ્રયીને જે અનુષ્ઠાન કરાય છે તે ધર્મ છે, અન્ય અનુષ્ઠાન નહિ.
અવિરુદ્ધ વચનનો અર્થ સ્પષ્ટ કરે છે –
ગ્રંથકારશ્રી આગળમાં બતાવશે એ સ્વરૂપવાળી કષ-છેદ અને તાપપરીક્ષામાંથી જે આગમ પસાર થતું હોય તે આગમ અવિરુદ્ધ આગમ છે, અન્ય આગમ નહિ. તે આગમથી નિરૂપિત એવું અનુષ્ઠાન ધર્મ છે. તે અનુષ્ઠાનનું સ્વરૂપ જ સ્પષ્ટ કરે છે
આ લોક અને પરલોકની અપેક્ષાએ હેય અને ઉપાદેય અર્થનાં ત્યાગ અને સેવનરૂપ જે પ્રવૃત્તિ તે ધર્મ છે. આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે આ લોક અને પરલોકમાં જે અહિતકારી છે તેના ત્યાગની પ્રવૃત્તિ અને આ લોક અને પરલોકમાં જે હિતકારી છે તેના સેવનની પ્રવૃત્તિ આગમ બતાવે છે અને તેવી પ્રવૃત્તિ ધર્મ છે, અન્ય પ્રવૃત્તિ ધર્મ નથી. ધર્મની વિરુદ્ધ એવી સર્વ પ્રવૃત્તિ જીવ માટે આ લોકમાં અને પરલોકમાં અહિતકારી છે. જેમ કોઈ વિવેકસંપન્ન શ્રાવક ભગવાનનાં વચનના પરમાર્થને જાણતો હોય તો સર્વ કર્મ રહિત અવસ્થા તેને સુંદર જણાય છે, જેનો ઉપાય યોગનિરોધ છે. આ યોગનિરોધની પ્રાપ્તિ માટે ભગવાને ધર્મ બતાવ્યો છે એ પ્રકારે પ્રતિસંધાન કરીને પોતાની ભૂમિકા અનુસાર સર્વવિરતિની શક્તિના
