________________
૩૨
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | સૂત્ર-૮, ૯ “ઉદવાન=સમુદ્ર, અર્થિતાને પામતો નથી=પોતાનામાં અધિક પાણી આવે એવી અર્થિતાને પામતો નથી, અને પાણીથી નથી પુરાતો એમ નહિ. વળી, આત્મા પાત્રતાને પ્રાપ્ત કરાવો જોઈએ અર્થાત્ ન્યાયપૂર્વક ધન અર્ચન કરીને પાત્રતાને પ્રાપ્ત કરવો જોઈએ. સંપત્તિઓ પાત્રને પ્રાપ્ત થાય છે. ligit" () I૮ ભાવાર્થ :
અવતરણિકામાં શંકા કરી કે અન્યાય વગર ધનની પ્રાપ્તિ ગૃહસ્થોને દુર્લભ થશે, તેથી ધર્મના કારણભૂત ચિત્તની સમાધિ પણ ગૃહસ્થને દુર્લભ થશે. તેના નિવારણ અર્થે કહે છે –
ન્યાયપૂર્વક ધન કમાવામાં ઉદ્યમ કરવાથી પ્રકૃષ્ટ અર્થની પ્રાપ્તિ થાય છે; કેમ કે અર્થપ્રાપ્તિનો પ્રબળ ઉપાય ન્યાયપૂર્વકની વ્યાપારની ક્રિયા છે.
આશય એ છે કે જેઓ નીતિપૂર્વક વ્યાપારની ક્રિયા કરે છે તેઓના શુભ અધ્યવસાયને કારણે પુણ્યપ્રકૃતિ જાગ્રત થાય છે. વળી, લોકમાં પણ તેમના પ્રત્યે વિશ્વાસ ઊભો થાય છે, તેથી તેનો વ્યાપાર પણ સારો ચાલે છે. સ્થૂલથી અન્યાયપૂર્વક વ્યાપાર કરનારને તત્કાલ વિશેષ લાભ થાય છે એમ દેખાય છે. તોપણ લોકમાં અવિશ્વાસને કારણે તેનો વ્યાપાર ઓછો થાય છે, તેથી ન્યાયપૂર્વકની વ્યાપારની ક્રિયા પુણ્યની જાગૃતિ દ્વારા અને લોકમાં વિશ્વસનીયતા દ્વારા અધિક ધનની પ્રાપ્તિનું કારણ બને છે.
ન્યાય ધનપ્રાપ્તિનો અત્યંત ઉપાય છે તેમાં સાક્ષીપાઠ આપ્યો. તેનો અર્થ એ છે કે જેમ દેડકાઓ તળાવ તરફ જાય એ તેમનો સ્વભાવ છે, અને પક્ષીઓ સરોવર તરફ જાય એ તેમનો સ્વભાવ છે, તેમ ન્યાયપૂર્વક ધન કમાવાની શુભ ક્રિયાને વશ સર્વ સંપત્તિઓ આવે છે અને તેની પુષ્ટિ કરવા માટે કહે છે –
સમુદ્રને પાણીની અર્થિતા નથી તોપણ સમુદ્રમાં નદીઓમાંથી પાણી આવ્યા કરે છે, તેમ આત્માને ન્યાયપૂર્વક ધન કમાવાની પાત્રતાને પ્રાપ્ત કરાવવામાં આવે તો ધનરૂપ સંપત્તિ પાત્રમાં આવે છે. દા. અવતરણિકા:
कुत एतदेवमित्याह - અવતરણિકાર્ય :આeત્યાય અર્થ પ્રાપ્તિનો ઉપનિષદ્ છે એ, એ પ્રમાણે કેમ છે ? એથી કહે છે –
સૂત્ર :
તતો દિ નિયમતિઃ પ્રતિવશ્વકર્મવિરામ: II સૂત્રાર્થ:
હિ=જે કારણથી, તેનાથી ન્યાયપૂર્વકની પ્રવૃત્તિથી, નક્કી પ્રતિબંધક કર્મનું વિગમન થાય છે. (તે કારણથી ન્યાય ધનપ્રાતિનો ઉપાય છે.) IIII
