________________
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | સૂત્ર-૧ धर्मानुष्ठायकपुरुषविशेषात् 'द्विविधो' द्विप्रकारो धर्मः, प्रकारावेव दर्शयति-'गृहस्थधर्मो यतिधर्मश्चेति' । गृहे तिष्ठतीति गृहस्थः, तस्य धर्मो नित्यनैमित्तिकानुष्ठानरूपः । यः खलु देहमात्रारामः सम्यग्विद्यानौलाभेन तृष्णासरित्तरणाय योगाय सततमेव यतते स यतिः, तस्य धर्मः गुर्वन्तेवासिता तद्भक्तिबहुमानावित्यादिः वक्ष्यमाणलक्षणः ।।१।। ટીકાર્ય :
સઃ' ઃ ... વક્ષ્યમUત્નક્ષUT: | જે પૂર્વમાં કહેવા માટે ઈષ્ટ છે તે આ સાક્ષાત્ જ હદયમાં વર્તતો હોવાના કારણે પ્રત્યક્ષ એવો ધર્મ, અનુષ્ઠાતુના ભેદથી=ધર્મઅનુષ્ઠાન કરનારા પુરુષના ભેદથી બે પ્રકારનો ધર્મ છે. બે પ્રકારોને જ બતાવે છે – (૧) ગૃહસ્થ ધર્મ અને (૨) યતિધર્મ.
ગૃહસ્થધર્મનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કરે છે – ઘરમાં જ રહે છે તે ગૃહસ્થ. તેનો નિત્ય-નૈમિત્તિક અનુષ્ઠાનરૂપ ધર્મ તે ગૃહસ્થ ધર્મ છે. યતિધર્મનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કરે છે –
જે ખરેખર દેહમાત્રમાં રહેલા સમ્યફ વિદ્યારૂપી તાવના લાભથી તૃષ્ણારૂપી સરોવરને તરવા માટેના યોગ માટે સતત જ યત્ન કરે છે તે યતિ છે. તેનો ગુરુઅંતેવાસિતા, તભક્તિબહુમાન ઈત્યાદિ કહેવાનારા લક્ષણવાળો ધર્મ તે યતિધર્મ છે. [૧] ભાવાર્થ :
શ્લોક-૩માં ધર્મનું લક્ષણ બતાવ્યું. તે ધર્મ અનુષ્ઠાન સેવનારા જીવોની યોગ્યતાના ભેદથી બે પ્રકારનો છે. (૧) ગૃહસ્થ ધર્મ. (૨) યતિધર્મ. (૧) ગૃહસ્થધર્મ :
જેઓ ઘરમાં વસતા હોય તે ગૃહસ્થ કહેવાય. તેઓ કેટલાંક અનુષ્ઠાનો નિત્ય સેવે છે અને કેટલાંક નૈમિત્તિક સેવે છે. તે અનુષ્ઠાનનું સેવન ગૃહસ્થનો ધર્મ છે. (૨) યતિધર્મ :
સાધુઓ નિષ્પરિગ્રહી હોય છે, તેથી ગૃહ રાખતા નથી પરંતુ દેહ માત્ર જ તેમનું વિશ્રામસ્થાન છે. આવા સાધુઓ સર્વ ક્ષેત્રમાં અપ્રતિબદ્ધ થઈને જિનવચનના બોધરૂપ સમ્યકુ વિદ્યારૂપ નાવના બળથી તૃષ્ણારૂપી સરોવરને તરવા માટે સંયમના યોગોમાં સતત યત્ન કરે છે, તેથી સંપૂર્ણ તૃષ્ણાના ઉચ્છેદના અર્થ એવા તેઓ ગૃહ કે અન્ય કોઈ સામગ્રી ધારણ કરતા નથી. માત્ર સંયમના ઉપકારક વસ્ત્ર-પાત્રાદિને ધારણ કરે છે અને દેહને પણ સંયમના ઉપકરણરૂપ ધારણ કરીને સર્વત્ર પ્રતિબંધ વગરના અપ્રમાદભાવથી વિહરે છે. તેઓ ગુરુની નિશ્રામાં રહીને ગુરુ પ્રત્યેની ભક્તિ, બહુમાન આદિ ઉચિત અનુષ્ઠાન સેવે છે તે યતિધર્મ છે. [૧]
