________________
अनुयोगवन्द्रिका टीका सूत्र २०८ क्षेत्रपल्योपमनिरूपणम्
२६३
दृष्टिवादोक्तद्रव्यमानोपयोगित्वाद् बाळाग्रखण्ड प्ररूपणा सप्रयोजनैन, न तु निष्णयोजनेति । तत्र नमः प्रदेशानां स्पृष्टास्पृष्टत्वमरूपणे गुरुणा कृते सति समुत्पन्न संशयः शिष्य आचार्यमेवमवादीत् - हे भदन्त । तस्य परपस्यान्तर्गता एवंविधा आकाशप्रदेशाः किं संभवन्ति, ये खलु तैर्वालाग्रखण्डैस्पृष्टा भवेयुः ? तत्र परये वालाग्रखण्डानि निविडतया व्यवस्थापितानि, अतस्तत्र छिद्रस्यासंभवात् बालाग्रखण्डास्पृष्टाकाशम देशानामसम्भाव्यात् 'तत्र परयेऽस्पृष्टा आकाशप्रदेशाः सन्ति' इति नोचितमितिमष्टुरभिप्रायः । गुरुराह - हन्त ! अस्त्येतत् ! नात्र त्वया सन्दि हानेन भवितव्यम् । शृणु - ' स यथा नामहः कोष्ठकः स्यात् कूष्माडैर्भृतः ? अर्थात् उनका प्रमाण निश्चित किया जाता है । और कितनेक द्रव्य जो यथोक्त बालाग्र खंडो से स्पृष्ट नहीं हुए हैं, ऐसे नभः प्रदेशों से गिने जाते हैं । इसलिये दृष्टिवाद में कथित द्रव्यों के मान करने में उपयोगी - होने से बाला के खंडों की प्राणा निष्प्रयोजनीभूत नहीं है, किन्तु प्रयोजनीभूत ही है । जब गुरुदेव ने इस प्रकार से स्पृष्ट अस्पृष्ट नभः प्रदेशों की प्ररूपणा की तो उत्पन्न हुए संशय वाले किसी शिष्य में गुरुदेव से उसी समय ऐसा पूछा कि - 'हे भदन्त ! जब वह पल्य उन बालाग्र खण्डों से लबालब भर दिया जाता है, तो ऐसी स्थिति में वहाँ छिद्र नहीं रह सकने के कारण क्यों ऐसे भी नभःप्रदेश संभवित हो : सकते हैं जो उन बालाग्र खंडों से अस्पृष्ट बने रहें । तब शिष्य की इस शंका की निवृत्ति करने के लिये गुरुदेव ने उसे इस दृष्ठान्त द्वारा प्रतिबोधित किया कि हां, वहां ऐसे भी प्रदेश संभावित हैं, जो उन કરવામાં આવે છે. અને કેટલાંક દૂયૈા કે જેઓ થાકત ખાલાગ્રખડાથી સ્પૃષ્ટ થયા નથી, એવા નભઃપ્રદેશેાથી ગણવામાં આવે છે એટલા માટે દૃષ્ઠિ વાદમાં કથિત દ્રબ્યાનું પ્રરૂપશુ કરવામાં ઉપયાગી હાવાથી વાલાથોના ખડાની પ્રરૂપણા નિષ્પ્રયેાજનીભૂત નથી, પરન્તુ પ્રત્યેાજનીભૂત જ છે. જ્યારે ગુરૂદેવે
આ રીતે પૃષ્ટ તેમજ અસ્પૃષ્ટ નભ પ્રદેશેાની પ્રરૂપણા કરી ત્યારે શકા ઉત્પન્ન થયેલા કાઈ શિષ્ય ગુરૂદેવને તત્કાલ આ જાતના પ્રશ્ન કર્યો કે હું બદન્ત ! જ્યારે તે પલ્પ તે વાલગ્ર ખડેથી પૂરેપૂરા ભરવામાં આવે છે, તા એવી સ્થિતિમાં તેમાં છિદ્રોના અભાવે શુ' એવા પણ નભઃપ્રદેશ સભવિત થઈ શકે છે ? કે જેઓ તે વાલાચ ખડથી અસ્પૃષ્ટ રહે ત્યારે શિષ્યની આ શંકાની નિવૃત્તિ માટે ગુરૂદેવ આ દૃષ્ટાન્ત વડે તેને પ્રતિમાષિત કર્યો કે હા ત્યાં એવા પણ પ્રદેશેાસ`ભવિત છે કે જેઓ તે સૂક્ષ્મ વાલાશ ખડા વડે અસ્પૃષ્ટ બનેલા છે. જેમ કે કૂષ્માંડ પૂતિ કાઇ એક કાઠી હાય, વ્યવહારમાં
