________________
अनुयोगचन्द्रिका रीका सूत्र २५० नयस्वरूपनिरूपणम्
१०५ निबन्धनमेव भवतीत्यादि । तत्र तदविनाभावित्वरूपो हेतुरसिद्ध एव, यतो न क्यापि ज्ञानमात्राविनाभाविनी पुरुषार्थसिद्धिदृश्यते । नहि वह्निपज्वालनाशिनां प्रज्वालनपरिज्ञानमात्रादेव तस्सिद्धिर्भवति, अपि तु तत्र वह्निसमानयनसन्धु क्षणादि कियाऽनुष्ठानस्यापेक्षा तिष्ठत्येव । तथा तीर्थकरोऽपि न केवलज्ञानमात्रात् मुक्ति प्रतिपद्यते, किन्तु तत्र यथाख्यातचारित्रक्रियाया अपेक्षा भवति, अत: पुरुषार्थ: सिद्धिर्ज्ञानक्रियेत्युभयाविनाभाविन्यत्र बोध्या। पुरुषार्थसियथा ज्ञाननिबन्धनत्व तथा क्रियानिबन्धनत्वमपि, क्रियामन्तरेण पुरुषार्थसिद्धरसंभवादित्यनैकान्तिकोऽपि हेतुर्योध्यः। यच्च क्रियावादिना प्रतिपादितम्-'यद् यत्समनन्तरमुत्पद्यते, तस्य है सो ऐसा कथन सिद्ध नहीं होता है। क्योंकि पुरुषार्थ सिद्धि में ज्ञानमात्रनिवन्धनता कहीं पर भी नहीं देखी जाती है अत: यहां देत असिद्ध है। तथा जो अग्नि को जलाने के अर्थी होते हैं वे केवल अग्नि इस प्रकार से जलायी जाती है, इतने ज्ञानमात्र से थोडे ही जलने की सिद्धि को पा सकते हैं । 'अग्नि तैयार हो जावे' इसके लिये तो उसे बाहर से अग्नि लानी पडेगी, उसे धोकना पडेगा तथा
और भी जो उसे तैयार करने की प्रक्रिया होगी, वह सब करनी पडेगी तब कहीं अग्नि प्रज्वलित होगी। इसी प्रकार तीर्थंकर भगवान् भी प्राप्त केवलज्ञान मात्र से थोडे ही मुक्ति पा लेंगे ? उसकी प्राप्ति में तो उन्हें यथारख्यातचारित्ररूप क्रिया को भी अपेक्षा होगी अतः पुरुषार्थ की सिद्धि ज्ञान और क्रिया इन दोनों की अविनाभाविनी है, ऐसा मानना चाहिये । पुरुषार्थ की सिद्धि में जिस प्रकार ज्ञान कारण पड़ता है उसी प्रकार से क्रिया भी कारण पडती हैं। क्योंकि. क्रिया के विना पुरुषार्थ की सिद्धि असंभवित होती है । इस प्रकार ज्ञान કથન સિદ્ધ થતું નથી. કેમકે પુરૂષાર્થ સિદ્ધિમાં જ્ઞાનમાત્ર નિબન્ધનતા કેળ સસ્થાને દેખતી નથી, એથી અહીં હેતુ અસિદ્ધ છે. તથા જે અગ્નિને પ્રજ્વલિત કરવા ઇચ્છતા હોય તે ફકત અગ્નિ કેવી રીતે પ્રજવલિત કરવામાં આવે છે? ફકત આટલા જ્ઞાન માત્રથી જ અગ્નિ પ્રજવલિત કરવાની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. અગ્નિ પ્રતિત થાય તે માટે બહારથી અગ્નિ લાવશે, તેને પ્રજવલિત કરવા માટે પ્રયત્ન કરશે તથા બીજી જે પ્રક્રિયાઓ હશે તે બધી કરશે, ત્યારે અગ્નિ પ્રજવલિત થશે. આ પ્રમાણે તીર્થકર ભગવા પણ ફકત કેવળજ્ઞાનમાત્ર પ્રાપ્ત કરીને જ મુકિત પ્રાપ્ત કરશે એવું નથી. તેની પ્રાપ્તિ માટે તેમને યથાખ્યાતચારિત્રરૂપ ક્રિયાની અપેક્ષા થશે. અતઃ પુરૂષાર્થની સિદ્ધિ અને ક્રિયા એ બને અવિનાભાવિની છે. આમ માનવું જોઈએ. પુરૂષા.
अ० ११४
