________________
अनुयोगन्द्रिका टीका सूत्र २२९ प्रदेशान्तेन नयप्रमाणम् ५९५ न्धिकस्य देशमदेशोऽपि तत्संबन्धिक एवेति भावः । तत्-तस्माद् हेतोः माभणषण्णां प्रदेश इति, अपि तु पश्चानां प्रदेश इति भण । पश्चानां प्रदेशो यथाधर्मप्रदेशः अधर्मपदेशः आकाशमदेशो जीवप्रदेश: स्कन्धपदेश इति । अत्रेदं बोध्यम्-आत्रान्तरद्रव्ये सामान्यायाश्रित्याविशुद्धः संग्रहनय एव धर्मास्तिकाया. दीनि पश्चद्रव्याणि तत्प्रदेशांश्च मनुते । विशुदस्तु संग्रहनयो द्रव्यबाहुल्यं प्रदेश. कल्पनां च न स्वीकरोति, अपि तु वस्तुत्वेन सर्वाण्यप्येकत्वेनैव स्पीकरोतीति । यादिकों के प्रदेश द्रय आदि से निष्पन्न देश का प्रदेश भी धर्मास्तिकायादिक का संबन्धी ही होगा-स्वतन्त्र नहीं- (तं मा भणाहि छण्ण पएसो भणाहि पंचण्हं पएसो) इसलिये तुम ऐसा मत कहो कि षण्णां प्रदेशा-पटू प्रदेशः'। किन्तु ऐसा कहो 'पञ्चानां प्रदेशः-पञ्च प्रदेशः। (तं जहा) जैसे (धम्मपएसो, अधम्मपएसो, आगासपएसो, जीवपएसो, खध पएसो) धर्मप्रदेश, अधर्मप्रदेश, आकाशप्रदेश, जीव प्रदेश स्कन्धप्रदेश । यहाँ इस प्रकार से समझना चाहिये । कि अवान्तर द्रव्य में सामान्य आदि को आश्रित करके अविशुद्ध संग्रहनय ही धर्मास्तिकायादिक पांचव्यों को और उनके प्रदेशों को मानता है। परन्तु जो विशुद्ध संग्रहनय है, वह द्रव्यवाहुल्य और प्रदेशकल्पना को नहीं मानता है। वह तो ऐसा मानता है धर्मास्तिकायादिक सब द्रव्य एक वस्तुत्व सामान्य की अपेक्षा से एक ही हैं। तात्पर्य कहने का यह है-कि'संग्रहनय के दो भेद हैं। एक विशुद्ध संग्रहनय और दस अविशुद्ध संग्रहनय । इनमें जो अविशुद्ध संग्रहनय है, वह પણ સ્વતંત્ર નહિ પરંતુ ધર્માસ્તિકાયાદિકની સાથે જ સંબદ્ધ થશે (સં 1 भणाहि छण्णं पएसो, भणाहि पंचण्हं पएसो) मेथी त मान हो "पण्णां प्रदेशः" ५२'तु मा । 'पञ्चानां प्रदेशः पनप्रदेशः" (जो
म. (धम्मपएसो अधम्मपएमो, आगासपएसो, जीवपएसो, खंधपएसो) ધર્મપ્રદેશ, અધર્મપ્રદેશ, આકાશપ્રદેશ, જીવપ્રદેશ, અલ્પપ્રદેશ. અહી એવી રીતે સમજવું જોઈએ કે અવાનર દ્રવ્યમાં સામાન્ય આદિના આશ્રિત અવિશુદ્ધ સંગ્રહનય જ ધર્માસ્તિકાયાદિક પાંચે પાંચ દ્રવ્યને અને તેમના પ્રદેશેને માને છે. પરંતુ જે વિશુદ્ધ સંગ્રહનય છે, તે દ્રશ્ય બાહુલ્ય અને પ્રકાશ કલપનાને માનતો નથી. તેની માન્યતા આ પ્રમાણે છે કે ધતિકા. સર્વ દ્રવ્ય એક વસ્તુ સામાન્યની અપેક્ષાએ એક જ છે. તાત્પર્ય આ પ્રય છે કે “સંગ્રહનયના બે પ્રકારે છે. વિશુદ્ધ સંગ્રહનય અને અવિશદ્ધ સ આમાં જે અવિશદ્ધ સહનય છે, તે અવાજો સામાન્ય ૨૫ અપર સના
