Book Title: Trishashti Shalaka Purush Charitra Part 4
Author(s): Ganesh Lalwani, Rajkumari Bengani
Publisher: Prakrit Bharti Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090516/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhAratI puSpa-84 pradhAna sampAdaka: ma. vinayasAgara RIBE triSaSTizalAkApuruSacarita nige hindI anuvAda - parva:5-6, Aga:4. bha0 zAntinAtha se munisuvrata taka 5 tIrthaGkara, 5 cakravartI, 2 vAsudeva, 2 baladeva, 2 pratibAsudeva-16 mahApuruSoM kA carita. anuvAdaka zrI gaNeza lalabAnI-- zrImatI rAjakumArI begAnI prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura zrI jaina zvetAmbara nAkor3A pArzvanAtha tIrtha, mebAmagara Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhAratI puSpa - 84 kalikAla - sarvajJa zrI hemacandrAcArya racita triSaSTizalAkApuruSacarita [hindI anuvAda ] parva : 5-6, bhAga : 4 [bha0 zAntinAtha se munisuvrata taka 5 tIrthaGkara, 5 cakravartI, 2 vAsudeva, 2 baladeva, 2 prativAsudeva - 16 mahApuruSoM kA carita] O pradhAna sampAdaka : ma. vinayasAgara anuvAdaka zrI gaNeza lalAnI evaM zrImatI rAjakumArI begAnI prakAzaka prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura zrI jaina zvetAmbara nAkor3A pArzvanAtha tIrtha, mevAnagara Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka devendrarAja mehatA saciva, prAkRta bhAratI akAdamI 3826, motIsiMha bhomiyoM kA rAstA, jayapura-302003 pArasamala bhaMsAlI adhyakSa, zrI jaina zvetAzvara nAkor3A pArzvanAtha tIrtha, po. mevAnagara, sTezana bAlotarA, jilA-bAr3amera-344025 prathama sitambara saMskaraNa : 1992 (ka) sarvAdhikAra prakAzakAdhIna mUlya : 80 rupaye mudraka : arcanA prakAzana, ajamera-305001 phona 31310 TRISHASHTI-SHALAKA-PURUSH CHARITA/ GANESH LALWANI/1992 , Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya apratima-pratibhA-dhAraka, kalikAla-sarvajJa, paramArhat kumArapAla pratibodhaka, svanAmadhanya zrI hemacandrAcArya racita triSaSTizalAkA-puruSa carita kA paMcama evaM SaSTha parva, bhAga-4 ke rUpa meM prAkRta bhAratI kI puSpa saMkhyA 84 ke rUpa meM prastuta karate hue hameM hArdika prasannatA ho rahI hai / triSaSTi arthAt tiresaTha, zalAkA puruSa arthAt sarvotkRSTa mahApuruSa / sRSTi meM utpanna hue yA hone vAle jo sarvazreSTha mahApuruSa hote haiM ve zalAkA-puruSa kahalAte haiN| isa kAlacakra ke utsapiNI aura avasarpiNI ke prArakoM meM pratyeka kAla meM sarvocca 63 puruSoM kI gaNanA kI gaI hai, kI jAtI thI aura kI jAtI rhegii| isI niyamAnusAra isa avasarpiNI meM 63 mahApuruSa hue haiM, unameM 24 tIrthaGkara, 12 cakravartI, 9 vAsudeva, 9 prativAsudeva aura 9 baladevoM kI gaNanA kI jAtI hai| inhIM 63 mahApuruSoM ke jIvana-caritoM kA saMkalana isa' 'triSaSTizalAkApuruSacarita' ke antargata kiyA gayA hai| prAcArya hemacandra ne ise 10 paryoM meM vibhakta kiyA hai jinameM RSabhadeva se lekara mahAvIra paryanta 63 mahApuruSoM ke jIvamacarita saMgRhIta hai| prathama parva meM 6 sarga haiM, jinameM bhagavAna RSabhadeva evaM bharata cakravartI kA jIvanacarita guphita hai| dvitIya parva meM bhI 6 sarga haiM, jinameM bhagavAna ajitanAtha evaM dvitIya cakravartI sagara kA sAMgopAMga jIvanacarita hai| ye donoM parva do bhAgoM meM hindI anuvAda ke sAtha prAkRta bhAratI ke puSpa 62 evaM 77 ke rUpa meM prAkRta bhAratI dvArA prakAzita kie jA cuke haiM / tRtIya bhAga meM parva 3 aura 4 saMyukta rUpa se prakAzita ho cuke haiN| tRtIya parva meM 8 sarga haiM jinameM kramazaH bhaga. saMbhavanAtha se lekara dasaveM bhagavAna zItalanAtha ke jIvanacarita haiN| caturtha parva meM gyArahaveM tIrthaGkara zreyAMsanAtha se lekara 15veM tIrthaGkara dharmanAtha taka, tIsare-cauthe cakravartI, 5 vAsudeva, 5 baladeva aura 5 prativAsudevoM kA vistRta jIvanacarita hai| yaha tIsarA bhAga bhI prAkRta bhAratI kI ora se mArca, 1992 meM prakAzita ho cukA hai| prastuta caturtha bhAga meM parva 5 aura 6 saMyukta rUpa se prakAzita kie jA rahe haiN| pAMcaveM parva meM 5 sarga haiM, jinameM solahaveM tIrthaGkara evaM paMcama cakravartI bhagavAna zAntinAtha kA savizada jIvana varNita hai| prathama sarga meM bhagavAna zAntinAtha ke pUrva ke pAMca bhavoM, dUsare sarga meM chaThe-sAtaveM bhava kA, tIsare sarga meM pAThaveM-naveM bhava kA, caturtha sarga meM dasaveM bhava meM megharatha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( in ) rAjA kA evaM gyArahaveM bhava kA varNana aura pAMcaveM sarga meM bhagavAna zAMtinAtha ke pAMcoM kalyANakoM tathA cakravartI pada prApti kA vistRta varNana hai| chaThe parva meM 8 sarga haiM pahale sarga meM satarahaveM tIrthaGkara evaM chaThe cakravartI kuthunAtha kA jIvanacarita hai| dUsare sarga meM sAtaveM cakravartI evaM 18veM tIrthaGkara bhagavAna aranAtha kA jIvanacarita hai| tIsare sarga meM chaThe vAsudeva puruSa puNDarIka, baladeva Ananda aura prativAsudeva balirAjA kA carita hai| cauthe sarga meM AThaveM cakravartI subhUma kA carita hai| isI ke antargata maharSi parazurAma kA carita bhI hai| pAMcaveM sarga meM kramazaH sAtaveM vAsudeva datta, baladeva nandana aura prativAsudeva prahlAda kA carita hai| ___ chaThe sarga meM unnIsaveM tIrthaGkara bhagavAna mallinAtha kA jIvana carita hai| isI ke sAtha unake pUrva bhava ke chaha mitroM kA jIvana aGkita hai| sAtaveM sarga meM bIsaveM tIrthaGkara muni suvrata svAmI kA jIvanacarita, harivaMza kI utpatti evaM azvAvabodha tIrtha kI utpatti kA varNana hai / AThaveM sarga meM mahApadma nAmaka nauveM cakravartI kA jIvanacarita hai / isa prakAra bhAga 4-parva 5-6 meM solahaveM se bIsa-5 tIrthaGkara, 5 se 9-5 cakravartI, chaThe-sAtaveM 2-2 vAsudeva, baladeva, prativAsudevakula 16 mahApuruSoM kA jIvana saMkalita hai| isa prakAra dekhA jAe to bhAga 1 se 4, * parva 1 se 6 ke kula 40 sargoM meM 20 tIrthaGkara, 9 cakravartI, 7 vAsudeva, 7 baladeva, 7 prativAsudeva-50 zalAkA mahApuruSoM kA vizada jIvanacaritoM kA samAveza ho gayA hai / vizeSa jJAtavya hai ki 16-18veM tIrthaGkara usI bhava meM cakravartI pada kA upabhoga kara tIrthaMkara bane haiM / pUrva meM prAcArya zIlAMka ne 'cauppana-mahApuruSa-cariyaM' nAma se ina 63 mahApuruSoM ke jIvana kA prAkRta bhASA meM praNayana kiyA thaa| zIlAMka ne 9 prativAsudevoM kI gaNanA svatantra rUpa se nahIM kI, ata: 63 ke sthAna para 54 mahApuruSoM kI jIvana-gAthA hI usameM sammilita thii| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (v) zrAcArya hemacandra 12vIM zatAbdI ke eka anupameya sarasvatI - putra the, kaheM to atyukti na hogI / inakI lekhinI se sAhitya kI koI bhI vidhA achUtI nahIM rahI / vyAkaraNa, kAvya, koSa, alaMkAra, chanda-zAstra, nyAya, darzana, yoga, stotra Adi pratyeka vidhA para apanI svatantra, maulika evaM cintanapUrNa lekhinI kA saphala prayoga inhoMne kiyA / AcArya hemacandra na kevala sAhityakAra hI the; apitu jainadharma ke eka diggaja AcArya bhI the / mahAvIra kI vANI ke pracAra-prasAra meM ahiMsA kA sarvatra vyApaka sakArAtmaka prayoga ho isa dRSTi se ve cAlukyavaMzIya rAjAoM ke samparka meM bhI sajagatA se Ae aura siddharAja jayasiMha tathA paramArhat kumArapAla jaise rAja - RSiyoM ko prabhAvita kiyA aura sarvadharmasamanvaya ke sAtha vizAla rAjya meM ahiMsA kA amArI paTaha ke rUpa meM udghoSa bhI karavAyA / jaina paramparA ke hote hue bhI unhoMne mahAdeva ko jina ke rUpa meM prAlekhita kara unakI bhI stavanA kI / hemacandra na kevala sArvadezIya vidvAn hI the; apitu unhoMne gurjara dharA meM ahiMsA, karuNA, prema ke sAtha gurjara bhASA ko jo anupama asmitA pradAna kI yaha unakI upalabdhiyoM kI parAkASThA thI / mahApuruSoM ke jIvanacarita ko paurANika AkhyAna kaha sakate haiM / paurANika hote hue bhI prAcArya ne isa carita-kAvya ko sAhityazAstra ke niyamAnusAra mahAkAvya ke rUpa meM sampAdita karane kA abhUtapUrva prayoga kiyA hai aura isameM ve pUrNatayA saphala bhI hue haiM / yaha grantha chattIsa hajAra zloka pariNAma kA hai / isa grantha kI racanA kA uddezya spaSTa karate hue hemacandra svayaM grantha kI prazasti meM likhate haiM 'cedi, dazArNa, mAlava, mahArASTra, sindha aura anya aneka durgama dezoM ko apane bhujabala se parAjita karane vAle paramArhat cAlukya kulotpanna kumArapAla rAjarSi ne eka samaya AcArya hemacandrasUri se vinayapUrvaka kahA'he svAmin! niSkAraNa paropakAra kI buddhi ko dhAraNa karane vAle ApakI AzA se maiMne naraka gati ke AyuSya ke nimitta kAraNa mRgayA, junA, madirAdi durguNoM kA mere rAjya meM pUrNataH niSedha kara diyA hai aura putrarahita mRtyu prApta parivAroM ke dhana ko bhI maiMne tyAga diyA hai tathA isa pRthvI ko arihanta ke tyoM se suzobhita evaM maNDita kara diyA hai / ata: vartamAna kAla meM ApakI kRpA se maiM samprati rAjA jaisA ho gayA hUM / mere pUrvaja mahArAjA siddharAja jayasiMha kI bhaktiyukta prArthanA se Apane paMcAMgIpUrNa 'siddha hemazabdAnuzAsana' kI racanA kii| bhagavan ! Apane mere lie nirmala - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( vi ) 'yogazAstra' kI racanA kI aura janopakAra ke lie dvayAzraya kAvya, chando'nuzAsana, kAvyAnuzAsana aura nAmasaMgrahakoSa pramukha anya granthoM kI racanA kI / ataH he AcArya ! Apa svayaM hI logoM para upakAra karane ke lie kaTibaddha haiM / merI prArthanA hai ki mere jaise manuSya ko pratibodha dene ke lie 63 zalAkA-puruSoM ke carita para prakAza DAleM / ' isase spaSTa hai ki rAjarSi kumArapAla ke prAgraha se hI AcArya hemacandra ne isa grantha kI racanA unake adhyayana hetu kI thI / pUrvAMkita granthoM kI racanA ke anantara isakI racanA hone se isakA racanAkAla vikrama saMvat 1220 ke nikaTa hI svIkArya hotA hai / yaha grantha hemacandrAcArya kI praur3hAvasthA kI racanA hai aura isa kAraNa isameM unake lokajIvana ke anubhavoM tathA mAnava svabhAva kI gaharI pakar3a kI jhalaka milatI hai / yahI kAraNa hai ki kAla kI iyattA meM bandhI purANa kathAoM meM idhara-udhara bikhare unake vicArakaNa kAlAtIta haiM / yathA - zatru bhAvanA rahita brAhmaNa, beImAnI rahita vaNik, IrSyA rahita premI, vyAdhi rahita zarIra, dhanavAna- vidvAn, ahaGkAra rahita guNavAn, capalatA rahita nArI tathA caritravAn rAjaputra bar3I kaThinAI se dekhane meM Ate haiM / ' zrI gaNeza lalavAnI isa pustaka ke anuvAdaka haiM / ve bahuvidha vidhAnoM ke saphala zilpI haiM / unhoMne isakA baMgalA bhASA meM anuvAda kiyA thA aura usI kA hindI rUpAntaraNa zrImatI rAjakumArI begAnI ne saphalatA ke sAtha kiyA hai / zabdAvalI meM komalakAnta padAvalI aura prAJjalatA pUrNarUpeNa samAviSTa hai / isake sampAdana meM yaha vizeSa rUpa se dhyAna rakhA gayA hai ki anuvAdakauna se padya se kauna se padya taka kA hai, yaha saMketa pratyeka gadyAMza ke anta meM diyA gayA hai| hama zrI gaNeza lalavAnI aura zrImatI rAjakumArI begAnI ke atyanta prAbhArI haiM ki inhoMne isake prakAzana kA zreya prAkRtabhAratI ko pradAna kiyA aura hama unase pUrNarUpeNa prAzA karate hai ki isI bhAMti zeSa 6 parvoM kA anuvAda bhI hameM hama sampUrNa grantha dhIre-dhIre pAThakoM ke samakSa prastuta kara sakeM / zIghra hI pradAna kareM jisase pArasamala bhaMsAlI devendrarAja mehatA zradhyakSa zrI jaina zve. nAkor3A pArzvanAtha tIrtha, mevAnagara saciva prAkRta bhAratI akAdamI jayapura Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama paMcama parva 1-125 prathama sarga - bha0 zAntinAtha ke pUrva ke 5 bhavoM kA varNana 1-31 dvitIya sarga - chaThe-sAtaveM pUrva bhava kA varNana 31-57 tRtIya sarga - pAThaveM-nauveM pUrva bhava kA varNana 57-70 caturtha sarga - dasaveM bhava meM megharatha rAjA evaM gyArahaveM bhava kA varNana paMcama sarga - 16veM tIrthaMkara evaM paMcama cakravartI bha. zAntinAtha kA carita 92-125 70-92 SaSTha parva 127-219 prathama sarga - chaThe cakravartI evaM 17veM bha0 kuthunAtha kA carita 127-135 dvitIya sarga - sAtaveM cakravartI evaM 18veM bha0 aranAtha kA carita 125-159 tRtIya sarga - chaThe-puruSa puNDarIka vAsudeva, Ananda baladeva evaM bali prativAsudeva kA carita 159-162 caturtha sarga - AThaveM cakravartI subhUma kA carita 162-170 paMcama sarga - sAtaveM-datta vAsudeva, nandana baladeva evaM prahlAda prativAsudeva kA carita 170 -173 SaSTha sarga - 19veM tIrthaMkara mallinAtha kA vizada carita 173-190 saptama sarga - 20veM tIrthaMkara munisuvrata svAmI kA carita evaM harivaMza kI utpatti 190-205 aSTama sarga - nauveM cakravartI mahApadma kA carita 205-219 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triSaSTizalAkApuruSacaritam zrI zAntinAthacaritam paMcama parva prathama sarga maiM usa zAntinAtha ko praNAma karatA hUM jinakA samasta karmamala kSaya ho gayA hai evaM jo ki paMcama cakravartI aura solahaveM tIrthaMkara hai / ( zloka 1 ) maiM unake jIvanacarita kA varNana karU~gA jo ki parama pavitra aura ajJAnAndhakAra ko dUra karane meM sUryarUpa haiM / ( zloka 2 ) cakrAkAra jambUdvIpa meM bharata kSetra nAmaka eka kSetra hai jo dekhane meM candra ke saptamAMza kI taraha hai / isI bharata kSetra ke dakSiNArddha meM ratnapura nAmaka eka nagara hai jo ki madhya dakSiNArddha kA alaGkAra tulya aura amarAvatI kI taraha hai / usI nagara meM zrIsena nAmaka eka rAjA rAjya karate the / ve padmavakSu the / kAraNa prasphuTita padma para hI zrI nivAsa karatI hai / dharma para unakI apane agraja kI taraha zraddhA thI aura artha evaM kAma ko ve apane anuja kI bhA~ti surakSita rakhate the / ve sadaiva Avedana karane vAloM kA Avedana pUrNa karate; kintu kAmI parastrI kA Avedana nahIM sunate the, kAraNa ve samyaka cAritra meM adhiSThita the / unakA saundarya itanA ananya thA ki citrakAra bhI use aMkita nahIM kara pAte the / Adhipatya kI rakSA ke lie ve kara grahaNa karate the; kintu kalpa vRkSa kI taraha karuNA kI upAsanA karate the arthAt kara rUpa meM jo grahaNa karate the vaha prArthiyoM ko dAna kara dete the / 1 ( zloka 3 - 9 ) unakI patnI kA nAma abhinanditA thA / unakA caritra jaisA anindya thA vaisI hI unakI vANI manamugdhakara aura dRSTi rUpI kamala ke lie ve svayaM candrikA kI taraha manohara thI / ve 1 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saccaritratA kA parityAga kabhI vicAroM meM bhI nahIM karatI thiiN| vAhya alaGkAra kA mUlya hI kyA hotA hai ? jaba ve alaGkAra dhAraNa karatI taba alaGkAra bhI alaMkRta hote; kintu svAbhAvika sauMdarya ke kAraNa ve bhAra svarUpa hI pratIta hote the| unakA pratirUpa kevala darpaNa meM hI mila sakatA thA, anyatra kahIM nhiiN| unake aGga aGga se zIla va saundarya pravAhita hotA thaa| unhoMne sadguNa se alaMkRta hokara pitA, mAtA aura pati ke tInoM kuloM ko eka sAtha alaMkRta kiyA thaa| ve eka hokara bhI aneka thiiN| (zloka 10-14) rAjA kI zikhinanditA nAmaka eka aura patnI thii| vaha megha kI taraha mana-mayUra ko Anandita karatI thii| (zloka 15) ___kAlakrama se rAjA ke sAtha sukhabhoga karate hue rAnI abhinanditA garbhavatI huii| garbhadhAraNa ke samaya unhoMne sUrya aura candra ko apanI goda meM khelate hue dekhaa| yaha svapna sunakara rAjA bole, tumhAre zreSTha yugala putra hoNge| samaya pUrNa hone para rAnI abhinanditA ne sUrya candra-se dIptimAna do putroM ko janma diyaa| rAjA zrIsena ne utsava kara una donoM kA nAma rakhA indusena aura bindusena / mAlI jisa prakAra lagAe hae vakSoM kI sevA karatA hai usI prakAra dhAtriyoM dvArA pAlita hokara ve rAjA kI donoM bAhuoM-se kramazaH bar3hane lge| taba rAjA unake nAma kI taraha zikSaka dvArA jJAnavijJAna vyAkaraNa Adi kI zikSA dene lge| sAmarika vidyA aura anyakalAoM meM bhI ve pAraMgata ho ge| vyUha praveza aura vyUha nirgamana kI zikSA bhI unhoMne prApta kara lii| kramazaH jo sarvAMga ko puSTa kara prema rUpI kamala ko prasphuTita karane meM USA rUpa hai aise yauvana ko ve prApta hue| (zloka 16-23) bharata kSetra ke magadha deza meM acala grAma nAmaka eka samRddhizAlI aura agragaNya grAma thaa| usa grAma meM brAhmaNazreSTha dharaNIjaTa nAmaka eka brAhmaNa rahatA thA / veda vedAMgoM ke jJAtA hone ke kAraNa unakI khyAti sarvatra thii| unakI yazobhadrA nAmaka eka patnI thii| vaha sadguNa sampannA kalyANakAriNI aura rUpa meM gahalakSmI jaisI thii| kAlakrama se usane gRha ujjvalakArI do putroM ko janma diyaa| jyeSTha kA nAma nandIbhUti aura kaniSTha kA nAma zrIbhUti thaa| brAhmaNa ke kapilA nAmaka eka dAsI thii| dIrghakAla taka gupta rUpa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 se usane usake sAtha bhI yauvana sukha bhoga kiyA thA / sacamuca hI indriya damana karanA bahuta kaThina hai / kAlakrama se kapilA ne bhI kapila nAmaka eka putra ko janma diyA / ( zloka 24-29 ) brAhmaNa dharaNIjaTa yazobhadrA ke donoM putroM ko veda vedAMga nighaNTu Adi par3hAne lagA / kapila mahApratibhA sampanna thA / ataH pitA ke na par3hAne para bhI zravaNa mAtra se veda vedAMga meM pAraMgata ho gayA / pratibhA dvArA bhalA kyA sambhava nahIM hai ? taduparAnta pitugRha kA parityAga kara vaha zikhA, upavIta dhAraNa kara paNDita ke veza meM brAhmaNa zreSTha hUM pracAra karatA huA videza meM vicaraNa karane lagA / vidvAnoM ke lie videza kyA ? isa prakAra vicaraNa karate hue vaha ratnapura nagara meM AyA aura usane megha kI bhA~ti garjana kara svavidyA kA paricaya diyA / ( zloka 30-34) satyaki nAmaka isa zahara meM samasta kalAvida nagara - zikSaka eka brAhmaNa rahate the / unake sabhI ziSya vilakSaNa medhA sampanna the / kapila unakI catuSpAThI meM pratidina jAkara satyaki ke praznoM ke uttara detA / usakI medhA se Azcaryacakita hokara satyaki ne kautUhala vaza vaidika pAThoM kA gUr3hArtha jo ki brAhmaNoM ke sivAya anya ke lie jAnanA sambhava nahIM, pUchA / kapila ne vaha saba kaNThastha sunA diyA / isase satyaki ne socA kapila vAstava meM koI vedajJa paNDita hai / taba satyaki ne rAjA jaise yuvarAja niyukta karate haiM vaise hI kapila ko apanA sthalavartI niyukta kiyA / guNoM kA Adara kahAM nahIM hotA ? kapila vahA~ pratidina ziSyoM ko vedAbhyAsa karAne lagA aura satyaki karmamukta hokara usase putravat sneha karane lagA / kapila bhI usake prati pitA kA-sA Adara bhAva dikhAne lagA / isase Anandita hokara satyaki socane lagA isake lie maiM aura kyA kara sakatA hUM / (zloka 35-41) satyaki kI patnI jambUkA ne eka dina kahA - 'tuma yadyapi isa viSaya meM soca rahe ho phira bhI tumheM kahatI hUM ki satyabhAmA nAmaka hamAre eka hI kanyA hai jisakA rUpa devopama hai / vaha sadAcAra sampannA suzIlA sahanazIla vinayI aura gambhIra hai| tuma usake lie upayukta vara kI khoja kyoM nahIM karate ? jisake ghara kanyA, RNa, zatrutA aura vyAdhi hai vaha kaise so sakatA hai ? Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba ki tuma nizcinta hokara so rahe ho|' (zloka 42-45) satyaki bolA-'priye, tumane jo kucha kahA vaha satya hai / aba taka mujhe satyabhAmA ke yogya vara mila nahIM sakA thaa| yaha brAhmaNa kapila jo ki dekhane meM bhI sundara, pratibhAsampanna aura sadAcArI hai yaha satyabhAmA ke lie upayukta hai|' jambUkA bhI isase sahamata ho gyii| ataH eka zubha dina satyaki ne kapila ke sAtha vidhivat satyabhAmA kA vivAha kara diyaa| nagaravAsiyoM dvArA bhI satyaki kI taraha hI sammAnita hokara kapila suzIlA satyabhAmA ke sAtha yauvana sukha bhoga karane lgaa| ise to satya ki se bhI adhika sammAna hameM denA cAhie aisA socakara nagaravAsI use vizeSa dAna-dakSiNA dene lge| isa prakAra sadAcArI brAhmaNa kI taraha rahakara kapila kramazaH sadguNI ke sAtha sAtha dhanavAna bhI ho gyaa| (zloka 46-51) varSAkAla meM eka rAta kapila eka nATaka dekhane gayA / vahA~ rAtri adhika ho gyii| lauTate samaya jaba vaha Adhe rAste taka AyA to jora se varSA hone lgii| sUcibhedya andhakAra meM koI use nahIM dekhegA socakara kapila ne apane pahane hue vastroM ko kholakara bagala meM dabA lie aura ghara Ane para ghara ke dvAra para vastra pahana lie| pati ke vastra jala meM bhIga gae haiM aisA socakara satyabhAmA pati ke pahanane ke lie anya vastra le AyI / kapila bolA, 'tuma kyA pAgala ho, dekho mantra bala se mere vastra bilkula bhIge nahIM hai|' satyabhAmA ne jaba pati kI samasta deha bhIMgI huyI aura kapar3oM ko sUkhA dekhA to -mana hI mana socane lagI yadi maMtra bala se usane apane vastroM ko sUkhA rakhA to zarIra ko sUkhA kyoM nahIM rakhA ? nizcaya hI vaha nagna hokara ghara lauTA hai| isa vyavahAra se lagatA hai merA pati hIna kUla jAta haiN| pratibhAzAlI hone ke kAraNa zravaNa mAtra se veda jJAna prApta kara liyA hai| aisA socakara vaha apane pati ke prati virAga sampanna ho gayI aura eka krItadAsI kI taraha usakA jIvana dUrvaha ho gyaa| (zloka 52-60) udhara dharaNIjaTa daridra ho gyaa| kapila dhanI ho gayA hai sunakara vaha dhana ke lie usake pAsa aayaa| kapila ne usake pairoM ko dhokara sAdara abhyarthanA kii| sAdhAraNa atithi kA hI jaba sammAna kiyA jAtA hai taba pitA kI to bAta hI kyA ? phira jaba Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usane snAna AhnikAdi samApta kara lie taba kapila apanI patnI se bolA-'mere aura pitAjI ke lie anyatra khAne kI vyavasthA kro|' jaba pitA putra eka sAtha khAne nahIM baiThe to satyabhAmA kA sandeha aura dRr3ha ho gyaa| kAraNa uccakula kA vyakti hIna kula ke vyakti ke sAtha AhAra nahIM krtaa| apane zvasura ke anindita vyavahAra se vaha yaha bhI samajha gaI ki usakA zvasura uccakula jAta hai| taba usane usakI pitA, guru aura devatA kI taraha bhakti kii| (zloka 61-66) eka dina gupta rUpa se usane apane zvasura ko brahmahatyA kI zapatha dekara pUchA, 'pitAjI, Apake isa putra kA ubhaya kula pavitra hai yA koI doSa hai ? Apa mujhe satya btaaeN|' dharaNIjaTa svabhAva se hI sarala thA aura zapatha bhaGga ke bhaya se usane use satya batA ddaalaa| taduparAnta kapila se bidA lekara apane gA~va lauTa gyaa| (zloka 67-70) taba satyabhAmA ne rAjA zrIsena ke pAsa jAkara nivedana kiyA --'durbhAgya se yaha nIca jAti kA vyakti merA pati bana gayA hai / kintu; aba bAgha ke hAtha se gAya kI taraha, rAhu ke grAsa se candra kI taraha, bAja ke paMjoM se kabUtara kI taraha Apa mujhe usase mukta kraaeN| usase mukta hokara maiM samyaka cAritra grahaNa karanA cAhatI huuN| pUrva janmakRt asad karmoM ke kAraNa maiM aba taka chalanA kA zikAra banI rhii|' (zloka 71-73) tabhI zrIsena ne kapila ko bulavAyA aura kahA, 'satyabhAmA ko samyaka cAritra pAlana karane ke lie tuma mukta kara do| anya kI strI ko jabaradastI grahaNa karane para vaha jisa prakAra virakta rahatI hai usI prakAra virakta banI satyabhAmA ke sAtha tuma kyA sukha bhoga karoge ?' kapila bolA, 'use chor3akara maiM eka muhUrta bhI jIvita nahIM raha sktaa| vaha merI sarvasva va jIvanadAyinI hai| maiM kyA kabhI usakA parityAga kara sakatA hUM? parityAga karanA aura karavAnA gaNikAoM ke lie hI prayojya hai|' isa para satyabhAmA kra ddha hokara bolI-'tuma yadi merA parityAga nahIM karoge to maiM agni meM praveza kara jAU~gI, jala meM DUba mruuNgii|' taba rAjA kapila se bole, 'usako marane ke lie vivaza mata kro| vaha kucha dina mere Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] prAsAda meM rhe| phira jaisA hogA kiyA jaaegaa|' kapila isase sahamata ho gyaa| rAjA ne satyabhAmA ko rAnI ke pAsa bheja diyaa| vahA~ vaha nAnA prakAra kI tapasyAe~ karane lgii| (zloka 74-80) kauzAmbI meM taba bala nAmaka eka parAkrAnta rAjA rAjya karatA thaa| usakI mahArAnI zrImatI ke garbha se utpanna zrIkAntA nAmaka eka sundara kanyA thii| usake svecchA se zrIsena ke putra indusena ke sAtha vivAha karane kI icchA prakaTa karane para bala ne use ratnAlaGkAroM se vibhUSita kara upahAroM sahita zrIsena kI sabhA meM bhejaa| zrIkAntA ke sAtha AI huI gaNikA anantamatikA ke rUpa para mugdha hokara indusena aura bindusena vaha merI hai vaha merI hai kahate hae jhagar3ane lge| yahA~ taka ki dvandva yuddha ke lie ve devaramaNa udyAna meM ge| vahA~ se donoM sazastra usa alaukika saundarya bhoga ke lie vRSabha kI taraha yuddha karane lge| (zloka 81.85) rAjA zrIsena unheM yuddha karane se roka nahIM ske| ve sarvadA sAmanIti ko hI zreSTha mAnate A rahe the kintu; uddhata ko bala dvArA hI vazIbhUta kiyA jA sakatA hai / putroM kA yaha vyavahAra jaba lokacarcA kA viSaya bana gayA taba unhoMne abhinanditA aura zikhinanditA ke sAtha parAmarza kara "aba mere jAne kA samaya A gayA' kahakara tAlapuTa viSa mile kamala ko sUghA / sUghane ke sAtha hI unakI mRtyu ho gii| donoM rAniyoM ne bhI taba viSamaya kamala ko sakara mRtyU ko varaNa kara liyaa| pati se rahita hone para abhijAta kula sampanna nAriyA~ jIvita nahIM rhtii| satyabhAmA ne dekhA ki usane jinakA Azraya grahaNa kiyA thA jaba ve hI nahIM rahe taba kapila kI ora se aniSTa AzaMkA kara usane bhI viSakamala sUgha kara mRtyu ko varaNa kara liyaa| (zloka 86-90) isa bhA~ti ye cAroM marakara jambUdvIpa ke uttara kuru deza meM yugaliyA rUpa meM utpanna hue| zrIsena aura abhinanditA, zikhinanditA aura satyabhAmA aba vahA~ pati-patnI ke rUpa meM sukhapUrvaka jIvana vyatIta karane lge| unakA AyuSya thA tIna palyopama kA evaM deha tIna dhanuSa U~cI thii| (zloka 91-93) indusena aura bindusena jaba yuddha kara rahe the taba eka vidyAdhararAja vimAna dvArA vahA~ aae| ve donoM ke madhya khar3e hokara anukUla Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7 devoM ke dvArarakSI kI taraha hastottolita kara unheM yuddha karane se roka kara bole, 'he rAjakumAro, use patnI rUpa meM pAne kI kAmanA kara tuma yuddha kyoM kara rahe ho ? tuma loga nahIM jAnate vaha tumhArI bahana hai / maiM usakI kathA sunAtA hUM / suno( zloka 94 - 96 ) 'isa jambUdvIpa ke mahAvideha meM sItA nadI ke uttara meM puSkalAvatI nAmaka eka vijaya hai / vahA~ pRthvI ke mukuTa-sA vidyAdharoM ke nivAsa rUpa vaitADhya nAmaka eka uttuMga parvata hai / parvata kI uttarI zreNI para AdityAbha nAmaka eka nagara hai / vahA~ kuNDalendra ( zeSa nAga ) kI taraha eka vaibhavazAlI sakuNDalIna nAmaka rAjA rAjya karate the| unakI ajitasenA nAmaka eka pativratA patnI thI / maiM unakA putra hUM / merA nAma maNikuNDalIna hai / ( zloka 97 - 100 ) 'eka dina maiM vahA~ se jinopAsanA ke lie garur3a kI taraha AkAza patha se puNDarIkiNI nagara meM gayA / vahA~ jinezvara amitayaza kI upAsanA kara yukta hokara unakA pravacana sunA / pravacana ke anta meM maiMne unase pUchA, bhagavan, kisa karma ke kAraNa maiMne vidyAdhara rUpa meM janma grahaNa kiyA ? unhoMne kahA suno- (zloka 101-103) 'puSkaravara dvIpa ke pazcima dvIpArddha meM zItodA nadI ke dakSiNa taTa para salilAvatI vijaya meM pRthvI kI svastika kI bhA~ti vItazokA nAmaka eka nagarI hai / vahA~ ke adhivAsI zoka hIna hone ke kAraNa usa nagarI kA yaha nAma hai / kisI samaya vahAM ratnadhvaja nAmaka eka cakravartI the / rUpa meM ve mInadhvaja (kAmadeva ) aura zakti meM kulizadhvaja (indra) the / unakI cAritra alaGkAra se bhUSita do rAniyA~ thI / eka kA nAma kanakazrI aura dUsarI kA nAma hemAmAlinI thA / buddhi aura zrI kI bhA~ti kanakazrI ke do kanyAe~ huiiN| unake janma ke pUrva usane apanI kror3a meM sthApita kalpavRkSa ke do pallava dekhe / janmotsava samAroha meM mAtA-pitA ne unake nAma kanakalatA aura padmalatA rakhA / ve kalA zikSA prApta karane ke sAthasAtha yauvana ko prApta hotI huI aisI lagI mAno triloka kI zrI vahA~ ekatra ho gaI hai / ( zloka 104 - 111 ) 'padmA sAdhvI ajitasenA ke samparka meM Akara saMsAra se virakta ho gaI ataH unase dIkSA grahaNa kara lI / eka bAra gurunI jI kA Adeza lekara usane karma caturtha upavAsa rUpa tapasyA kI / inameM 63 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dinoM taka eka dina upavAsa aura eka dina pAranA karanA hotA hai / isa kaThina tapazcaryA ke pazcAt jaba vaha bhikSAcaryA ke lie jA rahI thI taba rAha meM gaNikA madanamaMjarI ke lie do rAjaputroM ko yuddha karate dekhaa| yaha dekhakara padmA ne mana hI mana socA vAstava meM yaha rUpavatI hai jisake lie donoM rAjaputra yuddha kara rahe haiN| merI tapasyA kA yadi kucha phala ho to maiM bhI AgAmI janma meM aisA hI rUpa prApta kruuN| aisA nidAna karake usakI binA zuddhi kie vaha mRtyu ko prApta ho gaI aura saudharma kalpa meM vipula samRddhizAlI devI ke rUpa meM utpanna huii| (zloka 112-118) __ 'kanakadhI bhava bhramaNa karatI huI dAnAdi zubha yoga ke phalasvarUpa tuma maNikuNDala vidyAdhararAja ke rUpa meM janme ho| kanakalatA aura padmalatA bhI bhava bhramaNa karatI huI dAnAdi dene ke kAraNa jambUdvIpa ke bharata kSetra meM ratnapura nareza zrIsena ke putra indusena va vindusena ke rUpa meM janme haiN| isI bharata kSetra ke kauzAmbI nagara meM padmA saudharma devaloka se cyava kara gaNikA anantamatikA ke rUpa meM janmI hai| indusena va bindusena abhI ratnapura ke devaramaNa udyAna meM anantamatikA ke lie paraspara yuddha kara rahe haiN| (zloka 119-123) 'pUrva janma kI kathA avagata kara snehavazataH pUrva janma kI kathA vivRta kara tumheM yuddha se nivRta karane ke lie maiM yahA~ AyA huuN| pUrva janma meM maiM tumhArI mA~ thI aura anantamatikA thI tumhArI bahana / ajJAna vaza saMsAra meM yahI saba ghaTita hotA rahatA hai| pUrva janma ke mAtA-pitA bhAI-bahana yahA~ taka ki zatru ko bhI smRti para par3e AvaraNa ke kAraNa pahacAnA nahIM jaataa| makar3A jaise jAla meM aTakA rahatA hai AtmA bhI vaise hI rAgadvaSa Adi ke jAla meM aTaka kara bAra-bAra janma grahaNa karatI hai| ataH rAgadveSa kA parityAga kara mukti kA dvAra rUpa dIkSA grahaNa kro|' (zloka 124-128) ___'yaha sunakara ve bole-'hameM dhikkAra hai ! ajJAna ke kAraNa unmatta pazu kI bhA~ti hama apanI bahina ko hI bhogane jA rahe the| pUrva janma meM Apa hamArI mA~ thIM; kintu isa janma meM Apa hamAre guru ho gae haiN| kAraNa jJAna dAna kara Apane hameM kukarma karane se rokA hai| (zloka 129-130) yaha kahakara astra parityAga kara unhoMne eka sAtha cAra hajAra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAoM sahita dharmaruci muni se dIkSA grahaNa kara lii| taduparAnta unhoMne dhyAna dvArA patha ke karma rUpI kaNTakoM ko dagdha kara sarala patha se lokAgra sthita durga ko jaya kara liyA arthAt mukti ko prApta kara liyA / (zloka 131-132) zrI sena Adi cAroM yugalika mRtyu ke pazcAt prathama devaloka saudharma kalpa meM deva rUpa se utpanna hue| (zloka 133) isa bharata kSetra ke vaitADhaya parvata ke Upara rathanupura cakravAla nAmaka eka nagara thaa| vahA~ vibhinna vidyAoM ke jJAtA mAno indra ke anuja hoM aise vidyAdhara rAjA jvalanajaTi rahate the| mArtaNDa kI taraha dedIpyamAna unakA putra arkakIrti zatrurAjya kI lakSmI dvArA mAno yuvarAja nirvAcita huA thaa| arkakIrti se choTI svayaMprabhA nAmaka unake eka kanyA thii| vaha candra kI candrikA kI bhAMti sabhI ko priya lagatI thii| prajApati ke pUtra aura acala ke anuja potanapura ke adhipati tripRSTha ne usase vivAha kiyA thaa| unhoMne parituSTa hokara vaitADhaya kI ubhaya zreNiyoM kI vidyAdhara nagariyoM kA ekAdhipatya jvalanajaTi ko arpita kiyA thA / arkakIrti kI patnI kA nAma thA jyotirmAlA / vaha vidyAdhararAja maghavana kI kanyA thii| (zloka 134-140) zrIsena kA jIva saudharma kalpa se cyavakara haMsa jaise kamala para avatarita hotA hai usI bhA~ti jyotirmAlA ke garbha meM avatarita huA / jyotirmAlA ne samasta AkAza ko Alokita karane vAle ananta jyotipuMja sUrya ko svapna meM apane mukha meM praveza karate dekhaa| yathA samaya usane sarva sulakSaNa yukta eka sAmrAjya rUpI prAsAda ke stambha rUpa putraratna ko janma diyaa| svapna meM jaisA dekhA gayA thA vesA hI amita teja sampanna usa bAlaka kA nAma amitateja rakhA gyaa| (zloka 141-144) jvalanajaTi ne apane putra arkakIti ko rAjya bhAra dekara jaganandana aura abhinandana nAmaka do cAraNa muniyoM se zramaNa dIkSA grahaNa kara lii| (zloka 145) satyabhAmA kA jIva saudharma kalpa se cyuta hokara jyotirmAlA aura arkakIrti kI kanyA rUpa meM janmA / garbha praveza kAla meM mA~ ne svapna meM sundara nakSatra dekhA thA / ataH mAtA-pitA ne usakA nAma Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] rakhA sutaaraa| (zloka 146-47) abhinanditA kA jIva bhI saudharma kalpa se cyavakara tripRSTha aura svayaMprabhA ke putra rUpa meM utpanna huaa| mA~ ne svapna meM lakSmI kA snAnAbhiSeka dekhA thA / ataH mAtA-pitA ne isakA nAma zrI vijaya rkhaa| (zloka 148-149) svayaM prabhA ke dvitIya putra hone para vijaya aura saubhAgya ke niketana rUpa usakA nAma rakhA vijybhdr| (zloka 150) zikhinanditA ke jIva ne prathama svarga se cyuta hokara tripRSTha aura svayaMprabhA kI kanyA ke rUpa meM janma grahaNa kiyaa| nAma huA jyotiprbhaa| (zloka 151) kapila ne jo ki pUrva janma meM satyabhAmA kA pati thA dIrghakAla taka tiryaka yoniyoM meM bhramaNa kara camaracaMcA nagarI meM vidyAdhararAja azanighoSa ke rUpa meM janma grahaNa kiyaa| (zloka 152-153) arkakIrti ne apanI A~khoM kI tArA jaisI kanyA sUtArA kA vivAha tripRSTha-putra zrIvijaya ke sAtha kara diyA / tripRSTha ne apanI suzrI kanyA jyotiprabhA kA vivAha arkakIti ke putra amitateja ke sAtha kara diyaa| zrIvijaya sutArA aura dIrghavAha amitateja jyotiprabhA ke sAtha yauvana sukha bhoga karate hue dina vyatIta karane (zloka 154-56) eka dina rathanupura cakravAla nagarI ke bAhara saundarya meM somanasa jaisA jo vistRta udyAna thA usI udyAna meM abhinandana, jaganandana aura jvalanajaTi samyaka jJAnAdi triratnoM kI bhA~ti Akara avasthita hue| jaba arkakIti ko jJAta huA ki usake pitA apane donoM guruoM sahita udyAna meM Ae haiM to ve vahAM pahuMce aura unheM vandanA kI / jahA~ Agraha hotA hai vahA~ derI ko avakAza kahA~ ? (zloka 157-59) muni abhinandana ne moha rUpI jamI haI tuSAra ko galAne meM samartha sUrya sadaza pravacana diyaa| usa pravacana ko sunakara arkakIrti ke mana meM saMsAra se vairAgya utpanna ho gyaa| unhoMne karabaddha hokara muni se nivedana kiyA, 'bhagavan , putra amitateja ko siMhAsana para baiThAkara jaba taka maiM yahA~ dIkSA grahaNa karane na AU~ taba taka Apa loga yahIM avasthita rheN|' unhoMne pratyuttara meM kahA, 'vatsa, zubha lge| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11 kArya meM vilamba mata kro|' maharSi dvArA isa prakAra abhihita hokara arkakIrti dRr3ha saMkalpa lekara rAjadhAnI lauTa Ae / aneka anurodhauparodha dvArA unhoMne putra amitateja ko rAjya grahaNa krvaayaa| pitA aura putra kA vyavahAra aisA hI hotA hai / rAjA amitateja ne pitA kI pravajyA grahaNa karane kA utsava manAyA / arkakIti ne abhinandana muni se dIkSA grahaNa kii| rAjarSi arkakIti zAnti-rAjya zAsita karate hae gurudeva ke sAtha pRthbI para bhramaNa karane lge| amitateja pAdapITha para rakhe hue jinake caraNa-kamala vidyAdhara rAjAoM ke mukuTa-maNiyoM dvArA cacita hote the pitA se prApta usI rAjya para zAsana karane lge| (zloka 160-167) vAsudeva tripRSTha kI mRtyu hone se virakta hokara balarAma acala ne zrIvijaya ko siMhAsana para baiThAkara pravrajyA grahaNa kara lii| vijayalakSmI dvArA svAmI rUpa meM varaNa kie hue zrI vijaya rAjAoM dvArA sevita hokara apane pUrva puruSoM kA rAjya zAsana karane lge| ___ (zloka 168-169) eka dina amitateja sutArA aura zrI vijaya se milane ke lie potanapura ge| vahA~ unhoMne AkAza se nagarI ko dhvaja-patAkAtoraNa-maMca Adi se suzobhita aura anuttara vimAnoM ke prAsAdoM kI taraha Ananda se ApUrita dekhA / rAja-parivAra ko vizeSa rUpa se Anandita dekhakara Azcaryacakita ve sUrya jaise samudra meM utaratA hai uso prakAra AkAza se vahA~ utre| dUra se hI unheM dekhakara rAjA zrIvijaya uThakara khar3e ho ge| atithi to koI bhI ho sammAnanIya hotA hai phira rAja-atithi kA to kahanA hI kyA ? donoM ne paraspara eka dUsare kA AliMgana kiyaa| amitateja apanI bahina sutArA se bhI mile / Ananda kI amRtadhArA pravAhita hone lagI / taduparAnta donoM pUrvAMcala aura pazcimAMcala avasthita sUrya aura candra kI taraha mahAsiMhAsana para baitthe| (zloka 170-175) taba svacchamanA amitateja ne pUchA- 'bandhu, Aja kaumudI utsava kA dina nahIM hai, na hI Aja agrahAyaNa mAsa kI pUrNimA hai| grISma Rtu bhI nahIM hai, na basanta Rtu / na Apake putra kA janma huA hai / taba kisa Ananda se Aja nagarI utsava mukhara ho uThI hai ?' (zloka 176-177) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] zrI vijaya ne kahA, 'mitra suno, Aja se ATha dinoM pUrva hamAre yahA~ eka naimittika AyA thA / maiMne usase sammAna pUrvaka pUchA, Apa yahA~ kucha prArthanA karane Ae haiM yA koI sUcanA dene ?' pratyuttara meM unhoMne kahA - 'yadyapi hama bhikSAjIvI haiM phira bhI isa samaya Apase kucha prArthanA karanA ucita nahIM hai / maiM Apase jo kucha kahane AyA hUM vaha kahane yogya nahIM hai / phira bhI jo kucha kahUMgA usakA pratiSedha dharma dvArA karaNIya hai / Aja se sAtaveM dina dopahara meM potanapati ke Upara AkAza se bajrapAta hogA / ( zloka 178 - 182) 'usake viSa se kar3ae kathana para kruddha hokara mahAmAtya bole'naimittika, tumhAre Upara kyA patita hogA ?' naimittika bolA, 'mahAmaMtrIjI, Apa mujha para kupita na hoM / zAstroM meM jo dekhA hai maiM vahI kaha rahA hUM / merA yahA~ koI zatru nahIM hai / mujha para kyA giregA ? mujha para to usa dina vastra, alaGkAra, ratna aura svarNa kI varSA hogI / ' ( zloka 183 - 185 ) 'taba maiMne mahAmAtya se kahA, 'he mahAmanA, Apa usa para kruddha na hoM / guptacara kI bhAMti usane hamako satya batalAyA hai / vaha to hamArA upakArI hai / kintu; naimittika aba Apa batalAe~ ki Apane nimitta zAstra kA adhyayana kahA~ kiyA hai ? zAstra - jJAna ke pramANa ke atirikta sAdhAraNa janoM ke kathana para vizvAsa nahIM hotA / ' ( zloka 186 - 187 ) 'taba naimittika bolA, 'he rAjan, baladeva ne jaba dIkSA grahaNa kI taba mere pitA sAMDilya ne bhI dIkSA grahaNa kI thI / pitA ke prati snehavazataH maiM bhI unake sAtha dIkSita ho gayA / usa samagra maiMne samasta naimittika zAstroM kA adhyayana kiyA / paripUrNa jJAna kevala jinavANI meM hI pAyA jAtA hai, anyatra nahIM / lAbha-hAni, sukha-duHkha, jaya-parAjaya, jIvana aura mRtyu kA aSTavidha nimitta maiMne isa prakAra adhigata kara liyA / ' ( zloka 188 - 191) 'bar3e hone ke pazcAt eka dina ghUmate-ghUmate padminI khaNDa nAmaka nagara meM phuNcaa| mere pitRsvasA hiraNyamAlikA taba apanI vayaska kanyA candrayazA ke sAtha vahAM rahatI thI / candrayazA jaba choTI thI taba unhoMne use mujhe dene kI pratijJA kI thI / mere dIkSA grahaNa kara lene ke kAraNa vivAha meM bAdhA upasthita ho gaI / kintu; Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [13 jaba maiMne use dekhA to sahaja hI usakI ora AkRSTa ho gayA aura bojha kI taraha vrata parityAga kara usase vivAha kara liyA / jo kAma ke vazIbhUta ho jAte haiM unakA viveka bhalA kaba taka raha pAtA hai ? merA bhAgyodaya aura ApakA bhAgyanAza nimitta dvArA jAnakara maiM yahA~ AyA hUM / aba jo kucha karaNIya haiM vaha Apa kareM / ' ( zloka 192 - 196 ) 'aisA kahakara vaha cupa ho gayA / mere mantrI catura hone para bhI merI rakSA ke lie kyA karanA ucita hai usa samaya nizcata nahIM kara pAe / eka mantrI ne kahA, 'samudra meM vidyutpAta nahIM hotA / ataH mahArAja sAta dina samudra ke bhItara naukA meM raheM ? dUsarA mantrI bolA, 'yaha yukti mere mana ke anukUla nahIM hai / yadi vahA~ vidyutpAta ho jAe to unakI rakSA kauna karegA ? avasarpiNI kAla meM vaitADhya parvata para vidyutpAta nahIM hotA ataH mahArAja vahA~ jAkara parvataguphA meM sAta dina nivAsa kareM / ' tIsarA mantrI bolA, 'maiM isase sahamata nahIM hUM | jo kucha ghaTita hone vAlA hai vaha sthAna parivartana dvArA rokA nahIM jA sakatA / eka kahAnI suno- ( zloka 197 - 201 ) 'isI bharata kSetra ke vijaya nAmaka nagara meM rudrasoma nAmaka eka brAhmaNa rahatA thA / usake koI putra nahIM thA / bahuta yAgayajJa aura prArthanA ke pazcAt usakI patnI jvalanazikhA ne dIrghakAla bAda eka putra ko janma diyA / usakA nAma rakhA gayA zikhI / eka bAra durbhAgyavaza usI nagara meM naramAMsabhojI eka krUra rAkSasa Akara rahane lagA | vaha pratidina aneka manuSyoM kI hatyA karatA / yadyapi vaha khAtA to sAmAnya-sA hI thA, adhikAMza ko to idhara-udhara bikharAkara chor3a detA / yaha dekhakara rAjA usase bole, 'tuma kyoM pratidina itane manuSyoM kI hatyA karate ho ? bAgha jaisA ajJAnI jIva bhI kSudhA zAnti ke lie mAtra eka hI jIva kI hatyA karatA hai / ata: tuma bhI pratidina AhAra ke lie eka hI manuSya ko grahaNa kro| aura use maiM hI tumhAre pAsa bheja dU~gA / ' isa prastAva para rAkSasa sahaja hI sammata ho gayA / ( zloka 202-207 ) ' kisa dina kauna jAegA yaha nirdhArita karane ke lie rAjA ne prajAjanoM ke nAma kI guTikA prastuta karavAI / jo guTikA hAtha meM A jAegI usa dina usI ko rAkSasa ke AhAra rUpa meM bheja diyA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] jaaegaa| eka dina usI brAhmaNa putra ke nAma kI guTikA uTha gii| guTikA meM yama ke AmantraNa rUpa zikhI nAma likhA thaa| jaba yaha bAta zikhI kI mA~ ne sunI to vaha 'hA putra hA putra' karatI huI isa bhA~ti rone lagI ki sabhI ro pdd'e| brAhmaNa ke ghara ke pAsa eka bhUtoM kA makAna thaa| usameM kaI bhUta rahate the| brAhmaNI kA krandana sunakara unakA hRdaya dravita ho utthaa| ve Akara brAhmaNI se bole, 'tuma roo mata, zAnta ho jaao| apane putra ko rAkSasa ke pAsa jAne do| hama use rAkSasa ke pAsa se puna: tumhAre pAsa le aaeNge| usase rAjya kA niyama bhI bhaGga nahIM hogA aura tumhArA putra bhI nahIM mregaa|' bhUtoM kI bAta samApta bhI nahIM ho pAI ki rAjya ke rakSakagaNa bakare kI bhA~ti khIMcakara usake putra ko le ge| rakSakoM ne use rAkSasa ke hAtha meM jyoM hI sauMpA bhUtoM ne use pakar3a liyA aura usakI mA~ ko le jAkara de diyaa| na jAne kauna sI ghaTanA ghaTa jAe isa bhaya se usakI mA~ use eka parvata guphA meM chipA aaii| vahA~ eka ajagara rahatA thA vaha usa bAlaka ko nigala gyaa| ataH kevala sthAna parivartana dvArA vipada-nivAraNa nahIM ho sktaa| isa lie yaha yukti mujhe nahIM jhuNcii| nikAcita karma bhI tapa dvArA vinaSTa kie jA sakate haiM etadartha Ao hama saba tapa kreN| (zloka 208-219) 'caturtha mantrI bolA, 'isa vyakti ne yaha bhaviSya vANI kI hai ki vajrapAta potanapati para hogA, zrIvijaya para hogA yaha to nahIM kahA hai| ataH sAta dinoM ke lie yadi anya kisI ko rAjA banA deM to kaisA rahe ? phira to yadi vajrapAta huA bhI to usI para hogaa| isa bhA~ti vipadA bhI Tala jAegI aura mahArAja kI rakSA bhI ho jaaegii|' (zloka 220-221) 'yaha sunakara vaha naimittika usa mantrI se bolA, 'ApakA matijJAna mere naimittika jJAna se adhika prakhara hai| maiM to kahatA hU~ ki isa durghaTanA ko rokane ke lie Apa hI sAta dinoM ke lie rAjA bana jAe~ aura rAjA ye sAta dina jinAlaya meM jina pUjA karate hue vyatIta kreN| __ (zloka 222-223) 'taba maiM bolA,-'eka niraparAdha ko rAjA banAkara vinaSTa kara diyA jAe maiM to aisA soca bhI nahIM sktaa| indra se lekara Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15 sAmAnya se kITa kI mRtyu bhI kaSTaprada hai / eka vyakti mere lie vinaSTa ho jAe aura maiM baca jAU~ ? mAnava rUpa meM merA prathama karttavya hai anya ke jIvana kI rakSA karanA / apanI jIvana rakSA ke lie maiM anya kA vadha nahIM karavA sakatA / ' ( zloka 224-226) 'taba mantrIgaNa bole, 'mahArAja hamAre do uddezya haiM - ApakI vipadA kA nivAraNa karanA aura jIvahatyA bhI nahIM karanA / isalie hama kahate haiM ki rAjA ke rUpa meM vaizravaNa kI mUrti sthApita kara dI jAe / samasta prajA ApakI hI taraha sAta dinoM taka usakI sevA kregii| yadi usakI zakti rahe, koI durghaTanA nahIM ghaTI to bhI acchA, aura yadi ghaTI to usase jIvaghAta nahIM hogA / ' ( zloka 227 - 229) 'isa prastAva se maiM sammata ho gayA aura jinAlaya jAkara dasa dina bAda sAta dinoM ke lie pauSadha vrata grahaNa kara liyA / prajAgaNa vaizramaNa kI mUrti kI mAnoM vaha unakA rAjA hI hai, isa bhA~ti sevA karane lage / kAraNa jJAnI apane prabhu ke maGgala ke lie anya prabhu kI bhI sevA karane ko taiyAra ho jAte haiM / jaba sAtavAM dina AyA taba sacamuca hI dopahara ke samaya AkAza meM bAdala chA gae aura bijalI camakane lagI / pralayakAlIna megha kI taraha usa bhayaMkara megha se akasmAt bijalI girI aura usa yakSa mUrti ko vidIrNa kara DAlA / yaha dekhakara pura- lalanAoM ne naimittika para vastra, ratnAdi kI varSA prArambha kara dI / vaha naimittika hI zreSTha hai jisane isa prakAra merI rakSA kara dI / saha - alaGkAra maiMne use pracura dhana dekara bidA kiyA / mere saGkaTa meM sahodara kI bhA~ti merA upakArI banA yaha socakara maiMne divya ratnoM se eka anya vaizravaNa yakSa kI mUrti banavAkara tatkAla use sthApita karavA dI / isI upalakSa meM prajAvRnda, mantrIgaNa aura maiM vipadamukta hone ke kAraNa mahA mahotsava kara rahe haiM / ' ( zloka 23 - 237) Anandita ho gayA / zrI vijaya kI kathA sunakara amitateja usane bahina sutArA ko khUba vastrAlaGkAra die aura kucha dina vahA~ rahakara sva-nagara ko lauTa gayA / rAjA zrI vijaya bhI sutArA ko lekara Ananda jyotirvana udyAna meM cale gae / ( zloka 238 ) manAne ke lie ( zloka 239 ) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] usa samaya kapila kA jIva azanighoSa vipratAranikA vidyA hastagata kara AkAza patha se lauTa rahA thaa| rAha meM usane jyotirvana udyAna meM apane pUrva janma kI patnI ko sva-svAmI ke sAtha krIr3A karate hue dekhA / yadyapi pUrva janma kA sambandha use smaraNa nahIM thA phira bhI sutArA ko dekhakara mAno vaha usakI patnI ho aisA AkarSaNa anubhava kiyaa| vidyA prabhAva se usane eka svarNamRga kI sRSTi kii| vaha manohArI mRga kanduka kI bhA~ti idhara-udhara uchalane lgaa| jaba rAnI sutArA ne usa mRga ko dekhA-jisake khura aura sIMga nIlakAnta maNiyoM dvArA nirmita the, jisake netra nIla kamala-se the, deha pIle raGga kI hone ke kAraNa suvarNa chaTA bikhara rahI thI, kabhI vaha bhUmi sparza karatA, kabhI AkAza meM uchltaa| usake rUpa para mugdha hokara rAnI ne sva-pati se kahA, 'usa mRga ko pakar3a lIjie, vaha merI krIr3A kA sAthI rhegaa|' yaha sunakara rAjA use pakar3ane ke lie pIche daudd'e| vaha pArvatya nadI kI bhA~ti kabhI apanI deha ko saMkucita karatA to kabhI vistRta kintu;. binA kahIM ruke rAjA ko bahuta dUra le gyaa| kabhI vaha dikhAI par3atA, kabhI nahIM pdd'taa| kabhI vaha jamIna para hotA to kabhI AkAza meM, isa bhA~ti achUte devoM kI taraha use pakar3A nahIM gyaa| (zloka 240-250) __ zrIvijaya jaba bahuta dUra calA gayA taba azanighoSa jahA~ sutArA thI vahA~ AyA aura usane vanadevI kI bhA~ti ekAkinI sutArA ko apane vimAna para car3hA liyaa| phira pratAriNI vidyA dvArA sutArA kI pratimUrti nirmita kara vahA~ rakha dI jo usakI AjJA para mAno vaha sarpa dvArA kATI gaI hai isa prakAra cItkAra utthii| zrIvijaya ne jaba vaha cItkAra sunI to vaha mRga kA pIchA chor3akara lauTa aayaa| jo kucha prApta hai use surakSita jJAta karake hI vicakSaNa navIna ko pAne kA prayAsa karatA hai| jaba usane sutArA ko niSprANa dharatI para par3e pAyA taba vaha mAdulI mantra aura auSadhi dvArA use jIvita karane kA prayAsa karane lgaa| jo auSadhi pahale kAma kara sakatI thI aba to vaha ghRNya loka ke lAbha kI bhA~ti vyartha ho gaI / sutArA ke kamalatulya nayana banda ho gae, mukha kA raGga pIlA par3a gayA, jAMghe kAMpane lagI, vakSa spandita hone lagA, zarIra kI asthiyA~, asthibaMdha aura sandhisthala zithila ho gae aura usane antima zvAMsa kA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [17 parityAga kiyaa| rAjA kucha kara nahIM ske| (zloka 251-257) rAjA zrIvijaya ne jaba use mRta dekhA to mUcchita hokara ve bhI mRta kI bhA~ti jamIna para gira pdd'e| kintu; candana paMka se siMcita hone ke kAraNa jaba unakI mUrchA TUTI taba vaha zreSTha napati isa prakAra vilApa karane lage - 'he nirupamA, tumheM apaharaNa kara bhAgya ne mujhe chalA hai| tumhArI sundara deha aura rUpa para hI to maiM jIvita thaa| tumhArI anupasthiti meM stambhahIna gaha jisa prakAra gira jAtA hai usI bhA~ti isa duHkha-bhAra se maiM bhI vinaSTa ho jaauuNgaa| kaisA mUrkha thA maiM jo tumhAre kathana para svarNamRga dvArA ThagA gayA ? vahI tumhArI mRtyu kA kAraNa bnaa| mere rahate takSaka bhI tumheM daMzana nahIM kara sakatA thA, kurkuTa sarpa kI to bAta hI kyA ? bhAgya hI balavAna hai, kintu; maiM tumhArI citA para ArohaNa kara apane durbhAgyapUrNa bhaviSya ko khaNDita kruuNgaa| (zloka 258-264) aisA kahakara rAjA ne tatkSaNa citA taiyAra karavAI aura mAno vaha keligaha kI sukomala zayyA ho isa prakAra citA para patnI sahita ArohaNa kiyaa| jaise hI citA prajvalita haI vaise hI vahA~ do vidyAdhara Akara upasthita hue| unameM se eka ke mantra pATha kara citA para jala chir3akate hI aTTahAsa karatI huI pratAriNI vidyA bhAga chuuttii| 'are jalatI huI citA kahA~ gaI ? merI mRta patnI kI deha kahA~ gaI ? kisane isa bhA~ti aTTahAsa kiyA? bhAgya kA yaha kaisA khela hai ?' isa prakAra cintana karate hue agni se jinakI jarA bhI kSati nahIM huI ve rAjA una donoM saumyadarzana vyaktiyoM se pUchane lage-'yaha saba kyA hai ?' (zloka 265-269) unhoMne rAjA ko praNAma kara sasammAna uttara diyA-'hama vidyAdhararAja amitateja ke sainika haiN| paraspara pitA-putra haiN| hamAre nAma sambhinnasrota aura dIpazikha ma jina-pratimA kI pUjA aura tIrthasthaloM ke paridarzana ke lie nikale haiN| jaba hama idhara se jA rahe the taba kAnoM ke lie duHsaha aise karuNa kaNTha kA vilApa sUnA jo pazu-pakSiyoM ko bhI dravita kara de rahA thA-'he zrIvijaya, he svAmin, zata-zata rAjanyavarga jinakI sevA karate haiM, he bhrAtA amitateja, jo ki pratApa meM sUrya kI bhA~ti haiM, he bAndhava Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] meM vijayabhadra, jo ki balabhadra kI taraha balavAna haiM, he sannikaTavartI tripRSTha ke kula devatA, isa duSTa vidyAdhara ke hAtha se bAgha ke mukha pha~sI hariNI-sI sutArA kI rakSA kIjie / vaha duSTa hamAre prabhu kI bahina ko haraNa kara lie jA rahA hai, dekhakara zabdabhedI vANa jaise zabda kA anusaraNa karatA hai usI bhA~ti hamane usa vilApa dhvani kA anusaraNa kiyA / zIghra hI hamane hastIdhRta kamalinI kI bhA~ti azanighoSadhRta devI sutArA ko dekhA / taba hama kruddha svara meM bole - 'are duSTa vidyAdhara azanighoSa, achUta ke devamUrti ko curA kara le jAne kI taraha devI sutArA ko curA kara kahA~ le jA rahA hai ? terI mRtyu sannikaTa hai / hama terA vadha kareMge / astra dhAraNa kara | hama vidyAdhararAja amitateja ke sainika haiM / ' isa bhA~ti use apamAnita kara use mArane ke lie gokSura sarpa jisa prakAra tItara pakSI ko mArane daur3atA hai vaise khaDga dhAraNa kara hama use mArane daur3e / taba devI sutArA ne hamase kahA, 'tumaloga yuddha banda karo / zIghra jyotirvana udyAna meM jAo / vahA~ hamAre svAmI zrIvijaya haiN| ve pratAriNI vidyA kI chalanA se apane prANa visarjana ko udyata ho gae haiN| unheM roko / unake jIvita rahane para hI merA jIvana hai / unake Adeza se hama zIghratApUrvaka yahA~ Ae aura mantrapUta jala se citAgni nirvApita kI / sutArA kA rUpa dhAraNa karane vAlI pratAriNI vidyA mantrapUta jala chir3akate hI bhUta bhAgane kI taraha aTTahAsa kara bhAga gaI / ' ( zloka 270 - 285) sutArA apahRta huI hai, sunakara rAjA khinna ho gae / aba citAgni se adhika viyoga kI agni unheM dagdha karane lagI / taba sainika unase bole, 'prabhu, dukha mata karie / zatru catura nahIM hai / bhAgya kI taraha vaha Apase dUra nahIM gayA hai / aura jAegA bhI kahA~ ?' tatpazcAt sainikoM ne natajAnu hokara rAjA ko praNAma kara unheM unake sAtha calane ke kahA aura unheM lie ve vaitADhya parvata para pahuMce / amitateja vijaya ke pratirUpa zrIvijaya ko Ate dekhakara sasainya uThe aura unakI samvarddhanA kI / Adara sahita unheM mahArgha Asana para baiThAkara sAgraha unake vahA~ Ane kA kAraNa pUchA / taba vidyAdhara sainikoM ne zrIvijaya ke Adeza se sutArA haraNa kA sArA vRttAnta zurU se aba taka kA nivedana kiyA / ( zloka 286 - 291 ) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [19 yaha sunate hI amitateja ke bhra kucita ho ge| krodha se kapola Arakta ho utthe| unhoMne zrI vijaya se kahA- 'vaha duSTa azanighoSa merI bahina aura ApakI patnI sutArA kA haraNa kara kitane dina bacegA? kAraNa usane tatkAla sarpa ke muha meM hAtha diyA hai, sote hue siMha ke keza pakar3a kara use jagAyA hai|' aisA kahakara amitateja ne zrI vijaya ko zastrAvaraNI, bandhanI aura vimocanI vidyA dii| unhoMne zatru saMhAra ke lie sasainya razmivega, amitateja, ravivega, arkakIrti, bhAnuvega, Adityayaza, bhAnu, citraratha, arkaprabha, arkaratha, raviteja, prabhAkara, kiraNavega, sahasrakiraNa Adi apane pacAsa hajAra putroM ko azanighoSa ke hAthoM se sutArA kA uddhAra karane ke lie camaracaMcA bhejaa| tripRSThaputra zrIvijaya taba vidyAdhara sainya se AkAza ko AcchAdita kara camaracaMcA phuNce| senA ke astroM kI camaka se mAno AkAza meM hajAra-hajAra dhUmaketu udita hue haiM, aisA pratIta hone lgaa| unake azvoM ke hra zvArava se sUryaratha ke azva bhI hrazvArava kara uThe / hastI yUtha se AkAza meM mAno dvitIya meghamAlA vistRta ho gaI ho, aisA bhrama hone lgaa| (zloka 292-301) ___ azanighoSa ko vidyA kA adhikArI samajhakara jaba ki amitateja bhI kisI aMza meM usase kama nahIM the, phira bhI mahAjvAlA vidyA adhigata karane ke lie ve putra sahasrarazmi sahita himavanta parvata para cale ge| mahAjvAlA vidyA zatru kI samasta vidyAoM ko naSTa kara detI hai| vahA~ ve jahA~ RSi jayanta pratimA dhAraNa kie hue the vahIM unake caraNoM ke samIpa dharaNendra ko smaraNa kara eka mAsa ke upavAsa ke pazcAt sAta dinoM kI pratimA dhAraNa kara vidyA prApta karanA prArambha kiyaa| sahasrarazmi apane pitA kI rakSA karane lge| isa prakAra eka mAsa se adhika samaya vyatIta ho gyaa| (zloka 302-307) ___ zrI vijaya camaracaMcA nagarI ke bAhara sainya saha avasthita hue aura azanighoSa ke pAsa dUta bhejaa| dUta azanighoSa ke pAsa jAkara nirbhayatApUrvaka bolA-'kaue kI bhA~ti jo ghaNita kArya tumane kiyA hai usake lie tumheM dhikkAra hai / jisameM zakti va sAhasa kA abhAva hai vaha yadi svayaM ko manuSya samajhatA hai to yaha usakA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21 zaradakAlIna bAdala kI gar3agar3AhaTa kI taraha ubhaya pakSa ke nagAr3e baja utthe| ubhaya pakSa ke sainikoM ne ghamAsAna yuddha prArambha kiyaa| kATe chatra ke patana se AkAza zata candramaya ho gayA, kATe muNDoM meM zata rAhumaya / ujjvala zaroM ke patana se lagA mAno AkAza se ulkAe~ barasa rahI haiN| madamatta donoM hAthiyoM ko paraspara sannaddha hote dekha lagA mAnoM do parvata paraspara mila rahe haiN| dhUla ke sAtha rakta mizrita ho jAne se lagA mAno raktavarNa sAndhya megha pRthvI para avatarita ho gayA hai| madirA pAna-se rakta pAna kara unmatta hue bhUta-pizAca vahA~ vicaraNa karane lage mAno mantroccAra sahita senAoM ke nikSipta astroM se AhUta hokara ve vahAM Ae haiM / tIroM ke dvArA utkSIpta gaja-muktA se AkAza tArakAmaya ho gayA aura sainikoM ke padacApa se utkSipta dhUla se rAtri kA avataraNa ho gyaa| (zloka 325-330) bhISaNa daNDoM ke AghAta se jo hatajJAna ho gae unake mitra aura bandhugaNa apane vastra prAntoM se havA karane lage / jo pipAsAta the unakI anugAminI patniyA~ unheM bAra bAra kumbha se jala dene lgiiN| unakI patniyoM ke sanmukha hI vyaMtara deviyA~ yaha merA pati hogA, yaha merA pati hogA, kahatI huIM yuddhanirata sainikoM ko cunane lgiiN| eka dIrghabAhu eka zatru kA muNDa lekara nRtya kara rahA thaa| dekhakara lagA use natya karate dekha usakA dhar3a bhI usake sAtha nRtya karane lgaa| bandara jaise eka vRkSa se kUdakara dUsare vRkSa para jAtA hai usI prakAra ratha bhagna ho jAne se sainika eka ratha se dUsare ratha para jAne lge| (zloka 331-335) eka zaktizAlI sainika jo ki bahuta dera se yuddha kara rahA thA evaM jisake hAtha se astra gira gayA thA usane apane zirastrANa se zatru sainya ke mastaka para AghAta kiyA aura isa bhA~ti use mAra DAlA / isa prakAra eka mAsa se kucha kama samaya taka ubhaya pakSa ke sainya astra-zastroM se vidyA bala se yuddha karate rahe / antataH zrIvijaya ke sainikoM se azanighoSa ke putra havA se jaise vRkSa bhagna ho jAtA hai usI prakAra bhagna manoratha ho gae arthAt parAjita ho ge| (zloka 336-339) taba azanighoSa jo ki bAhubala aura vidyAbala meM balavAna Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21 zaradakAlIna bAdala kI gar3agar3AhaTa kI taraha ubhaya pakSa ke nagAr3e baja uThe / ubhaya pakSa ke sainikoM ne ghamAsAna yuddha prArambha kiyA / kATe chatra ke patana se AkAza zata candramaya ho gayA, kATe muNDoM meM zata rAhumaya / ujjvala zaroM ke patana se lagA mAno AkAza se ulkAe~ barasa rahI haiM / madamatta donoM hAthiyoM ko paraspara sannaddha hote dekha lagA mAnoM do parvata paraspara mila rahe haiN| dhUla ke sAtha rakta mizrita ho jAne se lagA mAno raktavarNa sAndhya megha pRthvI para avatarita ho gayA hai / madirA pAna se rakta pAna kara unmatta hue bhUta-pizAca vahA~ vicaraNa karane lage mAno mantroccAra sahita senAoM ke nikSipta astroM se AhUta hokara ve vahAM Ae haiM / tIroM ke dvArA utkSIpta gaja- muktA se AkAza tArakAmaya ho gayA aura sainikoM ke padacApa se utkSipta dhUla se rAtri kA avataraNa ho gayA / ( zloka 325 - 330 ) bhISaNa daNDoM ke AghAta se jo hatajJAna ho gae unake mitra aura bandhugaNa apane vastra prAntoM se havA karane lage / jo pipAsArta the unakI anugAminI patniyA~ unheM bAra bAra kumbha se jala dene lagIM / unakI patniyoM ke sanmukha hI vyaMtara deviyA~ yaha merA pati hogA, yaha merA pati hogA, kahatI huI yuddhanirata sainikoM ko cunane lagIM / eka dIrghabAhu eka zatru kA muNDa lekara nRtya kara rahA thA / dekhakara lagA use nRtya karate dekha usakA dhar3a bhI usake sAtha nRtya karane lagA / bandara jaise eka vRkSa se kUdakara dUsare vRkSa para jAtA hai usI prakAra ratha bhagna ho jAne se sainika eka ratha se dUsare ratha para jAne lage / ( zloka 331-335) eka zaktizAlI sainika jo ki bahuta dera se yuddha kara rahA thA evaM jisake hAtha se astra gira gayA thA usane apane zirastrANa se zatru sainya ke mastaka para AghAta kiyA aura isa bhA~ti use mAra DAlA / isa prakAra eka mAsa se kucha kama samaya taka ubhaya pakSa ke sainya astra-zastroM se vidyA bala se yuddha karate rahe / antataH zrIvijaya ke sainikoM se azanighoSa ke putra havA se jaise vRkSa bhagna ho jAtA hai usI prakAra bhagna manoratha ho gae arthAt parAjita ho gae / ( zloka 336-339) taba azanighoSa jo ki bAhubala aura vidyAbala meM balavAna Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] thA ne vajra kI bhA~ti apanA hAtha uThAkara pUtroM kI bhartsanA kI aura zatra sainya ko bhaMga karane ke lie zUkara jaise vApI meM praviSTa hotA hai yA manthanadaNDa jaise samudra meM praveza karatA hai usI prakAra zatra sainya meM praviSTa huaa| amitateja ke putra usase zIghra hI parAjita ho ge| catura vyakti isI prakAra zIghra hI pratizodha lete haiM / unheM parAjita hote dekhakara 'khar3A raha, khar3A raha' kahate hue zrIvijaya yuddha kSetra meM praviSTa hue| taduparAnta donoM paraspara eka dUsare ko garjanA bhartsanA evaM dUsare kI AghAtoM se apanI AtmarakSA karate hue svayaM kA astrabala aura vidyAbala dikhAte hue bhISaNa yuddha karane lge| deva aura asura bhI AkAza meM upasthita hokara isa yuddha ko dekhane lge| (zloka 340-345) kruddha aura zaktizAlI zrI vijaya ne taba talavAra ke eka hI AghAta se kadalI vRkSa kI taraha azanighoSa ke do khaNDa kara DAle / eka mUla se jaise do vRnta udgata hote haiM usI prakAra usa do khaNDa se do azanighoSa udgata ho ge| unhoMne bhISaNa cItkAra kara sainikoM ko trasta va bhayabhIta kara ddaalaa| zrIvijaya ne jaba una donoM azanighoSoM ko dvikhaNDita kara diyA to cAra azanighoSa utpanna hue / jaba zrIvijaya ne una cAroM ko dvikhaNDita kara DAlA to ATha azanighoSa utpanna ho ge| isa prakAra jitanI bAra ve azanighoSa ko dvikhaNDita karate utanI hI bAra azanighoSa dhAna ke vantoM kI bhA~ti dviguNita hote hue hajAra azanighoSa meM pariNata ho gyaa| vidhya parvata ko jaise cAroM ora se megha ghera letA hai usI bhA~ti unhoMne potanapati zrIvijaya ko ghera liyaa| (zloka 346-351) zrI vijaya jaba bAra-bAra azanighoSa ko dvikhaNDita karate hue klAnta ho gae tabhI mahAjvAlA ko adhigata kara amitateja yuddhakSetra meM upasthita hue, azanighoSa kI senA ne, sUrya-se pradIpta amitateja ko Ate dekhakara hariNa jaise siMha ko dekhakara palAyana karatA hai usI bhA~ti palAyana kiyaa| amitateja ne mahAjvAlA ko Adeza diyA ki zatra senA se koI bhI bhAga na ske| usa vidyA ke prabhAva se vimUr3ha bane unhoMne amitateja kI zaraNa grahaNa kI aura unhoMne bhI unheM zaraNa dii| madamasta hastI kI gandha pAkara jaise anya hastI bhAga jAte haiM vaise hI amitateja ko Ate dekha azanighoSa bhaagaa| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [23 ge| amitateja ne mahAjvAlA ko AjJA dI ki vaha duSTa cAhe jitanI dUra calA jAe tuma use pakar3a laao| taba vaha mahAjvAlA jo samasta vidyAoM ko naSTa kara detI hai kruddha bhAgya kI taraha azanighoSa ke pIche daudd'ii| azanighoSa usase bhAgakara jaba kahIM bhI Azraya prApta nahIM kara sakA taba vaha Azraya ke sandhAna meM dakSiNa bharatArddha meM praviSTa huaa| (zloka 352-359) sImana parvata zikhara para bhagavAna RSabhadeva ke mandira meM jahA~ samavasaraNa lagA thA, gajadhvaja uDDIna kI gayI thI, vahA~ pUrva jJAnI acala baladeva ne zuddha dhyAna meM eka rAtri ke lie pratimA grahaNa kI thii| usI samaya unakA ghAtI karma kSaya hone se, jisameM sArA vizva pratiphalita ho aisA darpaNa-sA kevala jJAna unheM prApta huaa| samavasaraNa utsava karane ke lie devatA aura rAkSaza zIghra vahA~ Akara upasthita ho ge| abhinandana, jaganandana, jvalanajaTi, trijaTi, arkakIti, puSpaketu aura cAraNa muni vimalamati Adi baladeva ko pradakSiNA dekara vandana kara unake sammukha Akara baiTha (zloka 360-365) ___ mahAjvAlA ke bhaya se trasta azanighoSa ne zAnti rUpa amRta samudra acala muni kI zaraNa grahaNa kii| phalataH mahAjvAlA usakA parityAga kara calI gyiiN| kevalI ke samavasaraNa meM to indra kA bajra bhI vyartha ho jAtA hai| usa vidyA ne amitateja ke pAsa jAkara samasta kathA nivedita kI aura apanI viphalatA ke lie lajjA prakaTa kii| usakI bAta sunakara amitateja aura zrI vijaya usI prakAra Anandita ho gae jaise megha garjanA sunakara mayUra Anandita ho jAtA hai / 'sutArA ko zIghra le Ao'-- marIci ko aisA Adeza dekara udgrIva amitateja apanI sainya aura zrIvijaya sahita vAyugAmI vimAna se sImana parvata para upasthita hue| vahA~ prathama bhagavAna RSabhadeva kA pUjanakara unhoMne baladeva kI vandanA kI aura unake sammukha baiTha ge| (zloka 366-372) marIci camaracaMcA meM praveza kara azanighoSa kI mAtA ke prAsAda meM gyaa| vahA~ zIta dvArA mriyamANa kamalinI-sI, kardamalipta gAya-sI, agni meM jhulasI latA-sI, jAla meM Abaddha hariNI-sI, AkAza meM sthita candra kI ekAMza kalA-sI, taTa para Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] par3e mIna-sI, phande meM jakar3I hastinI-sI, marubhUmi meM AI haMsinIsI, upavAsazIrNa atyanta duHkhI sutArA ko dekhaa| vaha maMtra kI bhA~ti kevala apane svAmI kA nAma japa rahI thii| marIci azanighoSa kI mA~ se bolA-maiM amitateja dvArA Adeza pAkara devI sutArA ko lene AyA hN| azanighoSa kI mA~ taba sutArA ko lekara acala svAmI ke samavasaraNa meM phuNcii| vahA~ usane bandhaka rakhI vastu kI taraha niSkalaMka sutArA ko zrI vijaya aura amitateja ko lauTA diyaa| sutArA baladeva ko vandanA kara unake AzIrvAda se dhanya banI-sI parSadA meM yathAsthAna jAkara baiTha gii| (zloka 373-380) ___ azanighoSa ne mAnava va vidyAdhararAja zrIvijaya aura amitateja se kSamA-yAcanA kii| unakA vaira zAnta ho gayA / vaha bhI bhI parSadA meM jAkara yathA-sthAna baiTha gyaa| acala svAmI ne pavitrakArI dezanA dii| dezanA zeSa hone para azanighoSa ne karabaddha hokara mahAmuni acala ko praNAma kiyA aura bolA (zloka 381-383) 'bhagavan, maiMne sutArA ko usake ghara se nikRSTa uddezya se apaharaNa nahIM kiyA thaa| hastI jaise sarovara meM jAkara kamala tor3a lAtA hai vaise hI maiMne bhI kiyaa| maiM to camaracaMcA se jayanta muni ke mandira meM gayA thaa| vahA~ maiMne sAta dinoM taka upavAsa aura maMtra jApa kara bhrAmarI vidyA hastagata kii| jaba maiM vahA~ se lauTa rahA thA sutArA aura zrIvijaya ko jyotirvana udyAna meM kIr3Arata dekhaa| use dekhane se hI na jAne kyoM, jise maiM bhASA meM vyakta bhI nahIM kara sakatA, aisA, prema usake prati maiMne anubhava kiyA ki usa samaya lagA jaise maiM usake binA jIvita nahIM raha skgaa| maiM jAnatA thA jaba taka usake pAsa parAkramI rAjA zrI vijaya raheMge maiM use zeSanAga ke mastaka para rahI maNi kI bhA~ti prApta nahIM kara skuuNgaa| isIlie pratAriNI vidyA se zrIvijaya ko pratArita kara bAja jaise muktA-mAlA uThA letA hai usI prakAra sUtArA ko maiMne uThA liyaa| vahA~ se lAkara use merI mA~ ke pAsa chor3a diyaa| cA~da meM bhI kalaMka hai; kintu devI sutArA meM koI kalaGka nahIM hai / maiMne usase koI anucita prastAva bhI nahIM kiyaa| bhagavan, merA usake prati isa akAraNa prema kA kyA kAraNa hai ?' (zloka 384-393) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [25 taba bhagavAn ne kapila aura satyabhAmA, zrIsena aura usakI donoM patniyA~ abhinanditA aura zikhInanditA ke pUrvabhava kI kahAnI sunaaii| unhoMne kahA - 'zrIsena aura abhinanditA, zikhInanditA aura satyabhAmA mRtyu ke pazcAta yugala rUpa meM utpanna hote haiM / usa bhava ke pazcAta ve saudharma deva loka meM devatA rUpa meM utpanna hue / vahA~ se cayava kara zrIsena ne amitateja ke rUpa meM janma grahaNa kiyA hai / zikhInanditA kA jIva usakI patnI jyotiprabhA huI hai / abhinanditA kA jIva rAjA zrIvijaya ke rUpa meM evaM satyabhAmA sutArA ke rUpa meM utpanna huI hai / kapila rUpI tumhArI mRtyu ArtadhyAna meM huI / ataH tumane bahuta-sI jIva yoniyoM meM bhramaNa kiyaa| bAra-bAra naraka aura tiryaMca yoniyoM meM janma grahaNa kara ArtadhyAna se saMcita karma kA svAbhAvika bhAva se kSaya ho jAne se airAvatI taTa para bhUtaratna nAmaka araNya meM tapasvI jaTila kauzika ke aurasa se patnI pavanavegA ke garbha se yama-yamilA ke saMyoga kI taraha dharmila nAmaka putra rUpa meM utpanna hue / Azrama taru kI taraha samasta tApasa patniyoM ke priya hokara kramaza: tumane yauvana prApta kiyA / ( zloka 394-402 ) 'yauvana prApta kara pitA se zaiva dIkSA lekara tuma ajJAna tapa karane lage / jharane ke jala prapApa ko parvata jaise sahya karatA hai usI grISma ke bIca meM prakAra zIta kI rAtriyoM meM bhayaMkara zIta meM tala meM chidra vAle kumbha kI dhArA ko tuma sahana karate / dinoM meM sira para sUrya aura caturdika prajvalita agni ke baiThakara tuma paMcAgni tapa karate / apane hAthoM se garta khanana kara usameM varSA kA jala bharakara AkaNTha nimajjita hokara tuma zivamantra kA jApa karate / svayaM khodakara aura anya ke dvArA khudavAkara tuma kUpa vApI sarovara Adi kA nirmANa karate / usa nirmANa meM jalakAyika aura pRthvIkAyika jina jIvoM kI hiMsA hotI udhara tumhArA dhyAna nahIM thA / bAlaka kI bhA~ti ajJAnI tuma AzramavAsiyoM ke lie ghAsa aura kASTha ha~suA aura kulhAr3I se kATakara le Ate / anna ke lie khetI karate / isa prakAra vanaspati kAyika jIvoM kI hatyA hotI / zIta nivAraNa ke lie aura patha dikhAne ke lie tuma agni jalAte / isase agnikAyika jIvoM ke sAtha-sAtha choTe-choTe kITa pataMgAdi jo Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki agni meM Akara gira jAte unakI hiMsA hotI thii| bar3a, pIpala, nIma Adi vRkSa aura gAya kI tuma pUjA karate / tuma vakSa meM jala siMcana karate aura pAnI pilAne ke lie pyAu banavAte / ajJAna vaza hone para bhI tuma ne dharmabuddhi se dIrghakAla taka yaha saba kAma kiyA aura zrama dvArA jIvana nirvAha kiyaa| eka samaya tumane samRddhizAlI, jisakA koI prabhu nahIM aise eka svacchanda vidyAdhara ko AkAza meM vimAna dvArA jAte dekhaa| use dekhakara tumane nidAna kiyA merI tapasyA kA yadi kucha pUNya hai to AgAmI jIvana meM maiM usakI Rddhi ko prApta karu / yathA samaya tumhArI mRtyu huyii| tuma nidAna ke kAraNa camaracaMcA nagarI ke rAjA indrAsanI ke aurasa se usakI patnI asurI ke garbha se putra rUpa meM janme / sutArA ke prati tuma meM jo prema prakaTa huA vaha tumhAre pUrva janma ke sambandha ke kAraNa / pUrva janma kI smRti eka sau varSoM taka rahatI hai|' (zloka 403-417) pUrva janma kI kathA zravaNa kara sutArA amitateja, zrIvijaya aura azanighoSa AzcaryAnvita ho ge| unheM saMsAra se vairAgya utpanna ho gyaa| (zloka 418) amitateja ne pUchA, 'bhagavana, maiM bhavya jIva haM yA abhavya ?' balabhadra ne pratyuttara diyA, 'isa bhava se nava meM bhava meM tuma isI bharata kSetra meM 320 . 0 hajAra rAjAoM dvArA sevita caudaha ratna aura navanidhiyoM ke adhikArI hokara SaTkhaNDAdhipati paMcama cakravartI ke rUpa meM utpanna hoNge| tumhArI rAjya sImA kSudra himavanta parvata taka vistRta hogii| magadhAdi tIrthoM ke deva tumhArI sevA kreNge| usI janma meM tuma zAntinAtha nAmaka solahaveM tIrthaMkara banoge / causaTha indra tumhArI caraNa sevA kreNge| yahI rAjA zrIvijaya tumhAre putra aura tumhAre prathama gaNadhara hoNge|' (zloka 419-424) rAjA zrIvijaya aura amitateja ne yaha kathA sunakara zrAvaka ke bAraha vrata grahaNa kie| (zloka 425) ___ taba azanighoSa mahAmuni balabhadra ko zraddhA se nata hokara praNAma kara bolA-'he sarvajJa, Apake mukha se apane pUrva janma kI jo kaSTakara kathA sunI usase merA mana abhI taka bhaya se kampita hai| he bhagavan, kapila ke janma meM apanI patnI se vicchinna hokara Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [27 maiMne jo ArtadhyAna kiyA usake pariNAma svarUpa janma janmAntaroM meM na jAne kitanI bAra mRtyu kA, chedana-bhedana Adi kA kaSTa maiMne anubhava kiyA hai| taduparAnta nIca karmoM kA svAbhAvika rUpa se naSTa ho jAne se maiMne pUrva bhava meM manuSya janma prApta kiyA; kintu durbhAgyavaza usa bhava meM bhI maiM jina-dharma ke samparka meM nahIM A sakA aura ajJAna tapa ke kAraNa sAmAnya phaladAyI evaM duHkhamaya avasthA prApta kii| hAya ! usa tapa ke puraskAra svarUpa jo nidAna kiyA thA, usake phala svarUpa camaracaMcA nagara meM vidyAdhara rAjA ke rUpa meM janma grahaNa kiyaa| aba merI nidAnasaha tapasyA, anya kI patnI kA haraNa, mahAvidyA, mahAjvAlA kA bhaya, zubhasUcaka rUpa meM samApti ko prApta huA kAraNa sarva duHkhahara Apako guru rUpa meM maiMne prApta kara liyA hai| andhA jisa prakAra apanI A~khoM ke sammukha rahI cIjoM ko bhI nahIM dekha pAtA usI prakAra maiMne bhI jina dharma avagata na hone ke kAraNa kaI janma vyartha vyatIta kara die / aba Apa merI rakSA karie tAki maiM eka muhUrta bhI yati dharma se rahita hokara vyatIta na kruuN| he bhagavana, ziSya rUpa meM aba Apa mujhe apane caraNoM meM sthAna dojie|' 'jaisI tumhArI abhiruci'- kahakara muni acala ne use AzvAsana diyaa| (zloka 426-437) phira vaha amitateja ke pAsa jAkara vinIta bhAva se bolA'yadyapi maiM abhimAnI haM phira bhI Apa se yaha kahane meM mujhe jarA bhI lajjA nahIM hai ki Apake pitAmaha jvalanajaTi karma dahana meM dIpa zikhA rUpa the / unakI dharma vijaya netroM ke sammukha jAjvalyamAna hai / Apake pitA yazasvI aura bhAgyavAna arkakIti haiM jo tRNavat rAjasattA kA parityAga kara tapasyA ke AbhA maNDala se yukta sUrya kI bhA~ti dedIpyamAna ho gae haiM aura Apa svayaM bhAvI cakravartI aura arhat haiM / merA yaha rAjya camaracaMcA mere azvaghoSAdi putra aura anya jo kucha bhI hai vaha samasta maiM Apa ko samarpaNa karatA huuN| Apa ise anyathA na leN|' (zloka 438-441) aisA kahakara usane apane jyeSTha putra azvaghoSa ko jaise vaha abhI bhI bAlaka hai unakI goda meM baiThA diyaa| phira aneka rAjanyoM sahita acala svAmI se dIkSA grahaNa kara lii| zrIvijaya kI mA~ svayaMprabhA bhI vahA~ AyI aura acala svAmI ke pada prAntoM meM baiThakara Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] dIkSA grahaNa kara lI / amitateja, zrIvijaya, azvaghoSa Adi baladeva ko praNAma kara apane-apane nivAsa ko lauTa gae / ( zloka 442-445) zrI vijaya aura amitateja ne arhat mandiroM meM aSTAhnikA utsava kiyA aura zaka evaM IzAnendra kI taraha samRddhisampanna hokara samaya vyatIta karane lage / ve sadaiva sAdhuoM ko doSahona grahaNa yogya evaM acitta dAna dekara artha kA sadupayoga karane lage / pUrvI havA aura megha jaise tApakliSTa manuSya kA tApa haraNa karatA hai usI prakAra ve bhI saMsAra kliSTa manuSyoM kA duHkha, vedanA haraNa karane lage / guru ke sammukha Alocita zAstrArthoM ke gahana tathyoM para ve dina-rAta cintana-manana karane lage / vibhItaka kI chAyA se bhI manuSya jaise dUra rahatA hai usI prakAra ve bhI kuguruoM se dUra rahane lage / kumArga kI bhAMti samasta vyasanoM kA unhoMne parityAga kara diyA / isa bhAMti samayocita sukha bhoga kara rAjya ke lie bhI yathocita samaya dekara apanI-apanI rAjadhAnI meM rahate hue bhI socate jaise ve eka hI sthAna para raha rahe haiM / isI prakAra kAla vyatIta hotA rahA / ( zloka 446 - 452) eka dina amitateja jinAlaya meM pauSadha vrata lekara vidyAdharoM ko zAstra sunA rahe the / usI samaya mandira sthita jina-bimboM kI vandanA karane ke lie dharma kI do bhujAoM se do cAraNa muni vahAM Akara upasthita hue / unheM Ate dekhakara amitateja unheM sammAna dene ke lie uTha khar3e hue aura unakI vandanA kara Ipsita vastu ko dekhakara manuSya jaise Anandita ho jAtA hai usI prakAra Anandita ho uThe / una munidvaya ne tIna bAra jinabimboM kI pradakSiNA dekara unakI upAsanA kI / phira ve amitateja se bole - 'marubhUmi meM jala milane kI bhAMti manuSya janma durlabha hai / jaba vaha milA hai to use vivekahInatA meM khonA ucita nahIM hai / jina dharma kA anAdAra karanA kisI bhI samaya ucita nahIM hai / jina dharma ko chor3akara koI aisA kalpavRkSa nahIM hai jo unakI manokAmanA pUrNa kara sake / ' 1 ( zloka 453 - 458 ) adRzya ho jAtA aisA kahakara barasane ke pazcAt megha jaise hai usI prakAra ve donoM dRSTi ko Ananda denevAle AkAza patha se adRzya ho gae / ( zloka 459 ) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [29 prati varSa zrIvijaya aura amitateja jina-mandira meM tIna vizeSa utsava karate the / una utsavoM meM do utsava devagaNa aSTAhnikA utsava rUpa meM nandIzvara dvIpa meM jAkara evaM anyAnya apane-apane mandira meM caitra aura Azvina mAsa meM karate the; kintu zrIvijaya aura amitateja ina donoM utsavoM ke atirikta tRtIya aSTA mahotsava sImana parvata para bhagavAna RSabha deva ke mandira meM karate jahA~ baladeva acala svAmI ko kevala jJAna utpanna huA thA / ( zloka 460 - 463) sUrya jaise sumeru parvata para avasthAna karatA hai usI prakAra eka dina amitateja maMtriyoM se parivRta hokara apane prAsAda meM avasthita the| jina dharma jinheM ati priya hai aise unhoMne eka mAsa ke upavAsI eka muni ko bhikSA ke lie vahA~ Ate dekhA / grISmakAla meM nAle kA jala aura kIcar3a jaise sUkha jAtA hai usI prakAra tapasyA ke kAraNa unakI deha kA rakta mAMsa sUkha gayA thA / unake deha kI zirAe~ isa bhA~ti dikhAI par3a rahI thIM jaise taraMga sahita samudra ho / unakA asthi samUha bA~sa ke purAne ghara kI taraha car3amar3a kara rahA thA / yadyapi unakA udara zuSka thA, chAtI kI haDDiyA~ nikala gaI thI, phira bhI ve bhaya utpanna nahIM kara rahe the | balki unakI deha se tapasyA kI yuti vicchurita ho rahI thI mAnoM ve dharma rUpa darpaNa hoM / amitateja unakI abhyarthanA karane ke lie uTha khar3e hue aura tIna parikramA dekara vandanA ke pazcAt zuddha AhAra baharAyA / satpAtra ko dAna dene ke kAraNa usI samaya pA~ca divya prakaTita hue / isa prakAra sad kAryoM meM zrIvijaya aura amitateja ne kaI hajAra varSa vyatIta kie / ( zloka 464 - 471) eka bAra zrIvijaya aura amitateja zAzvata jina pratimAoM ke pUjana ke lie eka sAtha nandana vana meM ge| vahA~ pUjA karane ke pazcAt autsukyavazataH donoM nandana vana dekhane ke lie idhara-udhara ghUmane lge| tabhI unhoMne svarNa zilA ke upara vipulamati aura mahAmati nAmaka do cAraNa muniyoM ko khar3e dekhA / jaba unhoMne parikramA dekara vandanA kI taba unhoMne yaha upadeza diyA ( zloka 472-475) 'mRtyu sarvadA manuSya ke pIche lagI rahatI hai / isIlie usakA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30] jIvana kasAI khAnA sthita jIva kI bhA~ti svalpakAlIna hotA hai / kSaNaprabhA kI dIpti kI taraha hI manuSya kI jIvanaprabhA hai yaha jAnakara bhI manuSya dharma ke lie prayAsa nahIM krtaa| hAya, yaha kaisA moha hai ! janma se lekara mRtyuparyanta yaha moha hI manuSya kA pradhAna zatru hai jo kalyANakArI dharma kI jar3a ko hI kATa DAlatA hai| manuSya-janma ke phala ko prApta karane ke lie moha parityAga kara dharma AcaraNa karanA ucita hai kAraNa punaH manuSya janma pAnA mahA duSkara hai|' (zloka 476-479) yaha sunakara unhoMne muniyoM se jijJAsA kI- 'bhagavana, hamArA AyuSya aura kitanA hai ? muniyoM ne uttara diyA-'mAtra chabbIsa dina / ' cAraNa muniyoM kA kathana kabhI mithyA nahIM hotA yaha ve jAnate the| ataH manuSya aura vidyAdharoM ke adhipati ve saMsAra se virakta hokara isa prakAra anutApa karane lage-'hama kitane pramAdI haiM mAno hama sarvadA soe hue hI the, yA madirA pAna meM unmatta the, yA abhI taka bAlaka hI haiM yA hama satata mUcchita the yA pakSAghAta se grasta the| hAya ! hAya ! hamArA yaha janma araNya meM jUhI phUla jaise niSphala ho jAtA hai usI prakAra niSphala ho gyaa|' (zloka 480-483)) taba donoM cAraNa muni unheM pratibodhita karate hue bole'anutApa karane se koI lAbha nahIM hai| tumhAre muni dharma grahaNa karane kA samaya ho gayA hai| mRtyu ke pUrva hone para bhI, muni dharma prahaNa nAnA prakAra se kalyANa karatA hai| rAtri zeSa hone para bhI candra kiraNa jo rAtri meM vikasita hote haiM aise kamaloM ko ullasita hI karatA hai|' (zloka 484-485) isa prakAra pratibodhita hokara zrIvijaya aura amitateja dharma kArya karane ke lie svarAjya lauTa ge| unhoMne mandira meM antima aSTAhnikA mahotsava kiyA evaM daridra aura asahAyoM ko jisane jo cAhA vaha dAna diyaa| taduparAnta apane putroM ko siMhAsana para baiThAkara abhinandana aura jaganandana muniyoM ke nikaTa dIkSA grahaNa kara lii| tatpazcAt ve pAdopagamana upavAsa meM sthita ho ge| usa samaya zrIvijaya ne apane pitA ko smaraNa kara unakI asAdhAraNa Rddhi aura apanI sAmAnya Rddhi ko socate hue yaha nidAna kiyA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [31 ki maiM unhIM ke jaisA banU / ( zloka 486 - 490 ) zrIvijaya nidAna karake aura amitateja binA nidAna ke hI mRtyu ke pazcAt prANata nAmaka devaloka meM deva rUpa meM utpanna hue | vahA~ ve susthitAvarta aura nanditAvartta nAmaka vimAna meM maNicUla aura divyacUla nAmaka deva banakara sukhapUrvaka rahane lage / deva rUpa meM bAisa sAgaropama kA AyuSya bhoga sukha meM nimajjita hokara Ananda se rahane lage / vahA~ to socane mAtra se hI sukha prApta ho jAtA hai / (zloka 491-493) prathama sarga samApta dvitIya sarga jambUdvIpa ke pUrva videha ke alaGkAra rUpa ramaNIya vijaya meM sItA nadI ke dakSiNa taTa para lakSmI ke nivAsa rUpa zubhA nAmaka nagarI thii| vaha nagarI mahA aizvarya sampanna aura pRthvI kI sArabhUta saundarya ke pratIka rUpa thI / usa nagarI ke rAjA the stimitasAgara / unhoMne dRr3hatA meM meru parvata aura gambhIratA meM samudra ko bhI atikrama kara DAlA thA / unake basundharA aura anuddharA nAmaka do patniyA~ thI / unhoMne saundarya meM apsarAoM ko bhI parAjita kara diyA thA / sAtha hI ve zIla sampanna bhI thIM / ( zloka 1-4 ) amitateja ke jIva ne nanditAvarta vimAna se cyuta hokara rAnI basundharA ke garbha meM praveza kiyA / sukha - zayyA meM soI huI vasundharA ne baladeva ke janma sUcaka cAra mahAsvapnoM ko apane mukha meM praviSTa hote dekhA / Ananda ke plAvana se mAnoM lajjita hokara nidrA dUra bhAga gaI ho isa prakAra ve usI samaya rAjA ko bolIM'deva, candra jaise megha meM praveza karatA hai usI prakAra maiMne sphaTika parvata-sA cAra dA~toM vAlA hAthI ko apane mukha meM praveza karate dekhA / niSkalaMka zaradkAlIna meghoM se mAnoM gumphita ho aise krIr3Arata zvetavarNa vRSabha ne jisakA kumbha U~cA aura pU~cha sIdhI thI mere mukha meM praveza kiyA / phira aise candra ko dekhA jisakI kiraNeM dUra-dUra taka vistRta thI jo ki dikkumAriyoM ke karNAbharaNa - sA laga rahA thA / taduparAnta eka sarovara dekhA jisameM sahasra kamala - Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] vikasita ho rahe the| padoM para bha~varoM ke gujana se laga rahA thA mAnoM ve zatakaNTha se gA rahe hoN| he deva, mujhe batAie ina svapnoM kA kyA phala hai ? sAdhAraNa manuSya se to vizeSa svapnoM ke bAre meM pUchA nahIM jAtA hai|' (zloka 5-12 rAjA bole-'devI, tumhArA putra balabhadra hogaa| vaha rUpa meM deva-sA aura asAdhAraNa zaurya kA adhikArI hogaa|' (zloka 13) rAnI basundharA ThIka usI prakAra usa bhraNa kI rakSA karane lagI jaise pRthvI guptadhana kI evaM sIpa motI kI rakSA karatI hai / yathAsamaya unhoMne putraratna ko janma diyA jisake vakSa para zrIvatsa kA cihna thA, sarvAMga sulakSaNa yukta evaM deha kA varNa zveta thA / pUrNa candrodaya se samudra jisa prakAra utphulla ho jAtA hai usI prakAra rAjA stimitasAgara putra-janma se utphulla ho ge| bAraha dina pazcAt unhoMne nava jAtaka kA nAma aparAjita rakhA kAraNa vaha bAraha AdityoM kI bhA~ti zobhA sampanna thaa| jisa prakAra artha prApta hone para daridra use sadaiva AMkhoM ke sammukha rakhatA hai usI prakAra ve bhI navajAta ko kabhI cUmate, kabhI AliMgana meM lete, kabhI goda meM baiThAkara sadaiva use apane pAsa hI rakhate / / (zloka 14-18) zrIvijaya kA jIva bhI susthitAvarta vimAna se cyuta hokara rAnI anuddharA ke garbha meM praviSTa huaa| sukha-zayyAzAyI rAnI ne rAtri ke zeSa yAma meM sAta mahAsvapnoM ko apane mukha meM praveza karate dekhaa| prathama taruNasiMha ko dekhA jisakI kezara kezariyA raMga kI thI, nAkhana candrakalA-se aura pUcha cavara-sI thii| dvitIya svapna meM kamala para baiThI lakSmI ko dekhA jise do hastI sUDa se kalaza pakar3e hue kSIra sAgara ke jala se abhiSeka kara rahe the / tIsare meM sUrya dekhA jo ki rAtri meM bhI gahana andhakAra ko dUra kara apanI kiraNoM se AkAza ko udbhAsita kara rahA thaa| caturtha svapna meM svaccha zItala madhura jala se paripUrNa kumbha dekhA / paMcama meM vibhinna jalacara jIvoM se paripUrNa mahAsamudra dekhA jo ki antanihita ratnarAzi se udbhAsita thA evaM jisakI taraMgeM AkAza ko sparza kara rahI thiiN| chaThe svapna meM paMcavarNIya ratnarAzi dekhI jisakI vibhA indradhanuSa kI vibhA kI taraha caturdika vicchurita ho rahI thii| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [33 sAtaveM meM dhUmahIna agni dekhI jisakI zikhAe~ AkAza meM vistRta hokara A~khoM ko Ananda pradAna kara rahI thiiN| (zloka 19-27) nidrA bhaGga hone para rAnI ne rAjA ko apanA svapna sunaayaa| ve bole, ina svapnoM ke phalasvarUpa tumhArA putra vAsudeva hogaa| (zloka 28) yathA samaya rAnI ne eka putraratna ko janma diyaa| dekhane meM Ananda pradAnakArI usa jAtaka ke zarIra kA raMga nIlA padma-sA yA megha dhAraNakArI AkAza-sA thaa| rAjA ne mahotsava kara ananta zakti sampanna anuddharA ke putra kA nAma anantavIrya rakhA / (zloka 29-30) haMsa jaise eka kamala se dUsare kamala para jAtA hai usI prakAra eka dhAya se dUsarI dhAya kI goda meM jAte hue vaha kramazaH bar3A huaa| kramazaH bar3A hote hue vaha apane bar3e bhAI ke sAtha mAno vaha usakA samavayaska ho isa prakAra krIr3A karane lgaa| sundara AkRti ke kAraNa lar3akiyA~ sadaiva usakA mukha nirakhatI rhtiiN| zubhra aura kRSNa varNa ke kAraNa donoM bhAI aise pratIta hote mAnoM zarad aura varSAkAlIna megha eka sthAna para udita hue hoN| unhoMne samasta jJAna-vijJAna sahaja hI prApta kara liyA kAraNa aise vyaktiyoM ko pUrva janma kA jJAna sahaja rUpa se hI A jAtA hai| phira bhI inhoMne guru se zikSA grahaNa kI tAki unakA jJAnArjana guru kI jIvikA kA kAraNa bne| zrI ke nivAsa rUpa inhoMne kramazaH nAriyoM ko AkarSita karane vAle indrajAla yA maMtra rUpa yauvana ko prApta kiyaa| (zloka 31-36) eka samaya nAnA labdhi-sampanna mUni svayaMprabha vahA~ Ae aura eka udyAna meM avasthita ho ge| usI samaya stimisAgara jo ki azva-krIr3A meM nipuNa the eka dina azva ArohaNa kara nagara ke bAhara ge| revanta kI bhA~ti nipuNa ve vibhinna krIr3AoM se klAnta hokara usI udyAna meM praviSTa hue| usa udyAna meM praveza karate hI rAjA kA mana AnandapUrita ho utthaa| unheM lagA jaise nandana vana hI pRthvI para avatarita ho gayA hai| vRkSa rAji kI harItimA unheM aisI pratIta huI mAno AkAza kA megha hI vahA~ pUjIbhUta ho gayA hai| jala prasravaNa dekha kara mana meM huA jaise ve eka parvata kI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] upatyakA meM Akara upasthita ho gae haiM / kadalIpatroM ko dekhakara lagA mAno pathikoM ko vIjana kara ve unakA zrama apaharaNa kara rahe haiM / patha zyAma tRNAvRta hone se lagatA thA mAno use marakata maNDita kiyA gayA hai / pavana lavaMga, ilAyacI, kakkola, lAvali kI gandha vahana kara mAno sugandhavAhinI paricArikA-sI unakI sevA meM pravRtta ho gaI hai / ( zloka 37 - 45 ) alpa vizrAma ke pazcAt kucha agrasara hote hI stimitasAgara ne eka vRkSa ke nIce una muni ko pratimA dhAraNa kara dhyAnAvasthA meM avasthita dekhA / atyanta zota se jaise deha sihara jAtI hai vaise hI bhakti ke kAraNa rAjA kI deha sihara uThI / unhoMne muni ko parikramA dekara vandana kiyaa| muni ne bhI dhyAna bhaGga kara unheM dharma lAbha diyA / mahAtmA dUsare kA upakAra hote dekha kara apanA kArya sthagita kara dete haiM / muni svayaMprabha ne dezanA dI jo ki zrotA ke lie pramANa sahita pratyakSajJAna rUpa thI / ( zloka 43 - 47 ) usa dezanA ko sunakara rAjA stimitasAgara tatkSaNa bodhiprApta hue / rAja prAsAda lauTakara anantavIrya ko rAja pada para abhiSikta kiyA / anantavIrya aura aparAjita dvArA abhiniSkramaNa utsava sampanna karane para stimitasAgara ne svayaMprabha muni se dIkSAgrahaNa kara lI / kaThina pariSahoM ko sahana karate hue unhoMne mUlaguNa aura uttaraguNoM kI dIrgha kAla taka rakSA kI / kintu bAda meM mAnasika virAdhanA se calita hokara mRtyu ke pazcAt bhavanapati devoM meM camarendra rUpa meM utpanna hue / ( zloka 48- 51 ) sAhasikoM meM agragaNya aura devoM dvArA bhI aparAjeya anantavIrya sva-agraja aparAjita sahita rAjya saMcAlana karane lage / kAlAntara meM eka vidyAdhara se unakI mitratA huI / kAraNa mahAn logoM kI mitratA mahAn logoM se hI hotI hai / usa vidyAdhara ne prasanna hokara unheM eka mahAvidyA dI aura 'vidyArjana meM tuma saphala ho' kahakara vaitADhya parvata para cale gae / ( zloka 52-54) anantavIrya aura aparAjita ke barbarI aura kirAtI nAmaka do krItadAsiyA~ thIM / ve nRtya-saMgIta meM jitanI nipuNa thIM utanI hI abhinaya paTu bhI thIM / rambhA se bhI adhika sundara nRtya-gAna aura Page #44 -------------------------------------------------------------------------- Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36] 'he rAjan, pRthvI para bhramaNa karate hue maiMne Aja aisI vastu dekhI hai jo svarga meM bhI nahIM hai / maiM idhara-udhara ghUmatA huA rAjA anantavIrya kI rAjasabhA meM pahuMcA / vahA~ barbarI aura kirAtI do krItadAsiyoM ko abhinaya karate dekhA / maiM kautuka ke lie svarga aura mRtyu ubhaya lokoM meM hI jAtA hUM; kintu aisA abhinaya svarga meM bhI nahIM dekhA / saudharma devaloka kI sarvottama vastu jaise zakra ke adhikAra meM hai vaise hI bharata ke vikhaNDa kI jo sarvottama vastue~ haiM ve to vastutaH ApakI hI haiM / ApakI vidyA, zakti, aizvarya, Adhipatya, yahA~ taka ki Apake sAmrAjya kI bhI kyA zobhA hai yadi Apa unheM yahA~ na lA sakeM ?' ( zloka 74-80 ) isa prakAra virodha kA bIja vapana kara sva- manoratha siddha ho jAne se nArada ne tatkAla vahA~ se prasthAna kiyA / ( zloka 81 ) trikhaNDa ke Adhipatya ke lie garvita damitAri ne usI muhUrta meM anantavIrya ke pAsa dUta bhejA / dUta subhA nagarI meM gayA aura apane vAkcAturya se anantavIrya aura aparAjita ko isa prakAra bolA'bharata ke trikhaNDa meM jo bhI sarvottama vastu hai vaha mahArAja damitAri kI hai / ataH donoM krItadAsiyA~ barbarI aura kirAtI ko unake yahA~ bhejie / ve samasta rAjyoM ke adhipati haiM / isalie dAsI Adi saba kucha unhIM kI hai / jaba gRha hI unakA hai taba kyA gRha-vastuoM ko pRthaka kiyA jA sakatA hai ? ' ( zloka 82-86 ) taba anantavIrya bole- 'dUta, tuma abhI jAo / hama loga abhI parAmarza kara bAda meM unheM bheja deMge / ' ( zloka 87 ) dUta prasanna hokara calA gayA aura damitAri ko bolA'ApakA Adeza pratipAlita huA hai / ' ( zloka 88 ) rAkha ke Dhera ke nIce Aga dabI rahatI hai usI prakAra sva-krodha dabA kara aparAjita aura anantavIrya donoM ne vicAra kiyA ki damitAri ne hameM apane vimAna aura vidyAlabdha zakti ke kAraNa hI aisA Adeza diyA hai / isase bhI vaha hameM parAjita nahIM kara sakatA / vidyAdhara mitra ne hama logoM ko jo mahAvidyA dI thI usa vidyA ko yadi hama adhigata kara leM to vaha hama logoM ke sammukha khar3A bhI nahIM raha sakatA / ( zloka. 89-91 ) -- Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [37 aisA nizcaya karane mAtra se hI mAno ve pUrva sUcanAvaza AI haiM isa bhA~ti prajJapti Adi vidyAe~ Akara unake sAmane upasthita ho gayIM / vidyutaprabhA kI taraha prabhA sampanna alaGkAra aura divya vastroM se bhUSita ve karabaddha hokara bolIM, 'hama vahI vidyAe~ haiM jinheM Apane AhvAna kiyA / pUrva meM prApta hokara hama aba vartamAna haiM / astroM ke madhya jaise daivI zakti praveza karatI hai usI prakAra aba hama Apa meM praveza kareMgI / ' aisA kahate hI nadI jaise pUrva aura pazcima samudra meM girakara samudra meM mila jAtI hai usI prakAra ve bhI unake zarIra meM praviSTa hokara mila gayIM / aise hI ve balavAna the, aba vidyAoM ke praviSTa hone se kavacayukta hokara siMha se parAkramazAlI ho gae / unhoMne dhUpa aura mAlya pradAna kara vidyAoM kI pUjA kI / vivekazIla jo pUjA ke yogya hote haiM unakI pUjA vismRta nahIM karate / ( zloka 92 - 98 ) ThIka usI samaya damitAri kA dUta punaH Akara bhartsanApUrvaka bolA, 'zizuoM kI taraha ajJAnavaza tuma loga kyoM prabhu se vidroha kara rahe ho ? hama krItadAsiyoM ko bheja deMge kahakara bhI abhI taka unheM nahIM bhejA / mUrkha, kyA tuma loga maranA cAhate ho ? ve kruddha ho gae haiM yaha tumheM jJAta nahIM ? ye donoM krItadAsiyA~ bhUta kI taraha tuma para savAra ho rahI haiM / lagatA hai ve tumheM samUla naSTa kie binA nahIM jAe~gI / ve aura kucha nahIM cAhate mAtra donoM krItadAsiyoM ko hI cAhate haiM / yadi nahIM doge to unheM to ve leMge hI sAtha hI tumhArA rAjya bhI le leMge / ' ( zloka 99-103 ) unake kathana se kruddha hone para bhI zaktizAlI va vijJa anantavIrya candrikA kI taraha mRdu hAsya meM dhIra kaNTha se dUta ko bole( zloka 104 ) - 'mahArAja damitAri ke yogya upahAra to mahArgha ratna, artha, suzikSita gaja aura azva haiM, dAsI nahIM / kintu hI cAhate haiM to unheM hI le jAo / sandhyA samaya yAtrA karanA / ' yadi ve dAsiyA~ tuma vizrAma karo abhI to ( zloka 105 - 106) hokara vaha usake lie vAsudeva ke isa kathana para sahamata nirdiSTa gRha meM calA gayA / socA, usakA dUta kArya bhalI-bhA~ti sampanna ho gayA hai / udhara donoM bhAiyoM ne jisa prakAra stambha para Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] gRha bhAra aura balavAna bailoM para zakaTabhAra rakSita hotA hai usI prakAra rAjya bhAra upayukta mantriyoM ko arpita kara diyA / damitAri kisa prakAra kA vyakti hai yaha dekhane ke lie autsukya vaza ve donoM vidyAvala se barbarI aura kirAtI kA rUpa dhAraNa kara dUta ke pAsa jAkara bole, 'hama aparAjita aura anantavIrya dvArA mahArAja damitAri ke pAsa jAne ke lie AI haiN|' dUta Ananda citta se una chadmaveSI krItadAsiyoM ko lekara vaitADhaya parvata para calA gayA aura damitAri ke pAsa jAkara nivedana kiyA-'asura gaNa jisa prakAra camarendra kI AjJA kA ullaMghana nahIM karatA aura devagaNa zakra kI AjJA kA, sarpagaNa dharaNendra kI aura pakSIgaNa garur3a kI usI prakAra he rAjan, ramaNIya arddha meM rAjanyavarga bhI ApakI AjJA kA ullaMghana nahIM karate vizeSakara Apake AjJAkArI aparAjita aura anantavIrya to ApakI AjJA ko mastaka ke bhUSaNa kI bhA~ti grahaNa karate haiN| narazreSTha, ina donoM barbarI aura kirAtI krItadAsiyoM ko unhoMne tatkSaNa upahArasvarUpa Apako pradAna kara diyA hai|' (zloka 107-115) damitAri ne smitahAsya se krItadAsiyoM kI ora dekhA / guNoM kI bAta lokokti rUpa meM sUnane para bhI kalAvidoM ke mana ko prabhAvita kara detA hai| damitAri ne unako abhinaya dikhAne kA Adeza diyaa| satya hI navIna dekhane kA Agraha vilamba sahana nahIM kara sktaa| damitAri kI AjJA milate hI ve donoM prasAdhanAdi kriyAoM ko sampanna kara raGgabhUmi meM Akara upasthita ho gyiiN| eka naTa ne Akara vAdyayantroM kI sahAyatA se abhinaya prArambha kA nandI pATha kiyaa| nandI zeSa hone para pratyAhArAdi ke rUpa meM nATaka kI pUrva pIThikA upasthita kI / gAyakagaNa ne vibhinna paricchada dhAraNa kara jAtri rAga meM parde ke pIche se Amukha rUpa meM gIta ke chanda meM caritroM kA paricaya diyaa| taduparAnta unhoMne aisA abhinaya prArambha kiyA jisameM vibhinna rasoM kA samAveza thaa| kahAnI, upasthApanA, abhinaya, sandhi aura upasandhi se abhinaya manohArI ho gyaa| (zloka 116-122) premI-premikA meM kabhI kalaha, kabhI zAnti, kabhI Ananda aura kabhI viccheda kI vedanA, to kabhI milana ke lie vividha ceSTAe~, Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [39 anucita kArya ke lie anutApa aura prAyazcita-inhIM vibhinna bhAvoM ko dikhAkara unhoMne darzakoM ko mugdha kara diyaa| (zloka 123-124) kabhI moTA peTa to kabhI bar3e-bar3e dA~toM vAlA, kabhI laMgar3A to kabhI pITha para kuJjavAlA, kabhI capaTA nAka to kabhI bar3e-bar3e bAla vAlA to kabhI TATa vAlA, eka netra vAlA, vikRtAMga, rAkha lipe hae, kamara meM ghaNTI bAMdhe vyakti ko upasthita kara, kabhI kAMkha bajAkara to kabhI nAka se dhvani nikAlakara, kabhI kAna yA bhra nacAkara, kabhI anyoM ke svara kI nakala kara, vidUSaka yA bhA~DoM ke jaisA abhinaya dikhAkara vidagdha nagara-vAsiyoM ko bhI ve grAmINa logoM kI bhA~ti ha~sAne lge| (zloka 125-127) ___ bhAgya kI viDambanA dikhAkara, netroM se azru pravAhita kara, ayogya anurodha evaM dharatI para loTapoTa hokara, vilApa kara, pahAr3a se lampha pradAna kara, vRkSa zAkhA se phA~sI meM laTaka kara, agni va jala meM praveza kara, viSa pAna kara, astra se AghAta kara, chAtI pITa kara, arthakSaya va priyajana kI hatyA dikhA kara duSTa logoM kI A~khoM se bhI A~sU pravAhita kara diyaa| (zloka 128-130) ___oTha kATa kara, netra lAla kara, bhRkuTi dikhAkara, kapoloM ko kampita kara, aMguliyA~ ragar3akara, miTTI ko do bhAgoM meM vibhakta kara, astra nikAla kara, raktapAta kara, tvarita AkramaNa se muSTyAghAta kara, deha ke aGga-pratyaGga ko kampita kara, azru visarjana kara, striyoM kA apaharaNa kara, krItadAsiyoM ko apamAnita kara unhoMne zAnta svabhAvI manuSyoM ko bhI krodhita kara ddaalaa| (zloka 131-133) svAbhimAna, dRr3ha pratijJA, sAhasa aura anya nAnAvidhi guNoM kI abhivyakti, udAratA, zatru ke prati zaurya aura sat caritra kA prayAsa dikhAkara unhoMne bhIru hRdaya meM bhI sAhasa utpanna kara diyaa| (zloka 134-135) Avartita netroM kI putaliyoM ke bhItara se dekhakara, hAtha nacAkara, kaNTha svara bhArI kara, deha kA raMga vivarNa kara, bhUtoM ke vibhinna rUpa dikhAkara evaM unake kaNThasvara kA anukaraNa kara unhoMne darzakoM ko muharta bhara meM bhaya-vihvala kara ddaalaa| kisI kA tAla sUkha gayA to kisI kA galA, to kisI kA oTha, kisI ke netroM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] lagA / kI putaliyA~ ghUmane lagIM, kisI kA hAtha kA~pane lagA, kisI kA galA khar3a-khar3a karane lagA, koI vivarNa ho gayA, koI A~sU girAne ( zloka 136 - 137) unhoMne kabhI durgandha kI sRSTi kara, ulTI kara, ghAva se kIr3A nikAlakara manuSyoM ke mana ko jugupsA se bhara diyA / yaha dekha kisI deha sikor3a lI, kisI kA hRdaya dhar3akane lagA, kisI ne nAka aura mu~ha Dhaka liyA, kisI ne thUka girAyA, kisI ne oTha phar3akAyA, kisI ne aMgulI caTakAyI : ( zloka 138 - 139 ) kabhI aprAkRtika dRzya dikhAkara, manoratha siddha kara, kabhI indrajAla dikhAkara unhoMne darzakoM ko Azcarya cakita kara diyA / kisI kA mu~ha khula gayA, kisI kI dRSTi apalaka ho gaI, kisI ke zarIra para pasInA ho AyA, kisI kI A~kheM azrupUrNa ho gaIM, kisI kA deha romAMcita ho gayA, koI vAha-vAha karane lagA / ( zloka 140-141 ) kabhI mUla aura uttama guNoM kA dhyAna dikhAkara, svAdhyAya kara, uttama guru dikhAkara, tIrthaMkaroM kI pUjA kara saMsAra ke prati anAsakti, sAMsArika sthiti se bhaya aura tattvajJAna kI avatAraNA kara, jo sAMsArika viSaya meM Asakta the unake mana ko bhI unhoMne prazAnta kara diyA / ( zloka 142 - 143) jaba unhoMne samasta rasoM kI avatAraNA kI to yathArUpa abhinaya ke kAraNa aisA lagA mAno ve una una rasoM ke, pratirUpa hoM / darzakoM ne bhI citrArpita hokara yaha saba dekhA / ( zloka 144-145) rAjA bhI unakI yaha adbhuta kalA dekhakara mugdha ho gae / unheM lagA jaise ve saMsAra ke ratna hI haiM / unake kanakazrI nAmaka eka taruNa kanyA thI / unhoMne rAjakumArI kI abhinaya - zikSA kA dAyitva una donoM dAsiyoM ko arpita kiyA / kanakazrI kA mukha cA~da sA sundara thA, netra trasta hiraNI - se, oSTha pake vimbaphala - se, galA zaMkha-sA, hAtha mRNAla se, stana svarNa kalaza-se, kaTideza bajra ke madhya bhAga-sA kSINa, nAbhi sarovara-sI gahana, nitamba samudra saikata se vistRta, jA~gheM taruNa hastinI-sI, ghuTane hariNa se, hAtha aura pairoM ke talave raktAbha kamala se the / usakI samasta deha hI mAno Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [41 lAvaNya jala meM nimajjita thii| usakI vANI madhura aura zarIra zirISa-sA komala thaa| krItadAsI rUpa anantavIrya ne use bAra-bAra dekhA aura mohita ho gyaa| ve use abhinaya, upasthApanA, sandhi, anusandhi Adi kI zikSA dene lge| (zloka 146-152) isa zikSA ke madhya-madhya ve dIrghabAhu anantavIrya kA rUpa, guNa aura sAhasikatA kA varNana usake sanmukha karate / eka dina kanakazrI ne pUchA, 'Apa jisake rUpa, guNa, Adi kA guNagAna kara rahe haiM vaha mahAmAnava kauna haiM ?' krItadAsI rUpI aparAjita ne taba ha~sakara kahA, 'he sundarI, isa bharatArddha meM zubhA nAmaka eka vRhad nagarI hai| guNoM meM samudra-se aura teja meM sUrya sama stimitasAgara vahA~ ke rAjA the| unake aparAjita nAmaka jyeSTha putra haiN| ve jaise suzikSita haiM vaise hI zatru se aparAjita haiN| anantavIrya nAmaka unake eka choTA bhAI hai / guNoM meM vaha unase kama nahIM hai aura rUpa meM to kAmadeva tulya aura zatru ke garva ko naSTa karane vAle haiN| unake bAhu nAgarAja kI bhA~ti dIrgha, vakSa parvatazilA-sA vistRta hai| ve zrI ke nivAsa rUpa pRthvI ke dhAraka haiN| anuyAyI rUpa kamala ke lie sUrya-se aura vyavahAra meM kSIrasamudra tulya haiN| mere jaisA alpamati unakA kyA varNana, karegA ? devatA, asura aura manuSyoM meM koI aisA nahIM jo unake samakakSa hogaa|' (zloka 153-161) yaha saba sunakara kanakazrI ke hRdaya meM usI prakAra vAsanA kI taraMgeM uThane lagI jisa prakAra sarovara meM vAyu se taraMgeM uThatI haiN| use lagA jaise vaha unheM pratyakSa dekha rahI ho| vaha madana se zarAhata hokara bhAvanA kI gambhIratA meM DUbane lgii| deha romAMcita ho gii| vaha svayaM mAno puttalikA-sI ho gii| (zloka 162-163) kanakazrI mana hI mana socane lagI vaha rAjya dhanya hai, vaha nagarI dhanya hai, usa rAjya ke adhivAsI dhanya haiN| usa rAjya kI pura-lalanAe~ bhI dhanya haiM jisa nagarI ke rAjA anantavIrya haiN| candra dUra se hI rAtri meM prasphuTita kumudinI ko Anandita karatA hai| megha, AkAza meM rahate hue bhI mayUra ko nRtya karane kI preraNA detA hai| bhAgyazAlI hone ke kAraNa inake lie yaha sambhava huA hai / kintu; mere lie ? mere aura unake bhAgya meM kyA hai ? unakA merA svAmI honA to dUra unheM eka bAra dekha bhI kisa prakAra sk| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] aisA bandhu milanA bhI duSkara hai jo merI isa icchA ko pUrNa kare / (zloka 164-167) hAva-bhAva se mAnava mana kI bAta jAnane meM paTa aparAjita usakA manobhAva samajha kara bole, 'zubhra', aisI mRtamanA-sI kyoM ho gaI ho? aparAjita ke kaniSTha bhrAtA ke viSaya meM sunakara lagatA hai tuma Ahata ho gaI ho ?' (zloka 168-169) azrupUrNa netroM se kanakazrI himapAta se jaise kamala mriyamANa ho jAtA hai usI bhA~ti mriyamANa hokara duHkhArta svara meM asphuTa zabdoM meM bolI, 'hAthoM se cA~da sparza karane kI bhA~ti, pairoM se AkAza para calane kI bhA~ti, hAthoM kI sahAyatA se samudra uttaraNa kI bhA~ti merI icchA unheM dekhane kI ho gaI hai| kyA maiM zubhApati ko apanI A~khoM ke sAmane dekha sakU~gI?' (zloka 170-172) aparAjita bole, 'yadi tumhArI icchA unheM dekhane kI hai to maiM tumheM unheM dikhaauuNgaa| isake lie viSaNNa mata bno| maiM apane mantra bala se anantavIrya aura aparAjita ko usI bhA~ti yahA~ lAkara upasthita kara sakatI hUM jisa prakAra basanta aura malaya pavana eka sAtha upasthita hote haiN|' (zloka 173-174) kanakadhI bolI-'una donoM guNoM ke sAgara ke pAsa rahane ke kAraNa Apake lie sabhI kucha sambhava hai / Apa jaba isa prakAra bola rahI haiM to lagatA hai bhAgya mujha para prasanna hai| lagatA hai hamArI kula devI Apake kaNTha meM avatarita ho gaI haiN| Apa jaba vidyA jAnatI haiM to jo kucha kahA hai vaha tatkAla satya krie| kyoMki jo aise vyaktiyoM ke pAsa rahatA hai vaha kabhI jhUTha bola nahIM sktaa|' __(zloka 175-177) taba aparAjita aura anantavIrya ne Anandita hokara mAno saundarya aura prema ho isa prakAra sva-svarUpa ko prakaTa kiyaa| aparAjita bole, 'zubhra', maiMne tumako jaisA batAyA thA kaho merA bhAI anantavIrya vaisA hai yA nahIM ? maiMne isake saundarya kA jo varNana kiyA thA vaha to kucha bhI nahIM thaa| vANI dvArA vaha kahA bhI nahIM jA sakatA thaa| aba to use maiMne tumhAre netroM ke sammukha upasthita kiyA hai| dekho-' (zloka 178-180) unheM dekha kara kanakadhI eka sAtha vismaya, lajjA, pramoda, Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [43 vimUr3hatA Adi nAnA bhAvoM ke vazIbhUta ho gaI / aparAjita ko jyeSTha samajhakara usane uttarIya se mastaka DhakA / AkAza meM megha chA jAne se kadamba jaise romAMcita ho jAtA hai usI bhA~ti prema ke AvirbhAva se anantavIrya kA samasta zarIra sihara gayA / taba mRganayanI kanakazrI lajjA aura gaurava donoM kA parityAga kara anantavIrya se bolI 'Aryaputra, kahA~ vaitADhya parvata, kahA~ zubhAnagarI / na jAne kyoM nArada ne pitAjI se ApakI krItadAsiyoM ke abhinaya naipuNya kA varNana kiyA / unhoMne bhI kyoM krItadAsiyoM ko Apase mA~gane ke lie dUta bhejA / phira krItadAsiyoM kA rUpa dhAraNa kara Apa yahA~ Ae aura pitAjI ne bhI Apa logoM ko mujhe abhinaya zikSA dene ke lie niyukta kiyA / mujha se Apake jyeSTha bhrAtA ne kyoM Apake rUpa kA varNana kiyA evaM isa bhA~ti akasmAt Apa loga bhI kyoM nija rUpa meM mere sammukha prakaTa hue| isa prakAra saba kucha akalpita hI ghaTita huA / yaha saba huA mere saubhAgya ke lie hI / jisa prakAra aba taka Apa mere abhinaya zikSaka rahe aba mere pati haiM / aba yadi Apa kAma ke hAthoM se merI rakSA nahIM kareMge to merI mRtyu kA kAraNa baneMge / Apake viSaya meM sunane mAtra se hI merA hRdaya ApakA ho gayA thA / aba Apa dayA kara merA pANigrahaNa kareM / vaitADhya parvata kI ubhaya zreNiyoM meM Apa jaisA rAjaputra na hone se mujhe lagatA hai aba taka merA jIvita rahanA bhI nahIM rahane ke samAna hI thA / kintu ; bhAgyodaya se jIvita rahane ke lie candra-se jIvana-dAyaka Apako maiMne prApta kara liyA hai / ' ( zloka 181 - 192) anantavIrya bole--'zubhra e, yadi tumhArI yahI icchA hai taba hama zubhA nagarI cale / vahIM hamArA vivAha hogA / ' ( zloka 193 ) kanakazrI ne kahA- 'Apa mere pati haiM; kintu mere pitA vidyA ke mada meM masta hokara kahIM ApalogoM kA kucha aniSTa kara baiThe to ? ve durAcArI haiM aura zaktizAlI bhI / Apaloga zaktizAlI hone para bhI mAtra do haiM, vaha bhI nirasta / ' ( zloka 194 - 195) anantavIrya ha~sate hue bole- 'bhIru mata bano, bhaya kA koI kAraNa nahIM hai / tumhAre pitA sainya sahita bhI mere akele agraja ke sanmukha khar3e rahane meM bhI samartha nahIM hoMge / yadi koI unase yuddha Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] kI icchA kare to ve use yamaloka bheja deMge / ataH tuma Daro mata / ' ( zloka 196-197 ) anantavIrya dvArA isa prakAra AzvAsita hokara jo svayaM bhI mahAzaktizAlI haiM aise anantavIrya ke sAtha jAne ke lie kanakazrI mAno dUsarI zrI ho isa bhA~ti prastuta huIM / taba anantavIrya prAsAda sthita patAkA kI taraha apanA hAtha uThAkara vajraghoSa meM bole 'durgAdhipati, senApati, maMtrI, rAjaputra, sAmanta aura sainikoM evaM jo bhI damitAri ke anugata haiM suneM - maiM anantavIrya, aparAjita sahita damitAri kI kanyA ko svagRha le jA rahA hUM / kahIM bAda meM Apaloga yaha nahIM kaheM ki maiM kanakazrI ko curA kara le gayA / yadi koI bAdhA denA cAhate haiM to apanI zakti kA parimApa kara mujhe roka sakate haiM / ' ( zloka 198 - 203 ) yaha sunakara damitAri bole - 'kauna hai vaha mRttikA kA kITa, jo apanI mRtyu kAmanA kara rahA hai ? usane sainikoM ko AjJA dI ki zIghra hI usa nIca aura usake bhAI kA vadha kara yA bandI banAkara merI kanyA ko lauTA lAo / vaha aniSTakArI apanI karanI kA phala bhoge / ' ( zloka 204 - 206) aisA Adeza milate hI svabhAva se hI krUrakarmI sainika hAthI jaise apane dA~ta U~ce kara daur3atA hai usI prakAra apane astra-zastra uThAkara usakI ora daudd'e| ThIka usI samaya hala, sAraMga dhanuSa Adi divya astra aparAjita aura anantavIryaM ko prApta hue / megha jaise vAri varSaNa karatA hai usI prakAra damitAri kI senA una para bANa barasAne lagI; kintu donoM nara-zArdUloM ne krodhita hokara jaba pratiAkramaNa kiyA to ve hariNa kI taraha kA~pane lage / jaba damitAri ne sunA unakI senA bhAga rahI hai to kruddha hokara vaha svayaM raNabhUmi meM AyA / astra-zastroM saha usakI senA AkAza meM dIrgha taruyukta nikuja-sI lagane lagI / ( zloka 207 - 211) 'are o durAtmA, yuddha kara, khar3A raha, yaha A gayA maiM, calA astra / terI mRtyu nizcita hai / lauTA de merI kanyA ko, maiM tujhe jIvanadAna detA hUM' Adi Adi - pitA ke ye karNa kaTu zabda jaba kanakazrI ke kAnoM meM par3e to vaha bhayabhIta hokara anantavIrya kI dRSTi AkRSTa karane ke lie kahane lagI, 'svAmin svAmin ' - Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [45 pratyuttara meM anantavIrya bole- 'pitA ke isa bhA~ti cillAne se tuma kyoM Dara rahI ho? vaha meMDhaka kI Tarra-Tarra se adhika nahIM hai| damitAri aura usakI senA ko zaka ne jaise mainAka ko vinaSTa kiyA thA usI prakAra hata yA vinaSTa karatA huuN|' (zloka 212-216) kanakazrI ko isa prakAra Azvasta kara vAsudeva anantavIrya siMha kI bhA~ti aparAjita sahita yuddha kSetra meM agrasara hue| jisa prakAra dIpazikhA ko pataMga ghera lete haiM usI prakAra zatra-ghAtaka damitAri ke hajAroM sainikoM ne unheM ghera liyaa| taba meru-se dar3ha anantavIrya ne krodhita hokara vidyAbala se damitAri kI senA se dviguNita sainya kI sRSTi kii| ataH damitAri kI senA unase yuddha karane lgii| raktavarNI dhAtu se parvata jisa prakAra Arakta lagane lagatA hai usI bhA~ti rakta ke pravAha se unake zarIra bhI Arakta dIkhane lge| (zloka 217-220) vyantara deviyA~ AkAza meM sthita hokara kahane lagIM-'jisakA muNDa kaTa kara dhar3a natya kara rahA hai vaha merA pati ho| zUlaviddha hokara jo agrasara ho rahA hai vaha merA pati ho / yuddha meM pratiyoddhA kI deha ko jo rakta-raMjita kara rahA hai vaha mere sAtha kaba (holI) khelegA? vaha merA pati ho jisake muMha meM dAMtoM ke madhya se varachI praveza kara rahI hai| vaha merA pati ho jo hastI kumbha taka unnata ho rahA hai aura jo astra ke naSTa ho jAne para zirastrANa se hI yuddha kara rahA hai| vaha merA pati ho jisakI deha meM hAthI kA dA~ta praviSTa ho rahA hai aura jisako khIMca kara bAhara nikAlA gayA hai|' (zloka 221-224) damitAri kI senA vidyAlabdha zakti se masta banI yuddha meM bhadra jAtIya hastI kI bhAMti bhaMga nahIM huii| taba vAsudeva ne yuddhAbhinaya pradarzanakArI naTa kI taraha pAMcajanya zaMkha bajAyA jisane svarga, mRtyu evaM madhyavartI AkAza taka ko dhvani-pUrita kara DAlA / jagatavijetA viSNu kI usa zaMkha dhvani se zatrusenA bhUpatita ho gaI aura pakSAghAta hue vyakti kI taraha unake mukha se phena nikalane lge| taba damitAri svayaM ratha para ArohaNa kara divyAstroM se anantavIrya ke sAtha yuddha karane lge| jaba usane dekhA anantavIrya ko sahaja hI parAsta nahIM kiyA jA sakatA taba dudina ke apane parama mitra cakra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46] ko smaraNa kiyaa| samudra meM vADavAgni kI bhA~ti sahasra jvAlAe~ phailAtA vaha cakra usI muhUrta meM usake hAtha meM A gyaa| - (zloka 225-230) taba damitAri bolA, 'durAtman, yadi tU yuddhabhUmi meM khar3A rahA to samajha le terI mRtyu nizcita hai / jA bhAga jaa| merI kanyA ko mukta kara de| maiM bhI tujhe chor3a duuNgaa|' (zloka 231-232) anantavIrya ne uttara diyA, 'maiM terA cakra, jIvana aura terI kanyA ko lekara jAU~gA, usake pUrva nhiiN|' (zloka 233) ___ yaha sunate hI atyanta Rddha hue damitAri ne anantavIrya para cakra nikSepa kiyaa| cakranAbhi ke AghAta se anantavIrya cakita hokara gira pdd'e| aparAjita dvArA vIjita hokara dUsare hI kSaNa veM isa prakAra uThe ki mAno nidrA se jAge hoN| phira apane nikaTa sthita hue usa cakra ko unhoMne grahaNa kiyA-lagA jaise cakra ke eka sau Are unake hAtha meM Ate hI eka sahasra ho ge| usa cakra ko hAtha meM dhAraNa kara vAsudeva prati-vAsudeva se bole, 'tuma mukta ho, kyoMki tuma kanakazrI ke pitA ho| aba tuma jA sakate ho|' (zloka 234-236) damitAri ne kahA, 'tUne cakra ko kyoM dhAraNa kara rakhA hai ? mujhase hI udhAra lekara mujhe hI A~kheM dikhA rahA hai ? cakra nikSepa kara, kara nikSepa / cakra nikSepa kara apanI zakti kA paricaya de| merI zakti kA nirIkSaNa kara, nahIM to tU kApuruSa hai|' (zloka 237-238) damitAri ke ina kaTu vAkyoM se uttejita bane anantavIrya ne cakra nikSepa kiyaa| usa cakra ne kamalanAla kI bhA~ti damitAri ke mastaka ko kATa ddaalaa| devoM ne parituSTa hokara paMcavarNIya puSpoM kI anantavIrya para varSA kI evaM vidyAdhara rAjAoM se bole-'he vidyAdhara rAjAo! suneM, anantavIrya vAsudeva haiM aura aparAjita baladeva / aba yuddha se nivRtta hokara Apa udIyamAna sUrya-candra-se inakI sevA kreN| (zloka 239-242) taba sabhI vidyAdhara rAjA mastaka jhukAkara baladeva aura vAsudeva ke nikaTa gae aura unakI zaraNa grahaNa kii| vAsudeva vidyAdhara rAjanya, agraja aura patnI sahita zubhA nagarI kI ora ravAnA ho ge| jaba ve kanaka parvata ke nikaTa Ae taba vidyAdhara Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [47 rAjAoM ne unase kahA- 'yahA~ aneka jina mandira haiN| isa parvata kA ullaMghana karanA arhatoM kI avahelanA hai| unakA vandana-pUjana kara hI Apa agrasara hoN|' (zloka 243-246) vAsudeva aura anyoM ne vimAna se utarakara arhatoM kA pUjana kiyaa| arhata pratimAoM ke darzana se unakA citta prasanna ho gyaa| (zloka 247) jaba ve kautUhalavaza parvata zRga kA nirIkSaNa kara rahe the unhoMne kIrtidhara nAmaka eka muni ko dekhA jo ki eka varSa se bhI adhika samaya se pratimA dhAraNa kie vahA~ avasthita the| ghAtI karmoM ke kSaya ho jAne se unheM vahIM usI muhUrta meM kevalajJAna utpanna huaa| phalataH devoM ne isa upalakSa meM eka utsava kA Ayojana kiyaa| AnandamanA anantavIrya evaM anya unheM tIna pradakSiNA dekara vandananamaskAra kara karabaddha hokara unake sammukha baiTha ge| kevalI kIrtidhara ne dezanA dii| dezanA ke anta meM kanakazrI ne pUchA, 'bhagavan, mere pitA kI mRtyu evaM merA svajana-viccheda kyoM huA ? kRpayA btaaeN|' muni ne batAyA 'dhAtakI khaNDa ke pUrva bhArata meM zaMkhapura nAmaka eka nagara thaa| vahA~ zrIdattA nAmaka eka garIba strI rahatI thii| vaha dUsaroM ke ghara kAma kara apanI jIvikA calAtI thii| use samasta dina bartana mAMjanA, kapar3e dhonA, pAnI bharanA, jhADa-buhArI karanA, gobara lepana Adi kArya karane par3ate the| dinabhara kI hAr3a tor3a dene vAlI khaTanI karane ke bAda use AhAra miltaa| ataH ullU ke darzana kI bhA~ti usakA jIvana amaGgalamaya thaa| (zloka 248-255) ___ 'eka dina ghUmate hue vaha meru parvata-se sundara zrIparvata para aaii| vahA~ usane zilAsIna triguptidhArI pariSaha sahana karane vAle, pA~ca samiti kA nirvAha karane vAle tapaHpravaNa niSkAma rAga rahita eka muni ko dekhaa| unake lie miTTI aura suvarNa meM koI bheda nahIM thaa| ve parvata zikhara kI taraha nizcala hokara zukla dhyAna meM nimagna the| kalpataru-se una muni ko dekhakara vaha Anandita huI aura unheM vandanA kii| muni ne bhI 'dharmalAbha' kahakara use AzIrvAda diyA jo ki muktirUpa vRkSa ke dohada-sA thA / (zloka 256-260) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] _ 'zrIdattA bolI, 'bhagavan, maiM bar3I durbhAginI huuN| lagatA hai maiMne pUrvajanma meM dharmArAdhanA nahIM kii| grISma kAla ke tApa tapta parvata kI taraha sarvadA kaThina karmakliSTa mere jIvana meM AyA / yaha dharmalAbha prathama varSA hai| yadyapi maiM bhAgyahIna isake upayukta nahIM hUM kintu ; ApakA AzIrvAda kabhI niSphala nahIM ho sakatA / Apa mujhe dharma-upadeza deM tAki AgAmI janma meM maiM aisI bhAgyahIna banakara janma na la / he zaraNya, Apa jaise zaraNasthala ko prApta kara mujhe icchita vastu kyoM na prApta hogI?' (zloka 261-264) 'usakI bAta sunakara evaM usakI pAtratA jAnakara muni ne use dharma cakravAla tapa karane ko khaa| bole, 'tuma guru evaM arhat kI upAsanA kro| prArambha aura anta meM tIna-tIna upavAsa aura madhya meM 3, 7, 4 dinoM kA upavAsa kro| isa tapasyA ke bala se jisa prakAra margI se aNDA honA nizcita hai usI prakAra punaH aisA janma nahIM hogA yaha nizcita hai|' (zloka 265-267) ___'yaha sunakara munirAja kI vandanA kara vaha svagrAma lauTa gaI aura dharma-cakravAla tapa prArambha kara diyaa| usa tapasyA ke bala se pArane ke dina use vaha miSTAnna prApta hone lagA jisakI kalpanA usane svapna meM bhI nahIM kI thii| isase usakA saubhAgyodaya sUcita huaa| usI samaya meM kisI dhanADhaya gRha meM kAma pA jAne ke kAraNa dugunA, tigunA artha prApta karane lgii| sAtha hI uttama vastra bhI milane lge| isa bhA~ti kucha artha saMcaya huaa| usase usane zakti ke anusAra deva aura guru kI pUjA kii| eka dina bhayaMkara tUphAna meM usake ghara kI dIvAla TUTa gii| vahA~ usane bahuta sArI suvarNa mudrAe~ dekhiiN| una suvarNa mudrAoM se usane tapasyA ke anta meM mandiroM meM pUjana kiyA aura sAdhu-sAdhviyoM ko upayukta dAna diyaa| pArane ke dina usI grAma ke eka RSiputra nAmaka muni Ae jo eka mAsa ke upavAsI the| svayaM ko saubhAgyavatI samajhakara usane pArane ke lie zuddha AhAra vaharAyA aura vandanA kara unheM arhat dharma kA upadeza dene ko khaa| muni bole-'kahIM bhikSArtha jAkara vahA~ upadeza denA hamArA niyama nahIM hai| yadi upadeza sunanA cAhatI ho to mere lauTa jAne ke pazcAt yogya samaya dekhakara AnA'-aisA kahakara ve lauTa ge| (zloka 268-277) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [49 'grAma ke loga aura zrIdattA muni ke pArane ke pazcAt jaba ve granthoM kA adhyayana kara rahe the, unheM vandanA karane gae / ' ( zloka 278 ) 'muni ne bhI madhura kaNTha se unheM upadeza diyA'caurAsI lAkha jIva-yoniyoM meM bhaTakane ke pazcAt jIva andhe vyakti ke lakSyasthala para pahuMcane kI taraha manuSya deha prApta karatA hai / jinopadiSTa dharma jo ki sahaja hI prApta nahIM hotA, vaha graha nakSatra meM jaise candramA zreSTha hai vaise hI saMsAra ke samasta dharmoM meM zreSTha hai / ataH samyak darzana ke pazcAt aisA prayatna karanA ucita hai jisameM jIva saMsAra sAgara atikrama kara jAe / ' (zloka 279 - 282) 'zrIdattA ne muni ko praNAma kara samyaktva ke sAtha jinopadiSTa dharma grahaNa kiyA / taduparAnta grAmavAsiyoM ke sAtha lauTa gaI / kucha dinoM taka to usane usa dharma kA pAlana kiyA; kintu karmoM ke kAraNa usake mana meM sandeha utpanna huA ki jina kathita dharma kA jo zreSTha phala hai vaha phala use milegA yA nahIM ? isa prakAra guru upadeza ko prApta karake bhI sandeha karane kA phala prApta hue binA nahIM rahatA / ' ( zloka 283 - 287 ) 'eka dina jaba vaha satyayaza muni ko vandanA karane jA rahI thI taba AkAza meM vimAna meM baiThe eka vidyAdhara dampatI ko usane dekhA / unake saundarya para mugdha hokara unhIM ke viSaya meM socatI huI vaha ghara lauTI / apane sandeha ko vyakta kie binA aura usake lie pazcAtApa kie binA usakI mRtyu ho gaI / ( zloka 288 - 289 ) 'jambUdvIpa ke pUrva videha ke alaGkAra rUpa ramaNIya nAmaka vijaya meM vaitADhya nAmaka eka parvata hai / vahA~ Ananda ke nivAsa rUpa zivamandira nAmaka eka nagara thA / vaha nagara amaroM ke nagara ke anuja rUpa thA / vahA~ kanakavijaya nAmaka eka rAjA rAjya karate the / unake caraNa-kamaloM kI zaktizAlI vidyAdhara rAjA bhI pUjA karate the| maiM unhIM kA putra kIrtidhara hUM / merI mA~ kA nAma thA vAyuvegA / merI mukhya patnI kA nAma thA anilavegA / eka dina rAta ko jaba vaha so rahI thI usane tIna svapna dekhe - kailAza - sA eka zveta hastI, megha-sA garjanakArI eka sundara vRSabha aura ratnakumbha-sA eka sundara kalaza / rAtri ke anta meM usane kamala se udbhAsita Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makha se majhe una svapnoM ke viSaya meM btlaayaa| maiMne batAyA ki tuma trikhaNDa ke adhipati arddha-cakrI rUpa putra ko janma dogii| (zloka 290-297) _ 'yathA samaya rAnI ne sarvasulakSaNayukta deva-se sUndara evaM ratnoM kI khAna-se eka putra ko janma diyaa| vaha jaba garbha meM thA taba maiMne zatruoM para sahaja hI vijaya pAI thii| ataH maiMne usakA nAma damitAri rakha diyaa| dhIre-dhIre vaha bar3A huA-vidyAe~ ajita kI aura saundarya dvArA parizruta yauvana prApta kiyaa| (zloka 298-300) _ 'eka dina vicaraNa karate hue saMsAra kI zAnti ke kAraNa bhagavAna zAntinAtha vahA~ aae| vahA~ unake samavasaraNa kI racanA huii| maiM vandanA kara unake sammukha baiTha gayA aura dezanA sunii| unakI dezanA se saMsAra-virakta hokara maiMne damitAri ko siMhAsana para baiThAyA aura bhagavAna zAntinAtha se dIkSA grahaNa kara lii| aura grahaNa evaM AsevanA meM arthAt sUtrAdhyayana meM nimagna ho gyaa| usI parvata para eka varSa kI pratimA dhAraNa kie maiM avasthita thaa| vahIM vasantotsava ke anta meM ghAtI karma kSaya ho jAne se majhe kevala jJAna prApta huaa| damitAri ne rAjA hone ke pazcAt prativiSNu hone ke kAraNa cakra prApta kiyA aura trikhaNDa bhUmi kA adhipati bnaa| tuma zrIdattA ke jIva ne damitAri ke aurasa se rAnI madirA ke garbha se kanakazrI ke rUpa meM janma grahaNa kiyaa| zrIdattA apanA sandeha vyakta kie binA aura usakI AlocanA kie binA hI mRtyu ko prApta huI thI ataH usake pariNAmasvarUpa aba tumheM vAndhava viccheda aura pitA kI mRtyu kA duHkha bhoga karanA par3a rahA hai| dharma kA sAmAnya-sA aticAra bhI mahAna duHkha kA kAraNa banatA hai| tuma aisA kArya aba kabhI mata karanA tAki usakI punarAvRtti ho / aba tuma pA~ca aticAra rahita samyaktva grahaNa kro|' (zloka 301-309) ___saMsAra se vItazraddha hokara kanakazrI vAsudeva aura baladeva se bolI-'yadi sAmAnya-sA pApa bhI itanA duHkhajanaka hotA hai to sAMsArika sukha bhogoM kA pApa to na jAne kitane duHkhoM kA Akara hai| sAmAnya-se chidra ke kAraNa naukA jaise jala meM Daba jAtI hai usI prakAra sAmAnya-se pApa ke kAraNa manuSya duHkha rUpa samudra meM nimajjita Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 51 ho jAtA hai / jaba maiM dAridrya ke bhaya se bhIta thI aura maiMne tapazcaryA kI taba bhI yadi mere mana meM aisA sandeha upasthita ho gayA, hAya durdaiva kaisA hai ! aba jaba ki maiM sattA sampanna ho gaI hUM ora sukhabhoga kara rahI hUM, taba to kyA sandeha se na jAne kaise-kaise pApa kara baiThUM / ataH anugraha kara mujhe Adeza dIjie maiM dIkSA grahaNa karU N / chala-prapaMcamaya jIvana rUpI rAkSasa ke bhaya se maiM bhIta hUM / ' ( zloka 310-315) usakI bAta sunakara vAsudeva aura baladeva vismita hokara bole - 'guru kRpA se vaha binA bAdhA ke ho jAegA; kintu usake pUrva hama zubhA nagarI jAe~ge tAki tumhArA dIkSA mahotsava dhUma-dhAma se kara sakeM / ' ( zloka 316-317) kanakavI ke sahamata hone para muni ko vandanA kara ve zubhA nagarI ge| vahAM unhoMne anantavIrya ke putra anantasena ko damitAri prerita senA se yuddha karate pAyA / kuttoM se ghire bhAlU kI taraha damitAri kI senA se ghire anantasena ko yuddha karate dekhakara baladeva krodhita ho gae aura hala lekara unakI ora daudd'e| havA meM jaise rUI ur3a jAtI hai vaise hI unakA AkramaNa sahana na kara sakane ke kAraNa damitAri kI senA caturdika bhAga gaI / vAsudeva ne nagarI meM praveza kiyA / taduparAnta zubha dina dekhakara rAjAoM ne unheM arddhacakI rUpa meM abhiSikta kiyA / ( zloka 318-323) pRthvI para vicaraNa karate hue jina svayaMprabha eka dina zubhA nagarI meM aae| vahAM unake samavasaraNa kI racanA huI / dvAra-rakSakoM ne unakA Agamana saMvAda anantavIrya ko nivedita kiyA - 'prabho, Apake saubhAgya se svayaMprabha nAtha yahAM upasthita hue haiM / ' anantavIrya ne dvAra - rakSakoM ko sAr3he bAraha karor3a raupya mudrAe~ dIM aura agraja evaM kanakazrI sahita unheM vandanA karane gae / svayaMprabha svAmI ne sabhI samajha sake aisI bhASA meM, jo mukti prApta karane meM samartha the unheM Atma kalyANArtha dezanA dI / ( zloka 324 - 327 ) dezanA ke anta meM kanakazrI uThakara khar3I ho gaI aura bolI'maiM vAsudeva se vidA lekara Apase dIkSita hoU~gI taba taka Apa yahIM avasthAna kareM / ' tIrthaGkara svayaMprabha bole- 'zubha karma meM vilamba mata karo / ' tatpazcAt vAsudeva, baladeva aura kanakazrI ghara lauTa gae / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52] kanakavI ne anantavIrya se vidA lI / anantavIrya ne usakA dIkSAmahotsava bahuta dhUmadhAma se manAyA / kanakazrI ne svayaMprabha jina se dIkSita hokara ekAvalI, muktAvalI, kanakAvalI, bhadra, sarvatobhadra Adi tapa kie / taduparAnta eka dina zukla dhyAna kI agni meM ghAtI karmoM ko dagdha kara kevala jJAna prApta kiyA / kramazaH bhavopagrahI karmoM ko bhI kSaya kara kanakazrI ne usa loka ko prApta kiyA jahAM jAkara pratyAvartana nahIM hotA / (zloka 328-333) vAsudeva aura baladeva devoM se sukhoM kA bhoga karate hue samaya vyatIta karane lage / baladeva kI eka patnI kA nAma thA viratA / usake garbha se sumati nAmaka eka kanyA utpanna huI / bAlyakAla se hI vaha jinopadiSTa dharma kA pAlana karatI thI / vaha jIvAdi tattvoM kI jaisI jJAtA thI usI prakAra vibhinna tapa bhI karatI thI / zrAvaka ke bAraha vratoM kA pAlana kara guru aura arhatoM kI pUjA meM vaha samaya vyatIta karatI thI / ( zloka 334-337) eka dina upavAsa kara pAraNe ke lie baiThI thI ki daravAje para eka muni upasthita hue / usane pAtra meM rakhe AhAra ko mAno tIna gupti aura pA~ca samiti svayaM upasthita huI hoM isa prakAra unheM baharA diyaa| taba ratna-varSAdi pAMca divya prakaTa hue| sacamuca supAtra ko diyA dAna karor3oM guNA hokara lauTa AtA hai ! muni vahA~ se anyatra cale gae | kyoMki saMsAra se virakta muni havA jisa prakAra eka sthAna para nahIM rahatI usI prakAra kabhI bhI eka sthAna para nahIM rahate / ( zloka 338-341) ratna - varSA kI bAta sunakara vAsudeva aura baladeva dekhane Ae, dekhakara vismita ho gae / sumati ke lie hI yaha camatkAra ghaTita huA hai aisA socakara ve usake lie yogya pati kI cintA karane lage / amAtya ihAnanda se parAmarza kara unhoMne usake lie svayaMvara sabhA kA Ayojana kiyA / vAsudeva kI AjJA se vidyAdhararAja aura trikhaNDa bharata ke rAjAgaNa svayaMvara sabhA meM upasthita hue / vAsudeva ke anucaroM ne eka hajAra ratna stambhoM vAle maMDapa kA nirmANa kiyA jo dekhane meM indrasabhA-sA sundara thA / usa maNDapa meM ratna jar3ita siMhAsana sthApita kie gae jo ki dekhane meM nAgarAja ke sahasra phaNoM kI maNiyoM se laga rahe the / vAsudeva ke Adeza se saundarya meM jo mInaketu Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [53 kI taraha sundara the aise rAjAgaNa aura vidyAdharaputre usa siMhAsane para Akara baiTha ge| divya vastroM kA paridhAna kara ratnajaDite alaGkAra pahana kara divya gandha se cita hokara balabhadra kI kanyA sumati usa sabhA-maNDapa meM upasthita huii| eka paricArikA ne candrasA zubhra chatra usake mastaka para dhAhaNa kara rakhA thA / svarNadaNDa lie dvAra-rakSikAe~ use patha dikhA rahI thiiN| sakhiyAM usakA anuse raNa kara rahI thiiN| eka sakhI varamAlA lie usake sAtha-sAtha cala rahI thii| sUmati ko dekhakara laga rahA thA mAno lakSmI abhI-abhI samudra se utpanna huI hai aura upasthita vidyAdhara aura rAjanya varga devatA haiN| (zloka 342-352) hariNanayanI sumati ne apanI snigdha dRSTi se cAroM ora dekhA to lagA mAno nIla padmakalikA usane cAroM jora bikharA dI haiM / ThIka usI samaya eka ratnoM se racA deva vimAna jisake stambha maNi-muktA se jar3e hue the AkAza se utarA aura sabhAmaNDapa pare sUrya-maNDala kI bhAMti sthita ho gyaa| usa vimAna meM ratnajar3ita siMhAsana para eka devI baiThI thii| sumati, rAjanyavarga aura vidyAdhara kumAra vismaya visphArita netroM se usa ora dekhane lge| vaha devI vimAna se utarI aura sabhA-maNDapa meM rakhe eka siMhAsana para jA baiThI / taduparAnta dAhinA hAtha uThAkara sumati se bolI : (zloka 353-358) __ 'dhanazrI jAgo, jAgo ! apane pUrva janma kI kathA smaraNa kro| puSkarArddha dvIpa ke pUrva bharata meM zrInandanapura nAmaka eka samRddha aura vistRta nagara hai| bahA~ mahendra-se mahendra nAmaka eka rAjA rAjya karate the| ve zaraNa meM Ae hue ko dina rAta rakSA karate the| unakI prANoM se bhI adhika priya rAnI kA nAma thA anantamati / vaha mAno sabhI guNoM kI pratirUpa thii| (zloka 358-361) 'eka dina jaba vaha sukha zayyA para soI huI thI taba rAtri ke zeSa prahara meM eka svapna meM do sugandhita puSpa mAlAoM ko apanI goda meM dekhaa| jaba usane rAjA ko apanA svapna sunAyA taba ve bole, tumhAre sarvaguNasamnnA do putriyA~ hoNgii| yathA samaya do kanyAe~ huIM, bar3I maiM thI, merA nAma thA kanakadhI / tuma choTI thI tumhArA nAma thA dhnshrii| paraspara eka dUsare se prema karate hue hamane Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAbhyAsa kiyA aura taruNa avasthA paaii| avakAza ke dina Ananda manAne ke lie hama eka parvata para giiN| vanadeviyoM kI taraha hama madhura phala aura sugandhita puSpoM kA AharaNa karate hue idharaudhara ghUmane lgiiN| isI prakAra ghUmate hue hamane eka zAnta sthAna para muni nandanagiri ko dekhaa| unheM dekhakara hamane tIna pradakSiNA dekara vandana kiyaa| muni ne hameM dharmalAbha dekara cittaprasannakArI dezanA dii| dezanA sunane ke pazcAt hamane karabaddha hokara nivedana kiyA-'yadi hama bhavya jIva haiM to hameM upadeza diijie|' hameM bhavya jIva jAnakara munizrI ne dvAdazAMgI dharma kA upadeza diyaa| hama munivara ko punaH vandanA kara svagRha lauTa gaIM aura satarkatApUrvaka dvAdazAMgI dharma kA pAlana karane lgii| (zloka 362-373) _ 'eka dina hama kautUhalavaza krIr3A-vApI, saritA, parvata aura vividha vRkSoM se sampanna azoka vana meM giiN| jaba hama nadI taTa para khela rahI thiiN| tripurapati vIrAMga nAmaka eka khecara ne hamArA apaharaNa kara liyaa| usakI patnI vajrazyAmalikA ne siMha ke hAtha se do hariNiyoM kI taraha vIrAMga ke hAthoM se hameM mukta kiyaa| mukta hote hI zApabhraSTA do deviyoM kI taraha hama AkAza se kIcaka vana ke eka nadI taTa para A girii| isa durghaTanA meM apanI mRtyu sannikaTa jAnakara hamane anazana lekara navakAra mantra kI ArAdhanA karate hue zuddha dhyAna meM deha tyAga kiyaa| mRtyu ke pazcAt maiM saudharmapati kI paTTarAnI navamikA ke rUpa meM utpanna huI aura tuma dhanada kubera kI mukhya rAnI ke rUpa meN| vahA~ se cyavakara tuma balabhadra kI kanyA sumati bnii| usI samaya hamane eka dUsare ko vacana diyA thA ki jo bhI hama meM se pahale mRtyuloka meM janma grahaNa kare use arhata dharma kA upadeza dene ke lie dUsarA aae| vaha smaraNa kara maiM tumheM arhat dharma kA upadeza dene AI huuN| isa saMsAra-sAgara ko atikrama karane meM arhat dharma hI naukA rUpa hai| pUrva janma meM kie nandIzvara dvIpa meM zAzvata arhatoM kA aSTAhnikA utsava smaraNa kro| jIvanta arhat kI snAtra pUjA aura unake upadezoM ko smaraNa kro| dUsare janma kI nidrA meM tuma yaha saba kyoM bhUla rahI ho ? ataH manuSya janma ke phalasvarUpa devatAoM ko bhI alabhya mukti kI mitrarUpA sAdhvI dIkSA grahaNa kro| (zloka 374-385) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [55 aisA kahakara zakra patnI sva-vimAna meM baiThakara vidyu ta jhalaka jaise AkAza ko udbhAsita karatI hai usI prakAra AkAza ko udbhAsita kara calI gii| (zloka 386) __ usakI bAtoM ko sunakara sumati ko pUrva janma smaraNa hone se mAno saMsAra bhaya se bhIta hokara hI vaha mUcchita hokara gira pdd'ii| candana jala se sikta karane para aura paMkhoM kI havA se usakA jJAna lauTA aura vaha nidrA TUTa jAne para uTha khar3I huii| taba vaha karabaddha hokara rAjAoM evaM vidyAdharakumAroM se bolI-'he mahAtmanagaNa, pUrvajanma smaraNa ho jAne ke kAraNa merA Apase eka nivedana hai-Apa saba mere lie AmaMtrita hokara yahA~ Ae haiN| isake lie mujhe kSamA kreN| saMsAra bhramaNa kA anta karane meM auSadhi rUpa aba maiM sAdhvI dIkSA grahaNa karanA cAhatI huuN|' (zloka 387-390) rAjAoM ne pratyuttara diyA-'he nirdoSA, hama tumheM kSamA karate haiM / tumhArI icchA pUrNa ho / ' (zloka 391) vAsudeva aura baladeva ne bar3I hI dhUmadhAma se usakA mahAbhiniSkramaNa mahotsava sampanna kiyaa| usa utsava meM zakra aura kubera patniyAM AyIM aura use sambodhita kiyaa| kAraNa, aise vyakti to indra ke dvArA bhI sammAnita hote haiN| sAta sau sahacAriyoM sahita sumati ne Arya suvrata se mukti kI saritA-sI zramaNa dIkSA grahaNa kara lii| taduparAnta antara aura bAhya saMyama pAlana kara nAnAvidha tapoM kA anuSThAna kiyaa| mukti ke lie unmukha vaha AtmarUpa kamala meM bhramara kI bhAMti lIna ho gii| kucha kAla ke uparAnta karma kSaya ke sopAnoM para ArUr3ha hokara usane mukti rUpI zrI ke dUtarUpa kevalajJAna prApta kara liyaa| antataH bahuta se bhavya jIvoM ko ubuddha kara tathA aghAtI karmoM ko kSaya kara siddha loka prApta kiyaa| (zloka 392-397) ___ aparAjita aura anantavIrya samyaktva ke adhikArI banakara azvinIkumAroM kI taraha rAjya zAsana karane lge| caurAsI lAkha pUrva kA AyuSya zeSa hone para nikAcita karmoM ke kAraNa vAsudeva marakara prathama naraka meM ge| nAraka ke rUpa meM unhoMne bayAlIsa hajAra varSoM taka nAnAvidha yAtanAe~ bhogI kyoMki kuta karmoM se chuTakArA nahIM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 milatA / unake pUrva janma ke pitA camarendra vahAM Akara unakI pIr3A kama karane kI ceSTA karate / sacamuca santAna ke prati jo sneha hai vaha bahuta pragAr3ha hotA hai / anantavIrya pUrNa mukti ke abhilASI hokara avadhijJAna dvArA pUrva karma smaraNa kara usa pIr3A ko sahana karate / ( zloka 398 - 402 ) bhAI kI mRtyu se zokAtura bane balabhadra ne samagra rAjya anantavIrya ke putra ko dekara gaNadhara jalandhara se dIkSA grahaNa kara lI / solaha hajAra rAjAoM ne unakA anusaraNa kiyaa| kyoMki mahat logoM ke sAtha rahane se mahat pada hI prApta hotA hai / ( zloka 403 - 404) dIrghakAla taka vratoM kA anuSThAna aura pariSadoM ko sahana karate hue balabhadra ne antima samaya meM anazana grahaNa kiyA / mRtyu ke pazcAt ve acyuta devaloka meM deva rUpa meM utpanna hue / ( zloka 405 ) nikAcita karmoM kA phala bhogakara anantavIrya kA jIva agni dagdha hokara jaise suvarNa parizuddha ho jAtA hai usI prakAra parizuddha hokara naraka se nikalA / isI jambUdvIpa ke bharata kSetra ke vaitADhya parvata kI uttara zreNI para gaganavallabhapura ke vidyAdhara rAjA meghavAhana ke aurasa se rAnI meghamAlinI ke garbha se meghanAda nAmaka putra rUpa meM janme / yauvana prApta hone para meghavAhana ne unheM rAjyabhAra dekara parajanma saphala karane ke lie dIkSA grahaNa kara lI / meghanAda kramazaH baitADhya parvata kI ubhaya zreNiyoM kA Adhipatya lAbha kara svarga aura mRtyu ke eka sUrya rUpa ho gae / ( zloka 406-410 ) eka samaya unhoMne apane rAjya ko eka sau dasa bhAgoM meM vibhakta kara svaputroM ko vaha rAjya bAMTa diyA / tadanantara prajJapti vidyA ke bala se mandAra parvata para ge| vahAM nandanavana ke zAzvata jinezvaroM kI pUjA kI / usI samaya svarga se deva vahAM utare | acyutendra ne jaba unheM vahAM dekhA to pUrvajanma ke bhrAtR sneha ke kAraNa unheM guru kI bhAMti upadeza diyA- 'saMsAra parityAga kro|' mAno unakI icchA pUrNarUpa dhAraNa kara AI ho isa prakAra usI samaya vahAM mahAmuni umaraguru utare / meghanAda ne unase dIkSA grahaNa kI aura aticAra rahita saMyama evaM tapAnuSThAna karane lage / (zloka 411-415) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [57 eka dina ve nandana parvata para ArohaNa kara eka rAtri kI pratimA dhAraNa kie avasthita the| unake pUrva janma ke zatra azvagrIva ke putra ne bahuta sI jIvayoniyoM meM bhramaNa kara daitya rUpa meM janma grahaNa kiyA thA, usane unheM vahA~ khar3e dekhA / pUrvajanma kI zatrutA ke kAraNa kruddha hokara usane una para usI prakAra AghAta kiyA jaise mahiSa vRkSa para karatA hai| kintu; vaha unheM dhyAna se vicalita nahIM kara skaa| hastIdA~ta ke AghAta se kyA kabhI parvata vicalita hotA hai? Azcaryacakita hokara vaha asura mastaka nIce kie calA gayA aura muni meghanAda ne apanA dhyAna pUrNa kiyaa| upasarga aura pariSahoM ko sahana kara unhoMne dIrghakAla taka tapasyA kii| antima samaya meM anazana dvArA deha tyAga kara ve acyuta devaloka meM acyutendra ke sAmAnika deva rUpa meM utpanna hue| (zloka 416-421) dvitIya sarga samApta tRtIya sarga jambUdvIpa ke pUrva videha meM sItA nadI ke dakSiNa taTa para maGgalAvatI nAmaka eka vijaya thaa| usa vijaya meM ratnoM kI adhikatA ke kAraNa ratnAkara kI vadhU rUpA ratna saMcaya nAmaka eka nagarI thii| vahA~ khemaMkara nAmaka eka rAjA rAjya karate the| ve saMgraha aura surakSA ke pratirUpa the aura vAyu kI bhA~ti zaktizAlI the| ratnamAlA-sI niSkalaMka aura puSpamAlA-sI komala ratnamAlA nAmaka unakI eka rAnI thii| (zloka 1-4) sIpa meM jaise muktA vaddhita hotA hai vaise hI usake garbha meM acyutendra aparAjita kA jIva acyuta deva loka se cyuta hokara vaddhita hone lgaa| sukha-zayyA meM soyI rAnI ne rAtri ke zeSa yAma meM caudaha mahAsvapna dekhe aura pandrahaveM svapna rUpa meM vajra dekhaa| jAgane para usane yaha bAta sva pati se khii| pratyuttara meM ve bole, tumhArA putra vajra indra kI bhA~ti cakravartI rAjA hogA / (zloka 5-7) ___ yathA samaya usane nayanoM ko Ananda dene vAle chaThe lokapAla se zreSTha bala ke adhikArI eka putra ko janma diyaa| rAnI ne jaba vaha garbha meM thA to vajra dekhA thA isalie usake pitA ne usakA nAma Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] rakhA vajrAyuddha / prasphuTita mAlya dvArA kudRSTi se rakSita hotA huA vaha asAdhAraNa bAlaka kramazaH bar3A hone lgaa| samasta kalAoM ko adhigata kara usane deva, asura evaM mAnava hRdayoM ko bhI jo bhramita kara de aisA yauvana prApta kiyaa| bhujAoM meM maGgala sUtra dhAraNa kara usane lakSmI-sI lakSmI kA pANigrahaNa kiyaa| (zloka 8-12) AkAza se girakara varSA jaise dharatI ke garbha meM praviSTa hotI hai vaise hI anantavIrya kA jIva acyuta kalpa se cyava kara lakSmIvatI ke garbha meM praviSTa huaa| yathA samaya rAnI ne zubha svapnoM dvArA sUcita sarva sulakSaNa yukta aura sUrya-se tejasvI eka pUtra ko janma diyaa| eka zubha dina janmotsava se bhI zreSTha eka utsava kara putra kA nAma rakhA sahasrAyudha / candra jaise kalAoM se vaddhita hotA hai usI prakAra samasta kalAoM ko adhigata kara vaha kramazaH yauvana ko prApta haa| usane kAmadeva-sI saundarya sampanna zrI se bhI adhika sundarI kanakadhI se vivAha kiyaa| unake sarva sulakSaNa yukta aura vAyu-se zaktizAlI eka putra utpanna huaa| (zloka 13-18) eka samaya mahArAjA kSemaMkara apane putra, pautra, prapautra, mantrI, sAmanta aura rAjAoM sahita rAjasabhA meM baiThe the| usa samaya IzAna kalpa ke deva sabhA meM yaha carcA calI ki mRtyu loka meM vajrAyudha-sA dRr3ha samyaktva sampanna vyakti aura koI nahIM hai| citrazUla nAmaka eka deva ko usa para vizvAsa nahIM huaa| vaha bahumUlya ratna jar3ita mukuTa aura kuNDala dhAraNa kara mithyAtvI ke chadmaveSa meM unakI parIkSA lene ke lie usa sabhA meM avatIrNa huaa| (zloka 19-22) nAnA vAda-vivAdoM ke madhya samyaktva para AkramaNa karatA huA vaha bolA, 'saMsAra meM na puNya hai, na pApa, na AtmA hai, na paraloka / manuSya ina para vizvAsa kara vyartha hI kaSTa bhogatA hai|' (zloka 23-24) samyaktva vizvAsI vajrAyudha pratyuttara dete hue bola uThe, 'Apa yaha kyA kaha rahe haiM ? yaha to pratyakSa ke viruddha hai| sva avadhi jJAna se pUrva janma kA smaraNa krie| usa janma kRta dharmArAdhanA ke . kAraNa Apane vartamAna jIvana meM Rddhi prApta kI hai| Apa pUrva janma meM manuSya the, isa janma meM devtaa| yadi AtmA hI nahIM hotI to yaha saba kaise ghaTatA ? isa loka meM Apane mAnava deha dhAraNa kI thI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [59 paraloka meM devatA haiN| he vicakSaNa, isI prakAra isa loka kI taraha paraloka bhI satya hai|' (zloka 25-28) vajrAyudha dvArA isa prakAra saTIka uttara pAkara citrazUla bolA, 'he mahAnubhAva, Apa ThIka kaha rahe haiM, bilkula ThIka / Apane mere mithyAtva ko dUra kara bhavabhramaNa se merA uddhAra kiyA hai| Apane mujha para pitA aura tIrthaMkara-sA upakAra kiyA hai| maiM cirakAla se mithyAtvI thaa| dvaSa ke vazIbhUta hokara Ane para bhI Apake sAkSAtkAra se maiM upakRta huA huuN| Apa mujhe samyaktva pradAna kareM kAraNa mahAna puruSoM kA sAnnidhya kabhI vRthA nahIM hotaa|' (zloka 29-31) vivekazIla vajrAyudha ne use dharma kA svarUpa samajhA kara samyaktva meM sthita kiyA / kAraNa ve bhAvI tIrthaMkara ke putra the| citrazUla phira bolA, 'kumAra, Aja se maiM ApakA AjJAvAhI huuN| Apa mujhase kucha prArthanA kreN|' vajrAyudha bole, 'maiM Apase yahI prArthanA karatA hUM Apa avicala samyaktva meM sthita rheN|' deva bole, 'yaha to mere hita meM hai| Apa apane lie kucha mA~ge tAki maiM Apake RNa se mukta ho skeN|' vajrAyudha bole, 'vahI merI sevA hogI anya kucha nhiiN|' taba citrazUla niSkAMkSI vajrAyudha ko kucha divya alaGkAra dekara vidA huaa| (zloka 32-36) citrazUla IzAnendra kI sabhA meM lauTakara bolA, Apane vajrAyudha kI jo prazaMsA kI vaha bilkula ThIka thI, vaha usake yogya hai / vaha bhaviSya meM tIrthaMkara hogaa| (zloka 37-38) devatAoM kI-sI Rddhi kA bhoga karate hue bajrAyudha sAMsArika bhoga meM jIvana vyatIta karane lge| ___ (zloka 39) eka dina basanta meM gaNikA sudarzanA ne bajrAyudha ko basanta Rtu kA puSpa saMbhAra dete hue kahA, 'mahArAja, taruNoM kA narmasakhA, mInaketu ke samara saciva basanta kA Aja AvirbhAva huA hai| jina nagara-vadhuoM ko yauvana prApta huA hai ve jhUle meM jhUla rahI haiM aura unakI sakhiyA~ unake pati kA nAma pUcha rahI haiN| mugdhAe~ bhI puSpa cayana kara puSpadhanu kI pUjA kara rahI haiM aura lajjA parityAga kara dUtI kA kArya kara rahI haiM / basanta kI zakti aisI hI hai / anaGga ko jagAne ke lie cAraNa kI taraha koyala kuhU kuhU aura bhramara gujAra Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] kara rahe haiM / taruNa puSpadhanvA ke gaurava meM puSpoM kA karNAbharaNa kaNThamAlA aura bhujAoM meM aMgada dhAraNa kara rahe haiM / mahArAja, devI lakSmIvatI mere mAdhyama se Apako sUcita kara rahI haiM basanta, basanta-sakhA ke rUpa meM AvirbhUta huA hai / nandana vana se suranipAta udyAna meM jAkara unakI basanta kI navIna zobhA dekhane kI icchA huI hai|' ( zloka 40-47 ) 'aisA hI hogA' kahakara rAjA tatkSaNa anucaroM sahita anaMga ke nivAsa rUpa usa udyAna meM ge| nakSatra jaise candra kA anugamana karate haiM vaise hI lakSmIvatI Adi sAta sau patniyoM ne unakA anusaraNa kiyA / unake saMga rAjA kabhI yogI kI taraha nata hokara kabhI sIdhe khar3e hokara usa udyAna meM bhramaNa karane lage / chAyA-taruoM kI patrAvaliyA~ saghana rUpa se mila jAne ke kAraNa ve chatra se laga rahe the / puSpoM ke vikasita ho jAne ke kAraNa mAno vahA~ sugandha kA sAmrAjya pratiSThita ho gayA thA / puSpoM kI kezara jharane se vApiyoM kA jala malina ho gayA thA / phala - bhAra se vRkSoM kI zAkhAe~ bhUmi kA sparza kara rahI thIM / bhramaNa se klAnta hokara phira antaH purikAoM ke bhI klAnta ho jAne ke kAraNa vajrAyudha jalakrIr3A ke lie priyadarzana nAmaka sarovara ke pAsa gae / klAnti apasAraNa ke lie unhoMne patniyoM sahita nandIzvara dvIpa ke jalAzaya se sundara usa jalAzaya meM praveza kiyA / pArvatya nadI meM gajarAja jaise krIr3A karatA hai vaise hI bajrAyudha apanI patniyoM ke sAtha jalakrIr3A karane lage / jalakrIr3A meM utkSipta jalakaNoM aura muktAmAlA kI muktA koI antara hI nahIM rahA / antaHpurikAoM ke mukha kamala aura svarNa-kamaloM kA yaha milana dIrgha dinoM ke pazcAt bAndhava-milana-sA pratibhASita hone lagA / antaHpurikAoM dvArA utkSipta jala aura picakArI-sA chor3A mukha jala mAno puSpAyudha ke Ayudha meM pariNata ho gayA thA / sundariyoM kI laharAtI huI veNiyoM ne mIna ketu kI zobhA dhAraNa kara rakhI thI / jalakrIr3A se klAnta hokara jaba ve taTa para vizrAma kara rahI thIM to ve jaladeviyoM-sI laga rahI thIM / sundariyoM ke netroM meM jalakaNa gira jAne se ve raktavarNa ho rahe the mAno pratisparddhA raktakamaloM kA unhoMne rUpa dhAraNa kara liyA thA / hastiyoM ke madasrAva se pArvatya nadI kA jala jaise sugandhita ho jAtA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai vaise hI mRganayaniyoM kA kastUrI vilepana dhula jAne se vaha sarovarajala sugandhita ho gayA thaa| vajrAyudha jaba isa prakAra jalakrIr3A meM magna the usa samaya unake zatrugaNa mAno eka prakAra nirbhaya ho gae the| (zloka 48-64) __ unake pUrva janma kA zatru damitAri kA jIva nAnA bhava bhramaNa kara vidyud draSTA nAmaka eka deva rUpa meM utpanna huA thaa| vaha use samaya vahA~ AyA aura vajrAyudha ko dekhakara pUrva janma kA krodha uddIpta ho jAne se dekha yaha kaise bacatA hai kahatA huA vajrAyudha aura antaHpurikAoM para eka muTThI anAja kI taraha unheM pIsa DAlane ke lie eka pahAr3a uThAkara pheNkaa| mahAvata jaise hastI ko bAMdhatA hai usI prakAra usa duSTa ne unake pairoM ko varuNa pAza kI tata indrajAla ke pAsa se bA~dha diyaa| vajrAyudha ne bajrI jaise bajrAghAta se pahAr3a ko cUra-cUra kara detA hai usI prakAra muSThi prahAra se usa pahAr3a ko cUra-cUra kara diyaa| zeSanAga jaise pAtAla se nikalate haiM usI prakAra patniyoM sahita ve mahAbAhu phira usa sarovara se nikle| (zloka 65-70) mahAvideha meM sadyajAta jinezvara kI vandanA kara zakra usa samaya nandIzvara dvIpa meM arhat pUjA karane jA rahe the| unhoMne vajrAyudha ko sarovara se nikalate dekha isa janma meM cakravartI hoMge aura bhaviSya meM tIrthaMkara aisA socakara unakI upAsanA kii| kAraNa bhaviSya meM hone vAle tIrthaMkara bhI atIta tIrthaMkara kI taraha ho vandanIya hote haiM / Apa bhAgyavAna haiN| jambUdvIpa ke bharata kSetra meM Apa solahaveM tIrthaMkara hoMge' aisA kahakara ve cale gae / bajrAyudha bhI svapatniyoM sahita manomata krIr3A kara unheM lie anucaroM sahita nagara ko lauTa ge| (zloka 71-74) ___ laukAntika devoM se ubuddha hokara pravajyA grahaNa karane ke lie kSemaMkara ne vajrAyudha ko siMhAsana para baiThAyA / eka varSa taka varSIdAna dekara unhoMne dIkSA grahaNa kara lI aura abhigraha kara kaThina tapasyA karane lge| isa prakAra ghAtI karmoM ke kSaya ho jAne se unheM kevala-jJAna prApta huA aura indra ne Akara kevala jJAna utsava mnaayaa| samavasaraNa racita ho jAne para yathA sthAna baiThe vajrI, vajrAyudha aura anya anya ko unhoMne dezanA dI / dezanA sunakara bahuta Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] se logoM ne munidharma grahaNa kara liyaa| phira vajrAyudha Adi sva-sva sthAna ko lauTa ge| (zloka 75-79) ThIka usI samaya astrazAlA ke adhyakSa ne Akara sAnanda vajrAyudha se kahA-'astrAgAra meM cakra utpanna huA hai|' taba vajrAyudha ne mahA dhUma-dhAma se cakra aura anya teraha ratnoM kI pUjA kii| cakraratna kA anusaraNa karate hue unhoMne vaitADhaya parvata aura chaH khaNDa maGgalAvatI para vijaya prApta kii| kumAra sahasrAyUdha ko yuvarAja pada para abhiSikta kara pRthvI ke dvitIya rakSaka ke rUpa meM unheM niyukta kiyaa| (zloka 80-83) eka dina vajrAyudha jaba sAmAnika devoM sahita indra kI taraha rAjanya, sAmanta, mantrI aura senApati se parivRta hue sva-rAjyasabhA meM baiThe the usI samaya eka taruNa vidyAdhara AkAza se utarA aura hastI dvArA Ahata vRkSa kI taraha kA~pate-kA~pate mainAka jaise samUdra kI zaraNa grahaNa karatA hai usI prakAra vipannoM ke Azraya-sthala mahArAja vajrAyudha ke nikaTa gyaa| ThIka dUsare hI kSaNa eka sarvasulakSaNA rUpavatI vidyAdhara kanyA mAno vaha mUtimatI vidyA devI ho hAtha se DhAla-talavAra lie upasthita huI / vaha cakravartI ke samIpa jAkara bolI, 'mahArAja, isa durvRtta ko apanI zaraNa se mukta kareM tAki maiM ise isake duSkarma kA daNDa de sk|' (zloka 84-88) ThIka isake bAda meM yama ke dUta-sA raktacakSu eka kruddha vidyAdhara hAtha meM mudagara lie prakaTa huA aura vajrAyudha se bolA-'usake duSkRtya kA vivaraNa sunie jisake lie usakI hatyA karane maiM yahA~ upasthita huA huuN| isa jambUdvIpa meM videha kSetra ke alaGkAra svarUpa sukaccha nAmaka eka vijaya hai| usa vijaya meM vaitADhaya parvata ke aprabhAga meM nagara-zreNiyoM meM cUr3AmaNi aura svarga-aizvarya ke zulka rUpa zulkapura nAmaka eka nagara hai / usa nagara meM ubhaya kula kI kIrti kI rakSA karate hue vidyAdhara rAja zulkadatta aura unakI rAnI yazodharA rahatI thii| maiM unakA putra pavanavega huuN| nAnAvidha vidyA arjana kara aba maiM taruNa huA huuN| (zloka 89-94) _ 'usI vaitADhaya parvata kI uttara zreNI ke alaGkAra rUpa kinnaragIta nAmaka nagara meM dIptacUla nAmaka eka vidyAdhararAja rahate haiM unakI patnI ne candrakIti sukAntA nAmaka eka sarvasulakSaNayukta Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [63 kanyA ko janma diyA / maiMne usI se bivAha kiyA hai / mere bhI cAritra aura rUpa sampanna eka kanyA huI / vahI kanyA abhI Apake sammukha khar3I hai / yaha maNisAgara parvata para prajJaptikA nAmaka vidyA kI ArAdhanA kara rahI thI / ThIka usI samaya isa duSTa ne isakA apaharaNa kara liyA / vidyA ke prabhAva se merI kanyA dvArA pratAr3ita hokara yaha durAcArI kahIM bhI Azraya na pAkara Apake Azraya meM AyA hai / prajJaptikA vidyA kI upAsanA ke lie pUjA dravya lekara jaba maiM vahA~ gayA aura use vahA~ nahIM pAyA taba AbhoginI vidyA ke prayoga se samasta tathya avagata kara maiM yahA~ AyA hUM | he durAcAriyoM ko daNDa dene vAle, Apa isa durAcArI kA parityAga kareM / isa mudgara ke AghAta se maiM use zrIphala kI bhA~ti do khaNDa kara yama loka bheja dU~gA / ' ( zloka 95 - 103 ) avadhijJAna se saba kucha jAnakara rAjA vajrAyudha usase bole'mahAtman dhairya dharie / isake pUrvajanma kI kathA maiM Apako sunAtA hUM dhyAna se sunie / ' ( zloka 104 ) 'isa jambUdvIpa ke airAvata kSetra ke viMdhyapura nagara meM vidhyadatta nAmaka eka rAjA the / unake aurasa se unakI patnI sulakSaNA ke garbha se sarva sulakSaNayukta nalinaketu nAmaka putra huA / usa nagara meM bandhurUpI kamala ke lie sUryarUpa zreSThi-kula-tilaka dharmamitra nAmaka eka zreSThI nivAsa karate the / unakI patnI zrIdattA ke garbha se datta nAmaka eka putra utpanna huA / datta kI patnI kA nAma thA prabhaMkarA | vaha divya rUpa aura lAvaNyavatI thI / ( zloka 105-108) 'eka dina basanta Rtu meM rati aura madana kI taraha vaha patnI sahita udyAna meM krIr3A karane gayA / rAjA kA putra nalinaketu bhI usI samaya udyAna meM AyA / prabhaMkarA ke rUpa aura lAvaNya ko dekhakara vaha besudha - sA hokara socane lagA isakA saundaryaM jitanA prazaMsanIya hai utanA hI prazaMsanIya hai vaha jo usake sAtha krIr3A kare / isa prakAra madana ke vazIbhUta hokara usane prabhaMkarA kA apaharaNa kara liyA / taduparAnta nalinaketu usake sAtha yatheccha vihAra karane lagA / udhara viraha vedanA meM kAtara banA datta prabhaMkarA ko yAda karate hue unmAdI kI bhA~ti usa udyAna meM ghUmatA rahatA / isI bhA~ti ghUmate hue eka dina usane vahA~ sumanasa nAmaka eka muni ko Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] dekhA / netroM ke lie kAjala jaise amRta hai usI prakAra ghAtI karmoM ke kSaya ho jAne se sumanasa muni ne usI samaya ajJAna andhakAra ko dUra karane vAlA kevala jJAna prApta kiyA / deva kevala jJAna mahotsava manAne vahA~ Ae / muni kA dezanAmRta pAna kara datta apanA pUrva duHkha bhUla gayA / usane samasta indriyoM ko saMyamita kara dayA dharma kA dIrghakAla taka pAlana kiyA / zubha dhyAna meM mRtyu pAne ke kAraNa vaha jambUdvIpa ke pUrva videha meM sukaccha vijaya meM vaitADhya parvata sthita suvarNatilaka nagara meM vidyAdhara rAja mahendravikrama aura rAnI anilavegA ke putra rUpa meM utpanna huA / mahendravikrama ne usakA nAma rakhA ajitasena / yathA samaya mahendravikrama ne samasta vidyAe~ use pradAna kIM / kAraNa ve vidyAe~ hI unakI zreSTha sampadA thiiN| bar3A hokara ajitasena ne vidyAdhara kanyA se vivAha kiyA aura usake sAtha AkAza meM, parvatoM para, araNyoM meM nAnAvidha krIr3Ae~ karane lagA / ' ( zloka 109-122) vidhyadatta kI mRtyu ke pazcAt viMdhyapura meM tArkSyaketu-sA gauravazAlI nalinaketu rAjA huA aura pramAdI devoM kI taraha datta kI apahRta patnI prabhaMkarA ke sAtha viSayasukha bhoga karane lagA / eka dina devI sahita vaimAnika deva jaise vimAna meM ArohaNa karate haiM usI prakAra prabhaMkarA sahita vaha prAsAda zikhara para car3hA / sahasA usane AkAza meM zIlAMjana dhAtu apaharaNakArI dasyu kI taraha itastataH vicaraNa karate dikhastI se parvatAkRti meghoM ko udita hote dekhA / vajrapAta ke zabda se dik samUha kA~pa rahA thA / vidyuta Aloka se AkAza Alokita ho rahA thA / aura usI madhya eka indradhanuSa udita huA / usa dRzya ko dekha kara vaha Anandita huA / kintu; dUsare hI kSaNa usane dekhA prabala vAyu vega se ve megha naukA kI bhA~ti itastataH chinna-bhinna ho gae, lagA mAno vaha indrajAla dekha rahA thA / nalinaketu ne jaba eka pala ke andara isa prakAra megha ko ekatra aura chinna-bhinna hote dekhA to saMsAra se virakta hokara vaha socane lagA AkAza meM jaise megha eka muhUrtta meM udita hue aura dUsare muhUrta meM hI chinna-bhinna ho gae manuSya jIvana kA sukha bhI aisA hI hai / eka hI jIvana meM vaha kabhI yuvaka kabhI vRddha, dhanI- daridra, prabhubhRtya, svastha aura rugna ho jAtA hai / hAya ! isa saMsAra meM saba Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [65 kucha kSaNika hai / ' ( zloka 123 - 131) 'aisA cintana kara usane apane putra ko siMhAsana para baiThAyA evaM svayaM tIrthaMkara kSemaMkara se pravrajita ho gayA / kaThora tapasyA aura dhyAna se ghAtI karmoM ko kSaya kara usane yathAsamaya kevalajJAna prApta kiyA / isake agale muhUrtta meM hI AyuSyAdi cAra ghAtI karmoM ko bhI kSaya kara siddha loka ko gamana kiyA / ' (zloka 132-134) 'svabhAva se hI suzIlA aura svAdhInacetA prabhaMkarA bhI sAdhvI suvratA ke pAsa rahakara candrAyaNa vrata pAlana karane lagI / usa tapasyA ke phala se use samyaktva kI prApti huI / usI prabhaMkarA ne ApakI kanyA zAntimatI ke rUpa meM janma liyA hai / datta kA jIva vidyAdhara ajitasena huA hai aura pUrva janma ke prema ke kAraNa usane isakA apaharaNa kiyA / ataH kruddha mata hoie / krodha bhUlakara Apa use eka bhAI kI taraha kSamA kara dIjie / dIrghakAlIna kaSAya naraka hI le jAtA hai, anya kahIM nahIM / ' ( zloka 135 - 138 ) bajrAyudha kI bAta sunakara ve tInoM hI vaira se mukta hokara mukti ke AgrahI bane / ' (zloka 139) cakravartI phira bole- 'tuma tInoM hI zIghra tIrthaMkara kSemaMkara se dIkSita honevAle ho / zAntimatI ratnAvalI tapa karegI aura mRtyu ke pazcAta IzAna loka meM IzAnendra ke rUpa meM janma grahaNa karegI / ThIka usI samaya pavanavega aura ajitasena bhI ghAtI karmoM ko naSTa kara kevalajJAna prApta kareMge / IzAnendra Akara unakA kevalajJAnamahotsava bahuta dhUma-dhAma se sampanna kareMge / aura sva- zarIra (mRta deha) kI pUjA kareMge / kAlakrama se IzAnendra svarga se cyuta hokara mAnava rUpa meM janma grahaNa kara kevala jJAna prApta kara mokSa ko jAe~ge / ' (zloka 140-144) 1 vahA~ upasthita sabhAsadoM ne jaba cakravartI ko trikAla kA vivaraNa dete sunA to Azcarya se unake netra visphArita ho gae / rAjA pavanavega, unakI kanyA zAntimatI aura vidyAdhara ajitasena cakrI ko namaskAra kara bole, deva, Apa hamAre pitA, guru, prabhu aura jagannAtha haiM / paraspara hiMsA karane vAle manuSyoM meM Apake sivAya hamArI rakSA kauna karegA ? eka dUsare kI jAte; kintu Apake vacana hameM naraka-dvAra se hatyA kara hama naraka lauTA lAe haiM / ataH Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66] he prabhu, saMsAra bhaya se bhIta hokara hama arhat kSemaMkara ke Azraya meM jA rahe haiM / AjJA diijie| (zloka 145-149) aisA kahakara unhoMne cakravartI kI AjJA lI aura tIrthaMkara kSemaMkara ke nikaTa jAkara ve dIkSita ho ge| ina zAntamanA ne socA unakA kRza zarIra unheM parityAga kara jA sakatA hai isa bhaya se unhoMne dIrghakAla taka ghora tapa kiyaa| zAntimatI mRtyu ke pazcAt IzAnendra ke rUpa meM utpanna huI aura usI muhUrta meM una donoM ko kevalajJAna prApta huaa| IzAnendra vahA~ Ae, unakA kevala jJAna utsava kara sva-deha kA pUjana kiyaa| IzAnendra bhI vahA~ se cyavakara manuSya bane aura mukti prApta kI / anya donoM ne AyuSya zeSa hone para usI jIvana meM mokSa prApta kiyaa| (zloka 150-154) ___ sahasrAkSa indra aura jayanta svarga ko jaise saMcAlana karate haiM usI prakAra bajrAyudha aura sahasrAyudha ne pRthvI para zAsana kiyaa| eka dina sahasrAyudha kI patnI jayanA ne rAtri ke samaya svapna meM kiraNa vicchuraNakArI eka svarNa zakti dekhii| dUsare dina subaha jayanA ne yaha bAta apane pati se khii| ve bole- 'devI, tuma avazya hI eka mahAzaktizAlI pUtra ko janma dogii|' usI samaya jayanA ne eka durvaha bhra Na dhAraNa kiyA aura yathA samaya pRthvI jaise zasya utpanna karatI hai usI prakAra eka putra ratna ko utpanna kiyA / jayanA ne jaisA svapna dekhA thA usI ke anusAra mAtA-pitA ne putra kA nAma rakhA knkshkti| zaizava atikrama kara kanakazakti ne jaba yauvana prApta kiyA taba usane samandira nagarI ke rAjA merumAlIna aura rAnI mallA kI rUpa aura lAvaNyavatI kanyA kanakamAlA ke sAtha vidhivat vivAha kiyaa| (zloka 155-161) aizvarya sampanna zrImAra nagarI meM ajitasena nAmaka eka rAjA the| rAnI priyasenA ke garbha se unake eka putrI utpanna huii| nAma rakhA vasantasenA / vasantasenA kanakasenA kI priya sahelI thii| vasaMtasenA ke pitA ne usake upayukta vara prApta na hone se svayaMvarA rUpa meM use kanakazakti ke pAsa bhejaa| kanakazakti ne vidhipUrvaka usase vivAha kiyaa| isase vasantasenA ke pitRsvasA ke putra ke mana ko bhayaMkara AghAta pahuMcA aura vaha krodhita ho utthaa| (zloka 162-165) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [67 eka dina kanakazakti jaba udyAna meM idhara-udhara ghUma rahA thA taba usane eka vyakti ko murge kI taraha ur3ate aura girate dekhaa| kanakazakti ne usase pUchA-'Apa kyoM pakSI kI taraha ur3ate haiM aura gira jAte haiM ? usa vyakti ne javAba diyA-yadyapi yaha gopanIya hai phira bhI Apa jaise mahad vyakti ko kahane meM koI Apatti nahIM hai| phira yaha batAnA bhI merA kartavya hai| maiM vidyAdhara huuN| kAryavaza vaitADhya parvata se idhara AyA thA / lauTate samaya isa udyAna ke saundarya se AkRSTa hokara maiM yahA~ utarA aura isake saundarya kA upabhoga karane lagA; kintu punaH jAne ke samaya jaba maiMne AkAzagAminI vidyA kA smaraNa kiyA to dekhatA hUM, usakI eka paMkti bhUla gayA huuN| ataH Daino meM DorA ba~dhe pakSI kI taraha maiM ur3atA hUM aura giratA huuN|' (zloka 166-171) kanakazakti bolA-'anya ke sammukha vidyA uccAraNa karane meM yadi koI bAdhA nahIM hai to Apa mere sAmane uccAraNa kiijie|' ___(zloka 172) vidyAdhara ne javAba diyA-'sAdhAraNa AdamI ke sAmane vidyA uccAraNa niSiddha hai; kintu Apa jaise mahAna vyakti ke sAmane uccAraNa karanA to kyA vidyA pradAna karanA bhI kartavya hai|' aisA kahakara usane eka paMktihIna vidyA kA unake sammukha uccAraNa kiyA / kanakazakti ne usa paMkti se sAmaMjasya rakha anya paMkti bolii| usa paMkti se vidyAdhara ko vidyA punaH prApta ho gaI aura usane kanakazakti ko vaha vidyA pradAna kii| vivekazIla upakRta hone para upakAra kA pratidAna dete hI haiN| taduparAnta vidyAdhara unheM namaskAra kara calA gayA aura kanakazakti vidyA adhigata kara vidyAdhara ho gyaa| basantasenA ke pitRsvasA ke putra ko jo krodha AyA thA isIlie vaha usakA kucha nahIM kara sakA / apamAnita hokara usane AhAra jala kA parityAga kara mRtyu ko prApta kiyA aura himacala nAmaka deva rUpa meM utpanna huaa| (zloka 173-178) apanI patnI vasantasenA aura kanakamAlA ke sAtha kanakazakti vidyA ke prabhAva se vAyu kI bhA~ti samasta pRthvI para apratihata rUpa meM vicaraNa karane lgaa| eka dina isI bhA~ti svacchanda vicaraNa karatA huA vaha himavata parvata para aayaa| vahA~ usane cAraNa muni Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] vipulamati ko dekhakara unake caraNoM kI vandanA kI / mUrtimanta tapaHprabhAva sI unakI deha svarNavarNI thI / anurAga ko kSINa kara unhoMne usa para vijaya pAI thI / dharmalAbha kaha kara unhoMne dezanA dI jo ki saMsAra rUpI dAvAnala ko bujhAne meM varSA ke jala-sI thI / vaha dezanA sunakara kanakazakti ne apanI donoM patniyoM aura rAjya ko parityAga kara muni dIkSA grahaNa kara lI / ( zloka 179 - 183) vivekazIla aura vivekamanA rAniyA~ bhI mukti prApta karane kI icchA se AcArya vimalamati se dIkSita ho gaI / idhara-udhara vicaraNa karate hue kanakazakti eka dina siddhipada parvata para pahuMce aura eka rAtri kI dRr3ha pratimA dhAraNa kI / krUramanA himacUla ne jaba unako stambha kI bhA~ti nizcala khar3e dekhA to una para AkramaNa kiyA / use AkramaNa karate dekhakara kruddha hue vidyAdharoM ne himacUla ko bhaya dikhAkara pratAr3ita kara diyA / manuSya acche kA hI pakSa letA hai / pratimA zeSakara mAnoM pUraMjIbhUta tapa hI ho aise kanakazakti vahA~ se ratnasaMcaya nagara ge| vahA~ suranipAta udyAna meM parvata kI bhA~ti sthira hokara punaH eka rAtri kI pratimA dhAraNa kii| usI avasthA meM kSapaka zreNI meM ArohaNa kara ghAtI karmoM ko kSaya kara unhoMne sarva prakAzaka kevalajJAna prApta kiyA / devoM ne Akara unakA kevalajJAna - mahotsava mnaayaa| yaha dekhakara bhayabhIta bane himacUla ne kanakazakti kI zaraNa grahaNa kI / vajrAyudha bhI unakA kevala jJAna mahotsava manAkara nagara lauTa gayA / ( zloka 184 - 192 ) eka dina bhagavAn kSemaGkara koTi-koTi deva, asura aura manuSyoM se parivRta hokara samavasaraNa ke lie vahAM upasthita hue / anucaroM ne cakravartI vajrAyudha ko Akara nivedita kiyA- 'deva, tIrthaGkara bhagavAn kSemaGkara samavasaraNa ke lie yahAM Akara avasthita haiM / ' yaha sunakara saMvAdavAhaka ko sAr3he bAraha karor3a suvarNadAna kara ve anucaroM sahita kSemaGkara ke samavasaraNa meM upasthita hue / unheM tIna bAra pradakSiNA dekara vidhivat vandanA kara ve zakra ke pIche jAkara baiTha gae aura unakI dezanA sunI / ( zloka 193 - 196 ) dezanA ke anta meM cakrI vajrAyudha ne unheM vandanA kara kahA'bhagavan, dustara saMsAra-sAgara ke bhaya se maiM bhIta ho gayA hUM / sahasrAyudha ko siMhAsana para baiThAkara jaba taka maiM dIkSA lene nahIM AU~ Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [69 ra Apa yahIM avasthAna kareM / 'zubha karma meM vilamba mata karo isa kathana se udbuddha bane vajrAyudha nagara lauTe aura sahasrAyudha ko siMhAsana para baiThAyA / sahasrAyudha ne unakA pravrajyA mahotsava manAyI / tatpazcAt ve zivikA meM baiThakara kSemaGkara kebalI ke nikaTa pahuMce / cAra hajAra rAniyAM, mukuTabaddha rAjAoM evaM sAta sau putroM sahita unhoMne dIkSA grahaNa kara lI / nAnA prakAra ke abhigraha grahaNa kara pariSahoM ko sahana kara pravrajana karate hue rAjarSi vajrAyudha siddhi parvata para gae / 'maiM saba prakAra ke pariSahoM ko sahana karU~gA' kahakara ve mahAmanA virocana zikhara zIrSa para eka varSa ke lie pratimA dhAraNa kara avasthita ho gae / ( zloka 197 - 203 ) azvagrIva ke putra maNikumbha aura mInaketu ne dIrghakAla taka bhava bhramaNa kara ajJAna tapa karate hue asura rUpa meM janma grahaNa kiyA 1 svecchA se bhramaNa karate hue ve mahAmuni jahAM pratimA meM sthita the vahAM Ae / amitateja ke baira ke kAraNa bhaiMsA jaise vRkSa para AkramaNa karatA hai usI bhAMti usa mahAmuni para AkramaNa kiyaa| siMha bana kara chure-se tIkSNa nAkhUnoM se unakI deha ko donoM ora se cIra DAlA | hastI banakara sU~r3a se antara vedI kI taraha una para AkramaNa kiyA, dAMtoM se unakI deha ko kSata-vikSata kara DAlA / asahya padAghAta se unako pIsa DAlA phira sarpa banakara zakaTa kI dhurA kI taraha unakI deha ko AveSTita kara donoM ora laTake rahe / rAkSase banakara churI-se tIkSNa dAMtoM se unakI deha ko kATa-kATa DAlA / jaba vaha mahAmuni ko isa prakAra pIr3ita kara rahe the usI samaya vaimAnika devoM kI patniyAM mahAmuni kI upAsanA ke lie svarga se utarIM / rambhA Adi deviyAM dUra se hI isa prakAra muni ko pIr3ita hote dekhakara bola uThIM- are o duSTa, tU yaha kyA kara rahA hai ? ' phira ve zIghratApUrvaka AkAza se utarIM / unheM utarate dekha ve bhIta evaM vasta hokara vahAM se bhAga chuutte| sUryAloka meM ullU Akhira kaba taka raha sakatA hai ? rambhA Adi deviyAM indra se mahAmuni ke sammukha abhinaya dvArA apanI bhakti nivedita karane lagI / bhakti nivedana se svayaM ko kRtakRtya samajhakara ve apane-apane nivAsa ko lauTa gaIM / eka varSa kI pratimA samApta kara ananya saMyama aura vratayukta mahAmuni pRthvI para sarvatra vicaraNa karane lage / ( zloka 204 - 217 ) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] sahasrAyudha mukuTabaddha rAjAoM se sevita hokara pariNItA patnI kI taraha rAjyazrI kA bhoga karane lage / ( zloka 218 ) eka dina nAnAvidha muniyoM se ghire gaNadhara pihitAsrava usa nagara meM aae| bhakti ke kAraNa sahasrAyudha unheM vandana karane gae aura kAnoM ke lie amRta tulya unake pravacana sune / yaha saMsAra indrajAla - sA anubhUta hone se apane putra zatabalI ko siMhAsana para baiThAkara pihitAsrava muni se dIkSita ho gae aura antara evaM bAhya tapa meM nirata hokara pRthvI para vicaraNa karane lage / (zloka 219-222) vicaraNa karate hue ekadina budha jaise candra se milatA hai usI prakAra sahasrAyudha vajrAyudha se mile| pitA aura putra tapa aura dhyAna sAdhanA meM nirata hue / eka sAtha upasargoM ko sahana kara dehabodha ko bhUle hue titikSA sampanna bane grAma nagara araNyAdi meM vicaraNa karate hue dIrgha dinoM ko ve eka dina kI taraha vyatIta karane lage / anta meM unhoMne ISad prAgbhAra parvata para ArohaNa kara pAdopagamana anazana vrata grahaNa kara liyA / AyuSya pUrNa hone para ve tRtIya graiveyaka meM mahARddhi sampanna ahamindra rUpa meM 15 sAgaropama kI Ayu prApta kara utpanna hue / ( zloka 223-227 ) tRtIya sarga samApta caturtha sarga jambUdvIpa ke madhya sthita pUrva videha ke puSkalAvatI vijaya meM sItA nadI ke taTa para sarovara ke madhyasthita kamala kI bhA~ti ratnamaya puNDarIkinI nAmaka eka nagarI thii| usa nagarI meM mRtyuloka ke indra se zatruoM ke manoratha bhagna karanevAle, vIroM meM agragaNya ghanaratha nAmaka eka rAjA rAjya karate the / samudra ke gaMgA aura sindhu kI taraha unake do patniyA~ thIM priyamatI aura manoramA / vajrAyudha kA jIva graiveyaka vimAna se cyuta hokara rAnI priyamatI ke garbha meM praviSTa huA / rAtri ke zeSa yAma meM usane svapna meM eka meghapuJja jo ki vajra aura vidyutpAta sahita varSaNa kara rahA thA apane mukha meM praviSTa hote dekhA / subaha usane svapna - kathA rAjA se kahI / ve bole- 'tumhArA jo putra hogA vaha megha kI taraha pRthvI kA santApa Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haraNa kregaa|' (zloka 1-7) sahasrAyudha kA jIva | veyaka vimAna se cyata hokara manoramA ke garbha meM aayaa| usane svapna meM ghaNTikAyukta dhvaja-patAkA zobhita ratha ko apane mukha meM praveza karate dekhA / usane bhI dUsare dina subaha rAjA se yaha bAta kahI-rAjA bole-'tumhArA putra mahArathI evaM mahAna yoddhA hogaa|' (zloka 8-10) yathA samaya donoM ne sUrya aura candra kI bhA~ti kramazaH do putroM ko janma diyaa| eka zubha dina rAjA ne svapna darzana ke anusAra priyamatI ke putra kA nAma rakhA meMgharatha aura manoramA ke putra kA nAma rakhA dRr3haratha / megharatha aura dRr3haratha paraspara snehazIla hokara vAsudeva aura baladeva kI taraha bar3e hone lage / kramazaH unhoMne madana nilaya, taruNiyoM ko AkarSita karane meM mantra rUpa aura saundarya kA utsava yauvana prApta kiyaa| (zloka 11-15) sumandirapura ke rAjA nihatazatru ke mantrI eka dina ghanaratha kI rAjasabhA meM Ae aura ghanaratha ko namaskAra kara bole- 'deva, vibhinna guNa yukta ApakA yaza yUthI phala kI gandha kI taraha yA candra kI candrikA kI taraha kisake hRdaya ko Anandita nahIM kara rahA hai| dUra rahane para bhI Apake mitra nihatazatru Apase sambandha sthApita kara Apake sneha ke AkAMkSI haiN| rAjA nihatazatru ke triloka kI sArarUpA tIna kanyAe~ haiN| ve unameM se do ko kumAra megharatha ko evaM tIsare ko kumAra dRr3haratha ko denA cAhate haiN| Apa paraspara bAndhava bnie| (zloka 16.21) ghanaratha ne isa sambandha ko svIkAra karate hue kahA-'hamArI mitratA isa sambandha meM dar3ha hogii| pArvatya nadI kI taraha paraspara milita hokara AryoM ke bandhutva kramazaH vaddhita hote haiN|' (zloka 22) mantrI bole-'mahArAja, taba uttama naimittikoM ko bulAkara zubha kArya kA zubha muhUrta sthira karie / kAmadeva-se rUpavAna rAjakumAroM ko hamAre rAjya meM bhejie| vivAha ke bahAne Apako sammAnita karane kA hameM avasara diijie| (zloka 23-24) naimittikoM ke zubha dina nizcita karane para kumAroM kA jAnA svIkRta kara ghanaratha ne mantrI ko vidA dii| mantrI ne Ananda-citta zIghra sumandirapura lauTakara yaha zubha samAcAra dekara nihatazatru ko Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7] Anandita kiyaa| ( zloka 25-26) rAjA dhanaratha ne madana jaise vasanta sahita gamana karatA hai vaise hI dRr3haratha sahita megharatha ko sumandirapura bhejA / sAmanta, nRpati, mantrI, senApati aura sainya se parivRta hokara rAjAoM ne pArvatya nadI kI taraha nirbAdha yAtrA kI / dIrgha patha atikrama kara unhoMne rAjA surendradatta ke samudrasImA-sI rAjya sImA ke pAsa chAvanI DAlI / vahAM surendradatta dvArA prerita dUta megharatha ke nikaTa AyA aura garvita bhAva se bolA : ( zloka 27 - 30 ) 'surendra kI taraha parAkramI hamAre mahArAja surendradatta ne Apako yaha Adeza diyA hai ki Apa hamArI rAjya sImA meM praveza na kareM / Apa anya patha se jAe~ / jisa patha para siMha avasthAna karatA hai mRgoM kA usa patha se jAnA ucita nahIM / ' ( zloka 31-32) yaha sunakara megharatha ha~se aura bole - 'yaha patha hI sIdhA patha hai / taba isakA parityAga hama kyoM kareM ? nadI gahvaroM ko pUrNa karatI hai; vRkSoM ko unmUlita karatI hai aura ucca bhUmi ko nimna bhUmi meM badala detI hai; kintu apanA patha nahIM chor3atI / ataH hama sIdhe patha se hI jAe~ge / tumhArA prabhu sarala nahIM hai, yadi usameM zakti ho to hameM roke / ' ( zloka 33-35) dUta zIghra lauTA aura megharatha ne jo kucha kahA thA saba kucha rAjA surendradatta ko nivedita kiyA / usakI bAta sunakara krodha se surendradatta kA mukha tapta tAmravarNa-sA ho gayA / eka hastI kI ciMghAr3a sunakara anya hastI ciMghAr3a uThate haiM vaise hI unhoMne yuddha kA nagAr3A bjvaayaa| unakI bRhad senA hastI, azva, padAtika aura rathI yuddha ke lie unmukha ho ge| senAoM dvArA bAhoM para tAla Thokane se, dhanuSa kI pratyaMcAoM ke nirghoSa se, azva ke haSArava se, rathoM ke gharghara zabdoM se, hastiyoM ke vRhatinAda se, U~ToM kI tIkSNa AvAja se, gardabhoM kI rAsabha rAga se, bherI nirghoSa ke meghamandra svara se pRthvI ko badhira karate hue rAjA surendradatta megharatha ko yuddha kA atithi banAne ke lie usI muhUrta meM sainyadala lekara yuddha - yAtrA ko nikala par3e | ( zloka 36-41 ) megharatha aura dRr3haratha bhI jaise sUrya andhakAra kA nAza karane ke lie ratha para ArohaNa karatA hai usI prakAra yuddha ke lie jaitra Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [73 nAmaka ratha para cddh'e| ubhaya pakSoM ke sainyadala dvArA yantra va hAthoM dvArA AkAza se ukSipta astra rUpI megha se vedhanikA, barachI, cakra, ballama, gadA, mudgara aura tIra-zara-nirmita tIra, mUSika puccha tIra, lauha tIra Adi, prastara evaM lauhapiNDa barasAne lage / taduparAMta ubhaya pakSoM ke sainyadala atizaya nikaTa ho jAne se talavAroM kA anavarata yuddha hone lagA jisase khecara ramaNiyoM ke lie usa yuddha ko dekhanA prAyaH asambhava ho gyaa| kSepaNAstra se kSepaNAstra bhagna ho gayA, ratha se ratha isa bhAMti vidIrNa ho gayA mAno do jaladAnava samudra meM yuddha kara bhagna aura vidIrNa ho ge| kumAroM kI senA zatru senA kI agragati se A~dhI jaise vRtra-samUhoM ko bhagna kara detI hai usI prakAra bhagna ho gii| (zloka 42-47) sva aMgarakSakoM ko bhagna hote dekha kruddha mahAbalI rAjakumAra ne hastI jaise sarovara meM praveza karatA hai usI prakAra zatru senA ke madhya praveza kiyaa| zatru senA ko aba zara-jAla se mAno andhakAra ho gayA hai aise udvelita samudra ke sammukhIna honA par3A / hastI ke dvArA vetasa kuJja jaise vidhvasta hotA hai usI prakAra apanI senA ko vidhvasta hote dekhakara surendradatta yuvarAja sahita yuddha meM agrasara huaa| surendradatta megharatha ke sAtha aura yuvarAja dRr3haratha ke sAtha yuddha karane lge| unhoMne paraspara eka dUsare kA astra bhaMga kiyA aura kSepaNAstra se kSepaNAstra ko| ve yuddha kSetra meM cAra dikapAla-se pratibhAsita ho rahe the| (zloka 48-52) jA~ghoM para tAla Thoka kara eka dUsare ko bhaya dikhAkara vilakSaNa malla kI taraha unhoMne malla yuddha kiyA, usa samaya ve isa prakAra saMzliSTa ho gae ki lagA ve kuNDalIkRta sA~pa hoN| malla yuddha meM unakI mahAbalazAlI bhujAe~ eka sAtha uttolita hone se ve zRGgayukta gajadanta parvata ho aisA bhrama hone lagA / anta meM megharatha aura dRr3haratha ne surendradatta aura yuvarAja ko vanya hastI kI taraha bandI banA liyaa| surendradatta ke rAjya meM svarAjya kI taraha AjJA pravartita kara Anandita megharatha aura dRr3haratha ne sumandirapura kI ora prasthAna kiyaa| (zloka 53-56) nihatazatru ne Age Akara kumAroM kA svAgata kiyA / Agata atithiyoM kA svAgata karanA to vizeSa kartavya hotA hI hai phira Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] atithi bhI to vaise hI the| unhoMne kumAroM kA AliMgana kiyA, unakA mastaka cUmA / usa samaya unheM ahamindra ke anurUpa sukha kI anubhUti huI / taduparAnta apanI priya jyeSTha kanyA priya mitrA aura manoramA ke sAtha megharatha kA evaM tRtIya choTI kanyA kA dar3haratha ke sAtha zubha muhUrta meM vivAha kArya sampanna kiyaa| mahA ADammara se yathAvidhi vivAha sampanna hone ke pazcAt daheja sahita nitahazatru ne unheM vidA dii| ve bhI apanI nagarI kI ora prasthita ho ge| rAha meM surendradatta aura yuvarAja ko unakA rAjya lauTAkara ve apane nagara meM praviSTa hue| __ (zloka 57-62) __prema ke kAraNa jisa prakAra indra aura upendra eka sthAna meM avasthita rahate haiM usI prakAra dIrvabAhu megharatha aura dRr3haratha apanIapanI patniyoM sahita sukha bhoga karane lge| megharatha kI patnI priyamitrA ne nandIsena ko, manoramA ne meghasena ko evaM dRDharatha kI patnI sumati ne ratnoM meM rohaNa kI taraha eka putra rathasena ko janma diyaa| (zloka 63-65) eka dina jaba ghanaratha antaHpura meM yUtha parivRtta hastI kI taraha sva. patnI, putra, putravadhU, aura pautrAdi se ghire vinoda meM samaya vyatIta kara rahe the susenA nAmaka eka gaNikA hAtha meM eka murgA lekara vahA~ upasthita huI aura mahArAja se nivedana kiyA 'merA yaha murgA murgoM meM sarvottama aura murgoM kA mukuTamaNi hai / anya murgoM se yaha kabhI parAjita nahIM hotaa| yadi anya kisI kA murgA ise parAjita kara sake to maiM use eka lAkha svarNa mudrA dgii| yadi kisI ke pAsa aisA murgA hai to vaha bAjo jIta le / ' (zloka 66-70) yaha sunakara yuvarAjJI manoramA bolI, mahArAja, isa zarta para merA murgA susenA ke murge ke sAtha lar3AI kregaa| ghanaratha kI sammati mila jAne para manoramA ne dAsI se kahakara apanA murgA bajratuNDa ko vahA~ maMgavAyA aura donoM ko Amane-sAmane khar3A kara diyaa| pradarzanI ke padAtika sainika kI taraha tAla para paira pheMkakara nRtya karate-karate unhoMne eka dUsare para AkramaNa kiyaa| kabhI ur3akara, kabhI girakara, kabhI Age bar3hakara, to kabhI pIche haTakara ve eka dUsare para AkramaNa karane lge| unake mastaka lAla to the Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [75 hI; kintu aba to hoMTha aura pairoM ke nAkhUnoM ke kharoMca lagane se rakta kSarita hone se ve aura lAla ho utthe| astradhArI puruSoM kI taraha unhoMne eka dUsare ko nAkhUnoM se vIMdha ddaalaa| hara kSaNa koI 'yuvarAjJI kA margA jIta gayA' to koI sUsenA kA margA jIta gayA' kahakara cItkAra kara uThate; kintu vAstava meM koI kisI ko parAjita nahIM kara pA rahA thaa| (zloka 71-77) isa bhA~ti unheM paraspara yuddharata dekhakara ghanaratha sahasA bola uThe-'inameM se koI kisI ko parAjita nahIM kara skegaa|' (zloka 78) megharatha ne prazna kiyA-'pitAjI, to kyoM ?' ghanaratha jo ki avadhijJAnI the bole-'yaha inake pUrva janma kI kathA se sambandhita hai / maiM vahI kathA sunA rahA huM suno- (zloka 79-80) _ 'isa jambUdvIpa ke airAvata kSetra meM ratnapUja-sA ratnapUra nAmaka eka nagara thaa| vahA~ dhanavasu aura datta nAmaka do vaNika rahate the| unameM bar3I ghaniSThatA thii| pipAsita cAtaka kI taraha unameM dhanAkAMkSA bhI asImita thii| isalie ve zakaToM meM, yAnoM meM bahavidha paNya lekara videzoM meM jAte rahate / ve grAma nagara khAnAdi meM vibhinna sthAnoM meM eka sAtha daridra ke pitA kI taraha bhramaNa karate aura jaba unake baila kSudhA se tRSA se klAnta, durbala, Ahata, kSINa yA zIta aura grISma se pIr3ita hokara athavA atibhAra vahana karane meM asamartha ho jAte to ve unheM paramAdhArmika devoM kI taraha lAThI, soMTA, aMkuza se Ahata kara yA pUcha mor3akara calAte / valadoM kI pITha phala-phala jAtI para ve churI se use cIra DAlate / nAka ke chidra kaTa jAne para anyatra cheda kara dete / jAne kI jaldI meM baladoM ko pUrA vizrAma bhI nahIM dete / yahA~ taka ki svayaM bhI calate-calate AhAra karate / ve kama vajana dete, kama nApa karate, jhUThe sikke dekara, paNya kI jhaThI bar3hAI, kara logoM ko Thagate rhte| prAyaH kisI na kisI bAta ko lekara ve Apasa meM jhagar3ate rahate / niSThara lobhI to ve the hI, mithyAtva ke vazIbhUta hokara dharma kA nAma bhI nahIM lete the| eka dina rAga dveSa se prerita hokara eka dUsare se lar3ate hue ve mara ge| ArtadhyAna meM mRtyu hone ke kAraNa dUsare janma meM hastI rUpa meM janme / kAraNa ArtadhyAna meM mRtyu hone se pazu yoni hI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76] prApta hotI hai / 1 ( zloka 81-93) 'isI airAvata kSetra ke suvarNakulA nadI taTa para ve tAmra kalaza aura kaMcana kalaza nAmaka hastI rUpa meM janme / bar3e hone para sAtaguNA madakSaraNa se matavAle hokara ve vRkSAdi chedana - bhedana karate hue usI nadI taTa para svayUtha sahita idhara-udhara vicarate hue eka dina eka dUsare ko dekhA / apane pratibimba ke bhrama meM pUrva janma ke dveSa ke kAraNa donoM ke mana meM krodha uddopta ho gayA aura dAvAgni prajjvalita parvata kI taraha eka dUsare kI ora daur3e / bahuta dera taka sUr3oM se, dA~toM se paraspara yuddha karate hue dUsare jIvana meM phira yuddha kareMge, kahate hue vahIM mara gae / (zloka 94-98 ) 'jambUdvIpa ke bharata kSetra kI ayodhyA nagarI meM pazupAlaka nandImita rahatA thA / unhoMne usake bhaisoM ke dala meM bhaiMsA rUpa meM janma grahaNa kiyA / bar3e hone para unhoMne hastI zizu kA AkAra grahaNa kiyA / rAjA zatru jaya aura devAnandA ke putra dhanasena aura nandIsena ne eka dina una donoM sundara bhaiMsoM ko dekhA / kautuhalavaza unhoMne unheM paraspara lar3ane ko niyukta kiyA / ( zloka 99-102 ) 'bahuta dera taka lar3ane ke pazcAta ve mahAkAla nAmaka bher3oM ke rUpa meM utpanna hue ? mara gae aura kAlaeka dina eka dUsare ko dekhakara pUrva janma ke vaira ke kAraNa paraspara lar3anA prArambha kiyA aura lar3ate-lar3ate marakara isa janma meM zaktizAlI murgoM ke rUpa meM janmeM haiM / isake pUrva bhI unhoMne eka dUsare ko dekhakara pUrva janma ke vaira ke kAraNa paraspara lar3anA prArambha kiyA aura lar3atelar3ate marakara isa janma meM zaktizAlI murgoM ke rUpa meM janmeM haiM / isake pUrva bhI ve eka dUsare ko harA nahIM sake the aura Aja bhI kisI ko nahIM harA sakegA / ' ( zloka 103 - 105) dhanaratha kI bAta samApta hone para megharatha bole- 'ye kevala inameM vidyAdhara praviSTa ghanaratha ne bhauMheM car3hAkara vinIta bhAva se taba megharatha pUrva janma ke vaira ke kAraNa hI nahIM lar3ate, hokara inheM lar3A rahA hai|' yaha sunakara megharatha kI ora dekhA / karavaddha hokara ne kahanA prArambha kiyA ( zloka 106 - 107 ) baitADhya nAmaka parvata kI 'isI jambUdvIpa ke bharata kSetra meM uttara zreNI para svarNanAbha nAmaka eka nagarI thii| garur3a se Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [77 zaktizAlI eka garur3avega nAmaka rAjA vahA~ rAjya karate the / unake cAritasampannA patnI kA nAma thA dhRtisenA / usane candratilaka aura sUrya tilaka nAmaka do rAjaputroM ko janma diyA / unake janma ke pUrva usane apanI goda meM candra-sUrya ko dekhA thA / isIlie unakA yaha nAma rakhA gayA / bar3e hone para ve eka dina meruparvata para ge| vahA~ zikhara sthita zAzvata arhatoM kI vandanA kI / taduparAnta idhara-udhara bhramaNa karate hue unhoMne nandanavana kI svarNa zilA para khar3e cAraNa muni sAgaracandra ko dekhA / muni ko vandanA - namaskAra kara aura pradakSiNA dekara yuktakara hokara unakI dezanA sunI / ( zloka 108 - 113) dezanA zeSa hone para ve punaH muni ko vandanA kara bole'saubhAgyavaza hI Aja ajJAna andhakAra dUra karane meM mazAla se Apako dekhA hai / bhagavan, Apa hamAre pUrva janma batAe~ / sUryodaya kI bhA~ti Apa jaise vyaktiyoM kA jJAna anya ke kalyANa ke lie hI hotA hai / ' ( zloka 114 - 115) muni ne kahanA Arambha kiyA - ghAtakI khaNDa ke pUrva airAvata kSetra meM vajrapura nAmaka eka nagara thA / vahAM ArttajanoM ko abhaya pradAna karane vAle abhayaghoSa nAmaka eka rAjA the| unakI patnI kA nAma thA suvarNatilakA / vijaya aura vaijayanta nAmaka unake do putra the / kramazaH zikSA prApta karate hue ve yauvana ko prApta hue 1 '' ( zloka 116-118) 'usI samaya usI kSetra meM svarNadruma nAmaka nagara meM zaGkha-se zubhra guNa yukta zaGkha nAmaka rAjA rAjya karate the / unakI rAnI pRthvI ke garbha se utpanna pRthvIsenA nAmaka eka kanyA thI / usa kanyA ke janma ke pUrva rAnI pRthvI ne svapna meM apanI goda meM eka puSpadAma dekhA | puSpadAma- sI komala pRthvIsenA kramazaH samasta kalAe~ hastagata kara yauvana ko prApta huI / kalA zikSA se saMskArita hokara usake rUpa aura guNa meM vRddhi ho gaI / abhayaghoSa ko rAjA zaGkha ne usake upayukta vara samajha kara unase usakA vivAha kara diyA / ramAsaha ramApati kI taraha abhayaghoSa pRthvIsenA ke sAtha yauvana sukha bhoga karane lage / ( zloka 119 - 123 ) 'eka dina vasanta Rtu meM dAsI vasantikA puSpa sambhAra lie Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] rAjA abhayaghoSa ke nikaTa aaii| rAnI suvarNatilakA usa puSpa sambhAra ko dekhakara rAjA se bolI- 'SaD Rtu ke udyAna meM vasanta kA AvirbhAva huA hai / deva, hama antaHpurikAoM sahita isa udyAna meM caleM aura vasanta lakSmI kA AliGgana kareM / ' ThIka usI samaya pRthvIsenA vahAM AI aura bahumUlya puSpaguccha inheM pakar3AyA / rAjA puSpaguccha ko apane hAthoM meM lekara avAk se use dekhate rahe / taduparAnta antaHpurikAoM ko lekara usI udyAna meM Ae / ( zloka 124 - 128 ) 'pati kI AjJA prApta kara pRthvIsenA ne idhara-udhara ghUmate hue eka vRkSatale jJAnI muni dantamaMthana ko dekhA / bhakti bhare citta se Anandita hokara usane muni kI vandanA kI aura unakI dezanA sunii| usa dezanA ko sunakara usake hRdaya meM vairAgya utpanna huA / saMsAra - bhaya se bhIta pRthvIsenA ne usI muhUrta meM rAjA se Adeza lekara dantamaMthana muni se dIkSA grahaNa kara lI / rAjA abhayaghoSa pRthvIsenA ke cAritra kI prazaMsA kara rAja prAsAda meM lauTa Ae / ( zloka 129 - 132) 'eka dina abhayaghoSa jaba prAsAda kI chata para vizrAmarata sUrya kI taraha apane ratna - siMhAsana para baiThe the taba anantamuni (bhAvI tIrthaGkara) ko chadmasthAvasthA meM prAsAda meM praveza karate dekhA / vaha zIghratApUrvaka AhAra lekara unake sammukha Ae aura vandanA kI / ananta muni ne bhikSA grahaNa kara upavAsa kA pAraNA kiyA / devoM ne ratna varSAdi pAMca divya prakaTa kie / pAraNe ke pazcAt ananta muni anyatra vihAra kara ge| kAraNa, tIrthaGkara bhI chadmasthAvasthA sAdhAraNa sAdhu kI taraha eka sthAna para avasthita nahIM rahate / ( zloka 133 - 137 ) 'kAlAntara meM kevalajJAna prApta kara tIrthaMkara ananta vicaraNa karate hue eka dina vajrapurI meM pahuMce / abhayaghoSa unake Agamana kA saMvAda prApta kara unheM vandanA karane gae aura tIna bAra pradakSiNA dekara unakI stuti kI evaM bhavanAzakArI unakI dezanA sunI / dezanA zeSa hone para abhayaghoSa unheM vandana kara bole- 'bhagavan, mere bhAgyodaya se kalpavRkSa - se Apa yahA~ upasthita hue haiM / ApakA Agamana anya ke kalyANa ke lie hI hotA hai / he dayAnidhi, he Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [79 - jagatpUjya, Apa taba taka yahA~ avasthAna kareM jaba taka maiM rAjyabhAra putra ko dekara Apake caraNa-kamaloM meM dIkSA lene ke lie nahIM lauTU / ' ( zloka 138 - 142 ) 'zubha kArya meM vilamba mata karo' yaha jinAdeza prApta kara abhaya ghoSa prAsAda meM lauTe aura putra vijaya evaM vaijayanta ko bulAkara bole - 'vijaya, tuma jyeSTha putra ke rUpa meM isa rAjyabhAra ko grahaNa karo aura vaijayanta tuma yuvarAja bano / maiM tIrthaMkara bhagavAna se dIkSA grahaNa karUMgA tAki mujhe isa saMsAra-cakra meM punaH Avartita nahIM honA par3e / ' yaha sunakara ve bole - 'Apa jaise saMsAra se bhayabhIta haiM hama bhI usI prakAra saMsAra bhaya se bhIta haiM / hama Apake hI putra haiM / ataH hama bhI Apake sAtha dIkSA grahaNa kareMge / dIkSA grahaNa ke do pariNAma hoMge - ApakI sevA aura saMsAra se mukti / ' ( zloka 143 - 147 ) 'taba aisA hI ho' kahakara una mahAmanA ne apanA vRhad rAjya anya yogya vyakti ko pradAna kara donoM putroM sahita tIrthaMkara ananta se catuvidha saMgha ke sammukha dIkSA grahaNa kara lI / tatpazcAt una tInoM ne ghora tapasyA kI / rAjA ne bIsa sthAnaka kI upAsanA dvArA tIrthaMkara gotra karma kA upArjana kiyaa| tInoM hI mRtyu ke uparAnta acyuta devaloka meM bAIsa sAgaropama kI utkRSTa AyuSya lekara utpanna hue / ( zloka 148 - 151 ) 'isa jambUdvIpa ke pUrva videha ke alaGkAra svarUpa puSkalAvatI vijaya meM puNDarIkinI nAmaka eka nagarI haiM / vahA~ ke rAjA kA nAma hemAMgada aura rAnI kA vajramAlinI thA / abhayaghoSa kA jIva cyuta hokara usake garbha meM AyA / jAtaka tIrthaMkara hogA yaha caudaha svapnoM se sUcita huA / samaya pUrNa hone para vajramAlinI ne eka putra ko janma diyA / indroM ne unakA snAnAbhiSeka sampAdita kiyA / ve abhI ghanaratha rUpa meM pRthvI para zAsana kara rahe haiN| donoM rAjakumAra vijaya aura vaijayanta acyuta devaloka se cyuta hokara sUrya tilaka aura candratilaka nAmaka vidyAdhara bane / ve donoM vidyAdhara apanA pUrva janma jJAta ho jAne se apane pUrva janma ke pitA Apako dekhane ke lie yahA~ Ae haiM / ve hI kautuka vaza ina donoM murgoM ke madhya praveza kara inako paraspara lar3ane ko uttejita kara rahe haiM / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] ye yahA~ se muni bhogavarddhana ke pAsa jAkara dIkSA grahaNa kareMge aura karmakSaya kara mokSa prApta kareMge / (zloka 152-159) yaha sunakara donoM vidyAdhara kumAra prakaTa hue aura pUrva kI taraha hI svayaM ko unakA putra samajha kara ghanaratha ko praNAma kara svagRha lauTa ge| (zloka 160) __ jaba una murgoM ne yaha bAta sunI to ve mana hI mana socane lage, hAya, yaha saMsAra kitanA bhaya aura kleza se pUrNa hai| hamane jIvana meM vaNika rUpa se aisA kucha upArjana nahIM kiyA jisase aura to kyA punaH manuSya janma prApta na kara sake ? kyoMki manuSya janma lAbha aise hI duSkara hai| usa manuSya jIvana ko to hamane AkheTI kI taraha lobhI aura niSThura banake dUsaroM ko Thagakara vyartha hI naSTa kiyaa| kama nApa va kama taula se kevala anya ko hI nahIM ThagA, svayaM bhI paraspara jhagar3A kiyA hai aura Arta dhyAna meM marakara pazuyoniyA~ prApta kI haiM / dhikkAra hai hamako ! (zloka 161-165) aisA socakara unhoMne megharatha ko praNAma kara unase kahA'deva, aba hameM batAe~, hama apanA uddhAra kaise kareMge ?' . (zloka 166) avadhijJAna se unakA bhaviSya jAnakara megharatha unheM bolA'ahaMta deva, nirgrantha guru aura jina prarUpita dayAmaya dharma kI zaraNa grahaNa kro| usI se tumhArA kalyANa hogaa|' (zloka 167) yaha sUnakara murgoM ne vahIM saMvega ko prApta kara anazana meM mRtyu prApta kii| mRtyu ke pazcAt ve bhUtaratnA araNya meM tAmracUla aura suvarNacUla nAmaka do mahaddhika bhUta-nAyaka ke rUpa meM utpanna hue| avadhijJAna se apanA pUrva bhava jJAta ho jAne se vimAna meM baiThakara ve apane pUrva janma ke upakArI yuvarAja megharatha ke pAsa ge| ve megharatha ko praNAma kara bole (zloka 168-171) 'ApakI kRpA se hama vyantara yoni meM utpanna hue haiN| hama apane karmAnusAra pUrva janmoM meM manuSya, hastI, mahiSa, meSa aura anta meM murge ke rUpa meM pUrNa AyuSya lekara janme the| murge ke janma meM na jAne hamane kitane kIToM kA bhakSaNa kiyaa| hamArI to na jAne kyA durgati hotI yadi Apa hamArI rakSA nahIM karate ? he deva, hama para dayA kara anugraha kareM / isa vimAna para car3hakara samasta pRthvI ko Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [81 dekheM / yadyapi avadhijJAna se Apa to sabhI kucha dekha sakate haiN| phira bhI hameM ApakI sevA kA avasara deN|' (zloka 171-174) isa bhA~ti Agraha karane para sajjanatA meM kSIrasamudra-se megharatha parivAra sahita usa vimAna para cddh'e| vaha vimAna AkAza meM ur3A aura icchAnusAra gati se calane lgaa| jo kucha bhI draSTavya thA use ve aMgulI nirdeza kara megharatha ko dikhalAne lage : (zloka 175-176) _ 'vaha dekhie, yaha meru parvata cAlIsa yojana U~cA aura vaidUryamaNi se nirmita hai| isake kiraNa-jAla meM aisA pratIta ho rahA hai mAno AkAza meM dUrvA aMkurita ho gaI hai| ratna-siMhAsana sahita cAroM ora se rakSita vaha arddhacandrAkRti zilA hai| ye zilAe~ arhatoM ke snAnAbhiSeka jala se pavitra haiN| ye zAzvata jinezvaroM ke mandira haiM aura pANDuka vana hai| isake puSpa arhatoM kI pUjA meM nivedita hokara jIvana kI sArthakatA prApta karate haiN| ye chaha varSadhara parvata haiM jisase caudaha mahAnadiyAM pravAhita hotI haiN| ye chaha sarovara haiN| yaha dekhie, yaha vaitADhaya parvata hai jisakI donoM zreNiyoM para vidyAdhara nivAsa karate haiM aura jo bharata kSetra ko do bhAgoM meM vibhAjita karatA hai| vetADhaya parvata ke zikhara para sthita ve zAzvata jina-mandira haiN| jambUdvIpa ko veSTana karatI vAtAyana sahita cakrAkAra prAcIra haiM / yahAM vidyAdhara krIr3A karane Ate haiN| (zloka 177-183) __ 'vaha dekhie, lavaNa samudra jisameM bahuta prakAra ke jala-jantu rahate haiN| kAloda pariveSTita vaha dhAtakI khaNDa dvIpa hai / ye donoM meru parvata haiM jinakI zilAoM para arhatoM kA janmAbhiSeka hotA hai| ye donoM ISvAkAra parvata haiM jina para zAzvata jina mandira haiM / vaha dekhie puSkarArddha dvIpa jo dekhane meM dhAtakI khaNDa jaisA hai| yaha mAnuSottara parvata hai| manuSya yahIM taka A sakate haiM / isake Age kA sthAna manuSyoM ke lie agamya hai|' (zloka 184-186) ___isa prakAra mAnaSottara parvata taka samasta sthAnoM ko dikhAkara ve puNDarIkinI nagarI ko lauTa aae| megharatha ko prAsAda meM utArakara aura unheM praNAma kara vahA~ unhoMne ratnoM kI varSA ko| phira apane nivAsa ko cale ge| (zloka 187-188) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] kAlAntara meM laukAntika devoM ne Akara mahArAja dhanaratha se kahA-'svAmI, dharma tIrtha kI pravartanA kre|' dhanaratha bodhita to the hI ataH unakI bAta sunakara eka varSa taka varSIdAna dekara megharatha ko rAjA banAkara aura dRr3haratha ko yuvarAja rUpa meM niyukta kara unhoMne pravrajyA aGgIkAra kara lii| kevala-jJAna utpanna hone para bhavya jIvoM ko upadeza dete hue ve pRthvI para vicaraNa karane lge|' (zloka 189-191) jinakA pAdapITha ajasra rAjAoM ke mukuToM dvArA dharSita hotA hai aise megharatha dRr3haratha sahita rAjya saMcAlana karane lge| eka dina prajA ke anurodha para vinoda ke lie ve devaramaNa nAmaka udyAna meM Ae / vahAM jaba ve apanI rAnI priyamitrA sahita eka azoka vRkSa ke nIce baiThakara saMgIta suna rahe the usI samaya hajAroM bhUta vahA~ upasthita ho gae aura unheM abhUtapUrva saMgItAnuSThAna dikhAne kI icchA prakaTa kii| unameM kisI kA peTa lambodara kI bhA~ti thA to kisI kI deha itanI kRza thI ki lagatA thA mAno rasAtala ko pakar3e rahane ke lie hI ve sRSTa hue hoN| kisI kA paira itanA lambA thA ki lagatA thA mAno ve tAla vRkSa para car3he hue hoN| koI apanI dIrgha bAhaoM ke kAraNa sarpa-veSTita vRkSa-se lage rahe the| kisI ne soM ke alaGkAra dhAraNa kara rakhe the to kisI ne nevaloM ke / kisI kI deha para cIte kI chAla thI to kisI ke bAgha kii| kisI ne deha para bhasma ramA rakhI thI to kisI ne gandha dravyoM ko| kisI ke gale meM ulluoM kI mAlA laTaka rahI thI to kisI ke zakuni kii| kisI ke gale meM chachandaroM kI mAlA thI to kisI ke gale meM chipakaliyoM kI, to kisI ke gale meM haDDiyoM kii| koI aTTahAsa kara rahA thA to koI cItkAra / koI ghor3e kI taraha hinahinA rahA thA to koI megha kI taraha garaja rahA thaa| koI bhujAoM ko pITa rahA thA to koI tAlI bajA rahA thaa| koI mukha se vAdya-dhvani nikAla rahA thA to koI kA~kha se| dharatI ko jo vidIrNa kara de aura AkAza ko phAr3a DAle aise abhUtapUrva pada-vinyAsa aura deha saMcAlana kara ve tANDava nRtya dikhAne lge| (zloka 192-203) rAjA ke vinoda ke lie jaba ve isa prakAra nRtya dikhA rahe the tabhI AkAza se eka divya vimAna prakaTa huaa| usa vimAna meM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 83 rati aura kAmadeva - sA sundara eka puruSa aura eka strI thI / unheM dekhakara rAnI priyamitrA ne rAjA se pUchA - 'deva, ve kauna haiM ? kyoM aura kahA~ se yahA~ Ae haiM ?" (zloka 204 - 206 ) pratyuttara meM megharatha bole- 'isa jambUdvIpa ke bharatakSetra meM vaitADhya parvata kI uttara zreNI para alakA nAmaka eka nagarI hai / vahAM vidyAdhararAja vidyudratha aura unakI rAnI manoramA nivAsa karatI hai / unako eka putra huA jo vRkSa kI taraha mahAzaktizAlI thA / usake janma ke pUrva rAnI ne siMhavAhita eka ratha dekhA thA ataH usakA nAma rakhA siMhastha / vayaH prApta hone para candra jaise rohiNI se vivAha karatA hai usI prakAra usane apane upayukta aura anukUla kulotpannA vegavatI se vivAha kiyA / kAlAntara meM vidyudratha ne use yuvarAja pada para adhiSThita kiyA / putra ke vayaska ho jAne para rAjA kA yahI karttavya hotA hai / taduparAnta siMhastha, siMha jaise araNya meM icchAnusAra vicaraNa karatA hai usI prakAra krIr3A kSetroM meM, udyAnoM meM, vApiyoM meM yauvana sukha bhoga karate hue vicaraNa karane lage / ' (zloka 207-212) 'eka dina vidyudratha ke mana meM AyA ki isa saMsAra meM saba kucha vidyutaprabhA kI taraha hI kSaNa-bhaMgura hai / isa bhAMti saMsAravirakta hokara unhoMne siMharatha ko siMhAsana para baiThAyA aura guru ke sammukha jAkara saba prakAra ke Arambha - samArambhoM se saMyama le liyA / mukti ke AkAMkSI hokara unhoMne saMyama aura vrata kA pAlana kara dhyAna ke dvArA aSTa karmoM ko kSaya kara antataH mokSa prApta kiyA / ' ( zloka 213-215) 'udIyamAna sUrya kI taraha prabhA sampanna siMhastha ne kramazaH jise pAnA kaThina hai aise vidyAdharoM ke cakravartItva ko prApta kiyA / eka dina rAta meM unhoMne vinidra yogI kI taraha isa prakAra cintana kiyA - vanajAta yUthi puSpa kI taraha merA jIvana vyartha hai / saMsAra sAgara ko atikrama karane meM jo jahAja se haiM aise sarvajJa arhatoM kA darzana kara svayaM ko pavitra aura dhanya banAU~ / kAraNa, unakA eka bAra darzana karanA hI svapna meM dekhe kalpataru - sA hai / ' ( zloka 216-219) 'aisA socakara ve patnI sahita arhat amitavAhana ke darzanoM Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] ke lie dhAtakIkhaNDa sthita pazcima videha kI sItodA nadI ke taTa para sthita sUtra vijaya ke khaDgapura nagara meM ge| arhat kI vandanA kara unhoMne vahAM saMsAra-sAgara ko uttaraNa karane meM jahAjasI unakI dezanA sunii| saMsAra-dAvAnala ko nirvApaNa karane vAlI unakI dezanA sunakara aura unheM vandanA kara ve sva-nagarI ko lauTane ko yAtrAyita hue| jAne ke samaya unake vimAna kI gati samudra sthita zara vana se jaise jahAja kI gati avaruddha ho jAtI hai vaise hI avaruddha ho gii| / (zloka 220-224) _ 'mere vimAna kI gati kisake dvArA ruddha huI hai yaha jAnane ko unhoMne nIce dekhA aura mujhe vahAM khar3e dekhaa| kruddha hokara unhoMne mujhe uThA lenA cAhA; kintu maiMne unheM bAe~ hAtha se pakar3a liyaa| siMha dvArA pakar3A gayA hAthI jaise cillA uThatA hai vaise hI ve cillA utthe| yaha dekhakara unakI patnI aura anucaroM ne mujhase unakI surakSA caahii| maiMne unheM jaba mukta kara diyA to unhoMne isa bhUtavAhinI kI sRSTi kara usa saMgItAnuSThAna kA Ayojana kiyA hai|' (zloka 225-228) priyamitrA ne punaH pUchA-'deva, inhoMne pUrva janma meM aisA kyA kiyA thA jo isa janma meM aisI Rddhi ke adhikArI bane haiM ?' (zloka 229) megharatha bole-'devI, puSkarArddha ke pUrva bharata meM siMhapura nAmaka eka nagara hai| vahAM uccakulajAta rAjagupta rahate the| dAridraya ke kAraNa ve anya ke yahAM kAma kara apanI jIvikA kA nirvAha karate the| zaMkhikA nAmaka unakI eka patnI thii| vaha jisa prakAra unake anugata thI vaisI hI dharma ke prati zraddhAzIla thii| vaha bhI anya ke ghara kAma karatI thii| (zloka 230-232) _ 'eka dina phaloM ke lie ve donoM vRkSoM se zobhita siMhagiri parvata para ge| idhara-udhara phaloM kI khoja karate hue unhoMne muni sarvagupta ko dekhaa| usa samaya ve dezanA de rahe the| vidyAdhara sabhA meM upaviSTa una muni ke pAsa jAkara unheM vandanA kara ve bhI vahAM baiTha gae / muni ne unake lie vizeSa rUpa se dharma kA upadeza diyA / kAraNa, mahAn vyakti daridra ke prati vizeSa karuNArdra hote haiN|' (zloka 233-236) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [85 'dezanA zeSa hone para ve munirAja ko praNAma kara bolebhagavan, hamane pApI hone para bhI Aja bhAgyodaya se ApakA darzana prApta kiyA hai| Apa to svabhAva se hI sabake prati karuNAzIla haiN| phira bhI hama duHkhI Apase anurodha karate haiM, he jagatpUjya, hameM koI aisI tapa-vidhi kA vidhAna deM jo hameM isa dAridraya se mukta kara de| muni ne unake upayukta battIsa kalyANaka tapa kA vidhAna diyaa| ve sammata hokara ghara lauTa Ae aura tIna-tIna dinoM ke do upavAsa, eka-eka dina ke battIsa upavAsa kie| vrata ke pAraNe ke dina ve daravAje kI ora dekhate hue kisI atithi rUpa meM muni kI pratIkSA karane lage / ThIka usI samaya muni dhRtidhara unake ghara meM praviSTa hue| muni dhatidhara ko unhoMne bhakti-bhAva se AhAra-pAnI bhraayaa| (zloka 237-242) 'kAlAntara meM muni sarvagupta punaH vahAM lauTa aae| ve phira dezanA sunane gae / dezanA sunakara vivekazIla hone ke kAraNa mAnavajanma ko kalpavRkSa rUpa phala pradAna karane vAlI muni dIkSA grahaNa kara lii| guru ke Adeza se muni rAjagupta ne kaThina AcAmAmla (AyaMbila) varddhamAna tapa kiyA aura anta meM cAra zaraNa grahaNa kara, anazana dhAraNa kara liyaa| mRtyu ke pazcAt dasa sAgaropama kI Ayu lekara ve brahmaloka meM deva-rUpa meM utpanna hue / (zloka 243-246) 'brahmaloka se cyuta hokara rAjagupta vidyudratha ke putra rUpa meM vidyAdhararAja siMharatha hue| inakI patnI siMhikA bhI bahuvidha tapasyA kara brahmaloka meM devarUpa meM utpanna huI / vahAM se cyuta hokara unakI patnI rUpa meM utpanna huii| aba ve sva-nagara lauTakara apane putra ko siMhAsana para baiThAkara mere pitA se dIkSA grahaNa kreNge| tapa aura dhyAnAdi se aSTakarmoM ko kSaya kara kevalajJAna prApta kareMge aura anta meM mokSa jaaeNge| (zloka 247-250) __yaha vivaraNa sunakara siMhastha megharatha ko bhakti-bhAva se praNAma kara apane rAjya ko lauTe aura putra ko siMhAsana para baiThAyA / mana upazAnta hone se unhoMne dhanaratha se dIkSA grahaNa kI aura tapAdi anuSThAna kara mokSa prApta kiyaa| (zloka 251-252) antaHpurikA aura anucarAdi sahita rAjA megharatha devaramaNa Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86] udyAna se puNDarIkinI nagarI Ae / kAlAntara meM eka dina jaba pauSaNa kara pauSadhazAlA meM baiThe vijJajanoM se jina - prarUpita dharma kI vyAkhyA kara rahe the usI samaya eka kapota mRtyu bhaya se karuNa nayana lie kA~patA huA unakI goda meM A baiThA / manuSya kI bhASA meM jaba vaha vinatI karane lagA - 'mahArAja, merI rakSA kareM / ' taba unhoMne 'Daro mata, Daro mata' kahakara prabodha diyA / usa prabodha se zAnta hokara vaha karuNA sAgara rAjA kI goda meM putra jaise pitA kI goda meM baiThatA hai vaise hI nizcinta hokara ArAma se baiTha gayA / tabhI sarpa ke pIche garur3a - sA daur3atA huA eka bAja AyA aura manuSya kI bhASA meM rAjA se nivedana kiyA- 'mahArAja, yaha merA AhAra hai / use zIghra chor3a deM / ' rAjA ne kahA- 'maiM use tumheM nahIM sauMpU gA / kAraNa, Azrita kA parityAga karanA kSatriya dharma nahIM hai / taduparAnta tumhAre jaise buddhimAna pakSI ko sva-jIvana ke lie anya kI hatyA karanA upayukta nahIM hai / tumhAre DaineM se yadi koI eka paMkha noca le to usase tumheM jaisI vyathA hogI vaisI hI vyathA dUsaroM ko bhI tumhAre isa kArya se hogI / phira hatyA kA to kahanA hI kyA ? usako khAkara kSudhA nivAraNa kI tumhArI tRpti kSaNika hai; kintu usakA to jIvana hI khatma ho jAegA / jo paMcendriya jIvoM kI hatyA karate haiM, unakA mAMsa khAte haiM, unheM narakavAsa kA asahya duHkha bhoganA par3atA hai / kSudhArtta hone para bhI vivekavAna jIva ke lie eka ora asIma yAtanAdAyI aura dUsarI ora muhUrta bhara ke lie sukhaprada aisI jIva hatyA karanA ucita nahIM hai / anya khAdya se bhI tumhArI kSudhA kA nivAraNa ho sakatA hai / jo pittAgni cInI se nivArita ho sakatI hai vaha dUdha se bhI ho sakatI hai / jIvahatyA karake jo naraka duHkha bhoganA par3atA hai use sahana karane ke atirikta koI upAya nahIM rahatA hai / ataH jIva hatyA se virata virata hokara ahiMsA nIti kA pAlana karo jisase janma-janmAntaroM meM sukha prApta ho / ' ( zloka 253 - 267) bAja pakSI ne bhI manuSya kI bhASA meM hI pratyuttara diyA'mere bhaya se yaha kapota ApakI zaraNa meM AyA hai; kintu maiM kSudhA kisakI zaraNa meM jAU~ Apa hI kahie ? kyoMki jo mahAn haiM, karuNAzIla haiM unakI karuNA to saba para hI hogI / Apa jisa Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [87 prakAra usakI rakSA kara rahe haiM usI prakAra merI bhI rakSA karie / bhUkha ke mAre merI zvAsa ruka rahI hai / acchA aura bure kA vyavahAra to jIva taba karatA hai jaba vaha svacchanda rahatA hai / dharma-prANa vyakti bhI kSudhA se pIr3ita hokara kyA-kyA anyAya nahIM kara baiThatA ? ataH he rAjan ! abhI nIti kI bAta chor3ie / yaha merA AhAra hai / use mujhe lauTA deM / yaha kaisI nIti hai ki eka kI rakSA ke lie dUsare kI hatyA kareM ? rAjan, maiM aura kisI bhI bhojana se tRpta nahIM ho sakatA / mere dvArA nihata bhaya trasta jIvoM ke mAMsa khAne kA hI maiM abhyasta hUM / ' (zloka 268-273) megharatha bole- 'maiM isa kabUtara ke vajana ke barAbara mAMsa apanI deha se kATakara tumheM dU~gA / use khAkara tuma apanI kSudhA zAnta karo / ' ( zloka 274 ) 'taba aisA hI ho', kahakara bAja ne yaha bAta svIkAra kara lI / rAjA ne tulAdaNDa para eka ora usa kabUtara ko rakhA aura dUsarI ora apanI deha se mAMsa kATakara palar3e meM rakhane lage; kintu rAjA jitanA mAMsa kATa-kATakara palar3e meM rakhate jAte vaha kabUtara bhI usI prakAra bhArI hotA calA jAtA / rAjA ne jaba dekhA yaha kabUtara apanA vajana bar3hAtA jA rahA hai to ve svayaM tarAjU para car3ha gae / ' rAjA ko tulAdaNDa para car3hate dekha unake anucara hAya-hAya karane lage mAno sandeha kI tulAdaNDa para ve car3ha gae hoM / sAmanta evaM mantrIgaNa unase bole - 'deva, Apa yaha kyA anartha kara rahe haiM / Apa apanI isa deha se samasta pRthvI kI rakSA karate haiM / eka pakSI ke lie Apa apanI deha kaise de sakate haiM ? phira yaha pakSI chadmaveSI koI deva yA dAnava lagatA hai / kAraNa, sAmAnya kabUtara kA itanA vajana kaise ho sakatA hai ? ( zloka 275 - 281) jaba ve aisA kaha rahe the tabhI kirITa, kuNDala aura mAlA dhAraNa kie mAno samRddhi hI mUrtimanta ho gaI ho aisA deva upasthita huA / usane rAjA ko sambodhana kara kahA - 'mahArAja, Apa manuSyoM ke ananya haiM / graha jaise sva-sthAna se cyuta nahIM hote usI prakAra Apa bhI mAnavatA se cyuta nahIM ho sakate / deva-sabhA meM indra ne jaba ApakI prazaMsA kI to vaha mujhe avizvasanIya lagI / ataH maiM ApakI parIkSA lene AyA / pUrva janma ke virodha ke kAraNa Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] ina donoM pakSiyoM ko lar3AI ke lie udyata dekhakara maiM hI inheM prerita kara yahAM le AyA thaa| mujhe kSamA kreN|' (zloka 282-285) __ aisA kahakara rAjA ko svastha kara vaha deva svarga ko calA gyaa| sAmanta, nRpa aura anya upasthita vyakti AzcaryAnvita hokara rAjA se pUchane lage-'deva, yaha kabUtara aura bAja pUrva janma meM kauna the? inake virodha kA kyA kAraNa thA? aura vaha deva bhI pUrva janma meM kauna thA ?' (zloka 286-287) megharatha ne kahA-'isa jambUdvIpa ke airAvata kSetra meM zrI ke kamaladala-sA padminIkhaNDa nAmaka eka nagara thA / sAgaradatta nAmaka samudra-sA mahAdhanazAlI eka vaNika vahAM rahatA thaa| usakI eka mAtra patnI kA nAma thA vijysenaa| usake do putra the dhana aura nandana / kramazaH bar3e hote hue unhoMne yauvana prApta kiyaa| pitA ke dhana meM garvita bane ve ahaMkArI hokara nAnAvidha krIr3AoM meM samaya vyatIta karane lge| (zloka 288-291) ___ 'eka dina ve sAgaradatta ko praNAma kara bole-'pitAjI, Adeza dIjie, hama vANijya ke lie videzoM meM jAe~ / ' yaha sunakara Anandita hue sAgaradatta ne unheM videza jAne kI anumati de dii| putra jaba bar3A hokara pitA kI sahAyatA karatA hai to usase adhika Ananda pitA ke lie anya nahIM ho sktaa| ve bahuta-sA paNya dravya lekara sArthavAha sahita kramazaH nAsapura nAmaka eka vRhad nagara meM phuNce| vahAM vyavasAya karate hue unheM kutte ke eka mAMsakhaNDa kI taraha eka mahAghe ratna prApta huaa| usI ratna ke lie kruddha hokara ve vanya vRSabha kI taraha paraspara zaGkha nadI ke kinAre mAra-pITa karane lge| isI mAra-pITa meM ve donoM jala meM gira gae aura usI kSaNa mRtyu ko prApta ho ge| lobha se kisakI mRtyu nahIM hotI ? mRtyu ke pazcAt ve donoM bhAI inhIM pakSiyoM ke rUpa meM utpanna hue| pUrva janma ke vaira ke kAraNa ve isa janma meM bhI paraspara zatru bana gae / (zloka 292-298) 'isa jambUdvIpa ke pUrva videha ke alaGkAra-svarUpa ramaNIya nAmaka vijaya meM sItA nadI ke dakSiNa taTa para zubhA nAmaka eka nagarI thii| usI nagarI meM Aja ke paJcama bhava pUrva meM rAjA sumitasAgara kA aparAjita nAmaka eka putra thaa| maiM baladeva thA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [89 aura merA anuja anantavIrya vAsudeva thA / vahI vAsudeva dRr3haratha hai / usa samaya dIrghabAhu damitAri prativAsudeva the| unakI kanyA kanakazrI ke lie hamane use yuddha meM mArA thA / usI ne bhava bhramaNa karate hue isI jambUdvIpa ke bharatakSetra meM aSTApada parvata kI talahaTI meM nivRti nadI ke tIra para somaprabha nAmaka tApasa ke putra rUpa meM janma liyaa| bAlatapa karate hue mRtyu ke pazcAt vahI surUpa nAmaka deva haa| IzAnendra dvArA kI gaI merI prazaMsA ko sahana na kara sakane ke kAraNa vaha merI parIkSA lene aayaa|' (zloka 299-305) __kabUtara aura bAja ne megharatha dvArA kahI apane pUrva bhava kI kathA sUnakara usI kSaNa jAtismaraNa jJAna ko prApta kiyA aura mUcchita hokara gira pdd'e| rAjA ke anucaroM ne jaba unheM havA dI, jala chir3akA to ve mAno nIMda se jAge hoM isa prakAra mUrchA bhaMga hone se jAga utthe| unhoMne svabhASA meM rAjA se kahA- 'prabhu, Apane hamAre pUrva janma kA duSkRtya smaraNa kraayaa| jisake phalasvarUpa hameM yaha tiryaJca yoni prApta huii| atyadhika lobha ke vazavartI hokara Apasa meM mAra-pITa kara hamane eka manuSya janma hI naSTa nahIM kiyA; isa janma meM bhI naraka meM jAne yogya upakrama kara rahe the| andhakUpa meM girate hue ko hAtha se bacA lene kI taraha Apane hameM bacA liyaa| aba se he svAmin, Apa hameM kumArga se sumArga para le jAkara hamArI rakSA kareM tAki hamArA utthAna ho|' (zloka 306-311) megharatha ne jo ki avadhijJAna ke samudrarUpa the, unheM bhavya jIva samajhakara yathAsamaya anazana grahaNa karane ko khaa| unhoMne anazana dhAraNa kara dharma bhAvanA meM mRtyu prApta kI aura bhavanavAsI devI ke indrarUpa meM janma grahaNa kiyA / (zloka 312-313) rAja megharatha pauSadha zeSa kara mAno mUrtimanta dharma hI hoM isa prakAra rAjya karane lge| eka dina bAja aura kabUtara kI kathA smaraNa ho Ane para mahAzAnti kI bIja rUpa saMsAra-virakti prApta kii| unhoMne tIna dina taka upavAsa kA pariSaha sahana karane ke lie pratimA dhAraNa kI aura zarIra ko parvata kI taraha sthira kara liyaa| usI samaya IzAnendra jo ki antaHpurikAoM ke sAtha sva-vimAna meM avasthita the sahasA 'Apako namaskAra karatA hUM' kahakara kisI ko Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra kiyaa| yaha dekhakara indrANiyoM ne pUchA- 'deva, atyanta zraddhA se abhI Apane kisako namaskAra kiyA ? saMsAra meM kauna hai jo Apake lie bhI namana karane yogya hai|' (zloka' 314-318) IzAnendra bole-'devI, arhat dhanaratha ke putra megharatha sarovara meM jaise zveta kamala suzobhita hotA hai usI prakAra abhI puNDarIkinI nagarI meM upavAsa aura pratimA dhAraNa kie suzobhita ho rahe haiN| ve bhAvI tIrthaGkara haiM aura bharata kSetra ke alaGkAra rUpa haiM / yahAM se unheM dekhakara maiMne namaskAra kiyA hai| manuSya kA to kahanA hI kyA, deva-dAnava, yahAM taka ki indra bhI unako dhyAna se vicalita karane meM samartha nahIM hai|' (zloka 319-322) . . IzAnendra kI do indrANiyAM surUpA-atirUpikA ko isa kathana para vizvAsa nahIM huaa| ataH ve megharatha kA dhyAna bhaMga karane pRthvI para utarI aura mInaketu kA prAsAda-sA yA Ayudha rUpI sundarI striyoM kI sRSTi ko| ve sRSTa sundariyAM madana ko jIvita karane meM auSadhi rUpa thiiN| unhoMne hAva-bhAva se, anukala upasarga se unakA dhyAna bhaMga karanA cAhA / laharAtI huI veNI ke bandhana dvArA unameM se eka ne prema ke udgama sthala rUma skandha deza ko pradarzita kiyA / dUsarI arddhaskhalita vastroM se apane nitamba dikhAne lagI jaisedarpaNa se AvaraNa haTAyA gayA ho / sakhiyoM se bAta karane ke bahAne eka ne bhra deza ko bAra-bAra kampita kiyaa| mAno vaha madana kA astra nikSepa kara rahI hai| eka ne praNayAviSTa mukha aura netroM kI abhivyakti se gandhAra grAma meM azlIla gIta gaayaa| eka sundarI sva-anubhUta kAmakrIr3A kI bAta anya sakhI ko bAra-bAra kahane lgii| anya eka ne kAmAta kI bhAMti vibhinna mudrAe~ pradarzita kara unameM kAma-vAsanA jAgRta karanA caahaa| koI unase bAta karane ko kahane lagI, kisI ne unake hAtha kA sparza cAhA, kisI ne unase kaTAkSa kI yAcanA kI, kisI ne unakA AliMgana karanA caahaa| isa prakAra prabhAta hone taka unhoMne kAma-kalA kA pradarzana kiyaa| hIre para jaise kulhAr3I kA AghAta vyartha hotA hai usI prakAra rAjA megharatha para pheMke unake samasta kAma-vANa vyartha ho jAne se indrANiyoM ne apane mAyAjAla ko sameTa liyaa| anutapta ve megharatha ko praNAma kara sva-nivAsa ko lauTa giiN| (zloka 323-335) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [91 prazAntamanA megharatha ne pratimA aura upavAsa bhaMga kiyaa| rAtri kI ghaTanA kA smaraNa kara ve mukti lAbha ke lie vyagra ho uThe / pradhAna mahiSI priyamitrA ne svAmI ko mukti ke lie vyAkula dekha kara svayaM bhI mukti kI AkAMkSA karane lgii| kAraNa, satI strI svAmI ke patha kA anusaraNa karatI hai| kAlAntara meM arhat ghanaratha pravrajana karate hue vahAM Ae aura IzAnakoNa meM avasthita ho ge| anucaroM ne megharatha ko unake AvAgamana kA saMvAda diyaa| unhoMne saMvAdavAhaka ko puraskRta kiyA aura anuja sahita arhat ghanaratha ko vandanA karane ge| arhat bhagavAn ne bhI eka yojana taka sunI jA sake aura jo sabake lie bodhagamya thI aisI bhASA meM dezanA dii| dezanA samApta hone para megharatha unheM praNAma kara bole'bhagavana, Apa sabakI rakSA karane vAle haiM ataH merI rakSA kreN| Apa sarvajJa haiM phira bhI haiM sabake kalyANakArI / jagannAtha, maiM Apase eka anurodha karatA haM-he prabhu, apanA kalyANa kauna nahIM cAhatA ? ataH jaba taka maiM rAjya siMhAsana para kisI ko baiThAkara nahIM lauTa taba taka Apa yahIM avasthita rheN| lauTakara maiM Apase dIkSA grahaNa kruuNgaa|' (zloka 336-343) ____ 'zubha kArya meM vilamba mata karo'-arhat dhanaratha ke aisA kahane para megharatha ghara gae aura apane anuja se bole- 'bhAI, aba isa rAjya-bhAra ko tuma grahaNa karo tAki maiM dIkSA grahaNa kara saka / pathika kI bhAMti bhramaNa karate-karate aba maiM thaka gayA huuN|' taba dRr3haratha karabaddha hokara bole-'satya hI yaha saMsAra duHkhamaya hai| jo vivekazIla hote haiM ve isakA parityAga kara dete haiM / isa rAjya kA bhAra mujha para DAlakara, jabaki saMsAra samudra kA atikramaNa nahIM kiyA jA sakatA, Apa merA parityAga kyoM kara rahe haiM ? Aja taka Apane mujhe apane mana ke anukUla hI samajhA to aba usakA vyatikrama kyoM kara rahe haiM ? kRpayA mujha para dayA kreN| Apa apanI taraha merI bhI rakSA kreN| Aja pitAjI se Apake sAtha maiM bhI dIkSita hoU~gA / yaha rAjya bhAra Apa kisI anya ko sauMpeM / (zloka 344-349) taba megharatha ne svapUtra meghasena ko rAjya diyA aura dRDharatha ke putra rathasena ko yuvarAja pada para abhiSikta kiyaa| meghasena dvArA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA-mahotsava anuSThita huaa| taduparAnta dRr3haratha evaM sAta sau putra aura cAra hajAra rAjAoM sahita megharatha arhat ghanaratha ke nikaTa jAkara dIkSita ho gae / jise sahana karanA kaThina hai-aisA pariSaha sahana kara tIna guptiyoM aura pAMca samitiyoM kA pAlana kara zarIra ke prati mamatva tyAgI ve mahAtmA dRr3haratha sahita vrata, tapAcaraNa aura aMgAdi zAstroM kA adhyayana kara pRthvI para vicaraNa karane lge| (zloka 350-354) arhat ke prati bhakti-bhAvApanna hokara unhoMne bIsa sthAnaka kI upAsanA kara jise arjana karanA atyanta kaThina hai aisA tIrthaGkara gotra karma upArjana kiyaa| (zloka 355) ____siMha nikrIr3ita nAmaka ghora tapa kara eka lakSa pUrva taka unhoMne muni-dharma kA pAlana kiyaa| tatpazcAt amaratilaka parvata para ArohaNa kara yathAvidhi anazana grahaNa kara liyaa| (zloka 356-357) mRtyu ke pazcAta ve sarvArthasiddhi nAmaka vimAna meM utpanna hue| unake pavitramanA anuja dRr3haratha bhI kucha samaya ke pazcAta anazana grahaNa kara mRtyu ke pazcAt pUrvavartI vimAna meM utpanna hue| (zloka 358) caturtha sarga samApta paMcama sarga jambUdvIpa ke bharata kSetra ke kuru deza meM hastinApura nAmaka nagara thaa| usake prAsAda ke svarNavarNIya zikharoM kI kalAkRti anAyAsa udgata pItapuSpA vanyalatA-sI lagatI thii| (zloka 1-2) isake cAroM ora vartulAkAra eka parikhA thI jisake svaccha aura nirmala jala meM nagara prAkAra darpaNa kI bhA~ti pratibimbita hotA thaa| nagara ke udyAna sthita kyAriyoM ke nikaTartI zyAma vakSarAji jala-AharaNa ke lie avatarita meva-se lagate the| nagara kI ratnajar3ita chatoM para candra kiraNa pratibimbita hone se dahI ke bhrama meM gRha-mArjAra unheM cATane lgtiiN| mandiroM se nikalatI aguru kI dIrgha dhUma-zikhA khecara kanyAoM kI anAyAsa hI lajjA kA nivAraNa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [93 krtiiN| vipaNi zreNiyoM meM pralambita ratnamAlAe~ dekhakara aisA lagatA mAno samasta udadhiyoM se ratna AharaNa kara liyA gayA hai| havA meM hilatI mandira sthita patAkAoM kI chAyA dharmarUpI sampada kI rakSA ke lie niyukta ajagaroM kA bhrama utpanna karatI thiiN| pratigaha kA gaha-prAMgaNa indranIla maNiyoM se nirmita hone ke kAraNa jalapUrNa krIr3AvApI-sA lagatA thA / (zloka 3-9) isa nagarI ke rAjA kA nAma thA vizvasena / ikSvAku vaMza ke candra-se ve sabhI ke nayanoM ke Ananda the| unakI kIrtirUpI kaumudI se yaha pRthvI Alokita thii| jo unakI zaraNa grahaNa karate unake lie ve vajragRha rUpa the, yAcakoM ke lie kalpataru tulya aura zrI evaM vAk kA sauhArdapUrNa milana-sthala / unakI asIma kIrti mAno dvitIya samudra hI thI; samudra jaise vizAla nadiyoM ko grAsa kara letA hai vaise hI ve zatruoM kI kIrtigAthA kA grAsa kara lete the| unake pratApa se jaba samasta zat hI damita ho gae the taba astrazastroM kA vyavahAra to hotA hI kaise ? paNyadravya kI bhA~ti ve AyudhazAlA meM hI saMrakSita rahate / jo yuddha cAhatA usake kaNTha para ve paira rakhate, jo zaraNa cAhatA usakI pITha para hAtha, mAno donoM ke prati hI ve nirapekSa the| yuddha kSetra meM myAna se nikAlI unakI talavAra Agata vijayazrI kA mAno koSa hI thii| nIti unakI anuja thI, yaza unakI priyA, guNa mitra aura rAjyopAdhi bhRtya / ataH unake sahacara aise lagate mAno deha se hI nirgata hue hoN| pRthvI ko Ananda dene ke lie hI ve U~ce pada para AsIna the| megha meM bijalI-sI acirA nAmaka unakI patnI thii| ramaNiyoM meM vaha cUr3AmaNi thI, guNoM meM bhI vaise hI saccaritrA thii| sAdhvI patniyoM meM agragaNyA ve bAhara meM jaise muktAmAlA ko dhAraNa kiyA jAtA hai usI taraha pati ko dina-rAta hRdaya meM dhAraNa kie rahatI thiiN| unakA rUpa dekhakara lagatA thA mAno svarga kI deviyoM kA nirmANa bhI unake nirmANa ke pazcAt avaziSTa paramANuoM se huA thaa| jAhnavI jaise pRthvI ko pavitra karatI hai usI prakAra pRthvI-vanditA ve pRthvI ko pavitra karatI thii| vinaya se jhake unake kandhoM ko dekhakara lagatA mAno sasneha ve dharatI ko dekha rahI hoM kAraNa vaha pRthvI unake svAmI dvArA rakSitA thii| somanasa vana meM vividha varNa ke phUla jaise paMkti Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94] baddha bhAva se vikasita hote haiM usI prakAra ramaNiyoM ke samasta guNa unameM vikasita hue the| vizvasena aura acirA ne indra aura indrANI kI taraha sukha bhoga karate hue dIrghakAla vyatIta kiyaa| (zloka 10-24) anuttara vimAna ke sarvazreSTha sthAna sarvArthasiddhi-se megharatha kA jIva pUrNAyu bhoga kara bhAdra kRSNA saptamI ko candra jaba bharaNI nakSatra meM thA vahA~ se cyuta hokara rAnI acirA ke garbha meM praviSTa haa| rAtri ke zeSa yAma meM jaba ve sukha-zayyA para zAyIna thIM taba unhoMne caudaha mahAsvapnoM ko apane mukha meM praveza karate dekhAH madagandha se AkRSTa bha~varoM kI gujAra se mAno unake mukha meM praveza karanA cAha rahe hoM aisA eka zveta hastI, kailAza parvata kI zubhratA mAno jIvanta ho uThI ho yA samasta zveta kamaloM kI zubhratA ko AtmasAt kara liyA ho aisA eka zveta vRSabha, jisakI pUcha ratnakamala kI kalikA-sI lagatI thI, aise hI pUcha uThAe eka kezarI siMha, mAno unakI hI dvitIya AkRti ho aisI hastIdvaya dvArA abhisiMcita lakSmI, mAno AkAza meM indradhanuSa udita huA ho yA zrI va AkAza ko alaMkRta kiyA ho aisI paMcavarNIya divya puSpamAlAe~, svarga ke darpaNa rUpa kaumudI maNDita pUrNacandra, rAtri ko bhI jo dina kI taraha ujjvala kara de aisA sahasramAlI sUrya, nRtyarata kSadra patAkAoM kI mAno natyazAlA ho va dRSTi ke lie Ananda-sA nayanAbhirAma eka dhvajadaNDa, vikasita surabhiyukta kamaloM se jisakA mukha AvRta hai aisA jalapUrNa eka kumbha, zrI kI mAno pIThikA yA vikasita kamala kA mAno hRda ho aisA kamala zobhita jalapUrNa sarovara, taraMgarUpI hAthoM se AkAza sthita megha ko jo sparza karanA cAhatA ho aisA ananta-vistRta eka samudra, dhvajAoM se zobhita ratna-jar3ita svargIya prAsAda-sA eka atulanIya vimAna, devatAoM ke nirmANa ke lie rakSita paramANu puja jise Aloka viccharita ho rahA ho aisI ratnarAzi, lapa-lapa karatI jihvA kI bhA~ti lapalapAtI zikhA jo samagra andhakAra kA grAsa karanA cAha rahI ho aisI nidhUma agni / (zloka 25-41) rAnI acirA ne nIMda se jAgakara rAjA vizvasena ko svapnoM se avagata kraayaa| sunakara rAjA bole, 'ina svapnoM ke darzana se mujhe Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagatA hai tumhAre sarvaguNa yukta triloka rakSaka eka putra hogA ' [ 95 ( zloka 42-43 ) dina meM bulAe gae naimittikoM ne bhI yahI bAta kahI / bole'deva, ina svapnoM ke darzana ke phalasvarUpa ApakA putra yA to rAjya cakravartI hogA yA dharma cakravartI tIrthaMkara hogA / ' rAjA ne yaha sunakara unheM puraskRta kara vidA kiyA / rAnI pRthvI kI taraha putraratna ko garbha meM dhAraNa kie hue rahI / ( zloka 44-45 ) usa samaya kurudeza meM vyAdhi, mahAmArI Adi ke prakopa se vibhinna prakAra se lokakSaya ho rahA thA / prajA ne zAnti ke lie bahuta se upAya jJAta kara unakA prayoga kiyA; kintu bar3avAnala kI taraha vaha zAnta nahIM ho rahA thA; kintu mahArAnI acirA devI ke garbha meM uttama jIva ke Agamana mAtra se hI vaha zAnta ho gayA / kAraNa tIrthaMkaroM ke atizaya kI koI sImA nahIM hotI / ( zloka 46-48 ) nau mahIne sAr3he sAta dina vyatIta hone para jyeSTha mAsa kI kRSNA trayodazI ke dina candra jaba bharaNI nakSatra meM thA aura samasta graha ucca sthAna meM the, taba acirAdevI ne pUrva dizA jaise mRgalAMchana candrako janma detI hai vaise se mRgalAMchana eka putra ko janma diyA | muhUrta bhara ke lie triloka meM sarvatra eka Aloka parivyApta ho gayA jisase naraka ke jIvoM ne bhI pala bhara ke lie Ananda kA anubhava kiyA / ( zloka 49-51 ) dikkumAriyoM kA Asana kampita huA / avadhijJAna se tIrthakara kA janma avagata kara ve Anandita huIM / adholoka kI ATha dikkumAriyAM tIrthaGkara ke gRha meM AIM aura tIrthaGkara evaM unakI mAtA ko yathAvidhi praNAma kara mAtA ko apanA paricaya diyA aura 'Darie mata' aisA kahakara ghUrNivAyu se eka yojana taka kI bhUmi kI dhUla ko dUra kiyA / phira jinendra aura jinendra kI mAtA se na adhika dUra, na adhika pAsa khar3e hokara unakA guNagAna karane lagIM / Urdhvaloka se bhI pUrvAnusAra ATha dikkumAriyAM AIM aura vAri varSaNa kara bhUmi ko svaccha kara ve bhI unakI taraha khar3I rahakara gIta gAne lagIM / pUrva rUcaka se ATha dik kumAriyA~ AIM aura hAtha meM darpaNa lekara jina aura jina mAtA ko praNAma kara Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUraba kI ora khar3I hokara gAne lagIM / dakSiNa rUcaka se ATha dika kumAriyA~ AIM aura hAtha meM svarNakalaza lekara arhat aura arhat mAtA ko praNAma kara dakSiNa dizA meM khar3I hokara gAne lgiiN| pazcima rUcaka se bhI ATha dika kumAriyA~ AIM aura jina evaM jina-mAtA ko praNAma kara pazcima dizA meM jAkara khar3I ho gaIM aura hAtha meM paMkhA lekara unakA guNagAna karane lgii| uttara rUcaka se bhI ATha dika kUmAriyA~ AIM aura unheM praNAma kara hAtha meM cavara lie unakA guNagAna karatI huI uttara dizA meM jAkara khar3I ho giiN| madhyavartI koNa se cAra dik kumAriyA~ AIM aura pUrva kI taraha tIrthakara aura tIrthaMkara mAtA ko praNAma kara hAtha meM dIpaka lie gAtI huI madhyavartI koNa meM jAkara khar3I ho gii| rUcaka dvIpa ke madhya bhAga se cAra dika kumAriyA~ AIM aura unheM praNAma kara tIrthaMkara kI nAbhinAla cAra aMgula rakhakara zeSa kATa dii| taduparAnta jamIna meM gaDDhA khodakara jaise nyAsa rakha rahI hoM, isa bhA~ti usa nAbhinAla ko usa khaDDe meM rakhakara ratnAdi se use pUrita kara use dUrvAdhAsa se AcchAdita kara diyA / sUtikA gRha ke pUrva, uttara aura dakSiNa meM unhoMne cAra catuHzAla ke kadalI gaha kA nirmANa kiyaa| unhoMne arhat aura arhat mAtA ko dakSiNa dizA ke kadalI gRha meM le jAkara catuHzAla ke madhyavartI sthAna meM rakhe ratnajar3ita svarNa-siMhAsana para baitthaayaa| divya sugandhita tela se unakI deha-mardana kI, unake zarIra para gandha-dravyoM kA lepana kiyaa| taduparAnta unheM pUrva dizA ke kadalI gRha meM le jAkara ratnasiMhAsana para baiThAyA aura sugandhita jala, phUloM ke itra aura svaccha jala se snAna krvaayaa| ve unheM divya vastra aura alaGkAra pahanAkara uttara dizA ke kadalI gRha meM le gaIM aura ratna-siMhAsana para baitthaayaa| Abhiyogika devoM dvArA chudra hima parvata se lAe gozIrSa candana kASTha ko jalAkara usakI bhasma ko tAbIja meM bharA aura una tAbIjoM ko donoM ke hAthoM meM bAMdha diyaa| Apa parvata kI taraha paramAyu prApta kareM kahakara unhoMne tIrthaMkara ke kAnoM meM do ratnamaya patthara ThoMke aura jina evaM jina-mAtA ko praNAma kara prasUti gRha meM le Akara zayyA para sulA diyA aura pAsa khar3e hokara jAtaka kA guNagAna karane lgiiN| (zloka 52-71) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [97 siMhAsana kampita hone se zaka tIrthaGkara kA janma avagata kara anucaroM sahita pAlaka vimAna meM baiThakara vahAM AyA / he ratnagarbhA, maiM Apako praNAma karatA hUM' kahakara unhoMne tIrthaGkara-mAtA ko praNAma kiyA aura avasvApinI nidrA meM nidrita kara unake pArzva meM arhat kA pratirUpa rakhakara cAra darpaNoM meM pratibimbita hone kI bhAMti pAMca rUpa dhAraNa kie| eka rUpa meM unhoMne prabhu ko goda meM liyA, anya do rUpoM meM hAtha meM cavara, eka rUpa meM chatra aura pAMcaveM rUpa meM vajra dhAraNa kara prabhu ke Age-Age calane lage / muhUrta mAtra meM ve meruparvata sthita atipANDakavalA meM upasthita hue aura prabhu ko goda meM lekara vahAM rakhe hue siMhAsana para baiTha gae / taduparAnta acyutAdi anya tresaTha indra mAno pUrva sUcanAnusAra Ae hoM isa bhAMti siMhAsana kampita hone ke kAraNa vahAM upasthita ho ge| samudra, nadiyoM evaM sarovara Adi se lAe jala se acyutendra ne prabhu ko snAna karavAyA / taduparAnta anya tresaTha indroM ne bhI nava-jAtaka ko snAna krvaayaa| phira IzAnendra ne pAMca rUpa dhAraNa kara eka rUpa se prabhu ko goda meM liyA, anya tIna rUpa se chatra cAmarAdi lekara pAMcaveM rUpa meM trizUla dhAraNa kie unake sammukha khar3e ho ge| muhataM mAtra meM taba zaka ne prabhAta ke nirmala Aloka-se prabhu ke cAroM ora cAra sphaTika vRSa nirmita kiyaa| mAno phuAre se jala nikala rahA hai, isa prakAra nirmala jala unake sIMgoM se nikAla kara bhagavAn kA snAnAbhiSeka karane lge| taduparAnta devadUSya vastra se unakI deha poMchakara gozIrSa candana kA lepa kiyA aura divya alaGkAra evaM mAlAoM se unheM vibhUSita kiyaa| tatpazcAt yathAvidhi unakI AratI kara Ananda vihvala hokara nimnalikhita maMgalakara stava pATha karane lage : (zloka 72-84) _ 'jo samasta jagat ke kalyANa kAraNa haiM, mahAn udAra haiM, saMsAra rUpa marusthala ke lie ekamAtra chAyA pradAnakArI vRkSarUpa haiM aise Apako, he bhagavan, maiM praNAma karatA huuN| he devAdhideva, rAtri saMcita pApa / rmoM ke lie USA rUpa Apako sAkSAt saubhAgyodaya se hI Aja maiMne prApta kiyA hai / he trilokanAtha, Apake darzana kara Aja mere netra sArthaka ho gae haiM, unake hAtha bhI sArthaka hue haiM jinhoMne hAthoM se ApakA sparza kiyA hai| eka samaya Apa vidyAdharoM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] 1 ke rAjA the, anya samaya maharddhika deva the / kabhI Apa baladeva the to kabhI acyutendra, kabhI avadhijJAnI cakravartI to kabhI graiveyaka vimAna ahamindra | kabhI Apa manaH paryava jJAnI rAjA the to kabhI sarvArthasiddhi vimAna ke alaGkAra rUpa ahamindra / he devazreSTha ! kisa jIvana meM Apa zreSTha nahIM rahe ? aba tIrthaGkara rUpa meM janma grahaNa kie ApakA guNagAna samAptiprAya ho gayA hai / Apake guNoM kA varNana karU aisI kSamatA mujhameM nahIM hai / jo bhI ho aba maiM apanI icchA nivedana karatA huA kahatA hUM ki ApakI bhakti mujhe janmajanma meM prApta ho / ' ( zloka 85 - 92 ) isa prakAra stuti kara zaka IzAnendra kI goda se prabhu ko lekara zIghratApUrvaka mahArAnI acirA ke kakSa meM gae aura vidhivat jAtaka ko unake pArzva meM sulA diyA / prabhu ke netroM ko Ananda dene ke lie unhoMne candrAtapa para zrIdAma gaNDaka ko bA~dha diyA aura devadRSya vastra aura eka jor3A karNAbharaNa upAdhAna ke pAsa rakha diyA / taduparAnta jinakI AjJA alaMghya ho, aise zakra ne devoM dvArA ghoSaNA karavAI -- yadi koI hIna uddezya se cAhe vaha deva, asura, manuSya koI bhI ho tIrthaGkara aura tIrthaGkara - mAtA kA aniSTa karane kI ceSTA karegA to usakA mastaka arjaka puSpa kI taraha saptadhA vibhakta ho jAegA / ( zloka 93-96) zakra ke Adeza se vaizravaNa ne hastinApura nagarI meM svarNa aura ratnoM kI varSA kii| sUrya jaise dina meM prasphuTita padma kI avasvApinI nidrA haraNa kara letA hai usI prakAra zaka ne arhat-bimba aura arhatmAtA kI avasvApinI nidrA haraNa kara lI / taduparAnta tIrthaGkara ke lAlana-pAlana ke lie pAMca dhAtiyAM niyukta kara ve nandIzvara dvIpa ke meruparvata para ge| vahAM sabhI zAzvata jinezvaroM kA aSTA mahotsava kara apane-apane nivAsa ko lauTa gae / ( zloka 97 - 100 ) divya gandha, vastra avasvApinI nIMda TUTa jAne se rAnI ne aura alaGkAra sahita svaputra evaM eka prakAza ko dekhaa| unakI dAsiyoM ne utsAhita aura AnandamanA hokara putra janma aura dikkumAriyoM dvArA kie vibhinna kRtyoM kA vRttAnta rAjA ko sunAyA / rAjA Anandita hue aura unheM pracura dhana dAna diyaa| phira mahA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhUmadhAma se putra-janma kA mahotsava manAyA / jAtaka jaba garbha meM AyA thA taba roga, mahAmArI Adi zAnta ho gae the ataH unhoMne jAtaka kA nAma rakhA zAnti / bhUkha lagane para apane aMguSTha meM zaka dvArA rakSita amRta kA pAna kara evaM dhAtriyoM dvArA lAlita-pAlita hokara ve kramazaH bar3e hone lge| (zloka 101-105) yadyapi ve janma se hI tIna jJAna ke adhikArI the phira bhI bAlyakAla ko bAlakoM kI taraha hI khelakUda kara bitaayaa| kyoMki samayocita kRtya ho yahI ucita hai / unake dvArA arhat ko azAtanA na ho isalie unake sAtha khelate deva jAna-bUjhakara hArane kI ceSTA karate; kintu ve sahaja meM hI unheM hArane nahIM dete / kAraNa, jo mahAn haiM ve anya bhAva prabala hone para bhI karuNA kA parityAga sahaja hI nahIM krte| isa bhAMti nAnA prakAra kI krIr3A karate hue cAlIsa dhanuSa dIrgha kAyA vAle prabhu ne zrI ke krIr3A-gRha rUpa yauvana ko prApta kiyaa| (zloka 106-109) ___ rAjA vizvasena ne zAnti ke sAtha bahuta sI rAjakanyAoM kA vivAha kiyA kyoMki jo mahAna zaktizAlI hote haiM ve pUtra ke eka vivAha se santuSTa nahIM hote| paccIsa hajAra varSa pUrNa hone para unhoMne zAnti ko siMhAsana para baiThAyA aura svayaM dharma-kArya meM niyukta ho ge| zAntinAtha bhI yathocita bhAva se rAjya saMcAlana karane lge| kyoMki mahAn vyaktiyoM kA janma sabakI rakSA ke lie hI hotA hai| taduparAnta unhoMne sva-patniyoM ke sAtha bhoga sukha meM bhI samaya vyatIta kiyaa| kyoMki bhogAvalI karma rahane para tIrthaMkara ko bhI bhoga karanA par3atA hai| (zloka 110-113) unakI rAniyoM meM yazomatI pramukha thii| sUrya jaise megha meM praveza karatA hai usI prakAra usane eka cakra ko apane mukha meM praveza karate dekhaa| (zloka 114) dRr3haratha kA jIva sarvArthasiddhi vimAna kA AyuSya pUrNa kara yazomatI ke garbha meM praviSTa huaa| usI samaya nIMda TUTa jAne ke kAraNa yazomatI ne apane svapna kI bAta zAntinAtha ko batalAI / avadhijJAnadhArI zAntinAtha ne saba kucha sunakara kahA-'devI, pUrva janma meM dRr3haratha nAmaka mere eka choTA bhAI thaa| usake jIva ne isa samaya sarvArthasiddhi vimAna se cyuta hokara tumhAre garbha meM praveza Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100] kiyA hai / yathAsamaya tuma eka putra ko janma dogI / ' svAmI se yaha sunakara vaha subaha ke megha garjana ko sunakara pRthvI jaise Anandita hotI hai vaise hI Anandita ho gaI aura usI samaya se apane garbha ko sucAru rUpa se dhAraNa karatI rahI / yathAsamaya usane eka sarva sulakSaNa yukta mAno usake pati kA hI pratirUpa ho aise eka putra ko janma diyA / yazomatI ne svapna meM cakra ko apane mukha meM praviSTa hote dekhA thA ataH pitA ne usakA nAma rakhA cakrAyudha / dhAtriyoM dvArA pAlita hotA huA pRthvI ke tilaka svarUpa cakrAyudha zizu hastI kI taraha kramazaH bar3A hone lagA / bar3e hone para apane pitA kI bhAMti hI bahuta sI sundara rAjakanyAoM ke sAtha usakA vivAha kara diyA gayA / ( zloka 115 - 124) rAjya zAsana karate hue isa bhAMti zAntinAtha ko paccIsa hajAra varSa vyatIta ho ge| devalokoM meM jisa prakAra devoM kA upapAta hotA hai vaise hI zAntinAtha kI AyudhazAlA meM ujjvala prabhA sampanna eka cakraratna utpanna huA / cakra ke lie unhoMne aSTA mahotsava kiyA / pUjya hone para bhI jo pUjA ke yogya haiM usakI pUjA ve bhI karate haiM / sUrya jaise samudra kA parityAga karatA hai usI prakAra vaha cakra AyudhazAlA kA parityAga kara digvijaya zrI ko prApta karane ke lie pUrvAbhimukha hokara calane lagA / arakI bhAMti eka hajAra yakSa dvArA rakSita usa cakra kA pRthvI AcchAdanakArI apanI sainya sahita rArA anusaraNa karane lage / pratidina eka yojana patha atikrama kara vaha cakra jahAM rukatA zAntinAtha bhI vahAM 12 yojana parimANa skandhAvAra kA nirmANa kara avasthita hote / isa prakAra patha atikrama kara ve pUrva samudra ke alaGkAra rUpa magadha tIrtha meM Akara upasthita hue dIrghaskandha zAntinAtha ne samudra saikata para eka aise skandhAvAra kA nirmANa karavAyA jisameM samudra ke madhya bhAga meM praveza kI taraha praveza prAyaH asambhava thA / binA raktapAta ke yuddha jaya kI icchA se ve magadha tIrtha kI tarapha mukha karake siMhAsana para baiTha ge| taba bAraha yojana dUravartI magadhapati kA siMhAsana mAno usakA eka pAyA bhaMga ho gayA ho isa prakAra kAMpane lagA / magadhapati taba mana hI mana socane lage : (zloka 125-133) yaha kaisA aghaTita ho rahA hai ki merA siMhAsana kA~pane lagA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [101 hai ? to kyA merA prayANakAla samupasthita hai ? yA koI merI samRddhi ko dekha nahIM sakane ke kAraNa merA siMhAsana kampita kara rahA hai ? aisA vicAra Ate hI avadhi jJAna kA prayoga kara ve jAna gae ki cakrI aura bhAvI dharma cakrI zAntinAtha Ae haiM / taba magadha tIrthAdhipati mana hI mana vicAra karane lage - hAya ! ajJAna ke vazavartI hokara maiMne aisI bAla sulabha kalpanA kyoM kI ? svayaM solahaveM tIrthaMkara aura paMcama cakravartI mujha para karuNA kara vahAM se dekha rahe haiM / unakI tulanA meM maiM kyA ? mAno sUrya kI tulanA meM eka khadyot / ve trilokanAtha hai / unakI dIrgha bhujAe~ triloka kI rakSA va vinaSTa karane meM samartha haiM / jisake sammukha acyutAdi indra bhI bhRtya kI bhA~ti khar3e rahate haiM unakA mujha jaisA kSudra kyA sammAna karegA ? phira bhI trilokapati yahA~ Ae haiM to sUtra dvArA jaise cAMda ko sammAnita kiyA jAtA hai vaise hI apane nagaNya aizvarya se maiM unakA sammAna karU~gA / ( zloka 134 - 142 ) aisA socakara magadha tIrthAdhipati upahAra sahita zAntinAtha ke pAsa Ae aura AkAza meM sthita hokara unheM praNAma karate hue bole - 'he trilokanAtha, mere saubhAgyavaza hI mujha jaise sAmAnya vyakti ko Apake sammukha Ane kA avasara Apane diyA hai / durgAdhipati jisa prakAra ApakA Adeza pAkara divArAtri durga kI rakSA karatA hai maiM bhI usI prakAra ApakA AjJAvAhI hokara pUrva dizA kA rakSaka banakara rahUMgA ! ' ( zloka 143-145) aise kahakara unheM praNAma kara bhRtya kI bhAMti divya alaGkAra aura vastra upahAra meM die / zAntinAtha ne unheM sammAnita kara bidA kiyaa| taba cakraratna ne dakSiNa dizA kI ora calanA prArambha kiyA / zAntinAtha bhI cakra kA anusaraNa karate hue nirvighna rUpa se agaNita sainya bala sahita dakSiNa samudra ke taTa para pahuMce / samudra taTa para ratnajar3ita siMhAsana para baiTha kara ve varadAmapati kA dhyAna karane lage / varadAmapati avadhi jJAna se paMcama cakrI kA Agamana jAnakara vinAza se trANa pAne ke lie upahAra lekara unake sammukha upasthita hue| phira cakrI ko praNAmakara unakA dAsatva svIkAra karate hue unheM divya vastrAlaGkAra upahAra die / trilokInAtha ne bhI unheM ApyAyita kara vidA dI / taba cakra ne pazcima dizA kI ora prayANa Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] kiyA / ( zloka 146 - 152 ) pAna aura supArI ke vRkSoM se samAcchAdita samudra taTa para zAntinAtha ne tambU DAlA / Asana kampita hone se prabhAsa tIrthAdhipati vahAM Ae aura siMhAsana sthita zAntinAtha kA svAgata kara unakI adhInatA svIkAra kara lI / cakra aba uttara pazcima patha para siMdhu nadI kI ora calane lagA evaM cakrI usakA anusaraNa karate hue pIche-pIche calane lage / sindhu devI ke prAsAda ke nikaTa sindhu nadI ke dakSiNa taTa para calAyamAna nagarI kI taraha unhoMne chAvanI DAlI / siMhAsana para baiThakara sindhu devI kI ora dekhate hue yogI jaise kisI ko AkRSTa karane ke lie dhyAna karatA hai usI prakAra dhyAna karane lage / avadhi jJAna se svAmI kA Agamana jAnakara saMgRhIta upahAra lekara bhaktibhAva se sindhu devI unake sammukha upasthita huI / taduparAnta ve karabaddha hokara bolIM, Apake senAdhyakSa jaise ApakI AjJA kA pAlana karate haiM usI prakAra maiM bhI aba Apake Adeza kA pAlana kruuNgii|' aisA kahakara unheM punaH praNAma kara pRthvI ke svarNa, ratna, snAna ke lie pAdapITha, kumbha aura alaGkArAdi upahAra die / ( zloka 153-160 ) vahAM se cakra kA anusaraNa karate hue cakrI ne uttara pUrNa kI ora prayANa kiyA aura vaitADhya parvata ke sammukha pahuMce / vaitADhya deva ne zAntinAtha ko upahAra dekara unakI adhInatA svIkAra kara lI / ( zloka 161 - 162 ) cakra kA anusaraNa karate hue zAntinAtha tamisrA guhA ke nikaTa pahuMce aura kRtamAladeva ko apane adhIna kara liyA / zAntinAtha ke Adeza se senApati ne carma ratna kI sahAyatA se sindhu nadI atikrama kara sindhu kA dakSiNa bhAga jIta liyA / taduparAnta senApati ne daNDa ratna kI sahAyatA se tamisrA ke ubhaya dvAra ko khola diyA / hastIratna para ArUr3ha hokara cakravartI taba apane varddhita hote pratApa ko lekara sainya sahita siMha kI bhAMti usa guphA meM praviSTa hue / andhakAra dUra karane ke lie sUrya jaise pUrvAJcala para ArohaNa karatA hai usI prakAra unhoMne maNiratna ko hastI ke dakSiNa 'kumbha deza para rakhakara guphA ke donoM ora 49 maNDaloM kA nirmANa karate hue ve agrasara hue / taduparAnta guhA ke abhyantara sthita unmagnA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [103 aura nimagnA nadiyoM para varddhakI ratna dvArA setu nirmANa kiyA yadyapi una nadiyoM ko pAra karanA duSkara thA phira bhI unhoMne sainya sahita una nadiyoM ko pAra kiyA / zaktizAlI ke lie saba kucha sahaja hai / sUrya ke pratApa se prabhAta meM jaise kamala kI paMkhur3iyA~ khula jAtI hai usI prakAra unake pratApa se guhA dvAra para unake upasthita hote hI vaha uttara dvAra apane Apa khula gayA / usa dvAra se ve sainya sahita guhA se bAhara nikale / zaktizAlI kA patha nadI ke patha kI taraha hI nirbAdha hotA hai / ( zloka 163 - 172) cakrI ko sainya sahita nikalate dekha mlecchagaNa ekatra hokara isa bhAMti bolane lage - ' siMha rakSita sthAna meM hastI ke praveza kI bhAMti mRtyu kI kAmanA kara kauna yahA~ praveza kara rahA hai ? padAtika senA jo gardabha kI bhAMti dhUli se AvRta hokara svayaM ko sacamuca kI senA samajhakara phalAMge lagA rahI hai ve kauna haiM ? vRkSa para sthita markaTa kI taraha hastI pRSTha para ArUr3ha hokara kauna A rahA hai ? srota meM pravAhita jala pakSiyoM ko taraha kauna azva para car3he hue haiM ? paMgu kI taraha ratha para kauna baiThe haiM ? aura yaha lauha piNDa kyA hai jo catrAkRti hai aura jisase agni zikhAe~ nikala rahI hai / siyAra kI taraha ye saba mUrkha manuSya hamAre sAtha vivAda karane A rahe haiM ? adhika kyA bolanA hai zatru to viSa kI bhA~ti hotA hai / isIlie kaue jaise pataMgoM ko vinaSTa kara dete haiM hama bhI usI prakAra inheM vinaSTa kara DAleM / ( zloka 173-179) paraspara isa prakAra bolate hue, cakrI kI agragAmI sainya se yuddha karane ke lie nAnA prakAra ke astra-zastra hAtha meM lie ve agrasara hue / loha mudgara lie dImaka ke gharoM kI taraha unhoMne apane hAthiyoM ko jamIna para sulA diyA / laTTha mAra-mArakara miTTI ke ghar3e yA bartanoM kI taraha rathoM ko cUra-cUra kara diyA / zUkara mAMsa ko pakAne ke lie jaise zalya se use viddha karanA par3atA hai usI prakAra tIra va barachI se azva ko viddha kara DAlA / mantroM dvArA bhUtoM ko vimohita karane kI taraha bar3e-bar3e lauha kIlakoM se unheM vimohita kara DAlA / durvinIta kirAtoM ne bandara kI taraha kUda-kUda kara vibhinna prakAra se unakI hatyA kara, kucala kara, thappar3a mAramAra kara, cItkAra kara, cakrI kI agragAmI senA ko vana - vidhvaMsa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] karane kI bhAMti vidhvaMsa kara diyA / ( zloka 180 - 184 ) agragAmI senA ko vidhvaMsa hote dekhakara bhayaMkara krodha se tapta varNa kRtAnta kI taraha astra-zastroM se sajjita hokara senApatiratna apane hAtha meM khaDgaratna lekara azvaratna para ArohaNa kara kirAtoM kI ora daur3e / tIna ratna senApatiratna, khaDgaratna, azvaratna ke eka sAtha ekatra hone se ve tInoM prajvalita agni-se lagane lage / azvazreSTha garur3a kI taraha drutagati se agrasara hokara dharatI ko vidIrNa karatA huA senApati kI mana kI gati se bhI tejagati se daur3A / jalasrota ke sammukha jaise vRkSa nahIM Thaharate haiM vaise hI senApati ratna ke AkramaNa ke sAmane unake azvArohI aura padAtika senA khar3I nahIM raha sakI / koI gahvara meM kUda par3A, koI jhAr3a jhaMkhAr3a meM chipa gayA, koI parvata para car3ha gayA, koI jala meM ghusa gayA / kisI ne astroM kA parityAga kara diyA, koI nirvastra ho gayA, koI mRta kI bhAMti sthira ho gayA, koI jamIna para loTane lagA / vRkSa kI zAkhA ke TUTakara girane kI taraha kisI kA hAtha kaTa kara gira gayA, phaloM kI taraha kisI kA mAthA jamIna para gira par3A, hatheliyAM paMkhuriyoM kI bhAMti jhara kara gira pdd'ii| kisI kA dAMta TUTa gayA, kisI kA paira; kisI kI khopar3I khAlI bartana kI taraha khana-khana karane lagI / azvaratna sahita jaba senApatiratna samara rUpI samudra ' meM avatarita hote haiM to jala-jantuoM kI taraha zatru sainya kA vinaSTa honA svAbhAvika hai / ( zloka 185-194 ) senApati dvArA isa prakAra anusyUta hokara kirAtagaNa usI prakAra cAroM ora bikhara gae jaise dhunI huI rUI havA meM bikhara jAtI hai / kaI yojana dUra jAkara lajjA aura krodha se bhare ve vicAravimarza ke lie ekatra hue / ( zloka 195-196) hAya ! vaitADhya parvata ko lAMghakara yahAM Ane kI yaha vipatti kyoM saMghaTita huI ? uddhata samudra taraMgoM kI taraha vizAla sainya - vAhinI lie Akara unhoMne hamArI bhUmi ko AcchAdita kara diyA hai| unakI senA ke eka vyakti ne hamAre pratApI yoddhAoM ko harA diyA / jinakI bhujAe~ sAhasa se phUla uThatI thIM aise hama lajjA ke mAre svayaM kI ora dekha bhI nahIM skte| aba to hama mu~ha dikhAne yogya bhI nahIM haiM / to kyA aba hama jvalanta Aga meM praveza Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [105 kara jAe~ yA U~ce pahAr3oM se kUda par3eM ? yA hama viSa pAna kareM yA gale meM phAMsI lagAkara U~cI vRkSa zAkhAoM para laTaka jAe~ yA purAne kapar3e ko phAr3ane kI taraha apane peTa ko phAr3a deM yA dAMtoM se apanI jIbha ko kaddU kI taraha katara deM ? jisa taraha bhI ho aba to mRtyu hI hamArA zaraNa-sthala hai / parAjaya ke pazcAt kauna svAbhimAnI vyakti bacanA cAhatA hai ? zatru ko parAjita karane kA yadi koI upAya ho sake to hama apane kuladeva meghakumAroM kA AhvAna kara pUcheM / jinakA saba kucha luTa gayA hai, zatruoM dvArA jinakA pauruSa lAMchita ho cukA hai, unake to kuladeva hI ekamAtra Azraya haiM / ( zloka 197 - 206) aisA vicAra kara cakrI ke pratApa se dagdha hokara ve mAno sindhu nadI meM DUbane jA rahe haiM isa bhAMti sindhu ke taTa para pahuMce / sarvasva kho dene vAle juAr3iyoM kI taraha ve nagna aura duHkhArta hokara sindhu ke saikata para sIdhe lauTa gae / kula devatAoM kI kRpA prApta karane ke lie ve tIna dina taka upavAsa kara vahIM rahe / kAraNa devatAoM para bhakti se hI vijaya prApta hotI hai / tIna dina ke pazcAt meghakumAra deva vahAM Ae aura AkAza meM sthita rahakara bole - 'vatsagaNa, duHkhita mata hoo| tumheM kyA kaSTa hai hameM batAo / ' taba ve bole - 'koI cakravartI hamArI hatyA karane AyA hai | usake bhaya se hama kAka pakSI kI taraha yahA~ bhAga Ae haiM / he devagaNa, Apa hamArI rakSA kIjie, Apa loga hI hamAre eka mAtra zaraNya haiM / jaba koI kiMkartavyavimUr3ha va vipanna ho jAtA hai taba iSTadeva hI unake Azraya hote haiM / ' ( zloka 207 - 292) karo / hama tumhAre ( zloka 213) taba pRthvI ko samudra meM badala DAlane kI taraha meghakumAra deva zAntinAtha kI senA para tIkSNa zara rUpI vAri varSaNa karane lage / apanI chAvanI ko jala meM DUbate dekha cakrI ne carmaratna ko apane hAthoM se sparza kiyaa| muhUrtta bhara meM carmaratna bAraha yojana taka phaila gayA aura samudra phena kI taraha jala para terane lagA / zAntinAtha ke Adeza se samasta sainya laMgara DAlI naukA kI taraha usa para car3ha gaI / taduparAnta unhoMne carmaratna kI taraha chatraratna ko sparza meghakumAra deva bole- 'duHkha parityAga zatru ko jala meM DubA kara mAra DAleMge / ' Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] kiyaa| chatraratna ne bhI bAraha yojana taka vistRta hokara carmaratna ko AcchAdita kara ddaalaa| vAtAyana para dIpa rakhane kI bhA~ti andhakAra dUra karane ke lie narazreSTha zAntinAtha ne chatraratna kI hathelI para maNiratna rkhaa| vahA~ subaha boyA dhAna dupahara meM paka jAtA / ataH sainikoM ne unheM hI khAnA prArambha kara diyaa| gAthApati ratna meM aisI zakti hotI hai| cakravartI zAntinAtha ne isa prakAra samudra yAtrI vaNika kI taraha usI mahA samudra meM sAta dina vyatIta kie| (zloka 214-221) isa para cakraratna ke adhiSThAyaka yakSa Rddha ho ge| ve hAtha meM talavAra lekara meghakumAra devoM ke pAsa jAkara bole-'yaha kyA kara rahe ho tuma loga ? kyA tumheM matibhrama huA hai ki tumane apanI zakti aura anya kI zakti kA parimApa nahIM kiyA ? eka tarapha hai AkAza ko chUtA svarNa zikhara meru aura dUsarI aura hai miTTI aura bAlU se banI jaMghA U~cI balmIka / eka ora hai samasta pRthvI ko Aloka-dAnakArI sUrya aura dUsarI ora hai TimaTimAtA kSudra khadyota / eka ora hai mahAzaktizAlI garur3a aura anya ora hai nagaNya nAga / eka ora hai pRthvI ko dhAraNa karane vAlA nAgarAja aura dUsarI ora hai viSahIna nirjIva sarpa / eka ora hai svambhUramaNa samudra aura dUsarI ora hai gRhAMgaNa kI krIr3A vaapii| eka ora hai trijagat pUjita cakrI aura tIrthaMkara aura anya ora hai nagaNya mleccha jinapara jayalAbha karane hama yahA~ Ae haiM / ataH tuma loga jAo, isa sthAna kA parityAga karo nahIM to zAntinAtha kI AjJA vahana karane vAle hama tumhAre isa avinaya ko sahana nahIM kareMge / yaha yAda rkho|' (zloka 222-228) yakSa devoM ke isa prakAra bhartsanA karane para meghakumAra deva mlecchoM ke pAsa Akara unheM samajhAte hue bole -'tumaloga zAntinAtha kI zaraNa grahaNa kro| ve hI tumhAre zaraNya haiN|' yaha sunakara mlecchagaNa hAya-hAya kara madavihIna hAthI kI taraha zAnta ho gae ! phira kirAtagaNa nAnA vAhana, alaGkAra, mUlyavAna vastra, svarNa aura raupya lie zAntinAtha ke pAsa gae aura dharatI para loTapoTa hokara unakI vazyatA svIkAra karate hae bole (zloka 229-232) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [107 ___ 'he prabhu ! vanya vRSabha kI taraha hama kabhI kisI ke vazIbhUta nahIM hue / isIlie jaba Apa yahA~ Ae, hamane ajJAnatAvaza Apake viruddhAcaraNa kara aparAdha kiyaa| hama para dayA kareM aura hamArA aparAdha kSamA kreN| hameM Adeza dIjie / aba hama Apake adhIna rheNge| isase adhika hama aura kyA kaha sakate haiM ?'(zloka 233-235) zAntinAtha ne unakA upahAra grahaNa kara unheM Azvasta kiyaa| senApati ne sindhu ke uttara prAnta ko jIta liyaa| isa prakAra gaMgA aura sindhU ke madhyavartI bhU-bhAga ko svasainya dvArA AcchAdita kara ve kSudra himavanta parvata ke nikaTa gae / kSudra himavanta parvata ke devagaNa ne gozIrSa candana, padma hrada ke jala sahita anya jala aura ratna bheMTa kara cakrI kI amyarthanA kii| phira zAntinAtha RSabhakUTa parvata gae aura kAMkinI ratna se yathA niyama 'cakravartI zAntinAtha' yaha nAma utkIrNa kiyA, taduparAnta ve, jinake zatruoM kA manobala bhaMga ho gayA thA, ratha para ArUr3ha hokara lauTate hue vaitADhaya parvata kI talahaTI meM upasthita hue| (zloka 236-240) ___ iha aura parakAla ke sukhoM ke lie ubhaya zreNiyoM ke vidyAdhara rAjAoM ne cakrI kI sambaddhita kiyaa| phira ve gaMgA nadI ke taTa para gae aura use jIta liyaa| gaMgA ke uttara prAnta para senApati ne vijaya prApta kara lii| taba zAntinAtha khaNDaprapAtA guhA ke nikaTa gae aura jayamAladeva ko jIta liyaa| daNDaratna kI sahAyatA se senApati ke grahAdvAra khola dene para cakra kA anusaraNa karate hae cakrI ne usameM praveza kiyaa| pUrva kI bhAMti unhoMne maNiratna aura kAMkiNIratna kRta maNDala ke Aloka se pradIpa dvArA jaise ghara ke andhakAra ko dUra kiyA jAtA hai vaise hI guhA ke andhakAra ko dUra kiyaa| phira setu dvArA unhoMne sahaja hI unmagnA aura nimagnA nadiyoM ko atikramaNa kiyaa| zaktizAlI ke lie kucha bhI asAdhya nahIM hai| siMha kI taraha cakrI sainya sahita dakSiNa dvAra se nikale jo ki unake Ane para apane Apa khula gayA thaa| (zloka 241-247) __ gaMgA ke vistRta saikata para jahAM gaMgA kI taraMgoM kI taraha azva ghUma rahe the, cakrI ne apanI chAvanI DAlI / nisarpa Adi nava ratna jo ki gaMgA ke muhAne ke nikaTa avasthita the zAntinAtha ke Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] pAsa Ae aura unakI vazyatA svIkAra kii| gaMgA ke dakSiNa prAnta para jahAM mleccha rahate the use gAMva jItane kI bhAMti senApati ne anAyAsa jIta liyaa| isa prakAra ATha sau varSoM ke pazcAt bharata kSetra ke chaha khaNDoM ko chaha ripUoM kI bhAMti jIta kara cakrI ne vahAM se pratyAvartana kiyaa| (zloka 248-251) dIrgha patha atikramaNa kara narakuJjara zAntinAtha kramazaH zrI ke nivAsa rUpa hastinApura lauTa aae| devoM kI bhAMti palakahIna netroM se nAgarika evaM grAmINoM ne unheM sva-prAsAda meM praveza karate dekhA / zAntinAtha kA cakrIpada para abhiSeka devoM aura mukuTabaddha rAjAoM ne kiyaa| yaha utsava bAraha varSoM taka hastinApura meM calA / ina bAraha varSoM taka hastinApura ko daNDa yA kara se mukta kara diyA gyaa| taduparAnta ve eka hajAra anucara yakSa, caudaha ratna aura navanidhiyoM dvArA svatantra bhAva se abhiSikta hue| ve cauMsaTha hajAra rAniyoM se parivRta the| unake hAthI, ratha aura azva pratyeka kI saMkhyA cauMsaTha-cauMsaTha hajAra thii| ve chiyAnave karor3a gAMva, chiyAnave karor3a padAtika aura battIsa-battIsa hajAra rAjya va rAjanya ke adhIzvara the| unake 373 rasoie the aura unake rAjya meM 18 jAtiyAM evaM 18 upajAtiyAM thiiN| ve 72 hajAra vRhad nagara, 399 hajAra pattana, 48 hajAra droNamukha, 24 hajAra sAmAnya nagara aura maNDaloM ke adhIzvara ye / ve 20 hajAra ratnoM kI khAne, 16 hajAra kheTa, 14 hajAra nigama aura 55 antarvIpoM ke mAlika the| ve 39 karvaToM ke pramukha aura avaziSTa samasta bharata ke chaha khaNDoM ke adhIzvara the / cakravartI pada para abhiSikta hone ke pazcAt 800 varSa kama 19 hajAra varSa taka nRtya-gIta abhinayAdi dekhakara pUSpa cayana evaM jalakrIr3Adi karate hue unhoMne vyatIta kie| (zloka 252-266) usI samaya bhUkampa dvArA kampita hue haiM isa prakAra brahmaloka ke lokAntika devoM ke siMhAsana kampita hue| sArasvata Adi devoM ne cakita hokara socA yaha kyA huA ? phira avadhi jJAna ke prayoga dvArA eka dUsare ko bole-'suno-suno, jambUdvIpa ke bharata kSetra ke dakSiNArddha meM arhat zAntinAtha kA dIkSAkAla upasthita huA hai| unakI zakti se mAno caitanya prApta kara siMhAsanoM ne unakI dIkSApUrva ke hamAre kartavyoM kA smaraNa karA diyA hai| tIna jJAna ke dhAraka Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [109 ve svayaM bhI saba kucha jAnate haiM phira bhI hama jAkara unheM yaha batalAe~ ki unake vrata grahaNa kA samaya ho gayA hai / yaha paramparAgata hai|' (zloka 267-271) paraspara isa prakAra vArtAlApa kara sArasvata Adi deba vimAna meM baiThakara zAntinAtha ke nikaTa aae| unheM tIna bAra pradakSiNA dekara praNAma kiyA aura karabaddha hokara bole-'prabha, tIrtha sthApanA kA samaya ho gayA hai / ' aisA kahakara unheM punaH praNAma kara lokAntika deva svarga ko lauTa ge| (zloka 272-274) ___ eka varSa pUrva taka unhoMne z2ambhaka devoM dvArA lAe dhana kA dAna kiyaa| taduparAnta saMyama rUpa sAmrAjya ke cakravartItva ko prApta karane ke lie apane putra jo ki unhIM kA pratibimba-sA thA aise cakrAyudha ko rAjyabhAra sauMpa diyaa| unakA dIkSA mahotsava bhI unake cakravartI pada ke abhiSeka-utsava kI taraha devoM, manuSyoM aura cakrAyudha dvArA anuSThita huA / cakravartI taba sarvArthA nAmaka zivikA para car3hakara usameM rakhe siMhAsana para baiTha ge| prathama manuSyoM ne usa zivikA ko utthaayaa| phira deva pUrva dizA meM, asura dakSiNa dizA meM, suparNakumAra pazcima dizA meM aura nAgakumAra uttara dizA kI ora le ge| (zloka 274-278) taduparAnta prabhu sahasrAmravana nAmaka udyAna meM pdhaare| vahAM pATala puSpoM ne AkAza ko sandhyA rAga se raMjita kara rakhA thaa| grISmakAlIna zrI ke milana se zirISa puSpoM se vaha vana mAno harSita ho rahA thaa| sveda jala jharane kI bhAMti ja hI ke phUla jhara rahe the| devadhara vRkSa kI svarNima phaliyAM kAmadeva ke dhanuSa kA bhrama utpanna kara rahI thiiN| dhAtakI ke navIna puSpodgama se AkRSTa hokara bhramara paMktibaddha bane guna-guna gIta gA rahe the mAno ve grISma-lakSmI ko gIta sunA rahe hoN| laTakatI huI khajUroM kI puSparAji dhanalakSmI ke payodhara-sI pratIta ho rahI thii| phala-bhakSaNa ke lie utsAhI bane zuka pakSiyoM kI zreNIbaddha pUchoM se vaha vana mAno dvidhA vibhakta ho gayA hai aisA laga rahA thaa| patra-pallavoM ke samAroha se vaha vana cAtaka pakSImaya hai aisA bhrama ho rahA thA : nAgarikagaNa usa vana meM krIr3A kara rahe the| (zloka 279-284) vahAM pahuMcakara bhagavAn zAntinAtha zivikA se utare aura Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] 1 rAjya, ratna, alaGkAra, mAlya Adi kA parityAga kiyA / jyeSTha mAsa kI kRSNA caturdazI ke dina candra jaba bharaNI nakSatra meM avasthita thA siddhoM ko namaskAra kara do dinoM ke upavAsI unhoMne eka hajAra rAjAoM sahita dIkSA grahaNa kara lI / dIkSA grahaNa ke sAtha-sAtha unheM manaH paryava jJAna utpanna ho gayA / dUsare dina mandirapura ke rAjA sumitra ke ghara kSIrAna grahaNa kara do dina ke upavAsa kA pAraNA kiyA / devoM ne ratna varSAdi kara vahAM pAMca divya prakaTa kie / prabhu jahAM khar3e hue the vahAM rAjA sumitra ne eka ratnavedI kA nirmANa karavAyA / binA kahIM baiThe, binA kahIM soe, niHspRha, saMsAra ke bandhanoM se rahita, mUla aura uttaraguNadhArI bhagavAn zAntinAtha pRthvI para vicaraNa karane lage / ( zloka 285 - 290 ) isa bhAMti vicaraNa karate hue eka varSa pazcAt hastinApura ke usI sahasrAmravana udyAna meM ve phira lauTa aae| do dinoM kA upavAsa kie nandI vRkSa ke nIce jaba ve zukla dhyAna meM baiThe the taba ghAtI karmoM ke kSaya ho jAne se usI muhUrtta meM vahIM unheM kevalajJAna utpanna ho gayA / usa dina pauSa zuklA navamI thI aura candra bharaNI nakSatra meM avasthita thA / ( zloka 291 - 293 ) siMhAsana kampita hone se prabhu ko kevala jJAna ho gayA hai jAnakara indra devoM sahita vahAM aae| devoM ne bhRtya kI bhAMti ghUrNa - vAyu utpanna kara eka yojana vyApI sthAna ko dhUla, kaGkara, ghAsa Adi se mukta kiyA / dhUla zAnta karane ke lie divya sugandhita jala kI varSA kI / taduparAnta ghuTanoM taka puSpoM kI varSA kI / svarNa zilAoM se usa sthAna ko unhoMne AcchAdita kiyA / pUrva aura anya dizAoM meM unhoMne sundara toraNa dvAra nirmita kie / madhya meM eka ratnavedI banAI aura cAturdika citra-vicitra daravAje banAe | sonA, cAMdI evaM ratnoM se tIna prAkAroM kI racanA kI / ratnamaya sarvocca prAkAra ke bIca unhoMne eka sau assI dhanuSa dIrgha eka caitya vRkSa nirmita kiyA / caitya vRkSa ke nIce eka ananya vedI kI racanA kI aura usa para pUrvAbhimukha kara eka ratna - siMhAsana rakhA / taba pUrva dvAra se cauMtIsa atizaya se yukta prabhu zAntinAtha ne usa samavasaraNa meM praveza kiyA / jagadguru ne usa caitya vRkSa ko namaskAra kara 'namo tIrthAya' kahakara catuvidha saMgha ko namaskAra kiyA / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 111 kAraNa, yaha sanAtana niyama hai / prabhu pUrva dizA meM rakhe siMhAsana para pUrvAbhimukha hokara baiThe / devoM ne anya tIna dizAoM meM unake pratirUpa rakhe / deva, asura aura manuSya apane-apane nirdiSTa dvAroM se praviSTa hokara nirdiSTa sthAnoM para prabhu kI ora mukha karake khar3e ho gae | unake yAna, vAhana nicale prAkAra meM rakha die gae / ( zloka 294 - 305 ) sahasrAmravana udyAna ke mAlI taba AnandapUrita netroM se samrAT cakrAyudha ke pAsa gae aura bole - 'mahArAja, Aja ApakI samRddhi varddhita ho gaI hai / kAraNa, sahasrAmravana meM bhagavAn zAntinAtha ko kevala jJAna utpanna huA hai / ' yaha sunakara Anandita bane cakrAyudha ne unheM pAritoSika diyA aura usI samaya prabhu ke pAsa pahuMce / unheM pradakSiNA dekara praNAma karake indra ke pIche jAkara baiTha gae / prabhu ko punaH vandanA kara indra aura cakrAyudha ne bhakti gadgad kaNTha se unakI isa prakAra stuti kI : ( zloka 306-310) ' he jagannAtha, Apake mAdhyama se pRthvI Aja Anandita ho gaI hai / he jJAna rUpI sUrya ! Apake udaya se pRthvI Alokita ho uThI hai / he jagadguru Ananda ke kalpavRkSa rUpa, pUrva janma ke saMcita puNya se maiMne Aja Apake kalyANaka ko prApta kiyA hai / he trilokanAtha Apake darzana rUpa srota ke jala ne jIva mAtra ke vAsanAdi dvArA kaluSita mana ko dhokara pavitra kara diyA hai / karmanAza kara Apa jaba tIrthaGkaratva prApta karane kA prayatna kara rahe the taba vaha nija svArtha ke prati vairAgya aura anya ke prati karuNA rUpa thI / saMsAra bhaya se bhIta manuSyoM ke lie ApakA yaha samavasaraNa mahAdurga kI taraha Azraya rUpa ho gayA hai / Apa sabake antaHkaraNa ko jAnate haiM aura sabakA kalyANa karate hai / ataH Apa se koI prArthanA nahIM karanI hai / phira bhI he nAtha, hama yahI prArthanA karate haiM - pRthvI para vicaraNa karate samaya Apa jisa prakAra grAma, khAna, nagara Adi kA parityAga karate haiM usI prakAra hamAre hRdayoM kA parityAga na kareM / he bhagavan, Apake caraNa-kamaloM banakara sarvadA saMlagna rahe / ' meM hamArA mana bhramara ( zloka 311-318 ) cakrAyuddha cupa ho gae ( zloka 319 ) isa prakAra stuti kara jaba indra aura taba bhagavAna zAntinAtha de dezanA prArambha kii| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] 'hAya, caturgati rUpa isa saMsAra meM jIvoM ke duHkhoM ke bahuta se kAraNa haiM / gRha jisa prakAra cAra stambhoM para khar3A rahatA hai usI prakAra yaha saMsAra bhI krodha, mAna, mAyA va lobha ina cAra stambhoM para khar3A hai / mUla ke sUkha jAne para jisa prakAra vRkSa sUkha jAtA hai usI prakAra jaba kaSAya naSTa ho jAtA hai taba saMsAra bhI naSTa ho jAtA hai / agni meM tapAkara khAda ko jalAe binA jaise svarNa zuddha nahIM hotA usI prakAra indriyoM para vijaya prApta kie binA koI kabhI kaSAyoM para vijaya prApta nahIM kara sakatA / capala aura unmatta azva manuSya ko jaise vipatha para le jAtA hai usI prakAra agni-yantrita indriyAM balapUrvaka use naraka meM le jAtI haiM / jo indriyoM ke vazIbhUta hai vaha kaSAyoM dvArA parAjita hai / jisa dIvAra ke nIce se IMTa nikala jAtI hai vaha dIvara jaise gira jAtI hai usI prakAra indriya aniyantrita kA vadha bandhana aura patana hotA hai / indriyoM ke adhIna hokara aisA kauna hai jo duHkha- paramparA se baca gayA ho ? jo zAstrajJa haiM ve bhI indriyoM ke vazIbhUta hokara mUrkho jaisA kArya kara baiThate haiM / indriyoM ke adhIna honA kitanA lajjAspada hai, vaha to isase hI pramANita hotA hai ki mahArAja bharata bAhubala para cakra nikSepa kara baiThe / bAhubala kI jaya aura bharata kI parAjaya indriya para jaya aura indriyoM ke vazIbhUta hone kA hI pariNAma hai / jo janma unakA antima janma thA aise ve donoM astra lekara yuddha karate haiM isI se to indriyoM kA prabala pratApa prakAzita hotA hai / ( zloka 320 - 330) 'pazu rUpa mAnava indriyoM ke vazIbhUta ho jAte haiM yaha to samajha meM AtA hai; kintu jo pUrva janma ko jAnate haiM jinakA moha upazAnta hai ve bhI indriyoM ke vazIbhUta ho jAte haiM / deva aura manuSya indriyoM ke vazIbhUta hokara kaise-kaise kukarma kara baiThate - yaha kitane duHkha kI bAta hai / indriyoM ke vazIbhUta jo akhAdya hai vahI khAte haiM, jo apeya hai usakA pAna karate haiM, jahA~ jAnA ucita nahIM vahA~ jAte haiM / indriyoM ke vazIbhUta hokara hI to ve uttama kula aura sadAcAra kA parityAga kara vezyA kA dAsatva svIkArate haiM, nIca karma karate haiM / indriyoM ke pratApa se hI mohAndha vyakti para dravya aura parastrI para dRSTi DAlate haiM aura isa duSkarma ke lie unake Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [113 hAtha pAMva aura indriyAM kATa dI jAtI haiM, yahAM taka ki mRtyu daNDa taka diyA jAtA hai / adhika kahane ko kyA hai ? kAraNa, jo manuSya ke zraddhApAtra haiM ve bhI indriyoM ke vazIbhUta hote hai, sAdhAraNa logoM ke lie parihAsa kA viSaya banate haiN| eka vItarAga ko chor3akara saMsAra ke samasta jIva, indra se lekara sAdhAraNa kITa taka sabhI indriyoM ke vazIbhUta hai| (zloka 331-338) _ 'hastinI ke sparza sukha ke lie hastI apano sUDa bar3hAkara agrasara hotA hai aura AlAna-stambha ke bandhana meM car3a jAtA hai| agAdha jala meM vicaraNa karane vAlA matsya kA~Te meM lage koTa ko khAne ke lobha se use gale meM utAratA hai aura dhIvara ke hAtha meM par3a jAtA hai| matta gajarAja ke madagandha se AkRSTa bhramara usake gaNDasthala para baiThatA hai aura kAna ke capeTAghAta se paMcatva ko prApta ho jAtA hai| svarNavarNIya dIpazikhA ke Aloka para mugdha hokara pataMga usa ora daur3atA hai aura mRtyu ko varaNa karatA hai / manohara saMgIta zravaNa kara mugdha hariNa zikArI ke bANa se nihata hotA hai| mAtra eka indriya ke vazIbhUta hokara jaba ye saba mRtyu ko prApta hote haiM to pAMcoM indriyoM ke jo vazIbhUta haiM unakA to kahanA hI kyA ? etadartha buddhimAna manuSyoM ke lie yahI ucita hai ki ve mana ko viSaya-vAsanA se mukta kareM, indriyoM para vijaya prApta kareM / indriyoM para vijaya prApta kie binA vrata aura kRccha sAdhanAdi sabhI vyartha ho jAte haiN| (zloka 339-345) ___ 'jo indriyoM para vijaya prApta nahIM karate ve kaSTa pAte haiM / isalie jo samasta duHkhoM se mukta honA cAhatA hai usake lie ucita hai indriyoM para jaya lAbha karanA / kArya se virata hone se hI indriyoM para vijaya prApta nahIM hotI balki kArya karate hue bhI jo rAga-dveSa se mukta haiM ve hI sacamuca vijayI haiN| indriya viSayoM ke sAtha rahakara indriyoM kA saMbhoga rokanA sambhava nahIM / isI lie jo vijJa haiM ve unase rAga-dveSa haTA lete haiN| jo saMyamI hote haiM unakI indriyAM parAjita haiN| indriya ke viSaya naSTa hone para AtmA kA hita naSTa nahIM hotA balki ahita naSTa hotA hai| jinakI indriyAM vazIbhUta haiM ve mukti lAbha karate haiM / jinakI aniyantrita haiM ve saMsAra cakra meM bhramaNa karate rahate haiN| isa bheda ko jJAta kara yathocita mArga grahaNa Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] kreN| (zloka 346-350) 'rUI makkhana Adi kI bhAMti komala aura patthara Adi kI taraha kaThora sparza se jo prIti-aproti hotI hai vaha heya hai aisA vicAra kara rAga-dveSa ko jIto aura sparzandriya para vijaya prApta kro| svAdiSTa abhakSya padArtha aura kaTa rasa para ruci-aruci kA tyAga kara rasanendriya para vijaya prApta kro| ghrANendriya meM sugandhadurgandha ke praviSTa hone para yaha vastu kA pariNAma hai aisA vicAra kara usake rAga dveSa se rahita bano / sundara AkRti aura asundara AkRti dekhakara jo harSa aura viSAda utpanna hotA hai usakA parityAga kara cakSu indriya para vijaya prApta kro| vINAdi kA madhura svara sunakara usa para rAga-dveSa na kara zrotrendriya para jaya lAbha kro| saMsAra meM aisA koI indriya viSaya nahIM hai jo mUlataH zubha vA azubha hai| saMsAra meM aisA koI viSaya nahIM jisakA jIva ne pUrva meM bhoga nahIM kiyA aura usa para rAga-dveSa ke kAraNa kaSTa nahIM utthaayaa| taba phira kyoM vaha kisI viSaya para mugdha aura kisI viSaya para viSAdayukta hotA hai ? indriyoM ke viSaya yadi mUlataH priya aura apriya hote taba to rAga aura dveSa kA prazna hI nahIM uThatA; kintu aisA nahIM hai| yaha to mana kA vibhAva hai| ataH mana ke zuddhatva dvArA jinakI indriyAM upazAnta ho gaI haiM jinake kaSAya kSINa ho gae haiM ve akSINa sthAna mokSa prApta karate haiN|' (zloka 351-359) __ kAnoM ke lie amRta tulya aisI dezanA sunakara mokSa prApti ke abhilASI cakrAyudha prabhu se bole-he svAmina, dukhoM ke Akara isa saMsAra ke bhaya se maiM bhIta ho gayA hUM / jo vicakSaNa haiM ve zaktizAlI hone para bhI manuSya janma prApta kiyA hai isakA garva nahIM karate / jvalanta gaha ke aura DUbatI huI naukA ke adhikArI jisa prakAra mUlyavAna dravya saMgrahakara anyatra cale jAte haiM usI bhA~ti maiM bhI janma, jarA mRtyu se bhayaMkara isa saMsAra se mAtra AtmA ko lekara Apa kI zaraNa grahaNa karatA huuN| bhagavana , saMsAra samudra meM patita mujha para Apa dayA kreN| mujhe saMsAra samudra ko pAra karane vAlI naukA rUpa dIkSA deN|' (zloka 360-364) bhagavAna ne kahA- 'tumhAre jaise vivekavAna ke lie yaha Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [115 upayukta hai|' (zloka 365) aisA sunakara cakrAyudha ne rAjyabhAra apane samartha putra ko sauMpakara paiMtosa rAjAoM sahita usI samavasaraNa meM zramaNa dIkSA grahaNa kara lii| ve bhagavAna zAntinAtha ke gaNadhara bne| cakrAyudha Adi ina 36 gaNadharoM ko bhagavAna ne utpAda vyaya dhrauvya yukta tripadI kA upadeza diyaa| isI tripadI ke anusAra unhoMne dvAdazAMgI kI racanA kii| prabhu ne bhI una para vyAkhyA aura gaNa kA bhAra arpita kiyaa| (zloka 366-368) aneka strI-puruSa usI samaya prabha se dIkSita hae aura aneka ne samyak darzana sahita zrAvaka ke bAraha vrata ko grahaNa kiyaa| dina kA prathama yAma samApta ho jAne para prabhu uTha khar3e hue aura madhya prakAra kI alaGkAra rUpa pIThikA para vizrAma grahaNa kiyaa| taba prabhu ke pAdapITha para baiThakara gaNadhara pramukha cakrAyudha ne dezanA denI prArambha kii| dina ke dvitIya yAma ke zeSa hone para unhoMne bhI dezanA denI banda kara dI / deva manuSya sabhI prabhu ko praNAma kara sva-sva sthAna ko cale ge| (zloka 369-372) bhagavAna zAntinAtha ke samavasaraNa meM garur3a yakSa utpanna haA jisakA mukha zUkara kI bhA~ti aura jisake dAhine hAthoM meM eka meM vIjorA nIMbU aura dUsare meM kamala thaa| bAe~ donoM hAthoM meM se eka meM nakUla aura dUsare meM akSamAlA thii| ye bhagavAna ke zAsanadeva he| usI samaya samavasaraNa meM padmAsanA kanakavarNA nirvANI yakSI utpanna haI / jisake donoM dAhine hAthoM meM se eka meM pustaka aura dUsare meM nIla kamala thA aura bAe~ hAthoM meM se eka meM kalaza aura anya meM kamala thaa| ye trilokapati kI zAsana devI huiiN| __ (zloka 373-376) yakSa aura yakSiNI sahita bhagavAna zAntinAtha dUsaroM ke kalyANArtha jo mokSa prApti meM samartha hai unheM upadeza dete hae pRthvI para vicaraNa karane lge| pravrajana karate hue ve eka dina hastinApura nagara aae| yahAM unakI samavasaraNa sabhA kA Ayojana kiyA gayA / pratipadA kI rAtri ko candra jaise sUrya se milatA hai usI prakAra usa nagara ke rAjA kurucandra prajAjanoM sahita prabhu se milane aae| caturvidha saMgha yathAsthAna sthita hone para bhagavAna ne saMsAra se virakta Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] karane vAlI dezanA dI / ( zloka 377-380) dezanA kI samApti para kurucandra bhagavAna ko praNAma kara pUche bhagavan, maiMne pUrva janma meM aisA kauna - sA puNya kiyA thA ki meM rAjA banA huuN| kisa karma ke kAraNa maiM pratidina pAMca divya prApta karatA hUM? maiM unheM svayaM bhoga na kara priyajanoM ko dene ke lie rakha detA hUM; kintu anya kisI ko de nahIM pAtA karmo kA phala hai ? / bhagavan, yaha kauna se ( zloka 381-383) bhagavAna zAntinAtha bole, kurucandra, pUrva janma meM tumane muniyoM ko dAna diyA thA isI se tumheM yaha rAjya prApta huA hai / vastrAdi jo pAMca divya vastue~ tuma prApta karate ho vaha bhI isI puNya ke kAraNa / tuma jo unakA upabhoga nahIM kara sakate usakA kAraNa hai jo vastu bahujanoM ke bhoga ke lie hai usakA bhoga eka vyakti nahIM kara sakatA / tuma socate ho yaha vastu maiM priyajanoM ko dU~gA; kiMtu de nahIM pAte / kAraNa tuma una priyajanoM ko nahIM jAnate / maiM tumheM tumhAre pUrva bhava kI kathA sunAtA hUM / ( zloka 384-386) 'jambUdvIpa ke bharata kSetra meM kauzala nAmaka deza hai / usa meM zrIpura nAmaka eka nagara thA / vahAM cAra vaNikaputra nivAsa karate the / unake nAma the sudhana, dhanapati, dhanada, aura dhanezvara / ve samavayaska the aura unameM sva-bhAiyoM sA prema thA / ekabAra ve dhanopArjana ke lie ratnadvIpa gae / unake sAtha droNa nAmaka eka bhRtya thA jo unakI rasada Adi vastuoM ko vahana karatA thA / rAste meM eka vana par3A / usa vana ko pAra karane ke samaya unake sAtha lAyA khAdya dravya yatheSTa hone para bhI prAyaH niHzeSa ho gayA / usI avasthA meM calate hue unhoMne vRkSa ke nIce pratimAdhArI dhyAnastha muni ko dekhA / unake hRdaya meM bhakti utpanna hone para unhoMne socA - inheM kucha AhAra denA cAhie / yaha socakara unhoMne droNa se kahA - 'bhadra, ina muni ko kucha AhAra do / ' droNa ne bhI zraddhAnvita hokara ucca bhAvanA se muni ko bhikSA dI aura mahAbhoga phala rUpI puNya upArjana kiyA | ( zloka 386-393) 'vahAM se ve ratnadvIpa ge| vahAM vANijya kara khUba dhana upArjana kiyA / usa dhana ko lekara ve sva-nagara ko lauTa Ae aura sukhapUrvaka rahane lage / usa puNya ke kAraNa unakI unnati huI / svAti nakSatra Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [117 meM jo vRSTi hotI hai usI se to dhAnya kI khUba vRddhi hotI hai / unameM dhanezvara aura dhanapati kucha kapaTI the / una sabameM droNa kI hI bhAvanA vizeSa zuddha thI / droNa kI mRtyu una sabase pUrva huI / mRtyu ke pazcAt usa puNya ke prabhAva se hastinApura nareza ke putra kurucandra ke rUpa meM tumane janma grahaNa kiyA / tumhAre janma ke pUrva . tumhArI mAM ne mukha meM candra ko praveza karate dekhA thA / ataH tumhAre mAtA-pitA ne tumhArA nAma kurucandra rakhA / sudhana aura dhanadeva mRtyu hone para kAmpilya aura kRttikApura ke vaNika putra rUpa meM janme / sudhana kA nAma huA basantadeva aura dhanadeva kA kAmapAla / kramazaH dhanapati aura dhanezvara kI bhI mRtyu huI / ve vaNika kanyA madirA aura kezarA rUpa meM zaMkhapura aura jayantI nagarI meM janme / ve cAroM bar3e hone para yauvana ko prApta hue / ( zloka 394 - 402 ) 'eka bAra basantadeva vANijya ke lie kAmpilya se jayantI nagarI gayA aura vahAM paNya kraya-vikraya kara arthopArjana karane lagA / vahAM rahate hue vaha eka dina aSTamI tithi ke candrotsava meM ratinandana udyAna meM gayA / vahAM usane kezarA ko dekhA / kezarA ne bhI use prItipUrNa nayanoM se dekhA / pUrva janma ke prema ke phalasvarUpa ve paraspara AkRSTa ho gae / basantadeva ne jayantI nagarI ke eka vaNika putra priyaMkara se pUchA - 'bhadra, vaha kauna hai ? kisakI lar3akI hai ?' pratyuttara meM priyaMkara ne kahA - 'vaha zreSThI paMcanandI kI kanyA aura jayantIdeva kI bahana hai / usakA nAma kezarA hai / vaha abhI avivAhita hai / ' ( zloka 403 - 408 ) 'vasantadeva ne jayantIdeva ke sAtha vyAvasAyika sambaMdha sthApita kiyA / phalataH donoM meM bandhutva sthApita huA aura ve eka-dUsare ke ghara Ane-jAne lage / eka dina jayantIdeva ne vasantadeva ko apane ghara bhojana ke lie Amantrita kiyA / bandhutva kA dohada aisA hI hotA hai / vahAM vasantadeva ne netroM ke lie candrikA- sI kezarA ko puSpoM se kusumAyudha kI pUjA karate dekhA / jayantIdeva ne apane hAthoM se vasantadeva ko puSpa mAlA dI / yaha dekhakara kezarA pulakita ho gaI aura ise eka zubha zakuna mAnA / isase donoM harSita hue | una donoM kA prItipUrNa vyavahAra vahAM upasthita dhAtrI -putrI priyaMkarA ko dRSTigata huA / vaha unake manobhAvoM ko samajha Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] gaI / kAraNa jo bAhya kriyA aura mukha ke bhAvoM se manobhAva jAne sakatA hai usake lie hRdaya ko samajhanA kucha kaThina nahIM hai| (zloka 409-413) 'kezarA ke bhAI ne vasanta-sakhA vasanta kI bhAMti vasantadeva kA satkAra kiyaa| yaha dekhakara priyaMkarA kezarA se bolI, 'tumhAre bhAI ne unakA satkAra kiyA aba tuma bhI unakA yathocita satkAra kro|' kezarA yugapat lajjA bhaya aura Ananda se vihvala hokara bolIsakhi, vaha to tumhI kro|' taba priyaMkarA priyaMga, kallola Adi puSpoM kA gucchA vasantadeva ke hAthoM meM detI huI bolI-'merI sakhI ke hAthoM se banAyA yaha prema puSpa svIkAra krie|' vasantadeva ne bhI vaha mujhe cAhatI hai socakara AnandapUrvaka vaha pUSpa-guccha svIkAra kara liyaa| phira sva-nAmAMkita aMgUThI use dekara bole'yaha ApakI sakhI ko de diijiegaa| ve mere isa sAmAnya upahAra ko avazya grahaNa kreN| unhoMne mere prati jo sneha prakaTa kiyA hai vaha sneha uttarottara vRddhigata hotA rhe| (zloka 414-420) __ 'priyaMkarA ne kezarA ko aMgaThI dekara vasantadeva ne jo kucha kahA thA use doharA diyaa| jala siMcana se bIja se aMkurita hokara vRkSa jaise bar3hatA hai usI prakAra vaha bAta sunakara kezarA kA prema bar3hane lgaa| rAtri ke zeSa yAma meM kezarA ne svapna dekhA mAno vasantadeva ke sAtha usakA vivAha ho rahA hai| usI samaya vasantadeva ne bhI aisA hI svapna dekhaa| anurUpa svapna darzana vivAha se bhI adhika prItivarddhaka hotA hai / Ananda se pulakita hokara kezarA ne vaha svapna priyaMkA ko btaayaa| ThIka usI samaya kula purohita anya prasaGga meM sahasA bola uThe-'aisA hI hogaa|' yaha sunakara priyaMkarA bolI, 'svapna darzana aura isa zakuna se pratIta hotA hai vasantadeva hI tumhArA pati hogaa|' 'Ao zakuna ko dRr3ha kareM'-aisA kahakara vaha vasantadeva ke pAsa gaI aura kezarA ke svapna kI bAta khii| apane svapna se kezarA ke svapna kA sAdRzya dekhakara vasantadeva ne socA mAno unakA vivAha pakkA ho gayA hai| priyaMkarA bolI-'Arya, kezarA ApakI hI hai| aba niHsaMkoca usake sAtha vivAha kA Ayojana krie| (zloka 421-428) basantadeva bole, 'paramparAnusAra vaha avazya hI hogA' kahakara Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satkAra sahita use vidA kiyaa| (zloka 429) ___ 'isa prakAra paraspara vArtA vinimaya meM kucha kAla vyatIta huA / eka dina vasantadeva jaba nija ghara meM vizrAma kara rahe the tabhI paMcanandI ke ghara se maGgalavAdya kI AvAja sunAI dii| bhatya ko pUchane para usane kahA-'paMcanandI ne kAnyakubja nivAsI zreSThI sudatta ke putra varadatta ke sAtha kezarA kA sambandha kiyA hai yaha usI kA maGgalavAdya hai| (zloka 430-434) _ 'yaha sunakara mAno kisI ne usake sira para hathaur3A mAra diyA ho isa prakAra mUcchita hokara vaha gira pdd'aa| ThIka usI samaya priyaMkarA vahAM AI aura use svastha kara bolI-'Apa cintA na kreN| merI priya sakhI ne kahalA bhejA hai-gurujanoM ke manobhAva ko jAnakara maiM Apake sAtha hI vivAha kruuNgii| unhoMne merI icchA jAne vagaira hI yaha sambandha pakkA kara liyA hai| ve cAhe jo sthira kareM maiM aisA nahIM kruuNgii| maiM yA to Apako hoU~gI yA mRtyu ko varaNa kruuNgii| Apa merI isa bAta ko satya smjhiegaa| kAraNa, ucca kula jAta kabhI jhUTha nahIM bolte|' (zloka 435-438) ___'yaha sunakara vasantadeva Anandita hue aura bole-'merA svapna bhI to yahI kahatA hai| uccakUlajAta kabhI mithyA nahIM bolate yaha maiM jAnatA huuN| maiM bhI kezarA ke lie hI jiiuuNgaa| agara vaha nahIM milI to prANa tyAga duuNgaa|' (zloka 439-440) priyaMkarA ne yaha bAta jAkara kezarA se khii| yaha sunakara kezarA bhI Anandita huii| phira ve loga kisa prakAra mileMge yaha parikalpanA karate hue cakravAka kI dukhada rAtri-se kucha dina bIta ge| isI madhya unakA manoratha pUrNa hone ke pUrva hI lagna ke pahale dina bArAta A phuNcii| (zloka 441-443) 'yaha sunakara vasantadeva nagara parityAga kara eka udyAna meM ge| unhoMne socA kezarA kA yadi dUsare ke sAtha vivAha huA to vaha vahIM kumhar3e kI bhAMti sUkhakara mara jaaegii| athavA yathArtha bAta jAne binA usake gurujanoM ne jo vivAha sthira kiyA hai usake bhAra se va mujhe nahIM pAne ke duHkha se vaha vivAha ke pUrva hI AtmahatyA kara sakatI hai| ataH kyoM nahIM maiM usakI mRtyu ke pUrva hI mRtyu-varaNa kara duHkha ko halkA kruuN| ghAva para namaka kI taraha Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] priyatamA kI mRtyu kA saMvAda kauna sunanA cAhegA ?' (zloka 444-447) 'aisA socakara azoka vakSa kI UparI zAkhA para dhanuSa kI pratyaMcA kI taraha usane rassI bAMdha dI aura gale meM phA~sI DAla lii| ThIka usI samaya samIpa kI jhAr3I se eka vyakti bAhara AyA aura 'aisA mata karo, aisA mata karo' kahatA huA vRkSa para car3hA evaM rassI kATa kara usake gale kA phandA khola DAlA aura bolA'tuma aisA kyoM kara rahe ho ?' vasantadeva ne kahA- 'mujha bhAgyapIr3ita se indra-vAruNI kI taraha tuma mujhe dekhakara kyoM du:khI ho rahe ho ? maiM mRtyu-varaNa kara apanI priyatamA ke viccheda duHkha ko bhUlane jA rahA thaa| tumane mujhe kyoM bAdhA dI?' (zloka 448-452) ____ 'vasantadeva ne usake pUchane para sArI kathA kaha sunaaii| dUsare ko kahane se duHkha kucha kama ho jAtA hai / yaha sunakara vaha bolA'yadi aisA hI hai to vivekavAn ko AtmahatyA nahIM karanI caahie| balki abhipsita vastu ko kaise prApta kiyA jAe usakA upAya socanA caahie| tumhAre isa kArya meM avasara bhI hai / ataH pazu kI bhAMti prANa mata do| jahAM avasara nahIM hotA vahAM bhI AtmahatyA ucita nahIM hai / mRta vyakti ko usakI abhipsita vastu nahIM milatI vaha to karmAnusAra bhinna gati meM calA jAtA hai| mujhe dekho nAicchita vastu nahIM milane ke kAraNa maiM bhaTaka rahA huuN| socatA hUM jIvata raheM to zAyada kisI dina vaha mila bhI sake / merI kathA suno : (zloka 453-457) 'maiM kRttikApura kA adhivAsI hUM, nAma kAmapAla / yauvana meM deza paryaTana kI icchA se ghara se bAhara nikalA / ghUmate-ghUmate zaGkhapura nagara meM phuNcaa| vahAM zaGkhapAla yakSa kA utsava ho rahA thA / ataH use dekhane gyaa| vahAM eka Amra nikuJja meM eka sundarI ko dekhA / vaha mujhe kAmadeva kI kisI antaHpurikA-sI lgii| maiM kAma se Abaddha-sA usI prakAra khar3A use dekhatA rhaa| usane bhI merI ora premamaya dRSTi se dekhA / apanI eka sakhI se mujhe pAna bhejA jo ki prema aura Arakta adharoM kA nidarzana aura kAraNa hai / maiMne usakA pAna grahaNa kiyA aura vinimaya meM kucha dene kI soca hI rahA thaa| usI samaya eka unmatta hAthI jisa khUTe se bAMdhA huA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [121 thA usa khUTe ko ukhAr3akara pairoM kI zRGkhalA tor3akara usa lar3akI kI ora daudd'aa| isa Akasmika ghaTanA se mahAvata kiMkartavyavimUr3ha banA-sA hAtha meM aMkuza lie khar3A hI raha gayA, kucha kara nahIM paayaa| hAthI ko Ate dekhakara usa lar3akI ke anucara Dara kara idhara-udhara bhAga ge| kAraNa, bhaya ke samaya sabako apanA jIvana hI priya hotA hai| siMha ke sammukha hariNI kI taraha vaha bhaya se tharathara gAMpane lgii| hAthI jaise hI sUDa se use uThAne gayA tabhI maiMne lAThI se usakI pUcha para prahAra kiyA / sAMpa kI pUcha para paira par3a jAne se jaise vaha lauTakara dekhatA hai usI prakAra hAthI use chor3a kara merI ora ghamA / usI samaya maiMne hAthI ko dhokhA dekara sundarI ko uThAyA aura nirvighna sthAna meM calA gyaa| vahAM maiMne use kaMdhoM se nIce utArA; kintu usane mujhe apane hRdaya se nahIM utArA / usake anucara lauTe aura madirA kI maiMne prANa-rakSA kI isake lie merA guNagAna karane lge| (zloka 458-472) _ 've pUnaH madirA ko AmrakUJja meM le gae; kintu punaH hAthI kA upadrava hone para jise jidhara rAha milI vaha udhara hI daur3a gyaa| usI bhAga daur3a meM madirA kahAM gaI kucha jAna nahIM pAyA / taduparAnta use idhara-udhara bahuta jagaha khojaa| bahuta khojane para bhI vaha nahIM milii| taba hatAza hokara ghUmatA huA yahAM AyA / yadyapi use punaH pAne kI sambhAvanA nahIM hai, phira bhI maiM marA nahIM, jIvita hUM; kintu tumhAre pAsa to kezarA taka pahuMcane kA upAya hai / hamalogoM kA duHkha eka-sA hI hai / ataH eka mitra kI bhA~ti tumheM kaha rahA hU~-mRtyu ko kyoM varaNa kara rahe ho ? tumane kahAkala usakA vivAha hai| paramparAnusAra Aja vaha kAmadeva aura rati kI pUjA karane akelI mandira ke bhItara jaaegii| ataH calo hama cupacApa mandira meM kahIM jA chupeM / usake mandira meM praveza karane para usI ke vastra pahana kara usake anucaroM ke sAtha maiM kezarA ke rUpa meM usake ghara calA jaauuNgaa| mere cale jAne ke pazcAt tuma use lekara jahAM icchA ho cale jaanaa|' (zloka 473-480) _ 'usakI bAta se Anandita hokara vasantadeva bolA-'tumhArI yojanA bahuta sundara hai| usameM to merA prAptiyoga aura Ananda hai; kintu tuma para to eka sAtha Aphata A pdd'egii|' ThIka usI samaya Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] kuladevI kI taraha eka vRddhA brAhmaNI chIMkI / usa chIMka ko sunakara kAmapAla bolA- 'mitra, usase mujhapara Aphata nahIM AegI / varan tumhArA kArya kara dene ke kAraNa merA bhI bhalA hI hogA / ' ThIka usI samaya eka vRddha brAhmaNa anya prasaMga para bolA - 'bAta sahI hai / ' isa parikalpanA se sahamata hokara vasantadeva ne kAmapAla sahita nagara meM praveza kiyA aura donoM AhArAdi ke pazcAt sandhyA ke bAda kAmadeva aura rati ke mandira meM jAkara mUrtiyoM ke pIche chipakara baiTha gae / kucha dera meM hI unheM maMgala vAdya sunAI par3e / kezarA A rahI hai jAnakara ve Anandita hue uccAraNa karatI huI AI 'merA mere premI se uccAraNa se hI siddha hotA hai / svarga kI devI jaise vimAna se utaratI hai vaise hI kezarA pAlakI se utarI aura priyaMkarA ke hAtha se pUjA kA svarNathAla lekara akelI hI mandira meM praviSTa huI / phira bhItara se daravAjA banda kara liyaa| kyoMki aisI hI paramparA hai | ( zloka 481 - 490 ) / kezarA yahI mantra milana ho / ' mantra 'patra - puSpa aura mudrAe~ rati aura kAmadeva kI mUrti ke sammukha rakhakara vaha karabaddha hokara vASparuddha kaNTha se bolI- 'deva, Apa sabhI ke hRdaya meM saba samaya virAjamAna rahate haiM / ataH sabakA manobhAva bhI jAnate haiM / itanA hone para bhI maiM jisase prema nahIM karatI usase mujhe milA rahe haiN| kyA yaha ucita hai ? maiM vasantadeva ke atirikta kisI ko nahIM cAhatI / viSakanyA jisa prakAra pati kI mRtyu kA kAraNa banatI hai usI prakAra dUsarA pati merI mRtyu kA kAraNa hogA / Apa mujhe AzIrvAda dIjie tAki vasantadeva parajanma meM merA pati bane / bahuta dinoM se ApakI upAsanA kara rahI hUM / yaha antima upAsanA hai / ' (zloka 491-495) 'aisA kahakara vaha gale meM phAMsI lagAkara toraNa kI kIla se laTakane hI jA rahI thI ki vasantadeva va kAmapAla mUrtiyoM ke pIche se bAhara A gae / vasantadeva ne usake gale kI phAMsI khola dI / vaha bhaya, vismaya, lajjA se bola uThI- 'tuma kauna ho ? yahAM kaise Ae ?' vasantadeva bolA - 'priye ! maiM tumhArA pati vasantadeva hUM jise tuma parajanma meM pAne kI kAmanA kara rahI thI / ina mahAtmA kI yojanA ke anusAra maiM tumheM yahAM lene AyA hUM / tumhAre ye vastra Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [123 kholakara tuma inheM de do tAki unheM pahana kara ve tumhAre anucaroM ko dhokhA dekara tumhAre ghara jA sakeM / jaba ve cale jAe~ge taba hama anyatra cale jAe~ge / ' ( zloka 496-501 ) ' yaha sunakara kezarA ne mUrti ke pIche jAkara apane vastra khola kara kAmapAla ko de die aura svayaM puruSa veSa dhAraNa kara liyA / kAmapAla ne bhI kAmadeva kI upAsanA kara kezarA ke vastra pahana lie aura mukha para avaguNThana DAlakara daravAjA khola diyA / phira priyaMkarA ke hAtha para hAtha rakhakara pAlakI para car3ha gayA / pAlakIvAhaka pAlakI le cale / isa bhAMti anucaroM ke anajAna meM kAmapAla paMcanandI ke ghara pahuMca gayA / svayaM brahmA bhI suparikalpita yojanA kA bheda nahIM jAna pAte / priyaMkarA ne use pAlakI se nIce utArA aura vadhU gRha meM le jAkara svarNamaNDita beMta ke Asana para baiThAyA / 'kezarA, tU vahIM mantra jApa karatI raha' kahakara vaha dUsarI ora calI gaI / kAmapAla buddhimAna to thA hI / ataH usake kathana kA tAtparya samajha gayA aura manmatha evaM rati ke milana kA jApa karatA rahA / ( zloka 502 - 508 ) 'zaGkhapura nivAsI kezarA ke mAmA kI lar3akI madirA vivAha meM Amantrita hokara vahAM AI thI / vaha kezarA vezI kAmapAla ko jAkara bolI- 'kezarA, jo bhAgyAdhIna hai usake lie kaSTa kyoM pA rahI hai ? maiMne zaGkhapura meM hI vasantadeva ke sAtha tere praNaya kI kathA sunI thI / maiM apane anubhava se hI viccheda kI vedanA jAnatI hUM | durbhAgya jo icchita nahIM hai aisA hI karatA hai / usI prakAra saubhAgya jo icchita hai use bhI juTA detA hai / bahana, tU to phira bhI saubhAgyazAlI hai / kAraNa, jisase prema kiyA use bahuta bAra dekhA hai, usase bAtacIta kI hai; kintu mere durbhAgya kI bAta maiM kyA kahUM ? phira bhI suna - maiM anucaroM ko lekara zaGkhapAla ke udyAna meM gaI thI / vahAM azoka vRkSa ke nIce manoharaNa eka navayuvaka ko dekhA / eka sakhI ke dvArA maiMne use pAna bhejA / ThIka usI samaya yama kI taraha eka unmatta hAthI merI ora daur3A / tabhI usane hAthI se merI rakSA kI / usI hAthI kA punaH upadrava hone para maiM aura mere anucara hAthI ke bhaya se idhara-udhara daur3ane lage / usa samaya jo unheM khoyA to Aja taka khoja nahIM pAI / usI samaya se mRtaka kI bhAMti jI Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124] rahI huuN| taba se svapna ke atirikta unheM kahIM nahIM dekhA / aba to saubhAgya hI unheM mere pAsa lA sakatA hai / anyathA mata samajhanA / tumhAre duHkha ko lAghava karane ke lie hI maiMne tumheM yaha bAta kahI hai / aba duHkha kI bAta chodd'o| yadi bhAgya suprasanna huA to usake sAtha phira milana ho sakatA hai|' (zloka 509-522) ___ 'usakI bAta sunakara kAmapAla avaguNThana haTAkara madirA se bolA-'priye, vaha navayuvaka maiM hI hUM jise tumane yakSotsava meM dekhA thaa| bhAgya kI kRpA se hamalogoM kI taraha vasantadeva aura kezarA kA milana ho gayA hai| aba bAtoM meM samaya naSTa mata kro| bhaya tyAga kara bhAgane kA patha soco tAki hama yahA~ se bhAga skeN|' ___ (zloka 523-525) 'aisA kahakara vaha uTha khar3A huA aura madirA dvArA nirdezita pichale daravAje se udyAna meM gayA aura vahAM se madirA ko lekara vasantadeva evaM kezarA se milakara isa nagara meM aayaa| rAjan, pUrva janma ke sneha ke kAraNa ve donoM tumheM divya paMca dravya dete rahate haiM / unheM phcaano| unake sAtha ina paMca dravyoM kA upabhoga kara skoge| itane dinoM taka tuma unheM pahacAnate nahIM the isIlie tuma una kA upabhoga nahIM kara sake / ' . (zloka 526-529) bhagavAna zAntinAtha kI yaha bAta sunakara rAjA aura unake mitroM ko pUrva janma kA jJAna haa| rAjA kurucandra bhagavAna ko praNAma kara apane pUrva janma ke mitroM ko bhAiyoM kI taraha apane prAsAda meM le gae / deva bhI bhagavAna zAntinAtha ko praNAma kara apane-apane nivAsa sthAna ko lauTa ge| bhagavAna loka kalyANa ke lie anyatra vihAra kara ge| (zloka 530-532) bhagavAna ke saMgha meM 62000 brahmacArI sAdhu, 61600 sAdhviyAM, 800 pUrvadhArI, 3000 avadhi jJAnI, 4000 manaHparyAya jJAnI, 4300 kevalajJAnI, 6000 vaikriyalabdhidhArI, 2400 vAdI 290000 zrAvaka aura 393000 zrAvikAe~ thiiN| kevala jJAna utpanna hone ke bAda bhagavAna eka varSa kama 25 hajAra varSa taka pravajana karate rhe| apanA nirvANa samaya nikaTa jAnakara ve sammetazikhara parvata para gae aura 900 muniyoM sahita anazana grahaNa kara liyA / eka mahIne vAda jyeSTha kRSNA trayodazI ko candra jaba bharaNI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [125 nakSatra meM avasthita thA taba una 900 muniyoM sahita nirvANa ko prApta ho ge| bhagavAna kI pUrNa Ayu eka lAkha hajAra varSa kI thii| usameM unhoMne 25-25 hajAra varSa kumArAvasthA, mANDalika rAjA, cakravartI, aura vrata paryAyoM meM vyatIta kie| tIrthaGkara rUpa meM dharmanAtha svAmI ke nirvANa ke bAda eka palyopama ke tIna caturthAMza kama tIna sAgaropama ke pazcAt bhagavAna zAntinAtha kA janma huA thA / unakA nirvANa mahotsava bhI deva aura indrAdi dvArA anuSThita huA / yathA samaya gaNadhara cakrAyudha ko kevala jJAna kI prApti huI / dIrghakAla taka pRthvI para vicaraNa karate hae bhavya jIvoM ko prajJA kA Aloka dete hue ve bhI bahuta se muniyoM sahita koTi-zilA tIrtha para nirvANa ko prApta hue| (zloka 533-543) prakhyAta pratApI aura zakti ke akSaya adhikArI bhagavAna zAntinAtha kI jaya ho| jinhoMne chaH khaNDa pRthvI ko sahaja hI jIta liyA thaa| bAda meM usI rAjya sampadA ko tRNa kI bhAMti tyAgakara dIkSA grahaNa kara lii| jinakA yaza cakravartI rUpa meM usase bhI adhika tIrthaGkara rUpa meM phailA unakI jaya ho| (zloka 544) paMcama sarga samApta paMcama parva samApta Page #135 -------------------------------------------------------------------------- Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triSaSTizalAkApuruSacaritam zrI kunthunAthacaritam SaSTha parva prathama sarga ajJAnAndhakAra rUpI prastara ko cUrNa karane meM nadI pravAha rUpa bhagavAn kunthunAtha kI vANI jayayukta ho| bhava samudra ko manthana karane vAle manthana parvata kI taraha trilokanAtha kunthu kA jIvanacarita aba maiM varNana kara rahA hai| (zloka 1-2) isI jambUdvIpa ke pUrva videha meM svarga se bhI adhika sundara Avarta nAmaka vijaya meM khar3agI nAmaka nagara meM samasta guNoM ke Akara nyAyaparAyaNoM meM agragaNya siMhavAha nAmaka eka rAjA the| ve nIti ke mAno parvata-se, pApa-vinAzana ke khaDga rUpa, dharma ke Azraya-sthala aura buddhi ke nivAsa rUpa the| unake mana aura buddhi ke tala ko sparza karanA, jo vicakSaNa the unake lie bhI, sahaja nahIM thaa| unakA vaibhava aura sainyadala zakra ke samAna thaa| unakA teja hari ke anurUpa thaa| samudra-se zaktizAlI ve apanI maryAdA kA ullaMghana kabhI nahIM karate the| sAtha hI pRthvI ko bhI usakI maryAdA kA kabhI ullaMghana nahIM karane dete the| unakI pratyaMcA kA nirghoSa vijayazrI ko AkRSTa karane meM, zatrasainya ko dhvaMsa karane meM aura pRthvI kI rakSA karane meM mantra rUpa thaa| ve nyAya ke lie hI pRthvI para zAsana karate the, artha ke lie nhiiN| jo dharmAnurAgI hote haiM ve artha ko to usake pariNAma rUpa meM hI prApta karate haiN| zramaNa jaise Asaktirahita hokara AhAra grahaNa karate haiM usI prakAra tattvavettAoM meM agraNI ve AsaktihIna hokara sAMsArika sukhoM kA bhoga karate the| isI bhAMti kucha kAla vyatIta huaa| (zloka 3-10) eka dina unhoMne pUrNa virakta hokara AcArya saMvara se saMsAra Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] samudra ke taTa-sI dIkSA grahaNa kara lI / niSThA sahita vrata pAlana kara aura bIsa sthAnaka evaM arhatoM kI ArAdhanA kara unhoMne tIrthaGkara nAmaka gotra karma upArjana kiyA / kAlakrama se samyak dRSTi ve dhyAna meM niviSTa hokara mRtyu varaNa kara sarvArthasiddhi vimAna meM deva rUpa meM utpanna hue / ( zloka 11-13 jambUdvIpa ke bharata kSetra meM hastinApura nAmaka eka nagara thA / usa nagara meM mandiroM para zveta patAkAe~ vAyu se Andolita hokara sarvadA nRtya karatI thIM / dekhakara lagatA mAno svayaM dharma hI AnandamanA hokara nRtya kara rahA hai| yahAM ke gRha prAMgaNa ratnajar3ita hone se madyAsakta hAthI usameM apanA pratibimba dekhakara use anya hAthI samajha sva- dantoM se AghAta karate / AkAza jaise graha nakSatroM se suzobhita hotA hai usI prakAra rAjA kA prAsAda - toraNa, prajAjanoM gRhadvAra aura anyatra sarvatra arhat pratimAoM se zobhita hote the / ( zloka 14 - 18 ) alakA meM jaise kubera hai usI bhAMti navIna sUrya se prabhAvazAlI sUra isa nagarI ke rAjA the / unake hRdaya meM dvitIya AtmA kI bhAMti dharma nivAsa karatA thA / kAma aura artha to zarIra kI bhAMti bAhara avasthita rahate / ata: hAthoM ke aGgadAdi kI bhAMti alaGkAra rUpa meM hI ve zobhita hote the / ve binA kisI para kruddha hue isa pRthvI para zAsana karate the / kaThora nahIM hone para bhI candra sabako Alokita karatA hai / ( zloka 19-22) hari kI zrI kI bhAMti unakI patnI kA nAma zrI thA / vaha jaisI rUpa lAvaNya aura zIla kI pratirUpa thI vaisI hI anindya cAritra kI adhikAriNI thI / vaha jaisI sundara thI vaisA hI usakI vANI se amRta jharatA thA / use dekhakara amRtasaritA yA candraloka se Agata devI kA bhrama hotA thA usakI deha jaisI anindya thI vaise hI vaha dhIre-dhIre bolatI thI / rAjahaMsa ke haMsI kI taraha vaha rAjA sUra kI zrI thI / svarga meM deviyoM sahita deva jaise sukha bhoga karate haiM vaise hI usake sAtha avyAhata sAMsArika sukha bhoga karate the / ( zloka 23-26) / siMhavAha kA jIva sarvArthasiddhi vimAna kI taiMtIsa sAgaropama kI Ayu pUrNa kara vahAM se cyuta hokara zrAvaNa kRSNA navamI ke dina Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [129 candra jaba kRttikA nakSatra meM avasthita thA zrIdevI kI kukSi meM praviSTa huaa| cAra danta viziSTa zveta hastI, rAtri meM vikasita zveta kamala-sA zveta varNa vRSabha, kezara yukta siMha, snAnAbhiSeka se sundara lakSmI, paMcavarNIya pUSpamAlA, pUrNa candra, sahasramAlI sUrya, patAkA yukta dhvajadaNDa, jalapUrNa svarNakalaza, kamala bharA sarovara, taraMgAyita samudra, ratnamaya prAsAda, ratnarAzi aura nirdha ma agni ina caudaha mahAsvapnoM ko garbha ke prabhAva se mahArAnI zrI ne dekhaa| subaha mahArAnI se svapnoM kI bAta sunakara rAjA bole-'svapnAnusAra tumhArA putra cakravartI yA tIrthaGkara hogaa|' (zloka 27-33 nau mahIne sAr3he sAta dina vyatIta hone para vaizAkha catudarzI ke dina candra jaba kRttikA nakSatra meM avasthAna kara rahA thA aura sakala graha ucca sthAna meM the taba zrI devI ne aja lAMchanayukta svarNavarNIya aura zubha lakSaNoM se bhare eka putra ko janma diyaa| muhUrta bhara ke lie triloka meM eka Aloka vyApta ho gayA aura nArakI jIvoM ko bhI kSaNa bhara ke lie Ananda kA anubhava huaa| zaka evaM anya indroM kA Asana kampita huaa| siMhAsana kampita hone se chappana dik kumAriyAM bhRtya kI taraha vahAM Akara upasthita huiiN| unhoMne unakA janma kRtya sampanna kiyaa| zaka pAMca rUpa dhAraNakara prabhu ko meru parvata para le ge| vesaTha indroM ne tIrthoM se lAe jala se unheM snAna krvaayaa| zaka ne taba prabhu ko IzAnendra kI goda meM baiThAkara unheM snAna karavAkara pUjAdi kara isa prakAra stuti kI _ 'he jagannAtha, Aja kSIrodAdi samudra kA jala, padmAdi sarovara kA kamala aura jala, kSudra himavatAdi parvatoM kI auSadhi, bhadrazAla vanAdi ke puSpa, malayAdi adhityakAoM kA candana Apako snAna karavAkara jIvana kI sArthakatA prApta kI hai| ApakA janma kalyANaka manAkara devoM kI kSamatA ne Aja sArthakatA prApta kI hai / prAsAda jaise mUrti se zobhita hote haiM meru parvata bhI usI prakAra Apa se zobhita hokara Aja zreSThatA aura tIrthasthala meM pariNata ho gayA hai| Apako dekhakara netra, Apako sparza kara hAtha Aja vAstavika netra aura hAtha hue haiN| avadhijJAna se yaha jAnakara ki ApakA janma huA hai avadhi jJAna bhI Aja, he jina, sArthaka huA hai / he bhagavan, snAna karAte samaya Aja Apa jisa prakAra mere goda meM virAjamAna Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] the usI prakAra cirakAla taka mere hRdaya meM avasthita rheN|' (zloka 34-47) __isa prakAra stuti kara indra jAtaka ko lekara zIghra hastinApura gae aura unheM mAtA zrIdevI ke pArzva meM sulA diyaa| (zloka 48) rAjA sUra ne bhI putra janmotsava mnaayaa| tIrthaGkara ke AvirbhAva se pRthvI para utsava hI utsava hote rahate haiN| ve jaba garbha meM the taba rAnI zrI ne kunthu nAmaka ratna rAzi dekhI thI isIlie pitA ne unakA nAma rakhA kunthu / zaka dvArA rakSita aMguSTha kA amRta pAna kara ve kramazaH bar3e hue aura 35 dhanuSa kI dIrghatA prApta kii| pitA ke Adeza se yathAsamaya unhoMne rAjakanyAoM se vivAha kiyA / bhoga kie binA bhogAvalI karma naSTa nahIM hote| (zloka 49-52) janma ke pazcAt 23750 varSa vyatIta hone para pitA ke Adeza se unhoMne rAjyabhAra grahaNa kiyaa| rAjya grahaNa ke pazcAt 23750 varSa vyatIta hone para unakI AyudhazAlA meM cakraratna utpanna huaa| jo pRthvI ko pUjya the aise sUra-putra ne usa cakraratna kI pUjA kii| jo mahat hote haiM ve bhatyoM ko bhI sammAna dete haiN| (zloka 53-55) taduparAnta cakraratna kA anusaraNa karate hue unhoMne kramazaH magadha, varadAma aura prabhAsa pati ko jaya kara liyaa| sindhu devI aura vaitADhaya rAjakumAra kRtamAla deva ko unhoMne svayaM jItA aura unake senApati ne sindhu janapada para adhikAra kara liyaa| senApati ke tamisrA kA dvAra khola dene para unhoMne tamisrA atikramaNa kara ApAta jAtIya mlecchoM para vijaya prApta kara lI / sindhu ke anya janapadoM para senApati dvArA adhikAra kara lene para unhoMne kSudra himavata kumAroM ko jIta liyaa| phira niyamAnusAra RSabhakUTa parvata para apanA nAma likhA aura cakraratna kA anusaraNa karate hue vahAM se pratyAvartana kiyaa| vahAM se vaitADhaya parvata para gae jahAM ubhaya zreNiyoM ke vidyAdhara rAjAoM ne unheM upahArAdi dekara pUjana kiyaa| gaMgAdevI aura nATayamAla deva ko unhoMne svayaM jItA aura unake senApati ne gaMgA janapada sthita mlecchoM ko jIta liyaa| senApati ratna khaNDaprapAtA guhAdvAra ke khola dene para unhoMne usameM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [131 praveza kiyA aura vaitADhya parvata atikrama kara gae / gaMgA ke muhAne para sthita navanidhiyoM ne svayaM unakI zaraNa grahaNa kara lI evaM gaMgA ke UparI janapada ko unake senApati ne jIta liyaa| isa prakAra unhoMne chaha mahIne meM samasta bharata kSetra ko jIta liyaa| cakravartI kunthunAtha isa bhAMti cakrI ko jo kucha karaNIya thA vaha saba kara deva aura manuSyoM se parivata hokara hastinApura lauTa aae| devoM aura manuSyoM ne unheM cakravartI pada para abhiSikta kiyaa| vaha utsava nagara meM bAraha varSoM taka calA / 23750 varSoM taka kunthunAtha ne cakrI rUpa meM rAjya bhoga kiyaa| (zloka 56-68) lokAntika devoM ke 'tIrtha sthApana karie' yaha smaraNa karA dene para kunthanAtha ne eka varSa taka varSI dAna diyA aura rAjyabhAra putra ko sauMpa diyaa| ve mahAbhiniSkramaNa utsava para ArohaNa kara sahasrAmravana udyAna meM ge| vaha udyAna vasanta ke AvirbhAva se manorama banA huA thaa| taruNa yuvakoM kI bhAMti dakSiNa pavana campaka kalikA ko cUma rahI thI, sahakAra zAkhA ko Andolita kara rahI thI, vAsantikAoM ko nRtya karA rahI thI, nirguNDiyoM ko Anandita kara rahI thI, lavaliyoM ko AliMgana de rahI thI, mallikAoM kA sparza sukha le rahI thI, kRSNa kalikAoM ko prasphuTita kara rahI thI, kamala puppoM ko abhinandita kara rahI thI, azoka maMjarI ko sAnnidhya de rahI thI, kadalI vRkSoM ke prati anurAga prakaTa kara rahI thii| hiNDoloM meM jhUmatI huI sundariyoM dvArA vaha vana aura bhI sundara ho uThA thaa| vilAsI nagaravAsI vahAM Akara puSpa cayana kara rahe the| bhramaroM ke guJjana aura unmatta kokilAoM kI kuhuka se vaha vana sabakA svAgata kara rahA thaa| (zloka 69-75) kunthunAtha zivikA se nIce utare aura usa vana meM praviSTa hue taduparAnta alaGkArAdi kholakara vaizAkha kRSNA paMcamI ko candra jaba kRttikA nakSatra meM avasthita thA unhoMne eka hajAra rAjAoM ke sAtha pravrajyA grahaNa kara lii| dIkSA grahaNa ke sAtha-sAtha unheM manaHparyAya jJAna utpanna huaa| taduparAnta do dinoM ke upavAsa kA pAraNA dUsare dina subaha unhoMne cakrapura ke rAjA vyAghrasiMha ke ghara pAyasAnna grahaNa kara kiyaa| devoM ne ratna varSAdi paMca divya prakaTa kie / rAjA vyAghrasiMha ne jahAM prabhu khar3e hue the vahA~ eka ratnavedI Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] kA nirmANa karavAyA / ( zloka 76 - 79 ) anAsakta vAyu kI bhA~ti apratihata prabhu ne solaha varSa chadmastha avasthA meM vicaraNa kiyA / pravrajana karate hue eka dina ve sahasrAmravana meM lauTa Ae aura do dinoM ke upavAsa ke pazcAt tilaka vRkSa ke nIce pratimA dhAraNa kara avasthita ho gae / caitra zuklA tRtIyA ko candra jaba kRttikA nakSatra meM avasthita thA taba ghAtI karmoM ke kSaya ho jAne se prabhu ko kevalajJAna prApta huA / taba cAra zreNiyoM ke deva aura unake indra ne avilamba vahAM Akara tIna prAkAroM se samanvita samavasaraNa kI racanA kI / devoM dvArA saMcAlita svarNa kamaloM para paira rakhate hue prabhu pUrva dvAra se usa samavasaraNa meM praviSTa hue / vahAM 420 dhanuSa dorgha caityavRkSa kI pradakSiNA dekara jagadguru dharma cakravartI kunthunAtha 'namo titthAya' kahakara ' pUrvAbhimukha hokara pUrva dizA meM rakhe siMhAsana para upaviSTa hue / unakI zakti se vyantara devoM ne unake anurUpa tIna mUrtiyoM kA nirmANa kara tIna ora rakhA / catuvidha saMgha yathAyogya sthita huA / pazu madhya prAkAra meM aura vAhanAdi nimna prAkAra meM rakhe ge| samavasaraNa kI racanA jJAta hone para kururAja vahAM Ae aura unheM praNAma kara indra ke pIche karabaddha hokara baiTha ge| phira bhagavAna ko punaH praNAma kara saudharmendra aura kururAja Anandita mana se isa prakAra stuti karane lage : ( zloka 80-90 ) 'catuvidha zarIra ke caturzarIra rUpI he caturmukha, manuSyoM ke caturtha varga (mokSa) ke pravaktA, ApakI jaya ho / mohamukta hone ke kAraNa caturdaza ratnoM kA parityAga kara he trilokanAtha, Apane anindya triratna dhAraNa kie haiM / yadyapi Apa rAga rahita haiM phira bhI Apane sabhI ke hRdayoM ko jIta liyA hai / yadyapi Apa niHsvArtha haiM phira bhI Apa sarvazaktimAna haiM / yadyapi candra se Apake kaJcana varNa kA sabhI dhyAna rakhate haiM, phira bhI Apa dhyAna ke nivAsa rUpa haiM / yadyapi koTi-koTi deva Apako ghere hue haiM, phira bhI Apa niHsaMga haiM / yadyapi ApakA prema sabhI ke lie hai, phira bhI Apa svayaM prema se rahita haiM / yadyapi Apa akiMcana haiM, phira bhI pRthvI kI parama sampadA haiM / he bhagavan, he satrahaveM tIrthaGkara, ApakA rUpa agamya hai, ApakI zakti agamya hai, Apa nikhilajanatAraka haiM / he prabho, Apako 1 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [133 1 namaskAra / Apa janasAdhAraNa ke lie acintya maNiratna svarUpa haiM / vANI se ApakI prazaMsA aura mana se ApakA dhyAna jitanA hI kiyA jAe utanA hI kama hai / he bhagavan, hama ApakI pUjA aura stuti nirantara kara sakeM isake atirikta hamArI koI icchA nahIM hai|' ( zloka 91-98 ) ho jAne para bhagavAn isa bhAMti stuti kara unake nivRtta kunthunAtha ne nimnalikhita dezanA dI : 'caurAsI lAkha yoni rUpa bha~varoM se pUrNa yaha saMsAra rUpI bhava samudra mahA bhayaMkara aura duHkhoM kA kAraNa hai / indriyoM para vijaya prApta karane para sudRr3ha mana zuddhi rUpI jahAja vivekiyoM ko isa bhava sAgara se uttIrNa karAne meM samartha hai / jJAniyoM ke lie manaH zuddhi mokSamArga pradarzanakArI eka aisI dIpazikhA hai jo kabhI nirvApita nahIM hotI / vahA~ aprApta guNa svataH prApta ho jAte haiN| jahAM manaH zuddhi nahIM vahAM prApta guNa bhI lupta ho jAte haiM / ataH prajJAzIla vyaktiyoM ke lie nirantara mana ko zuddha rakhanA ucita hai / jo binA manaH zuddhi ke mukti ke lie tapasyA karate haiM ve jAja parityAga kara taira kara samudra pAra karane kI ceSTA karate haiM / andhe ke lie jaise darpaNa vyartha hai usI prakAra manaH zuddhi ke binA tapasvI kA dhyAna bhI vyartha hai / cakrAkAra vAyu jaise rAha calate logoM ko anyatra uThAkara pheMka detA hai usI prakAra mokSa patha ke yAtriyoM ko caJcala aura avizuddha mana anyatra le jAtA hai / ' (zloka 99-106) 'niraMkuza aura niHzaMka vicaraNakArI mana rUpI nizAcara triloka ke prANiyoM ko saMsAra rUpI gahvara meM lAkara paTaka detA hai | manako avarodha kie binA jo yoga-sAdhanA meM pravRtta hote haiM ve usI prakAra hAsyAspada aura vyartha hote haiM jaise la~gar3e vyakti kA pairoM se calakara gAMva meM jAne kI icchA vyakta karanA / jo mana ko jIta letA hai, usake samasta karma niruddha ho jAte haiM aura jinakA mana para zAsana nahIM, usake karma dina-pratidina bar3hate rahate haiM / mana rUpI markaTa sarvatra vicaraNa karanA cAhatA hai / ataH jo mumukSu haiM unake lie ucita hai ki dRr3ha saMkalpa dvArA use niyantrita kareM, sarva prakAra se zuddha kareM / manaH zuddhi binA tapa, saMyama aura svAdhyAya kA prayojana hI kyA hai ? kAraNa, binA manaH zuddhi ke ve kevala deha paryavasita haiM / mana kI vizuddhi ke dvArA hI eka mAtra rAga aura dveSa para vijaya Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] prApta kI jA sakatI hai tAki AtmA sva-svarUpa meM niSkalaMka bhAva se avasthita raheM / ' ( zloka 107 - 112) unakI yaha dezanA sunakara bahuta se pravrajita ho gae aura svayambhU Adi 35 gaNadhara hue / prathama yAma bIta jAne para prabhu dezanA se nivRtta hue / taba unake pAdapITha para baiThakara svayaMbhU gaNadhara ne dezanA dI / dvitIya yAma bIta jAne para ve bhI dezanA se nivRtta ho gae / deva aura anya jana bhagavAna kunthunAtha ko praNAma kara svasva loka cale gae / ( zloka 113-115) bhagavAna kunthunAtha ke tIrtha meM kRSNavarNIya haMsavAhana gandharva nAmaka yakSa utpanna hue| jinake dAhine hAthoM meM se eka meM pAza thA, dUsarA varada mudrA meM thA aura bAyeM hAthoM meM se eka meM vijorA aura dUsare meM aMkuza thA / ve bhagavAna ke zAsanadeva bane / unake tIrtha meM zuklavarNA mayUravAhinI valA nAmaka yakSiNI utpanna huii| unake dAhinI ora ke hAthoM meM se eka meM bijorA aura dUsare meM aMkuza thA evaM bAe~ hAthoM meM se eka meM bhuSaNDI aura dUsare meM kamala thA / sarvadA nikaTa rahatI huI ve unakI zAsana devI banI / ( zloka 116-117) anya jIvoM kI mukti ke lie jagadguru unake sAtha pRthvI para sarvatra vicarane lage / bhagavAna kunthunAtha ke saMgha meM 60000 sAdhu evaM 60600 sAdhviyAM, 670 pUrvadhArI, 2500 avadhi jJAnI, 3340 manaHparyAya jJAnI, 3200 kevalajJAnI, 5100 vaikriya labdhidhArI, 12000 vAdI, 179000 zrAvaka tathA 391000 zrAvikAe~ thIM / ( zloka 118-125) kevalajJAna prApta karane ke pazcAt 23734 varSa bIta jAne para nirvANa samaya nikaTa jAnakara prabhu 1000 muniyoM sahita sammeta zikhara padhAre aura anazana grahaNa kara liyA / eka mAsa pazcAt vaizAkha kRSNA pratipadA ke dina candra jaba kRttikA nakSatra meM thA taba unhoMne 1000 muniyoM sahita mokSa prApta kiyA / bhagavAna kunthunAtha kI pUrNa Ayu 95000 varSa kI thI, jo ki yuvarAja, rAjA, cakravartI aura vratI rUpa meM samAna bhAga meM vibhakta thI / bhagavAna zAntinAtha ke nirvANa ke arddha palyopama pazcAt bhagavAna kunthunAtha nirvANa ko prApta hue / indra aura devoM ne unakA nirvANa Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [135 mahotsava manAyA aura unake dantAdi avazeSa pUjA ke lie sva-sva vAsasthAna para le ge| ((zloka 126-131) prathama sarga samApta amaranAthacarita .. dvitIya sarga ikSvAku vaMza ke tilaka gorocanavarNIya aura caturtha ArA rUpa saritA ke haMsa bhagavAna aranAtha kI jaya ho| maiM yahAM triloka rUpI kamala ke lie AnandadAyI candra rUpa bhagavAna aranAtha kA jIvanavarNana kruuNgaa| (zloka 1-2) jambUdvIpa ke pUrva videha meM sItA nadI ke uttarI taTa para vatsa nAmaka vijaya meM susImA nAmaka eka nagarI thii| vahAM ke rAjA kA nAma thA thnpti| ve jaise asIma sAhasI the vaise hI dharmaparAyaNa the| ve jaba isa pRthvI para zAsana karate the taba bandhana, pratAr3ana, aGga bhaMgAdi daNDoM kA prayoga nahIM hotA thaa| kAraNa, prajAjanoM meM kalaha yA vivAda hI nahIM thaa| ve paraspara prema bhAvApanna hokara rahate the mAno samasta pRthvI dharmasaMgha meM pariNata ho gaI hai| jina-prarUpita dharma unake karuNAmaya hRdaya meM sarvadA haMsa kI taraha nivAsa karatA thA / kramazaH isa saMsAra kI nirarthakatA anubhava kara unhoMne saMsAra se virakta hokara saMvara kI sAdhanA ke lie sambara nAmaka muni se dIkSA grahaNa kara lii| kaThoratApUrvaka dharma pAlana aura tapa kara ve pRthvI para paryaTana karane lge| yadyapi ve karmoM ke zatra the, phira bhI bIsa sthAnaka kI upAsanA aura arhat bhakti kara tIrthaGkara nAma gotra upArjana kiyaa| kAlAntara meM dhyAnAsana meM deha tyAga kara navama veyaka vimAna meM ahamindra rUpa meM utpanna hue| (zloka 3-12) __ jambUdvIpa ke bharata kSetra meM hastinApura nAmaka eka mahAnagarI thii| vahAM ke rAjA sevAkarma ke lie hI prajA kI sevA karane hetu janma grahaNa karate the| vimAnAdi atula vaibhava ke kAraNa hI vahAM ke prajAjana rAjA-se lagate the / nagarI kI parikhA dekhakara lagatAnagarI ke saundarya ko cirasthAyI karane ke lie hI sRSTikartA ne vaha rekhA khIMca dI thI / bahuvidha svarNa, sphaTika aura indranIla Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] maNiyoM ke bhavana dekhakara lagatA mAno ve meru, kailAza aura aJjana giri ke zikhara haiM / svarga ke vRtraghna-se vahAM ke rAjA the candra-se sundara sudarzana / dharma to mAno unakA mitra hI thA jisakA sAhacarya ve kyA nagara meM, kyA bAhara, kyA zayana kakSa meM, kabhI bhI parityAga nahIM karate the / unakA pratApa mantra kI bhAMti vistRta hone ke kAraNa unakI senA to mAtra alaGkAra rUpa thI / rAjA loga pratidina unheM jo hastI upahAra meM dete unake madakSaraNa se rAjaprAsAda ke catvara kI dhUli nivArita hotI rahatI / ( zloka 13 - 20 ) antaHpura kI alaGkAra svarUpA unakI pradhAna mahiSI kA nAma thA devI / inheM dekhakara lagatA mAno svarga kI koI devI hI mRtyuloka se avatarita huI hai / unakA svabhAva itanA komala thA ki praNaya meM bhI unhoMne kabhI apane pati ke prati kopa prakaTa nahIM kiyA aura udAra hRdayI hone ke kAraNa na hI kabhI apanI sautoM prati IrSyA | pati kA prema va sva-saundarya para ve kabhI garvita nahIM hotI thIM jabaki ve ramaNiyoM meM ratnarUpA thIM jinakA dehasauSThava anindya thA va jo saundarya kI / vaha mAtra darpaNa meM hI dekhA jA thA, bhoga karate hue rAjazreSTha dIrghabAhu kAla vyatIta kiyA / anyatra nahIM sudarzana ne unakA pratirUpa, mAno saritA thI / unake sAtha sukhadevoM kI taraha kucha ( zloka 21 - 25) Ananda meM nimajjita dhanapati kA jIva graiveyaka vimAna kI Ayu pUrNa kara phAlguna zuklA dvitIyA ke dina candra jaba revatI nakSatra meM avasthita thA vahAM se cyavakara mahArAnI devI ke garbha meM praviSTa huA / rAtri ke zeSa yAma meM sukha zayyAzAyIna unhoMne tIrthaGkara ke janma sUcaka caudaha mahAsvapna dekhe / tIna jJAna kA adhikArI, vaha bhrUNa unheM kisI bhI prakAra kA kaSTa die binA unake deha saundarya ko vRddhi karate hue gupta rUpa se bar3hane lagA / agrahAyaNa mAsa kI zuklA dazamI ko candra jaba revatI nakSatra meM avasthita thA mahArAnI devI ne svarNavarNIya sarvasulakSaNayukta nandayAvarta lAMchana yukta putra ko janma diyaa| chappana dikkumAriyoM ne unakA kRtya sampanna kiyA aura causaTha indroM ne meruparvata para unakA janmAbhiSeka kiyA / unakI deha para aGgarAga kara pUjA aura AratI kii| tatpazcAt saudharmendra isa prakAra stuti kI : Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [137 'jinake aThAraha doSa vinaSTa ho gae haiM, jinakA aThAraha prakAra ke brahmacArIgaNa dhyAna karate haiM, aise aThArahaveM tIrthaGkara Apako maiM praNAma karatA huuN| garbha se hI tIna jJAna jisa prakAra Apa meM vartamAna the usI prakAra yaha triloka Apa meM samAhita hai| rAgadveSa rUpI dasyU itane dinoM taka isa saMsAra ko moha-rUpI nidrA meM vazIbhUta kara zAsana kara rahe the / aba he prabhu, Apa unakA uddhAra kreN| klAnta pathikoM ke lie ratha sadRza, pipAsAta ke lie nadI-se, tapana tApa se kliSTa ke lie vRkSa kI chAyA-se, DUbate hue manuSya ke lie naukA-se, rogI ke lie Arogya-se, andhakAra kliSTa ke lie Aloka-se, patha-bhraSTa ke lie patha-pradarzaka kI taraha, vyAghrabhIta ke lie agni kI taraha, he tIrthanAtha ! dIrgha dinoM se prabha se vaMcita hamane Apako prabhu rUpa meM prApta kiyA hai| prabhu rUpa meM Apako pAkara deva, asura aura manuSya jaise navIna candra dekhane saba ekatra hote haiM usI prakAra yahAM ekatra hue haiM / he bhagavan, maiM Apase aura kucha nahIM cAhatA, kevala itanA hI cAhatA hUM ki janma-janma meM Apa mere prabhu __(zloka 26-40) isa prakAra stuti kara saudharmendra prabhu ko lekara hastinApura gae aura unheM mahArAnI devI ke pArzva meM sulA diyA / rAjA sudarzana ne putra janmotsava kiyaa| mahArAnI devI ne svapna meM cakke kA ara dekhA thA isalie jAtaka kA nAma rakhA ara / mitrarUpI devoM ke sAtha dhAtrIrUpiNI deviyoM dvArA anumodita krIr3A karate hue ve kramazaH bar3e hue / tIsa dhanuSa dIrgha aranAtha ne pitA kA Adeza pAlana karane ke lie yathAsamaya vivAha kiyaa| taduparAnta eka sau hajAra varSa vyatIta hone para pitA kI AjJA se hI rAjyabhAra grahaNa kiyaa| (zloka 41-45) 21000 varSa aura bIta jAne para unakI AyudhazAlA meM cakraratna utpanna huaa| ataH cakra evaM anya teraha ratnoM kA anusaraNa karate hue aranAtha ne 400 varSa meM samagra bharata kSetra ko jIta liyaa| (zloka 46-47) ___ eka sau hajAra varSa cakrI rUpa meM vyatIta hone para lokAntika devoM ne Akara tIrtha sthApita karane ko kahA / prabhu ne eka varSa taka varSIdAna dekara rAjyabhAra putra arinandana ko sauMpakara evaM vaijayantI bneN| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] 1 pAlakI meM baiThakara sahasrAmravana udyAna meM gae / nandayAvarta lAMchanayukta prabhu ne usa udyAna meM praveza kiyA jahAM kokilAe~ mauna vratadhArI sAdhuoM kI taraha vRkSazAkhAoM para baiThI thIM / pathika vahAM gopa bandhuoM ke saGgIta se AkRSTa hokara Ae the / nagara vilAsiniyoM ke dIrgha keza-bhAra se mAno lajjita hokara, mayUra apane paMkhoM ko pheMka kara ikSu kSetra meM Azraya lie hue the / punnAga puSpoM kI gandha se bhramara unmatta ho uThe the aura phUla evaM kamalAnIMbU ke sambhAra se samasta vana ne haridrAvarNa dhAraNa kara rakhA thA / lAvalI, phalinI, yUthI, mucakunda phUloM ne zIta Rtu ke hAsya kI bhAMti vikasita hokara samasta udyAna ko Alokita kara rakhA thA / lodhra phUloM ke parAga ne AkAza ko andhakAramaya kara rakhA thA / vaijayantI zivikA se utara kara do dinoM ke upavAsI prabhu ne eka hajAra rAjAoM ke sAtha agrahAyaNa zuklA ekAdazI ke dina candra jaba revatI nakSatra meM avasthita thA svayaM dIkSA grahaNa kara lI / dIkSA grahaNa ke sAthasAtha unheM manaHparyAya jJAna utpanna huA / dvitIya dina prabhu ne rAjapura nagara ke rAjA aparAjita ke ghara para kSIrAnna grahaNa kara pAraNA kiyA / devoM ne pAMca divya prakaTa kie / rAjA aparAjita ne prabhu jisa sthAna para khar3e hue the vahIM eka ratnavedI kA nirmANa karavAyA / (zloka 48-58) prabhu binA kahIM soe, binA kahIM baiThe vrata yApana karate hue tIna varSa taka chadmastha avasthA meM pRthvI para vicaraNa karate rahe / taduparAnta ve usI sahasrAmravana udyAna meM puna: lauTa Ae aura pratimA dhAraNa kara AmravRkSa ke nIce avasthita ho gae / kArtika zuklA dvAdazI ke dina candra jaba revatI nakSatra meM thA taba ghAtI karmoM ke kSaya ho jAne se prabhu ko kevalajJAna utpanna huA / devoM ne tatkSaNa samavasaraNa kI racanA kI / prabhu pUrva dvAra se usameM praviSTa hue aura tIna sau sATha dhanuSa dIrgha caityavRkSa kI pradakSiNA dekara 'namo titthAya ' kahakara pUrva dizA meM rakhe siMhAsana para pUrvAbhimukha hokara baiTha gae / vyantara devoM ne anya tIna ora unakI pratimUrtiyAM rakhIM / caturvidha saMgha bhI yathAsthAna baiTha gayA / prabhu samavasaraNa meM avasthita hue haiM, jAnakara kurupati aravinda vahAM Ae aura prabhu ko praNAma kara zakra ke pIche baiTha gae / taduparAnta zakra aura aravinda ne prabhu kI isa Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [139 prakAra stuti kI: 'tribhuvanapati kI jaya ho ! nikhilajana suhRda kI jaya ho ! karuNAsAgara kI jaya ho ! aprAkRta zaktidhArI kI jaya ho ! sUrya kiraNoM se sarvadA samasta vizva Alokita hotA hai| candra kiraNoM se pRthvI kA tApa dUra hotA hai / vRSTi ke jala se dharatI ko sajIvatA prApta hotI hai| havA se vaha punarjIvita hotI hai-inake pIche jaise koI uddezya nahIM hotA usI bhAMti he deva, ApakI tapazcaryA bhI triloka ke kalyANa ke lie hai| (arthAt koI uddezya praNodita nahIM hai|) itane dinoM taka pRthvI andhakAramaya thii| aba vaha Apake kAraNa Alokita ho gaI hai, use cakSu prApta hue haiM / aba naraka ke dvAra banda ho jaaeNge| tiryaMca yoni meM sAmAnya jana hI janma grahaNa kreNge| svarga upanagara kI bhAMti samIpa ho jAegA aura mokSa bhI aba dUra nahIM rhegaa| sabake kalyANa ke lie jaba Apa pRthvI para vicaraNa kareMge taba aisA kaunasA acintya Ananda hai jise manuSya prApta nahIM karegA ?' (zloka 59-74) isa prakAra stuti kara saudharmendra aura aravinda cupa ho ge| taba bhagavAna aranAya ne yaha dezanA dI : 'saMsAra ke cAra puruSArthoM meM mokSa hI zreSTha yA Ananda-sarovara hai| mokSa dhyAna kI sAdhanA se siddha hotA hai aura dhyAna mana para nirbhara karatA hai| isalie yogI puruSa mana ko AtmA ke adhikAra meM rakhate haiM; kintu rAga-dveSa una para vijaya prApta kara unheM pudgaloM ke adhIna kara dete haiN| sAvadhAnIpUrvaka nigraha kara mana ko zubha pariNati meM lagA dene para bhI nimitta prApta hone para ve bAra-bAra pizAca kI bhAMti use apane adhIna kara lete haiN| rAga-dveSa rUpI andhakAra meM jIva ko andhA andhe ko le jAne kI taraha ajJAna kI adhogati meM le jAkara naraka rUpI gahvara meM paTaka detA hai / dravyoM meM Asakti (rati) aura Ananda (prIti) hI rAga aura aprIti dveSa hai| yahI rAga-dveSa samasta prANiyoM ke lie dRr3ha bandhana rUpa hai aura samasta duHkhoM kA mUla hai| saMsAra meM yadi rAga-dveSa nahIM rahatA to yahAM sukha se koI visphArita netra nahIM hotA, usI prakAra duHkha se karuNA bhI nahIM hotaa| phira to sabhI jIvoM ko mokSa prApta ho jaataa| rAga ke abhAva meM dveSa aura dveSa ke abhAva meM rAga hotA hI Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140] 1 nahIM / inameM eka kA parityAga kara dene se donoM kA hI parityAga ho jAtA hai / kAmAdi doSa rAga ke bhRtya aura mithyA abhimAna Adi dveSa ke anucara haiM / moha rAga-dveSa kA pitA, bIja, nAyaka athavA paramezvara hai / yaha moha rAgAdi se bhinna nahIM haiM / etadartha samasta doSoM kA pitAmaha moha hI hai / moha se sabhI ko sAvadhAna rahanA cAhie / saMsAra meM rAga, dveSa aura moha ye tIna hI doSa haiM, unheM chor3akara anya koI doSa nahIM hai / isa tridoSa ke kAraNa hI jIva saMsAra samudra meM paribhramaNa karatA hai / jIva kA svabhAva to sphaTika kI bhAMti svaccha hai, ujjvala hai; kintu isa tridoSa ke kAraNa hI jIva ke vibhinna rUpa hote haiM / vizva ke AdhyAtmika rAjya meM yaha kaisI arAjakatA hai ki rAga, dveSa aura moha rUpa bhayaMkara dasyu jIvoM kA jJAna rUpI sarvasva aura svarUpa sthiratA rUpI sampatti dina ke samaya hI sabake sAmane lUTa letA hai / jo jIva nigoda meM hai aura jo zIghra mukti prApta karane vAle haiM una sabhI para moharAja kI nirdaya niSThura senA TUTa par3I hai / moharAja ko kyA mukti se zatrutA hai aura mumukSuoM se vaira hai jisake kAraNa vaha jIvoM kI mukti ke sambandha meM bAdhaka hai / AtmArthI muniyoM ko na siMha kA bhaya rahatA hai, na bAgha kA aura na hI sarpa, cora, agni aura jala kA / ve bhI rAgAdi tridoSa se bhayabhIta haiM / kAraNa, ye ihabhava aura parabhava naSTa ra dete haiM / saMsAra atikramaNa kA jo patha yogI janoM ne grahaNa kiyA hai vaha saMkIrNa hai jisake donoM ora rAga-dveSa rUpI bAgha aura siMha khar3e haiM / ataH AtmArthI muniyoM ke lie ucita hai ki ve pramAda rahita hokara samabhAva sahita patha para caleM aura rAga-dveSa rUpI zatruoM para vijaya prApta kareM / ' (zloka 75-93) bhagavAna kI dezanA sunakara bahutoM ne munidharma grahaNa kiyA aura kumbha Adi 33 gaNadhara bane / prathama yAma uttIrNa hone para prabhu dezanA se nivRtta hue / taba gaNadhara kumbha ne prabhu ke pAdapITha para baiThakara dezanA dii| dUsarA yAma bIta jAne para ve dezanA se nivRtta ho ge| zakra aura anyAnya sabhI prabhu kI nivAsa ko lauTa gae / vandanA kara sva-sva ( zloka 94 - 96 ) bhagavAna ke zAsana meM trinetra kRSNavarNa zaGkhavAhana yakSendra utpanna hue / jinake dAhine chaha hAthoM meM se pAMca hAthoM meM bijorA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 141 nIMbU, tIra, khaDga, hathaur3A aura pAza thA evaM chaThA hAtha varada mudrA meM thA / bAyIM ora ke chaha hAthoM meM kramazaH nakula, dhanuSa, DhAla, trizUla, aMkuza aura akSamAlA thI / isI bhAMti nIlavarNA padmAsanA yakSiNI utpanna huI / jinake dAhine donoM hAthoM meM bijorA nIMbU, aura nIla kamala thA evaM bAe~ donoM hAthoM meM rakta kamala aura akSamAlA thI / ye donoM bhagavAna ke zAsana deva aura devI bane jo sarvadA bhagavAna ke nikaTa rahate the / ( zloka 97 - 100 ) bhagavAna aranAtha grAmAnugrAma vicaraNa karate hue eka dina padminIkhaNDa nagara ke bAhara avasthita hue| vahAM samavasaraNa meM bhagavAna ne dezanA dii| unakI dezanA ke pazcAt gaNadhara kumbha ne samasta sandehoM kA nirazana karane vAlI dezanA dI / dezanA ke samaya eka baune jaise vyakti ke sAtha zreSThI sAgaradatta Ae aura dezanA sunane lage / dezanA ke anta meM sAgaradatta khar3e hue aura gaNadhara kumbha ko praNAma kara bole : 'bhagavan, svabhAva se hI saMsAra ke sabhI jIva duHkhI haiM / vizeSa kara maiM, jise koI sukha nahIM hai / merI patnI kA nAma jinamati hai jisake garbha se priyadarzanA nAmaka mere eka kanyA huI / vaha svarga kI devI se bhI adhika sundara thI / vaha samasta prakAra kI kalAoM meM pAraMgata hotI huI yauvana ko prApta huI / vaha jesI sundara thI vaisI hI catura bhI / usake lie upayukta vara ko lekara maiM cintita thA / mujhe cintita dekhakara jinamati bolI- 'svAmI, Apa cintita kyoM ho rahe haiM ?' maiMne kahA - 'priye ! bahuta DhU~Dhane ke bAda bhI priyadarzanA ke upayukta vara maiMne khoja nahIM pAyA hai, isalie cintita hUM / ' jinamati ne uttara diyA- 'svAmI, usake lie aisA zreSTha pati khojie jisake hAthoM meM sauMpakara hameM pazcAttApa na karanA par3e / ' maiMne kahA - 'yahAM bhAgya hI balavAna hotA hai / apanA bhalA to sabhI cAhate haiM, koI bhI apanA burA nahIM cAhatA hai / ' (zloka 101 - 110 ) 'isa carcA ke pazcAt maiM bAjAra gayA / vahAM tAmralipti ke dhanika vaNika RSabhadatta se merA milApa huA / svadharmI hone ke nAte purAne mitroM kI bhAMti hama logoM meM vyavasAya ke viSaya meM carcA huI / eka dina vaha kAryavaza mere ghara AyA aura priyadarzanA ko jo dekhA to bahuta dera taka dekhatA hI raha gayA / usane mujhase Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] pUchA-'yaha lar3akI kauna hai ?' maiMne javAba diyA- 'merI lar3akI hai; kintu Apa usakI ora isa prakAra kyoM dekha rahe haiM ?' RSabhadatta ne kahA-'zreSThI, vIrabhadra nAmaka merA eka putra hai| vaha suzIla aura taruNa hai| rUpa meM vaha kandarpa, kAvya racanA meM zukra, vAgmitA meM vRhaspati, zilpakarma meM varddhakI, saGgIta meM hUhU, vINAvAdana meM tumbaru, nATyakalA meM bharata aura kautuka karane meM nArada hai / guTikA bhakSaNa kara vaha devoM kI taraha apanA rUpa parivartita kara sakatA hai aura kyA kahUM aisI koI kalA nahIM hai jise Izvara kI bhAMti vaha na jAnatA ho / usake upayuta kanyA maiM anyatra kahIM khoja nahIM paayaa| bahuta dinoM pazcAt ApakI kanyA ko dekhakara lagA ki yaha usake upayukta hai|' (zloka 111-119) maiMne kahA-'merI yaha kanyA bhI samasta kalAoM meM nipuNa hai| isake vara ke lie maiM bhI cintita huuN| saubhAgya se Aja Apa se merA milanA huaa| maiM cAhatA hUM vara-vadhU rUpa meM inakA milana ho|' __(zloka 120-121) _ 'upayukta putravadhU prApta kara RSabhadeva Anandita hokara svanagara meM lauTa gayA aura vIrabhadra ko AtmIya parijanoM sahita yahAM bhejaa| maiMne jaba vIrabhadra ko dekhA to usake pitA ke kathanAnusAra use rUpa, yauvana aura guNasampanna paayaa| taduparAnta eka zubha dina vIrabhadra ne uccakulajAta mahilAoM ke maGgalagIta aura AzIrvacana ke madhya priyadarzanA kA pANigrahaNa kiyaa| kucha dina yahAM rahakara vaha svapatnI ko lekara svadeza lauTa gayA kyoMki svAbhimAnI zvasura gaha meM adhika dinoM taka nahIM rhte|' (zloka 122-125) ___ 'eka dina maiMne sunA ki vIrabhadra rAtri ke zeSa yAma meM merI nidrita kanyA kA parityAga kara anyatra kahIM calA gyaa| maiM usI duHkha se duHkhI thaa| yaha vAmana usakI khabara lekara AyA hai; kintu vaha kucha bhI ThIka se samajhA nahIM pA rahA hai| he bhagavana, yathArtha sthiti kyA hai--yaha Apa hI batalAe~ / ' (zloka 126-127) yaha sunakara dayAlu hRdaya gaNadhara kumbha ne sAgaradatta se kahA 'usa rAtri meM Apake jaMvAI ne socA-maiM vibhinna kalAoM meM pAradarzI aura mantravid huuN| Azcaryajanaka bahuvidha divya guTikAoM kA prayoga maiM jAnatA hUM aura sarva prakAra kI zilpakalAoM meM bhI Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [143 pAraMgata hUM; kintu unakA pradarzana yahAM na kara sakane ke kAraNa ve bekAma ho gaI haiN| yahAM gurujanoM ke sammukha ve anyathA soceMge samajhakara apane parAkrama ko vyakta nahIM kara pA rahA huuN| hAya, mujhe dhikkAra hai ! maiM yahAM kUpamaNDuka kI bhAMti raha rahA hUM / ataH maiM anyatra jAU~gA aura apanA parAkrama dikhAU~gA / yaha socakara vaha uTha baiThA; kintu tabhI socA, yadi merI patnI kapaTa nidrA meM huI to vaha mujhe bAdhA degI / ataH usane use jagAyA; kintu vaha bolI'mujhe parezAna mata karo / merA mAthA duHkha rahA hai / ' taba vIrabhadra bolA- 'tumhArA mAthA dukha rahA hai isameM kisakA doSa hai ?' priyadarzanA bolI- 'tumhArA / ' vIrabhadra ne punaH prazna kiyA- 'kaise ?' priyadarzanA bolI- 'rAtri ke isa antima prahara meM tuma jo isa prakAra bola rahe ho usI kAraNa / taba vIrabhadra bolA- 'tuma mujha para krodha mata karo | maiM tumheM isa prakAra aba kabhI duHkhI nahIM karU~gA / ' ( zloka 128-136) 'udda ezyamUlaka bhAva se use isa prakAra kahakara vIrabhadra ne usake sAtha keli kI / klAnta hokara usakI patnI punaH so gaI / usakA uddezya vaha jAna bhI nahIM pAI / isa bAra use sacamuca nidrAmagna dekhakara vaha vastrAdi lekara usakA parityAga kara ghara chor3akara calA gayA / guTikA bhakSaNa kara usane svayaM ko kRSNavarNIya banA liyA / akSaroM ke parivartana se kavitA kA rUpa badala jAtA hai / usI prakAra raMga parivartana se AkRti bhI anya prakAra kI hotI hai / taduparAnta vaha svacchanda bhramaNa karatA huA vidyAdhara kI bhAMti apanI kalA-kauzala se svayaM kA zreSThatva pratipAdita karatA huA grAma, nagara meM vicaraNa karane lagA / priyadarzanA bhI patigRha tyAga kara pitRgRha calI AI / kAraNa, uccakulajAtA ke lie svAmI binA anyatra rahanA ucita nahIM hotA / ' ( zloka 137 - 141) 'isa bhAMti ghUmatA huA vIrabhadra siMhaladvIpa ke ratnapura nagara meM gyaa| vahAM rAjA ratnAkara rAjya karate the / vaha usa nagara ke zaGkha se dhavala guNa sampanna zreSThI zaGkha kI dUkAna para jAkara baiTha gayA / use dekhakara zreSThI ne pUchA - 'tuma kahAM se Ae ho ?' vIrabhadra ne javAba diyA- 'maiM tAmralipta se AyA hUM | ghara se rUThakara nikala par3A hUM / ' zreSThI ne kahA - 'putra, taruNa avasthA meM Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] tumhArA isa prakAra rUSTa hokara nikalanA, ucita nahIM hai; kintu bhAgyavaza hI tuma sakuzala mere yahA~ A ge|' (zloka 142-146) 'aisA kahakara zreSThI zaGka use sva-putra kI taraha apane ghara le gae aura snAnAhAra ke pazcAt usase bole-'mere koI putra nahIM hai| Aja se tuma mere putra ho| merI atula sampatti ke Aja se tumhIM adhikArI ho / deva kI taraha merI isa atula sampati kA bhoga kara tuma mujhe dRSTi kA Ananda do| dhanasaMcaya karanA kaThina nahIM hai| usa dhana kA upabhoga karane vAlA putra pAnA kaThina hai|' vIrabhadra vinIta bhAva se bolA- 'yadyapi maiM pitRgaha tyAga kara AyA hUM; kintu lagatA hai yahAM bhI maiM pitRgRha meM hI A gayA huuN| ApakI AjJA mujhe zirodhArya hai| maiM ApakA ziSya huuN| putra to putra ho hotA hai; kintu maiM ApakA dharma putra huuN|' (zloka 147-151) 'aba vIrabhadra zreSThI zaGkha ke ghara rahane lagA aura alpa dinoM ke madhya hI usakI kalA aura zilpa kauzala ne nagara ke adhivAsiyoM ko vismita kara diyaa| (zloka 152) 'anindya sundarI anaMgasundarI rAjA ratnAkara kI ekamAtra kanyA thI; kintu vaha puruSa vidveSI thii| zreSThI zaGkha ke bhI vinayavatI nAmaka eka suzIlA kanyA thii| vaha pratidina anaMgasundarI ke pAsa AyA-jAyA karatI thii| eka dina vIrabhadra ne usase pUchA'bahana, tuma roja rAjamahala meM kyoM jAtI ho?' vinayavatI ne use sArI bAta spaSTatayA btaaii| taba vIrabhadra ne pUchA-'tumhArI sahelI apanA samaya kaise vyatIta karatI hai ?' vinayavatI ne batAyA'vINAvAdana Adi kalAbhyAsa meN|' vIrabhadra bolA-'taba to maiM bhI tumhAre sAtha clgaa|' vinayavatI ne uttara diyA- 'puruSoM kA vahAM jAnA niSedha hai| yahAM taka ki bAlaka kA bhii| tuma vahAM kaise jAoge?' vIrabhadra ne kahA-'strIveza meN|' vinayavatI ke sammata hone para abhinetA kI taraha usane strIveza dhAraNa kara liyaa| use dekhakara anaMgasundarI ne vinayavatI se pUchA-'sakhi, yaha tumhAre sAtha kauna AI hai ?' vinayavatI ne kahA-merI bahana / ' (zloka 153-159) 'anaMgasundarI eka navIna citrapaTa para virahiNI haMsinI kA citra aMkita kara rahI thii| vaha citra dekhakara vIrabhadra bolA-'Apa Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [145 virahiNI kI vedanA ko parisphuTa karanA cAha rahI haiM; kintu usakI A~kheM vaisI nahIM banI hai|' yaha sunakara anaMgasundarI vaha paTa, raMga aura tUlikA vIrabhadra ko detI huI bolI- 'taba tuma vaha aGkita kara dikhaao|' (zloka 160-162) ___'vIrabhadra ne bhAvAbhivyakti sahita alpa samaya meM hI vaha citra aGkita kara anaMgasundarI ke hAthoM meM de diyaa| usa citra meM sUkSmAtisUkSma sahI bhAvAbhivyakti dekhakara anaMgasundarI bolI'citrAMkana ke vaidagdhya se bhAvAbhivyakti sundara huI hai| usakI AMkhoM se azru jhara rahe haiM, mukha malina ho gayA hai, oSThoM ne vismRta-se padmanAla ko pakar3a rakhA hai, kaMdhA laTaka gayA hai, paMkha zithila ho gayA hai| isakI isI AkRti ne viraha-vedanA ko prasphuTita kara kara diyA hai, varNana karane kI AvazyakatA hI nahIM hai|' taduparAnta vinayavatI ko ulAhanA ke svara meM bolI- 'bahina, ise itane dinoM taka yahAM kyoM nahIM lAI ? aise kalAvida ko gopya vastu kI bhA~ti ghara meM hI kyoM chipA rakhA thA ?' (zloka 163-167) ___ 'vIrabhadra bolA-'gurujanoM ke bhaya se hI merI bahina mujhe itane dinoM taka yahAM nahIM lAI / aura koI kAraNa nahIM hai|' anaMgasundarI ne usase kahA-'tuma apanI bahina ke sAtha aba roja yahAM aanaa|' phira vinayavatI kI ora dekhakara bolI-'isakA nAma kyA hai ?' vIrabhadra ne jhaTa se uttara diyA-'merA nAma hai biirmtii|' rAjakanyA ne punaH pUchA-'kyA tuma anya kalA bhI jAnatI ho?' isa bAra vinayavatI ne kahA-'vaha to tuma svayaM parakha kara dekho| dUsare ke kahane para vizvAsa karanA ucita nahIM hai|' anaMgasundarI Anandita hokara bolI-'aisA hI hogaa|' phira unheM ApyAyita kara vidA kiyaa| (zloka 168-172) _ 'ghara Akara vIrabhadra ne strI veza kA parityAga kiyA aura pitA ke prati zraddhAvaza dukAna para gyaa| zreSThI ne snehayukta svara meM kahA-'itanI dera tuma kahAM the? yahAM loga bAra-bAra Akara tumhAre bAre meM pUcha rahe the|' vIrabhadra bolA-'pitAjI, maiM udyAna meM gayA thaa|' zreSThI bole-'aisA hI hai to ThIka hI hai|' __(zloka 173-175) 'dUsare dina sarvakalAvid vIrabhadra usI rUpa meM rAjakumArI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146] ke pAsa gayA / anaMgasundarI usa samaya vINA bajA rahI thii| vIrabhadra ne usase kahA-'devI, tAroM ke madhya kahIM sira kA keza aTakA huA hai| ataH zuddha svara nikala nahIM rahA hai| anaMgasundarI ne kahA-'yaha tumane kaise jAnA ?' vIrabhadra ne uttara diyA-'Apa jisa rAga ko bajA rahI thIM usa rAga ko sunate hI samajha gii|' taba anaMgasundarI ne vINA usake hAthoM meM dii| satyajJAtA vIrabhadra ne taba tAroM ko khola DAlA / hRdaya se tIra nikAlane kI bhAMti vINA ke madhya bhAga se eka keza nikAlakara, rAjakumArI ko dikhaayaa| rAjakumArI ke to vismaya kI sImA hI nahIM rhii| usane usa tAra ko palaTa kara nayA tAra lagAyA aura tumbaru se bhI adhika sundara bajAkara sunaayaa| sAraNI se zruti ko sphuTa karane vAlA svara aura dhAtu va vyaJjana ko spaSTa karane vAlI tAna va kUTa tAna utpanna kara druta aura vilambita vAdana se kAnoM ke lie amRta tulya rAga va rasa yukta svara-laharI se usane anaMgasundarI aura usakI paricArikAoM ko mugdha kara ddaalaa| ve citra khicita-sI usa svara-laharI ko sunane lagIM / hariNI ko saMgIta sunAkara hI Avaddha kiyA jAtA hai| usa vINAvAdana ko sunakara rAjakumArI socane lagI-aise suyogya kalAvid ko khoja pAnA to devoM ke lie bhI asAdhya hai| isake binA to merA jIvana hI vyartha hai| mUrti sampUrNa hone para bhI mAlya bhUSita hokara hI sundara lagatI hai| (zloka 176-186) _ 'isI bhAMti vIrabhadra ne samaya-samaya para apanI anya kalAoM kA bhI paricaya dekara rAjakanyA ke hRdaya ko pUrNa rUpa se apanI ora AkRSTa kara liyaa| jaba vIrabhadra ne nizcita rUpa se samajha liyA ki anaMgasundarI usa para Asakta ho gaI hai taba usane eka dina zreSThI ko gupta rUpa se kahA- 'vinayavatI ke sAtha strIveza meM maiM anaMgasundarI ke yahAM rAjamahala meM kaI bAra gayA huuN| bhayabhIta nahIM hoN| maiMne aisA kucha anucita nahIM kiyA hai jisase ApakI kSati ho balki Apa to usase sammAnita hI hoMge / rAjA yadi apanI kanyA ko mere lie Apako denA cAheM to Apa turanta sammata mata hoiegaa| kAraNa adhika Agraha hI sammAna lAtA hai|' zreSThI bole-'yaha to tuma hI adhika jAnate ho kAraNa hama logoM Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [147 meM tumhI buddhimAna ho; kintu eka bAta tumheM kahUMgA- isase kahIM tuma vipadA meM na par3a jaao|' vIrabhadra ne kahA-'pitAjI, isake lie Apa cintita na hoM / Apa zIghra hI apane isa putra kI yogyatA aura caritra kA paricaya prApta kareMge- 'yaha to tumhI jAno' kahakara zreSThI cupa ho ge| (zloka 187-193) ___ 'rAjA ratnAkara ke sabhAsadoM meM isa prakAra AlocanA hone lagI-'zreSThI zaka ke ghara tAmralipti se eka navayuvaka AyA hai| nAnAvidha kalAoM kA pradarzana kara vaha logoM kA mana hara letA hai| videzAgata hone se usake vaMza kA paricaya to nahIM mAlama; kinta AkRti se vaha uccakulajAta lagatA hai|' rAjA ne mana hI mana socA - yaha navayuvaka rUpa meM kAmadeva-sA aura suzIla sudarzana kalAvid evaM buddhimAna bhI hai| yadi vaha merI kanyA se vivAha karane ko rAjo ho jAe taba to yahI kahA jAegA yogyoM ko milAne meM vidhAtA kaMjUsI nahIM krtaa| (zloka 194-198) 'udhara eka dina suyoga pAkara vIrabhadra ne anaMgasundarI se kahA-'tuma bhoga sukha se itanI virakta kyoM?' anaMgasundarI bolIbhoga sukha kauna nahIM cAhatA; kintu yogya pati ko DhU~Dhakara pAnA sahaja nahIM hai / kAMca ke sAtha aMgUThI meM jar3a jAne se adhika acchA hIre ke lie akelA rahanA hI hai| jisa prakAra sAmudrika kumbhI Adi se pUrNa nadI se jalahIna nadI hI acchI hotI hai, taskarapUrNa gRha se zUnya gRha, viSa vRkSa pUrNa udyAne se vRkSa hIna udyAna, usI prakAra kulahIna kalAhIna durguNI svAmI se to taruNa aura sundarI hone para bhI avivAhita rahanA hI acchA hai| he sakhi, aba taka maiM apane lie upayukta vara khoja nahIM pAI huuN| kalAhIna svAmI ko varaNa kara maiM kyoM sabake lie hAsyAspada bana ?' (zloka 199-204) 'vIrabhadra bolA-'aisA mata kaho ki tumhAre yogya yA tuma se adhika kalAvid vara nahIM hai| kyA pRthvI para ratnoM kA abhAva hai ? Aja hI tumhAre yogya svAmI maiM cuna duuNgii| nahIM to phira jaisI tumhArI ruci-anya koI tumheM sukhI nahIM kara paaegaa|' anaGgasundarI bolI-'tuma mujhe AzA ba~dhA kara mere mukha se bAta bAhara nikAlanA cAhatI ho yA jhUTha bola rahI ho? yadi tuma satya Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] kaha rahI ho to batAo aisA kauna hai jo merI kalA, yauvana aura saundarya ko tRpta kara sakatA hai|' (zloka 205-208) ___'anaGgasundarI ke aisA kahane para vIrabhadra ne svayaM kA paricaya diyA / anaGgasundarI taba bolI-'maiM tumhArI anugata hUM, tumhIM mere svAmI ho|' vIrabhadra ne kahA-'taba ThIka hai| ise lekara koI bAtacIta mata karanA / maiM bhI Aja se tumhAre yahAM nahIM aauuNgaa| tuma apane pitA se kaho-Apa zreSThI zata ko bulAkara kaheM-maiM vIrabhadra ko anaGgasundarI denA cAhatA huuN|' anaGgasundarI ke sammata hone para vIrabhadra sva-AvAsa ko lauTa gyaa| (zloka 209-212) 'anaGgasundarI mAM se jAkara bolI-'mAM, itane dinoM taka yogya pati nahIM DhUMDha pAne ke kAraNa vivAha karane se inkAra kara tIra se bIMdhane kI taraha maiMne Apako kaSTa diyaa| aba maiMne zaGkha putra vIrabhadra ko jo ki rUpa, kalA evaM tAruNya Adi se samanvita hai upayukta vara khoja liyA hai / usake sAtha Aja hI merA vivAha kara deM / tuma pitAjI se jAkara kaho ve zaGkha ko bulavAe~ aura kaheM ve mujhe vIrabhadra ko denA cAhate haiN|' yaha sunakara AnandamanA rAnI tatkSaNa jAkara rAjA se bolI-'saubhAgyavaza apanI lar3akI ke lie Apako Aja vara mila gayA hai, isake lie ajasra dhanyavAda ! anaGgasundarI ne svayaM kahA hai ki zreSThI zaGkha kA putra usake lie yogya vara hai|' rAjA ne kahA-'yaha saMvAda lekara to tuma mere sammukha kAmadhenu yA ciMtAmaNi ratna kI taraha upasthita huI ho / itane dinoM taka pratIkSA kara usane jisa vara ko cunA hai usase usakI buddhimattA aura dhairya hI prakAzita huA hai| (zloka 212-219) 'rAjA ke dvArA Amantrita hokara zreSThI zaGkha kaI vaNika pUtroM sahita rAjA ke yahAM gae aura unheM praNAma kiyaa| rAjA ne zreSThI zaMkha se kahA-'Apake yahAM tAmralipta se koI yuvaka AyA hai| sunA hai ki vaha samasta kalAoM meM dakSa hai, asAdhAraNa rUpavAna hai, lAvaNyayukta aura aneka guNoM kA Akara hai|' zaMkha bole'mahArAja, usake guNoM ko to sarvasAdhAraNa jAnate haiN| rAjA ne kahA-'vaha ApakI AjJA kA pAlana karatA hai ki nahIM ?' zreSThI ne kahA-'Apa aisA kyoM kaha rahe haiM ? usake guNoM ke kAraNa saba usI kI bAta mAnate haiN|' rAjA ne kahA-'maiM anaGgasundarI ko use denA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [149 cAhatA huuN| yogya ke sAtha yogya kA milana ho|' zreSThI ne kahA-'mahArAja, Apa hamAre rAjA haiM, hama ApakI prajA haiM / Apa dvArA rakSita haiN| vaivAhika sambandha aura bandhutva samaparyAya ke logoM meM honA hI ucita hai / ' rAjA bole-'taba kyA Apa prakArAntara se merA anurodha asvIkRta kara rahe haiM ? duvidhA meM mata paDie / merI AjJA kA pAlana krie| jAie aura abhI vivAha kA Ayojana krie| (zloka 220-227) rAjA kI AjJA zirodhArya kara zreSThI ghara lauTa Ae aura vIrabhadra ko sArI bAta kaha sunaaii| taduparAnta zubha dina aura zubha kSaNa meM mahA dhUmadhAma ke sAtha vIrabhadra aura anaGgasundarI kA vivAha sampanna huaa| dina-pratidina unakA praNaya vaddhita hone lagA / pAtrapAtrI jaba paraspara eka dUsare kA cayana karate haiM taba praNaya kI vRddhi hotI rahatI hai| jaina dharma kI zikSA dekara kramazaH vIrabhadra ne anaGgasundarI ko jaina zrAvikA banA liyA / ihaloka kA sambandha paraloka meM bhI sukhakara ho aisA hI karanA caahie| vIrabhadra ne arhat aura samavasaraNa kA citra banAkara anaGgasundarI ko diyA aura use isase sambandhI parijJAna kraayaa| (zloka 228-232) 'eka dina vIrabhadra ne socA, vaha mujha para premavatI hai; kintu caJcalamanA nAriyoM ke prema meM sthiratA nahIM hotI / ThIka hai, isakI mujhe parIkSA lenI hogii| aisA socakara use eka dina atyanta samIpa pAkara vIrabhadra bolA-'priye, tumase adhika priya mujhe koI nahIM hai| phira bhI tumheM chor3akara eka bAra mujhe deza jAnA hogaa| kAraNa, mere mAtA-pitA isa lambe viccheda se kAtara ho gae haiN| mujhe unheM sAntvanA denI hogii| tuma yahIM rho| maiM zIghra hI lauTa aauuNgaa| tumheM chor3akara maiM kahIM bhI adhika dinoM taka nahIM raha skuuNgaa|' (zloka 233-237) "vivarNa banI anaGgasundarI bolI-'tumane jo kucha kahA vaha ThIka hI hai; kintu yaha sunane mAtra se hI mujhe to lagatA hai, mere prANa nikalane vAle haiN| lagatA hai tumhArA hRdaya atyanta kaThora hai, tabhI to tuma yaha bAta mujhase kaha sake / tumhAre jaisI maiM bhI hotI to tumhArI isa bAta ko sahana kara sktii| (zloka 238-239) 'priye, krodha mata kro| tumheM sAtha lekara jAne ke lie hI Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] maiMne tumheM yaha bAta kahI thI / ' ( zloka 240 ) 'taba vIrabhadra ne anaGgasundarI ko sAtha lekara svadeza lauTa jAne kI bAta rAjA se nivedita kI / nahIM cAhane para bhI antataH kanyA sahita jAmAtA ko deza jAne kI anumati rAjA ko denI par3I / kanyA aura jAmAtA kA viccheda to sabake lie duHkha kA kAraNa hotA hai / taba ve donoM jalapatha se jAne ke lie jahAja para car3he | jo sAhasI haiM unake lie jalapatha aura sthalapatha samAna hI haiM / anukUla vAyu meM pratyaMcA se chUTe tIra kI bhAMti yA nIr3a tyAgI pakSI kI taraha jahAja drutagati se Age bar3hane lagA / jaba jahAja bahuta dUra calA gayA taba eka dina pralayakAlIna bhaMjhAvAta - sA bhayaMkara tUphAna AyA aura hAthI jaise sahaja hI vicAlI kA pulindA uThA letA hai vaise hI usane jahAja ko uThA liyaa| bAra-bAra uThanegirane se aura tIna dinoM taka idhara-udhara pravAhita hote rahane se eka pahAr3a kI coTI se TakarAkara jahAja pakSI ke aNDe kI taraha TUTakara cUra-cUra ho gayA / jahAja TUTane ke sAtha-sAtha anaGgasundarI ke hAtha kATha kA eka takhtA laga gyaa| jisakI Ayu hotI hai usakI mRtyu nahIM hotI / usI kAraNa takhte kI sahAyatA se anaGgasundarI pAMca dina aura pAMca rAtri taka haMsinI kI taraha pravAhita hotI araNya saMkula eka taTa para jA girii| AtmIya svajanoM se bahuta dUra videza yAtrA meM jala meM DUba jAne ke phalasvarUpa pati aura sambala khokara taraMgoM ke AghAta ko sahana kara kSudhA tRSNA se kAtara jaba vaha taTa para jA par3I to vaha jalahIna mIna kI taraha mUcchita ho gaI / usI avasthA meM use eka dayAlu taruNa tApasa ne dekhA aura kandhe para uThAkara Azrama meM le gayA / (zloka 241-252) 'anaGgasundarI kI cetanA lauTI / Azrama ke kulapati ne use AzvAsana diyA- 'mA~, tuma hamAre yahAM nirbhaya hokara raho / ' ( zloka 253 ) 'tApasoM kI paricaryA se anaGgasundarI zIghra hI svastha ho gaI aura vahAM pitRgRha kI taraha rahane lagI / kulapati socane lagevaha yadi yahAM rahegI to apane asAdhAraNa rUpa ke kAraNa tApasoM ke dhyAna meM vighna svarUpa hogI / aisA socakara vRddha kulapati usase bole- 'yahAM se kucha dUra para padminI khaNDa nAmaka eka nagara hai | vahAM Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [151 ke adhivAsI adhikAMzataH sajjana aura dhanI haiM, tuma vahAM jAkara rho| kAraNa, vahAM rahane se tuma svatantra rUpa se rahogI aura vahAM tumhAre pati kA bhI tumase sAkSAtkAra ho sakatA hai / vRddha tApasagaNa tumheM vahAM chor3a aaeNge|' (zloka 254-258) ___ 'kUlapati ke Adeza se anaGgasundarI vRddha tApasoM ke sAtha haMsinI jaise kamalakhaNDa meM jAtI hai vaise hI padminIkhaMDa meM calI gii| 'hama nagara meM praveza nahIM karate' kahakara tApasa use nagara ke dvAra para chor3akara Azrama lauTa ge| yUthabhraSTa hariNI kI taraha bhIta netroM se cAroM ora dekhakara svadRSTi se cAroM dizA ko kamalamaya kara anaGgasundarI ne nagara meM praveza kiyaa| nagara meM praveza karate hI usane sAdhviyoM se parivRtA apanI mAtA-sI sAdhvI-pramukhA suvratA ko sthaNDila bhUmi kI ora jAte dekhA / socane lagI-ye sAdhviyAM to vaisI hI haiM jaisA mere pati ne citrapaTa para aGkita kara mujhe dikhAI thiiN| ye to pUjya aura samasta doSoM se rahita haiN| aisA socakara anaGgasundarI unake pAsa gaI aura unheM evaM anya sAdhviyoM ko pati se prApta zikSA ke anurUpa vandanA kara karabaddha hokara bolI, 'siMhala dvIpa ke arhat caityoM kI jaya ho|' yaha sunakara suvratA bolI-'tuma kyA siMgala dvIpa se AI ho; kintu tuma akelI kyoM ho? tumhArI AkRti se hI lagatA hai tuma anucarahIna nahIM ho| tumhAre anucara kahAM hai ?' taba anaGgasundarI bolI-'Apa mujhe Azraya sthala para le caleM, maiM Apako saba kucha batA duuNgii|' taba suvratA use Azraya sthala para le gii| vahAM jaba vaha anya sAdhviyoM kI vandanA kara rahI thI, tumhArI putrI priyadarzanA vahAM upasthita thii| suvratA aura priyadarzanA dvArA pUche jAne para usane samasta itivRtta kaha sunaayaa| vaha itivRtta sunakara priyadarzanA anaGgasundarI se bolI-'suzrI, kalA Adi ke sambandha meM tumane jo kucha batAyA hai use sunakara to ve mere pati vIrabhadra hI lagate haiM; kintu unake zarIra kA raMga kyA batAyA-kRSNavarNa? yaha mere pati se nahIM miltaa|' taba sAdhvI pramukhA ne anaGgasundarI se kahA-'priyadarzanA tumhArI svadharmI hai| dharma pAlana karate hue tuma usake sAtha rho|' priyadarzanA ne bhI sneha ke sAtha use grahaNa kara liyA aura tabhI se ve donoM vahAM eka sAtha rahane lgiiN| (zloka 259-273) Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152] 'udhara vIrabhadra ne bhI jaba jahAja taraMgoM kI AghAta se bhagna ho gayA to eka kASTha phalaka ko kasakara pakar3a liyaa| sAtaveM dina vidyAdhararAja rativallabha ne use usa avasthA meM dekhA to use uThAkara vaitADhaya parvata para le gyaa| svayaM putrahIna hone ke kAraNa usane apanI patnI madanamaMjuSA ko use putra rUpa meM sauMpa diyA / pUchane para vIrabhadra ne use apanI aura patnI kA samudrapatana AdyopAMta sunaayaa| bolA-'pitAjI, samudrarUpI yama ke mukha se Apane mujhe bacAyA hai; kintu nahIM jAnatA anaGgasundarI kI kyA dazA huI hai ? taba rativallabha ne AbhoginI vidyA dvArA samasta tathya avagata kara usase kahA-tumhArI donoM patniyAM anaGgasundarI aura priyadarzanA dharma pAlana karatI huI sAdhvI suvratA ke upAzraya meM raha rahI haiN|' (zloka 274-280) _ 'donoM patniyoM kA kuzala saMvAda sunakara mAno usakI deha amRta se siMcita haI ho isa prakAra svasti kI niHzvAsa lii| jisa samaya rativallabha ne use samudra se bAhara kiyA usI samaya vIrabhadra ne usa guTikA kA jisake bala se usane kRSNavarNa dhAraNa kiyA thA, nikAla liyA thaa| ataH punaH apane svAbhAvika gauravarNa meM lauTa aayaa| rativallabha ne apanI patnI vedavatI se utpanna svakanyA ratnaprabhA ke sAtha usakA vivAha kara diyaa| vIrabhadra ne bhI yahAM svayaM kA paricaya buddhadAsa kahakara diyA aura ratnaprabhA ke sAtha sAMsArika sukha bhogane lgaa| (zloka 281-284) eka dina dala ke dala vidyAdharoM ko jAte dekhakara usane apanI patnI se pUchA- 'ye loga itanI zIghratA se kahAM jA rahe haiM ?' ratnaprabhA ne uttara diyA-'isa parvata para sthita zAzvata jinoM kA darzana karane jA rahe haiN|' (zloka 285-286) _ 'yaha sunakara buddhadAsa patnI sahita parvata zikhara para car3hA / vahAM zAzvata jina kI bhaktipUrvaka pUjA kI aura usakI pratnI ne devoM ke sammukha gIta sahita nRtya kiyaa| buddhadAsa ne ratnaprabhA se kahA-'ye deva mere lie navIna haiN| kAraNa, maiM siMhaladvIpa meM rahatA hUM aura hamAre kula devatA buddha haiN|' yaha sunakara ratnaprabhA bolI'mAtra isa kAraNa se Apa kaha rahe haiM ye nae haiM ? vAstava meM ye devAdhideva sarvajJa, sarvadoSahIna, vItarAga haiM / triloka meM ye hI pUjya Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [153 haiN| ye hI sacce deva haiM, arhat haiM, bhagavAn haiM / ye buddha brahmAdi deva nahIM haiN| ve loga to manuSya ko saMsAra cakra meM DAla dete haiM / akSamAlAdi dhAraNa kara ve apanA ajJAna hI prakaTa karate haiN|' (zloka 287-292) isa prakAra sukha bhoga karate hue unhoMne aura kucha samaya bitaayaa| (zloka 293) 'eka dina rAtri ke zeSa yAma meM buddhadAsa ne ratnaprabhA se kahA-'priye, Aja hama bharatArddha ke dakSiNArddha meM ghUmane jaaeNge|' usake sammata hone para ve donoM padminIkhaNDa meM sAdhvIpramukhA sUvratA ke upAzraya ke sammukha vidyA-bala se upasthita hue| vIrabhadra ne ratnaprabhA se kahA-'tuma jarA yahIM khar3I raho, maiM pAnI pIkara AtA huuN|' yaha kahakara use vahIM chor3akara vaha kucha Age gayA aura Ar3a meM khar3e hokara rAjA ke guptacara kI taraha usa para najara rkhii| bahuta dera taka pati ke nahIM lauTane para cakravAkI kI taraha ekAkinI ratnaprabhA jora-jora se rone lgii| striyoM kA svabhAva hI aisA hotA hai| usakA karuNa krandana sunakara karuNahadayA sAdhvIpramukhA suvratA bAhara AIM aura pUchA-'vatse, tuma kauna ho? kahAM se AI ho? tama akelI kyoM ho? phira ro kyoM rahI ho?' ratnaprabhA suvratA ko vandana kara bolI-'AryA, apane svAmI ke sAtha maiM yahAM vaitADhya parvata se ghUmane AI thii| ve pAnI pIne gae; kintu itanI dera ho jAne ke kAraNa maiM bhayabhIta ho gaI huuN| ve mere binA eka muhUrta bhI nahIM raha sakate / ataH vilamba ke kAraNa cintita hokara maiM ro rahI huuN| USNa bhUmi para nevalA jaise santapta ho jAtA hai usI prakAra maiM bhI santapta ho gaI huuN| mere lie to jIvana dhAraNa bhI asahya ho gayA hai|' yaha sunakara suvratA snehasikta kaNTha se bolI-'he patigataprANA, bhaya kI koI bAta nahIM hai / jaba taka tumhAre pati jala pIkara nahIM A jAte haiM taba taka tuma isI upAzraya meM rho|' suvratA ke aisA kahane para ratnaprabhA unake sAtha upAzraya meM praviSTa huii| (zloka 294-305) 'vIrabhadra ne jaba ratnaprabhA ko upAzraya meM praveza karate dekhA to nizcinta hokara anyatra calA gayA aura vAmana rUpa meM kalA kA pradarzana karate hue nagara meM ghUmane lgaa| kramazaH usakI bAta rAjA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154] IzAnacandra ke kAnoM meM phuNcii| rAjA IzAnacandra usakI kalA para mugdha ho ge| jaba ki eka kalA hI manuSya ko mugdha kara detI hai to aneka kalAoM kA to kahanA hI kyaa| (zloka 305-307) idhara anaGgasundarI aura priyadarzanA ne ratnaprabhA ko dekhakara pUchA-'tumhAre pati kauna haiM aura ve dekhane meM kaise haiM ?' ratnaprabhA bolI-'mere pati siMhala dvIpa nivAsI gauravarNIya samasta kalAoM ke nidhAna aura rUpa meM kAmadeva jaise haiN| unakA nAma buddhadAsa hai|' priyadarzanA bolI-siMhala nivAsa aura nAma buddhadAsa ke atirikta mere pati bhI aise haiN|' anaGgasundarI ne kahA-'gauravarNa, nivAsa siMhala aura nAma buddhadAsa ke atirikta mere pati bhI aise hI haiN|' pati kA koI saMvAda na pAkara ve tInoM tIna bahanoM kI taraha usI upAzraya meM tapa aura svAdhyAya meM samaya vyatIta karane lagIM aura chadmavezI vAmana pratidina apanI tInoM patniyoM ko vahAM Akara dekha jAtA / unake zIla va svabhAva ko dekhakara vaha Anandita huaa|| (zloka 308-313) ___ 'eka dina rAjA IzAnacandra ke kAnoM meM yaha saMvAda pahaMcA ki sAdhvI suvratA ke upAzraya meM tIna virahiNiyAM nivAsa kara rahI haiM jo ki sundara, suzIla aura tIna ratna kI taraha pRthvI ko pavitra kara rahI haiN| saccaritrA aura satkulajAtA hone ke kAraNa ve kisI puruSa se bAta nahIM karatI haiM / rAjasabhA meM yaha sunakara chadmavezI vaha vAmana bolA, 'maiM unako eka eka kara tInoM ko hI bAta karavA sakatA haM / ' rAjA ne kautUhalavaza taba use bAta karAne ko kahA / vaha mantrI, rAjakarmacArI aura kucha nAgarikoM ko lekara sAdhvI sutratA ke upAzraya meM gyaa| upAzraya meM praveza karane ke pUrva hI apane sAthiyoM se kahA-'Apa loga vahAM mujhe kahAnI sunAne ko khiegaa|' taduparAMta vaha unake sAtha upAzraya meM praviSTa huA aura sAdhvI suvratA evaM anyAnya sAdhviyoM ko vandanA kara vahAM se kucha dUra jAkara praveza dvAra ke pAsa baiTha gayA / adbhuta vAmana kI bAta sunakara anyAnya sAdhviyoM sahita usakI tInoM patniyAM bhI kautUhalavaza use dekhane vahAM aaiiN| ___(zloka 314-321) 'vAmana ne apane sAthiyoM se kahA-'jaba taka rAjA ke vahAM jAne kA samaya nahIM hotA hai taba taka hama yahAM baiThakara kathA-kahAnI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [155 sunAte hue samaya kATeM / ' sAthiyoM meM eka bolA- 'taba hama logoM ko koI majedAra kahAnI sunAo / ' vAmana bolA- 'kathA sunAU~ yA vRttAnta ?' taba vaha bolA- 'kathA aura vRttAnta meM kyA bheda hai ? ' vAmana bolA- vRttAnta hotA hai sva anubhava sambandhI kathA aura kathA hotI hai atIta kI lokapracalita kathA / ' taba vaha bolA, taba vRttAnta hI sunAo / ' vAmana ne kahA, 'taba suno|' ( zloka 322 - 325) 'isa bharata kSetra meM tAmralipta nAmaka eka nagara hai / vahAM RSabhadatta nAmaka eka guNavAna vaNika rahate haiM / eka bAra ve kArya - vaza padminIkhaNDa nagara meM aae| vahAM unhoMne sAgaradatta kI kanyA priyadarzanA ko dekhA aura usake sAtha apane putra vIrabhadra kA vivAha sthira kiyA / vIrabhadra priyadarzanA kA pANigra Na kara usake sAtha sAMsArika sukha bhogane lagA / eka dina rAta ko soI huI samajhakara usane priyadarzanA ko jagAyA / isase kruddha hokara vaha bolI- 'mujhe taMga mata karo, merA zira dukha rahA hai|' vIrabhadra bolA - ' isameM kisakA doSa hai ?' priyadarzanA ne pratyuttara diyA- 'tumhArA / ' vIrabhadra ne kahA - 'merA doSa kaise ?' vaha bolI- 'itanI rAta ko jo tuma itanA bakabaka kara rahe ho isalie / ' taba vIrabhadra bolAacchA, aba maiM tumheM adhika taMga nahIM karU~gA / ' aisA kahakara usane pyAra kiyA / usake bAda jaba vaha sacamuca hI so gaI, vIrabhadra use chor3akara anyatra calA gayA / (zloka 325-331) ' yaha kahakara vAmana zIghratA se uThA / bolA- 'are, rAjasabhA meM jAne kA samaya ho gayA hai / ' usake uThane para priyadarzanA ne usase pUchA - 'taba batAo vIrabhadra abhI kahAM hai ? tuma to nizcaya hI jAnate hoge / ' vAmana bolA- 'mere kula meM kalaMka laga jAegA isalie maiM dUsare kI strI se bAta nahIM karatA / ' priyadarzanA bolI'tumhArA vyavahAra uccakula ke jaisA hI hai; kintu kulIna vyakti kA prathama guNa hotA hai namra bhAva se uttara denA / ' 'maiM kala uttara dU~gA' kahakara vaha turanta calA gayA / rAjA jo ghaTita huA rAjA ko kaha sunAyA / ke logoM ne bhI jo (zloka 332-336) dUsare dina subaha vAmana pUrva kI bhAMti hI sAdhvI suvratA ke upAzraya meM gayA aura sunane ko utsuka logoM ko Age sunAne - Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156] lgaa| (zloka 337) . . . 'vIrabhadra ne nagara parityAga kara guTikA bhakSaNa kara kRSNavarNa dhAraNa kara liyA aura vibhinna dezoM meM bhramaNa karatA huA siMhala dvIpa phuNcaa| vahAM vaha ratnapura ke zreSThI zaMkha kI dUkAna para jAkara baiTha gyaa| usakA itivRtta sunakara zreSThI apane ghara le gayA aura putra kI taraha use rakhane lgaa| vahAM vIrabhadra nagaravAsiyoM ke sammukha apanI kalA kA pradarzana karatA huA unakI prazaMsA juTAte hue sukhapUrvaka rahane lgaa| eka dina vIrabhadra zreSThI kanyA ke sAtha strI veza meM rAjakanyA anaGgasundarI ke prAsAda meM gayA / apanI kalA kA pradarzana kara aura apanA paricaya dekara usane rAjakanyA se vivAha kara liyaa| usakI kalA ne anaGgasundarI ko mugdha kara diyA thaa| isalie usI ke kahane para usake pitA ne vIrabhadra se usakA vivAha kara diyA thaa| bahuta dinoM taka vaha usake sAtha sAMsArika sukha bhoga karatA rhaa| bAda meM jaba vaha use lekara tAmralipta lauTa rahA thA taba eka dina tUphAna meM pha~sakara usakA jahAja cUra-cUra ho gyaa|' (zloka 338-343) _ 'itanI kahAnI sanakara vaha uTha khar3A ho gyaa| bolA-'aba merA rAjasabhA meM jAne kA samaya ho gayA hai / sevA nahIM karane para sevakoM kI jIvikA nahIM rhtii|' use uThate dekhakara anaGgasandarI vyagratApUrvaka bolI-'vIrabhadra aba kahAM hai ?' 'kala batAU~gA' kaha kara vaha vAmana rAjaprAsAda meM calA gyaa| rAja-karmacAriyoM ne gata kala kI bhA~ti jo kucha ghaTA thA rAjA ko kaha sunaayaa| / (zloka 344-346) ___ 'tRtIya dina vAmana punaH upAzraya meM AyA aura bolane lagA, 'jahAja bhagna ho jAne para vIrabhadra eka kASTha phalaka kA sahArA lekara jala meM pravAhita hone lgaa| usI avasthA meM vidyAdhararAja rativallabha ne use dekhA to jala se bAhara nikAlA aura apane nivAsa sthAna vaitADhaya parvata para le ge| jaba ve use samudra se uThA rahe the to vIrabhadra ne jisa guTikA ko khAkara kRSNavarNa dhAraNa kiyA thA use haTA liyA / ataH vaha pUnaH tAmralipta kI taraha gauravarNIya ho gyaa| rativallabha ke pUchane para usane apanA nAma buddhadAsa batAyA aura siMhala dvIpa meM rahane vaalaa| rativallabha ke Agraha para Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [157 vIrabhadra ne unakI kanyA ratnaprabhA se vivAha kiyA aura sAMsArika sukha bhoga karane lgaa| eka dina vaha ratnaprabhA ko lekara padminIkhaNDa ghUmane nikalA aura 'pAnI pIkara AtA hU~' kahakara use upAzraya ke sammukha chor3akara anyatra calA gyaa|' (zloka 347-352) aisA kahakara 'maiM jAtA hU~' kahate hue uThA / taba ratnaprabhA ne pUchA- 'vAmana, buddhadAsa abhI kahAM hai ?' 'kala batAU~gA' kahakara vaha calA gyaa| (zloka 353) _ 'isa kahAnI se priyadarzanA, anaGgasundarI aura ratnaprabhA bar3I prasanna haIM ki unakA pati eka hI hai|' itanA kahakara gaNadhara kumbha zreSThI sAgara se bole-'zreSThin, yaha vAmana hI tumhArA jaMvAI hai aura tInoM kanyAoM kA pati / kautUhala ke lie hI vaha usako chor3akara calA gayA thaa| (zloka 354-355) taba vAmana gaNadhara kumbha ko vandanA kara bolA-'bhagavan, jJAna dRSTi se Apane jo kucha varNana kiyA vaha vaisA hI hai|' (zloka 356) dvitIya yAma uttIrNa hone para gaNadhara kumbha ne apanI dezanA samApta kii| kyoM ki dezanA kA samaya itanA hI hotA hai| taba zreSThI sAgaradatta vAmana ko saMga lekara sAnanda upAzraya lauttaa| vAmana ko Ate dekhakara tInoM virahiNiyAM vyagratApUrvaka use dekhane aaiiN| bhalA pati kA saMvAda sunakara kauna vyAkula nahIM hotA? (zloka 357-359) taba sAgaradatta bole-'ye tuma tInoM ke hI pati haiM / ' ve bolIM, 'so kaise ?' isa para sAgaradatta ne sArI ghaTanA kaha sunAI / yaha saba sunakara ve tInoM evaM sAdhvI-pramukhA Azcaryacakita ho gii| phira vAmana ne bhI bhItara jAkara apanA vAmana. rUpa parityAga kiyaa| pahale to usane vahI rUpa dhAraNa kiyA jisameM anaGgasundarI ne use dekhA thaa| taduparAnta kRSNavarNa parityAga kara gauravarNa dhAraNa kiyaa| aba to tInoM hI ne use patirUpa meM pahacAna kara ghera liyaa| (zloka 360-363) sAdhvI-pramukhA ne taba usase pUchA-'Apane aisA kyoM kiyA?' pratyuttara meM vIrabhadra bolA- 'kautuka ke lie| kautuka ke lie hI maiMne apanA ghara aura inakA parityAga kiyA thaa|' (zloka 364) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158] taba sAdhvI pramukhA bolI-'pUNyavAna dara deza meM, videza meM, araNya vA parvata para yahAM taka ki samudra meM evaM aprItikara sthAnoM meM kahIM bhI rahe use ghara kA sukha hI prApta hotA hai / sukha satpAtra dAna kA phala hai| inhoMne kisa satpAtra ko dAna diyA thA yaha to jinezvara ara svAmI ke sivA koI batA nahIM sakatA / ataH hama calakara unase puuche|' taba sAdhvI-pramukhA, sAgaradatta aura apanI tIna patniyoM sahita vIrabhadra ara svAmI ke pAsa gae aura unheM yathAvidhi vandana kara unake sammukha baiTha ge| suvratA sAdhvI ne bhagavAna se pUchA-'bhagavan, vIrabhadra ne pUrvabhava meM aisA kyA kiyA thA jisake phalasvarUpa isa janma meM use yaha sukha prApta huA ?' ara svAmI bole-'mere isa bhava ke pUrva tRtIya bhava meM maiM jaba pUrva videha ke ratnapura kA rAjya parityAga kara dIkSita hokara pravrajana kara rahA thA taba usa samaya vIrabhadra ne zreSThIputra jinadAsa ke rUpa meM bhakti bhAva se mere cAra mAsa ke upavAsa kA pAraNA karAyA thaa| usI puNya ke phala se vaha mRtyu ke pazcAt brahmaloka meM deva rUpa meM utpanna huaa| vahAM se cyavakara jambUdvIpa ke airAvata kSetra meM eka vaNika zrAvaka ke rUpa meM janmA aura zrAvaka ke vratoM kA niSThApUrvaka pAlana kiyaa| vahA~ kA AyuSya zeSa hone para isane vartamAna meM vIrabhadra ke rUpa meM janma grahaNa kiyA hai| puNyAnubandhI puNya ke kAraNa usane isa janma meM yaha sukha prApta kiyA hai| puNya hI manuSya ke saba kAmoM meM kAma AtA hai|' (zloka 365-374) aisA kahakara aneka ko pratibodha dekara ara svAmI saMsAra ke andhakAra ko dUra karane ke lie anyatra pravrajana kara gae / vIrabhadra bahuta dinoM taka sAMsArika sukha kA bhoga kara mRtyu ke pazcAt puNya rUpI ratha para car3hakara svarga ge| (zloka 375-376) bhagavAna ara svAmI ke saMgha meM 50000 sAdhu, 60000 sAdhviyAM, 610 caudaha pUrvadhArI, 2600 avadhijJAnI, 2551 manaH paryAyajJAnI, 2800 kevalI, 7300 vaikriya labdhidhArI, 1600 vAdI, 184000 zrAvaka aura 372000 zrAvikAe~ thIM / bhagavAna aranAtha tIna varSa kama 21000 varSa taka isa pRthvI para kevalI rUpa meM vicaraNa karate rhe| (zloka 377-382) apanA nirvANa samaya nikaTa jAnakara ve 1000 muniyoM sahita Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [159 anazana grahaNa kiyaa| eka mAsa dazamI ko candra jaba revatI nakSata 1000 muniyoM sahita nirvANa ( zloka 383 - 384 ) sammeta zikhara para gae aura vahAM pazcAt agahana mahIne kI zuklA meM avasthAna kara rahA thA taba una ko prApta hue / bhagavAna 21000 varSa kumArAvasthA meM, 21000 varSa AMcalika rAjA ke rUpa meM, 21000 varSa cakravartI rUpa meM, 21000 varSa vrata paryAya meM isa prakAra kula 84000 varSa taka mRtyuloka meM avasthita rahe / bhagavAna aranAtha kA nirvANa bhagavAna kunthunAtha ke nirvANa se 1000 karor3a varSa kama eka caturtha palya ke bAda huA / indrAdi deva vahAM Ae aura bhagavAna aranAtha evaM anya muniyoM kI deha kA saMskAra kara unakA nirvANa mahotsava kiyA / ( zloka 385-387) dvitIyasarga samApta tRtIya sarga aba, bhagavAna aranAtha ke zAsanakAla meM jina SaSTha baladeva, SaSTha vAsudeva aura prativAsudeva vali ne janma grahaNa kiyA unakA varNana karatA hUM | ( zloka 1 ) vijayapura meM sudarzana nAmaka eka rAjA the / ve candra kI bhAMti sundara the aura pRthvI ke lie Ananda svarUpa the / muni damadhara se jaina siddhAnta zravaNa kara unake mana meM saMsAra ke prati vairAgya utpanna huA / ataH unhoMne unase dIkSA grahaNa kara lI / dIrgha samaya taka tapa, ArAdhanA kara ve sahasrAra svarga meM deva rUpa meM utpanna hue / ( zloka 2 - 3 ) isI bharatakSetra meM potanapura nAmaka eka nagarI thI / kamala ke lie jisa prakAra udIyamAna sUrya hai usI prakAra mitroM ke lie mitra rUpa priyamitra nAmaka eka rAjA vahAM rAjya karate the / eka samaya suketu nAmaka eka balavAn rAjA ne unakI patnI kA apaharaNa kara liyA / isa apamAna se vitRSNa hokara unhoMne muni vasubhUti se dIkSA grahaNa kara lI / patnI ke haraNa se duHkhI hokara unhoMne kaThora tapa kara yaha nidAna kiyA ki ve usake prabhAva se patnI kA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] apaharaNa karane vAle kI hatyA karane meM samartha baneM / upavAsa to kiyA; kintu isa nidAna kI AlocanA kie binA hI mRtyu prApta kara mAhendra devaloka meM zaktizAlI deva rUpa meM janma grahaNa kiyA / ( zloka 4-7 ) vaitADhya parvata ke ariJjaya nAmaka nagara meM meghanAda nAmaka eka rAjA rAjya karate the / cakravartI subhUma ne unheM vaitADhya parvata kI ubhaya zreNiyoM para Adhipatya pradAna kiyA / unakI kanyA ke sAtha cakravartI subhUma kA vivAha huA / suketu ke jIva ne bhava bhramaNa karate-karate usI nagarI meM meghanAda ke parivAra meM prativAsudeva bali ke rUpa meM janma grahaNa kiyA / kRSNavarNa aura pAMca hajAra varSoM kA AyuSya lekara chabbIsa dhanuSa dIrgha bali ne trikhaNDa bharata kA Adhipatya prApta kiyA / ( zloka 8-11) usI jambUdvIpa ke dakSiNa bharatArddha meM pRthvI ke alaGkAra svarUpa cakrapura nAmaka eka nagara thA / usa nagara ke rAjA kA nAma thA mahAzira / dvitIya lokapAla kI bhAMti unhoMne khyAtimAna rAjAoM kA mastaka jhukAyA thA / isa rAjanya zreSTha rAjA kA cAritra anindya thA / zrI ke sAtha zakti ke yoga kI taraha unameM buddhi ke sAtha viveka saMyukta thA / svayambhUramaNa samudra ke vibhinna jIvoM kI taraha aisI koI kalA nahIM thI jo unheM adhigata nahIM thI / unake rAjya meM taskaroM dvArA apaharaNa nahIM hotA / ve to kevala mahAmanA logoM ke mana kA apaharaNa karate the kisI ko Anandita kara, kisI ko bhIta kara ve sajjana aura durjana donoM ke hI mana meM avasthita the / ( zloka 12-17) unakI rAnI kA nAma thA vaijayantI ko bhI parAjita karatI thI / unakI dUsarI lakSmIvatI thI / / vaha rUpa meM apsarA rAnI lakSmI svarUpA ( zloka 18 ) rAjA sudarzana kA jIva sahasrAra vimAna se cyavakara agramahiSI vaijayantI ke garbha meM avatarita huA / baladeva ke janma sUcaka cAra mahAsvapnoM ko dekhakara ve Anandita huIM aura zreSTha bhrUNa dhAraNa kiyA / samaya pUrNa hone para unhoMne pUrNimA ke candra kI bhAMti 1 laMkahIna putra ko janma diyA / 29 dhanuSa nAma rakhA gayA Ananda | dIrgha usa jAtaka kA ( zloka 19 - 21 ) Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [161 priyamitra kA jIva caturtha svarga mAhendra se cyavakara rAnI lakSmIvatI ke garbha meM utpanna huA / vAsudeva ke janmasUcaka sAta svapnoM ko dekhakara vaha AnandamanA banI garbha kA poSaNa karatI rahI / yathA samaya usane kRSNavarNIya eka putra ko janma diyA / 29 dhanuSa dIrgha nava jAtaka kA nAma rakhA gayA puruSa puNDarika | ( zloka 22-24 ) garur3adhvaja aura tAladhvaja donoM bhAI nIla aura pIta vastra dhAraNa kara pitA kI icchA kI taraha bar3e hone lage / ve sahaja rUpa se calate, phira bhI pRthvI kAMpa uThatI / jaba ve choTe the tabhI dhAtriyA~ unheM uThA nahIM pAtI thIM / kramazaH unhoMne nayanAbhirAma yauvana prApta kiyA aura samasta kalAoM meM pAraMgata ho gae / rAjendrapura ke rAjA upendrasena ne apanI kanyA padmAvatI kA vivAha vAsudeva ke sAtha kara diyA / prativAsudeva bali yaha jJAta kara ki padmAvatI anaMgapatnI rati se bhI adhika sundarI hai usakA apaharaNa karane AyA / Ananda aura puNDarIka zakti madamatta bali kI zakti kI upekSA kara usake sammukhIna hue| tabhI unheM astra-zastra, sAraMga dhanuSa, hala Adi devatAoM se isa prakAra tatkSaNa prApta hue mAnoM unakI Ayudha zAlA meM surakSita rakhe hue hoM / bali kI adhika zaktizAlI sainya dvArA apanI senA ko parAjita hote dekhakara ve kruddha hokara ratha para car3he aura Anandita hRdaya se yuddha meM agrasara hue / vIroM ke mana meM yuddha kSetra Ananda hI utpanna karatA hai / puNDarIka ne pAMcajanya zaMkha bajAyA / usa zaMkha ke mahAnAda se bhayabhIta banI bali kI senA samudra se samudra-dAnavoM kI palAyana kI bhAMti usa yuddhakSetra se palAyana kara gaI / taduparAnta unhoMne apane zAraMga dhanuSa para TaGkAra kiyA / isase avazeSa senA bhI TaGkAra ke nirghoSa se bhIta hokara raNa-sthala se bhAga chUTI / taba bali jisa prakAra megha vArivarSaNa karatA hai usI prakAra vANoM kI varSA kara yuddha meM agrasara huA / puNDarIka bali ke bANoM ko kATa DAlatA, bali puNDarIka ke / apane bANoM ke naSTa ho jAne se bali ne kruddha hokara cakra dhAraNa kiyA aura 'yaha A gayA terA anta' - kahatA huA usa cakra ko ghumAkara vAsudeva puNDarIka para nikSepa kiyA / catra ke nAbhi sparza karane ke kAraNa puNDarIka kSaNabhara ke lie behoza ho gae / hoza Ate hI ve uTha khar3e hue aura Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] usI cakra ko dhAraNa kara le yaha huA terA anta'-kahate hue cakra bali para nikSepa kiyaa| cakra ke AghAta se bali kA mastaka kaTa gyaa| (zloka 25-40) agraja Ananda ke sAtha puNDarIka ne digvijaya ke lie prayANa kiyA aura zatru rAjAoM ko parAjita kara arddhacakrI ke rUpa meM siMhAsana para ArUr3ha hue| vAsudeva ne tarAjU kI bhAMti sahaja hI koTizilA ko uThA liyA / apanI AyuSya ke 65 hajAra varSa atikrAnta hone para unakI mRtyu ho gii| apane krUra karmoM ke kAraNa marakara ve chaThI naraka meM ge| puNDarIka ne 250 varSa yuvarAja rUpa meM, 250 varSa rAjA rUpa meM, 60 varSa digvijaya meM aura 64440 varSa arddhacakrI rUpa meM vyatIta kie| (zloka 41-45) Ananda kA AyuSya 85 hajAra varSoM kA thaa| bhAI kI mRtyu se ekAkI aura AnandahIna ho jAne se unake lie dina kATane muzkila ho ge| ataH ve saMsAra se virakta hokara muni sumitra se dIkSita ho ge| zuddhatApUrvaka cAritra pAlana karate hue aura jJAna kI ArAdhanA kara unhoMne kevalajJAna prApta kiyA aura Ananda ke nivAsa rUpa akSaya siddhi pada ke adhikArI bne| (zloka 46-47) tRtIya sarga samApta caturtha sarga tIrthaGkara ara ke zAsanakAla meM utpanna aSTama cakravartI subhUma kA jIvanavRtta aba varNana karatA huuN| (zloka 1) isI bharata kSetra meM vizAla nAmaka nagarI meM bhUpAla nAmaka eka rAjA rAjya karate the| ve mahAzaktizAlI the aura kSatriya vrata kA pAlana karate the| eka bAra unake zatruoM ne ekatrita hokara sammilita rUpa se una para AkramaNa kara unheM parAjita kara diyA / kAraNa, samUha kI zakti asIma hotI hai / zatruoM dvArA parAjita ho jAne se khinna hokara unhoMne muni sambhUta se dIkSA grahaNa kara lii| ghora tapasyA karake unhoMne yaha nidAna kiyA ki isa tapasyA ke phalasvarUpa mujhe kAmabhoga kI sarvottama vastu aura sainyanidhi prApta ho / isa nidAna kI AlocanA na karate hue upavAsa meM mRtyu varaNa Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [163 kara ve aSTama svarga mahAzukra meM deva rUpa meM utpanna hue| (zloka 2-5) bhagavAna RSabha ke kurU nAmaka eka putra thaa| unake hastI nAmaka eka putra huaa| jisake nAma para hastinApura nagarI kA nAmakaraNa huA thaa| yaha nagarI tIrthaGkaroM aura cakravatiyoM kA nivAsa rUpa thii| isI vaMza ke dIrghabAha anantavIrya taba vahAM rAjya karate the| usa samaya meM basantapura nAmaka nagara meM agnika nAmaka eka yuvaka rahatA thaa| unake vaMza meM koI bhI jIvita nahIM thaa| eka dina vaha isa sthAna kA parityAga kara akele ghamate hue eka Azrama meM phNcaa| Azrama ke kulapati ne use apane putra kI taraha usa Azrama meM sthAna diyA / kaThina tapasyA kara agni sadRza apane duHsaha teja ke kAraNa vaha pRthvI para jamadagni nAma se vikhyAta huaa| (zloka 6-11) vaizvAnara nAmaka deva jo pUrva janma meM zrAvaka thA aura dhanvantarI nAmaka deva jo pUrva janma meM brAhmaNa tApasoM kA bhakta thA donoM meM vivAda chir3a gyaa| unameM pahale ne kahA - 'arhat dharma hI zreSTha hai|' dUsare ne kahA-'tApasa dharma hI zreSTha hai|' vaizvAnara ne kahA-'tuma yadi kisI navadIkSita nirgrantha kI bhI parIkSA lo to vaha usa parIkSA meM uttIrNa hogA aura yadi kisI praur3ha tApasa kI bhI parIkSA lo to vaha usa parIkSA meM uttIrNa nahIM ho skegaa| jisameM adhika guNa hote haiM vahI zreSTha hotA hai / ' donoM ekamata hokara pahale nimrantha sAdhaka kI parIkSA lene ge| (zloka 12-14) usa samaya mithilA nagarI ke rAjA padmaratha jo ki bhAvamuni the padavihAra karate hue vAsupUjya svAmI se dIkSita hone ke lie campA nagarI kI ora jA rahe the| donoM deva unake nikaTa gae evaM unake sammukha AhAra pAnI rakhakara unheM AhAra grahaNa karane ko khaa| yadyapi padmaratha kSudhArtha aura tRSNArtha the phira bhI use sAdhu ke lene yogya na samajhakara grahaNa nahIM kiyaa| kAraNa dRr3hasaMkalpI kabhI satya se vicalita nahIM hotaa| taba devoM ne rAha meM kaMkarakAMTe bichAkara rAha ko chare kI dhAra kI taraha kara diyA jisase unake komala paira se calanA kaThina ho gayA phira bhI padmaratha ne avicalita bhAva se isa prakAra patha atikrama kiyA mAnoM ve rUI bichAkara patha para cala rahe hoM jabaki unake paira lahUluhAna ho gae Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] the / unake sammukha nRtya-gIta nATakAdi kara unheM vicalita karanA cAhA; kintu daiva astra jisa prakAra AtmiyoM para asaphala ho jAtA hai usI prakAra ve saba asaphala ho ge| taba ve siddhaputra kA rUpa dhAraNa kara unake sammukha Ae aura bole-'mahAbhAga, ApakI umara lambI hai aura Apa abhI taruNa haiM, ataH abhI Apa sAMsArika sukha bhoga kreN| taruNa avasthA meM yoga grahaNa kI kyA AvazyakatA hai ? utsAhI hone para bhI aisA kauna hai jo sandhyA kA kArya subaha hI prArambha kare ? jaba yauvana bIta jAe aura zarIra nirbala ho jAe taba dvitIya vArddhakya kI taraha tapa ArAdhanA kriegaa|' (zloka 15-23) padmaratha bole-'yadi umara lambI hai to dharma sAdhanA adhika hogii| padmanAla jala ke anurUpa hI bar3hatI hai| indriyAM jaba caMcala hai usa samaya kI gaI tapasyA hI tapasyA hai| use hI vIra kahA jAtA hai jo yuddha meM tIkSNa astroM ke sammukhIna hokara apanA vIratva pradarzita karatA hai| (zloka 24-25) deva usakI dRr3hatA dekhakara 'bahata ThIka, bahata ThIka' kahakara jamadagni kI parIkSA lene ge| usa samaya jamadagni eka vaTavRkSa ke nIce dhyAnamagna the unakI vRhad jaTAe~ vRkSa kI taraha hI vistRta hokara bhUmi sparza kara rahI thiiN| cIMTeM unake pairoM ke pAsa se cala rahe the / deva unakI jaGgala-sI dAr3hI meM eka choTA ghoMsalA banAkara usameM pakSI rUpa dhAraNa kara baiTha ge| nara pakSI bolA, 'priye, maiM himAlaya jA rahA hN|' mAdA pakSI taba zaMkita hokara bolI, 'dekho, vahAM anya ke prema meM par3akara tuma yadi nahIM lauTe to ?' nara pakSI bolA, 'priye yadi maiM nahIM lauTU to mujhe gohatyA kA pApa lge|' mAdA pakSI bolI, 'OM hUM, isa sAmAnya zapatha se kucha nahIM hogaa| tuma yadi bolo ki tumheM isa tapasvI kA pApa lagegA taba maiM jAne duuNgii| tumhArI yAtrA zubha ho|' (zloka 26-31) unakI bAta sunakara jamadagni Rddha ho uThe-unhoMne donoM pakSiyoM ko muTThI meM pakar3a kara kahA, 'sUrya ke madhya andhakAra-sA mere jaise kaThora tapasvI meM aisA kyA pApa dekhA ki mujhe gohatyA se bhI bar3hakara pApI mAna rahe ho ?' (zloka 32-33) taba nara pakSI bolA, 'RSivara, Apa kruddha na hoM / ApakI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [165 samasta tapasyA hI vyartha hai| kyA Apa yaha zrutivAkya nahIM jAnate, aputraka kI gati nahIM hotI?' jamadagni vicAra meM par3a gaesocane lage, ThIka hI to hai| binA patnI aura binA pUtra ke merI to samasta tapasyA hI jala meM ghula gayI hai| (zloka 34--35) unheM cintita dekhakara dhanvantarI socane lage ki ve tApasoM dvArA bhramita ho gae haiN| aisA socakara ve arhat bhakta ho gae / pramANa dvArA bhalA kise bodha nahIM hotA ? taduparAnta ve donoM deva adRzya ho gae aura jamadagni nemika-koSTha nagara meM ge| vahA~ rAjA jitazatra ke aneka kanyAe~ thiiN| unameM se kisI ko gaurI kI taraha prApta karane ve rAjasabhA meM gae / unheM dekhakara rAjA uTha khar3e hue aura vandanA kara karabaddha hokara bole, 'mahAbhAga, kahie ApakA zubhAgamana yahAM kyoM huA hai ? maiM Apake lie kyA kara sakatA hUM ?' (zloka 36-39) jamadagni bole, 'rAjan, maiM Apase ApakI eka kanyA ko mA~gane AyA huuN|' rAjA bole, 'mere sau kanyAe~ haiN| unameM jo Apako varaNa karanA cAhe use Apa grahaNa kreN|' taba jamadagni anta:pura gae aura rAjakanyAoM ko sambodhita kara bole,-'tumameM se koI mujhe varaNa kro|' aisA sunakara ve thUH thaH karane lagI aura bolo,-'pake hue keza, jaTAdhArI zIrNa aura bhikSAjIvi tumheM aisA kahane meM lajjA nahIM AtI ?' (zloka 40-42) jamadagni ne taba kruddha hokara dhanuSa para pratyaMcA car3hAte samaya dhanuSa ko jaise jhukAyA jAtA hai usI prakAra unheM kubar3I banA diyaa| usa samaya rAjA kI sabase choTI kanyA prAMgaNa meM rakhI bAla ke Dhera para khela rahI thii| use dekhakara RSi ne, 'reNukA,' kahakara pukArA aura bijorA nIMbU dikhAkara kahA, 'yaha logI?' usane hAtha bar3hAyA, (vivAha meM jaise pANigrahaNa kiyA jAtA hai) RSi ne use grahaNa kara daridra jaise artha ko chAtI se cipakA letA hai usI prakAra use chAtI se cipakA liyaa| taba rAjA ne gau Adi dekara vidhivat reNukA ko RSi ko dAna kara diyaa| santuSTa hokara RSi ne apanI patnI kI ninAnave bahinoM ko tapobala se pUnaH svastha kara diyaa| mUrkha hI aisI tapasyA karate haiM / taduparAnta RSi use Azrama meM le gae aura yatnapUrvaka usakA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166] lAlana-pAlana karane lge| vaha zAnta svabhAva va sarala thii| usake netra hariNI ke netroM kI taraha bhIru the| jaba taka usane madana ke sundara nikuJja-sA yauvana prApta nahIM kiyA taba taka jamadagni aMgulI ke poroM para dina, mahIne, varSa ginate rhe| jaba reNukA yauvana ko prApta huI taba agni ko sAkSI banAkara bhUteza (ziva) ne jisa prakAra pArvatI se vivAha kiyA thA usI prakAra vidhivat reNukA se vivAha kara liyaa| (zloka 43-50) __ RtukAla meM jamadagni reNukA se bole,-'maiM tumhAre lie aisA caru prastuta karUMgA jisase tumhArA putra brAhmaNa zreSTha hogaa|' yaha sunakara reNukA bolI,-merI bahina hastinApura ke rAjA anantavIrya kI rAnI hai usake lie bhI aisA hI caru prastuta kareM tAki usakA putra kSatriyazreSTha ho|' putra kI kAmanA meM jamadagni ne taba donoM caru prastuta kie aura reNukA ko ve caru die / reNukA taba socane lagI maiM to vana kI hiraNI banI hUM; kintu merA putra aisA nahIM bane aisA socakara usane kSatriya caru svayaM rakha liyA aura brAhmaNa caru apanI bahina ko bheja diyaa| donoM garbha se putroM ne janma grahaNa kiyaa| reNukA ke rAma ora usakI bahina ke kRtavIrya janmA / (zloka 51-55) eka dina AkAza se eka vidyAdhara jA rahA thA / vaha sahasA atisAra roga se AkrAnta hone ke kAraNa vidyA bhUla gayA ataH vahA~ utraa| rAma ne bhAI kI taraha auSadhi Adi dekara usakI sevA kI, use svastha kiyaa| vidyAdhara isase prasanna hokara rAma ko eka parazu vidyA dii| ikSu kSetra meM jAkara rAma ne usa parazu vidyA ko adhigata kiyA aura tabhI se vaha parazurAma rUpa se paricita hone lgaa| (zloka 56-58), eka dina reNukA svAmI se vidA lekara apanI bahina ko dekhane hastinApura gyii| jahAM prema hotA hai vahAM dUrI nahIM hotii| hariNa-nayanI reNukA ko dekhakara anantavIrya kAmAndha ho uThA aura usase kAmakrIr3A kI, yaha bhI nahIM socA yaha merI patnI kI bahina hai| sacamuca kAmAndha kyA nahIM kara baitthtaa| purandara ne ahilyA ke sahavAsa se jisa prakAra Ananda prApta kiyA thA, anantavIrya ne bhI RSipatnI ke sahavAsa se usI prakAra Ananda Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [167 prApta kiyaa| Utathya patnI mamatA ne jaise bRhaspati ke aurasa se eka putra prApta kiyA, usI prakAra reNukA ne anantavIrya ke aurasa se eka putra prApta kiyaa| jamadagni ne usa putra sahita reNukA ko grahaNa kiyA kAraNa straiNa vyakti patnI kA doSa nahIM dekha pAtA; kintu parazurAma kru ddha hokara drAkSAlatA meM jisa prakAra asamaya meM phala lagane para use kATakara pheMka diyA jAtA hai usI prakAra reNukA aura usake putra ko kATa kara pheMka diyaa| reNukA ke pati ne jaba yaha bAta anantavIrya se kahI taba havA se jaise agni uddIpta ho jAtI hai vaise hI ve krodha se uddIpta ho ge| anantavIrya jisakA parAkrama asahanIya thA jamadagni ke Azrama meM gae aura matavAle hAthI kI taraha usa Azrama ko vinaSTa kara lauTa ge| AzramavAsI bhayabhIta hokara cAroM ora bhAga gae aura anantavIrya Azrama kI gaue~ Adi pazu lekara siMha kI taraha dhIre-dhIre rAjadhAnI kI ora agrasara hone lage / trasta AzramavAsiyoM se jaba parazurAma ko yaha savAda milA aura unakI durdazA jaba unhoMne apanI A~khoM se dekhI, taba Rddha hokara yama kI bhAMti daur3A aura parazu vidyA dvArA sainya sahita rAjA anantavIrya ko kATa-kATakara Tukar3e-Tukar3e kara ddaalaa| (zloka 59-69) ___ kRtavIrya zaktizAlI hone para bhI usa samaya bAlaka thA / ataH mantrIgaNa use siMhAsana para baiThAkara rAjya zAsana karane lge| kRtavIrya bhI kramazaH bar3A hokara apanI patnI tArA ke sAtha samaya vyatIta karane lgaa| (zloka 70-71) rAjA bhUpAla kA jIva apanI AyuSya pUrNa kara mahAzukra vimAna se cyuta hokara tArA ke garbha meM praviSTa huA / tArA ne caudaha mahAsvapna dekhe / apanI mA~ se pitA kI mRtyu kA rahasya avagata kara kRtavIrya jamadagni ke Azrama meM gayA aura sarpa kI taraha usakI hatyA kara dii| parazurAma pitA kI hatyA se kruddha hokara hastinApura daur3A aura kRtavIrya kI hatyA kara ddaalii| bhalA yama se kauna rakSA pA sakatA hai| taba parazurAma ne hastinApura rAjya para svayaM ko pratiSThita kiyaa| kAraNa, rAjazakti parAkrama ke adhIna hai, uttarAdhikAra yA uttarAdhikAra ke abhAva kA sApekSa nahIM hai / tArA ke garbhavatI hone para bhI hariNI jaise vyAghra saMkula araNya kA parityAga Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] kara anya araNya meM calI jAtI hai usI prakAra parazurAma dvArA vijita usa nagarI kA parityAga kara tApasoM ke eka Azrama meM calI gii| dayAlu kulapati ne dharohara kI bhAMti use bhUmigRha meM rakhA aura niSThura parazurAma ke hAthoM se usakI rakSA kI / usI bhUmigRha meM caudaha mahAsvapnoM dvArA jo kucha sUcita huA usI ke anurUpa eka putra kA janma huaa| bhUmigRha meM janma lene ke kAraNa usakA nAma rakhA gayA subhuum| (zloka 72-78) parazurAma kI kuThAra kSatriya dekhate hI mAno mUrtimAna krodhAgni ho isa prakAra jala utthtii| kSatriyoM ko niHzeSa karatekarate eka bAra ve usI Azrama meM gae / dhuAM jaise agni kI sUcanA detA hai usI prakAra unakA kuThAra jala uThane se yaha sUcita huA ki yahAM kSatriya avasthita hai| tApasoM se taba unhoMne pUchA-'yahAM kauna kSatriya upasthita hai, batAo?' unhoMne pratyuttara diyA-'hama hI kSatriya haiM, jo aba tApasa ho gae haiN|' yaha sunakara parazurAma lauTa ge| dAvAgni jaise pahAr3a para uge latA-patroM ko jalAkara rAkha kara detI hai usI prakAra parazurAma ne sAta-sAta bAra pRthvI ko niHkSatriya kara diyA aura unake dAMta jinheM khAkara yama paritRpta huA hai aise yama ke khAdya rUpa eka vRhad thAla meM sajAkara rkhaa| zloka 79-83) eka dina parazurAma ne eka naimittika se pUchA- 'merI mRtyU kisake hAtha se hogI?' kAraNa, jo yuddha-vigraha meM lipta rahate haiM ve zatru ke hAtha se mRtyu bhaya se bhayabhIta rahate haiM / pratyuttara meM naimittika ne kahA-'jisake pratApa se yaha dAMta kSIra meM pariNata ho jAegA aura jo isa siMhAsana para baiThakara usa kSIra kA pAna karegA usI ke hAthoM ApakI mRtyu hogii|' taba parazurAma ne eka dAnazAlA nirmita kara usameM usa siMhAsana ko rakha diyA aura usake sAmane eka uccAsana para vaha thAla sajAkara rkhaa| (zloka 84-86) prAGgaNa meM jaise vRkSa vaddhita hotA hai usI prakAra chabbIsa dhanuSa dIrgha svarNavarNa subhUma kramazaH yauvana ko prApta huaa| (zloka 87) vaitADhaya parvata nivAsI vidyAdhara meghanAda ne eka dina naimittikoM se pUchA- 'merI kanyA padmazrI kA pati kauna hogA ?' Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [169 pratyuttara meM unhoMne subhUma kA nAma batAyA / meghanAda ne taba usI Azrama meM Akara subhUma ke sAtha padmazrI kA vivAha kara diyA aura svayaM usakI sahAyatA ke lie vahAM raha gayA / jo samagra pRthvI kA adhIzvara hogA aise subhUma ne kUpavAsI maNDuka kI taraha eka dina apanI mAM se pUchA - ' mAM, kyA pRthvI itanI hI hai jisa para hama rahate haiM ?' mAM ne kahA - 'putra pRthvI bahuta bar3I hai / yaha Azrama to pRthvI kA eka kaNa mAtra hai / isI pRthvI para hastinApura nAmaka eka nagara hai| vahAM tumhAre pitA kRtavIrya rAjya karate the / parazurAma ne tumhAre pitA kI hatyA kara usI rAjya para apanA adhikAra kara liyA hai / usI ne isa pRthvI ko bAra-bAra niHkSatriya kara diyA hai / usI ke bhaya se maiM yahAM rahatI huuN|' yaha sunakara kruddha hue prajvalita mauma kI taraha subhUma hastinApura nagara gae / kSatriya teja sahanA kaThina hotA hai| vahAM vaha pahale dAnazAlA meM gayA aura siMha kI bhAMti vahAM rakhe siMhAsana para baiThakara una dAMtoM ko jo ki unake pratApa se khIra meM pariNata ho gayI thI pAna kiyA / taba brAhmaNoM ne jo ki usa thAla kI rakSA kara rahe the, subhUma para AkramaNa kiyA / meghanAda jo ki subhUma ke sAtha hI Ae the, unhoMne bAgha jaise hariNI kI hatyA karatA hai usI prakAra unakI hatyA kara DAlI / rakSakagaNa mAre gae sunakara kruddha parazurAma mAno yamapAza se AkRSTa hue hoM usI prakAra daur3e Ae aura subhUma para parazu nikSepa kiyA; kintu vaha parazu jala meM gira jAne se sphuliMga jaise bujha jAtA hai usI prakAra subhUma ke samIpa jAte hI bujha gayA / astrAbhAva meM subhUma ne usI thAla ko uThAyA jo ki dekhate-dekhate cakra meM pariNata ho gayA / puNyodaya se kyA sambhava nahIM hai ? taba aSTama cakravartI subhUma ne usI cakra se parazurAma kA mastaka kATa ( zloka 88 - 100 ) I DAlA / parazurAma ne jisa prakAra sAta bAra pRthvI ko niHkSatriya kara diyA thA subhUma ne usI prakAra pRthvI ko ikkIsa bAra brAhmaNahIna kara DAlA / rakta kI nadI pravAhita kara aura rathI, gaja, azva aura padAtikoM kI hatyA kara unhoMne pahale pUrva dizA ko jIta liyA / mRta sainikoM kI deha dvArA alaMkRta patha se hokara yama ke anurUpa unhoMne dakSiNa dizA ko jIta liyA / samudra tIra ko Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170] haDDiyoM se sIpamaya kara unhoMne pazcima dizA ko bhI jIta liyaa| mandAra parvata kI taraha zaktizAlI unhoMne sahaja hI vaitADhaya parvata ke guhA dvAra ko kholakara uttara bhArata meM praveza kiyA aura hastI jaise ikSu kSetra ko dalita mathita kara DAlatA hai usI bhAMti mlecchoM ke rakta se pRthvI raMjita kara unheM dalita-mathita kara DAlA / cakravartI subhUma ne meghanAda ko vaitADhaya parvata kI ubhaya zreNiyoM kA Adhipatya diyaa| (zloka 101-107) __sATha hajAra varSoM kI AyuSya vAle subhUma ne cAroM ora hatyA aura raktapAta kara chaha khaNDa pRthvI ko jIta liyaa| mahArambha aura raudra dhyAna ke lie subhUma yathAsamaya mRtyu ko prApta huA aura saptama naraka meM gyaa| pAMca hajAra varSa rAjakumAra rUpa meM, pAMca hajAra varSa rAjA rUpa meM, pAMca sau varSa digvijaya meM aura pAMca sau varSa kama pacAsa hajAra varSa cakravartI ke rUpa meM unhoMne zAsana kiyaa| __ (zloka 108-110) caturtha sarga samApta paMcama sarga bhagavAna aranAtha ke samaya saptama datta vAsudeva, nandana baladeva aura prahlAda prativAsudeva hue| unakA paricaya yahAM vivRta karatA (zloka 1) jambUdvIpa ke pUrva videha meM pRthvI kI alaGkAra tulyA susImA nAmaka eka nagarI thii| vahAM vasundhara nAmaka eka rAjA rAjya karate the| dIrgha kAla taka rAjya kara unhoMne muni sudharma se dIkSA grahaNa kara lI aura mRtyu ke bAda brahma devaloka meM utpanna hue| (zloka 2-3) jambUdvIpa ke dakSiNa bharatArddha meM zIlapura nAmaka nagarI meM mandaradhIra nAmaka eka rAjA the| unakA lalitamitra nAmaka eka putra thaa| vaha zaktizAlI dIrghabAhu, guNa rUpa ratnoM kA Akara aura mitrarUpa kamaloM ke lie sUryarUpa thaa| rAjA ke mantrI khala ne use 'duvinIta' kahakara rAjA ko usase aprasanna kara diyA aura usake anuja ko yuvarAja pada para abhiSikta kiyaa| isa apamAna se saMsAra Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [171 ke prati virakta hokara lalitamitra ne muni ghoSasena se dIkSA grahaNa kara lii| ugra tapasyA kara unhoMne yaha nidAna kara liyA ki maiMne tapasyA kara yadi koI puNya saMcaya kiyA hai to agale janma meM khala kI hatyA kara sk| isa nidAna kI AlocanA kie binA hI vaha mRtyu ko prApta huA aura saudharma devaloka meM zaktizAlI deva rUpa meM utpanna huaa| (zloka 4-9) dIrghakAla taka bhava aTavI paryaTana karate hae mantrI khala kA jIva jambUdvIpa ke vaitADhaya parvata kI uttara zreNI ke tilakapUra nagara meM vidyAdharoM ke adhipati prativAsUdeva ke rUpa meM janma prahaNa kiyaa| (zloka 10-11) __ jambUdvIpa ke dakSiNa bharatArddha meM gaMgA kI mitra rUpA vArANasI nAmaka eka nagarI thii| ikSvAkuvaMzIya agnisiMha vahAM ke rAjA the| ve siMha ke samAna balazAlI aura agni ke samAna tejasvI the| dRr3hatA aura udyamarUpa paMkhayukta unakA yazaHrUpI haMsa pRthvI-parikramA se kabhI virata nahIM hotaa| raNakSetra meM ve jisa sahajatA se dhanuSa kA cillA jhukA dete the use dekhakara vipakSI rAjAgaNa unakI AjJA zirodhArya kara sahaja hI vinata ho jAte the| AlAna stambha se baMdhI hastinI kI taraha unake guNoM ke lie unake bAhurUpa stambha se Abaddha hokara lakSmI nizcalA ho gaI thii| (zloka 12-16) jayantI aura zeSavatI nAmaka unakI do patniyAM thIM jo saundarya meM pRthvI kI anya striyoM kA atikrama kara gayI thiiN| rAjA vasundhara kA jIva paMcama devaloka se cyuta hokara agramahiSI jayantI ke garbha meM avatarita huaa| balarAma ke janmasUcaka unhoMne cAra mahAsvapna dekhe aura yathA samaya eka putraratna ko janma diyaa| pRthvI ko Anandita karane ke kAraNa usakA nAma rakhA gayA nandana / (zloka 17-19) ___ lalitamitra kA jIva saudharma devaloka se cyuta hokara zeSavatI ke garbha meM praviSTa huA / usane vAsudeva ke janmasUcaka sAta mahAsvapna dekhe / putra kA janma hone para usakA nAma rakhA gayA datta / chabbIsa dhanuSa dIrgha aura kSIroda aura kAloda samudra kI taraha gaura aura kRSNavarNIya ve kramazaH bar3e hokara yauvana ko prApta hue / tAla aura garur3adhvaja ve nIla aura pIta vastra pahane umra meM choTe-bar3e hone para Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] bhI kAryataH samavayaska hoM aise hI lagate the / ( zloka 20-22 ) prativAsudeva arddhacakrI prahlAda ko eka dina khabara milI ki airAvata-sA eka sundara hastI mahArAja agnisiMha ke pAsa hai / unhoMne usa hastI ko prApta karane ke lie AdamI bhejA; kintu nandana aura datta ne use dene se asvIkAra kara diyA / isase apamAnita hokara vaha siMha kI taraha kruddha ho uThA / kupita vanya hastI kI taraha vAsudeva aura prativAsudeva donoM ne sasainya eka-dUsare para AkramaNa kara diyA / prahlAda ke AkramaNa se apanI senA ko hArate dekha kara ratha para car3hakara vAsudeva aura baladeva yuddha meM agrasara hue / datta ne zatru sainya ko vinaSTa karane ke lie pAJcajanya zaGkha bajAyA aura sAraMga dhanuSa para TaMkAra do mAno vijayatUrya bajA rahe haiM / prahlAda bhI apane dhanuSa kI TaMkAra ke ninAda se AkAza ko ninAdita kara kruddha daNDapANi (yama) kI taraha unakI aura daur3A / vAsudeva aura prativAsudeva kruddha hokara paraspara bANa varSA karane lage / vijaya lAbha ke uddezya se donoM paraspara eka-dUsare ke bANa kATa dete the / vinAza meM nipuNa donoM ne paraspara eka dUsare kI gadA, daNDa, mudgara aura anya zastroM ko vinaSTa kara DAlA / pralaya ke samaya sUrya jaise ulkA udgIrNa karatA hai usI prakAra sahasra zikhAyukta agni udgIrNakArI cakra prahlAda ne apane mastaka para ghumAkara vAsudeva para nikSepa kiyA / vAsudeva ne usI cakra ko, jo nAkAma hokara unake nikaTa sthira khar3A thA, grahaNa kiyA aura mAthe para ghumAkara prahlAda para nikSepa kiyA / cakra ne prahlAda kA galA kATa DAlA / phira vAsudeva digvijaya ko nikale aura bharatArddha ko jaya kara liyA / taduparAnta koTi-zilA uThAkara arddhacakrI ke rUpa ( zloka 23 -33) datta ne do sau varSa yuvarAja rUpa meM, pacAsa varSa mAMDalika rAjA ke rUpa meM, pacAsa varSa digvijaya meM aura avaziSTa kAla cakrI rUpa 'sukha bhoga karate hue vyatIta kie| chappana hajAra varSa kI paramAyu zeSa hone para ve apane krUra karmoM ke kAraNa paMcama naraka meM gae / abhiSikta hue / ( zloka 34-35) datta kI mRtyu ke pazcAt nandana jinakA AyuSya paiMsaTha hajAra varSa thA, kisI prakAra jIvana ko dhAraNa kie rahe / bhrAtA kI mRtyu Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [173 aura loka bhAvanA se virakta hokara saMsAra kI alaGkAra rUpA dIkSA grahaNa kara lI / aticAra rahita vrata pAlana kara ve mokSa gae / (zloka 36-37) paMcama sarga samApta SaSTha sarga bhavya jIva rUpa bhramara dvArA AsvAdita jUhI mAlya svarUpa bhagavAna mallInAtha kI vANI jayayukta ho| maiM aba karNa ke lie amRtarUpa unakA varNana kruuNgaa| (zloka 1-2) __ isI jambUdvIpa ke apara videha meM salIlavatI vijaya meM vItazoka nAmaka eka nagara thA vahAM bala nAmaka rAjA rAjya karate the| bala meM ve akele hI eka vAhinI tulya the| zatru sainya rUpa vAhinI ko ukhAr3ane meM hastI rUpa aura rUpa meM ve devatulya the / unake dhAriNI nAmaka patnI thii| jisake garbha meM mahAbala nAmaka putra utpanna huaa| ve samasta bala ke mUrta pratIka the / kAraNa, unakI mA~ ne janma ke pUrva svapna meM siMha dekhA thaa| ve jaba yauvana ko prApta hue taba unhoMne eka dina kamala zrI Adi pAMca sau kanyAoM ke sAtha vivAha kiyaa| mahAbala ke acala, dharaNa, pUraNa, vasU, vaizravaNa aura abhicandra ye chaha bAlya mitra the| eka dina usI nagarI ke bAhara uttara-pUrva koNa meM indrakubja udyAna meM kucha munigaNa Akara Thahare / rAjA bala ne unako dezanA sunI aura saMsAra se virakta hokara mahAbala ko siMhAsana para baiThAkara muni dIkSA grahaNa kara anta meM mokSa prApta kiyaa| (zloka 3-9) siMha svapna dvArA sUcita kamalazrI rAnI ke garbha se mahAbala ke balabhadra nAmaka eka putra utpanna huaa| kramazaH balabhadra ne yauvana prApta kiyaa| use apane pratirUpa meM mahAbala ne yuvarAja pada para abhiSikta kiyA aura svayaM japane chaha sau mitroM sahita jina-dharma zravaNa karane lge| __ (zloka 10-12) eka dina mahAbala ne apane mitroM se kahA-'mitragaNa, maiM saMsAra bhaya se bhIta hokara dIkSA grahaNa karanA cAhatA huuN| tuma loga kyA karoge ?' unhoMne uttara diyA-'mitra, jisa prakAra hama chahoM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] ne eka sAtha sAMsArika sukha bhoga kiyA usI prakAra bhaviSya meM eka sAtha mukti kA Ananda prApta kreNge| taba mahAbala ne apane putra balabhadra ko siMhAsana para baitthaayaa| isI prakAra unake chaha mitra rAjAoM ne bhI apane-apane putroM ko siMhAsana para baiThA diyaa| taduparAnta sAtoM ne munivara dharma se dIkSA grahaNa kI / dIkSita hokara sAtoM ne yaha pratijJA kI-hamameM se pratyeka eka jaisI tapasyA karegA zeSa chaha bhI vaisI hI tapasyA kreNge| aisA nizcaya kara mokSa ke lie prayatnazIla ve eka dina bAda vaha eka dina isa prakAra samAna rUpa se tapasyA karane lge| (zloka 13-18) adhika phala kI kAmanA se mahAbala ne apane mitroM ko pratArita kiyaa| ve pAraNe ke dina 'Aja mere mAthe meM darda hai', 'Aja merA peTa ThIka nahIM hai', 'mujhe jarA bhI bhUkha nahIM' aisA kahakara pAraNA na kara vrata kara lete| ucca pariNAma, ugra tapa aura arhat Adi 20 sthAnaka kI upAsanA kara unhoMne eka ora tIrthaGkara gotra karma upAjita kiyA dUsarI ora tapasyA meM mithyAcAra karane ke kAraNa strI-deha kA bhI bandha kiyaa| (zloka 19-21) unake jIvana kI 84 lAkha pUrva kI AyuSya jaba zeSa ho gaI aura saMyama pAlana ke 84 hajAra varSa vyatIta ho gae taba unhoMne anazana grahaNa kara liyaa| do mahIne anazana ke pazcAt apramatta avasthA meM deha tyAgakara ve sabhI vaijayanta nAmaka anuttara vimAna meM ahamindra rUpa meM utpanna hue / jahAM unakI Ayu 32 sAgaropama kI (zloka 22-23) isI jambUdvIpa ke dakSiNa bharatArddha meM mithilA nAmaka eka nagarI thii| vahAM ke adhivAsiyoM ko dharma meM aTUTa zraddhA thii| svarNa zikhara yukta vahAM kI prAsAda zreNI sUrya zobhita pUrvAJcala-sI pratIta hotii| ratnoM jar3ita isa nagarI ko dekhakara loga kahAniyoM meM varNita ratnajar3ita alakAdi nagariyoM para vizvAsa kara lete / jisa prakAra svarga meM deva vihAra karate haiM usI prakAra vahAM ke adhivAsiyoM ke sva-sundarI lalanAoM sahita vihAra karane ke kAraNa vaha nagarI dvitIya svarga ho aisA bhrama hotaa| (zloka 24-27) yahAM ke rAjA the kumbha / kSIra samudra ke amRta pUrNa kumbha kI taraha ve lakSmI ke nivAsa rUpa ikSvAku vaMza ke ratna-kumbha the / samasta Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [175 nadiyAM jisa prakAra samudra kI anugAminI hotI hai usI prakAra sabhI rAniyAM unakI anugAminI thiiN| rohaNa ratna kI taraha ve samasna prakAra ke sadAcaroM ke utsa the| buddhimAna ve jisa prakAra jJAnavijJAna ke jJAtA the usI prakAra samasta astra vidyA ke bhI pAraMgata / ve pRthvI se kara grahaNa karate the; kintu jo asamartha the, dalita the unameM bAMTa dete the| vivekavAna ve yaza ke AkAMkSI the; kintu artha ke nhiiN| arya ke viSaya meM udAra hone para bhI rAjya sImA ke saMrakSaka ke rUpa meM ve udAra nahIM the| dharma ke anugata hone para bhI dyUta ke ve anugata nahIM the| (zloka 28-31) indra ke zacI-sI unakI patnI kA nAma thA prbhaavtii| usakA mukhamaNDala candra ko bhI lajjita karatA thaa| ve dharatI kI alaGkArarUpA thiiN| unakA alaGkAra thA dharma / keyUra aGgada Adi to vyavahAra ke lie dhAraNa karatI thiiN| apane niSkalaGka caritra se pRthvI ko pavitra kara, Anandakanda kara ve jIvanta tIrtha rUpa meM parigaNita hotI / candra jisa prakAra dAkSAyaNI ke sAtha sukha bhoga karatA hai usI prakAra rAjA kumbha priyakAriNI prabhAvatI ke sAtha sukha bhoga krte| (zloka 32-35) vaijayanta vimAna kI AyuSya pUrNa hone para mahAbala kA jIva vahAM se cyuta hokara phAlguna zuklA caturthI ke dina candra jaba azvinI nakSatra meM avasthita thA prabhAvatI kI kukSi meM praviSTa huA / prabhAvatI ne tIrthaGkara ke janma-sUcaka caudaha mahAsvapna dekhe / garbha dhAraNa ke tIsare mahIne meM paJcavarNIya aura sugandhita puSpoM kI zayyA para sone kA unheM dohada utpanna huaa| vANa vyantara devoM ne usa dohada ko pUrNa kiyaa| garbhakAla pUrNa hone para agrahAyaNa zuklA ekAdazI ke dina candra jaba azvinI nakSatra meM avasthita thA taba pUrvajanma kRta mAyAcAra ke kAraNa kanyA rUpa meM 19veM tIrthaGkara kA janma huaa| kumbhalAMchana aura sarva sulakSaNoM se yukta unake deha kA varNa gAr3hA nIlA thaa| dikakumAriyoM ne Akara unakA janma kRtya sampanna kiyaa| indroM ne unheM meruparvata para le jAkara sthAnAbhiSeka kiyaa| zaka ne unakI deha para divya vilepana kara pUjA kii| antata: AratI kara isa prakAra stuti kI : (zloka 36-42) 'he trilokapati, he tIna guNa ke dhAraka, he unnIsaveM tIrthaGkara, Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176] maiM Apako praNAma karatA hU~ / he bhagavan, bahuta dinoM ke pazcAt Apake darzana kA mujhe saubhAgya prApta huA hai / sAdhAraNa manuSya jina devoM ko dekha nahIM pAte unhIM devoM kA devatva, he devAdhideva, Apake janmAbhiSeka ke samaya ApakA darzana kara sArthaka huA hai / eka samaya Apa acyutendra the, eka samaya mAnava / ataH saMsAra cakra se hamArI rakSA karie / pRthvI ke svarNa kirITa tulya isa meruparvata para nIlakAnta maNi kI taraha Apa zobhita ho rahe haiM / bhavya jIva Apake smaraNa karane mAtra se hI mukti ko prApta kareMge mAno isI lie Apane janma grahaNa kiyA hai / phira jinhoMne Apako dekhA hai, ApakI stuti kI hai unakA to kahanA hI kyA ? unakA phala to mahattama hogA hI / eka ora samasta sukarma haiM, anya ora ApakA darzana, vaha donoM tulya mUlya hai, dUsarI bAra darzana kI bhI AvazyakatA nahIM hai / Apake caraNoM meM patita hokara manuSya jisa Ananda ko prApta karatA hai vaha Ananda to indra kyA ahamindra banakara bhI nahIM pAyA jA sakatA, yahAM taka ki mokSa meM bhI nahIM / ' ( zloka 43 - 50 ) unnIsaveM tIrthaGkara kI isa prakAra stuti kara zaka unheM mithilA le gae aura mA~ ke pAsa sulA diyA / ve jaba garbha meM the taba unakI mA~ ko puSpa para sone kA dohada utpanna huA thA isIlie rAjA ne putrI kA nAma rakhA mallI / indra dvArA niyukta pAMca dhAtriyoM dvArA pAlita hokara mallI ne phUla kI taraha vikasita hokara yauvana prApta kiyA / ( zloka 51-53) acala ke jIva ne vaijayanta vimAna se cyuta hokara bharata kSetra sAketa nagara pratibuddhi nAmaka rAjA ke rUpa meM janma grahaNa kiyA / unakI patnI padmAvatI saundarya meM padma ke anurUpa thI, vaha antaHpura ke cUr3AmaNi rUpa thI / usa nagara ke IzAna koNa ke nAga mandira meM eka nAgamUrti sthApita thI jo ki bhaktoM kI kAmanA pUrNa karatI thI / eka dina padmAvatI ne anucaroM sahita usa mandira meM jAne kI rAjA se AjJA maaNgii| rAjA ne kevala anumati hI kahIM dI puSpAdi ma~gavAkara svayaM bhI usa nAga mandira meM ge| vahAM puSpa - saMbhAra se sajjita sabhAmaNDapa aura svapatnI ko dikhAkara pratibuddhi ne apane pradhAnamantrI se pUchA - 'Apa to rAjyakArya se aneka rAjyoM maiM, aneka rAjadhAniyoM meM jAte haiM, kyA kahIM bhI aisA susajjita maNDapa aura Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [177 aisI susajjita nArI dekhI hai ?' (zloka 54-60) subuddhi bole 'mahArAja, Apake Adeza se jaba maiM mithilA gayA thA vahA~ mahArAja kumbha kI kanyA mallI ko dekhA / ramaNI ratnoM meM prathamA mallI ke janma divasa para vahA~ nAnA varNIya pUSpoM se jisa sabhAmaNDapa kI racanA kI gaI thI / vaisI to svarga meM bhI nahIM hotii| mallI ke rUpa ke sammukha cakravartI kA ramaNIratna, madana kI rati, indra kI zacI bhI taNavat hai / kumbha kI kanyA mallI ko jisane bhI ekabAra dekhA hai vaha amRta ke svAda kI taraha usa aparUpa saundarya ko kabhI bhUla nahIM sktaa| kyA mAnavI, kyA devI usake anurUpa koI nahIM hai / saca kaheM to usa rUpa ko bhASA meM vyakta nahIM kiyA jA sktaa| (zloka 61-65) pUrva janma kI prIti ke kAraNa pratibuddhi ne tatkSaNa mallI se pANigrahaNa kA prastAva lekara rAjA kumbha ke pAsa dUta bhejA / (66) dharaNa ke jIva ne vaijayanta vimAna se cyuta hokara campA nagarI meM candracchAyA nAmaka rAjA rUpa se janmagrahaNa kiyaa| usI nagara meM arahannaka nAmaka eka jaina zreSThI rahate the| ve vANijya ke lie samudrI yAtrA kiyA karate the| eka bAra jabaki ve samudrI yAtrA para the zakra ne eka dina deva sabhA meM yaha kahakara unakI prazaMsA kI ki arahannaka jaisA zrAvaka nahIM hai / eka deva ko isa para vizvAsa nahIM huA / ata: unakI parIkSA lene ke lie matyuloka meM utarA aura megha evaM cakravAta vAyu kI sRSTi kii| nAvika bhayabhIta hokara samyaktvahIna deva-deviyoM kI zaraNa lene lage; kintu arahannaka ne socA isa saMkaTa kAla meM yadi mRtyu hotI hai to mere lie anazana lenA ucita hai| (zloka 67-79) etadartha ve saMsAra ke samasta bandhanoM ko chinna kara dhyAna meM nimagna ho gaye / taba ve deva rAkSasa kA rUpa dhAraNa kara AkAza meM sthita rahakara unase bole, 'arhata dharma parityAga kara merI AjJA maano| nahIM to tere isa jahAja ko khilaune kI taraha tor3akara Tukar3ATukar3A kara dUMgA aura tujhe aura tere sAthiyoM ko jala-jantuoM kA zikAra banA duuNgaa| (zloka 72-74) isa bhaya pradarzana para bhI jaba arahannaka avicala rahA to ve deva vismita hue aura zaka kI prazaMsA vAlI bAta sunAkara unase Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] kSamA maaNgii| unhoMne arahannaka ko kAnoM ke do jor3I kuNDala die aura vAyu ko zAnta kara cale ge| (zloka 75-76) ___ kAlAntara meM samudra yAtrA se lauTate samaya arahannaka ne do jor3I kuNDaloM meM se eka jor3I kuNDala rAjA ko bheMTa kiye / rAjA ne ve kuNDala tatkSaNa mallI ko die aura arahannaka ko sammAnita kara vidA dii| vahA~ se vANijya kara arahannaka campA Ae aura dUsarI jor3I kuNDala vahA~ ke rAjA candracchAyA ko diye| rAjA ne unase pUchA, 'vaNika, ye kuNDala Apa ko kahA~ se mile ? taba arahannaka ne binA kucha chipAe kuNDala prApti kI sArI kathA kaha sunAyI / anya jor3I rAjA kumbha ko dene ke prasaMga meM unhoMne mallI ke saundarya ko bAta batAyI / bole, 'mallI yadi muha uThAkara dekhe to candra parAsta hokara chipa jAe, usakI deha se jo dIpti nikalatI hai vaha marakata maNi ko bhI lajjita karatI hai| usake deha lAvaNya kI jo saritA hai usake sAmane jAhnavI kA jala bhI mailA lagatA hai| aura AkRti ? aisI AkRti to svarga kI deviyoM kI bhI nahIM hotIM / yadi use eka bAra bhI nahIM dekhA to usa puruSa ke to netra hI vyartha hai / jisane vikasita kamala vana kI nahIM dekhA aisA haMsa kisa kAma kA ?' (zloka77-85) pUrva janma kI prIti ke kAraNa candracchAyA usake prati AkRSTa ho gae aura mallI kI pANi-prArthanA karane dUta ko kumbha ke pAsa bhejaa| (zloka 86) _pUraNa ke jIva ne vaijayanta vimAna se cyuta hokara zrAvastI ke rAjA rukmI ke rUpa meM janma grahaNa kiyA / patnI dhAriNI ke garbha se usake subAhu nAmaka eka kanyA huI / rUpa meM vaha nAgakanyA kI taraha sundara thI / eka bAra subAhu kA cAturmAsika snAnotsava usakI sahacariyoM ne manAyA / vizeSa snAna ke pazcAta divya ratnAbharaNa dhAraNa kara vaha pitA ko praNAma karane gayI / rAjA ne use goda meM baiThAkara kaMcukI se pUchA- 'kyA tumane aisA snAnotsava kahIM anuSThita hote dekhA hai ?' kaMcukI ne pratyuttara diyA, 'Apake Adeza se jaba maiM mithilA gayA thA, vahA~ rAjA kumbha kI kanyA mallI ke janmotsava para jisa utsava ko anuSThita hote dekhA vaha bahuta sundara thA / usa ananyA kA rUpa aisA thA, usakA yadi maiM pUrNa Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [179 varNana karUM to bhI lagegA kucha kahA hI nhiiN| vahA~ to merA vAkya hI pramANa hai / ataH usa ramaNI ratna ko dekhane ke pazcAta maiMne anya ramaNI ke rUpa kA varNana na karane kI zapatha grahaNa kara lI hai| usakI tulanA meM anya ramaNiyA~ parityakta phUla-sI haiM / kalpataru ke mukula ke sammukha Amra mukula kA kyA mUlya ?' (zloka 87-95) aisA sunakara pUrva janma ke sneha ke kAraNa rAjA rUkmI ne mallI ke pANigrahaNa kI prArthanA kara rAjA kumbha ke pAsa dUta bhejaa| (zloka 96) vasu ke jIva ne vaijayanta vimAna se cyuta hokara vArANasI ke rAjA zaMkha ke rUpa meM janma grahaNa kiyaa| eka bAra arahannaka pradatta mallI ke ve kuNDala TUTa ge| rAjA kumbha ne svarNakAra ko use ThIka karane ko diyaa| usane nivedana kiyA, 'mahArAja, isa alaukika kuNDala ko maiM ThIka nahIM kara sktaa|' isa para kruddha hokara rAjA kumbha ne use nagara se niSkAsita kara diyaa| vaha svarNakAra vArANasI gayA aura rAjA zaMkha se Azraya maaNgaa| usane akSata kuNDala se lekara mallI ke rUpa kA bhI varNana rAjA ke sammukha kiyaa| kahane lagA-'mallI ke mukha se cA~da kI tulanA kI jA sakatI hai / oSTha se bimbaphala kI, kaMTha se zaMkha kI, bAhuoM se padmanAla kI, kaTi se bajra ke madhya bhAga kI, jaMghA se kadalI vakSa kI, nAbhi se nadI ke Ata kI, nitamba se darpaNa kI, pairoM se hariNI ke pairoM kI, karatala aura padatala se kamala kI tulanA kI jA sakatI hai| rUpa varNana meM jo upamAe~ dI jAtI haiM ve sabhI usake lie prayojya haiN|' (zloka' 97-104) usake rUpa kI kathA sunakara pUrvajanma ke sneha ke kAraNa rAjA zaMkha ne mallI ke pANi-grahaNa kI prArthanA lekara rAjA kumbha ke pAsa dUta bhejaa| (zloka 105) __ vaizravaNa ke jIva ne vaijayanta vimAna se cyuta hokara hastinApura ke rAjA adInazatru ke rUpa meM janma grahaNa kiyaa| (zloka 106) mallI ke choTe bhAI malla ne pramodagRha ke rUpa meM eka citrazAlA nirmita karavAI thii| vahA~ ke citrakAroM meM eka kuzala citrakAra thA jo deha ke eka avayava mAtra ko dekhakara usa vyakti Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180] kI hU-ba-hU AkRti citrita kara sakatA thaa| eka bAra yavanikA ke antarAla se mallI ke pairoM ko dekhakara usane malla kI citrazAlA meM mallI kI hU-ba-hU pratikRti aMkita kara dI / socA apUrva sundarI kA citra dekhakara rAjakumAra prasanna hoNge| (zloka 107-110) citrazAlA nirmita ho jAne para malla usameM krIr3A karane ke lie gayA / vahA~ mallI ke citra ko sacamuca kI mallI samajhakara lajjita ho gayA aura zIghra hI usa sthAna kA parityAga kara bAhara nikala AyA / kaMcakI ke pUchane para malla ne kahA, 'vahA~ merI bahina mallI khar3I hai, maiM vahA~ kaise pramoda karU~ ?' taba kaMcukI bhItara gaI aura saba kucha dekhakara bAhara Akara bolI, 'kumAra vaha ApakI bahana svayaM mallI nahIM, usakA citra hai / ataH Apa jaaie|' ya: sunakara yuvarAja ne kruddha hokara citrakAra ko zIghra bulAyA aura usake dAhine hAtha kI tarjanI aura aMgUThA kATakara deza se nirvAsita kara diyaa| (zloka 111-193) vahI citrakAra hastinApura gayA aura rAjA adInazatru se isa prakAra mallI ke rUpa kA varNana kiyA- (zloka 114) 'AkAza me candrakalA kI bhA~ti mallI pRthvI kI eka mAtra rUpasI hai| aisI rUpasI na kabhI janmI na kabhI jnmegii| mallI ko dekhane ke pazcAta anya kisI ramaNI ko dekhanA indranIla maNi ko dekhane ke pazcAt kA~ca kA Tukar3A dekhane jaisA hai / rUpa, lAvaNya, gati, hAvabhAva meM jisa prakAra nadiyoM meM jAhnavI prathamA hai usI prakAra ramaNiyoM meM mallI prathamA hai| aisA kahakara usa kuzala citrakAra ne rAjA ko mallI kA citra dikhAyA / (zloka 115-118) usa citra ko dekhakara rAjA vismita ho gae aura pUrva janma ke sneha ke kAraNa mallI ke pANigrahaNa kI prArthanA lekara rAjA kumbha ke pAsa dUta bhejaa| (zloka 119) ___abhicandra ke jIva ne vaijayanta vimAna se cyuta hokara kAmpilya ke rAjA jitazatra ke rUpa meM janma grahaNa kiyA / dharma ke dvArA AkRSTa hokara mAnoM svarga kI apsarAe~ hI dharatI para A gaI hai aisI dhAriNI pramukha unake eka hajAra patniyA~ thii| (zloka 120-121) eka bAra mithilA meM cokSA nAmaka eka parivrAjikA AyI aura rAjanya evaM abhijAtoM ke ghara-ghara jAkara kahane lagI-'dAna . Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [181 hI dharma kA mUla hai| tIrthasthAnoM meM jaladAna karane se svarga aura mokSa prApta hotA hai| yahI ekamAtra satya hai ? usa nagarI tathA rAjya ke adhivAsiyoM ko isa prakAra pratibodhita karate-karate eka dina vaha rAjakumArI mallI ke prAsAda meM gyii| usakI deha para gairika paridhAna the, hAtha meM tridaNDa thaa| darbhayukta kamaNDala se jala chir3akakara vahA~ Asana bichAkara vaha baiTha gyii| (zloka 122-125) anya logoM ko jaise vaha apane dharma kA upadeza detI thI mallI ko bhI usI prakAra upadeza diyA; kintu mallI tIna jJAna kI adhikArI thI / ataH parivAjikA se kahA, 'ekamAtra dAna hI dharma kA mUla nahIM hotA hai, taba to kutte billiyoM ko khilAnA hI dharma hotaa| tIrthasthala kA jala chir3akane se hI kucha pavitra nahIM ho jAtA, kAraNa usase jIva hiMsA hotI haiN| kyA rakta se poMchane se rakta kA dAga miTa jAtA hai ? dharma kA mUla hai viveka / jahA~ viveka nahIM hai vahA~ dharma nahIM hai / ajJAna kRta tapa se deha-pIr3A hI hotI hai, mokSa nahIM hotA / ' __(zloka 126-129) yaha sunakara cokSA lajjita hokara natamukha ho gyii| yathArtha vacana kI avahelanA kauna kana sakatA hai ? usakI vaha avasthA dekhakara antaHpura kI dAsiyA~ bhI usakA upahAsa karatI huyI bolIM'Apa apane mithyA mata se kaba taka logoM ko bhramita karatI raheMgI ?' (zloka 130-131) taba cokSA ne mana hI mana socA, rAja mada ke garva se garvita hokara mallI ne merA apamAna kiyA hai| itanA hI nahIM, dAsiyoM ne bhI mujha jo cAhA so kahA hai / maiM isakA pratizodha lUgI / maiM mallI ko bahata-sI pattiyoM ke madhya DAla dUMgI jisase vaha mere apamAna kA phala bhogegii| (zloka 123-133) isa prakAra socakara kupita cokSA kAmpilya ke rAjA jitazatru ke pAsa gyii| rAjA ne uThakara use sammAnita kiyaa| rAjA ko AzIrvAda dekara apanA Asana bichAkara vaha baiTha gayI / rAjA aura antaHpurikAoM dvArA utsAhita hokara usane vahA~ bhI dharma kA mUla dAna aura pavitra jala siMcana kA upadeza diyaa| jaba rAjA ne usase pUchA, 'bhagavatI, Apa to pRthvI para sarvatra svacchanda vicaraNa karatI haiM / batAie mere antaHpura meM jitanI sundara ramaNiyA~ hai kyA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] utanI sundara ramaNiyA~ aura kahIM hai ? ( zloka 134 - 138) cokSa ha~sakara bolI, 'rAjan, Apa to usa kUpamaMkaDu kI bhA~ti haiM isIlie aisA soca rahe haiM ki ApakI antaHpurikAe~ hI sundara haiM / mithilA ke rAjA kumbha kI kanyA mallI ke sammukha ye kucha nahIM haiM / vaha hariNanayanI ramaNIkula kA ratna hai / unakI aMguliyoM meM bhI jo saundarya hai vaisA saundarya na devakanyAoM meM hai, na nAgakanyAoM meN| vaha AkRti meM jaisI ananya hai vaisI hI rUpa aura lAvaNya meM / aura adhika kyA kahUM ? ( zloka 139 - 142) jitazatru ne mallI kI ( zloka 143 ) apane pUrvajanma ke pra ema ke kAraNa pANi prArthanA kara rAjA kumbha ke pAsa dUta bhejA / , avadhi jJAna se mallI ne apane pUrvajanma ke chaha mitroM ina chaha rAjAoM ke manobhAva ko avagata kara apanI eka svarNa pratikRti banavAkara azoka vana ke prAsAda ke eka kakSa meM ratnavedI para sthApita karavA dI / usa pratikRti ke oSTha the mAnika ke, keza indranIla maNi ke, netra indranIla maNi aura sphaTika ke hAtha aura paira pravAla ke, peTa se tAlu taka jur3I eka nalI thI / tAlu ke chidra svarNa kamala dvArA AvRta aura aMga pratyaMga the sarvAGga sundara / jahA~ mUrti rakhI huyI thI usake sAmane kI dIvAra para mallI ne chaha daravAje aura chaha jAlIdAra khir3akiyA~ banavAI / una daravAje ke pIche chaha pRthaka-pRthaka thI usake pIche bhI kakSa banavAe gae / aura vaha mUrti jahA~ rakhI gayI eka daravAjA banavAyA gayA / pratidina khAne ke pUrva mallI samasta prakAra ke khAdya kA eka kaura banAkara svarNa kamala se AvRta tAlU chidra meM DAla detI / ( zloka 144 - 150 ) ke chaH rAjAoM ke dUta prAya: eka sAtha mithilA meM upasthita hue / pahale dUta ne nivedana kiyA- 'sAketapati pratibuddha jinake caraNa kamala bahuta se sAmanta aura nRpatiyoM ke mastaka se ragar3a jAte haiM, jo dIrghabAhu, sAhasI aura rUpa meM mInaketu kI taraha haiM, jo vyavahAra meM candra kI taraha, prabhA meM sUrya kI taraha, jJAna meM vRhaspati ke taraha haiM ApakI abhinandya sundarI kanyA mallI ke sAtha vivAha karanA cAhate haiM / kanyA to kisI na kisI ko dAna karanI hI par3atI hai ataH sAketapati ko apanI kanyA dekara unheM apanA AtmIya banA leM ? ( zloka 151 - 155) Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [183 dvitIya dUta ne kahA-campAdhipati candracchAyA jinakI bhujAe~ juA kI taraha hai, skandha prazasta hai, netra priya haiM, ruci parimArjita hai, jo buddhimAna aura sva-vAkya pAlana meM dRr3ha hai, yuddha meM parAkramI hai, samasta prakAra ke jJAna-vijJAna ke vettA haiM astra prayoga meM kuzala haiM aura candra ke samAna prabhA - sampanna haiM, ve mallI kA hAtha grahaNa karane ko utsuka haiM / Apa unheM mallI dAna kreN|' (zloka 156-157) tRtIya dUta bolA-'zrAvastIpati rukmI jo sAdhAraNa logoM ke lie kalpataru haiM, yoddhAoM meM zreSTha yoddhA haiM, zaraNArthioM ke lie zaraNya hai aura sAhasiyoM meM prathama hai, vijayarUpI lakSmI ke lie jo krIr3A niketana haiM ve ApakI kanyA ke sAtha vivAha karanA cAhate haiM / he rAjan, yogya ke sAtha yogya kA milana karavAie / yogya kyA hai yaha Apa jAnate hI haiN|' (zloka 158-159) caturtha dUta bolA, kAzIrAja zaMkha ne apanI alaukika zakti se kubera ko bhI atikrama kiyA hai / jo vAkpaTu haiM, rUpa meM kandarpa haiM, zatruoM ke garva ko jo kharca karane vAle haiM, jo ki cAritra patha ke pathika haiM jinakI AzA pAkazAsana kI taraha pAlita hotI haiM, jinakA yaza zaMkha kI taraha dhavala hai ve ApakI kanyA kA pANigrahaNa karanA cAhate haiM / Apa sammati diijie|' (zloka 162-164) paMcama dUta bolA-'hastinApurapati adInazatru jo ki zakti meM hastamalla kI taraha lAghava hasta haiM, dIrghabAhu haiM, bahuyuddha vijayI haiM, vistRta vakSa, buddhimAna, taruNa, yazarUpI latikA ke nava pallava rUpa, guNarUpI ratnoM meM rohaNa tulya haiM, jo daridra aura anAthoM ke nAtha haiM, ve ApakI kanyA ke pANigrahaNa ke lie prArthI haiM / he videhapati Apa unheM apanI kanyA dAna kreN|' (zloka 165-167) __ chaThA dUta bolA-'hastI jaise parvata ko kampita nahIM kara sakatA usI bhA~ti kAmpilyapati jitazatru ko zatru kampita nahIM kara sakatA / samudra jaise bahuta sI nadiyoM dvArA alaMkRta hotA hai usI bhA~ti bahu sainyavAhiniyoM se ve alaMkRta haiN| zunAsiroM kI bhA~ti ve bahuta se senApatiyoM se parivRta haiM, jinake samasta zatru parAbhUta haiM aise ve mere mAdhyama se ApakI kanyA ke lie prArthanA kara rahe haiN| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184] Apa niHsaMkoca hokara unheM apanI kanyAdAna kareM / ' ( zloka 168 - 170 ) unakI bAteM sunakara rAjA kumbha bole, 've saba kyA dhRSTa durAcArI aura mUrkha hai aura mRtyu kI AkAMkSA kara rahe haiM ? deva to kyA svayaM zaka bhI triloka kI sArabhUtA mere kanyAratna ke yogya nahIM haiM / IrSyA parAyaNa tumhAre rAjAoM kI icchA pUrNa hone vAlI nahIM hai | ataH nIca kula jAta dUtagaNa, jAo mere rAjya kA parityAga karo / ' (zloka 171-173) rAjA kumbha dvArA isa prakAra apamAnita hokara chahoM dUta zIghra apane-apane rAjya ko lauTa gaye aura krodharUpI agni ko uddIpta karane vAle rAjA kumbha ke ye vAkya apane-apane prabhu ko sunAe / chahoM rAjA ne samAna rUpase apamAnita hone ke kAraNa paraspara vicAra vinimaya kara eka sAtha mithilA para AkramaNa karane kI yojanA banAyI / zakti meM dikparvata se ve chahoM rAjA pRthvI ko sainya dvArA AvRta kara yuddha yAtrA karate hue mithilA meM upasthita hue / Agamana-nirgamana kA patha avaruddha kara sarpa jaise candana vRkSa ko AveSTita kara letA hai usI prakAra una logoM ne usa nagarI ko cAroM ora se ghera liyA / ( zloka 174 - 177) ghera lene ke phalasvarUpa nAgarikoM kI durdazA se jaba rAjA kumbha cintita hue taba mallI eka dina unake pAsa Akara bolI, 'pitAjI Apa kyoM cintita haiM ?' rAjA kumbha ne apanI cintA kA kAraNa batAyA / taba mallI bolI, 'Apa guptacaroM dvArA pratyeka rAjA ko alaga-alaga kahalA bhejie " maiM Apako mallI denA cAhatA hUM / taduparAMta sandhyA samaya unheM eka-eka kara gupta rUpa se jahA~ merI pratikRti rakhI huI hai alaga-alaga chaha kakSoM meM ThaharA deM / rAjA kumbha ne vaisA hI kiyA, chahoM rAjAoM ne vAtAyana kI jAlI mallI kI usa pratikRti ko dekhA / ( zloka 178 - 182 ) 1 isa pratikRti ko sAkSAt mallI samajhakara ve mana hI mana socane lage isa mRgAkSI ko to puNyodaya se hI maiMne prApta kiyA hai / mallI ne usa pratikRti ke mastaka kA svarNa kamalarUpI Dhakkana parde kI Ar3a se khola diyA / kholate hI pUrva DAle anna kI sar3I durgandha jise ki nAka sahana kara sake phailA gayI / vahI gandha daravAje kI jAliyoM se I Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [185 unake kakSa meM praviSTa huii| prANaghAtaka usa gandha se jisa prakAra zatru se bhayabhIta loga dUra bhAgate haiM, usI prakAra nAka ko vastra se AvRta kara ve bhI vahA~ se dUra bhAga gye| (zloka 183-187) _ 'Apa saba lauTa kyoM rahe haiM ?' mallI ne pUchA / unhoMne uttara diyA 'isa bhISaNa durgandha ko hama sahana nahIM kara pA rahe haiN|' taba mallI bolI, 'vaha svarNamUrti hai| usameM pratidina DAlA gayA anna sar3akara durgandha phailA rahA hai| taba jo pitA ke vIrya aura mAtA ke rajaH se utpanna hotA hai usake viSaya meM to kyA kahUM ? bhrUNa se vaha kramazaH pUrNAMga hotA hai / mAM ke deha se utpanna AhAra aura dUdha pAna kara vaha poSita hotA hai| jarAyu ke naraka meM rahakara usakA zarIra mala-mUtra ke madhya nivAsa karatA hai| isa prakAra jo deha nirmita hotI hai usakA mUlya hI kyA hai ? vahI zarIra to amla rakta, mAMsa, carbI, haDDI, majjA aura mUtra nAlI se nirgata zukra kI taraha dUSita vastuoM kA bhaMDAra hai| nagara nAliyoM kI taraha vaha durgandha yukta aura kaphAdi vastu ke lie camaDe kI thailI vizeSa hai| amRta varSA lavaNAkta miTTI para par3akara jaise lavaNAkta ho jAtI hai usI prakAra karpUrAdi sugandha dravya dvArA sUvAsita deha citA ke samparka meM Akara vizeSa durgandhamaya ho jAtI hai| isalie vivekazIla vyakti kI isa zarIra para jo ki bhItara aura bAhara se eka sA azuddha hai Asakti kaise raha sakatI hai? he ajJAnI, kyA tuma logoM ko yAda nahIM pUrva ke tIsare bhava meM tuma loga apara mahAvideha meM salIlavatI vijaya meM mere sAtha tapasyA kara rahe the| (zloka 188-196) mallI kI bAta sunakara rAjAoM ko pUrvajanma kA jJAna huaa| arhatoM kI kRpA se kyA nahIM hotA ? mallI ne jAlI ke daravAje khola die taba ve chahoM sambuddha rAjA mallI ke pAsa aae| (zloka 197-198) 'hameM smaraNa ho AyA hai ki pUrva janma meM hama sAtoM mitra the| aura eka sAtha pratijJAbaddha hokara eka-sI tapasyA karate the / tumane hameM yaha smaraNa karavAkara bahuta acchA kiyA hai / hama naraka jAne se baca gae haiM / aba hamArA kyA kartavya hai ? tumhI btaao| kAraNa, tumhI hamAre guru ho|' (zloka 199-200) 'ThIka samaya para mere nirdezAnusAra Apa saba dIkSA grahaNa Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] kareMge' aisA kahakara mallI ne una saboM ko vidA dii| ve bhI apaneapane nagara ko lauTa ge| ((zloka 201) tatpazcAt lokAntika devoM ne mallI kumArI ke pAsa Akara prArthanA kI, 'aba Apa tIrtha sthApita kareM / ' mallI ne bhI jambhaka devoM dvArA lAe dravyoM ko eka varSa taka dAna diyA / jaba unakI umra sau varSa kI ho gayI taba paccIsa dhanuSa dIrgha mallI ke mahAbhiniSkramaNa kA utsava rAjA kumbha aura devendrAdi dvArA anuSThita huaa| jayaMtI nAmaka ratnajar3ita zivikA meM baiThakara mallI udyAna zreSTha sahasrAmravana udyAna meM gyiiN| mallI ne usa udyAna meM praveza kiyA jisake kucha bhAga meM kRSNa ikSu kA kSetra thA aura kucha bhAga meM zukla pakSa ke candra kI taraha zveta ikSu kA kSetra thaa| usa udyAna meM kamalA nIbU ke per3a para mAnika kI taraha pake hue kamalA nIbU laTaka rahe the / vakra paMktiyoM ke kAraNa vaha udyAna nIlakAnta maNi kA ho aisA bhrama ho rahA thA / pathikagaNa kue~ kA jala thor3A-thor3A karake pI rahe the aura zIta ke lie nArI stanoM kI uSNatA jaise, vaTa vRkSa kI uSNatA meM Azraya le rahe the| vaha udyAna zItalakSmI ke hAsya-sI prasphuTita mallikA ke puSpoM se alaMkRta thA / mArgazIrSa mAsa kI zuklA gyArasa ko candra jaba azvinI nakSatra meM avasthita thA taba tIna upavAsa ke pazcAt yathAvat utsava sahita mallI ne kezotpATana kara pravrajyA grahaNa kara lii| usI samaya mallI ko manaHparyava jJAna utpanna huA aura usI dina azoka vRkSa ke nIce unheM kevalajJAna prApta ho gyaa| devoM ne samavasaraNa kI racanA kI jisake madhya bhAga meM 300 dhanuSa dIrgha caityavRkSa sthApita kiyA gayA / mallI ne pUrva dvAra se praviSTa hokara caityavakSa ko pradakSiNA dI aura 'namo titthAya' kahakara tIrtha ko namaskAra kiyaa| mallInAtha ke pUrvAbhimukha hokara ratnasiMhAsana kara baiThane ke pazcAt vyantara devoM ne tIna ora unakA pratirUpa sthApita kiyA / caturvidha saMgha ke yathAsthAna avasthita hone para kumbha aura chaha rAjA zaka ke pIche Akara baiTha gae / zaka aura rAjA kumbha ne jagadguru ko vandanA kara zraddhApluta hRdaya se AnandamanA bane isa prakAra stuti kI : (zloka 202-216) 'saMsAra bhaya se bhIta hokara jo Apako vandanA karatA hai to samajho bhAgyodaya hI jaise usake lalATa para Apake caraNa nakhoM kI Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [187 dIpti rUpa surakSA kA tilaka aMkita kara detA hai| janma se hI brahmacarya pAlana karane ke kAraNa Apa janma samaya se hI dIkSita ho gae the / mujha lagatA hai ApakA janma mAno vrata grahaNa kA punarAvRtti rUpa hai / usa svarga se bhI kyA prayojana hai jahA~ ApakA darzana nahIM hotA? Apake darzanoM ke kAraNa yaha pRthvI uttama hai / he bhagavan,saMsAra bhaya se bhIta manuSya, devatA aura anya jIvoM ke lie ApakA samavasaraNa Azraya aura durga rUpa hai / Apake caraNoM kI vandanA karane ke atirikta anya karma mandakarma yA karmabandhana aura bhava paramparA kI sRSTi karatA hai| Apake dhyAna ke sivAya anya dhyAna manda dhyAna hai kAraNa usa dhyAna meM makar3I jisa prakAra apane hI bune jAla meM Abaddha ho jAtI hai, jIva bhI usI prakAra Abaddha ho jAtA hai / Apake guNoM kI kathA ke atirikta anya kathA vikathA hai| tittira pakSI ke zabda kI taraha vaha usakI mRtyu kA kAraNa banatA hai| he jagadguru, Apake caraNa kamaloM kI sevA se merA bAra-bAra janma lene kA anta ho evaM jaba taka aisA nahIM ho jAtA hai taba taka janma-janma meM ApakI bhakti prApta kruuN|' (zloka 217-224) __isa prakAra stuti kara devarAja indra aura narakujara kumbha baiTha ge| taduparAnta mallI prabhu ne sunane ko utsuka saMgha ko isa prakAra dezanA dI (zloka 225) _ 'yaha saMsAra rUpI samudra apAra hone para bhI pUrNimA ke dina jisa prakAra samudra vRddhi ko prApta hotA hai usI prakAra rAga dveSAdi ke kAraNa aura bar3ha jAtA hai| jo jIva uttarottara Ananda pradAnakArI samatA jala meM snAna karate haiM unakA rAga-dveSa rUpI maila dhula jAtA hai| jo karma koTi janma taka kaThora tapasyA karane para bhI naSTa nahIM hotA vahI karma samatA kA avalambana lene para kSaNa mAtra meM vinaSTa ho jAtA hai| jIva aura karma donoM milakara jaba eka rUpa ho jAte haiM to sAdhujana jJAna dvArA use avagata kara samatA zalAkA dvArA unheM pRthak kara dete haiN| yogI puruSa sAmAyika rUpI kiraNa se rAgAdi rUpa andhakAra ko kliSTa kara sva-paramAtmA svarUpa kA darzana karate haiN| (zloka 226-230) 'jina prANiyoM ke svArtha ke kAraNa nitya aura jAti baira rahatA hai aise prANI bhI samatA siddha prANI ke nikaTa Akara Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] pArasparika dveSa bhAva bhUla jAte haiM / ' samatA usI viziSTa AtmA meM nivAsa karatI hai jo cetana aura acetana kisI bhI vastu para iSTa aniSTa kA vicAra kara mohita nahIM hote / unameM uttama samatA avasthAna karatI hai jinake hAtha para gozIrSa candana vilepana karane para yA hAtha kATa DAlane para manovRtti meM koI bheda utpanna nahIM hotA / jo unakI prazaMsA kare aura jo krodhAndha hokara unheM gAlI de, ina donoM ke prati hI jo prIti parAyaNa haiM, samatA unameM rahatI hai / ( zloka 231-234) 'yadi samatA kA avalambana grahaNa kara leM to use na yajJa kI AvazyakatA hai, na prArthanA kI, na tapa kI, na japa kI, na dAna kI; vaha to binA mUlya ke hI mokSa prApta kara sakatA hai / etadartha binA prayatna ke sahaja rUpa meM sukhakArI samatA dhAraNa karanA sabakA kartavya hai / svarga aura mokSa sukha ko to parokSa kahakara usako asvIkAra kiyA jA sakatA hai; kintu samatA sukha to pratyakSa hai / ataH koI anAtmavAdI bhI ise asvIkAra nahIM kara sakatA / kavigaNa jise brahmAnanda kahate haiM aura jo rUr3ha ho gayA hai usa para mugdha hone kI jarUrata nahIM hai; kintu jo Ananda isa anubhava meM AtA hai usa samatA rUpI amRta kA nirantara pAna karane meM bAdhA kyA hai ? gale meM koI sAMpa DAle yA puSpamAlA pahanAe ina para, jinheM virAga yA rAga nahIM hai, ve samatA ke adhIzvara haiM / samatA aisA gUr3ha viSaya nahIM hai jo samajha meM nahIM Ae aura na hI isake lie bhASA - TIkA kI AvazyakatA hai / jo sahaja aura sarala jJAna sampanna hai, samatA unake lie bhavarAga se mukta hone ke lie auSadhi rUpa hai / rAga-dveSa damanakArI yogiyoM meM bhI aise krUra karma haiM jo samatA rUpI zastra naSTa karate haiM / samatA kA parama prabhAva to yaha hai ki pApI bhI yadi samatA grahaNa kareM to kSaNamAtra meM hI zAzvata pada prApta kara sakate haiM / samatA rahane para hI samyaka jJAna, darzana aura cAritra rUpI triratna phala pradAna karatA hai / samatA na rahane para samyaka jJAnAdi triratna bhI niSphala ho jAte haiM / jaba nAnAvidha upasarga Akara upasthita hotA hai athavA mRtyu, usa samaya samatA zreSTha hI avalambanIya hai / isIlie samatA jo mokSa rUpI vRkSa kA ekamAtra vIja hai aura anupama sukha pradhAnakArI hai vaha Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1-9 rAga-dveSa ko jaya karane vAle ke lie avazya hI avalambanIya haiM / ' ( zloka 235 - 246 ) isa dezanA ko sunakara una chahoM rAjAoM ne dIkSA grahaNa kara lI aura unake mAtA-pitA ne zrAvaka dharma aGgIkAra kara liyA / mallI prabhu ke bhISaka Adi 28 gaNadhara hue / mallI prabhu kI dezanA ke pazcAt gaNadhara bhISaka ne dezanA dii| dUsare dina usI udyAna meM rAjA vizvasena se khIra grahaNa kara prabhu ne pAraNA kiyA / indrAdi deva aura kumbhAdi rAjA bhagavAna ke caraNoM meM vandanA kara sva-sva nivAsa ko lauTa gae / ( zloka 247 - 250 ) unake tIrtha meM zAsana deva ke rUpa meM indradhanuSa varNa ke caturmukha gajavAhana kubera nAmaka yakSa utpanna hue / unake cAra dAhine hAthoM meM se eka hAtha varada mudrA meM thA, dUsare hAtha meM kuThAra, tIsare hAtha meM trizUla aura cauthA hAtha abhaya mudrA meM thA / bAyIM ora ke eka hAtha meM vijorA nIMbU, dUsare meM bhAlA, tIsare meM hathaur3I aura cauthe hAtha meM akSamAlA thI / isI bhA~ti zAsana devI ke rUpa meM unake tIrtha meM kRSNavarNA padmAsanA vairoTyA devI utpanna huIM / unake dAhinI ora ke do hAthoM meM se eka hAtha varada mudrA meM thA dUsare hAtha meM thI akSamAlA / bAIM ora ke eka hAtha meM vijorA nIMbU aura dUsare hAtha meM bhAlA thA / ( zloka - 251-254) / bhavya jIvoM ke uddhAra ke lie prabhu grAma, nagara, khAna Adi samasta pRthvI para vicaraNa karane lage / unake sAtha 40000 sAdhu, 55000 sAdhviyAM, 668 pUrvadhara, 2200 avadhijJAnI, 1350 manaHparyAya jJAnI, 2200 kevalI, 2800 vaikriya labdhidhArI, 1400 vAdI, 183000 zrAvaka, 370000 zrAvikAe~ thIM / isa prakAra ve 300 varSa kama 55000 varSoM taka pRthvI para vicaraNa karate rahe / ( zloka 255 - 261) apanA nirvANa samaya jJAta kara mallI prabhu 500 sAdhu aura 500 sAdhviyoM ke sAtha sammeta zikhara pdhaare| eka mAsa ke upavAsa ke pazcAt phAlguna zuklA dazamI ko candra jaba bharaNI nakSatra meM avasthita yA 500 sAdhu aura 500 sAdhviyoM sahita prabhu ne nirvANa prApta kiyA / bhagavAn aranAtha ke 5000 karor3a varSoM pazcAt mallI prabhu ne nirvANa prApta kiyaa| samasta dizAoM se indrAdi Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 ] deva Akara upasthita hue aura unakA nirvANa mahotsava udyApita kiyA / ( zloka 262-266 ) SaSTha sarga samApta saptama sarga jinake jJAna rUpI kSIra samudra ke pravAha dvArA yaha pRthvI pavitra banI hai aura jo dantapaMkti kI bhAMti zubhravarNa ke the aise suvrata svAmI jayavanta hoM / jJAniyoM ke jJAnavarddhana ke lie nirmala, mAno bhagavatI sarasvatI se hI prApta huA ho, aise unake kA varNana karU~gA / jIvana caritra ( zloka 1-2 ) isa jambU dvIpa ke pUrva videha meM bharata nAmaka vijaya meM campA dIrghabAhu aura amita balazAlI / 1 nAmaka eka vRhad nagarI thI vahAM indra-se surazreSTha rAjatva karate the cAroM prakAra se vIra the arthAt dAnavIra, raNavIra, AcAravIra aura dharmavIra / ve apanA raNa kauzala yuddha meM nahIM yuddhAbhyAsa ke samaya hI dikhA pAte the / kAraNa, unakA Adeza hI rAjAoM ko vazIbhUta kara detA thaa| yahAM taka ki mauna vratI muni bhI unake guNagAna meM apanA mauna vrata bhaMga kara dete the / ( zloka 3-7 ) ve eka bAra muninandana ke campA nagarI ke udyAna meM padhArane para ve unheM vandana karane gae / mithyAtva rUpa jaMjAla ko dUra karane meM samartha unakI dezanA sunakara ve saMsAra se virakta ho gae / ataH ve surazreSTha unase dIkSita hokara samyak cAritra kA pAlana karane lage / unhoMne arhat bhakti aura bIsa sthAnaka kI upAsanA kara tIrthaGkara gotra karma upArjana kiyA aura mRtyu ke pazcAt prANata nAmaka devaloka meM utpanna hue| vahA~ se cyuta hokara unhoMne harivaMza meM janma grahaNa kiyA / etadartha prasaMgavaza harivaMza kA vivaraNa yahAM diyA jAtA hai / vaha isa prakAra hai( zloka 8-12) alaGkAra svarUpa nAmaka eka rAjA jambUdvIpa ke bharatakSetra meM vatsa deza ke kauzAmbI nAmaka eka nagarI thii| vahAM sumukha rAjya karate the / jinake yaza rUpI candana se svarga kA mukha bhI carcita huA thA / jaMgala ke adhikAra ko jisa prakAra sarpa laMghana nahIM Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [191 karatA usI prakAra rAjAoM dvArA unakA Adeza pAlana kiyA jAtA thA phalataH ve vajrapANi indra kI taraha pRthvI para zAsana karate the| jo dAkSiNya ke upayukta hotA use ve komala hRdayI pitA kI bhAMti sahayoga dekara, jo upahAra se vazIbhUta hone yogya hotA use pretAtmA ko vaza meM karane vAle kI taraha upahAra dekara, jo catura hote unheM cumbaka jaise lohe ko vibhakta karatA hai usI bhAMti unameM bheda sRSTikara aura jo aparAdhI hote unheM dvitIya daNDapANi kI taraha daNDa dekara vazIbhUta rakhate / (zloka 13-17) eka dina madana-sakhA vasanta kA AvirbhAva hone para ve krIr3A karane udyAna meM ge| hAthI para car3hakara jAte samaya unakI dRSTi julAhA vIra kI patnI padmanayanA vanamAlA para pdd'ii| usake sphIta unnata vakSa, padmanAla-sI komala bAheM, vajra ke madhya bhAga-sI kamara, nadI saikata-se vistIrNa nitamba, Avarta-sI gambhIra nAbhi, hastI suNDa-sI puSTa jaMghA, kamala-sI raktAbha hatheliyAM aura padatala evaM baMkima bhauMhe dekhakara rAjA kA mana madana dvArA vicalita ho gyaa| usake vastra skhalita hone para bhI usane bAe~ hAtha se nitamba kA vastra aura dAhine hAtha se vRkSoM ke vastroM ko pakar3a rakhA thaa| use isa avasthA meM dekhakara rAjA hastI kI gati manda kara socane lagekyA yaha svarga se Agata zApabhraSTA koI apsarA hai yA vanalakSmI svayaM hI rUpa dhAraNa kara yahAM AI hai yA yaha vasantazrI athavA kAmadeva se viyuktA rati yA nAgakanyA hai ? athavA yaha ramaNI ratna hai jise vidhAtA ne kautUhalavaza banAyA hai| (zloka 18-25) __ aisA socakara rAjA hAthI ko agrasara na kara bAra-bAra vahIM ghumAne lage mAnoM ve kisI kI pratIkSA kara rahe hoN| rAjA kA manobhAva jAnane ke lie taba mantrI ne unase pUchA-'mahArAja, hamAre parijana Adi sabhI upasthita ho gae haiM phira bilamba kyoM ?' mantrI kI bAta sunakara bahuta kaSTa se svayaM ko saMvaraNa kara ve vRhat yamunodvarta udyAna meM gae; kintu AmramaMjarI se suzobhita Amravana, navapallavoM se suzobhita azoka kuJja, havA se Andolita kusuma stavakoM meM laTake bhramara rAji, jinake patroM ne paMkhoM kA AkAra le liyA hai aisA kadalI vRkSa, vasanta lakSmI kI karNAbharaNa rUpa kaNikAra puSpa yA anya darzanIya sAmagrI bhI banamAlA kI cintA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] meM nimagna rAjA ko jarA bhI Ananda dene meM samartha nahIM hue / mantrI sumati rAjA ke manobhAvoM ko jAnakara bhI nahIM jAnane kA bhAna kara bhArAkrAnta hRdaya se pUchane lage--'svAmin, kisI mAnasika vikSobha yA zatrukRta udvega se Apa kA mana viSaNNa huA hai ? kAraNa isake atirikta anya kisI kAraNa se rAjAoM kA mana viSaNNa nahIM hotaa| zatrukRta udvega Apako ho nahIM sakatA kAraNa Apake pratApa se pRthvI Apake adhIna hai| yadi koI mAnasika vikSobha huA hai aura use batAne meM koI bAdhA nahIM ho to mujhe batAe~ / ' (zloka 26-34) rAjA ne pratyuttara diyA-'chalanA kA Azraya nahIM lene para bhI tumhAre pratApa se zatra mere adhIna hai| mere mAnasika vikSobha kA bhI tumhAre pAsa avazya hI nidAna hai-aisA maiM socatA hUM / ataH tumheM na batalAne kA to koI kAraNa hI nahIM hai| maiM jaba yahA~ A rahA thA taba rAha meM eka aisI ramaNI ko dekhA jisane samasta ramaNiyoM kA saundarya curA liyA hai| kAma dvArA Ahata merA mana usI ke dvArA Acchanna hai| ataH mere mana meM koI khuzI nahIM hai| aba isa prasaMga meM tuma koI aisA upAya karo jisase maiM use prApta kara skeN| (zloka 35-38) maMtrI ne kahA, rAjan, maiM use jAnatA huuN| vaha julAhA vIra kI patnI hai / usakA nAma vanamAlA hai / maiM zIghra hI use ApakI sevA meM upasthita kruuNgaa| abhI Apa anucaroM sahita prAsAda ko lauTa jaaeN| (zloka 36-40) yaha sunakara rAjA asvastha vyakti kI taraha pAlakI para car3he aura vanamAlA ke viSaya meM socate hue prAsAda ko lauTa ge| (zloka 41) mantrI sUmati ne taba asambhava ko bhI sambhava karane vAlI catura parivrAjikA AtreyI ko vanamAlA ke pAsa bhejA / AtreyI tatkSaNa vanamAlA ke ghara gayI aura vanamAlA dvArA sammAnita hokara AzIrvAda dete hue bolI, vatse, zIta ke Agamana se jaise kamala mriyamANa ho jAtA hai usI prakAra tumheM bhI mriyamANa dekha rahI haiN| divasa kI candrakalA kI bhA~ti tumhAre kapola pIle par3a gae haiN| tumhArI dRSTi meM sUnApana hai / tuma kisa cintA meM nimagna ho? pahale to tuma mujhe apanI sArI bAteM batAtI thI / tumheM kyA duHkha hai vaha Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [193 aba mujhe kyoM nahIM batAtI ? (zloka 42-45) taba vanamAlA dIrgha niHzvAsa chor3atI huyI bolI, jo vastu mila nahIM sakatI usake lie Apa se kyA kahUM ? eka ora sAmAnya gardabhI aura anya ora azvaratna uccaiHzravA hai, eka ora sAmAnya zRgAlI, dUsarI ora vanarAja siMha hai, eka ora sAmAnya mAdA gauraiyA anya ora pakSIrAja mayUra hai| maiM eka sAmAnya julAhA kI patnI haM aura jo mujhe priya hai, vaha mujhe alabhya hai| bhagavad icchA se aisA milana kadAcit sambhava bhI ho jAtA hai; kintu nIca kula meM utpanna merA milana unase honA svapna meM bhI sambhava nahIM hai| (zloka 46-49) AtreyI bolI, vatse, maiM terI icchA pUrNa kruuNgii| mantra aura vazIkaraNa se kyA sambhava nahIM hotA ? taba vanamAlA bolI, Aja maiMne rAjA ko hAthI para car3hakara patha para jAte dekhA / aisA lagA mAno svayaM madana hI vahA~ baiThA ho candana pralepa-se sukhada unheM dekhane ke pazcAt se prabala kAma jvara mere samasta zarIra meM vyApta ho gayA hai| isa kAma jvara ke upacAra svarUpa unakA milana to takSaka daMza kI bhA~ti durlabha hai / aba maiM kyA karU~ ? Apa hI batAie / __ (zloka 50-53) yaha sunakara AtreyI bolI, maiM mantrabala se deva, rAkSasa, sUrya, candra aura vidyAdharoM ko bhI pRthvI para utAra sakatI hUM, yaha to sAmAnya manuSya kI kathA hai / mugdhe, kala subaha hI maiM rAjA ke sAtha tumhArA milana karAU~gI, nahIM to jIvita hI agni meM jala mruuNgii| mujha para vizvAsa rakha / (zloka 54-55) isa prakAra vanamAlA ko Azvasta kara parivrAjikA mantrI sumati ke pAsa gayI aura bolI, basa samajha lo rAjA kA manoratha pUrNa ho gayA hai / mantrI ne bhI rAjA ke pAsa jAkara unheM sAntvanA dI / priyA ko pAne kI AzA bhI AnandadAyaka hotI hai| (zloka 56-57) subaha AtreyI vanamAlA ke ghara gayI aura bolI, rAjA sumukha mere prabhAva se tere prati sadaya ho gae haiM / aba cala mere sAtha tujhe rAjamahala pahuMcA duuN| vahA~ rAnI kI taraha rAjA ke sAtha, icchA anusAra rahanA / taba vanamAlA taiyAra hokara AtreyI ke sAtha calI Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] gayI / rAjA to kAmAsakta the hI / ataH use antaHpura diyA | meM sthAna de ( zloka 58- 60 ) aba rAjA sumukha vanamAlA ke sAtha udyAna meM, nadI taTa para, sarovara para, girizRMga para bihAra kara yauvana sukha bhoga karane lage / ( zloka 61 ) julAhA vIra ne ghara Akara jaba vanamAlA ko nahIM dekhA to use idhara-udhara khojane lagA; kintu jaba vaha nahIM milI to usakI avasthA vikSipta sI ho gayI / mAno vaha bhUtAviSTa ho gayA ho yA madirA pAna kie ho| usI avasthA meM vaha idhara-udhara ghUmane lagA / vaha dhUladhUsarita purAne maile kapar3e pahane hue, rukSa- zuSka keza, dAr3hI nAkhUna bar3he hue aisI avasthA meM 'hAya vanamAlA, tuma kahA~ ho ? tuma kahA~ ho ?' cillAtA huA bhaTakane lagA / use pAgala samajha kara zahara ke lar3ake- bacce bhI usake pIche-pIche cillAte hue ghUmane lage / vaha kahane lagA- 'vanamAlA, tuma eka bAra dikha jAo / tumane merA parityAga kyoM kiyA ? maiMne kyA aparAdha kiyA hai ? kyA tuma kautukavaza kahIM chipa to nahIM gayI ho ? yadi aisA hI hai to itane dinoM taka chipakara rahanA acchA nahIM hai / kahIM tumhAre saundarya ke kAraNa koI rAkSasa, yakSa yA vidyAdhara to tumheM uThAkara nahIM le gayA ?' isa prakAra vaha eka patha se dUsare patha para, trirAhoM, caurAhoM para cillAtA huA dIna daridra-sA ghUmane lagA / (zloka 62-67 ) eka dina isI prakAra cillAtA huA bandara ke pIche-pIche jaise baccoM kA jhuNDa calatA hai usI prakAra bAlakoM dvArA anusyUta hotA rAjamahala ke caurAhe para pahuMca gayA / yajJasthala parityakta bAsI mAlA pahane pizAca jaise use dekhakara rAjamahala ke karmacAriyoM ne use ghera liyaa| vahAM kA kolAhala tAliyoM kI dhvani sahita antaHpura meM avasthita rAjA sumukha ke kAnoM meM pahuMcA / kyA ho rahA hai dekhane ke lie rAjA vanamAlA sahita caurAhe para Ae / jaba unhoMne vIra ko usake usa parivartita rUpa meM dekhA - dhUlimaya vastra, zUnyamanA, janatA dvArA pratAr3ita aura 'vanamAlA vanamAlA' tuma kahA~ ho kI cItkAra sunI to usake mana meM anuzocanA jAga par3I / ve socane lage - vyAdha kI bhA~ti hamane kaisA niSThura kArya kiyA hai ? usa nizchala ko hamane pratAr3ita kiyA hai / jo Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [195 bhayaMkara pApa hamane kiyA hai aisA pApa to bhaviSya meM zAyada koI nahIM kregaa| kAraNa, hama pApiyoM meM bhI adhama haiM / hama vizvAsaghAtakoM se bhI nIca hai kAraNa hama usakI jIvanta mRtyu kA kAraNa bana gae haiM / dhikkAra hai hama manda vivekiyoM ko jinhoMne indriyoM kI tRpti ke lie aisA kArya kiyA hai / lagatA hai isa pApa ke phalasvarUpa naraka meM bhI hameM sthAna nahIM milegaa| ve uccamanA dhanya haiM jo svaindriyoM ko saMyamita rakha indriya sUkha se nivRtta ho jAte haiM kyoMki yaha pariNAma meM duHkhadAyaka hotA hai / jo dina-rAta jina-vANI kA zravaNa aura pAlana karate haiM ve hI dhanya haiM / kAraNa, ve anyoM ke bhI upakArI hote haiN| (zloka 68-79) jisa samaya ve isa prakAra pazcAtApa aura dharmarata jIvoM kI prazaMsA kara rahe the usI samaya sahasA vidyutpAta se donoM kI mRtyu ho gyii| donoM kA paraspara prema aura zubha bhAvanA meM mRtyu hone ke kAraNa ve harivarSa meM yUgala rUpa meM utpanna he| unake mAtA-pitA ne unakA nAma rakhA hari aura hrinnii| pUrva janma kI hI bhAMti pati aura patnI rUpa meM eka muhUrta ke lie bhI ve vicchinna nahIM hote the / dasa kalpavRkSoM ke dvArA unakI samasta icchA pUrNa hone lgii| ataH sukha bhoga karate hue ve devoM kI taraha rahane lge| (zloka 80-83) ___ rAjA aura vanamAlA kI vajrAghAta se mRtyu ho jAne ke pazcAt vIra ne kaThora prajJAna tapa kiyA aura mRtyu ke pazcAt saudharma devaloka ke kilviSaka deva rUpa meM janma grahaNa kiyA / avadhi jJAna se jaba use apanA pUrva bhava aura hari-hariNI ke viSaya meM jJAta huA taba krodha se A~kheM lAla kara yama kI bhA~ti bhakuTi tAne unheM mArane ke lie harivarSa gyaa| kintu vahA~ jAkara usane socA yahA~ inakI hatyA karane se kSetra ke kAraNa mRtyu ke pazcAt ye svarga meM utpanna hoMge, isase merA uddezya siddha nahIM hogA / ataH maiM apane ina pUrva janma ke zatruoM ko anya kSetra meM le jAU~ tAki vahA~ vividha kaSToM ko bhoga kara ye akAla mRtyu ko prApta hoN| (zloka 84-88) aisA socakara vaha deva kalpavRkSa sahita unakA apaharaNa kara bharata kSetra kI caMpA nagarI meM le gyaa| ThIka usI samaya vahA~ ke ikSvAkuvaMzIya rAjA candrakIrti kI mRtyu ho gayI / unake koI putra nahIM thaa| yogIgaNa jisa prakAra AtmA kA anusandhAna karate haiM usI Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] prakAra vahA~ ke maMtrI, yogya rAjA kA anusandhAna karane lge| devaRddhi sahita vahI deva usa samaya Aloka pUja kI bhA~ti AkAza meM sthita hokara unheM bolA, he rAjya ke maMtrI, upadezaka aura sAmantagaNa suno, suno, Apake rAjA aputraka avasthA meM mRtyu ko prApta ho gae haiM / isalie Apa yogya rAjyAdhikArI khoja rahe haiM / Apa logoM ke zubha bhAgyodaya se ApakI cintA dUra karane ke lie maiM harivarSa se Apa logoM para zAsana karane meM samartha yugalika hari aura hariNI ko le AyA huuN| ye pati-patnI haiM / inake khAdya ke lie maiM yaha kalpavRkSa bhI le AyA huuN| zrIvatsa, matsya, kumbha, vajra aura aMkuza cihna se yukta kamalanayana hari tuma logoM kA rAjA bane / inheM kalpavRkSa ke phala aura pazu-pakSiyoM kA mAMsa khilAnA aura madirA pAna karavAte rhnaa| (zloka 89-97) ___ 'aisA hI hogA' kahate hue unhoMte yaha bAta svIkAra kara lI aura unheM ratha meM baiThAkara rAjamahala le gae / vahA~ sAmantoM ne hari ko rAjya siMhAsana para baiThAyA / purohita, bhATa aura gAyakoM ne maMgalagAna kiyaa| usa deva ne sva-zakti se unakA AyuSya kama kara diyA aura 500 dhanuSa kI uccatA kama kara dI / hari bhagavAna zItalanAtha svAmI ke tIrthakAla meM rAjA hue the aura unase pRthvI para harivaMza kA pravartana huaa| (zloka 98-101) hari ne samudra-mekhalA pRthvI ko jIta liyA aura zrI jaisI sundarI aneka rAjakanyAoM se vivAha kiyaa| kucha dinoM pazcAt hari aura hariNI ke pRthvIpati nAmaka eka vRSaskandha putra huA / mAMsAdi AhAra aura madirA pAnAdi pApa ke kAraNa hari aura hariNI kI mRtyu ho gayI aura unakA putra pRthvIpati rAjA bnaa| bahuta dinoM taka rAjya karane ke pazcAt apane putra mahAgiri ko siMhAsana para baiThAkara tapasyA karate hue mRtyu ke pazcAt usane svarga gamana kiyaa| mahAgiri ne bhI apane putra himagiri ko siMhAsana para baiThAkara dIkSA grahaNa kara lI aura mRtyu ke pazcAt mokSa prApta kiyaa| himagiri ne apane putra vasugiri ko siMhAsana para baiThAkara zramaNa dIkSA grahaNa kara lI aura mRtyu pazcAta mokSa ge| vasugiri bhI sva-pUna giri ko siMhAsana para baiThAkara dIkSita ho gae aura karmakSaya kara mRtyu ke pazcAt mokSa ko prApta kiyaa| giri apane Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [197 putra mitragiri ko siMhAsana para baiThAkara zramaNa dIkSA grahaNa kara mRtyu ke pazcAt svarga gamana kiyaa| isa prakAra harivaMza meM bahuta rAjA hue / kaThora tapazcaryA ke kAraNa unameM koI svarga, koI mokSa ko prApta hue| (zloka 102-110) isI bharata kSetra meM pRthvI kI svastika tulya magadha deza kI alaGkAra rUpA rAjagRha nAmaka eka nagarI thii| vahAM ke prati gRha meM taruNa-taruNiyoM ke praNaya vyApAra meM muktA-mAlAoM ke chinna ho jAne ke kAraNa itane motI bikhara jAte the ki prabhAta samaya paricArikAe~ sammAnI se unheM buhAratI thii| vahA~ pratigaha meM azva the, pratigRha meM dAnazAlA, citrazAlA aura nATyazAlA thii| marAloM ke lie jisa prakAra sarovara, bhramaroM ke lie puSpadAma, usI prakAra muniyoM kI sevA ke lie bhI vahA~ prabandha thaa| (zloka 111-114) harivaMzotpanna sumitra usa samaya vahAM rAjya karate the / ve muktA kI taraha niSkalaMka aura sUrya kI bhA~ti bhAsvara the| duSToM ko damana karane vAle vijayalakSmI ke pratirUpa aura rAjAoM meM agragaNya ve isa pRthvI kA bhAra navama dikahastI kI taraha yA aSTama varSadhara yA dvitIya zeSanAga kI taraha vahana karate the| udAratA, dar3hatA, gAmbhIrya Adi saba guNa jina Agamana ke sUcaka hote haiM / ve guNa unameM pUrNamAtra meM vidyamAna the| haripriyA padmAvatI kI taraha unakI patnI kA nAma bhI padmAvatI thaa| unake dvArA yaha pRthvI pavitra ho rahI thii| AkAza jaise candra dvArA alaMkRta hotA hai usI prakAra rAjA kA yaza samasta pRthvI ke Ananda utsa rUpa unake yaza dvArA alaMkRta ho rahA thaa| unakA cAritra Adi surabhiguNa, vastroM ko jisa prakAra surabhita cUrNa dvArA surabhita kiyA jAtA hai usI prakAra rAjA ke hRdaya ko surabhita karatA thaa| AkAza ke nakSatra tulya unakI ananta guNa rAji kA varNana vahaspati bhI yadi kareM to usakA anta nahIM ho sktaa| unake prema ke kAraNa hI pRthvI ne mAnoM rUpa dhAraNa kiyA hai| aise padmAvatI ke sAtha pRthivIpati sumitra sukhabhoga karane lge| (zloka 115-123) Ananda sAgara meM nimajjita surazreSTha kA jIva prANata kalpa kA AyuSya pUrNa kara vahAM se cyuta hokara zrAvaNa mahIne kI pUrNimA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ] ko candra jaba zravaNA nakSatra meM avasthita thA, rAnI padmAvatI kI kukSi meM praviSTa huA / rAtri ke zeSa yAma meM sukha zayyA para soyI huI unhoMne tIrthaMkara ke janma sUcaka cauda mahA svapna dekhe / ( zloka 124 - 126) samaya pUrNa hone para jyeSTha kRSNA aSTamI tithi ko candra jaba zravaNa nakSatra meM avasthita thA unhoMne kUrmalAMchana, tamAla se kRSNa varNa yukta eka putra ko janma diyA | dikkumAriyoM ke dvArA unakA janma kRtya sampanna kara dene ke pazcAt indra inheM meru parvata para le gae / zakra kI goda meM baiThe jagadaguru ko teSaTha indroM ne tIrtha se lAe pavitra jala se snAna karavAyA / bAda meM IzAnendra kI goda meM baiThAkara zakra ne unheM snAna karavAyA / taduparAnta unakI pUjA kara isa prakAra stuti kI( zloka 127-130) 'vartamAna avasarpiNI rUpa saritA ke zreSTha kamala rUpa Apako bhAgyavaza hI bahuta dinoM ke pazcAta bhramara rUpa hamalogoM ne prApta kiyA hai / he bhagavan, Aja mere mana vacana kAyA ApakI pUjA, dhyAna aura stava pATha se dhanya ho gaye haiM / merI bhakti Apa ke prati jitanI dRr3ha ho rahI hai mere karma utane hI kSINa ho rahe haiM / he prabhu, hama asaMyamI kA jIvana vyartha ho jAtA yadi ApakA darzana prApta nahIM hotA / puNyodaya se hI yaha sambhava huA hai / hamArI indriyAM ApakA sparza kara, ApakA guNagAna kara, jo puSpa Apako pradatta kie haiM unakA AghrANa kara, Apake rUpa kA darzana kara, Apa ke guNoM kA zravaNa kara sArthaka ho gae hai / varSAkAlIna megha netroM ko jisa prakAra Ananda detA hai usI prakAra Apa sahita meru parvata kA nIlakAnta maNi zrRMga hameM Ananda de rahA hai / he sarvatosthita Apake bharatavarSa meM rahane para bhI hama jahAM bhI raheM hamAre kaSTa nivAraNa ke lie smaraNa karane para hamAre nikaTa upasthita ho jAte haiM / svarga se jaba hama cyuta hoMge taba Apake caraNa kA dhyAna karate-karate cyuta hoM tAki bhAvI janma meM isa janma meM kiyA ApakA snAtrotsava sukRta rUpa meM hamAre sAtha rahe / ' ( zloka 131 - 138 ) kara indra ne unheM le vIsaveM tIrthaMkara kI isa prakAra stuti jAkara rAnI padmAvatI ke pAsa yathA rIti sulA diyA / ( zloka 139 ) Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [199 dUsare dina subaha rAjA sumitra ne bandiyoM ko mukta kara prajAjanoM ko upahAra dekara Anandita karate hue putra janmotsava manAyA / jAtaka jaba garbha meM thA taba usakI mAM muni-sA vrata pAlana karatI thI ataH usakA nAma rakhA gayA muni suvrata / yadyapi ve tIna jJAna ke dhAraka the phira bhI jaise unheM koI jJAna nahIM hai isa prakAra krIr3A karate hue prabhu kramazaH bar3e hue| jaba ve bIsa dhanuSa kI lambAI prApta kara yuvA hue taba unhoMne prabhAvatI Adi rAjakanyAoM se vivAha kiyaa| pUrva dizA jisa prakAra candra ko janma detI hai usI prakAra prabhAvatI ne sUvata nAmaka muni suvrata prabhu ke putra ko janma diyaa| jaba sAr3he sAta hajAra varSa vyatIta ho gae taba unhoMne pitR pradatta rAjya bhAra grahaNa kiyaa| bhogAvalI karmoM ko bhoga kara hI kSaya kiyA jAtA hai yaha jAnakara unhoMne 45 hajAra varSa rAjya saMcAlana meM vyatIta kie| (zloka 140-146) ___ lokAntika devoM dvArA 'tIrtha sthApana karie' yaha sunakara prabhu ne eka hajAra varSa taka dAna diyaa| muni suvrata prabhu ne vigraha nItivida aura nIti rUpI kamala ke lie bhramara svarUpa svaputra ko siMhAsana para baitthaayaa| unakA abhiniSkramaNa samAroha rAjA suvrata aura devoM ne milakara anuSThita kiyaa| eka hajAra AdamI vahana kara sake aisI aparAjitA nAmaka zivikA meM baiThakara prabhu nIlaguhA nAmaka udyAna meM ge| vaha udyAna AmravRkSoM se suzobhita thaa| una vRkSoM kI maMjariyA~ dantapaMkti va kisalaya jihvA-sI laga rahI thii| havA se jhara kara idhara-udhara ur3ate sUkhe patroM kA marmara vasanta ke Agamana kI sUcanA de rahA thaa| sindhuvAra puSpoM ke sambhAra se lajjita hue yuthI puSpa mriyamANa ho gae the| zItalatA va sugandha se somarAja puSpa sabake mana ko haraNa kara rahe the| (zloka 147-153) phAlguna mAsa kI zuklA dvAdazI ko candra jaba zravaNA nakSatra meM avasthita thA prabhu ne eka hajAra rAjAoM sahita do dinoM ke upavAsa ke pazcAta dIkSAgrahaNa kara lii| dUsare dina subaha rAjagaha ke rAjA brahmadatta ke ghara khIra grahaNa kara unhoMne bele kA pAraNA kiyaa| devoM ne ratnavarSAdi pA~ca divya prakaTa kie aura rAjA brahmadatta ne jahA~ prabhu khar3e the vahAM ratna vedI nirmANa krvaayii| nirAsakta sarva kAmavajita hokara pariSahoM ko sahana karate hue prabhu ne chadmastha kI Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200] bhAMti gyAraha mahInoM taka vicaraNa kiyaa| (zloka 154-157) vicaraNa karate-karate prabhu usI nIlaguhA udyAna meM lauTe aura campaka vRkSa ke nIce pratimA dhAraNa kara avasthita ho ge| phAlguna mAsa kI kRSNA dvAdazI ko candra jaba zravaNA nakSatra meM avasthita thA ghAtI karmoM kA kSaya ho jAne se kevalajJAna prApta kiyaa| zaka va anya devoM ne samavasaraNa kI racanA kI / usake bIca meM do sau dhanuSa dIrgha azoka vRkSa sthApita kiyaa| prabhu ne samavasaraNa meM praveza kara caitya vRkSa kI pradakSiNA dI aura 'namo titthAya' kaha kara pUrvAbhimukha hokara siMhAsana para baiTha gae / vyaMtara devoM ne usake anurUpa tIna pratimA nirmita kara tIna ora rakhI / tatpazcAt caturvidha saMgha yathA sthAna avasthita huA / prabhu samavasaraNa meM avasthita haiM jJAta kara rAjA suvrata vahA~ Ae aura prabhu ko vandanA kara zaka ke pIche jAkara baiTha gae / prabhu ko punaH namaskAra kara hAthoM ko mastaka para lagAkara zakra aura suvrata ne isa prakAra bhaktipUrNa stuti kI (zloka 158-164) Apake caraNa darzana se hI yaha zakti upAjita haI hai jisase hama ApakA guNagAna kara rahe haiM / jaba Apa dezanA dete haiM taba sUtrarUpI zAvaka ke lie mAtRrUpa ApakI gausvarUpA vANI ko hama sammAnita karate haiN| telAkta pAtra ke saMsarga se jisa bhAMti zuSka pAtra bhI tailAkta ho jAtA hai usI bhA~ti Apa kI guNAvaliyoM ko jAnakara manuSya svataH hI guNavAna bana jAtA hai / jo anya kAmoM kA parityAga kara Apake upadeza ko zravaNa karate haiM ve pUrNa karmoM se tatkSaNa mukta ho jAte haiN| he deva, pApa rUpI pizAca phira unakA kucha nahIM kara sakatA / Apane sabhI ko abhaya diyA hai ata: sabhI nirbhaya ho gae haiN| kintu mere yahAM se cale jAne ke pazcAt Apa se jo viccheda hogA usI ke bhaya se maiM bhIta haM / cirakAlIna vaira meM anya vAhya zatra hI nahIM antaHzatru bhI Apake samakSa zAnta ho jAte haiN| ApakA nAma smaraNa mAtra, jo pRthvI kI kAmanA pUrNa karane meM kAmadhenu rUpa hai, maiM jahAM bhI rahUM vaha mere sAtha rhe|' (zloka 165-172) zakra aura suvrata ke isa prakAra stuti karane ke pazcAt saba ke jJAna ke lie prabhu ne nimna dezanA dii| (zloka 173) lavaNa samudra se jisa prakAra amUlya ratra prApta kiyA jAtA hai Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [201 usI prakAra bhava samudra se buddhimAna loga dharmarUpI amUlya ratra prApta karate haiN| saMyama, satya, zucitA, brahmacarya, aparigraha, tapa, kSamA, mRdutA, saralatA aura nirlobhitA daza dharma haiN| apane deha kI icchA se bhI rahita, mamatva vajita, satkAra aura apamAna meM samadRSTi, pariSaha aura upasarga sahana karane meM samartha, maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyastha bhAvanA yukta, kSamAzIla, vinayavAna, indriya damanakArI guru ke prati zraddhAyukta evaM jAti kula sampanna vyaktitva hI yati dharma kA adhikArI hai| pA~ca aNuvrata, tIna aNuvrata aura cAra zikSAkta samyaktva ke mUla haiN| nimnalikhita 35 niyama (mArgAnusAritA) gRhastha dharma ke anukUla haiM, yathA-nyAya se upAjita dhana saMgraha karanA, ziSTAcAra kI prazaMsA karanA, anurUpa kulazIla sampanna bhinna gotra meM vivAha karanA, pApa bhIru honA, dezamAnya niyamoM kA pAlana karanA, nindA nahIM karanA, vizeSa kara rAjAoM kI, ghara se nikalane ke daravAjoM kA ghara meM adhika nahIM honA, ghara nirjana meM nahIM banAnA, bAjAra meM bhI nahIM banAnA, jahA~ ke pAsa-par3osI sadAcArI hoM vahIM banAnA, satsaMga karanA, mAtA-pitA kI sevA karanA, jahAM upadrava hote hoM vahA~ vAsa nahIM karanA, nindita karma nahIM karanA, Aya ke anusAra vyaya karanA, apane sAmarthya ke anusAra veSa bhUSA karanA, buddhi ke ATha guNa (1 zuzrUSA--dharma grantha zravaNa karane kI icchA, 2 zravaNa-dharma grantha zravaNa karanA, 3 grahaNa-zAstrArtha grahaNa karanA, 4 dhAraNa-use mana meM basAnA, 5 Uha- usa para vicAra karanA, 6 apoha-jo yukti viruddha ho aisI pravRtti nahIM karanA, 7 arthavijJAna-UhApoha jAta saMdeha dUra karanA, 8 tattvajJAna -nizcayapUrvaka jAnanA), pratidina dharma zravaNa karanA, ajIrNa hone para bhojana nahIM karanA, yathAsamaya bhojana karanA, binA virodha ke dharma artha, kAma rUpa trivarga prApta karanA, yathAvidhi dhanI daridra kA nivizeSa atithi satkAra karanA durAgraha nahIM karanA, guNoM kA pakSapAta karanA, dezakAla niSiddha kArya nahIM karanA, apanI zakti kA jJAna rakhanA, jo vratadhArI haiM, jJAnavRddha haiM unakI pUjA karanA, jinheM poSaNa karanA Avazyaka hai unakA poSaNa karanA, dUradarzI honA, vastu svarUpa kA jJAtA honA, kRtajJa honA, loka priya honA, dayAlu aura somya honA, dUsaroM kA upakArI honA, chaha antaHzatru ( kAma, krodha, lobha, mAna, Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] mada aura darpa ) ke vinAza meM tatpara rahanA, indriyoM ko vaza meM rakhanA | ye saba guNa jinameM vartamAna haiM ve hI zrAvaka dharma ko grahaNa karane ke adhikArI haiM / jo vyakti yati dharma pAlana karane meM asamartha haiM; kintu manuSya jIvana kI sArthaka karanA cAhate haiM unheM uparyukta zrAvaka dharma avazya grahaNa karanA cAhie / ( zloka 174 - 190 ) yaha dezanA sunakara bahuta se vyaktiyoM ne sAdhu dharma grahaNa kiyA aura anekoM ne zrAvaka dharma grahaNa kiyA / kAraNa arhatoM kA upadeza kabhI vyartha nahIM jAtA / prabhu indra Adi 18 gaNadhara hue / prabhu kI dezanA ke pazcAt indra gaNadhara ne dezanA dI / jaba unakI dezanA samApta huI taba zakra, suvrata Adi sabhI unheM praNAma kara sva-sva sthAna ko cale gae / ( zloka 191 - 193 ) bhagavAna ke tIrtha meM trinetra caturmukha zvetavarNa jaTAyukta vRSabha vAhana varuNa nAmaka yakSa utpanna hue jinake dAhinI ora ke cAroM hAthoM meM se eka meM vijorA nIMbU, dUsare meM daNDa, tIsare meM tIra aura cauthe meM varachI thI / bAyIM ora ke cAroM hAthoM meM kramazaH nakula, akSamAlA, dhanuSa aura kuThAra the| isI prakAra unake tIrtha meM siMhAsanArUDhA zubhravarNA naradattA nAmaka yakSiNI utpanna huI jinake dAhinI ora ke do hAthoM meM se eka hAtha varada mudrA meM thA, dUsare hAtha meM akSamAlA thI evaM dUsare donoM hAthoM meM se eka meM vijorA nIMbU, dUsare meM trizUla thA / ye donoM suvrata svAmI ke zAsana deva - devI hue / ( zloka 194 - 197) unake dvArA sevita hote hue evaM paryaTana karate hue prabhu bhRgukaccha nagara meM padhAre / rAjA jitazatru apane kulIna azva para Arohita hokara prabhu ko vandanA karane gae aura unakI dezanA sunI / unake usa azva ne bhI kAna khar3e kara prabhu kI dezanA sunI / dezanA zeSa hone para gaNabhRta ne pUchA, 'he bhagavan, isa samavasaraNa meM kisako dharmalAbha huA ? prabhu bole, rAjA jitazatru ke kulIna azva ko chor3akara kisI ko bhI nahIM huA / rAjA jitazatru ne AzcaryAnvita hokara pUchA, 'he bhagavan, dharmagrahaNakArI yaha azva kauna hai ? ( zloka 198 - 203 ) prabhu ne pratyuttara meM kahA 'padminIkhaNDa nagara meM kisI samaya jinadharma nAmaka eka vyakti Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [203 rahatA thaa| vaha zrAvaka dharma kA pAlana karatA thaa| usakA sAgaradatta nAmaka eka mitra thA jo ki nagarapAlaka thaa| samyaka dRSTi prApta karane ke lie vaha jinadharma ke sAtha caityAlaya jAyA karatA thaa| eka dina usane eka sAdhu ke mukha se sunA ki jo arhat pratimA kA nirmANa karavAtA hai vaha dharma lAbha kara parabhava meM mukta ho jAtA hai / yaha sunakara sAgaradatta ne arhat bhagavAn kI svarNa pratimA nirmita karavA kara khUba dhUmadhAma se sAdhuoM dvArA usakI pratiSThA krvaaii| (zloka 204-207) nagara ke bAhara bahuta samaya pUrva banA huA eka zivAlaya thA / usa zivAlaya meM sAgaradatta zItakAlIna saMkrAnti meM jAtA aura homa krtaa| vahAM aneka ghI se bhare ghar3e rakhe hue the / usI ghI ko khAne ke lie pUjArIgaNa ghar3e khIMca-khIMcakara bAhara nikAlane lge| ghar3oM para aura ghar3oM ke nIce bahuta-sI cIMTiyAM ekatra ho gaI thiiN| ghar3oM ko nikAlate samaya ve jamIna para girane lagI aura pUjAriyoM ke pairoM dvArA kucalane lgiiN| yaha dekhakara sAgaradatta karuNAvaza unheM apane vastroM se dUra haTAne lgaa| isase kruddha hokara eka pujArI bolA-'tumane kyA zveta vastradhArI sAdhuoM se yaha zikSA prApta kI hai ?' aisA kahakara cIMTiyoM ko apane pairoM tale aura kucalane lgaa| sAgaradatta hatabuddhi-sA banA AcArya kA mukha dekhane lagA; kintu AcArya ne usa pujArI ko anuzAsita nahIM kiyaa| taba mana hI mana socane lagA-'hAya ! ye sabhI karuNAzUnya haiN| jo aise niSThara haiM unheM guru kahakara pUjA kaise kI jA sakatI hai ? yajJAnuSThAna meM pazubali dekara ye svayaM hI naraka meM pdd'eNge|' aisA socakara AcArya ke Adeza se unhoMne homAnuSThAna kiyA aura binA samyaka dRSTi prApta hI mRtyu ko prApta huaa| sAgaradatta svabhAvataH hI udAra aura cAritra sampanna thA evaM vyavasAyalabdha artha satkarma meM lagAtA thaa| isIlie isane kulIna azva ke rUpa meM janma grahaNa kiyA hai| maiM ise bodha dene ke lie hI yahAM AyA hUM / pUrva janma meM arhat pratimA nirmita karavAkara isane jo zakti prApta kI usI ke prabhAva se merI dezanA sunane mAtra se use dharma kI prApti ho gii|' (zloka 208-218) prabhu dvArA isa kahAnI ko sunakara sabhI usa azva kI prazaMsA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] karane lage / rAjA ne usa azva ko mukta kara diyA aura usase kSamA prArthanA kii| tabhI se bhagukaccha tIrtha rUpa meM pariNata ho gayA aura azvAvabodha nAma se prasiddha huaa| (zloka 219-220) dezanA zeSa hone para prabhu loka kalyANa ke lie vibhinna sthAnoM para vicaraNa karate hue eka dina hastinApura aae| vahA~ jitazatru nAmaka eka rAjA rAjya karate the| usI nagarI meM eka hajAra baNikoM kA kArtika nAmaka pramukha nivAsa karatA thaa| kArtika jaina zrAvaka thaa| vahAM gerue vastra dhAraNa karane vAlA eka vaiSNava tApasa rahatA thaa| vaha kaI bAra eka-eka mahIne kA upavAsa krtaa| vahAM ke adhivAsI bhI usakI pUjA karate aura mahIne ke anta meM apane ghara pAraNA karane ke lie bhakti bhAva se Amantrita karate; kintu samyak dRSTi sampanna kAtika use Amantrita nahIM karatA / vaha tApasa isase kruddha hokara suyoga kI pratIkSA karane lagA tAki kArtika ko daNDita kiyA jA sake / eka dina rAjA jitazatru ne tApasa ko apane ghara pAraNA karane ke lie Amantrita kiyaa| taba usa tApasa ne rAjA se kahA-'kArtika seTha yadi merI sevA kare to maiM Apake yahAM pAraNA kara sakatA huuN|' rAjA bole-'ThIka hai, aisA hI hogaa|' rAjA kArtika ke ghara gae aura usase tApasa kI sevA karane ko khaa| kArtika bolA-'mithyAtvI kI sevA karanA mere lie ucita nahIM hai phira bhI maiM Apake Adeza se usakI sevA kruuNgaa|' (zloka 221-227) yadi maiM pahale hI dIkSA le letA to mujhe yaha kAma nahIM karanA par3atA-'aisA socate hue kArtika seTha rAja-prAsAda meM ge|' kArtika jaba usakI sevA kara rahe the, vaha tApasa bAra-bAra nAka para aMgulI ragar3akara use dikhAte hue apanI ghaNA pradarzita karane lgaa| isa kArya se kArtika ko saMsAra se vairAgya ho gyaa| usa tApasa kI sevA se anicchuka kArtika seTha ne eka hajAra baNikoM ke sAtha prabhu se dIkSA grahaNa kara lii| taduparAnta dvAdazAMgI kA adhyayana kara bAraha varSoM taka mahAvatoM kA pAlana kara mRtyu ke pazcAta vaha saudharma devaloka meM indra ke rUpa meM utpanna haa| tApasa bhI mRtyu ke pazcAt abhiyogika karma ke kAraNa usI indra kA vAhana airAvata ke rUpa meM saudharma devaloka meM utpanna huaa| indra Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [205 ko dekhate hI vaha kupita hokara dUra bhAga jAtA; kintu indra balapUrvaka usako pakar3akara usa para car3hate / kAraNa ve usake svAmI the / taba usane dvimastaka dhAraNa kiyA / zaka bhI dvimastaka ho gae / airAvata jitane mastaka bar3hAne lagA / indra bhI utane hI mastaka bar3hAne lage / pUrva janma ke vaira ke kAraNa vaha phira bhI bhAgane lagA / antataH indra ne apane vajra dvArA Ahata kara use vaza meM kiyA / ( zloka 228 - 236) kevalajJAna prApta karane ke pazcAt gyAraha mAsa kama sAr3he sAta hajAra varSoM taka prabhu suvrata svAmI vicaraNa karate rahe / bhagavAna ke saMgha meM 30000 sAMdhu, 50000 sAdhviyAM, 500 caudaha pUrvadhArI, 1800 avadhijJAnI, 1500 manaHparyAyajJAnI, 1800 kevalajJAnI, 2000 vaikriya labdhidhArI, 12000 vAdI, 172000 zrAvaka aura 350000 zrAvikAe~ thIM / (zloka 237-242) nirvANa kAla nikaTa Ane para prabhu sammedazikhara parvata para padhAre aura eka hajAra muniyoM sahita anazana grahaNa kara liyA / eka mahIne pazcAt jyeSTha kRSNA navamI ko candra jaba zravaNA nakSatra meM thA prabhu ne una hajAra muniyoM sahita mokSa pada ko prApta kiyA / indra aura devagaNa bhaktivazataH vahAM Ae aura muniyoM kA mokSa gamana utsava yathAvidhi sampanna kiyA / (zloka 243-247) saptama sarga samApta zraSTama sarga jinendra munisuvrata svAmI jaba pRthvI para taba cakravartI mahApadma ne janma grahaNa kiyA thA vivRta kara rahA hUM / jambUdvIpa ke pUrvavadeha ke alaGkAra rUpa zrInagara nAmaka eka nagara thaa| vahAM prajApAla rAjya karate the / ve jisa prakAra prajA puJja ke kalyANa meM rata the usI prakAra anya rAjAoM ke yaza rUpI haMsoM ko chinna-bhinna karane meM megha rUpa the / eka dina AkAza meM vidyutpAta hote dekhakara ve saMsAra se virakta ho gae aura muni samAdhigupta se zramaNa dIkSA grahaNa kara vicaraNa kara rahe the / unakA caritra yahAM ( zloka 1 ) sukaccha vijaya meM nAmaka eka rAjA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206] lI / dIrghakAla taka unhoMne talavAra kI dhAra se mahAvratoM kI rakSA kI aura mRtyu ke pazcAt acyuta kalpa meM indra rUpa meM janma grahaNa kiyA / kAraNa, sAmAnya tapa bhI vyartha nahIM jAtA / ( zloka 2 - 5 ) jambUdvIpa ke bharata kSetra meM amarAvatI-sA hastinApura nAmaka eka nagara thA / vahAM ikSvAkuvaMzIya padmottara nAmaka eka rAjA rAjya karate the / ve padmA ke nivAsa rUpa padmadraha ke kamala tulya the / unakI paTarAnI kA nAma thA jvAlA / ve vividha guNoM se ujjvala antaHpura kI alaGkAra tulya thIM aura rUpa meM deviyoM ko bhI mAta karatI thIM / siMha svapna dvArA sUcita unake viSNukumAra nAmaka prathama putra ne janma grahaNa kiyA / rUpa meM ve taruNa devatulya the / ( zloka 6-9 ) prajApAla kA jIva acyuta devaloka kA AyuSya pUrNa hone para vahAM se cyuta hokara rAnI jvAlA ke garbha meM praviSTa huA / caudaha mahAsvapnoM dvArA sUcita hokara jvAlA rAnI ne dvitIya putra ko janma diyA / usakA nAma mahApadma rakhA gayA / vaha samasta zrI kA nivAsa rUpa thaa| donoM bhAI kramazaH bar3e hue aura guru se samasta kalA kI zikSA lI / mahApadma cakavartI rAjA hogA jAnakara rAjA ne unheM yuvarAja pada para abhiSikta kiyA / ( zloka 10 - 13 ) usI samaya ujjayinI nagara meM zrIvarmA nAmaka eka rAjA rAjya karate the| unake namUcI nAmaka eka mantrI thA / eka bAra munisuvrata svAmI ke ziSya AcArya suvrata vahAM Ae / prAsAda ke U~ce jharokhe se rAjA zrIvarmA ne nagaravAsiyoM ko bar3e dhUmadhAma se ve jahAM avasthita the udhara jAte dekhakara namUcI se pUchA - 'mahA dhUmadhAma se ye nagaravAsI kahAM jA rahe haiM ?' namUcI ne uttara diyA'kucha muni nagara ke bAharI udyAna meM avasthita haiM, ye saba unheM hI vandanA karane aura unakA upadeza sunane jA rahe haiM / ' rAjA kA mana thA svaccha aura nirmala / ataH ve bole - 'calo, hama bhI caleM / ' namUcI ne kahA - 'Apa yadi dharma zravaNa karanA cAhate haiM to maiM hI Apako dharma sunAU~ / ' rAjA ne kahA - ' phira bhI maiM vahAM jAU~gA / ' taba namUcI bolA - 'Apa vahAM taTastha rahiegA / maiM bAda meM unheM parAsta aura niruttara kara dU~gA / kyoMki vidharmiyoM kA mata sAdhAraNa janatA meM vistRta ho rahA hai / ' ( zloka 14 - 21 ) rAjA mantrI va parivAra sahita AcArya suvrata ke pAsa gae / - Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [207 vahAM namUcI ne uddhatabhAva se pUchA-'dharma kyA hai ?' kintu munigaNa vAda-vivAda na kara cupa raha ee| isase namUcI aura bhI kupita hokara arhat vANI kI nindA karate hue bolA-'tuma loga kyA jAnate ho? kucha bhI nahIM jAnate ?' taba AcArya suvrata kruddha mantrI se bole-'yadi Apa vAda karanA cAhate haiM to Aie hama vAda kreN|' taba AcArya suvrata ke eka ziSya bole-'isake sAtha vAda meM pravRtta honA Apako zobhA nahIM detaa| yaha apane ko mahApaNDita samajha rahA hai| maiM hI ise vAda meM parAsta kara duuNgaa| Apa kevala darzaka banakara dekheN| isa brAhmaNa ko bolane diijie| maiM isako vAda meM niruttara kara duuNgaa|' (zloka 22-27) isase Rddha hokara namUcI karkaza svara meM bolA-'tuma loga apavitra ho, vidharmI ho evaM veda maryAdA ke bAhara ho| tuma logoM ko isa rAjya meM rahane kA adhikAra nahIM hai| yahI hamArA pakSa hai| isake pratipakSa meM tuma kyA kahanA cAhate ho ? (zloka 28-26) ziSya bole- 'sabhI jAnate haiM ki jo sambhogI hote haiM ve hI apavitra hote haiN| jo sambhoga meM nirata haiM ve hI vidharmI haiM evaM veda maryAdA ke bAhara haiM / vaidika siddhAnta yaha hai ki jala ke sthAna, hamAma dastA, cakkI, cUlhA aura jhADU ye pA~ca gRhasthoM ke pApasthAnaka haiM, jo ina pA~coM sthAno kI nitya sevA karate haiM, ve apavitra aura veda bAhya haiM / hama loga jo ki ina pAMcoM sthAnoM se rahita haiM ve veda maryAdA ke bAhara kaise haiM ? hama jaise nirdoSa mahAtmAoM kA Apa jaise mlecchoM ke madhya rahanA ucita nahIM hai|' (zloka 30-33) ziSya ke dvArA isa prakAra yuktipUrNa pratyuttara se parAjita hokara namUcI svasthAna ko lauTa ge| rAjA aura unake anucara bhI lauTa ge| AdhI rAta ko namUcI zayyA tyAga kara atyadhika krodha se prajvalita banA rAkSasa kI taraha muni ziSya ko mArane ke lie udyAna kI ora gyaa| saperA jisa prakAra sarpa ko stambhita kara detA hai usI prakAra zAsana devI ne use usI prakAra dekhA-rAjA aura prajA ne bhI jaba isa alaukika ghaTanA ko dekhA aura dharma zravaNa kiyA taba vaha mada rahita hastI kI bhAMti zAnta ho gyaa| (zloka 34-37) isa prakAra apamAnita hokara namUcI hastinApura calA gyaa| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208] abhimAnI vyakti apamAnita hone para videza meM hI Azraya lete haiM / yuvarAja mahApadma ne use pradhAnamantrI niyukta kara diyaa| (zloka 38-39) __ mahAbala ke rAjya sImAnta meM siMhabala nAmaka eka rAjA rAjya karate the| jisa prakAra AkAza meM avasthAna karane ke kAraNa rAkSasa zaktizAlI hote haiM usI prakAra sudRr3ha durga meM avasthAna karane ke kAraNa ve zaktizAlI the| ve bAra-bAra mahApadma ke rAjya para AkramaNa kara svadurga ko lauTa Ate the; kintu koI unheM na pakar3a pAtA na parAjita kara pAtA / mahApadma ne eka dina namUcI se kahA'siMhabala ko pakar3ane kA kyA Apa koI upAya jAnate haiM ?' namUcI ne uttara diyA-'yuvarAja maiM jAnatA hUM para yaha kaise kahUM ? taba to ghara meM baiThA maiM garva kara rahA haM yahI apavAda mere nAma ke sAtha jur3a jaaegaa| sva-kauzala kA prayoga kara pariNAma dikhAkara maiM Apako prazna kA uttara dUMgA / jo vijJa hote haiM ve bhI kauzala ke viSaya meM kucha kahane kI icchA nahIM karate / ' (zloka 40-44) __mahApadma yaha bAta sunakara Anandita hue aura namUcI ko Adeza diyaa| namUcI tatkSaNa cakravAta kI taraha siMhabala ke durga ke pAsa gayA ora kauzala kA prayoga kara durga meM praviSTa huA / siMha jisa prakAra hariNa ko pakar3atA hai usI prakAra usane siMhabala ko pakar3akara mahApadma ke sammukha upasthita kiyaa| mahApadma ne prasanna hokara namUcI se vara mA~gane ko khaa| namUcI ne uttara diyA'maiM yathAsamaya isa vara ko maaNgegaa|' uddezyapUrNa hone se mahApadma namUcI sahita yuvarAja kI bhA~ti rAjakArya dekhane lge| (zloka 45-48) mahApadma kI mA~ ne saMsAra samudra ko atikramaNa karane ke lie karNIratha kI bhA~ti arhatabimba ke lie eka ratha nirmita krvaayaa| usake viruddhAcaraNa ke lie mithyAmatAvalambinI unakI sautelI mA~ lakSmI ne brahmA ke lie eka ratha banavAyA aura rAjA se bolI'nagara meM pahale brahmA kA ratha nikalegA, usake bAda arhat kaa|' jvAlA bolI-'yadi arhat kA ratha prathama bAhara nahIM nikalA to vaha anazana grahaNa kara legii|' isI sthiti meM rAjA ne donoM hI rathoM kA nikalanA banda karavA diyaa| nirapekSa vyakti isake Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [209 atirikta aura kyA kara sakatA hai ? mA~ ke duHkha se kSubdha hokara mahApadma rAtri ke samaya jabaki samasta nagara soyA huA thA hastinApura kA parityAga kara anyatra cale ge| idhara-udhara jAte hue unhoMne eka mahAraNya meM praveza kiyaa| vahAM unheM eka Azrama dikhalAI par3A / vahA~ ke atithi-vatsala tapasviyoM dvArA satkRta hokara mahApadma usI Azrama meM ghara kI taraha rahane lge| (zloka 49-56) rAjA kAla ne campAnagarI para AkramaNa kiyaa| phalataH campA ke rAjA janmejaya parAjita ho gae / nagarI kI surakSA bhaMga ho gii| dAvAnala meM hariNiyA~ jisa prakAra digbhramita jJAnahIna hokara daur3atI haiM usI prakAra antaHpurikAe~ bhI jisako jidhara jagaha milI, bhAga chuttiiN| campA kI rAnI nAgavatI ne apanI kanyA madanAvalI ko lie usa Azrama meM Azraya grahaNa kiyaa| padma aura madanAvalI ne kAma ke vazIbhUta hokara eka dUsare ko dekhA aura eka dUsare ke prati Asakta ho ge| madanAvalI ko premAsakta dekhakara usakI mA~ bolI-'yaha kyA ? itanI caMcala kyoM ho gaI ho? tuma cakravatI rAjA kI patnI bnogii| bhaviSyavaktA kA vaha kathana smaraNa kro| ataH jisa kisI ke prema meM par3anA tumhAre lie ucita nahIM hai| saMyama rkho| yathAsamaya cakravartI ke sAtha tumhArA vivAha hogaa|' (zloka 57-63) ___ rAja kanyA kA amaGgala ho sakatA hai socakara kulapati ne mahApadma ko bulavAyA aura bole-'putra, tuma jahA~ se Ae ho vahIM lauTa jAo / tumhArA kalyANa ho / ' (zloka 64) yaha sunakara mahApadma socane lage eka samaya meM do cakravartI nahIM hote / jaba maiM hI bhaviSya meM cakravartI bana gA taba to yaha merI hI patnI hai-aisA socakara mahApadma usa Azrama kA parityAga kara nikala gae aura ghUmate hae sindhusadana nagara meM phuNce| usa samaya usa nagara meM vasantotsava ho rahA thaa| isalie usa nagara kI striyA~ bAharI udyAna meM ekatra hokara nAnA prakAra kI krIr3A kara kAmadeva kI upAsanA kara rahI thiiN| unakA kolAhala sunakara rAjA mahAsena ke hAthI ne kadalI vRkSa kI taraha AlAna stambha ko ukhAr3a ddaalaa| pITha para baiThe donoM ArohI ko bichAvana kI dhUla Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] kI taraha jhAr3a pheNkaa| havA bhI mAno usakA sparza nahIM kara rahI hai isa prakAra drutagati se vaha vahAM pahuMcA jahAM nagaravAsI krIr3A kara rahe the / mahAvata loga dUra se kucha bhI nahIM kara sake / lar3akiyAM mAre bhaya ke bhAga bhI nahIM skiiN| jahAM khar3I thIM vahIM stambhita-sI makara dvArA AkRSTa haMsaniyA~ jisa prakAra cItkAra karatI haiM usI prakAra cillAne lagIM / unakA cItkAra sunakara mahApadma karuNA ke vazIbhUta hokara hAthI jisa ora bhAgA usI ora daur3e aura usakI bhartsanA karate hue bole- 'are o madonmatta hAthI, tU idhara dekha / ' vaha kruddha hAthI padAghAta se vidIrNa pRthvI ko bArambAra kampita karatA huA mahApadma kI ora mur3A / tabhI ve lar3akiyAM bola uThIM-- 'hameM bacAne ke lie kisI mahAmanA ne yama ke mukha meM jAne kI bhAMti svayaM ko hastI ke sAmane DAla diyA hai / ' jaise hI vaha duSTa hAthI unake sammukha Akara samIpa khar3A huA, unhoMne apanA uttarIya utAra kara AkAza meM uchAla diyA / kabhI-kabhI chalanA bhI lAbha - janaka ho jAtI hai / unake usa uttarIya ko hI manuSya samajhakara hAthI usako chinna-bhinna karane lagA / krodha sabhI ko adhA kara detA hai / phira jaba vaha krodha evaM ahaMkAra se yukta ho jAtA hai taba to usameM sauguNI vRddhi ho jAtI hai / ( zlo 65-76 ) ucca kolAhala sunakara taba taka usa nagara ke loga vahAM A pahuMce / sAmanta aura senApati se parivRtta mahArAja mahAsena bhI vahAM upasthita ho gae the / mahAsena ne mahApadma ko pukAra kara kahA - 'he sAhasI yuvaka, zIghra vahAM se bhAga jaao| isa kruddha hAthI dvArA mRtyu prApta kara kyA lAbha ? ' mahApadma ne pratyuttara diyA - mahArAja, yaha Apa kaha sakate haiM; kintu maiMne jisa kAma ko hAtha meM liyA hai use bIca meM hI chor3a denA mere lie lajjAspada hai / Apa dekheM maiM kisa prakAra isa duSTa hAthI ko vaza meM karatA hUM / dekhakara lagegA mAno janma se lekara Aja taka vaha kabhI unmatta huA hI nahIM / dayA ke vazIbhUta Apa bhaya ko prazraya mata dIjie / ' ( zloka 77-80 ) hAthI ne jaise hI usa vastra ko chinna karane ke lie mAthA nIce kiyA, mahApadma ne usI kSaNa muSTi dvArA usake mastaka para vAra kiyA / jaba hAthI ne unheM pakar3ane ke lie mAthA U~cA kiyA, ve Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [211 1 vidyudgati se usakI pITha para jA baiThe / kabhI sAmane, kabhI bagala meM vibhinna sthAnoM se haTate hue, kabhI gaNDukAsanAdi se svayaM ko bacAte hue ve usa hAthI para muSTi- prahAra karane lage / kabhI-kabhI kumbha para thappar3a mArakara, kabhI kAnoM para ghUsA lagAte hue, kabhI pITha para lAta jamAkara use vivRta karane lage / loga Azcarya se unheM dekhane lage aura vAha-vAha karane lage / rAjA ne usake vIratva kI bhUri-bhUri prazaMsA kI / mahAvatoM meM agragaNya ve yuvarAja pahale usa hAthI ko apanI icchAnusAra calAne lage / phira usase khela kA pradarzana karavAyA mAno vaha aba bhI baccA hI hai / phira ve usa hAthI ko calAkara dUsare hAthI ke samIpa le gae aura isa hAthI ko usa hAthI ke mahAvata ke hAtha meM dekara usa hAthI kI pITha para pAMva rakha kara nIce utara Ae / ( zloka 81-87 ) mahApadma ke saundarya aura zakti se rAjA ne anumAna lagAyA, yaha yuvaka nizcaya hI uccakula jAta hai / ataH ve mahApadma ko sAtha lekara rAjamahala lauTe aura apanI eka sau kanyAoM ke sAtha unakA vivAha kara diyA / bahuta bar3e puNya se hI aisA vara ghara baiThe prApta hotA hai / yadyapi mahApadma una rAjakanyAoM ke sAtha dina-rAta sukha bhoga kara rahe the phira bhI madanAvalI kI smRti unheM kAMTe kI taraha dha rahI thI / ( zloka 88 - 90 ) eka dina jabaki ve haMsa jaise kamala para soyA rahatA hai usI prakAra sukha- zayyA para so rahe the tabhI vegavatI nAmaka eka vidyAdharI vAyu kI bhAMti drutagati se unakA apaharaNa kara unheM le jAne lagI / 'arI, o merI nIMda bhaMga karane vAlI, tuma mujhe apaharaNa kara kahAM le jA rahI ho ?' kahate hue kumAra ne apanI vajra kI bhAMti kaThora muSTi uttolita kI / vegavatI bolI- 'he balazAlI, kruddha mata hoie / zAnta hokara sunie / vaitADhya parvata para surodaya nAmaka eka nagara hai / vidyAdharapati indradhanu vahAM ke rAjA haiM / unakI rAnI kA nAma zrIkAntA hai / unake jayacandrA nAmaka eka kanyA hai | usake upayukta vara na milane ke kAraNa vaha puruSa vidveSiNI ho gaI hai| pati ke binA strI jIvita hI mRta hai / isalie maiMne bharatakSetra ke rAjAoM kA citra aMkita kara use dikhAyA ; kintu usane unameM se kisI ko pasanda nahIM kiyA / ( zloka 91-96) Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] 'eka dina maiMne use ApakA citra aGkita kara dikhaayaa| ApakA citra dekhate hI vaha kAma ke vazIbhUta ho gii| pahale jo puruSa vidveSiNI thI aba vaha jIvana vidveSiNI ho gaI hai| kAraNa, pati rUpa meM Apako pAnA bahuta kaThina hai| vaha mujhase bolI'padmottara ke putra mahApadma hI mere svAmI hoMge / nahIM to maiM agni meM praveza kruuNgii|' jayacandrA Apase prema karatI hai yaha bAta maiMne usake mAtA-pitA se khii| unakI kanyA ne upayukta pAtra khoja liyA hai, jAnakara ve Anandita hue| deva, merA nAma vegavatI hai / mahAvidyA kI adhikAriNI hone ke kAraNa unhoMne mujhe Apako lAne ke lie bhejA hai| Apake prema meM par3I jayacandrA ko Azvasta karane ke lie maiMne kahA hai, tumhAre hRdaya kamala ke lie sUrya samAna mahApadma ko yA to maiM lekara AU~gI nahIM to agni meM praveza kara jAU~gI / tuma zAnta ho jaao| isa prakAra usako zAnta kara maiM yahAM AI hUM aura usake jIvana sukha ke lie amRta rUpa Apako vahAM le jA rahI hN| Apa mujha para dayA kreN| kruddha na hoN|' mahApadma ke sahamata hone para vegavatI unheM abhiyogika deva jisa gati se apanA ratha daur3Ate haiM usa gati se surodaya nagara meM le gii| prabhAta kA sUrya jaise pUjita hotA hai usI bhAMti indradhanu dvArA pUjita hokara mahApadama ne candra ne jaise rohiNI se vivAha kara liyA thA usI prakAra jayacandrA se vivAha kara liyaa| (zloka 97-106) jayacandrA ke aneka vidyAoM ke adhikArI gaMgAdhara aura mahIdhara nAmaka do bhAI the| vidyA aura svabala ke ahaMkAra meM matta jaba unhoMne isa vivAha kI bAta sunI to kruddha ho utthe| eka hI vastU ko jaba aneka cAhane lagate haiM taba vaha mahAyuddha kA kAraNa ho jAtI hai| ve oga apanI senA lekara mahApadma ke sAtha yuddha karane surodaya nagarI aae| asIma zakti ke dhAraka mahApadma sAmAnya vidyAdharoM kI senA lekara unase nizchala yuddha karane nagara parityAga kara vahAM phuNce| vipakSa kI senA meM kisI ko bhayabhIta kara, kisI ko Ahata kara, kisI ko padadalita kara siMha jaise hastI ko parAjita karatA hai usI prakAra sahaja hI unhoMne unakI senA ko harA diyaa| gaMgAdhara aura mahIdhara ne jaba apanI senA ko parAjita hote dekhA taba apane prANa bacA kara bhAge / (zloka 107-112) Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [213 kAlAntara meM mahApadma ke yahAM cakraratnAdi utpanna hue| mahAbalavAna unhoMne chaha khaNDa bharata kSetra ko jIta liyA / zukla pakSa kI caturdazI ke candra kI taraha prAyaH pUrNa hone para bhI jaise usameM eka kalA kA abhAva rahatA hai usI prakAra cakravartI kA samasta vaibhava prApta kara bhI unheM strIratna kA abhAva thA / strIratna madanAvalI ko jise pUrva hI unhoMne dekhA thA smaraNa kara Azrama pada meM turanta ge| AzramavAsiyoM ne unakA Adara kiyA aura madanAvalI ke pitA janmejaya ne jo ki ghUmate hue vahIM A pahuMce the, unheM apanI kanyA dAna kara dii| zloka 113-116) cakravartI kA pUrNa vaibhava lekara mahApadma hastinApura lauTa Ae aura AnandamanA hokara pahale kI taraha mAtA-pitA ko praNAma kiyaa| ve bhI unako pAkara bahuta prasanna hue| kAnoM ke lie amRta tulya putra ke asIma sAhasika kAryoM ko sunakara ve jalasiMcita vRkSa kI bhAMti utphulla ho uThe / (zloka 117-118) muni suvrata svAmI dvArA dIkSita AcArya suvrata vicaraNa karate hue eka dina hastinApura A pahuMce / rAjA padmottara anucaroM sahita unheM vandanA karane ge| vandanA karane ke pazcAt saMsAra virakti kI jananI rUpA unakI dezanA sunii| rAjA ne AcArya se kahA'putra ko sihAsana para baiThAkara jaba taka maiM nahIM lauTU taba taka Apa yahI avasthAna kreN|' 'zubha kArya meM vilamba mata karo' AcArya zrI kA yaha kathana sunakara unheM punaH vandanA kara rAjA nagara meM lauTa Ae aura rAjya ke pradhAna puruSa mantrIgaNa aura sAmantAdi ko bulAkara viSNukumAra se bole- (zloka 119-123) 'putra, sAMsArika jIvana dukhoM kA sAgara hai| roga ke sAthasAtha hAnikAraka kupathya kI icchA jaise bar3hatI rahatI hai vaise hI sAMsArika jIvoM kI bhI pratikArya ke sAtha kArya kI icchA bar3hatI jAtI hai| mere saubhAgya se AcArya suvrata' saMsAra patita mujhe usI prakAra hAtha bar3hAkara sahArA dene Ae haiM jisa prakAra kue~ ke najadIka jAte hue andhe kI sahAyatA ko hAtha bar3hA diyA jAtA hai| ataH Aja maiM tumheM siMhAsana para baiThAkara aura nizcinta hokara AcArya sUvrata se dIkSA grahaNa kruuNgaa|' (zloka 124-126) viSNu kumAra bole-'pitAjI, mujhe rAjya se koI prayojana Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214] nahIM hai| maiM bhI Apake sAtha hI dIkSA lekara Apake patha para hI cluugaa|' taba padmottara ne mahApadma ko bulavAyA aura bole-'putra, tuma siMhAsana grahaNa karo tAki maiM dIkSA le skuu|' taba mahApadma karabaddha hokara bole-'pitAjI, Apake samatulya agraja viSNukumAra ke rahate merA rAjya grahaNa karanA anucita hai| rAjyazAsana meM samartha agraja viSNukumAra ko hI Apa rAjyabhAra deN| maiM unake anucara kI bhAMti yUvarAja pada grahaNa kruuNgaa|' rAjA bole-'maiM to viSNakumAra ko hI rAjya denA cAhatA thA; kintu vaha rAjya nahIM cAhatA, vaha to mere sAtha dIkSA lene ko tatpara hai|' (zloka 127-131) __ mahApadma niruttara ho ge| taba rAjA padmottara ne unheM siMhAsana para baitthaayaa| sAtha hI sAtha cakravartI rUpa meM bhI unakA abhiSeka huaa| rAjA padmottara aura viSNukumAra kA abhiniSkramaNa utsava mahApadma dvArA sampanna hone para ve donoM AcArya suvrata ke pAsa jAkara dIkSita ho ge| (zloka 132-133) mahApadma ne arhata bimba sahita mAM kA ratha nagara ke bAhara nikaalaa| unake zAsana kI taraha sabhI ne usa bimba kA pUjana kiyaa| ratha yAtrA ke samaya padmottara aura anyAnya sAdhuoM sahita AcArya suvrata vahAM upasthita the| cAritra sampanna mahApadma ne apane parivAra ke sAtha jina-zAsana kI prabhAvanA kii| unhoMne nagara grAma khAna evaM pattana meM koTi-koTi rupae vyaya kara itane vizAla jinAlaya banavAe mAnoM pahAr3a hI uTha khar3e hue hoN| (zloka 134-137) guru ke sAtha vicaraNa evaM mahAvratoM kA sadrUpa meM pAlana karate hue muni padmottara ne kevalajJAna prApta kiyA aura usakA phala mokSa bhI / muni viSNukumAra ne bhI ugra tapazcaryA kara bahuta-sI labdhiyA~ prApta kara liiN| ve meru kI taraha U~cA bananA, garur3a kI taraha AkAza patha se jAnA, devoM kI taraha rUpa parivartana kara lenA, kAmadeva-sA sundara rUpa dhAraNa karanA, bhA~ti-bhA~ti ke AkAra dhAraNa karanA Adi-Adi labdhiyA~ prApta ho jAne para bhI ve usakA prayoga nahIM karate the / kAraNa sAdhuoM ko bhalA ina labdhiyoM se kyA prayojana ? __ (zloka 138-141) cAturmAsa ke lie eka dina AcArya suvrata ziSyoM sahita Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [215 hastinApura aae| mantrI namUcI ko jaba jJAta huA ki AcArya Ae haiM to pUrva vaira kA badalA lene ke lie mahApadma ko jAkara bolA-'Apa mujhe jo vara denA cAha rahe the vaha Aja diijie|' AryoM dvArA dI gaI pratizruti bandhaka rakhe dhana kI taraha surakSita rahatI hai| rAjA bole- 'bolie mantrIvara, Apako kyA vara dU?' namUcI bolA-'maiM eka yajJa karanA cAhatA hUM vaha yajJa jaba taka samApta nahIM ho jAtA hai taba taka ApakA rAjya mujhe deN|' pratizrati kI rakSA ke lie mahApadma ne namUcI ko siMhAsana para baiThAkara svayaM antaHpura meM cale ge| (zloka 142-145) namUcI nagara kA parityAga kara yajJasthalI para gayA aura svayaM ko yajamAna evaM rAjA rUpa meM pratiSThita kiyA; kintu unake mana meM mAyAcAra thaa| bagulA bhagata kI taraha vaha bhItara se kucha aura thA bAhara se kucha aur| usa utsava meM samasta prajAjana Ae / suvrata sUri ke zveta bhikSuoM ko chor3akara sabhI dharma sampradAyoM ke tApasa aae| namUcI ne mana hI mana socA mere prati vidveSa bhAva rakhane ke kAraNa hI zveta sAdhu nahIM aae| asat bhAvanA ke kAraNa namUcI isI bahAne vivAda khar3A kara suvrata muni ke pAsa gayA aura kaTakti karatA huA bolA-'cAhe rAjA koI bhI ho tapasvI aura sAdhuoM ko unake pAsa jAnA caahie| kyoM ki ve jisa udyAna aura vATikA meM tapasyA karate haiM usakA rakSaka rAjA hotA hai| isa prakAra vaha tapazcaraNa ke chaThe bhAga kA adhikArI hai; kintu tuma adhama dharmadveSI evaM mere nindaka ho| sAtha hI rAjya aura janagaNa ke virodhI ho| ataH aba isa rAjya meM avasthita nahIM raha sakate / anyatra cale jaao| tumhArA jo koI bhI yahAM rahegA maiM usakI hatyA kruuNgaa|' (zloka 146-151) AcArya suvrata bole-'hama Apake rAjyAbhiSeka para isalie nahIM gae ki yaha hamAre AcAra aura maryAdA ke viruddha hai| hamAre mana meM Apake lie yA kisI anya ke lie koI bhI durbhAvanA nahIM (zloka 152-153) kruddha namUcI ne pratyuttara diyA-'maiM koI bAta sunanA nahIM caahtaa| maiM Apako sAta dinoM kA samaya detA huuN| isake pazcAt jo yahAM rahegA use vahI daNDa diyA jAegA jo eka dasyu ko diyA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] jAtA hai| aisA kahakara namUcI svagRha calA gyaa| (zloka 154-155) AcArya suvrata muniyoM se bole-'aisI sthiti meM aba hama logoM ko kyA karanA cAhie ? tuma logoM kA kyA abhimata hai ?' (zloka 156) ___ eka sAdhu bole-'viSNukumAra ne chaha hajAra varSoM taka tapasyA kI hai| ve abhI mandAra pahAr3a para haiM / ve rAjA mahApadma ke agraja haiN| unake Adeza se namUcI zAnta ho jaaegaa| kAraNa, ve namUcI aura mahApadma ke bhI svAmI haiN| ata: jo AkAzagAminI labdhi ke adhikArI haiM ve vahAM jAkara unheM le Ae~ / saMgha ke kArya ke lie labdhi kA vyavahAra anucita nahIM hai|' (zloka 157-152) ___eka sAdhu bole-'maiM AkAza-patha se vahAM jA sakatA hUM; kintu lauTa nahIM sktaa| Apa batAe~ maiM kyA karU~ ?' guru bole'viSNukumAra nizcaya hI tumheM le aaeNge| isa prakAra Azvasta hokara vaha ziSya garur3a kI taraha AkAza patha se kSaNa bhara meM viSNukumAra ke pAsa jAkara upasthita ho gyaa| viSNukumAra unheM dekhakara mana hI mana socane lage-muni kA itanA zIghratA se AnA saMgha ke kisI vizeSa kArya ko sUcita kara rahA hai| anyathA cAturmAsa ke samaya sAdhu kA vihAra niSiddha hai| phira ve labdhi kA bhI isa prakAra prayoga nahIM karate / viSNukumAra aisA soca hI rahe the ki ve sAdhu unake nikaTa gae, unheM vandanA kI aura apane Ane kA kAraNa batAyA / saba kucha sunakara viSNukumAra kSaNamAtra meM hI hastinApura Ae aura apane guru ko vandanA kii| taduparAnta sAdhuoM dvArA parivata hokara ve namUcI kI rAjasabhA meM gae / namUcI ke atirikta anya sabhI rAjAoM ne unheM vandana kiyaa| (zloka 160-166) sabako dharma lAbha dekara viSNukumAra dhIra kaNTha se bole'rAjan, varSA kA samaya hai ataH abhI ina muniyoM ko Apa yahIM rahane deN| ye svayaM hI eka sthAna para adhika dina nahIM rheNge| abhI varSAkAla hai| atyadhika jIvotpatti hone ke kAraNa anyatra vihAra nahIM kara sakate / hama logoM jaise bhikSAjIviyoM kA isa vRhat nagara meM rahane se ApakI kyA kSati ho sakatI hai ? bharata, Aditya, soma Adi sabhI rAjAoM ne sAdhuoM kA sammAna kiyA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [217 hai / Apa yadi aisA nahIM kara sakate haiM to mAtra cAra mAsa varSA taka unheM yahIM rahane deM / ' namUcI viSNukumAra kA yaha kathana bolA- 'jyAdA bAteM karane se koI lAbha ko yahAM rahane nahIM dU~gA / ' sAmarthya hone para bhI viSNukumAra zAnta svara meM bole - 'ThIka hai taba unheM nagara ke bAhara udyAna meM hI rahane deM, ve nagara meM praveza nahIM kareMge / ' svayaM ko mantrI rUpa meM abhihita karane vAlA namUcI mahAmuni ko kruddha kaNTha se bolA- 'maiM tumalogoM kI gandha bhI sahana nahIM kara sakatA, rahane denA to dUra kI bAta hai / dasyu jaise sadAcArahIna zveta vastradhArI gaNa na nagara meM raha sakate haiM na nagara ke bAhara / ' yadi svayaM kA jIvana tumalogoM ko priya haiM to zIghra isa sthAna kA parityAga karo / yadi aisA nahIM kiyA to garur3a jaise sarpa kI hatyA karatA hai maiM bhI usI prakAra tumhArI hatyA karU~gA / ' ( zloka 172 - 175) ( zloka 167 - 170 ) karkaza svara meM sunakara nahIM hai / maiM tuma logoM ( zloka 172 ) Ahuti dene se agni jaise prajvalita ho jAtI hai -viSNukumAra bhI namUcI ke kathana para usI prakAra prajvalita ho uThe / bole, 'taba Apa mujhe yahA~ para tripAda (tIna paira bhara ) bhUmi dIjie / pratyuttara meM namUcI ne kahA- 'maiMne tumheM tripAda bhUmi dI ; kintu jo isa tripAda bhUmi ke bAhara AegA usakI maiM hatyA karUMgA / ' 'taba dIjie' kahakara viSNukumAra bar3hane lage / mastaka para mukuTa, kAnoM meM kuNDala, gale meM mAlA, hAtha meM dhanuSa, vajra aura khaDga dhAraNa kara lI / mAre bhaya ke khecara cillAte hue jIrNa patroM kI taraha jamIna para girane lage / padAghAta se kamalapatra jaise kampita hotA hai usI prakAra pRthvI kA~pane lagI / pralayakAlIna pavana se jaise samudra utkSipta ho jAtA hai usI prakAra samudra utkSipta ho gayA / bAdhA pAkara nadiyA~ viparIta dizA meM pravAhita hone lagI / sAmAnya Dhele kI taraha nakSatra pu Mja idhara-udhara bikharane lage / bar3e-bar3e parvata valmIka kI bhA~ti TUTa-TUTa kara girane lage / pradIpta viSNukumAra vizAla hote-hote vibhinna AkAra dhAraNa kara surAsura sabako bhayabhIta karate hue meru parvata kI uccatA ko prApta ho gae / ( zloka 176-182) Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218] tribhuvana meM kolAhala hote dekha indra ne unheM zAnta karane ke lie gAyikA deviyoM ko unake pAsa bhejaa| ve loga unake kAnoM meM jinavANI ke anurUpa gIta gAMdhAra rAga meM anavarata gAne lagI jisakA bhAvArtha thA-'krodha hI samasta anartha kI jar3a hai / krodha meM manuSya bhUla jAtA hai ki usakA kalyANa kisameM hai| mRtyu ke pazcAt asahya vedanA vAle naraka meM vaha jAtA hai|' isa prakAra gAkara kinnara kanyAe~ unakA krodha zAnta karane ke lie unake sanmukha natya karane lgiiN| viSNukumAra ne namUcI ko jamIna para paTaka kara-unake caraNa kamaloM kI jaya ho, eka pAMva pUrva samudra ke kinAre aura dUsakA pA~va pazcima samudra ke kinAre rkhaa| (zloka 183-187) ___mahApadma ne jaba yaha bAta sunI taba vaha apane pramAda aura maMtrI ke aparAdha se bhayabhIta bane turanta vahA~ upasthita hue| agraja ko bhakti bhAva se vandanA karate hue azrujala se unake caraNa kamaloM ko siMcita kara bole- (zloka 198-199) 'he prabhu Aja hI mujhe pitA zrI padamottara kI yAda A rahI thI jinameM ananta guNa the| unakI jaya ho| maiM to jAna hI nahIM pAyA ki merA duSTa mantrI pavitra saMgha para atyAcAra kara rahA hai / phira bhI doSI maiM hI hUM kyoMki aisA duSTa merA bhRtya hai / bhRtya ke aparAdha ke lie nIti zAstra meM kahA hai-usameM prabhu kA bhI aparAdha hai| maiM to ApakA bhRtya huuN| kAraNa, mere prabhu to Apa hI haiM / ataH merA aparAdha Apako bhI lgegaa| Apa krodha saMvaraNa kreN| usa duSTa ke aparAdha se tInoM loka prANa bhaya se bhayabhIta hai| he mahAmuni, he dayAnidhi, Apa jinheM trAsita kara rahe haiM unheM Azvasta krie|' (zloka 180-184) ___ isa prakAra nAnAvidha stuti kara rAjanya, deva, asura aura caturvidha saMgha ne muni ko zAnta kiyaa| unhoMne to vaha uccatA prApta kI thI jahAM manuSya kA kaNTha svara nahIM pahuMca sakatA ataH ve unakI stuti suna nahIM sake the; kintu jaba bhakti bhAva se unhoMne caraNa sparza kiyA to mani ne nIce kI ora dekhA / to unake sammukha unakA bhAI, caturvidha saMgha, Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [219 devatA, asura aura rAjanyoM ko khar3e pAyA / taba ve socane lage( zloka 195 - 197 ) yaha pavitra saMgha dayAprArthI hai, merA bhAI duHkhI hai, ye saba eka sAtha milakara merA krodha zAnta karane kA prayatna kara rahe haiM / saMgha kA sammAna karanA merA kartavya hai, padma ko Azvasta karanA prayojanIya hai / aisA socakara jisa prakAra vikSubdha samudra ke zAnta hone para taraMgeM lauTa AtI haiM usI prakAra muni sva-uccatA ko kramazaH kama karate-karate pUrva rUpa meM lauTa aae| saMgha ke anurodha para muni ne namUcI ko mukta kara diyA / cakravartI ne namUcI ko padacyuta kara deza nikAlA de diyA / usI samaya se tripAda bhUmi cAhane vAle mahAmuni viSNukumAra trivikrama nAma se vikhyAta hue / saMgha kA kArya kara prAyazcita dvArA cAritra kI unhoMne zuddhi ArAdhanA se kevala jJAna prApta kara mokSa ko gae / ( zloka 198 - 203 ) mahApadma ne bhI saMsAra bhaya se bhayabhIta hokara rAjya ko tRNavat parityAga kara sadguru se dIkSA grahaNa kara lI / unhoMne 500 varSa yuvarAja rUpa meM, 500 varSa zAsaka rUpa meM, 300 varSa digvijaya meM 18700 varSa cakravartI rUpa meM aura 10 hajAra varSa vratI rUpa meM bitAye / mahApadma kI isa prakAra kula Ayu 30 hajAra varSa kI thI / kaThina tapazcaryA aura vibhinna prakAra ke vratoM kA pAlana kara ghAtI karmoM ko kSaya kiyA evaM kevala jJAna prApta kiyA / ( zloka 204 - 207 ) isa parva meM do, jo tIrthaMkara bhI the aura cakravartI bhI, do jina, do cakravartI, do rAma aura do vAsudeva va do caritroM kA varNana kiyA gayA hai / ina caudaha zalAkA puruSoM kA yaza dizAoM meM parivyApta hai-- unake unnata caritra kI gAthA vizvajanoM ke karNa kuharoM meM Atithya grahaNa kareM / ( zloka 208 ) aSTama sarga samApta SaSTha parva samApta Page #229 -------------------------------------------------------------------------- Page #230 -------------------------------------------------------------------------- _