Book Title: Sutrakrutanga Sutram Part 03
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009305/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . SBE NREGACSKol KE jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAja viracitayA samayArthabodhinyAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam ||shrii-suutrkRtaanggsuutrm|| ma (tRtIyo bhAgaH) niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH prakAzakaH FAME * zreSThizrI jayantIlAlAtmaja sudhIrabhAtoH smaraNArtha mumbApuryAnivasatastatpitA jayantIlAla harilAla jhaverI, tatpradatta-dravyasAhAyyena a. bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRtti vIra-saMvat vikrama saMvat IsavIsan 2026 prati 1200 2426 1970 mUlyam-rU. 25-0-0 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANuM : zrI a. bhA. , sthAnakavAsI jainazAstroddhAra samiti, 8. reDiyA vA / 22048, ( saurASTra ). Published by: Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJA, , jAnanti te kimapi tAn prati nepaM yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlo hyayaM niravadhivipulA ca pRthvI // 1 // Wan harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye| jo jAnate haiM tatva kucha phira yatna nA unake liye / / janamegA mujhasA vyakti koI tattva isase paaygaa| hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // mUlya rU. 25=oo prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvat 2496 vikrama saMvata 2026 isavIsana 170 mudra: maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, pIsil 23, mamahAvA. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-84 / zrI sUtrakRtAGgasUtra bhAga tIsare kI viSayAnukramaNikA anukramAMka viSaya pra0 zru0 navavA adhyayana dharmake svarUpakA nirUpaNa dasavAM adhyayana . samAdhike svarUpakA nirUpaNa 85-158 gyArahavAM adhyayana 3 mokSake svarUpakA nirUpaNa 159-237 bArahavAM adhyayana 4 samavasaraNa ke svarUpakA nirUpaNa 238-315 terahavAM adhyayana yAthAtathya kA nirUpaNa 316-389 caudahavAM adhyayana 6 graMtha ke svarUpakA nirUpaNa 390-182 pandrahavAM adhyayana 7 AdAnIya svarUpakA nirUpaNa solahavAM adhyaya 8 vidhiniSedhakA nirUpaNa 560 ||smaa Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargastha zrI sudhIrabhAInI jIvanajharamara - svargatha zrI sudhIrabhAIne jarma saMvat 2007 nA mAgazara sudI 7 tA. 15 mI DIsembara sane 1950ne zukravAre thayela hatuM. teozrInA pitAzrInuM nAma zrI. jayaMtIlAla harIlAlabhAI jhaverI che, teozrI pAlanapuranA vatanI che ke hAlamAM muMbAImAM jhaverAtane dha dha kare che jayatIlAlabhAIne be putra ratna hatA, eka sva sudhIrabhAI ne bIjA zrI manojabhAI te paikI sudhIrabhAI rava, thavAthI have teozrIne eka ja putra ratna che. - sva. sudhIrabhAIe meTrika pAsa karI kolejamAM sAro TAIma abhyAsa karyo hate. kolejane abhyAsa jarUra purate karI, temaNe pitAzrIne jhaverArAtanAM dhaMdhAmAM praveza karyo hato. teozrI dhaMdhArthe khAsa karIne navasArI rahetA hatA. phakta beja varSamAM teozrIe dhaMdhAmAM khUba sArI pragati karI hatI: sva. zrI sudhIrabhAI svabhAve khUba hasamukhAne zAnta svabhAve hatA. teo temanI mIlanasAra prakRtine lIdhe jenA tenA saMbaMdhamAM AvatA * teonAM dIla sahelAIthI jItI letA eka dIvasa navasArIthI Deka dUra moTaramAM pharavA gayelA ne ubharATa - gAme rastAmAM moTara ekasIDenTa thatAM teo bebhAna thaI gayA hatA. teo saheja bhAnamAM AvatAM mAMdagImAM paNa navakAra maMtranuM ja smaraNa karatA hatA. paMca paramezvaranuM nAma detA hatAM, teozrInuM bhAna gayuM te pharIthI AvyuM ja nahi, ne dhArmika bhAvanAthI deha choDyo. meTara ekasIDanTa thaye tyAre temanAM mAtA pitA pAlanapura hatAM ne pAlanapurathI teo bane AvyA tyAre paNa bhAI sudhIrabhAI bebhAna avasthAmAM ja hatA. sva. sudhIrabhAIne temanA aMtIma kALe teozrInA mAtA pitA sAthe vAta cItane lAbha na maLe, tenuM dukha hajI paNa teone kheMce che, parama kRpALu paramAtmA, vi. sudhIrabhAInA pavitra AtmAne parama zAnti Ape eja abhyarthanA. >> zAntiH zAntiH Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ****** svastha sudhIrabhAi jayaMtIlAla jhaverI muMbAI janma : 15-12-1950 svarga vAsa 27-5-1968 ! Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AmurabbIzrIo ? | zrI zAMtilAla maMgaLadAsabhAI amadAvAda, (sva) zeThazrI zAmajIbhAI velajIbhAI vIrANI-rAjakoTa . . . - * * '' (sva) zeThazrI chaganalAla zAmaLadAsa bhAvasAra amadAvAda, 3 : ...: zeThazrI rAmajIbhAI zAmajIbhAI vIrANuM-rAjakoTa, vacce beThelA lAlA kzinacaMdajI sA joharI ubhelA suputra ci mahetAbacandAsA. nAnA - anilakumAra jaina (dayA) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AmurabbIzrIo A amArU ja karatA ja che ' ' zrI vRjalAla durlabhajI pArekha rAjakeTa, kelarI haragoviMda jecaMdabhAI rAjakeTa, kak : - zeThazrI mikIlAlajI lAlacaMdajI sA, luNiyA tathA zeThazrI jevaMtarAjajI lAlacaMdajI sA. : ( T * . * * * * (sva) zerazrI dhArazIbhAi jIvaNalAla bArasI - sva. zrImAna zeThazrI mukanacaMdajI sA. bAliyA pAlI mAravADa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo sa 'jajha - '' : * ,* * : : 2 S/ ! (sva) zeThazrI harakhacaMda kAlIdAsa vAriA bhANavaDa (sva.) zeTha raMgajIbhAI mehanalAla zAha amadAvAda 1 TS zrI vinodakumAra vIrANuM (a) zeThazrI dinezabhAI kAMtilAla zAha amadAvAda, I ! : ? dIka zeThazrI jesiMgabhAI pAcAlAlabhAI amadAvAda sva. zeThazrI AtmArAma mANelAla amadAvAda Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AmurabbIzrIo -1, - - che - 1 ke - ' 1 paTela DosAbhAI gopAladAsa mu sANaMda (cha amadAvAda) 1 amIcaMdabhAI tathA 2 gIradharabhAI bATaviyA khar , ' . ' - che. * 1 - * . - - - ..* :: kavi, : che : * ma. : zahAjI zrI moDIlAlajI galunDiyA svargastha nyAyamRti ratIlAlabhAI bhAyacaMdabhAI mahetA zrImAna zeTha sA. zrI kAnugA dhiMgaDamalajI sAya / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo * ke , 2 ' E * ; s * * . sva. zeThazrI harilAla anepacaMda zAha khaMbhAta, . roDa tApanI sA madrAsa, ] zrImAn zeTha sA. cImanalAlajI sA. RpabhacaMdajI sA ajItavAle (saparivAra) | * * * ' * * 3; * * * ' - * . * . *', ' ja : vacce beThelA moTAbhAI zrImAnuM mUlacaMdajI javAharalAlajI baraDiyA 2 bAjumAM beThelA bhAI mizrIlAlajI baraDiyA 3 ubhelA sauthI nAnAbhAI pUnamacaMda baraDiyA zrImAn seThazrI khImarAjajI sA. cADiyA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI vItarAgAya namaH // zrI jainAcArya - jainadharma divAkara - pUjyazrI ghAsIlAlavativiracitayA' samayArthabodhanyAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam // zrIsUtrakRtAGgasUtram // (tRtIyo bhAgaH ) taM rathyate // // atha navamaM vAlapaNDitabhedAd gatamaSTamamadhyayanam / sAmprataM navamamArabhyate / tatra dvividhaM vIrya prajJatam / tatra sAvakarmaNo'nuSThAyampikaH prayatnavizeSa vAlavI - yam, dharma pratikriyamANaH prayatnaH paNDisanIrya / iti navamaM dharmAdhyiyanamAha - 'kare m' ityAdi / mUlam - kare me avakhAe mAhaNaM maIyA | arju dhammaM jaMhA tecaM jiMNANaM taM suNeha me // 1 // chAyA -- kataro dharma AkhyAto mAhanena martimatA / RjuM dharma yAthAtathyaM jinAnAM taM bhRNuddha me ||1|| // nauvAM dharmAdhyana || AThavAM adhyayana pUrNa huA, aba navama adhyayana Arambha kiyA jAtA hai / AThaveM adhyayana meM bAlavIrya aura paNDitavIrya ke bheda se do prakAra kA vIrya kahA gayA hai| sAvadha karma ke lie kiyA jAne vAlA prazna bAlavIrya aura dharmake lie kiyA jAnevAlA prayatna paNDitavIrya kahA gayA hai / ata eva aba nauvAM dharma viSayaka adhyayana kahate haiM-- 're dha' ityAdi / navamA adhyayananeA prArabha~ AThamu* adhyayana purU' thayuM have navamA adhyayananA prArA karavAmAM Ave che. AThamA adhyayanamAM khAlavIya ane pati vIyanA bhedathI e prakAranu' nIya kahevAmAM Avela che, sAvadya kriyA mATe karavAmAM Avela prayatna mAlavIya, ane dharma mATe karavAmAM AvanAra prayatna pativIya kahevAya che tethI have navabhu dharma saMbaMdhI adhyayana vAmAM Ave che. 'kayare dhamme' ityAhi ' sU0 1 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre anvayArthaH -- (maImayA) matimatA - utpanna kevalajJAnena (mahaNeNa ) mAhanena - mAinamAhana ityupadezadAyinA bhagavatA mahAvIreNa ( kayare dhamme akkhAe) kataraHkiMbhUto dharmaH - durgatigamanoddharaNalakSaNaH, AkhyAnaH - pratipAditaH (jiNANaM) jinAnAm - rAgadveSajayinAm (taM aMju dhammaM ) tam Rju - mAyApapaJcarahitatvAtsaralaM dharmam (jahAtaccaM ) yAthAtathyaM yathAvasthitam (ye suha ) me mama kathayataH zRNuta yUyamiti // 1 // TIkA - jambUmdAmI sudharmasvAminaM pRcchati - 'maImacA' matimatA - manute avagacchati kAlatrayopetaM jagattrayaM yayA sA matiH kevalajJAnAkhyA, sA vidyate 2 zabdArtha - ' maIyA - matimatA' kevalajJAna vAle 'mAhaNeNa - mAhanena' jIvoM ko na mAranekA upadeza dene vAle bhagavAn mahAvIra svAmIne 'kare dhamme akhAe -kataraH dharma AkhyAtaH' kaunasA dharma batAyA hai 'jiNANaM - jinAnAM' rAgadveSa ko jItane vAle jinavaroM ke 'taM aMju dhammaM -tam Rju dharmam' usa sarala dharmako 'jahAtaccaM - yathAtathyam' yathArtha rUpase 'me suNeha me zRNuta' mere se suno // 1 // anvayArtha - matimAn arthAt kevalajJAnI mAhana - kisI bhI prANIko mata mAra aisA upadezaka bhagavAn mahAvIrane kisa prakAra kA dharma kahA hai ? vItarAgoM ke usa mAyA prapaMca se rahita dharmako padhAvasthita rUpase maiM kahatA hUM tuma loga suno // 1 // TIkArtha-jamnU svAmI sudharmAsvAmI se pUchate haiM- tInoM kAloM se 'yukta tInoM lokoM ke svarUpako jisake dvArA jAne jAte haiM usa kevalajJAna zabdArtha'-'maImayA-matimatA' ThevaNa jJAnavANA 'mAhaNeNa - mAhanena' bhavAne ma bhAravAnA upadeza sApaSA vAjA lagavAna mahAvIra svAmI ' kayare dhamme akkhAe - kataraH dharma, AsyAta" yo dharma' jatAvesa che. 'jiNANa - jinAnAM ' -- rAgadveSane chatavAvAjA navadvArA upaTa 'taM aMju dhammaM tataM Rju dharmam' me sarasa dharma'ne 'jahAtaccaM yAthAtathyaM yathArtha 35thI 'me suNeha me zRNuta' mArI pAsethI sAMbhaLe 15 anvayA --buddhiyAna arthAt kevaLa jJAnI mAhana-kAi paNa prANIne na mAre| e rItanA upadezaka bhagavAna mahAvIra svAmIe kevA prakAranA dhamatA upadeza Apela che? vItarAgeAnA te mAyA prapaMcathI rahita dhamanA svarUpane 'yathAvasthita rUpathI kahuM chuM te tame sAMbhaLeA 115 - TIkA - jammu svAmI sudharmAM svAmIne pUche che, ke-traNe kALa vALA traNe lekanuM svarUpa jenAthI jANavAmAM Ave, te kevaLajJAnane mati kahevAya che, 1 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIko pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam yasya sa matimAn tena, utpanna kevalajJAnena 'mAhaNeNa' mAhanena-mA pANinoM vyApAdaya, itthaM vAkamavRttiH ziSyeSu yasyA'sau mAhanaH / mAhana mAina etAdeza vAmayoktA bhagavAn tIrthakaro mahAvIrasvAmI tena mAhanena utpanna kevalajJAnavatA 'kayare' kataraH 'dhamme' dharmaH-durgatiprasRtAn jantUn dhArayati-zubhasthAne dhatte iti dharmaH 'akkhAe' ArupAta:-pratipAditaH 1, sudharmasvAmI pAha-jiNAMNa jinAnAm-jayanti mohanIyAntAyAkhyAn dhanaghAtikarmacatuSTayarUpazatrana ye te jinAsteSAM jinAnAM sambandhi dharmam 'taM--dhamnaM taM dharmam , kathaM bhUtaM dharma tavAhana 'aMju' bhAju-mAyAzalyarahitatayA saralam , 'jahAnacca' yAthAtathya-yathAvasthitam / etAdRzaM dharma mayA kevalimu bAcchUtaM tathaiva vadato me-mama-matsakAzAt yUyam 'muNeha' Nuta, yathA'nyadIyazAstrakArai mAyApradhAno dharmaH pratipAditaH na tathA ko mati kahate haiN| vaha pati jise prApta ho vaha matimAna arthAt kevala jnyaanii| kisI prANIkA halana mata karo' isa prakAra kA jo upadeza karatA hai, vaha mAhana kahalAtA hai| bhagavAna mahAvIra 'mAhana' mA hana' arthAt mata mAro, kisI jIvako mata mAro, isa prakArakA vacana prayoga karate the, ataeva ve mAhana kahe gaye haiN| aise matimAna mAhanane kisa prakAra kA dharma kahA hai ? yaha jambU svAmI kA prazna hai| ___uttara meM sludharmA svAmI kahate haiM-cAra ghanaghAti karmoM rUpa zatruoM ko jItane vAle jinendroM ke usa dharmako, jo mAyAzalya se rahita hone ke kAraNa sarala hai, maiM yathArtha rUpa se kahUMgA-jaisA maiMne kevalajJAnI bhagaH cAna mahAvIra se sunA hai, vaisA hI maiM khuugaa| vaha mujhase suno / abhi. te mati jene prApta thAya te matimAna arthAta kevaLa jJAnI kahevAya che ke paNa prANanuM hanana (hiMsA) na kare" A prakArane jeo upadeza Ape che, tamA bhAhana 47vAya che, mAvAn mahAvI2 211bhI 'mAhana' 'mAina' bhAta koI paNa prANine na mAre na mAro AvA prakArane vacana pravega karatA hatA tethI teone "mAna kahevAmAM Ave che evA mati zALI "mAhane kevA prakArane upadeza-dhama kahyo che? A pramANe jakhkha svAmIno prazna che. A praznanA uttaramAM sudharmA svAmI janme svAmIne kahe che ke-cAra prakAranA ghanaghAti karmo rUpa zatruone jItavAvALA jItendra devenA te dharmane ke je mAyArUpI zalya vinAne, hevAnA kAraNathI saraLa che te huM yathArtha rUpe kahIza. te tame mArI pAse sAMbhaLe meM je pramANe kevalI bhagavana mahAvIra svAmI pAsethI sAMbhaLela che, e ja pramANe huM tamane kahIza. kahevAno hetu Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraratAmasne aMgavatA'kRtrimamitreNa dharmaH pratipAditaH, sarveSvayaM jinodito dharmaH zreSThaH / taduktam-'pradhAnaM sarvadharmANAM janaM jayati zAsanam' iti / . jambUsvAminA-guro ! bhagavatA tIrthakareNa kIdRzo dharmaH kathito yadvipayakaprayatnaH paNDitavIrya iti bhagavatA pratipAdita iti paripRSTaH mAha--sudharmAsvAmI bhoH bho ! atisaralaM mAyAvirahitaM tIrthakaro dharma mobAca, tamahaM projjhitaphaitavaM bhavadbhyaH pratipAdayAmi zrutvA'vadhArayata tadanukUlaM vA''caraNaM carata iti bhaavaarthH|1| prAya yaha hai ki dUsare zAstrakAroM ne jisa prakArakA mAyA pradhAna dharma kahA hai, sahaja hitakara tIrthakara bhagavAn ne vaisA nahIM kahA / jina praNIta dharma sabhI dharmoM meM zreSTa hai / kahA hai-'pradhAnaM sarva dharmANAM janaM jayati gAsanam' iti|' ____ 'samasta dharmoM meM pradhAna jina dharma jaya zAlI hai| kyoMki vaha dharma saba jIvoM kI dayA karo aisA upadeza dene vAlA hai| __ bhAva yaha hai-jambU svAmIne pUchA ki gurudeva bhagavAn tIrtha kara ne kisa prakAra kA dharma kahA hai, jisake nimitta kiyA jAne vAlA prayatna paNDitavIrya kahalAtA hai ? isa prakAra prazna karane para sudharmA svAmIne uttara diyA he ziSya | tIrtha karane atyanta sarala niSkapaTa sarva jIva rakSaka dharma kahA hai| maiM baha dharbha tumheM kahatA hUM / use suno, samajho aura usI ke anukUla AcaraNa karo // 1 // e che ke-anya zAstrakAre e je rItane mAyA pradhAna dharma kahela che. te pramANe sahaja hitakara tIrthakara bhagavAne kahela nathI. jIna prAna dharma dareka 'dharmA 42tai Bttama che. 5 cha -'pradhAna sarvadharmANAM jaina jayati shaasna' Iti saghaLA dharmomAM zreSTha che. dharma jayazAlI che kemake te dharmamAM saghaLA jenI dayA kare e pramANe upadeza Apela che. " bhAva e che ke-jabU svAmIe pUchyuM ke he gurUdeva bhagavAna tIrthakare kevA prakAranA dharmane upadeza Apela che? je mATe karavAmAM Avela prayatna paMDitavIrya kahevAya che, A rIte prazna karavAmAM AvatAM sudharmA-svAmIe uttara Ape ke he ziSya? bhagavAna tIrtha kare atyaMta saraLa niSkapaTa, sarva jIvonI rakSA karavA vALA dharmano upadeza Apela che, te dharma huM 'tamane kahuM chuM te tame sAMbhaLo, samajo, ane temAM kahyA pramANe Aca25 4. // 1 // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra. thu. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam mUlam - sAhaNA khattiMgA vestA caMDAlA aDe vokkatA / esiyA vesiyA suMdA je ye AraMbhaNissiyA // 2 // chAyA - brAhmaNAH kSatriyA vaizyA cANDAlA atha vokkatAH / epikA vaizakAH zudrA ye cAramma niHzritAH // 2 // anvayArthaH - (mAhaNA khattiyA vespA ) brAhmaNAH kSatriyA vaizyAH ( caMDAlA adu vokkasA) cANDAlA atha cokasAH - bhavAntarajAtIyA: ( esiyA vesiyA suddA ) eSikAH, eSituM zIlaM yeSAM te mRgalundhakAH hastitApasAJca vaizikA:- anya vepadhAriNaH tathA zUdrAH tantuvAyAdayaH (je ya AraMbhanissiyA ) ye cArambhaniHzritAH yantrapIDanAdibhirAjIvikAkAriNaH ||2|| " 'mAhaNA khantiyA vessA' ityAdi / zabdArtha - 'mAhaNA khattiyA vessA- brAhmaNAH kSatriyAH vaizyAH ' brAhmaNa kSatriya aura vaizya 'caDAlA adu cokasA- cANDAlAH atha vokkasA!' cANDAla aura bokasa 'esiyA vesiyA suddA - eSikAH vaizikAH zUdrAH' aiSika vaizika aura zUdra 'je ya AraMbha nissiyA- ye cAraMbhaniHzritAH' aura jo Arambha meM Asakta rahane vAle prANI hai ve duHkharUpa ATha prakAra ke karmo ko choDane vAle nahIM hai // 2 // anvayArtha - brAhmaNa, kSatriya, vaizya, cANDAla athavA vukkasa (avAnara jAtIya) eSika (zikArI aura hastitApasa) vaizika ( veza dhAraNa karane vAlA) aura zUdra tathA anya jo bhI AraMbha karane vAle haiM (ve saya vara baDhAne vAle haiM) // 2 // 'mAhaNA khaptiyA vessA' dhatyAhi zabdArtha' -- 'mAhaNA khattiyA veskhA - brAhmaNAH kSatriyAH vaizyaH' grAhmaNa, kSatriya mane vaizya 'caMDAlA - adu bokasAH' yAMDAsa ane mosa 'esiyA vesiyA suddA :epizaH vaizikA zUdrA' zezi vaiziSTa bhane zUdra 'je ya AraMbhanissiyA- yecAramani zritA' bhane ? gArAma Arata rahevAvAjA Aziyo che, tetheA dukharUpa ATha prakAranA karmAMne gheADavAvALA nathI, ArA anvayArtha - zrAhmabu, kSatriya, vaizya, thoDAsa athavA musa (avAMtaralatIbAjA) mezi4 (ziThArI bhane istitApasa) vaizi ( veza dhAraSu 42vAvAjA) ane zUdra tathA anya je kAI AraMbha karavA vALA hAya (teo badhA ja kera vadhAranArAo che. rA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrata ____TIkA-anvayavyatirekAmyAM pratipAdyamAnaH padArthaH sugamatayA jJAyate, ato dharmapatipakSIbhUto'dharmaH, udAzritAn tAvat matipAdayati-'mAhaNA' bAmaNAH vedapAThinaH, 'khattiyA' kSatrizaH-rAjAnaH, 'vessA' vaizyAH-vyApAriNaH, tyA__'caMDAlA' cANDAlA:-masiddhAH 'adu' atha 'bokasA' bokApA:-nipAdena aMbaSTayAM jAtA jAtivizeSAH / 'esiyA' epikA -epituM gIlaM yeSAM te epikAHbanAdvanaM bhramanto mRgayAmiratAH, kandamUlAdibhakSakAH tApasAtha 'vesiyA' vaMzikA, ve nirmAyA'nyadIyaM svAtmani jIvikAyAH kaarkaaH| kalAbhijIvina iti ___ yAvat / tathA-'sudA' zadA:-tantuvAyAdayaH, kiMbahunA'munA parigaNitena 'je ya' ye ca 'AraMbhaNi stiyA' ArambhaniHsRtAH-yantrapIDananirlAnchanakarmAmAradAhA. ___TIkArtha-vastukA pratipAdana yadi anvaya vyatireka rUpa se arthAt vidhi aura niSedha rUpa se kiyA jAya to usako samajhanA sarala ho jAtA hai| ata eva dharma kA pratipAdana karate haiM / brAhmaNa, kSatriya, vaizya, cANDAla, bokA (niSAda puruSa aura aMghaSTA strI se utpanna santAna) eSika arthAt eka vana se dUsare vana meM bhaTakakara zikAra karanevAle yA phandamUla Adi bhakSaNa karane vAle tApasa vaizika dUsarekA veSa dhAraNa karake jIvikA karane vAle arthAt kAlAjIcI zuddha vanakara Adi, tathA inake atirikta jo bhI puruSa yaMtrapIDana kolha vagairaha calAne ghoDe baila Adi ko khassI karane, aMgAra dAha Adi ghora AraMbha kI kriyAMomeM lage haiM aura jIvoMkI upamardana (sirAdhanA) karate haiM, ina sabhI TIkAI-vastunuM pratipAdana ke anvaya ane vyatikarUpe arthAta vidhi ane niSedha rUpe karavAmAM Ave che te samajhavuM sarala thaI jAya che. tethI ja dharmanuM pratipAdana karavAnA uddezathI pahelAM adharmanuM pratipAdana karavAmAM Ave che. brahmaNa, kSatriya, vaizya, cAMDAla bekTasa (nivAda purUSa ane avaSTa strIthI pedA thayela satati) ezika eka vanathI bIjA vanamAM bhaTakIne zikAra karavA vALA athavA kaMda, mULa vigerene AhAra karavAvALA tApase, vaizika-bIjAene veSa dhAraNa karIne AjIvikA meLavanArAo arthAt kaLa thI AjIvikA meLavanArAo. zudra arthAt kapaDAvaNane gujarAna karanArAo AzivAya paNa je kaI paNa purUSa yaMtra pIDana eTale ke kelU vigere calAvavA, gheDA, baLada vigerene khasI karavA, aMga 2 dAha vigere ghera AraMbhanI kriyAomAM pravRtti 4 // 26 // DAya cha, tathA vArnu (virAdhanA-Disa) 43 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam dibhiH kriyAvizeSai jIvopamardakAriNaH eteSAM sarveSAmeva jIvavirAdhakAnAM vairameva pravardhate iti uttarasUtra kriyA // 2 // mUlam-parigahaniviTThANaM varaM tesi aivddddii| AraMbhalaMbhiyA kAmAnaM te durkhaviloyagA // 3 // chAyA-parigrahaniviSTAnAM vairaM teSAM pravarddhate / ArambhasaMbhRtAH kAmA na te duHkhavinocakAH // 3 / anvayArthaH-(pariggahanividvANaM tesiM veraM papai) erigrahaniviSTAnAM teSAM vairaM prabarddhate, parigraho dhanadhAnyAdiSu mamatvam , tatra niviSTAnAmadhyapapannAnAM vairaM zatrubhAvaH pApa vA macAIte-vRddhimupayAti / (bhAraM pasaMbhiyA kAmA) ArambhasaMbhRtAH kAmA:-kAminA-viSayalolupAste ArambhaiH samyagbhRtA-ArambhapuSTAH itthaMhiMsakoM ke vairakI vRddhi hotI hai| vairakI vRddhi hotI hai, isakA saMbaMdha agale sUtra ke sAtha haiM // 2 // 'parigganidhihANaM' ityaadi| zabdArtha-'pariggahaniviThThANaM tesi veraM pavaDUi-parigrahanivi. SThAnAM teSAM vairaM pravarddhate' parigrahameM Asakta rahanevAle ina prANiyoMkA dUsare prANiyoM ke sAtha baira paDhatA hai 'AraMbhasaMbhiyA kAmA-AraMbha saMbhRtA kAmA de viSayalolue jIva AraMbhale bhare hue hai 'te na dukkha ,vimoyagA-te na dukkhavimocakA:' ataH ve duHkharUpa ATha prakAra ke karmo ko chor3ane vAle nahIM hai // 3 // ____ anvayArtha-jo parigraha meM Asakta haiM, unake baira kI vRddhi hI che. A badhA hiMsA karanArAonA veranI vRddhi thatI rahe che. veranI vRddhi thAya che, A kathanane saMbaMdha AgalA sUtra sAthe che. mArA 'parigahaniviTThANaM' tyAla . zahAtha-'pariggahanividvANa vesi vera pavaDhDhai-parigraha niviSTAnAM teSAM vaira pravarddhane' pariyaDamA mAsAta 2uvA mA prAyAnu anya prAliyA sAthai 32 1 cha. 'ArabhasaMbhiyA kAmA-AraMbhasaMbhRtAH kAmAH' viSaya sA5 / bhArathI saresA che. 'te na dukkhavimoyagA'-te na dukkhavimocakAH' , tethI teo duHkharUpa ATha prakAranA karmothI choDAvavAvALA nathI. AvA anvayArtha-jeo parigrahamAM Asakta hoya che, teonA verane vadhAre ja Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRta bhUtAH (te na duH varimoyamA) te na duHkharimocakAH duHkhamaSTaprakArakaM karma tasya vimocakA na bhavanti iti // 3 // TIkA-ziva-'parigNAninDiANa' parigrahaniviSTAnAm-pari-sAnnAda gRhyante iti parigrahA:-hipadacatuSpandhanadhAnya hiraNyaraNAdaparateSu lipTiAnAmAsaktAnAm 'si' tepAM-parihAratAnAra-zRdidhAtamupagatAnAm 've' derampArasparikavaddhiSNu zatrutA, vairaparamparA barddhate hote, 'AraMbhasaMgiyA kAmA' AsamasaMbhRtAH kAmAH, yato janairArambhA utpAditAH pUrva kriyayA pazcAta sukATheH pratipAlya vivRddhi nItAH ye kAmA ste-Ara masaMbhRtAH kAmAH, pArambhasAriNaH zAminaste 'na dukkha vimoyagA' na duHkhavimocakAH, duHvamATavidha karma tadvimo. cakA:-bandhanAdAtmAnaM mocayituM samarthA nai bhavanti // 3 // hotI hai| viSayalolupa jana jo AraMbha karake puTa hue haiM, ve duHkhake arthAt ATha prakAra ke karma ke vimocaka nahIM ho sakate // 3 // TIkArtha-dvipada catuSpada dhana dhAnya hiraNya svarNa Adi parigraha meM jo Asakta haiM, unake paira kI vRddhi hotI hai| jaise ghI DAlane se agni kI jvAlAe~ baDhatI haiM, usI prakAra parigrahI janoM kA anya prANiyoM ke sAtha vaira baDhatA hai| pahale logo ne AraMbha utpanna kiye, bAda meM pratipAlana karake unakI vRddhi kii| aise AraMbha sabhRta kAmabhoga una jIvoM ko duHkhake vandhana se karmoM se chur3A nahIM sakate / 3 // thAya che, viSayamAM leupajana je AraMbha karIne puSTa thAya che, teo dukhanA arthAt ATha prakAranA karmane choDanArA thaI zakatA nathI. tevA TIkAI--dvipada kahetAM be pagavALA prANi catuSpada eTale cAra paga vALA prANi dhana, dhAnya (anAja) hiraNya (senuM) svarNa cAMdI vigerenA parigrahamAM jeo Asakta hoya che. teonA verane vadhAro thato rahe che. jema ghI nAkhavAthI agninI javAlA vadhe che, e ja pramANe parigrahavALA janene bIjA prANi sAthe vera vadhe che. pahelAM lekee AraMbha utpanna karyo, te pachI pratipAlana karIne tene vadhAre kaye, AvA AraMbhathI vadhela kAmaga te jIvanA duHkhanA anya nathI karmothI choDAvI zaktA nathI. 3 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 2 samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam mUlam-AghAyakiJca mAheuM nAIo visesinno| ance harati taM vitta kammI kaimmehiM kiccatI // 4 // . : chAyA-AghAtakRtyamAdhAtuM jJAtayo viSayaiSiNaH / anye haranti tadvittaM kI karmabhiH kRtyate // 4 // anvayArtha:-(visaesiNo nAIo) viSayaiSiNaH-sAMsArikasumvamicchanto jJAtayaH putrakalatrAdayaH (AghAyakiccamAuM) AghAtakRtyamAdhAtum-maraNakRtyamIdhAya-kRtvA (taM vittaM haraMti) tadvittas-tadIyamajitaM dhanaM haranti-apaharanti-svIkurvanti (kammI kamme hi phicatI) kI-karmAn sAyadyAnuSThAnavAn pApI, karmabhiH svakRtaiH kRtyate-pIDayate iti // 4 // 'AghAya kiccamAheu" ityaadi|| zabdArtha- 'visaesiNo nAIo-viSayaiSiNaH jJAtayaH lAsArika sukhakI icchA karane vAle jJAtivarga 'AghAyakiccamAhe-AghAta kRsyamAdhAtuM' dAhasaMskAra Adi karake 'taM vittaM harati-tadvittaM harati' mare hue prANI ke dravyako le lete haiM 'kammI kammehiM kiccatI-kamI karmabhiH kRtyate' paraMtu usa dravya ko prApta karane ke liye pApa karma kiyA huA vaha puruSa akelA apane kiye karmakA phala jo dukhArUpa hai use bhogatA hai||4| __ anvayArtha-viSayoM ke abhilASI arthAt sAMsArika sukha ke icchuka jJAtijama-putra kalatra Adi maraNakRtya karake usake (bhAraMbha 'AghAya kiccamAheu' tyA zapatha-'visaesiNo nAIo-vipayaiSiNaH jJAtayaH' sAMsaR4 sumanI 42ch| 42vaapaa| jJAtiya 'ASAyakicca mAheu-AghAtakRtyamAdhAtu" hA sa242 vigaire 4zana 'ta vittaM haraMti-tadvittaM haranti' bharelA praadhaan| dhanane cha * 'kammI kammehi kiccatI-karmI karmabhiH kRtyate' 52'tu te dhanane prAsa 421 // mATe pApakarma karela te purUSa pote karela karmanuM phala ke je duHkharUpa che tene ekalo ja bhegave che. jo anvayArtha-viSayonA abhilASI arthAt saMsArI sukhanI irachA rAkhanArAe jJAtijana putra, kalatra, (strI) vigerenu marattara kriyA karIne (Araba sU0 2 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sUtrakRtAGgasUtre - TIkA-'nAIo' jJAtayaH-mAtRpila putrakalatrAyaH 'visaesiNo' viSaya. piNaH-zabdAdiviSayAnveSakA:-vaipayikasukhamicchanta ityarthaH, 'AghAya kiccamA uM' AghAtakRtyamAdhAtum , AghAtam-maraNaM tasya kRtyaM mRtakamuddizya zrAddhapiNDadAnAdikameva kartum 'taM vittaM tasya mRtapuruSasya vittaM-dvipadacatuSpadadhanadhAnyahirapyAdi, yaccA'tIvadu.khena jIvadbhiH sadbhirjitaM tat 'anne' anye jIvantaH saMsAriNo harati-svAdhAnaM kurvanti, navA''tenA'nAyAsalabdhena tena dhanasamudAyena sukhayantyA''tmAnam / taduktaM yuktivAdinA 'tatastenA'rjitai dravya dIraizca parirakSitaiH / ___ krIDantyanye narA rAjan / hRSTA stuSTA halavA ||1||iti|| pApa karttAke) arjita dhanakA apaharaNa kara lete haiM aura AraMbha karane vAlA pApI apane kiye karmoM se pIDina hotA hai|4|| TIkArtha--zabda Adi viSayoM ke anveSaka mAtA, pitA, putra, kalana Adi AghAta kRtya arthAt mRtaka ke nimitta kiye jAne vAle aneka prakAra ke lokAcAra karake, usa mRtaka ke dvipada, catuSpada, dhana, dhAnya, hiraNya Adi vitta ko, jise usane jIvita avasthA meM, atyanta duHkha uThA kara upArjita kiyA thA vaha dravya anya grahaNa kara lete haiN| ve anAyAsa prApta hue usa dhana se sukhakA upabhoga karate haiN| nItikAra ne kahA hai -'tatastenAjidravyai' ityaadi| __ manuSya java mara jAtA hai to usake dvArA upArjita dravya se, tathA dArAoM se dUsare puruSa krIr3A karate haiN| he rAjan ! ve hRSTa, puSTa aura alaMkRta hote haiM // 1 // * pApa karanAranA) meLavela dhananuM apaharaNa karI le che, ane AraMbha karavAvALA pApI pote karelA karmothI dukhI bane che 54 _TIkArtha-zabda vigere viSayonuM anveSaNa karanArA mAtA, pitA, putra, kalatra vigerenA AghAta kRtya arthAta maranArane nimitte karavAmAM AvanArA aneka prakAranA kAca 2 karIne, te maranAranA dvipada, be pagavALA prANane catuSpada cAra pagavALA chene, dhana, dhAnya, hiraNya, vigerene dravyane ke je meLavavA maranAre jIvita avasthAmAM atya ta duHkha uThAvIne meLavyuM hoya che, te dravya grahaNa karI le che, tathA anAyAsa eTale ke vinA prayAse maLelA te dhanathI teo sumanA apama 42 cha natire hyache-tatastenA'jidravyaH' ityAdi manuSya jyAre marI jAya che, tyAre teNe meLavela dravyathI tathA strI vigerethI bIjA purU kIDA kare che te rAjA teo hRSTa puSTa ane alaMkRta thAya che, 1 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. dhru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam ....." 'kammI' karmI-sa tu dravyopArjanakartA vividha sAvadyakarmavAn pApI 'kammehi karmabhiH svakRtaduSkRtaiH saMsAramahodadhau 'kiccatI' kRtyate-pIDacyate iti / dhana lobhalubdhA jJAtigaNAH mRtasya dAhAdayaurdhvadehikAryakalApaM sampAdha saMpAdayantyAtmavAJchitam , apaharanti ca sarva tadIyaM dhanadhAnyAdi, parantu mRtakI pApakarmaNA sazcitasvakRtaduSkRtasya phala bhUtaM narakanigodAdidu khaM svayamanubhavati, na te taddhanagrAhiNa iti bhAvaH // 4 // mUlam-mAyA piyA hasA bhAyA bhejA ghuttA ya orsii| naulaM te tava tAgAya luppaMtasla sakammuNA // 5 // . chAyA-mAtA pitA stupA bhrAtA bhAryA putrA caurasAH / ___ nAlaM te tava trANAya lupyamAnasya svakarmaNA // 5 // aura dravyakA upArjana karane vAlA aura usake lie vividha prakAra ke sAvadha karma karane vAlA yaha pApI apane kiye pApoM ke phala svarUpa saMsAra sAgara meM pIDA pAtA hai| ___tAtparya yaha hai ki dhana ke lobhI jJAlijana mRtakakA dAhakarma Adi karake usake sAre dhanako grahaNa kara lete haiM, parantu pApakRtya karake dhanopArjana karane vAlA vaha mRtaka jana apane kRtyoM kA phala bhogane ke lie naraka nigoda Adi meM jAtA hai aura vahAM duHkha bhogatA hai // 4 // 'mAyA piyA' ityaadi| zabdArtha-sakammuNA svakarmaNA' apane pApa karmase 'luppaMtassalupyamAnasya' saMsArameM pIDita hote hue 'tava-tava' tumhAre 'tANAya ane dravyane prApta karavAvALA ane te mATe aneka prakAranA sAvadha karma karanArA te pApI pote karelA pApanA phala rUpa saMsAra sAgaramAM duHkhI thAya che. kahevAnu tAtparya e che ke-dhananA lebhI jJAti jana marelAnA dAha kama vigere karIne tenuM badhu ja dhana pote prahaNa karI le che, paraMtu pApa karma karIne dhana kamAvAvALe te maranAra purUSa pote karelA karmanuM phaLa bhogavavA mATe naraka nigoda vigeremAM jAya che. ane tyAM duHkha bhogave che. 4 _ 'mAyA piyA' tyahi zahAtha-'sakammuNA-sva karmaNA' pAtAnA pA54ma thI 'luppaMtassa-lugyamAnasya' sasAramA pI31 pAmatA 41 tava-tava' tmaa2| 'tANAya-trANAya' 2kSA 4211 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre - anvayArthaH- (sakammuNA) svakarmaNA-svakRtena prANAtipAtAdipApakarmaNA (lappaMtassa) pyamAnasya narakAdikagatI gacchataH (tava) tava (tANAya) trANAya- rakSaNAya (mAyA piyA pahusA mAyA bhajjA puttA ya orasA) mAtA pitA snupA- putravadhUH bhrAtA bhAryA aurasAH-svaniSpAditAH putrAzca te nAlaM-na samarthA ' bhavanti, iti // 5 // - TIkA-'sakammuNA' svakarmaNA-svenaiva samupArjitapANAtipAtAdikarmaNA saMsArasAgare 'luppaMtassa' lupyamAnasya vividhayonipu pIDAmanubhavataH 'tava' tava tAdRzaduHkhebhyaH 'tANAya' trANAya-rakSaNArtham 'mAyA' mAtA-jananI 'piyA' pitA-janakaH 'husA' snupA-putrasya patnI 'bhAyA' bhrAtA-samAnodarasaJjAtaH 'majjA' bhAryA 'punA' putrA:-aurasAtiriktAH ekAdazasaMkhyayA saMkhyAtAnAM prANAya' rakSA karane ke liye 'mAyA piyA NDayA bhAyA'-mAtA pitA snuSA --bhAryA mAtA pitA snuSA putravadhU bhrAtA evaM 'majjA puttA ya orasA' bhAryA :putrAzca aura sA' bhAI aura apane putra koI bhI samartha nahI hote haiM // 5 // . anvayArtha-prANAtipAta Adi dvArA janita apane pApakarmoM se narakagati Adi meM jAte hue tujhe pacAne ke lie mAtA, pitA, putravadhU, . patnI aurasa putra Adi koI bhI samartha nahIM ho sakate // 5 // - TIkArtha-svayaM ke dvArA upArjita prANAtizata Adi karmoM se saMsAra sAgara , vividha yoniyoM meM pIr3A pAne vAle tujhako usa pIr3A se bacAne ke lie mAtA, pitA, putravadhU, bhrAtA bhAryA aura aurasa -..(Atmaja) putra tathA anya bhI zvasura mitra Adi koI bhI samartha nahIM .. mATe. 'mAyA piyA pahuyA bhAyA-mAtA pitA snuSA bhAryA' bhAtA, pitA snuSA -putravadhU bhane nA tathA 'bhajjA putAya orasA'- bhAryA putrAzca aurasAH' mA ane pitAnA putra vigere koI paNa samartha thatA nathI pA anvayArtha-prANAtipAta vigere dvArA thanArA pitAnA karmothI narakagati vigeremAM janArAone bacAvavA mATe mAtA, pitA, putravadhU patnI, ke putra vigere kaI paNa teone bacAvI zakavA samartha thatA nathI. pA TIkArtha-pote karelA prANAtipAta vigere karmothI saMsAra sAgaramAM aneka nimAM pIDA pAmavA vALAone pIDAthI bacAvavA mATe mAtA, pitA, putravadhU, bhAI strI ane putra tathA te sivAya paNa sasarA, mitra vigere kaI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam madhye ekAdazavidhAH 'ca' ca 'orasA' aurasAH-svAtmajAH putrAH 'te' ete pUrva parigaNitAH, tathA'nye'pi zvazuramitrAdayaH 'nAlaM' nAlaM-na paryAptA:-naiva nAtuM samarthAH / yadiha bhave'pi rAgAdyavasthAyAm ete nAlaM trANAya bhavanti tadA paraloke tu kadA'pi te na syuH / ___ kAlasaukarikasya putraH abhaya kumArasya mitramAsIt , sa ca abhayakumArasya sadupadezAt prANAtipAtAdibhyo nivRtto jAtA, tatastasya tAdRzaM ceSTitaM dRSTvA bandhubAndhavAH hiMsAkamakaraNAya preritavantaH / parantu prANAtipAtAdikaM ghoramanarthahetukaM jJAtvA vandhubAndhavAdivacanaM na svIkRtavAn kintu svakIyapAdayo kuThAreNa kSataM kRtvA vAndhavAn bodhayituM tAn prati uktavAn-bhoH moH mama pIDAmapaharata, tadA te evaM kathitavantaH, aho mUha ! svakRtaM karma svayameva zrRMva na vayaM tava duHkhamapahattu smrthaaH| hote / jaya isI loka meM roga Adi, utpanna hone kI avasthA meM ve terI rakSA nahIM kara sake to paraloka meM kisa prakAra trANa kara sakate haiM ? kAla zaukarika kA putra abhayakumAra kA mitra thaa| abhaya kumAra ke sadapadeza se vaha hiMsA Adi se nivRtta ho gyaa| usakI isa prakAra kI ceSTA dekhakara bandhu ghAndhavoM ne use hiMsA karane kI preraNA kii| parantu hiMsA Adi pApoM ko ghora anartha kA kAraNa jAna kara usane apane pAMvoM meM kulhADe se ghAva karake unase kahA-are, mujhe pIr3A ho rahI hai ! merI pIr3A dUra kara do| taba usake bandhujana ghole-are mUha ! terI pIr3A hama kaise dUra kara sakate haiN| apane kiye karma kA phala ta paNa samartha thatA nathI. jyAre A lekamAMja roga utpanna thAya tyAre teo tArI rakSA karI zakatA nathI. te pachI parakamAM kevI rIte te rakSaNa karI zake ? kAlazaukarikane putra abhayakumArane eka mitra hatA abhayakumAranA sadupadezathI teNe hiMsA karavAnuM ve karyuM. AvA prakAranI tenI ceSTA joIne tenA baMdhu varga vigeree tene hiMsA karavA preraNA karI, paraMtu hiMsA vigere pApane ghera anarthanuM kAraNa samajIne teNe pitAnA pagamAM kuhADIthI ghA karIne teone kahyuM ke-are mane te pIDA thAya che, mArI pIDA maTADe, A pramANe sAMbhaLIne tenA badhu samUhe kahyuM ke-are mUrkha tArI pIDA ame zI rIte maTADI zakIe ? te karelA karmonuM phaLa tU pite ja Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAna sUtre tadA sa kathayati yadi bhavantaH aihikazArIrapIDAmapahantu na samarthAH tadA narakanigodAdijanakaM ghoramANAtipAtAdi kRtvA yatpApamupArjayiSyAmi tatsamudtaM duHkhaM bhuJjAnasya me kareM navantaH sAhAyyaM kariSyantItyato'haM na prANAtipAtAdikaM kariSyAmIti kathayitvA jIvahiMsAditaH uparato jAtaH ||5|| mUlam -- eyama se pehAya pairamANugAmiyaM / nimmo nirahaMkAro re bhikkhU jiNAhiyaM // 6 // 14 chAyA - etamartha sa prekSya paramArthA'nugAmukam / nirmamo nirahaGkArazvaredbhikSu rjinAhitam ||6|| Apa hI bhog| taba usane kahA- jaba Apa loga isI bhava meM merI zArIrika upadhA dUra nahIM kara sakate to prANAtipAta Adi ghora duSkRtaM karake jaba maiM naraka nigoda Adi meM vacanAgocara (mukha se kaha bhI na sakate aisI ) vyathA kA bhAjana hoU~gA, taba Apa loga kaise merI sahAyatA kareMge ? tAtparya yaha hai ki manuSya pApa kA AcaraNa karake dhana upArjana karatA hai aura use tyAga kara maraNa zaraNa ho jAtA hai / vaha paraloka seM usa pApake phala svarUpa vividha prakAra kI viSaya vedanAeN bhoganA hai aura idhara usake kuTumbI jana usake arjita dhanako bhoMgate haiM / ve usa duHkha bhogane vAle kA trANa karane meM samartha nahIM hote ||5|| 'emala pehAe' ityAdi / zabdArtha - 'la bhikkhU ::- saH sAdhu' vaha sAdhu 'eyamahaM pehAya - eta bhAgava tyAre teNe kahyu', jyAre tame A bhavamAM mArI zArIrika pIDA maTADI zakatA nathI, te pachI prANAtipAta vigere dhAra duSkRtya karIne jyAre huM' naraka nigeAda vigeremAM vacanathI paNu ageAcara (mukhathI kahI paNa na zakAya tevI) dhyAnA pAtra banIza, tyAre tame mane kevI rIte sahAyanA karaze! kahevAtu' tApa e che ke-manuSya pApanuM AcaraNa karIne dhananI prApti kare che, ane tene tyAga karIne maraNane zaraNe paheAMcI jAya che te paralekamAM te pApanA phula svarUpa aneka prakAranI viSama vedanAe bhAgave che, ane A leAkamAM tenA kuTuMbIjanA teNe meLavela dhananA upabhega kare che. tee te duHkha bheAgavanAranI rakSA karavAmAM samatha thatA nathI. ApA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zu. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam andhayArthaH- (sa bhikkhU) sa bhikSuH-sa sAdhuH (eyamaDhe pehAya) etamarthasaMsAre villupyamAnasya ko'pi na trAtetyAkArakaM prekSya-vicA'vagatya (paramaTThA ___NugAmiyaM) paramArthAnugAnukaM-mokSaprApakaM saMyamaM samyagdarzalAdikaM pratyutprekSya ca (nimmamo) nirmana:-mamatArahitaH (nirahaMkAro) nirahaGkAraH-jAtikulAdimadarahitaH (jiNAhiyaM care) jinA''hitam-ahaMdabhASitaM mArga careta-anutiSThediti // 6 // TIkA-dharmarahitAnAM svakarmaNA paripIDyamAnAnAM ko'pi rakSako na bhavatIti pUrvoktam 'eyamaTuM' etamartham-amuM viSayam 'pehAya' prekSya-vicArya 'sa martha prekSya' apane kiye hue pApoM se duHkha bhogate hue prANIko koI rakSA nahIM kara sakatA hai isa bAta ko vicAra kara tathA 'paramaTThANugAmiyaM-paramArthAnugAmukam' saMyama yA mokSakA kAraNa samyaka darzana, jJAna aura cAritrako socakara 'nimnamo-nirmamaH' mamatA se rahita 'nirahaGkAronirahaGkAraH' ahaGkAra se rahita hokara 'jiNAhiyaM care-jinAhitam caret / jina bhASita dharmazA AcaraNa kare // 3 // ___anvayArtha-sAdhu isa bAta kA vicAra karake aura samyaga darzana Adi ko yA saMyama ko mukti prApaka samajha kara nirmama (mamatA rahita hokara) nirahaMkAra hokara jina bhASita mArgakA anusaraNa kare // 3 // TIkArtha-dharma se rahita aura apane kiye karmo se pIDita honevAloM "kA koI rakSaka nahIM hotaa| sAdhu isa tathya ko vicAra karake tathA 'eyamaTU sa pehAe' tyAdi zahAtha-'sa bhikkhu-saH sAdhuH' ta sAdhu 'eyama pehAya-etamartha prekSya pite karelA pApathI duHkha bhegavavALA prANInI koI paNa rakSA karI zakatuM nayI. mA vAtanA liyA2 4rI tathA 'paramaTThANugAmiyaM-paramArthAnugAmukam' . saMyama athavA mokSanA kAraNa rUpa samyaka darzana, jJAna ane cAritrane sama nimmamo nirmamaH' mamatA vinAnI 'nirahaMkAro-nirahaGkAraH' bhaI 12 vinAnA thara jiNAhiyaM care-jinAhitam caret' chana mAlita yamana - AcaraNa kare che anvayArtha-sAdhu A bAbatane vicAra karIne ane samyaka darzana vigerene athavA saMyamane mukti prApta karAvavALuM samajIne nirmama mamatA rahita thaIne) tathA nirahaMkAra-ahaMkArane tyAga karIne jIna bhagavAne upadezela bhAganu bhavasammAna 42. // 6 // TakAI--dharmathI rahita tathA pite karelA karmothI pIDA pAmavAvALAonuM pheI rakSaNa karI zakatuM nathI, sAdhue A tathyane sArA vicAra karIne tathA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcakRtAmasUtre bhikkhU' sa bhikSuH sa sAdhuH 'paramANugAmiyaM' paramArthAnugAmukam parama :-pradhAna bhUtaH sa pekSayA yo'rthoM mokSaH saMyamo kA tamanugacchatIvi-tacchItha vA iti paramArthA'nugAmukaH-samyagdarzanAdiH tamapi vicArya-anAre saMpArasAgare'smAkaM patitAnAM ko'pi trAtA nAsti etamathai parito cilokA tathA-sarvanaH pradhAnabhUtasya sarvaiH prArthanIyasya mokSaraya kAraNaM samyagdarzanajJAnacAritramena nitigayAsukhasvarUpaM prApayati, iti samyagUvicArya 'nimmamo' nirmama:-nirgataM mamaM-bAyAzyabhAraparigrahAdau mamatvaM yasyAsau nirmamaH-mamatvayu ddhirahitaH / tathA-'nirahaMkAro' nirahaGkAraH-kulAdimadarahitaH, 'mama tapaH svAdhyAyAdikamIzamunkRSTaM vidyate' etAdRzamabhimAnamapahAya parityakta sarvAbhimAnaH, rAgadveparahita' itthaM bhUtaH sa bhikSuH 'jigAhiya jinA''hitam-jinaiH rAgadveSarahite ratIrthakarAdibhirAhitaHpratipAdito'nuSThino vA yo mArgaH, athavA-jinAnAM sambandhI yo mArgastaM caret-anutiSThet // 6 // mUlam-ciccA vittaM ca putte ya NAIo ya prirNgh| ciccA garNatagaM soyaM niravekkho parivae // 7 // chAyA-tyaktvA vittaM ca putrAMzca jJAtIMzca parigraham / tyaktvA khala anantagaM zokaM nirapekSaH parivrajet // 7 // saMghama athavA mokSa rUpa paramArtha ko samajha kara aura yaha soca kara ki saMsAra sAgara meM gire hue hamAre lie koI rakSaka nahIM haiM, sagha se uttama evaM sabhIke dvArA prArthanIya mokSa kA kAraNa samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa hI hai-inhIMke dvArA sarvottama sukha prApta kiyA jA sakatA hai, isa prakAra soca vicAra karake, pAya evaM Asvantara parigraha 'se mamatA bhAva haTA kara kula Adi ke mada se rahita hokara tathA tapa evaM svAdhyAya Adi kA bhI ahaMkAra na karatA huA, rAga dveSa se rahita hokara tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita mArga para cale // 3 // saMyama ane mokSarUpa paramArthane samajIne ane sa sAramAM paDelA evA amArUM rakSaNa karanAra kaI ja nathI ema samajI vicArIne sauthI zreSTha tathA saghaLAe dvArA vAchanIya evA mokSanuM kAraNa samyagdarzana, jJAna, cAritra ane tapaja che,-tene dvArA ja sarvottama sukha prApta karI zakAya che, AvA prakArano vicAra karIne bAhya ane Abhya tara parigrahathI mamatAbhAva haTAvIne kula vigerenA madathI rahita thaIne tIrtha karo e pratipAdana karela mArganuM avalambana karavuM dA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam anvayArthaH- (vittaM ca putte ya) vittaM-dravyajAtaM putrAMzca tyaktvA "ya pAio pariggaha) ca-punaH jJAtIna parigraham evaM (gaNatarga) anantagam (soya) zokaM (citrA) tyatamA-parityajya (niraveka yo parivae) nirapekSa -putradArAdikamanapekSamANaH parivrajet AmokSAya saMyamAnuSThAne bajediti // 7 // TIkA-'vi' vittas-dhanadhAnya hiraNyavarNAdikam , tathA-putte ya' putrAMca putreSu sarvApekSayA'vikaH sneho dRzyate-'na cApatyasamA snehaH' iti niyamAta _ 'cicanA vittaM ca putte tha' isthAdi / * zabdArtha-vittaM ca putte ya-cittaM ca punazca dhana aura putroM ko 'ya NAhao pariggaha-ca jJAtIn parigraham tathA jJAtivarga aura parigrahako 'ciccA-tyavasthA tyAgakara 'NaNantagaM soya-amantagaM zokam' tathA bhItarake tApako 'ciccA-tyaktvA' chor3akara niradekho paripae-nirapekSa parivrajet' manuSya nirapekSa hokara saMghamakA anuSThAna kare // 7 // ___anvayArtha--sAdhu vittako, putroM ko, jJAtijanoM ko aura parigraha ko tyAga kara tathA dustyaja zokako tyAga kara kisI bhI sAMsArika padArtha kI apekSA na rakhatA huA-AtmA meM hI lIna hokara saMyama ke anuSThAna meM lagA rahe // 7 / . TIkArtha--sAdhu vitta arthAt dhana, dhAnya, hiraNya, svarNa Adi ko tyAga de / putroM ko bhI tyAga hai| manuSyakA apane putroM para saba se adhika 'ciccA vittaM putte ya' tyA ,, .. zahAtha-'vittaM ca putte ya-vinaM ca putrAMzca' dhana bhane putrIne 'ya NAio parigaha-ca jJAtIna parigraham' tathA jJAti bhane parivahana 'ciccA-tyatvA' 'NaNaMtagaM soya-anantagaM zokam' tathA 42nA tAyane 'ciccA tyaktvA' chIna 'niravekkho parivvae-nirapekSaH parivrajet' bhanuSya nirapekSa apekSA vinAnI na saMcamanuM anuSThAna-pAlana kare 'makyAtha-sAdhu vittanA, puranA, jJAti nAnA bhane privaar| tyAga kara joIe. tathA na tyajAya evA zekane tyAga karIne, saMsArika keI paNa padArthanI IcchA rAkhyA zivAya AtmAmAM ja lIna thaIne saMyamanA anuSThAnamAM lAgI rahevuM. chA TA-sAdhu vitta-241 dhana, dhAnya, bi25ya, sva-yAhI virene tyAga karI, de manuSyane potAnA putra upara sauthI vadhAre prema jovAmAM sU0 3 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAgasUtre thato'nyA'pekSayA etasyaivopAdAnam , 'putratyAgo hi dustyajaH' iti matvA, tathA'NAio' jJAtIn 'ya' ca 'pariggahe' parigRhyate iti parigrahaH sa vAhyAntaraH, tamapi yadhapi vittapadena parigraho'pi saMgRhItastathApi sAdhubhiH sarvaparigrahastyAjya ityataH punaH parigrahopAdAnam 'cicyA' tyaktyA-saMparityajya 'NaNaMtagaM' Na zabdaH khalvathai, "Natarga' anantagas-antaM gacchatIti-antagam na antagam anantagambhadhAram 'soya' zoka-sa'tApaM ca kuTumyAdi vigogananitam 'ciccA' tyaktvAparityajya athavA-anantagaM mithyAtvAviratipamApAyAtmakaM karmAzravadvAraM parityajya 'niravekkho' nirapekSaH, nAsti apekSA mamatvAdikaM dhanadhAnyAdiSu yasya sa nirapekSaH-putradArahiraNyAdi anapekSamANaH 'parivae' parivrajet , pari-samannAt saMyamAnuSThAne vrajet-saMyamAnuSThAnanirato bhavet / sneha dekhA jAtA hai / 'apatya (putra) ke samAna anya koI sneha nahIM hotA' aisA niyama hai| ata eva yahAM putrakA hI grahaNa kiyA gayA hai, kyoMki putra ko tyAga denA atyanta kaThina hotA hai| isI prakAra jJAtijanoM aura bAhyAbhyantara parigraha ko bhI tyAga de / yadyapi pUrvokta vitta zabda se parigraha kA bhI grahaNa ho jAtA hai tathApi sAdhuoM ko sampUrNa paripraha tyAganA cAhie, isa kAraNa punaH parigraha kA grahaNa kiyA hai| ina savako tyAgane ke sAtha hI anantaka arthAt vinAzakArI athavA AtmA meM vidyamAna zoka saMtApa ko bhI tyAga de| athavA antaka arthAt mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yogarUpa Azraya dvAroMkA tyAga kre| evaM dhana dhAnya Adi, putra kalatra Adi tathA yaza kIrti Adi kisI bhI vastukI apekSA na rakhatA huA pUrNarUpeNa saMyama ke anuSThAna Ave che. apatya (putra) samAna bIje keInA para neha nathI, e niyama che. tethIja ahiyA putranuM ja grahaNa karela che kemake putrano tyAga kare te ghaNuM ja kaThaNa che eja pramANe jJAtijane ane bAhya tathA Abhyantara parigrahane paNa tyAga kare che ke pahelAM kahela vitta zabdathI parigrahanuM patha grahaNa thaI jAya che. te paNa sAdhue sa pUrNa parigrahano tyAga karavo joIe. tethI pharIthI parigraDa e padanuM grahaNa karela che. A badhAnA tyAganI sAthe je aneka arthAt vinAza kArI athavA AtmAmAM vidyamAna (rahelA) zaka ane saMtApane paNa tyAga karavo. athavA anantaka arthAta mithyAtva avirati, pramAda, kaSAya, ane cagarUpa Asava dvArane tyAga karo. ane jana, dhAnya, putra, kalatra (strI) vigere tathA yaza kIrti vigere kaI paNa vastunI apekSA na rAkhatAM pUrNa rUpathI saMyamanA anuSThAnamAM tatpara rahevuM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmayArthavodhinI TIkA pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam uktazca- 'chaliyA avayavaMtA nirAvarakkhA gayA aviggheNaM / . tamhA pavayaNasAre nirAnayakSeNa hoya' // 1 // "bhoge azyaktA paDaMti saMsArasAgare ghore| bhoge hi niravayakkhA taraMti saMsArakaMtAraM // 2 // chAyA-chalitA apekSamANA nirapekSamANA gatA avidhnena / tasmAt pravacanasAre nirapekSeNa bhavitavyam // 1 // bhogAnapekSamANAH patanti saMsArasAgare ghore| bhogehi nirapekSA staranti saMsArakAntAram ||2||iti||7|| mUlam-puDhavI U aMgaNI bAU tnnrukkhsbiiygaa| aMDayA poryaMjarAU sasaMlaya ubbhiyA // 8 // chAyA-pRthivyApo'gnirvAyu stRNavRkSAH sbiijkaaH| ___ aNDajAH potajarAyujAH rasaMsvedodbhijjAH // 8 // meM tatpara rhe| kahA bhI hai-'chaliyA avayakkhaMttA' 'bhoge avayaMkkhaMttA' ityaadi| ___jA parapadArtha kI apekSA rakhate haiM, ve chale jAte haiN| isake viparIta, jo sarvadhA nirapekSa hote haiM, ve saba vighno se rahita ho jAte haiN| ata eva saMyama pAlana meM sAdhu ko nirapekSa honA cAhie // 1 / / jo bhogoM kI apekSA rakhate haiM, ve ghora saMsAra sAgara meM DUyate haiM aura bhogoM ke prati nirapekSa rahanevAle saMsAra rUpI aTavI ko pAra kara jAte haiM // 2 // // 7 // 'puDhavi U' ityaadi| zabdArtha--'puDhacI u agaNI vAu taNarukkha sabIyagA-pRthvI Apo nase. 4 59 che 3-'liyA avayakkhatA' bhoge avayakkhaMtA' yA jeo parapadArthanI apekSA rAkhe che. teo chetarAya che ane jeo sarvathA apekSA rahita hoya che, teo badhAja vidhrothI rahita thaI jAya che, tethI ja saMyamanA pAlanamAM sAdhue nirapekSa thavuM joIe ? jeo bhegonI apekSA rAkhe che, teo saMsAra sAgaramAM DUbe che. temaja bhege pratye nirapekSa rahenArA saMsAra rUpI aTavAthI pAra utarI jApa che. jarA zA 'puDhavI u' tyAdi zahAtha-'puDhavI u ANI vAU taNa rukkha savIyagA-pRthvI AponirvAyustRNa. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanakRtAne 20 anvayArthaH- (puDhavI U agaNI bAUtaNarukkhasavIyagA) pRthivyavagnivAyu tRNavRkSAH savojakAH (aMDayA poyajarAU) aNDajAH potajAH jarAyujAH (rasasaMseyaubhiyA) rasasaMsvedodbhijjAH, ye jIvAH santi // 8 // TIkA-sa evaM saMsArAtmavajito'vahitAtmAhiMsAdivatepu pramAdaM na karoti, tatra keyaM hiMsA ? kepa vA hiMsanaM bhavatItyata Aha-'puTavI U' pRthivyApaH, pRthivIkAdhikAH sUkSmavAdaraparyAptakA'paryAptakAdibhedaminnAH, apkAyikAH, 'agaNI' agnikAyikAH 'vAU' vAyukAyikAH, evaM bhUtA vividhA jIvAH / tathA-vananirvAyustRNavRkSasapIjakAH' pRthivI, agnI, vAyu, tRNa, vRkSa, aura pIja aMDayA poyajarAu-aMDajAH potajAH jarAyujAH' aNDaja, potaja tathA jarAyuja 'rasasaMseyaubhiyA-rasa saMsvedodbhijAH' rasaja, svedaja, aura udbhijja (ye saba jIva haiM) // 8 // - anvayArtha--pRthvIkAyika apkAyika, tejaskAyika, ghAyukAyika, tRNa, vRkSa, vIja, aMDaja, potaja jarAyuja, rasaja, saMsvedaja aura udbhijja ye saba jIva haiN| yatanA ke sAtha inakI rakSA karanI cAhie // 8 // TIkArtha--saMsArase prabajita aura yatanAvAna muni ahiMsA Adi vratoM meM pramAda nahIM karatA hai / to hiMsA kyA hai ? aura kinakI hiMsA hotI hai ? ina praznoM kA uttara dene ke lie kahate haiM-sUkSma, yAdara, paryA. taka, aparyAptaka Adi bheda prabheda vAle pRthvIkAyika jIva hai| isI prakAra bhedoMvAle apkAyika tejaskAyika aura vAyukAdhika bhI haiN| vanaghRkSasavIjakAH' pRthvI, mazi, vAyu, tR], vRkSa bhane bhI 'aMDayA pAya jarAyuaMDajAH potajAH, jarAyujAH' bha3, pAtana mane rAyu 'rasa saMseyaunbhiyArasasaMsvedodbhijA.' 2408, svara, mana GEHar ( tamAma 73 cha.) // 8 // bha-payArtha- pRthvIvi, 2054Athi, te yi, pAyuAyi4 tRNa, vRkSa, bIja, aMDaja, pitaja jarAyuja, rasaja, saMvedana ane udUbhi ja A badhA jIve che, yatanApUrvaka teonuM rakSaNa karavuM joIe. 18 TIkAtha-saMsArathI pravrajIta ane yatanAvAnuM muni ahisA vigere temAM pramAda karatA nathI. hiMsA e zuM che? ane kenI hiMsA thAya che? A praznone uttara ApatA kahe che ke-sUkama, bAdara, paryAptaka vigere bheda prabheTavALA pRthvIkAyika jIve che, Aja prakAranA bhedevALA apakAyika tejakAyika ane vAyu kayike paNa hoya che. vanaspati kAyikone saMkSepathI . ... Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam spatikAyikAn saMkSepato darzayati-taNa' ityAdi / 'taNa' taNAni-kuza dIni 'rukkha' vRkSA:-AmrAzokAdikAH 'sabIyagA' sabIjakA:-bIjena saha vidyamAnAra, bIjAni zAligodhUmacaNakAdIni-ete pRthivyAdikA vanaspatyantA jIvA ekendriyA ete paJcava / ataH paraM papThaM trasakArya calanasvabhAvakajIvarUpaM darzayati'aMDaga' . ADajAH-aNDAnAtAH kokilasarIsRpamatsyakacchapAdayaH / tathA'poya' potA evaM jAtAH potajA gajAdayaH / 'jarAU' jarAyujAH-jambAlaveSTitA jAyante gomnussyvaanraadyH| tathA-rasa maMseyaubbhiyA' rasasaMsvedodbhijAH, rasAd vikRta madhurAdiraseSu jAyamAnAH, saMsvedAta-dharmejalAjjAyamAnA yUkA matkuNAdayaH, udbhijjA:-pRthivImudbhidha jAtAH zalamAdayaH, ete paTakAyajIvAH samAkhyAtAH // 8 // mUlam-eehiM chahi kAhiM taM vijaM prijaanniyaa| maNasA kAyavakkeNaM NAraMbhI Na pariggahI // 9 // chAyA---emiH paimiH kAyai stadvidvAn parijJAya / manasA kAyavAkyena nArambhI na parigrahI / 9 / / spati kAyikoM ko saMkSepa se dikhalAte haiM-kuzadarbha Adi tRNa, Ama azoka Adi vRkSa, zAli, gehUM, canA Adi bIja haiN| yaha pRthivIkA. yika se lekara vanaspati kAyika taka pAMcoM prakAra ke jIva ekendriya haiN| inake pazcAt calana svabhAva vAle trasakAya kI gaNanA kI gaI hai| vaha isa prakAra hai-aMDaja-aMDe se utpanna hone pAle, saMsvedaja pasIne se utpanna honevAle jU khaTamala Adi, udbhijja-pRthvIko bheda kara utpanna honevAle zalabha (pataMga) aadi| yaha SaTUkAya ke jIya kahe gaye hai // 8 // satAva-- vigere. tRSya mAmA, ma vigaire vRkSA, zAdI, ghara, caNA vigere bI kahevAya che. A pRthvIkAyikathI laIne vanaspatikAya sudhI pAMca prakAranA jIvo ekendriya kahevAya che. te pachI calana svabhAva vALA trasakAyanI gaNatrI karavAmAM AvI che, te A pramANe che.-aMDaja-IDAmAMthI thavAvALA koyala, sarIsRpa (sApa) matsya-mAchalA kAcabA vigere pitajahAthI vigere jarAyuja ma Nasa, vAnara vigere jeo orathI lapeTAyelA utpanna thAya che. rasaja-vikRta thayelA rasamAMthI utpanna thavAvALA, saMdaja-parasevAmAMthI utpanna thavAvALA jU, mAkaDa, vigere ubhija-pRthvIne bhedIne utpanna thanArA zalabha-(pataMga) vigere A trasakAya che. kahevAya che. 8 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtI anvayArthaH - (vijjaM ) vidvAn sAdhuH (eehiM chahiM kAyehiM) etaiH - upari darzitaiH padbhiH jIvanikAyaigarabhbhaM na kuryAt kintu - 'taM parijANiyA' tat-jIvajAtaM parijJAya - jJaparikSayA jJAtvA (maNasA kAyavaNaM) manasA kAyena vAkyena (NAraMbhI Na pariggahI ) nArammI - ArambhavAn na bhavet na parigrahI- parigrahavAn na bhavet pratyAkhyAna parijJayA tadvipayamArambhaM parigrahaM ca parityajediti // 9 // 'TIkA- 'vi' vidvAn heyopAdeyavivekavAn 'ee' eteH- pUrvakathitaH 'chahiM' paibhiH 'kAyehiM' kAyaiH - sthAvaratrasarUpaiH sukSmavAdaraparyApta kA'paryApta 'ehi hi kAyehiM' ityAdi / zabdArtha -- vijjaM - vidvAna' vidvAn puruSa 'eehi chahiM' kAyehiebhi: SabhiH kAyai:' ina chahI kAryoM kA Arambha na kare 'kiMtu 'taM parijANighA-tAn parijAnIyAt ' inhe jIna jAne tathA 'manasA kAyava pheNaM - manasA kAyena vAkyena' mana vacana, tathA kAyase 'nArambhI na parigahI - nArambhI na parigrahI ' Arambha aura parigraha na kare ||9|| anvayArtha -- vidvAn puruSa mana vacana kAya se ina chaha jIvanikAyoM kA AraMbha na kare, parigraha na kare, inheM jJaparijJA se jAne aura pratyAkhyAna parijJA se AraMbha aura parigraha kA tyAga kare // 1 // TIkArtha -- vidvAn arthAt heya aura upAdeya ke viveka se yukta puruSa pUrvokta chahoM nikAyoM meM se kisI kA bhI Arambha aura parigraha na kare / arthAt prasa sthAvara rUpa sUkSma bAdara paryApta aparyAptaka bheda se 'ehi chahiM kAyehi' tyAhi zabdArtha' - 'vijjaM - vidvAn' zuddhizANI yu35 'ehi chahi' kAyehiM - ebhiH SabhiH kAyaiH mA cha yonA AraMbha na re 12 'ta' parijANiyA-tAn parijAnIyAt tene va samane tathA 'maNasA kAyavakeNaM - mAnasA, phAyena, vAkyena' bhana, vayana tathA ayAthI 'nAraMbhI na parigAhI-nArambhI na pariprahI ' smArabha ane parigraDhuna na karelA anvayA --vidvAn purUSa mana, vacana, ane kAyathI mA cha jIvanIkAceAnA zmArabha na kare. parigraha na kare. teone jJaparijJAthI jANe ane pratyAkhyAna parittAdhI Ara'bha ane parigrahanA tyAga kare lA TIkA--vidvAna arthAt heya ane upAdeyanA vivekavALA purUSa pahelAM hela chae nikAyeAmAMthI keI nA paNa AraMbha, ane parigraha na kare. arthAt nasa sthAvararUpa sUkSma khAdara, paryAptaka aparyAptakanA bhedathI bhinna A jIva Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhino TokA pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam 23 kabhedaminnai jarjIyamamudAyai nArambhI na parigrahI bhavediti agretanena sambandhaH / 'ta' tadetatsarva jIvajAtam parijANiyA' parijJAya-jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA 'maNasA kAyavakkeNaM' manasA kAyena vAkyena manovAkAyaiH 'NAraMbhI' nArammI bhavet 'Na pariggahI' na vA parigrahI bhavet , manovAkAyaireteSAM jIvanikAyAnAmArambhaM parigrahaM ca parityajet / jIvopapaI viSayakapArabhbhaM parigrahaM ca na kuryAt / vidvAn puruSaH etAn paijIva nakAyAn jJaparijJayA jJAtvA, pratyAkhyAnaparizayA eteSAM vinAzamayojakamArabhbhaM parigrahaM ca parityajeta , ArambhaparigrahayorAtmA'hitajanakatvAditi bhAvaH // 9 // mUlam-musAvAdaM bahirddhaM ca uggahaM ca ajaaithaa| satthAdANAiM logaMsi taM vijjaM parijANiyA // 10 // chAyA-mRSAvAdaM vahiddhaM ca avagrahaM cA'yAcittam / zastrAdAnAni loke tadvidvAn parijAnIyAta // 10 // bhinna ina jIva samUhoM kA AraMbha aura parigraha na kare / ina saba jIvoM ko jJaparijJA se jAna kara pratyAkhyAna parijJA se inake AraMbha kA tyAga kara de arthAt inakI sirAdhanAkA tyAga kara de| mana vacana, kAya se inake AraMbha aura parigraha rUpa meM grahaNa karanekA tyAga kre| tAtparya yaha hai-vidvAn puruSa ina SaTjIvanikAyoM ko jJaparijJAse jAna kara pratyAkhyAna parijJA se inakA vinAzaka Arambha aura parigraha na kare, kyoMki AraMbha aura parigraha AtmA ke lie hitakara nahIM hotaa|9| 'musAvAyaM pahica' ityAdi / zabdArtha-'musAvAyaM-mRSAvAdam asatya bolanA 'yahiddha-ghahiddham' samUhone AraMbha ane parigraha na kare. A badhA jene jJaparijJAthI jAne pratyAkhyAna parijJAthI teonA AraMbhane tyAga kare arthAta temanI virAdhanA na kare mana, vacana, ane kAyAthI teone AraMbha ane parigraha rUpathI grahaNa karavAne vyaMga kare. kahevAnuM tAtparya e che ke-vidvAn purUSa A SaDU javanikAne jANIne tene vinAza karavAvALA AraMbha ane parigraha na kare, kemake AraMbha. ane parigraha AtmAne mATe hitakara hotA nathI 'musAvAya pahica' tyahi zahA --'musAvAyaM-mRSAvAdam' asatya mAsa 'bahiddha-bahiddham' bhaithunarnu Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. sattAko anvayArtha:-(musAvAyaM) mRpAvAdam -apatya mApAra maithanam (ugga) avagraham (ajAiyA) ayAcitam , etAni (logaMsi sasthAhApAi) loke zastrAvA. nAni-zastratulyAni karmavandhakAraNAni na (taM vijja pagjiANiyA) vat-enarva vidvAna parijAnIyAt-jJaparijJayA jJAtvA ma-yAkhyAnamajJiyA parityajediti / 10 / ___TIkA-ahiMsA patipAdya mRpAgadAdikaM prAha- sumAvAya' lyAdi / 'gulAvAyaM mRpAvAdam-asatya bhASaNam , tathA-'vahida' iti dezI yazabdo mathanArtha: tena maithunam 'uggahe' avagrahaM parigrahaM ca, tathA-'anAiyA' ayAci m adanA dAnamityarthaH, etAni-asatyabhASaNAdIni mANigaM nirAdhakAni sAkSAt paramparayA methuna sevana karanA uraNa-avagraham' parigraha karanA 'ajAyA-ayA. citam' tathA adattAdAnalenA 'logali satthAdANAI-loke zatrAdAnAni ye saca loka meM zastra ke samAna aura karma vanya kAraNa hai| 'taM vijaM parijANiyA-etat sarva vidvAn parijAnIyAt' vidvAn puruSa jJa parijJAse ise jAnakara pratyAkhyAna parijJAse ise tyAga kare // 10 // ____ anvayArtha--mRSAvAda, maithuna, adattAdAna ko bhI loka meM zAstra ke samAna samajhe / vidvAn inheM jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAna parijJA se tyAga de // 1 // TIkArtha--ahiMsA kA pratipAdana karake mRpAvAda Adi kA kathana karate haiM-asatyabhASaNa, maithuna, parigraha aura adattAdAna, yaha saba sAkSAt yA paramparA se prANiyoM kI virAdhanA karane vAle haiN| ataeva ye sevana 427 'ugAha-avagraham' pari 42vI 'ajAiyA-ayAcitam' tathA mahattadAna se 'logasi satthAdANAI-loke zanAdAnAni' mA mA sabhA za25 sa2mA bhane mandhana 4255 35 che. 'ta' vijaM parijA NiyA-etat sarva vidvAn, parijAnIyAt' vidvAna 535 saparijJAthImAna Meta pratyAbhyAna prijJAthI tene tyAga kare 10thI ' anvayArtha-mRSAvAda, mithuna, parigraha, adattAdAnane paNa lekamAM zastranI babara samajavuM. vidvAna purUSa A badhAne jJapariNAthI jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tyAga kare 10 - - sAnu pratipAdana ne mRSAvA vi. nu, syana 42 ch.asatya bhASaNa, maithuna parigraha, ane adattAdAna A badhA sAkSAt athavA paraMparAthI prANiyenI virAdhanA karavAvALA che. tethI te zastra samAna che. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarthabodhinI TIkA pra. thu. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam vA, tataH 'satthAdANAI' zastrAdAnAni zastrANIva zastrANi, yathA- zarAdi jIvopatApakaM tathA'tyabhASaNAdikamapi, ataeva AdAnAni - AdIyante aSTaprakArakANi karmANi emirisyAjJAnAni karmopAdAnakAraNAni 'logaMsi' loke - ihaloke saMvAre 'se' tadetatsarvavasatyapramukham, 'bijjaM' vidvAn 'parijANiyA' parijAnIyAt, jJayarizayA jJAtvA - pratyAkhyAnaparijJayA sarvamapi tyajet eteSAM svarUpaM kAraNaM kArya ca jAnan vidvAn pariharet iti / nRpAvAdAdikaM sarvameva duHkhajanakatayA zastrabhitra bhayAnaka tathA karmabandhakArakaM cevi jJaparijJayA jJAtvA matyAkhyAnaperi jJayA vidvAn tatparityajediti ||10|| , mUlam - paliMuMcaNaM ayaNaM na thaMDilyaNANi ye / dhUNAdINAI logAMsa, taM vijaM parijAmiyA // 11 // chAyA -- palikkuJcanaM bhajanaJca sthaNDilocchrayaNAni ca / dhUnaessdAnAni loke tadvidvAn parijAnIyAt // 11 // zastra ke samAna hai, kyoMki jaise- bANa (tIra) Adi jIvoM ko saMtApa dete haiM usI prakAra asatya bhASaNa Adi bhI saMtApajanaka hote haiM ataH -eva inakA parihAra karanA ucita hI hai / asatya bhASaNa Adi AdAna haiM arthAt inase ATha prakAra ke karmoM kA bandha hotA hai / medhAvI puruSa ina asatya Adi ke svarUpa, kAraNa evaM kArya ko loka meM jJaparijJAse jAna kara pratyAkhyAna parijJA se tyAga de / abhiprAya yaha hai ki yaha saba mRSAvAda Adi loka meM duHkhajanaka hone se zastra ke samAna bhayAnaka haiM aura karmabandha ke kAraNa haiN| medhAvI puruSa jhaparijJA se use jAnakara pratyAkhyAna parijJA se inakA tyAga karade // 10 // 'paliu caNaM' ityAdi / zabdArtha - - 'paliu caNaM- palikuJcanam' mAyA 'bhayaNaM ca - bhajanaM' kemake jema mANu (tIra) vagere jIvAne saMtApa de che. eja pramANe asatya bhASaNu AdipaNuM duHkha paDe cADe che. tethI tenA tyAga karavA teja ucita che, kahevAnA bhAva e che ke-A mRSAvAda vigere leAkamAM duHkha kAraka hAvAthI zastranI jema bhayakara che. ane karmAMdhanA kAraNu rUpa che medhAvI purUSa jJa rijJAthI tene jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tenA tyAga kare. 510nA 'palicaNaM ' tyAhi zabdArtha- 'paliu caNaM--palikucanam ' bhAyA 'bhayaNaM ca - bhajanaca' bhane dola su0 4 T Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre ___ . anvayArthaH- (paliuMcaNaM) palikuJcanam-mAyAm (ca bhayaNaM) ca-tathA bhajanaM. lomam (thaMDillussayaNANi ya) sthaNDilocchyaNAni ca-krodhamAnau (dhRNa) dhunayaapanaya parityajetyartha , (taM vijja) tadvidvAn (logasi) loke (AdANAI) AdA. nAni-karmavandha kAraNAni (parijANiyA) parijAnIyAt-jJaparijJA jJAtvA pratyAkhyAna parijJayA kapAyAda parityajediti // 11 // ___TIkA-ye kapAyavantaH santi teSAM paJcamahAvratadhAriNAmapi na phalavat , api tu niSphalameva bhavati / ataH kapAyaniropa Avazyaka iti tanirodhayeva darzayati-paliuMcaNaM' palikuJcanA , paritA-samantAt kucyate-vakrIbhAvamApadyate aura lobha 'thaMDillustayaNANi ya-sthaNDilocchyaNAni ca' krodha aura mAnazA 'dhuNa-dhUnaya tyAga karo 'taM vijja-tat vidvAna vidvAna muni 'logali-loke loka 'AdANAI-AdAnAni karmabandhanake kAraNa hai| aisA 'parijANiyA-parijAnIyAt' japarijJAse jAnakara pratyAkhyAnaparikSAle usakA tyAga kare // 11 // anvayArthe--mAyA, lobha, krodha aura mAna kA parityAga kre| medhAvI inheM karmavandhanakA kAraNa jaane| parijJA se inheM jAna kara pratyAkhyAnaparijJA se unakAtyAga de // 11 // TIkArtha-jo kaSAya se yukta haiM, unakA pAMca sahAvratoM ko dhAraNa karanA bhI saphala nahIM, parantu niSphala hI hotA hai| ataeva kaSAyoMko nirodha karanA Avazyaka hai| vahI nirodha yahA~ dikhalAte haiM-jisake kAraNa saba kAryoM meM parikuMcana arthAt vakratA utpanna ho jAtI hai, use 'thaMDillussayaNANi ya-sthaDilocchrayaNAni codha ane bhAnane 'dhuNa-dhunaya' tyAga 4 / 'vinna -tat vidva n' viart muni 'logasi-loke' mA 'AdANAIAdAnAni' 4 saya 4 / 29 che. ye pramANe 'parijANiyA-parijAnIyAt' rUparijJAthI jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare 11 anvayArtha-mAyA, lobha, kola ane mAno tyAga kare. medhAvI tene karma ba dhanuM kAraNa samaje. jJa parijJAthI tene jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare 15 TIkAI-jeo kaSAyathI yukta hoya che, teonuM pAMca mahAvratanuM dhAraNa karavuM paNa saphaLa thatuM nathI. paraMtu niSphaLa ja jAya che. tethI ja kaSAne nirodha kara, jarUrI che. e nirodhaja ahiyA batAvavAmAM Ave che.-jenA kAraNathI saghaLA kAryomAM parikucana arthAt vakapaNuM utpanna thAya che, tene Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarthavodhinI TIkA dhuM. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam kAryANi yena tat parikuJcanam - mAyA - parikuJcanaM hi sarvatratakhaNDakam / tathA'bhayaNaM ca' bhajanaM ca-bhajyate sarvatra AtmA prokriyate prasAdya saMmartha vA yena sa bhajano - lobhaH, tamapi / tathA - 'thaMDillussabaNANi' sthaNDilocchravaNAni, tatra'thaMDilla' sthaNDilaH yasmin kArbonmukhe sati sadasadvivekarAhityAt- AtmA sthaNDilavadbhavati sa sthaNDila:- krodhaH / tathA - 'ussayaNANi' yasyodayena Urdhva zrayati jAtyAdinA darpAdhmAto bhavati puruSaH saH - ucchrayo-mAnaH / sUtre mAnasya bahutvAd bahuvacanam, atra mAyA lobhato'nantaraM krodhamAnayorgrahaNe sautratvAd vyatyayaH, tena krodhamAnamAyAlo bharUpAn kapAyAn 'dhUNa' dhUnaya - apanaya dhUnaya iti kriyApadasya pratyekaM sambandhaH, tena krodhaM dhUnya, mAnaM dhUnaya, mAyAM dhUnaya, loMdhUnayetyarthI bodhyaH / kaSAyAdInAM parityAge'paramapi kAraNa darzayeti etAni parikuJcanAdIni / 'logaMsi' asmin loke 'AdANAI' AdAnAni, etAni i karmavandhakAraNAni varttante, tasmAdetatsvarUpaM sa kAraNakArye jJAtvA 'vijjaM ' vidvAn 'parijANiyA' parijAnIyAt jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAna - -parijJayA parityajedivi // 11 // parikuMcana arthAt mAyA kahate haiN| yaha parikuMcana sabhI vratoM kI virAdhanA karanevAlA hai| bhavana kA artha lobha hai kyoMki yaha AtmA ko bhagna karane vAlA hai / sthaNDila krodha ko kahate haiM, kyoMki ko Ane para AtmA sat asat ke viveka se rahita sthaMDilake samAna ho jAtA hai / ucchraya kA artha hai mAna, kyoMki isake udaya se AtmA jAti Adi ke abhimAna se UMcA caDha jAtA hai ina sabhI kaSAyoM kA tyAga kara denA caahie| kaSAya tyAga kA dUsarA kAraNa dikhalAte hue zAstrakAra kahate hai - yaha karmabandha ko utpanna karane vAle haiN| ata eva medhAvI puruSa inake svarUpa, kAraNa aura karmako jJaparijJA se jAna kara pratyArupAna parijJA se tyAga deve // 11 // pikuMcana athat mAyA kahevAmAM Ave che, A parikrucana sadhaLA tenI virAdhanA karavAvALI che. bhajananA atha le bha che. kemake te AtmAne bhagna karavAvALA che. stha Dila krodhane kahe che, kemake-krodha AvavAthI AtmA sat asattA viveka trinAnA sTaDila jevA thaI jAya che ucchvaya eTale mAna-kemake-tenA udayathI AtmA jAta vagerenA abhimAnathI uMce caDhi jAya che. kaSAyanA tyAganuM bIjuM kAraNu khatAvatAM zAstrakAra he che-A kama madhane utpanna karavA vALu che, tethIja buddhizALI purUSa tenA svarUpa, kAraNu ane karma'ne na pajJathI jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga karI de / / 11 / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAsUtra mUlam dhoyaNaM rayaNaM caiva vaithI kamsavireyaNaM / - vamaNaMjaNapalImathaM taM vijaM prijaanniyaa||12|| - chAyA-dhAvanaM raJjanaM caiva vastikarmavirecanam / / vamanAJjanaM palimanthaM tadvidvAn parijAnIyAt // 12 // anvayArthaH- (dhoyaNaM) dhAvanaM-hastapAdAdInAM vastrANAM prakSAlanam (rayaNaM) raJjanaM hastAdInAm 'vasthIkammaM vireyaNa' vastikarmavirecanam-tatra vastikarma-adhomArgeNa jalApharpaNam (enimA) iti lokamasiddham , virecanam-(julAva) iti masiddham , (vamaNaMjaNa) vamanAJjanam , vamanam-prasiddham , aJjanam-netre kajjalAdikaraNam , tadetatsarvam , (palImaMtha) palimantham-sayamopaghAtakaram (vijja) vidvAn-paNDitaH (parijANiyA) parijAnIyAt-jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA parityajet // 12 // 'dhoyaNaM rayaNaM ceva' ityaadi| zabdArtha--dhoyaNaM-dhAvanam' hAtha paira tathA vastra Adi dhonA 'rayaNaM-raJjanam tathA hastAdiko raMganA patthIkammaM vireyaNaM-ghastikarmaH virecanam bastikama karanA aura virecana 'vamaNaMjaNa-damanAJjanam' davA lekara dAna karanA tathA AkhoM meM aJjana lagAnA ityAdi palimaMthaM malimantha' saMyamako naSTa karanevAle kAryo ko 'vijjaM parijANiyAvidvAn parijAnIyAt vidvAn puruSa samajha ke tyAga kare // 12 // ___anvayArtha-hAtha paga evaM vana Adi kA ghonA, ra ganA, enImA lekara virecana karanA, damana karanA, aMjana lagAnA, ina sabako saMyama kA ghAtaka samajha kara jJAnI puruSa inako tyAga de // 12 // 'dhoyaNa rayaNa cena' chatyAdi zArtha - 'dhoyaNa-dhAvanam' hAya 41 tathA 75 vigaire ghAvA. rayaNaM-rajanam' tathA DAtha vigere 21 / 'batthIkamma vireyaNa-bastikama virecanam' pasti 427 mane vireyana 'camaNaMjana-vamanAlanam' hA sadhana mana -TI 42rI tathA mAyAmAM mAM dAgAyu vigere 'palimatha-palimanthaM' sayabhane nAza 42vAvANA tayAra 'vijaM parijANiyA-vidvAn parijAnIyAt' vidvAn purUSa samajIne tene tyAga kare 1rA anvayArya--hAtha paga ane vastra vigerene dhavA, raMgavA, InimA laIne raca le, ulaTI karavI, kAjaLa lagAvavavuM. A badhAne saMyamanA ghAtaka samajIne jJAni purUSe tene tyAga karavo 12 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam TImA-'dhoyaNaM' dhAvanam-prakSAlanaM zomArtha vastrAdInAm , 'rayaNaM' rAnam istavastrAdInAm , 'vasthIkamma' basisakarma-gudAmArgata udare jalamAnIya tajjalena sAkaM nizzeSamalAnAM bahiniHsAraNaM vasatikarma / 'vireyaNaM' virecanam-vaidyakoktA'bhayAdi cUrNapayogeNAdhomArgato malaniHsAraNam / 'vamaNa' vamanas-aGagulyAdi pravezena bhuktA''hArasya mukhamArgeNa bahini:sAraNam / 'aMjaNaM' aJjanam-zalAkayA netrazomAtha mapI dravyANAM netrayo nikSepaNam ' tadetad dhAvanAdikaM sarvamapi 'palImartha' palimantham-saMpamavighAtakAraNa s , iti jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA parityajen / vastrAdInAM prakSAlanaM raJjanaM vastikarma virecanaM dhamanaM netrA. JjanaM ca saMyamavinAzakAri jJAtvA muniretAnna seveta // 12 // mUlam-gaMdha mallasiMNANaM ca daMtapaMkkhAlaNaM thaa| parigaMgahitthikammaM ca taM vijja prijaanniyaa||13|| TIkArtha-sundaratA ke lie vastra Adi kA prakSAlana karanA, vastra Adi ko raMganA, gudA ke mArga se udara meM jala pahuMcA kara usa jala ke sAtha mala kA bAhara nikAlanA arthAt vastikama karanA, vaidyaka ke anusAra harar3a Adi kA cUrNa khAkara julAba lenA, vamana karanA arthAt aMgulI Adi mukhame rakhakara bhukta AhAra ko mukhase bAhara nikAlanA AkhoM meM aMjana AMjanA, ina saba kAryoM ko saMyama kA vighAtaka samajha kara tyAga denA caahie| abhiprAya yaha hai ki vastra Adi ko dhonA, raMganA, vastIkarma karanA, virecana, yamana aura aMjana lagAnA ina saba ko saMyama kA vinAzaka jAnakara muni unakA sevana na kare unakA tyAga kare // 12 // TIkArtha-suMdara paNa mATe vastra vagerenuM prakSAlana karavuM (dhavuM) raMgavu, gudAnA mArgathI peTamAM jaLa pahocADIne te jaLanI sAthe maLa bahAra kahA have arthAta baritakarma karavuM. vaidyaka pramANe haraDe vigerenuM cUrNa khAIne julAba le, ulaTI karavI arthAt saLI vagere moMmAM rAkhIne bhukta Ahira mUkhathI bahAra kADa mAM aMjana AMjavuM. A saghaLA kAryone sayamanA vighAtaka samajIne tene tyAga karavuM joIe. kahevAne hetu e che ke-vastra vagerene dhovA, raMgavA bastI karma karavuM virecana, vamana, ane aMjana lagADavuM A badhAne saMyamanA vighAtaka sama ane munie tenuM sevana karavuM nahIM arthAt tene tyAga karI de. 12 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 sutrakRtAGgasUtre chAyA - gandhamAlyasnAnAni dantaprakSAlanaM tathA / parigrahastrakarma ca tadvidvAn parijAnIyAt // 13 // anvayArthaH - ( gaMdhama piNANaM ca gandhamAlyasnAnAni ( tahA daMtapakkhA - lagaM) tathA dantaprakSAlanam akAraNam oSadhyAdinA ( ca parigahityikammaM ) parigrahaH- dhanadhAnyAdikasvIkaraNam, striyAH svIkaraNam karma - harakhamaithunAdikarma (taM) (vi) vidvAn heyopAdeyajJAnavAn (parijANiyA) parijAnIyAda - tadetatsabai karmabandhakArakaM jJaparijJayA jJAlA pratyAkhyAnaparijJayA parityajet iti // 13 // TIkA- 'gaMdhamallasiNANaM ca gandhamAlyasnAnAni, gandhAH - koSThapuTAdayaH, mAlya - mallikAdi viziSTapuSpagrathitam, snAnam - dezasarvasnAnam tatra dezasnAnam akAraNamakSinuvAdiprakSAlanaM, sarvasnAnam - sarvAGgapakSAlanam iti gandhamAlya 'malla siNANaM ca' ityAdi / zabdArtha - 'gaMdha mallakhiNANaM ca gandhamAlyasnAnAni' zarIra meM gandha lagAnA tathA puSpamAlA pahinanA evaM snAna karanA 'tahA daMtapakkhAlaNaM tathA daMtaprakSAlanam' tathA dAMtoMko dhonA 'parigahitthikammaM - pari grahastrakarmANi' parigraha rakhanA, strIkA upabhoga karanA tathA hastakarma karanA 'taM cijjaM tat vidvAn' vidvAna muni inako popakA kAraNa jAnakara tyAga kare || 13|| anvayArtha -- zarIra meM sugaMdha lagAnA, mAla dhAraNa karanA, snAna karanA, dAMtoMkA binA kAraNa prakSAlana karanA, dhana dhAnya Adi parigraha ko svIkAra karanA, haratakarma karanA, ina saba ko meghAvI puruSa karmabandha kA kAraNa jAna kara pratyAkhana parijJA se tyAga de || 13|| TIkArtha - - koSTa puTa Adi gaMdha ko, mallikA Adi ke puSpoMse graMthI 'gaMdha mallakhiNANaM ca' ityAhi zabdArtha - 'gaMdha malla siNANaM ca gaMdhamAlyasnAnAni ca ' zarIramAM gaMdha sagADavA tathA puSpabhASA paravI tathA snAna 425 'tahA daMtapakkhALaNaM tathA daMtaprakSA nam tathA hAMtAne ghovA 'parigAhityikamma- parigraha strI karmANi' parigraha 42vA, tathA strI sevana 42vu tathA stambha' ' 'ta vijja' - tat vidvAn' vidvAn muni Ane pApanA kAraNu rUpa samajIne tenA tyAga kare raMgA annayA --zarIramAM suMgadha lagAvavI mALA paheravI snAna karavuM, vinA kAraNa dAMne dhAvA, hastaka karavuM', A badhAne buddhimAna purUSa ka kha'dhanA kAraNu rUpa samajIne pradghAkhyAna parijJAthI tene tyAga kara 5135 TIDArtha - aSTa, puTa, vagere gadhane, bhablika vigere sAthI gUthesI bhAgAne, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a.9 dharmasvarUpanirUpaNam snAnAni 'tahA' tathA-'daMtapakavAlaNaM' - dantaprakSAlanam-akAraNamopadhyAdinA 'pariggahitthikammaM ca parigrahaH, strI, karma ca, tatra parigrahaH-sacittA'cittapadArthAnAM svIkAraH, striyo devamanuSyAdInAm , tatsvIkAraH, karma-istamaithunAdikaraNam / 'ta' tadetatsarva bandhajanakaM saMsAraparyaTane kAraNam / iti jJAtvA 'vijja' vidvAnAtmahitArthI parijANiyA' parijAnIyAt-jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA parityajet // 13 // yULam-uddesiyaM kIyagaDaM ca pAlicaM cerve aahddN| pUyaM aNesaNijnaM ca taM vijaM parijANiyA // 14 // chAyA--audezikaM krItakRtaM ca prAmityaM caivAhRtam / pUyasaneSaNIyaM ca tadvidvAn parijAnIyAt / / 14 / huI mAlA ko, binA kAraNa nena yA bhauMha Adi ke prakSAna rUpa dezasnAna ko tathA sIMga prakSAlana rUpa sarvasmAnako niSkAraNa auSadhi Adise dAMtoMke mAMjane ko tathA parigraha aura hastakarma ko karmabandha kA kAraNa jAna kara unako tyAga de| ye saba karma saMsArabhramaNa ke kAraNa haiN| aisA samajha kara Atmahita kA icchuka puruSa inheM jJaparijJA se jAna kara pratyAkhyAna parijJA se tyAga de // 13 // 'uddesiyaM kIyagaDaM ca' ityaadi| zabdArtha-'uddesiyaM-auddezikA' sAdhuko eka nAma lekara unako deneke liye jo AhAra Adi taiyAra kiyA gayA hai 'kIyagaDaM-krItakRtam' tathA sAdhuke liye jo kharIda kiyA, gayA hai tathA 'pAnicca-prAmiNyam' kAraNa vinA AMkha ane bhamarane ghevArUpa deza snAnane tathA sarvAga prakSAlana rUpa sarvaranAnane, kAraNa vinA esaDa vigerethI dAMtane mAMjavAne tathA parigraha ane hastakamane kamabandhanA kAraNa samajIne tene tyAga kare. A badhA ja karmo saMsAra bhramaNanA kAraNa rUpa che. A pramANe samajIne Atmahitane IcchanArA purUSe jJapirijhathI tene samajIne pratyAkhyAna parijJAthI teo tyAga kara 13 'uddesIyaM kIyagaDaM ca' tyAla zahAtha-'uddesiya-uddezikam' sAdhune maa5| bhATa 2 mA 2 vigaire taiyAra 42pAmA maa0ye| DAya te tathA 'kIyagaDaM-krItakRtam' sAdhuna bhATa marI6 42vAmA mAvata ya ta tathA 'pAmicca-prAmityam' sAdhune AyA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 33 sUtrakRtAgasUtre ___ anvayArthaH-(udetriyaM) audezika-yasya ra syacidevasya mAdho migrAheNa kRtaM tadaude ziram (kIyagaDaM) krItakRtam-sAdhvayaM mUlyena zRtItam (pAmice) pApityamsAdhvarthamanyata unchinnarUpeNA''nItam (ceca AhaDaM) caivAhanam-pAya yat gRhasthena sammukhamAnInam (pUyaM) yUyam-prAdhAmaviyasaMpRkta zudranayAtrA prayama (aNesaNijja) anepaNIyam-azundram (taM) tatsarvana (vijja) vidvAn pagjiANiyA) parijAnIyAt-aparijJayA jhAlyA pratyAradazana rijJA parinyajeviti // 14 // . TIkA-'uddesiya' audde zirAm-yaM kamapyekaM sAdhumuddizya yahAhArapAna vastra pAtravamatyAdi nimittaM tadodezikam 'kIyagaDaM' krInakRnam-sAdhvartha yadvasnu mulyesAdhu ko dene ke liye jo dUsare se udhAra liyA gayA hai 'ceca AhaDaMcaitra AhRtam' tathA mAdhuko dene ke liye jo gRhayo ke hArA lAyA havA hai 'pUrya-pUyam' jo AdhAkI AhAra le milA huvA hai 'aNesaNijja-amepaNIyam' tathA jo AhAra, koI bhI dopase yukta azaddha hai 'taM-tat' usako 'vijja-vidvAn vidvAn muni 'parijANiyA-parijAnI yAt' jJaparijJAle jAnakAra pratyAkhyAna parijJAle tyAga kare // 14 // anvayArtha--auddezika, krItakRta, prAmitya, Ahana, pUya aura ane. SaNIya AhAra ko medhAvI jJaparijJA se jAne aura pratyAkhyAna parijJA se unako tyAga de // 14 // TIkArtha--jo AhAra pAnI vasla pAtra evaM upAzraya Adi kisI eka sAdhu ke uddezya se nirmita kiyA gayA ho, vaha auddezika kaha lAtA bhATa 2 bhAtanI pAsathI udhAra devAmA mAvesa ya ta 'ceva AiDaM-caiva AdatanuM tathA sAdhune ApavA mATe gRhastha dvArA lAvavAmAM Avela hoya tathA 'pRya-pUyam' 2 mAghArI mADArathI bhaNe hAya 'aNesaNija'-anepaNI yam' tathA re mAhA I para hoSa vANA DAya bhane azuddha hAya 'taM-tat' tara 'vijja-vidvon' vidvAn bhuni 'parijANiyA-parijAnIyAt' / parikSAthI jANune pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare. 14 anvayArtha-mIdeza4, 4ItakRta, prAbhitya, mahata pUya bhane bhanepAya, AhArane medhAvI purUSa rUpariNAthI tene jANe ane pratyAkhyAna parivAthI - to tyA 42, // 14 // TIkArya-je AhAra, pANI, vastra, pAtra ane upAzraya vigere kaI eka sAdhune uddezIne banAvavAmAM Avela hoya, tene zika kahevAmAM Ave che, Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a.9 dharmasvarUpanirUpaNam nA''nItA, tathA-'pAmicce' prAmityam-sAdhave dAtuecchinnakaM gRhItam / tathA-'AiDaM' Ahatam-sAthave dAtuM sAdhusamukhamAnItaM tathA-'pUrya' pUyam-AdhA) kaviyanasaMyuktam-zuddhe'pi AhAre ApAkarmAhArasya milanaM pUlikam 'aNesaNija aneSaNIyam-zaddhitAdidopeja yuktam 'vijja' vidvAn 'taM tatsarvamapi saMyayA'nu. pakAritayA saMhArakAraNatayA ca-jJaparijayA jhAldA pratyAkhyAnaparijJayA 'parijANiyA' parijAnIyAt-parityajet iti // 14 // mUlam-zANi bhavikharAgaM cha vidhaaykaalgN| uccholaNaM ca kakaM ca ta viparijaAliyA 3315 // chAvA-AzUni makSirAgaM ca mRddhaghumaghAtakarma sam / uccholana ca jhalkaM ca tadvidvAt parijAnIyAt // 15 // hai| sAdhu ke lie mUlya cukA kara kharIdI huI vastu krItana kahalAtI hai| sAdhu ko dene ke lie udhAra lI huI dhamnu prAlitya kahalAtI hai / sAdhu ko deneke lie usake sAmane lAI huI AhArAdi vastu AhRtaM kahI jAtI hai| jisameM AdhAkarmI kA kucha bhAga milA ho use pUrtika yA pUdha kahate haiN| jo zakti Adi kisI bhI doSa se yukta ho, vaha aneSaNIya kahalAtI hai| medhAvI puruSa ina saba ko saMyama meM anupakArI (saMthala kA ghAtaka) aura saMsAra kA kAraNa jAna kara parityAga kara de // 14 // 'ANi makkhirAga ca' ityaadi| zabdArtha-ANi-AzUnam' rasAyana Adi khAkara zarIrako sthUla banAnA 'akkhirAga ca-akSirAgaca' tathA zobhAke liye netra meM sAdhune mATe mUlya cUkavIne kharIdelI vastu kayakata kahevAya che. sAdhune ApavA mATe udhAra lIdhela vastu prApatya kahevAya che, sAdhune ApavA mATe tenI sAme lAvavAmAM Avela AhAra vigere vastu Ahuta kahevAmAM Ave che. jemAM AdhArmine kaMIka bhAga mAnya hoya tene pUtika athavA pUya kahe che, je zaMkita Adi kaI paNa dezathI yukta hoya te aneSaNaya kahevAya che, medhAvI purUSe A badhAne saMyamamAM anupakArI arthAta saMyamanA ghAtaka ane saMsAnA kAraNa rUpa mAnIne tene tyAga kara. 14 'AsUNi makkhirAga ca' tyAdi zahAtha-'AsUNi-Azanam' (sAya vigere pAne 122 sthUla-mA manAtu 'akkhirAga' ca-akSirogaca' tathA zAma bhATe mAmabhai Hiroy Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcakRtAstre / mayArthaH- (ANi) Azuni-ghRtapAnAdinA zarIrasthaulIkaraNam , tathA(akkhirAgaM) akSiraJjam-netraraJjanam (giddhRvaghAyakammagaM) gRddhayupaghAtakarmakam gRddhi garya-gRddhibhAvakaraNam upaghAtakarma-upakArakriyA (uccholaNaM ca) ucchochanaM ca-ayatnataH udakena punaH punaH hastapAdaprakSAlanam (kaka) kalkaM ca lodhrAdi dravyeNa zarIrasyodvartanakaraNam (taM) tadevatsarvam (vijja) vidvAn (parijANiyA) parijAnIyAta-jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJamA parityajediti // 15 // ____TIkA-'AsarNi' Ani-ghRtapAnAdinA makaradhvajAdirasAyanikaoNpadhivizeSeNa ca zArIrikavalasaMrddhanam , 'avizvarAga' akSirAgam-akSNoH rAgamanjana lagAnA 'gidhuvAghAdhakammarga-gRhayupaghAtakarma kam' tathA zabdAdi viSayoM meM Asakta holA, evaM jisa karma jIvAkA ghAta hotA hai use karanA 'uccholaNaM ca-uccholanaMca' ayatna pUrvaka ThaMDA pAnIle hastapAda Adi kA bAra bAra dhonA tathA 'ma-kalkam' haldI Adise zarIra meM pIThI lagAnA 'taM vijjaM parijANiyA-tat vidvAn parijAnIyAt' ina sabhIko vidvAn muni jJaparijJAse saMsAra bhramaNakA kAraNarUpa samajha kara pratyAkhyAna parijJAse usa kA tyAga kareM // 15 // ___ anvayArtha-ghRtapAna Adi karake zarIra ko sthUla ghanonA, netroMko raMganA, gRddhibhAva karano, apakAra karanA, ghArabAra hAtha pAMva dhonA, zarIra kA ughaTana karanA ina saba ko medhAdI puruSa jJaparijJA se jAna phara pratyAkhyAna parijJA se tyAga de||15|| TIkArtha--ghRtapAna Adi karake tathA kasturI makaradhvaja Adi rAsAMir giddhRvadhAyakammagaM-gRddhathupaghAtakarmakam' tathA zAha viSayomA bhAsata ya tathA 2 mAthI vAna dhAta thAya te 4 420'. 'uccho. laNaM ca-uccholana ca' yatna vinA 4 pAthI sAtha, 5, vigaire dhApA tathA 'kapha-kalkam' sahara viSayI zarIramA pAhI yApI-gAvI 'taM vija parijANiyA-tat vidvAn parijAnIyAt' mA pradhAna vidvAna muni / parikSAthI saMsAra bhramaNanA kAraNarUpa samajIne pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare 15 anvayArtha-vRtapAna vigere karIne zarIrane sthULa banAvavuM. AMkhane raMgavI. mRddhi bhAva (Asakti) rAkha, vAraMvAra hAtha paga devA, zarIrane zaNagAravuM. A badhAne DAhyo purUSa jJa pariNAthI jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare che1pa TriIkAI-vRtapAna vigere karIne tathA kasturI, makavija vigere rasAyanika Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhI TIkA pra. thu. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam aJjanAdikam - netrayoH kajjalAdiprakSepaNam, tathA 'gidhuvadhAyakammarga' gRddhaghupaghAtakarmakam - apakAriNAM mantrAdiprayogeNa hananam / 'uccholaNaM ca' uccholanamudakena akAraNaM hastapAdAnInAM punaH punaH prakSAlanam / tathA-'karka' kalkam - yena lodhAdi dravyavizeSeNa zarIrasyodvarttanaM kriyate tat kalkam | 'vi' vidvAn - heyopAdeyajJAnavAn 'vaM' tadetatsarvaM pUrvoktaM bandhanAya zrantIti, 'parijANiyA' parijAnIyAt- jJaparijJayA jhAlyA pratyAkhyAnaparijJayA parityajedAtmahitArthI iti| 15 / mUlam - saMpaMsArI ke kiritha pariNAyataNANi ya / .. sAgariyaM ca piMDa ca taM vijjaM parijANiyA // 16 // chAyA - saMprasArI kRtakriyaH praznasyAyatanAni ca / sAgArikaM ca piNDaM ca tadvidvAn parijAnIyAt // 16 // yanika auSadhoM kA sevana karake zArIrika bala kI vRddhi karanA arthAt jisase bahuta balavAn bana jAya aisA upAya karanA, yA ahaMkAra meM cUra honA, netroM meM kAjala yA surakhA DAlanA, apakArI kA maMtra Adi kA prayoga karake bAta karanA, niSkAraNa jala se bAra bAra hAtha paga Adi dhonA aura ubaTana karanA, ina saba ko medhAvI jJaparijJA se karmabandhana kA kAraNa jAna kara pratyAkhyAna parijJA se tyAga de ||15|| 'saMpasArI kaya karie' ityAdi / zabdArtha - - ' saMpasArI - saMprasArI' asaMyatoM ke sAtha sAdhuko saMsAra kI bAteM karanA 'kirie kRtakriyaH' asaMyama ke anuSThAnakI prazaMsA karanA 'pariNAyataNANi ya-praznasyAyatanAni ca' tathA jyotiSa saMbaMdhI auSadhAtu sevana karIne zArIrika baLane vadhAravuM arthAt jenAthI ghaNA khaLavAt khanI javAya tevA upAya karavA, athavA ahaMkAramAM cakacUra rahevu. AMkhamAM kAjaLa athavA surame AMjave. matra vigere prayAga karIne apakA rInA ghAta karavA. kAraNa vagara vAraMvAra pANIthI hAtha paga dheAvA. ane zarIrane zaNagAravuM. A badhAne medhAvI purUSa jJa parijJAthI karma anyanuM kAraNa samajIne pratyAkhyAna parijJAthI tenA tyAga kare 51pappA 'saMpasArI kAyakirie ' tyiAhi zabdArtha -'sapasArI-saMprasArI' asaMyatAnI sAthai sAdhuye sauMsAranI vAtA 42vI 'kkayakirie-kRtakriyaH' asayabhanA anuSThAnanA vAyu 42vA 'pakSiNAyataNANi ya-- praznasyAyatanAni ca' tathA jyotiSa saMbaMdhI anonA (uttara bhAvA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' mamatAi - anvayArthaH-(saMpasArI) saMpasArI-saMmasAra:-asaMyatena gRhasthena sArva sAMsArikavicArakaraNam tadvAn evam- (kayakirie) kRtakriyA-hatA kriyA asaMyamAnuSThAnaprazaMsArUpA yena sa tathAbhUtaH nathA-(pasigAyataNANi ya) praznasyAyatanAni ca-praznasya-sAMsArikAprasAderAyatanam-AviSkaraNaM kathanamityarthaH (sAgAriyaM ca piMDaM ca) sAgArikaM ca piNDaM ca-sAgArikamya zacyAvarasya piNDa. mAhAram (ta) tadetatsarvam (vijja) vidvAn (parijANiyA) parijAnIyAt-parijhayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA parityajet / / 16 / / TIkA-'saMpasArI' saMmasArI-asaMyatapuruSaH sArdham saMprasAraH-paricayaHparyAlocanaM saavdhrmvicaar|, emasaMyamAnuSThAnaM pati sAMsArikaviSayasya upapezAdidAnam tadvAn saMpasArIni kathyate / tathA-'kayakirie' kRtakriyaHpraznoM ke uttara denA 'sAgAriyaM ca viDaM gha-sAgArikaM ca piGa' garayAtara piMDa 'taM-tat' ye sapa 'vijja-vidvAn vidvAna buni 'parijANiyA-parijAnIyAt' jJaparijJAse jAnakara ke pratyAkhyAna parijJAle usakA tyAga kareM // 16 // anvayArtha-gRhastha ke sAtha sAMsArika vicAra karanA, asaMyamAnu dhAna kI prazaMsA karanA, saMsAra vyavahAra saMbaMdhI praznoM kA kAma karanA zatira' kA AhAra grahaNa karanA, ina saba ko medhAvI japarijJA le jIna kara pratyAkhyAna parijJA se tyAga kare // 16 // - , TIkArtha-alaMyatrI puruSoM ke sAtha gADha paricaya karanA vicAravi. :marza karanA, sAmantra kAryo kA vicAra karanA evaM asaMyama saMbaMdhI upadeza denA laMprasAraNa pAilAtA hai| 'pahata sundara makAna banAyA ityAdi 'sAgAriya ca piMDaMca-sAgArikaM ca piMDaM ca' zayyAta2 vi 'ta-tat' mA pradhAna 'vijja-vidvAn' viddhana muni parijANiyA-parijAnIyAt' / parikSAthI jIne pratyAkhyAna pariNAthI tene tyAga . 16 anvayArca-gRhasthanI sAthe saMsArika vicAra kara. asaMyamAnuSThAnanI prazaMsA karavI, saMsAra vyavahAra saMbaMdhI praznonuM kathana karavuM. zayyAtarane AhAra grahaNa karavo, A badhAne buddhimAna purUSa jJa parivAthI jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare 16 TIkAI-asaMyamI purUSanI sAthe gADha paricaya kare, vicAra vimarza kara, sAvadha kAryane vicAra kare ane asaMyama saMbaMdhI upadeza Apa te saMprasAraNa kahevAya che. "ghaNuM ja suMdara makAna banAvyuM vigere prakArathI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3G samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam kRtA-saMpAditA zobhanA gRhakaraNAdikA kriyA yena sA-kRtakriyaH / tathA-'pasiNAyataNANi ca praznarayAgatAni va-AyatananAviNyAraNaM kathanam-ethAvivakSitAinanirNayakaraNAni athaza lauzikAnAM paraspadavyavahAre mithyAzAstramaMzaye cA prazne sani yathAvasthitArthakathanadvAreNa nirNayakaraNAni / tathA-'sAgAriyaM ca piMDa ca sAgArikaM ca piNDaM ca, sAgArikA-zayyAsara stasya piNDamAhArAdikam / athavA sAgArirUpiNDam-jugupsitanupiNDaM yA 'ta' tat-tadetatsa vandhakAraNatvena 'vijja' vidvAn 'parijANiyA' parijAnIyAt-jJaparijJayA jJAtvA matyAkhyAnaparijJayA parityajet iti // amadbhiH saha sAMsArikavA lApakA, tathA'saMyatA'nuSThAnasya prazaMsAkArakazca na bhavet tathA-praznazAstra sambandhi praznottarAdikaM, zayyAtarasya piNDAdikaM vA vidvAna parityajediti bhAvaH // 16 // prakAra se asaMyamI ke kArya kI prazaMsA karanA, saMsAra saMbaMdhI praznoM kA uttara denA, athavA laukika janoM ke pArasparika vyavahAra meM yA mithyA zAstra ke viSaya meM saMzaya hone para use dUra karane ke lie nirNaya denA, zayyAtara kA AhAra Adi lenA yA dhRNita kula kA AhAra lenA, ina saba ko medhAvI bandha kA kAraNa jAna kara pratyAkhyAnaparijJA se tyAga de| Azaya yaha hai-asatpuruSoM ke sAtha sAMsArika dAtAlApa karanA, asaMyamalaya anuSThAna kI prazaMsA karanA, gaNita Adi laukika zAstra saMbaMdhI praznoM kA uttara denA aura zayyAtara kA arthAt jisake ghara meM ThaharA ho usakA AhAra lenA, ina sabako karmapandha kA kAraNa jAna kara jJAnI puruSa unakA parityAga kara dekheM // 16 // asaMyamInA kAryanI prazaMsA karavI, saMsAra saMbadhI praznano uttara Apo athavA laukika janonA paraspararnA vyavahAramAM athavA mithyA zAstranA saMbaMba dhamAM saMzaya thAya tyAre tene dUra karavA mATe nirNaya Apa, zayyAtarano AhAra vigere grahaNa kare, athavA nindrita kuLane AhAra le A badhAne bandhanuM kAraNa samajIne pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare. kahevAno Azaya e che ke-apurUnI sAthe saMsAra saMbaMdhI vAta. lApa karavo, asaMyamavALA anuSThAnanI praza sA karavI gaNita vigere laukika zAstra saMbadhI praznano uttara Ape ane zayyAtarane arthAtuM, jenA gharamAM rahyA hoya tene AhAra le, A badhAne karmabaMdhanuM kAraNa samajIne jJAnI purUSe tene tyAga karavo. 1dA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre 38 10 sUlam - aTThAvayaM ne sikkhijA vehAIyaM va No vae / hRtthakammaM vivAyaM ca taM vijjaM parijoNiyA // 17 // chAyA - aSTApadaM na zikSeta vedhAtItaJca no vadet / hastaka vivAdaM ca tadvidvAn parijAnIyAt // 17 // // anyayArthaH -- ( ahAvayaM na sikkhijjA) aSTApadaM dhUtakrIDArUpaM na zikSetanA'bhyaset, (behAIyaM ca No vae) vedhAtItam adharmapradhAnaM vaco no vadet / (hatthakammaM) hastakarma - kalahAdikam ( vinAyaM ca ) vivAdaM ya-zuSkavAdaM na kuryAt (taM) tadetad aTTApadAdikaM saMsArakAraNamiti (vijjaM ) vidvAn (parijANiyA ) parijAnIyAt- jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA parityajediti // 17 // 'agrai na' ityAdi / zabdArtha - - ' aTThAvayaM na khikkhijjA - aSTApadaM na zikSeta ' sAdhu juA khelane kA abhyAsa na kare ' vehAIyaM ca No jae - veSAtItazca na vadet' jo ' bAta adharma pradhAna ho arthAt dharma viruddha ho ailI bAta na bole 'hattha - kammaM - hastakarma' hastakarma arthAt kalaha vigairaha tathA 'vivArya - vivAdaM ' vivAda na kare 'taM- tat' sAdhu ina bAtoM ko saMsAra bhramaNa kA kAraNa jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAna parijJA se usakA tyAga kareM // 17 // anya pArtha-sAdhu aSTApada arthAt dyUta Adi kA yA cANakya zAstra Adi kA abhyAsa na kare / adharma pradhAna vacanoM kA prayoga na kare / hastakarma tathA vivAda arthAt zuSkavAda Adi na kre| yaha saba saMsAra ke kAraNa haiM, isa prakAra jAna kara medhAvI pratyAkhyAnaparijJA se unakA tyAga deve // 17 // 'aTThAvayaM na' ityAdi zabdArtha -- 'aTThAvayaM na sikkhijjA - aSTApadaM na zikSeta' sAdhu jugAra 25vAno masya sa na ure. 'vehAiyaM ca No vaevedhAtItaJca na vadet' ne vAta adhama pradhAna hAya eTale ke dharma virUddha hAya evI vAta na khAle 'gha kammaM - hastakarma' stambha arthAt yo vigere tathA 'vivAya vivAda' vAda vivAda na kare 'ta'-tat'sAdhu A saghaLI vAtene jJaparajJAthI saMsAra bhramaNanA kAraNa rUpa mAnIne pratyAkhyAna parijJAthI tenA tyAga kare 517nA anvayA--sAdhue, aSTApadya arthAt dyUta vigerenA athavA cANakaya zAstra vigerenA abhyAsa na karave. adhama pradhAna vacanAnA pracega na karavA. harata karmo tathA vizvAda arthAt zuSkavAda vigere na kare. A badhuM sasAranA kAraNa rUpa che. A rIte samajIne medhAvI purUSe jJarijJAthI tene anatha nuM kAraNa jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tenA tyAga karavA. 517nA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArtha bodhinI TIkA pra. zu. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam 39 TIkA - 'aTThAvayaM' aSTApadam - dyUtakrIDAvizeSastam 'na sikkhijjA' na zikSeta - yUtakrIDAM na kuryAd nApi pUrvazikSitamanuzIlayet 'vedAIyaM ca ' vedhAtItaM ca vedha dharmAstasmAdatItaM saddharmA'nuvedhAtItam, yadvA-adharmapradhAnakaM vacanajAtam 'No vae' no vadet- dharmapradhAnakaM vacanaM naivoccAraNIyam / 'itthakammai' dastakarma - svyApAramadhAnakaM karma - kalahaM na kuryAt kuceSTitaM vA / tathA-'vivArya ca' vivAdaM ca - viruddhaM vAdaM zuSkacarcAm vivaNDAmadhAnakavacanajAtaM naiva saMvAdayet 'a' tatsarvam 'vijjaM' vidvAna 'parijANiyA' parijAnIyAt / dyUtakrIDanakAdi sarvamevAdharmajanakatayA saMsArakAraNamiti jJaparijJayA jhAlA pratyAkhyAnaparijJayA parityajediti / uktaJzca , 'dhUtA'bhyAsastathA'dharmapradhAnavacanaM bahu | kalahaH zuSkavAdaca sarvo hi bhavakAraNam ||1|| || 17 // TIkArtha -- jisameM ATha pada hote haiM vaha eka prakAra kA chUna hai / usakA abhyAsa karanA arthAt vyUtakrIDA karanA yA pUrvazikSita dyUtakrIr3A kA anuzIlana karanA yogya nahIM hai / jo dharma se anugata na ho yA jisameM adharmakI pradhAnatA ho, aisA vacana nahIM bolanA cAhie | hasta pradhAna karma yA kuceSTA na kare / zuSka carcA yA vitaNDAvAda bhI nahIM karanA cAhie / yaha saba yUtakrIr3A Adi adharmajanaka hone se saMsAra ke kAraNa haiM aisA jJaparijJA se jAna kara pratyAkhyAna parijJA se unako tyAga de / kahA bhI hai- 'yUtA'bhyAsastathA'dharma' ityAdi / yUta kA abhyAsa, adharmapradhAna vacana, kalaha aura zuSkavAda ye saba saMsAra ke kAraNa haiM // 1 // // 17 // TIkAtha--jemAM ATha pada hAya A eka prakAranuM dyUta jugAra che, tenA abhyAsa karavA arthAt dyUta-krIDA karavI athavA pahelAM zikhavADela dUtakrIDAnuM anuzIlana karavuM cagya nathI. je dha'ne anukULa na heAya, athavA jemAM adhamanuM pradhAnapaNu' hAya, evA vacanA na khAlavA oie. hasta pradhAna kama" athavA ku ceSTA karavI nahI' A badhu' dyUta krIDA vigere adhanA kAraNu rUpa hovAthI sa'sAranA kAraNu rUpa che, e pramANe jJarijJAthI jANIne pratyAkhyAna pari sAthI tenA tyAga 42 4 che hai- dyUtA'bhyAsastathA'dharma tyAhi ghUtanA abhyAsa karavA, adhama pradhAna vacana, kalaha ane zuSkavAda A saghaLuM sa'sAranA kAraNu rUpa che. 17) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 sUtrakRtAGgasUtre mUlam-pANahAo e chasaMca, NAleyaM vaaliirnn| parakIriyaM anca manaM ca taM dilaM parijANiyA // 18 // chAyA-upAnahI ca chatraM ca, bAlikaM vAlapajanam / parakriyAmanyo'bhyaM ca tada vidvAnna parijAtIyA // 18 // anvayArthaH-(pANahAo ya) upAnahI va (chattaM ca) chatraM ca (nAliyaM) nAlijhamzUtakrIDAvizeSam (bAlavIyaNa) vAlajyajanam, bAlai yUrapicchai nirmitaM vyajanam (annamanna) anyo'yaM paramparam (paraphiriyaM va) parakriyAm-parasparato'nyasaMpAdhAmanyaH karoti tathA-paraniSpAdyAM parakriyAmiti (2) tata-etatsarvam (vija) vidvAn (parijANiyA) parijAnIyAt-jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA tyajediti // 18 // 'pANahAo ya chattaM ca' ityaadi| zabdArtha-pANahAo ya-upAnahI ca' jUtA pahananA 'chattaM-chatram' chAtA lagAnA 'nAliyaM-mAlika' jUbhA khelanA cAlavIyaNaM-bAlavyajanam' mayUrapiccha nirmita paMkhA Adile pavana karanA lathA 'annamannaM-anyo unyA paraspara kI 'parakiriya-parakriyA' eka dUsare kI kriyA 'taMtata' usako vijja-vidvAn vidvAn sAdhu parijANiyA-parijAnIyAta' jJa parijJArate jAnakara pratyAradhAna parijJA se usakA tyAga kare // 18 // anvayArtha-~pArakhI pahananA, chatarI lagAnA, nAlika juA khelanA, mayUra piccha Adi ke ghane paMkhe kA upayoga karanA aura anyonyakriyA karanA arthAt eka ke dvArA karaNIya kriyA dUsarA kare aura dUsare ke karane kI pahalA kare-ina saba ko medhAvI saMsArabandha ke kAraNarUpa jAna kara unako tyAga de // 18 // 'pANahAo ya chattaM ca' tyA Avat-pANahAo ya-upAnahauca' / 52v| 'chattaM-chatram' chatrI dhAraNa 42vI 'nAliya-tAlikam' nusAra 2mA 'bAlavIyaNaM-bAlavyajanas' mAranA pAthI manApAmA mAvasa 5 vizthI pavana nAma tathA annamannaManyo'nyam' se bhIganI 'parakiriyaM-parakriyAM' meM bhIlanI liya. 'taM-tat' te 'vina-vidvAn' vidvAn sAdhu 'parijANiyA-parijAnIyAt' jJaparijJAthI jANune pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare 18 anyavArtha-pagarakhA paheravA, chatrI lagAvavI, jugAra khela, meranA pIchA vigerethI banAvelA paMkhAne upaga kare tathA anya anya kriyA karavI arthAt ekane karavAnI kriyA bIje kare ane bIjAne karavAnI kriyA pahele kare A badhAne samajIne DAhyo purUSa tene tyAga kare. 18 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam TIkA- 'pANahAo ya' upAnahau ca upalakSaNatvAt kASThapAdukAdInAmapi grahaNam, 'chataM' chapa-pariddham, 'jAliye' nAlikae - yUtakrIDAvizeSam, 'vAla vIyaNaM' vAlavyajanam - cAle mayUra picchikAdibhiH saMpAditaM cAlavyajanam 'paMkhA' itilokaprasiddham 'parapIriyaM parakSipAm parasya sambandhinI kriyA kuceSTA rUpA vAm 'ammalannaM' anyo'nyaM parasaparae-- parasparakriyamANAM kriyAn 'taM' tat sam 'vijjaM' vidvAna 'parijANiyA' parijAnIyAt, eksarvamazeSaM jJaparikSayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA pariharet / uktaJca - 'upAnaddhAraNaM dyUtakrIDanaM dhAraNa etadadvi vyatihRtya vrajet sunI ||1|| iti ||18|| mUlam - uccAraM pAsavaNaM harisu meM kare guNI / virthaDeNa vAvi sAhahu NIyasena kepAi vi // 19 // chAyA - uccAraM prasravaNaM hariteSu na kuryAnmuniH / funda nApi saMhRtya vAcameva kadAcidapi // 19 // TIkArtha- 'pANahAo' kA artha hai camar3e se bane pAdatrANa kintu upala kSaNa se kASThapAdukA (khaDAU) Adi bhI inameM samAviSTa hotI hai| isI prakAra chatra, nAlika (cUtakIr3A), vAloM Adi kA banA paMkhA, parakriyA ( para saMbadhI kriyA) tathA anyonya kriyA arthAt kriyAoM kA vyatyaya, ina saba ko medhAvI jJaparijJA se anartha kA mUla jAne aura pratyAkhyAna parijJA se unako tyAga deN| kahA bhI hai- 'upAnadvAraNaM dyUte' ityAdi / paMkhA 'pArakhI pahananA, dyUta krIDA karanA, chAtA dhAraNa karanA, calAnA, ityAdi ko tyAga kara jJAnI puruSa saMyama kA anuSThAna kare // 1 // // 18 // j TIDAMtha - 'pANahAo' nA artha thAmaDAthI manAvesa garabhA arthAt bheMDA e pramANe che, paraMtu upalakSaNathI lAkaDAnI pAdukA-cAkhaDI vigere paNa tenAthI zraDuSu thAya che. zena abhAye chatra, nAsika (dhUtaDIDa) vAjA vija rainA banAvela pa'khA, parikrayA (parasa'ba'dhI kriyA) tathA anyAnya kriyA arthAt kriyAonA vyatyaya pheraphAra A saghaLAne medhAvI-DAhyo purUSa jJarijJAthI anarthakAraka jANIne ane pratyAkhyAna parijJAthI tenA tyAga kare. kahyuM paNa che-upAnaddhAraNa dyUta' ityAdi yagaramA caDeravA, dhUtahiyA 42vI, chatrI dhAraSya karavI. pa'khA calAvavA, vigerenA tyAga karIne jJAnI purUSa saMyamanu anuSThAna re // 1 // // 18 // sU0 6 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAsUtre ____ anvayArthaH-(muNI) muniH-sAdhuH (uccAra) uccAram-purIpotsargam (pAsavarNa) prasravaNam-(hariemu Na kare) haritepu-bIjAdiSu upari na kuryAt (sAiTu) saMhatyadhojAdikamapanIya (viyaDega vAvi) vikaTena-vigatajIvenApyukena (kayAvi) kadAcidapi (NAyayejjA) nAcamena-na nilepanaM kuryAditi // 19 // TIkA-'muNI' muni:-jinanAcanAmanAta 'harita' hariteSu upari vIjepu vA yAni sthAnAni harinavIna disaMAni tAzamale 'uccAraM' purIpaparityAgam 'pAsavaNaM' prastravaNam 'Na bare na kuryAt 'sATu' saMhRtya haritadIjAdikaM cApanIyA'pi tatra sthAne 'viyaDhega' kaTera-gadhirAjalena 'vAvi' vA'pi 'kayAi vi' kadAcidapi kathamapi 'NAyamenA' nAcameva zaucamapi na kuryAt / / 19 / / / 'uccAraM pAsavarNa' ityaadi| zabdArtha--'muNI-muniH' lAdhu 'uccAra-uccAram' purIpotsargauccAra 'pAsavaNaM-prastravaNaM' pezAdha hariesuNa pa.re-hariteSu na kuryAt' harita vanaspati meM na kareM 'sAhaTu-saMhasya bIja Adiko haTAkara 'viyaDeNa vAvi-vikaTena vApi' acitta jalalebhI kayAi vi-kadAcidapi' kisI samayabhI 'NAyamejjA-nAcAmeta' Acamana na kare // 19 // anvayArtha-muni bIjAdi vanaspatikAya para uccAra pAsavaNa kA syAga na kare aura pIja Adi ko haTA kara acitta jala se kadApi bhAcamana na kare // 19 // TIkArtha-jina vacanoM kA manana karane vAlA muli bIja Adi dhanaspati para yA usase yukta sthAna para uccAra aura pAsavaNa' prasravaNa kA / 'uccAraM pAsavaNaM' tyA ____zA-'muNI-muniH' sAdhu 'uccAraM-uccAram' purIvAtmA-zarIrabhalatyAga 'pAsavaNaM-prasavaNaM' peya 'haripasu Na phare-haritepu na phuryAt' lIlAtarI panapatimA na 42. 'sAhaTu-saMhatya' bhI virene mase DIne 'viyaDeNa vAvivikaTena vApi' asthitta pANIthI 5 'jhyAi vi-idAcidapi' / 5 samaye 'NAyamejjA-nAcAmeta' yamana na 42. // 16 // makyA-mI vigare mastisaya 52 bhuni yA2 prasavaya (bhaja-bhUtra) ne tyAga na kare ane bI vigerene haTAvIne acitta jalanuM kadApi Acamana na kare. 1lA ke TIkAI-jInavacananuM manana karavAvALA munie bIja vigere vanaspati para athavA tenAthI yukta sthAna para uccAra (malatyAga) ane prasavaNa Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAstre , anvayArthaH-(muNI) muniH-sAdhuH (uccAra) uccAram-purIpotsargam (pAsavaNaM) prasravaNam-(hariemu Na kare) haritepu-bIjAdiSu upari na kuryAt (sAhala) saMhRtyabIjAdikamapanIya (viyaDega vAvi) vikaTeza-vigatajIvenApyukena (kayAvi) kadAcidapi (NAyamenA) nAvota-na nirlepA kuryAditi // 19 // TIkA-'muNI' muni:-jinavacanamanatAto 'haripamu' hariteSu upari vIjepu vA yAni sthAnAni haritavIja saMkulAni nAzasthaLe 'uccAra' purIpaparityAgam 'pAsavaNe' pralavaNam 'Na kare na kuryAda sAhaTu' saMhRtya haritavIjAdikaM cApanIyA'pi tatra sthAne viyaDega sATena-gacirAgalega vAvi' vA'pi 'kayAi vi' kadAcidapi kathamapi 'NAyamejjA' nAcameva zaucamapi na kuryAt / / 19 // 'uccAraM pAsavaNaM' ityaadi| zabdArtha--'muNI-luniH sAdhu 'uccAra-uccAram' purIpotsargauccAra 'pAsavaNaM-prastravaNaM' pezAya 'hariestu Na va.re-hariteSu na kuryAt harita vanaspati meM na kareM 'sAhaTu-saMhasya' bIja Adiko haTAkara 'viyaDeNa vAvi-vikaTena vApi' acita jalalebhI kayAi vi-kadAcidapi' kisI samayabhI 'NAyamejjA-nAcAmeta' Acamana na kare // 19 // ' anvayArtha-muni bIjAdi vanaspatikAya para uccAra pAsavaNa kA tyAga na kare aura pIja Adi ko haTA kara acitta jala se kadApi bhASamana na kare // 19 // * TIkArtha-jina bacanoM kA manana karane vAlA muni bIja Adi vanaspati para yA usase yukta sthAna para uccAra aura pAsavaNa' prasravaNa kA : 'uccAraM pAsavaNaM' yA ___sAtha-'muNI-muniH' sAdhu 'uccAraM-uccAram' purIbAga-zarIrabharatyAga 'pAsavaNaM-prasravaNa' 5 'hariesu Na phare-haripu na kuryAt'. hItarI vanaspatimA na 42. 'sAhaTu-saMhRtya' bhI vigerene masena 'viyaDeNa vAvivikaTena vApi' mathitta pAthI 5 'kayAi vi-kadAcidapi' 55 samaye 'NAyamejjA-nAcAmeta' sAyamana na 42. // 16 // - anvayArtha-bIja vigere astikAya para muni uccAra prastravaNa (maLa-mUtra) ne tyAga na kare ane bI vigerene haTAvIne acitta jalanuM kadApi mAyabhAna na 42. // 6 // * TIkAthajInavacananuM manana karavAvALA munie bIja vigere vanaspati * para athavA tenAthI yukta sthAna para uccAra (malatyAga) ane prasavaNa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAstre vidvAn (parijANiyA) parijAnIyAt tadetatsarvam parAmayastrAdikamalapyaM jJapariprayA jJAtvA masyAkhyAnaparijJayA parityajediti // 20 // ____TIkA-'para'matte' parAmo-parasya-gRhasthasya amatre-mojanapAtre sthAlyAdau 'annapANaM' annaM pAnaM ca 'kayAi vi' kadAcidapi-kAmizcidapi kAle kutracidapyekasyAmapyavasthAyAm 'Na bhujejja' na bhuJjIta-gRharathapAtrAdau annaM pAnaM ca vyavasthApya naiva bhojanaM kuryAt / yato hi gRhasthasya bhojanamAjanaM sacinajalaprakSAlitaM hiMsAdidopAdhAyakam upalakSaNatvAt gRhasthapAtre jalazItalakaraNaM rakhAdidhAvanaM jvarAghavasthAyAM tatpAne aupazadisevanamapi na kuryAditi / tathA-'acelo vi' acelo'pi-vastrarahito'pi alpavastro'pi muniH 'paravatthaM' parakIyaraya-gRhasthAdeH vasvaM naiva gRhNIyAt / 'taM' tan-etatsarvamevA'nyadIyagRhasthAdipAtravastrAdisevanaM vastroM ko dhAraNa na kre| medhAvI isa tathya ko jJaparijJA le jAna kara pratyAkhyAna parijJA se unako tyAga de // 20 // TIpArtha--sAdhu, gRhastha ke thAlI Adi pAtra meM anna aura jala ko kisI bhI kAla meM aura milI bhI avasthA meM na noge| arzat anna yA, pAlI gRhasthya ke pAtra meM rakha kara na khAve piive| kyoMki gRhastha kA bhojanapAna sacitta jala se dhoyA hotA hai, ataeva hiMsAdidopoM kA janaka hai / upalakSaNa se gRhasthya ke pAna meM jala zItala na kare aura na gRhastha ke pAtra meM vastra dhoye aura na jvara Adi kI avasthA meM aupadha Adi kA sevana kre| isake atirikta zuni cAhe vastrarahita ho to bhI gRhastha ke vastroM ko dhAraNa napAre / yaha lana gRhastha ke vastra pAtra Adi dhAraNa na karavA, medhAvI purUSe tathyane jJaparijJAthI jANane pratyAkhyAna pariNAthI tene tyAga kara para ' ' TIkArtha-sAdhu gRhasthanI thALI vagere pAtramAM anna ane jaLane kaI paNa kaLe ane koI paNa avasthAmAM bhegave nahI, arthAt anna athavA pANuM 'gRhasthanA pAtramAM rAkhIne khAya pIve nahI kemake-gRheranA bhejanapAtra sacitta jaLathI dhoyela hoya che, tethI te hiMsA vagere doSo vALuM kahevAya che, upalakSaNathI gRhasthanA pAtramAM pAchuM ThaMDu karavuM nahIM. temaja gRhasthanA pAtramAM vastra paNa devA nahI. tathA tAva Adi avasthAmAM gRhauthanA pAtramAM "auSadhanuM sevana karavuM nahIM. A zivAya cAhe te muni nirvastra-vastravinAnA heya tepaNuM gRhasthanA vane dhAraNa na kare. A gRhasthanA vastra, pAtra Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam saMsArakAraNamiti 'vinaM' vidvAna parijANiyA' parijAnIyAt-jJaparijJayA parizAya pratyAkhyAnaparijJayA parityajediti // 20 // mUlam-AlaMdI paliyaMke thA, NisijjaM ca gihtre| saMpucchara laNaM vA, taM vijjaM parijANiyA // 21 // chAyA-AsanhI paryavaM ca, niSadhAM ca gRhAntare / saMpacchanaM smaraNaM vA, tadvidvAn parijAnIyAt // 21 // anvayArtha:-(AsaMdI) AsandIm (kurzI) ivimasiddhAm (paliyaMke ya) paryaDU ca (palaGga) iti prasiddham (gihatare NisijnaM ca) gRhAntare-gRhigRhamadhye kA upayoga saMhAra kA kAraNa hai| khedhAvI isa tathya ko jJaparijJA se jAna kara pratyAkhyAna parijJA se unako tyAga de // 20 // . 'AsaMdI paliyaMke ya' ityaadi| zabdArtha--'AsaMdI-AsaMdI' maMcikA, Adi Asana vizeSa ko tathA 'paliyaMke ya-parya ke ca' zayana yogya Asana usako gihatare NisijjaM ca-gRhAntare niSadyAJca'gRhastha ke ghara meM baiThanA 'saMpucchaNaMsaMpraznam' gRhastha ke ghara meM jAkara usakA kuzala pUchanA 'saraNaM bA-smaraNa vA' tathA apanI pUrva kriyA kA smaraNa 'ta-tat' the saba 'pijja-vihAn' vidvAn sAdhu 'parijANiyA-parijAnIyAt' jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAnaparijJA se usakA tyAga kare // 21 // anvadhArtha--AsaMdI (eka prakAra kA kursI shriikh| Asana) aura paryaka (palaMga) kA sevana karanA tathA gRhastha ke ghara meM baiThane se saMyama vigereno upayoga saMsAranuM kAraNa che. medhAvI purUSa A tathyane samaja tathA jJaparijJAthI samajIne pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare mAro 'AsaMdI paliyake ya' tyA: zamhA---'bhAsaMdI-AsaMdI' bhAyo pore gAsana vizeSa tathA 'paliyaMke ya -parya' kaMca' zayanane yogya mAsanane 'gihatarai Nisijja ca-gRhantire niSadhAM ca' sthanA 52mA mesa' 'saMpucchaNaM-ghapraznam' sthanA 204|tenaa zaNa samAyA2 571 / 'saraNaM vA-sAraNaM bA' tathA paataa| pUrva jiyA smaraNa 'tatat' mA thAne 'vijja -vidvAn' vidvAn sAdhu 'parijANiyA-parijAnIyAta' japa. rijJAthI jANune pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare ra1 " sankyA-mAsI (me 4AtuM musi yu 2mAsana) bhane 554palaMganuM sevana karavuM tathA gRhasthanA gharamAM besavAthI saMyamanI virAdhanA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre 46 nipayAM ca gRhastha upavezanam tathA (saMpUrNa) saMcchana gRhasthagRhe kuzalAdipraznam (saraNaM vA ) smaraNaM vA pUrvakrIDitasvaraNam 'taM' tat (vijje) vidvAna (parijANiyA) parijAnIyAt- jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA parityajediti / 21 / --- TIkA -- 'AdI' AsandI - 'kurasI' vi prasiddhAm, idaM ca upalakSaNam tena gRhasthasya upavezane vyavahRtAni sarvANyapi AsanAni parigrahItavyAni tathA'paliyaMke ya' paryaGka ca viziSTakhaTyAm- 'palaMga' iti kokama siddham, tathA 'gidda tare' gRhasthagRhAbhyantare 'NisijjaM ca ' upavezanam etatsarva saMyamaparipanthIti 'bhiyA pariharet / tathAcoktam- 'gaMbhIra sirA ete, pANA duppaDilehagA / agutI vaMbharassa, isthao vAvi saMkaNA // 1 // // iti / 5 chAyA - gambhIra pirANyetAni, prANA duSpatilekhyakAH / agupti brahmacaryasya, striyo vApi zaGkanA || 1 || iti // kI virAdhanA hotI hai| gRhastha kI kuzala Adi pUchanA, gRhastha kI zaraNa lenA yA pUrvamukta viSayabhogoM kA smaraNa karanA ina saba ko medhAvI jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAnaparijJA se unako tyAga de // 21 // TIkArtha - AsaMdI eka vizeSa prakAra kA Asana hai jo Ajakala kursI ke nAma se prasiddha hai / yaha kathana upalakSaNa hai| isase una sabhI AsanoM kA grahaNa kara lenA cAhie jinheM gRhastha apane baiThane ke kAma meM lete haiM / paliyaMka arthAt palaMga yA khATa / 'Nisijja' arthAt gRhastha ke ghara meM baiThanA / ina saba kA upayoga karanA saMgama se pratikUla hai ataeva inako tyAga denA caahie| kahA bhI hai- 'gaMbhIra sirA ete' ityAdi / thAya che. gRhasthanI kuzaLatA pUchatrI gRdrasthanuM zaraNu levu' athavA pahelA bhAgavela viSayabhAgenuM smaraNa karavuM. A badhAnA buddhiyAne jJaparijJAthI jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tenA tyAga karavA ra15 TIkA-mAsI e eka vizeSa prakAranu' Asana che. jene hAlamAM khuzi hevAmAM Ave che. A kathana upalakSaNuthI kahela che. A kathanathI gRhasthA je AsanA peAtAnA upayAgamAM letA hoya te saghaLA AsanenA niSedha samavo 'paliyaMka' arthAt yasa mATo 'Nisijja' arthAt gRhasthanA dharamAM besavuM A khadhAne upayeAga karavA te saMyamanI tyAga 42. ache hai- 'gaMbhIrajhusirA ete' vigerenA chidro uMDA hAya che, temAM rahelA jIvA pratikULa che, tethI tene ityAhi khurzi, yasa jeI zakAtA nathI. tethI Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam AsandhAsanasya chidraM gammIraM bhavati atastatra pratilekhanaM na saMbhavati, tathA gRhasya madhye gRhasya antarvA upavezanena brahmacaryasya rakSA na bhavati tathA strIzaGkA'pi vidyate atastatrAvasthAnaM na samIcInamiti bhAvaH / 'saMpucchaNaM' saMpracchanam tatra gRhAdau gRhasthasya kuzalAdipraznaH pRcchA tam / 'saraNaM vA vi' smaraNaM vApi, yada pUrva krIDitaM tasyedAnI tena saha paricintanam / 'ta' ityAdikaM sabameva 'vijja' vidvAn 'parijANiyA' parijAnIyAda-jJaparizayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA pariharet / etAni pUrvoktAni sarvANyapi saMsArakAraNAnIti jJAtvA parityajediti / uktaMca-'sAdhunopavizenmaJce, paryave na zayIsa vaa| gRhasthAnAM gRhe'tha vA, gRhayorantare pathi // 1 // 'kursI, palaMga Adike chidra gahare hote haiN| unameM prANI dikhAI nahIM de sakate, isa kAraNa una para baiThane se himA ho sakatI hai| gRhastha ke ghara meM baiThane se brahmacarya arakSita hotA hai aura striyoM se AzaMkSA utpanna hotI hai // 1 // isI prakAra gRhastha se kuzala prazna pUchanA, gRhastha kA zaraNa lenA yA rogAdi kI avasthA meM apane atItakAlIna gRhajIvana ko smaraNa karanA yA pUrvabhukta bhogoM ko smaraNa karanA, ina laba ko medhAvI jJapa. rijJA se jAna kara pratyAkhyAna parijJA se inakA parityAga kara de, kyoMki yaha saMsAra ke kAraNa haiN| 'sAdhu maMca 'khATa' para AsIna na ho, paryaMka para zayana na kare, gRha. sthoMke gRha meM athavA do gRhoM ke madhya mArga meM yA galI meM na baitthe| gRhastha tenA para besavAthI hiMsA thavane saMbhava rahe che. temaja gRhasthanA gharamAM besavAthI brahmacaryanuM rakSaNa thatuM nathI. temaja strinA saMbaMdhamAM zaMkA upasthita thAya che. eja rIte gRhasthane kuzaLa prazna pUche gRhasthanuM zaraNa levuM athavA kAgAdi avasthAmAM pitAnA bhUtakALanA gRhastha jIvanane vicAra karo athavA pahelAM bhagavelA bhegone samaraNa karavA, A badhAne medhAvI purUSa jJaparijJAthI jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare. kemake A badhA saMsArane vadhAravAnA kAraNa rUpa kahevAya che, sAdhue khATalA para besavuM nahIM palaMga para suvuM nahIM gRhasthAnA gharamAM athavA be gharanI vaccenA mArgamAM athavA galImAM besavuM nahIM gRha Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAgasUtre vIthyAM nopadizenno bA, phugalamA sAharen / kRtAM pUrI na yA krIDA, saMsmaret paripanthinaH // 2 // saMyamasyeti saMjAnan, epa zAstra vinirNayaH ||iti||21|| mUlam-asaM kiti siloSaM ca, jA e baMda pRnnaa| lavaloli je kAya, taM vijna panijANiyA // 22 // chAyA----yazAH sImizca zlotha, yA dlaa| sarvaloke ye kAgA, stahidAt parijAnIyAt // 22 // anvayArtha -(jasa) mazaH-khyAtiH (jini) jIni:-'aho ayaM puNyabhAgItyAdi sarvadivyApi sAdhuvAdaH (ca silova) ca punaH zlokA-guNotkIrtanam se kuzala prazna na puuche| pUrva jIvana meM kI huI kar3A kA smaraNa na kare, kyoMki ailAkaralA saMyama se cirUddha hai| yaha zAstrakA nirNaya hai // 2 // // 21 // 'jasa kitti siloyaM ca ityaadi| zabdArtha--'jalaM-yazaH' khyAti 'kitti-kIrtiH kIrti-arthAt sAdhu ghAda 'ca liloyaM ca zlokaH' zloka arthAt guNavarNana 'jAya vaMdaNapUyaNAyAca vaMdanapUjanA' aura jo vaMdana evaM vastrAdipradAnarUpa satkAra tathA 'savvaloyali je kAmA-sarvaloke ca ye kAmAH samastaloka meM jo kAmabhoga hai 'taM-tat' una saba ko 'cijja-vidvAn' vidvAn muni 'parijANiyA-parijAnIyAt' jJaparijJAle jAnakara pratyAkhyAna parijJAse usakA tyAga kare // 22 // ____ anvayArtha-yaza, kIrti, zloka, bandana, pUjala Adi samasta loka sthane kuzala prazna pUchavA nahI pahelAM karela kriIDAnuM samaraNa na karavuM. kemaketema karavuM e saMyamathI virUddha che. A pramANe zAstrane nirNaya che. 1.rArA 'jasa kitti siloya ca' tyAha zA--'jasaM-yazaH' yati 'kitti-kIrti,' hIti yathAt sAdhuvAI 'ca. 'siloya'-ca zlokaH' At arthAt guNavarNana 'jA ya vadaNapUyaNA-yA ca vaMdana. pUjanA' tayA vahana bhane vA pradAna 35 sa2 tathA 'savvaloyasi je kAmA-sarvaloke ca ye kAmA' sapA mAre samAja cha, 'ta-tat' se adhAne vijjaM- vidvAn' vidvAn muni parijANiyA-parijAnIyAt' 52zAthI jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare 22 bha-payArtha-yaza, pati 15, panna, bhUna vimere sAbhA 2 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra.va. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam (jA ya vaMdaNapUyaNA) yA ca vandanapUjanA-cakravAdibhi vandanA, taireva vastrAdinA satkAraH pUjanA (savaloyaMsi je kAmA) sarvasmin loke ye'nye'pi kAmA:icchArUpAH (6) tatsarvam (vijja) vidvAn (parijANiyA) parijAnIyAda-jJapariyA jJAtvA pratyAkhyAnaparizayA parityajediti // 22 // TIkA--'saM' yazaH-khyAtiH kili' kIrtiH-'aho ayaM puNyabhAgI' ityAdi sarvadivyApi sAdhuvAdaH siloyaM 'ca' zlokazca guNavaNanam , 'jA ya vaMdaNapUSaNA' yA va vandanapUjanA, baladevakaraNIdimi namaskAro vandanA, taireva satkAraM sasneha rakhAhInAM pradAna dhananA / kiMbahunA-'sabAloyaMsije kAmA' sarvako ke ye kAmAH, kapanImA manojJAzca ye kAmAH zabdAdirUpAH yahA yazaH kIryAdirUpAH sarvazake vivAnA se vindhakAraNAnoti / 'vijja' vidvAn jJaparijhayA jJAtvA pratyAkhyAna jijJA sAneraitAla pariharet / yazaH meM jo bhI icchA madanarUpa dhAma haiM, una saba ko medhAvI jJaparijJAse dUrgati kA kAraNa jAne aura pratyAkhyAnaparijJA se una kSA parityAga kara de // 22 // ___TIkArtha-yaza kA artha khyAti hai| 'ahA, yaha bar3A puNyabhAgI hai' ityAdi sarvakAlika sAdhuvAda yaza ko kIrti kahate haiN| guNoM kI stuti zloka kahalAtA hai| paladeva, cakravartI Adi ke dvArA kI jAnevAlI namana kriyA vandanA hai| aura unake dvArA sarakAra pUrvaka sneha ke sAtha vana Adi kA diyA jAnA pUjA hai| adhika kyA, isa sampUrNa loka meM jo bhI kamanIya (sundara) evaM manojJa zabdAdi kAma haiM, ve sabhI karmapandhana ke kAraNa hai| medhAvI puruSa jJaparijJA se unheM anartha kA kAraNa jAne aura pratyAkhyAna parijJA se tyAga de| kAMI IcchA arthAta madanarUpa kAma che, te badhAne medhAvI purUSa jJapariNAthI durgatinA kAraNa rUpa samaje ane pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare. mArA TIkAI-cazane arthe khyAti che. "oha, A ghaNe ja puNyazALI che vigere sarva kAla saMbaMdhI sAdhuvAda yazane kati kahe che. guNonI stutine ka kahe che, baLadeva cakravatI vigere dvArA karavAmAM AvanArI namana kriyAne vaMdanA kahe che. ane teo dvArA satkAra pUrvaka snehanI sAthe vastra vigere ApavAmAM Ave te pUjA che, vizeSa zuM kahevuM? A samagra lekamAM je kAMI kamanIya arthAta suMdara ane maneNa zabdAdi kAma che, te badhA karma bandhanA kAraNa rUpa che. medhAvI purUSa jJapariNAthI tene anarthanuM kAraNa samaje ane pratyAkhyAna pariNAthI tene tyAga kare. sU07 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre kIrtidhAvandanapUjanA''dyAH lokasthita sarvakAmanAH saMsArabhramaNakAriNya iti - tvAvadhAryAsstmahitArthI vihAna parityajediti sakulino bhAvaH ||22|| mUlam - jeNehaM nivvahe ziva, apANa tahavihaM / aNuppayANa mainnesi taM parijANiyA // 13 // chAyA - yeneha nirdahe zikSu etyAdidam / anudAnadanyeSAM pani pariNatI // 23 // anvayArtha:-- (miktR) viduH sAdhuH (je) yevAntena pAnena 'i' iha'choke (nivhe) nityAnit (vi) tathAvidhaM - Azaya yaha hai ki yaza, kIrti, zAna, pUjana Adi jo bhI loka meM kAma hai, ve saMsAra bhragaNa ke kAraNa haiN| aisA jAna kara 'AtmahitaiSI medhAvI unakA tyAga kare ||22|| 'jeNeha' road sikkhu' ityAdi / zabdArtha- 'bhirakhu - cikSuH' sAdhu 'jeNa-yena' ko janna aura jalase ''iha - iha' isa loka meM 'nimbahe - nirvahet' saMgana yAtrAdikA vinAza na ho jAya 'tahAci - tathAvidhas' kraya kSetra kAla Adiko apekSAse azuddha "annaM pANa- annaM pAna' AhAra pAnI kI 'annesi-anyeSAM dUsare sAdhuko 'aNuSyANaM- anupradAnam' denA 'taM vijjaM parijANiyA-tat 'vidvAn parijAnIyAt' vidvAn guni ye sabhI ko parijJAse jAnakara pratyAkhyAna parijJA se usakA tyAga kare // 23 // anvayArtha - jisa eSaNIya zuddha AhAra pAnI se isa loka meM mahevAnA bhAzaya se hehe-yaza, prIti, sAdhA, vandana yUTana vigere ke kAi leAkamAM kAma che, te badhuM sa`sArabhramaNunu kAraNa che ema samajIne AtmahitaiSI buddhimAn purUSe tenA tyAga karaveza. // 2 // 'jeNedaM Nivvadde bhikkhU' ityAdi 1 14 zahAtha' - 'bhikkhU - bhikSuH ' sAdhu 'jeNa yena' ? bhanna bhane pAlIthI 'ihaM-ha3' mobhAM nivva-nirvahet' sayabhayAtrA no vinAza na thAya 'tahAvihaM'tathA vidham' tevA aAranA arthAt dravya, kSetra, Aja vigerenI apekSAthI mazuddha - "annaM pAna' AhAra pANIne 'annesiM- dhanyepA~' bhIla sAdhune 'aNuppayANaManupradAnam' mAyavu' 'ta' vijjaM parijANiyA- tat vidvAn parijJAnIyAt' vidvAn munI A badhAne parijJAthI jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tenA tyAga kare ArazA anvayAya--je eSaNIya zuddha AhArapANIthI A leAkamAM sayama yAtrAne Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAryavAdhinI TIkA pra.zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam dravyakSetrakAlAghapekSayA zuddha (annapANa) annamAdhAraM pAnaM jalam 'annesi, anyeSAM parasAdhu-5: (aNuppayANa) anudAnam kuryAt-gRhasthAdInAM saMyamopaghAtaka nAnuzIlayet (va vijnaM parijANiyA) tadetatsarvam vidvAn parijAnIyAt jJaparikSayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA parityajediti // 23 // TIkA--'mikkhU bhikSuH-sAdhuH 'ha' iha-asmin jinazAsane 'jega yena__ annapAnAdinA "Niyahe' nirbahecha-saMyamayAtrAdikaM durmikSarogAtaGkAdikaM . vA nirvAhayeda 'tahAvihaM' tathAvidha meva 'annapANa' annaM pAnaM-dravyakSetrakAlabhAvApekSayA zuddha kalpyaM gRhNIyAt tenaiva sya nirvAhaM kuryAt / tathAvidhAnnapAnAnAm 'annersi' anyepAm anyebhyaH sAmbhogikAnyasAdhura yA 'aNupayANaM' anupadAnaM kuryAt / anyasmai sAdhane tayavidhAnAnyera annapAnAni dadyAta / kintu iha-asmin loke 'jega yenAzuddhana annapAnAdinA niva' nirvA saMyamayAtrA kA nirvAha ho jAya, usI prakAra kA dravya kSetra kAla Adi se zuddha AhAra pAnI ko grahaNa kare aura anya nAdhu ko bhI vaisA hI pradAna kare / kintu jo saMghama kA upadhAtaka sadoSa AhAra pAnI ho use anya ko dene kI icchA na kre| medhAcI muni jhaparijJA se anartha .kA mUla jAna kara pratyAkhyAnaparijJA se usakA tyAga kara de // 23 // TIkArtha-chaha loka meM jila nidoSa AhAra pAnI se saMyamayAtrA kA athavA durbhikSa evaM rozAka kA nirvAha ho sake, vaisAhI dravyakSetra kAla bhAva se zuddha kalpanIya AhAra pAnI ko sAdhu grahaNa kre| usI se apanI saMyama yAtrA kA nirvAha karale anya sAdhuoMko bhI usI prakAra kA zuddha nirdoSa AhAra pAnI pradAna kreN| jisake sevana se saMyama nistAra bana jAya nai sA AhAra pAnI lathA pAtra Adi anya koI nirvAha thaI jAya eja pramANenA dravya kSetrakAla vigerethI zuddha AhArapANIne grahaNa kare ane anya sAdhune paNa te pramANenu AhA2 pANI Ape je saMyamanA upaghAta sadoSa AhAra pANI hoya te AhArayANI bIjAne ApavAnuM vicAra na kare, TIkArtha-A lekamAM je kAMI nirdoSa AhA2 pANIthI saMyama yAtrAne athavA dubhikSa ane gAtaMkano nirvAha thaI zake e ja pramANe dravya, kSetrakALa bhAvathI zuddha kalpanIya AhAra pANIne sAdhu grahaNa kare. tenAthI ja pitAnI sayasayAtrAno nirvAha karIle. anya sAdhuone paNa eja pramANe ne zuddha nirdoSa AhArapaNuM pradAna kare. jenA sevanathI. saMyama nisAra banI jAya evA AhArapANa tathA pAtra vigere anya keI paNa vastu pite Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAmadhye hayet saMyamAsAratAmApAdayettAdRzamannaM pAnaM ca na svayaM bhuzIta na vA 'annesi' anyebhyaH sAdhubhyaH 'aNuppayANa' anupradAna-vitaraNa kuryAt , azuddhAdhArasya paribhogo'nyasmai pradAnaM ca saMmArakAraNamiti 'vijja' vidvAn 'ta' tatsarvam 'parijANiyA' parijAnIyAda-jJaparijJamA jAtyA pratyAkhyAnaparijJayA parityajet // 23 // -- yasyopadezenaitatsabai kuryAttadarzayitumAha-'evaM udAhu' ityAdi / mUlam-evaM udAhu niggaMthe, mahAvIre mhaamunnii| - aNaMtanANadaMsI se, dhanaM delitavaM sutaM // 24 // 2 chAyA-evamudAhatavAn nigrantho, mahAvIro mhaamuniH| ___ anantajJAnadarzI sa, dharma hezitavAna zrutam // 24 // bhI vastu na svayaM grahaNa kare aura na dusare ko deve| svarUpa evaM kAraNa kI apekSA azuddha AhArake vipAka ko saMsArakA kAraNarUpa jJaparijJAse jAna kara medhAvI pratyAkhyAna parijJAse usakA parityAga kara 2 // 23 // ... jisake upadeza se yaha saba kareM, use dikhAne ke lie kahate haiM"evaM udAhu' ityaadi| .- zabdArtha--'niggaMthe mahApA-nirgrantho mahAmuniH nindha mahAmuni 'aNatanANadalaNI-anaMtajAnanI ' anantajJAnI se mahAvIre-sa: mahAvIraH' usa bhagavAna mahAvIra svAmIne evaM udAhu-rabanudAhRtavAn' aisA kahA hai 'dhamnaM utaM dekhina-dharma zrutaM dezitadhAt' dharma (cAritra) aura zrunakA unhoMne upadena kiyA hai // 24 // grahaNa na kare tathA bIjAone Ape paNa nahIM svarUpa ane kAranI apekSAe azuddha AhAranA vipAkane parijJAthI jANIne medhAvIe pratyAkhyAna pariNAthI tene tyAga kara ra3 jenA upadezathI A saghaLuM karavAmAM Ave te batAvavA mATe kahe che ke'evN udAha' yA * AvDhAya-'nigAthe mahAmuNI nirgrantho mahAmuni' -2 mA muni "aNataNANadasaNI-anaMtajJAnadarzanI' mananta zAnapaNa'he mahAvIre-saH mahAvIraH' ko bhagavAna mahAvIra svAmINa evaM udAhu-evamudAhRtavAn' nye pramANe 4 2: 'gharamaM suta desitavaM-dharma zrutadezitavAn' yama (yAtri) bhane shrut|| teoe upadeza karyo che. 24 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhito TIkA pra.zu. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam - andhayArtha:---(giragathe mahAmuNI) nigranyo mahAmuniH (aNaMtanANadaMsI) anantajJAnadarzanI, anantajJAna-levalajJAna:rzanam kevaladarzanaM ca vidyaro yasyAsI tathA, (se mahAvIre) la mahAvIrasvAmI (ina udAhu) e-uttaprakAreNa udAhRtavAn uktavAn (dhamma sutaM dekhitaba) dharma zrutaM-cAritraM dezitAn-prakAzitavAniti // 24 // TIkA-nAhametasya dharmasya vaktA, kintu 'NiggaMthe nirdhanya:-nirgatA-vAyAbhyantarA anthiyasmAt sa nigranthaH / 'mahAmuNI' mahAmuni:-sananagIlo muniH mahAMzcAsau yuniveti mahAniH / sunau mahatva vizeSaNAnAt avatanIyAdArabhya gaNadharAntaM munInAmayameva svasaMbuddho gururiti ejyate / 'aNatanANadaMsI' ananta. jJAnadarzanI--ananta kevalajJAnavAna tathA kevaladarzavAn cAritryavAMzca / 'se' sa: 'mahAvIre' mahAvIro varddhamAnasvAmI 'evaM udAhu evamudAhRtavAn, evas-'bujhijjA' ityArabhya etasparyantam udAhRtavAn-kathitavAn / sa eva bhagavAn anantajJAnAdi____ anvayArtha--anantajJAnI, anantadarzI nirgrantha mahAni zrImahAdhIra svAmIne isa prakAra kahA hai| unhoMne dharma arthAt cAritra evaM zruta ko prakAzita kiyA hai // 24 // TIkArtha-satrakAra kahate haiM-maiM isa dharmakA mUla vatAmasI zinta zrImahAvIra ne aisA kahA hai aura unhoMne hI zrutadharma tathA cAritra dharma kA prakAzana kiyA hai| bhagavAna mahAvIra nigrantha the arthAt pAhA Abhyantara grAMthiyoM se rahita ho cuke the| ve mahAmuni the| 'mahA' vizeSaNa lagAne se pragaTa hotA hai ki Aja se lekara gaNadharoM paryanta taka ke muniyoM ke vahI svayaMsambuddha guru haiN| bhagavAn anantadarzI the aura anasajJAnI the arthAt ve kevalajJAnadarzana ke dhAraka the| unhIM bhagavAn. vartamAna sthAnIne 'jjhijjA pahilA adhyayana ke prAraM azI pahilI gAthA anvayAtha-anaMta jJAnI, anaMta darzana vALA nircastha mahAmuni zrI mahAvIra havAmIe A pramANe kahela che, teoe dharma arthAt cAritra ane zrata ne prakAzita karela che. rajA TIkAtha-sUtrakAra vAraMvAra kahe che ke huM A dhamane mULa upadezaka nathI. paraMtu mahAvIra svAmIe A pramANe kahela che. ane teoeja zrata dharma ane cAritra dharmanuM prakAzana karela che bhagavAna mahAvIra svAmI ninya hatA, arthAta bAhya ane aMdaranI graMthi rahita thaI cUkyA hatA. teo mahAmuni hatA. "mahA vizeSaNa lagAvavAthI e pragaTa thAya che ke AjathI laIne gaNadharo paryanta muniyonA teo svayaM sabuddha gurU che. bhagavAn anaMta darzana vALA hatA, anaMta jJAnI hatA, arthAta, kevaLa jJAna 4zana dhAraNa 42vAvA tA. me bhagavAn bhAna 2AbhAsa 'jjJijjA' Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAce sampannaH 'dhammaM dharma cAritrAkhyaM saMsArasAgarAt uddhArakam / 'sutaM' zrRMta cajIvA'jIvAdipadAryasvarUpakam 'dezita' dezitavAn-kathitavAn , dharmasya cArilakSaNasya jIvA'jIvAdipadArthAnAM ca upadeza dattavAn iti // 24 // mUlam-bhAnamANo na bhAlejjA, gevaM vaMpheja mammayaM / sAtihANaM vivajjejjA, aNuciMtiya viyAgare // 25 // - chAyA-bhApamANo na bhApena, naizabhilaSetmamaMgam / mAvasthAnaM vivarjaye, dacintama vyANIyAt // 25 // anvayArthaH--(bhAsamANo na bhAsenjA) yo bhApAsamitiguptaH sa bhASase yahAM taka saba kahA hai| unhIM bAvAna ne saMsAra sAgara le uddhAra karane vAlA cAritradharma aura jIva ajIba Adi padArthoM ke svarUpa kA nirUpaka zrunadharma kahA hai // 24 // "mAlamANo' ityaadi| zabdArtha-'bhAsamANo na mAralejA-bhApamANona bhASeta bhASA samiti se saMpanna sAdhu ASaNa karatA huA bhI bhASaNa nahIM karatA hai 'mammayaM Neva vaMpheja-marmakA naivAbhilapet sAdhu kisIke hRdaya ko coTa pahuMcAne vAlI pAta na bole 'mAtihANaM videjjejjA-mAtRsthAna viya. rjayet' sAdhu kapaTa yukta bhASA na ghole 'aNuciMtiya viyAgare-anucintya pANIyAt' paraMtu soca samajha kara hI ghole // 25 // andhayArtha--jo bhASA samiti le khanita hai, vaha karatA A bhI pahelA adhyayananA, prAraMbhanI pahelI gAthAthI A kathana sudhI saghaLuM kathana karela che. eja bhagavAne saMsAra sAgarathI uddhAra karavAvALA cAritra dharma ane jIva, ajIva vigere padArthanA svarUpane batAvanAra zrata dharma kahela che.24 'bhAsamANo' tyAdi zahAtha-'bhAsamANo na bhAsejA-bhApamAno na mApeta' bhASA samiti sapanna sAdhu mArato DAvA chatai pa ta mAlata nathI 'mammayaM Neva vaMpheja-marmakam naivAbhilapet' sAdhuse nA yama thApA tavA pAta na mAvI. 'mAtiDhANaM vivajjejjA-mAtRsthAnaM vivarjayet' tathA 458 yuta pI sAdhu mAlavI nahI 'aNuciMtiya viyAgare-anucintya vyAgRNIyAt' 52ntu sabhala kyiaane ja bole. rapa ayArtha--je bhASAsamitithI samita che, te bhASaNa karavAvALA hevA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam mANo'pi-dhamakathAmupadizannapi na bhASeta, iti kathyate (mammayaM Neca vaMphenja) marmaga-parapIDotpAdanaM vaco naivAmilaSet-naiva tadvaktubAMcche , tathA-(mAtidvANaM vijjejjA) mAtRsthAnaM mAyAmadhAnaM vaco vijayeda-parityajela (aNuciMtiya 'viyAgare) anucintya svapazyoranupaghAtakaM vacanaM vicArya vyaagRnniiyaav-vdediti|25|| TIkA--'bhAsamANo na mAsejjA' bhASamANo na sASeva-yaH sAdhuH bhASA samitiguptaH sa dharmasambandhinI-dharmalambaddhAM kayAM samuccArayannapi 'na bhAsejjA' na bhASeta-abhApaka eva kathyate / taduktam vayaNavihattIkusalo va bhogayaM bahuvihaM viyaannvii| divasaMpi bhAsamANo sAhukyaguttayaM patto // 1 // chAyA-vacanavibhaktikuzalo, bacogataM bahuvidhaM dijAnan / divasamapi bhASamANaH sAdhurvacanagupti saMprAptaH // 1 // yaH sAdhu vacanasya vibhAgajJAne nipuNaH tathA vANivipayasyAnekapakAraka mAnavAn so'dhikakAla bhASamANo'pi vacanaguptiyukta eva-abhApaka eva sa kathyate iti bhaavH|| na bhASaNa karanevAle (maunI)ke samAna hai| sAdhu marmabhedI vacanoM kA 'uccAraNa na kare, mAyA pradhAna bacana kA tyAga kre| yaha vicAra karake 'vacanaprayoga kare // 25 // / TIkSArtha--jo sAdhu bhASAsamiti se sampanna hai, vaha dharma saMbaMdhI vacanoM (kathA) kA uccAraNa karatA huA bhI abhASajJa (maunadhArI) ke hI samAna hai| kahA bhI hai-'paghaNavihattI-kulalo' ityaadi|| jo sAdhu bacana ke vibhAgajJAna meM kuzala hai, jo vANI ke vividha prakAroM kA jJAtA hai, vaha dila bhara bolatA rahe to bhI vacana gupti se yukta hai // 1 // chatAM paNa bhASaNa na karavA vALA (mInI)nI barAbara che. sAdhue marma bhedaka vacane balavA nahIM, mAyA pradhAna vacanane tyAga kare, te vicArIne vacana bele pArA TIkAI-je sAdhu bhASA samitithI yukta hoya che, te dharma saMbadhI vacane (kathAo)nuM uccAraNa karavA chatAM paNa abhASaka mauna dhArInI samAna che. yuM 5 cha -'vayaNavihattI kusalo' tyAhi. je sAdhu vacananA vibhAga rUpa jJAnamAM kuzaLa hoya che, jeo vANInAM judA judA prakArone jANavA vALA che, te A divasa bele te paNa vacana thApta vALAja kahevAya che. keLA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre athavA yatra nipuNo jano bhApate, tammadhye'hameva mahApaNDitaH ityevamabhi navAn san va bhASeta | 'ma' nam-narma vIti sarmayam-paramadhA TakaM vacanam 'va' naiva AkSipto'pi parakIyavacanavANaiH 'phejJa' anila pen tAdRzaM vacanaM vaktuM na vAJchet 'maharantaM mahat' iSi jAnannapi pIDAjavAda na brUyAt / 'mAtidvANaM' gAdasthAnam - mAyAmayaM pacane paraJcanAcAyayamivI 'dinajaijjA' vivarjayet-sAyAmadhAnakaM vacanaM nocAraNIyamiti / yadA kimapi vaktuma saMpet tadA- 'aNuciviSa' anucintya, yavAsamuccAryamANaM vacanaM spAM pareSAM pIDAjanakaM syAnnaveti vicArya muhurmuhurvicintya 'diyAre' vyAvRNIyAt vadet vacanaM moccAraNIyamiti / taduktam 'di buddhIe pedittA pacchA dAha pUrva dudhA den versionate frzata / ya. sAdhuH bhASAsamitiyuktaH sa dharmopadezaM kurva 56 athavA-: - jahAM nipuNa jana bhASaNa kara rahe hoM, vahAM unake madhya meM apane ko mahApaNDita mAna kara abhimAna se bhASaNa na kare / tathA dUsare ke bANoM se vyAkula hokara bhI dUsare ke narma ko ughAr3ane vAle aar kA prayoga na kare / 'mahAra karane vAle para prahAra karanA cAhie' - aisA jAnatA huA bhI pIr3Ajanaka vAkya na bole / sAyApradhAna arthAt dUsare ko Thagane vAle vacanoM se bacatA rhe| jaba kucha bhI bolane kI abhilASA ho to merA uccArita vacana dUsaroM ko yA apane ko pIDA kAraka to nahIM hogA, isa prakAra vAravAra vicAra karake hI bolanA cAhiye kahA bhI hai- 'pahale buddhi se soca vicAra kara vAdameM pole' athavA-jayAM kuzaLa janA bhASaNa karatA hoya, tyAM tenI dhyamAM peAtAne mahA pati mAnIne abhimAnathI bhASaNa karavuM nahI' tathA khIjAAnA vacanamANeAthI vyAkula thaIne paNa khIjAonA mane levAvALA vacanAnA prayAga na karavA. prahAra karanArA para prahAra karavA joie' e pramANe jANuvA chatAM paNa pIDA pahoMcADanAra vAkayaneA prayAga na kare. mAyApradhAna arthAt khIjAene ThagavAvALA vacaneAthI macatA rahe. jyAre kAMI paNa khelavAnI icchA hAya te te vakhate sArU dalAyelu. vacana khIjAeAne athavA peAtAne pIDA upajAvanAra teA nahI ane ' A pramANe vAraMvAra vicAra karIne ja khelavu joie. kahyu paNa che ke pahelAM buddhithI samajI vicArIne cchI 4 bolavu Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra.zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam nnapi abhApamANa sama eva procyate, yena samuccAryamANena vacanena yathA na bhaveda yasya kasyApi AtmanaH pIDA, tathA manasi vicArya vadet // 25 // mUlam-tathimA taiyA bhAtA, je bdittaa'nnutpptii| jaM chavaM taM na battavyaM, etA ANA NiyaMThiyA // 26 // chAyA-taneyaM tRtIyA bhApA, yAM padilA anutapyate / __yacchannaM tanna vaktavyam hA''jJA nandhikI // 26 // tAtparya yaha hai ki jo lAdhu mAdhattamiti se yukta hai, vaha dhauMpadeza karatA huA bhI abhASaka ke samAna hI hai| jisa pacanazA guccAraNa karane se kisI bhI prANI ko pIr3AdAje, aisA hI babana soca - vicAra kara bolanA caahie| // 35 // 'tasthimA taiyA bhAsA ityaadi| zabdArtha-'tathimA taiyAM mAlA-tatrayantRtIyA ASA' cAra makArakI bhASAoM meM jo tRtIya bhASA hai arthAt jo jhUThase milA huA satya hai yaha sAdhu na vole tathA 'ja-yAM' jo satyAmRSA bhASAMko 'vadi: tANutappatI-uktvA anutapyate' bolakara pazcAttApa karanA paDatA hai vahaM. aisA bacana bhI na bole 'jachannaM taM na vattava-yat channaM tat na paktavyam jisa yAtako sabaloga chipAte haiM vaha bhI sAdhu na kahe 'elA NiyaMThiyAM ANA-eSA nagranthikI AjJA' yahI nindhakI AjJA hai // 26 // kahevAnuM tAtparya e che ke-je sAdhu bhASA samitithI yukta hoya, te dharmopadeza karavA chatAM paNa abhASaka jevaja gaNAya che. je vacananuM uccAraNa karavAthI keI paNa prANIne pIDA na pahoMce evuM ja vacana samajI vicArIne lavuM joIe. rapA 'tathimA taiyA bhAmAM' 4tyAha' zahAtha-'tathimA taiyA bhAsA-tatreya tRtIyA bhASA' yA2 prahAranI bhaassaaemAM je trIjI bhASA che arthAt je juThANAthI satya hoya tevuM sAdhue mausapu nI tathA 'ja-yAM' re satyAbhUSA mApAne 'vavittA NutappatI-uktvA anutapyate' mobIna pAthI pazcAttA5 42v| 54 cha, tavA vayanA parcha / sAdhu mAtA nahI' 'ja' channaM ta na vattavvaM-yat channaM tat na vakavyam' 2 pAtane madhA sA chUpAva cha, te vAta 59 sAdhuNe 47vI nahI esA Niya ThiyA ANA-epA namranthikI AjJA' mA niyanI mAjJA che. // 26 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre ...anvayArtha - ( tatthimA taiyA bhAsA) tatreyaM tAsu catasRSu bhASAsu madhye iyaM tRtIyA satyA mRSA tAM na vadet (jaM) yAM satyAmRSAm (vadicANutapatI) cadikhA uktvA pazcAdanutapyate - pazcAttApaM karoti (jaM channaM taM na vasavvaM ) yat channaM-hiMsApradhAnaM vacanaM tadapi na vaktavyam (esA niyaMThiyA ANA) epA nairgranthikI bhagavata stIrthakarasyAjJeti ||26|| TIkA -- bhASA hi caturvidhA bhavati, satyA prathamA, atyAra dvitIyA, satyAmRSA3 tRtIyA, asatyAmRSA4 caturthI / etAsu 'tatthimA' vAsu caturvidhAsa madhye iyam 'yA' tRtIyA bhASA - satyAmRSA, aMzena satyA aMzena ca mRSA / yathA'asmin grAme daza vAlakA jAtA:' etadvacanam utpattyaMzena satyA, saMkhyAyAM - mRSA nyUnAdhikasaMkhyAyAH saMbhavAt / evaM bhUtaM etIyAM bhASAM vo vadati saH 'jaM' anvayArtha - --cAra prakAra kI bhASAoM meM yaha jo tIsarI -satyAmRSA bhASA hai, jise bolane para bAda meM pazcAttApa karanA par3atA hai | isI prakAra jo hilApradhAna vacana hai, vaha bhI bolane yogya nahIM hai / yaha bhagavAn tIrthakara kI AjJA hai ||23|| TIkArtha -- bhASA cAra prakAra kI hai - ( 1 ) sadhyA (2) asatyA (3) satyAmRSA aura (4) asatyA mRSA / ina cAra bhASAoM meM tIsarI satyAmRSA bhASA hai jo AMzika rUpa meM satya aura AMzika rUpa meM asatya arthAt satyAsatya kA sammizraNa yukta hotI hai / jaise 'Aja isa grAma meM daza bAlaka janme' yaha vacana janmane kI apekSA satya hai magara saMkhyA kI apekSA se asatya hai, kyoMki janmane vAle cAlakoM kI saMkhyA nyUnAdhika bhI ho sakatI hai| jo isa prakAra kI bhASA kA prayoga karatA "anvayArtha-yAra prahAranI bhASAbhAsAM ne bhI zrI satyA bhUSA bhASA hai, ke jene kheAlavAthI khelAyA pachI pazcAttApa karavA paDe che, eja pramANe je hi'sA pradhAna vacanA che, te paNa AlavA caiAgya hAtA nathI. A pramANe bhagavAna tIrthaMkaranI AjJA che. 526. TImartha -- satya (1) asatya ( 2 ) satyAbhUSA (3) bhane satyA bhRSA (4) A pramANe cAra prakAranI bhASA kahela che. A cAra bhASAmAM satyAmRSA je trIjI bhASA che, je AMzika rUpathI asatya * arthAt satyAsatyanA mizravANI hoya che. bhesahe-'sAtha sA gAmamAM janma thA... mA dasa bALakAnA vacana janmanI mapekSAe satya che, paraMtu khAnI apekSAthI asatya che, kemake janamavA vALA khALAnI sakhyA nyUnAdhika-ochI vattI paNa hAi zake che. jee AvA prakAranI bhASAne Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNaMm .. 59 yAm imAM tRtIyAm 'vadittA' vaditvA-uktvA 'aNutappatI' anutapyate bhASaNAnantaramihaiva janmAntare vA tAdRza satyamRSAvacanajanitapApena tapyate; pIDAmanu. bhavati / athavA-vacanaprayogAnantaraM pazcAttApaM karoti / ayamAzaya:-mizrA'pi tRtIyA bhASA kadApi na vaktavyA, ki puna:-asatyA dvitIyA, sarvAze evaM visaMvAdakatvAt / tatra prathamApi yA satya sA'pi yadi mANivadhakAriNI bhavet na vaktavyA / caturthI tu asatyAmRvA, sA vaktavyA, satpA'pi yadi doSAnupaGgiNI bhavet tadA tasyA api avaktavyatAmeva darzayati-'ja channaM' ityAdi / 'jaM channaM taM na vattavyaM yat channaM tat na vaktavyam-yadvacanaM channa-hiMsAkArakaM yathA cauro'yaM vadhyatAmityAdi tanna vaktavyam / athavA-channaM yallokairapi prayatnataH pacchAdyate, hai use isa janma meM athavA janmAntara meM anutAra (pazcAttApa) karanA par3atA hai| vaha satyAbhUSA bhASA se utpanna pApake tApa kA anubhava karatA hai, pIDAkA anubhava karatA hai yA use vacana prayoga ke bAda hI pazcAttApa karanA paDatA hai| ___ Azaya yaha hai ki tIsarI mizrita bhASA bhI jaya bolane yogya nahIM hai to phira dUsarI asatya bhASA kA to kahanA hI kyA hai| vaha to soza meM hI visaMvAdinI (tyAjya) hotI hai| prathamA jo satyabhASA hai vaha bhI yadi prANivadhakAriNI ho to nahIM bolanI caahie| cauthI jo asatyAbhUSA bhASA hai, vaha soca vicAra kara hI bolanI caahie| satyabhASA bhI yadi doSayukta ho to bolane yogya nahIM hai, yaha dikhalAte haiM-jo vacana channa hisAjhAraka hai, jaise-'yaha cora hai, isakA prayoga kare che, tene A janmamAM athavA janmAMntaramAM pazcAttApa kara ' paDe che. A satyAmRSA bhASAthI thavAvALA pApanA tApane anubhava karavo paDe che, arthAt pApanA phalasvarUpa duHkha bhegavavuM paDe che. pIDA bhegave che, athavA tene vacanaprayoga karyA pachI ja pazcAttApa karavo paDe che. kahevAno Azaya e che ke-trIjI mizrita bhASA paNa jyAre belA gya nathI te pachI bIjI asatya bhASAnA saMbaMdhamAM tene kahevAnuM ja zuM - hoya ? te to sarva prakArathIja tyajavA 2.gya che. pahelI je satya bhASA che, te paNa je prANivadha karanArI hoya, te te bolavI na joIe, jethI re asatyAbhUSA' lASA cha, ta sa piyArIna molavI naye. sayA bhASA paNa je dejavALI hoya, te bolavI na joIe. teja kahe che ke-je vacana channa arthAt hiMsAkAraka hoya che, jemake "A cAra che, Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAce tatsatyamapi na vaktavyam / 'esA' epA 'NiyaMThiyA' niryanyasya bhagavato mahAvIrasya ANA' AjJA, na asmAkamAjJA / catasro hi bhASA bhavanti tatra tRtIyA 'satyamizritA mRpA, sA naiva vaktavyA sAdhunA / yena yena ca samuccAritena vacanena janasamudAye yasya kasyApi ekarUgApi pazcAttApo jAyeta, tattadapi manasA nidhitya na vaktavyam / tathA yad yatsarvereva gopyam , tattadapi vacanamavaktavyamavakambate' eSA jinezvarasyA''jJeti // 26 // mUlam holAvAyaM sahIvAyaM, goryAvAyaM ca no vede| tuma tumati amaNunnaM, sabyaso ta Na vattae // 27 // chAyA-holAvAdaM sakhivAda, gotravAdaM ca no vadet / ., svaM tvamityamanojJa, sarvazastanna vartate // 27 // vadha karo' ityAdi gholane yogya nahIM hai| athavA jo channa hai arthAt loga jise prayatna karake chipAte haiM, vaha satya bhI vaktavya nahIM hai| yaha nirgandha kI arthAt bhagavAna mahAvIra kI AjJA hai, sudharmA svAmI jambUsvAmI se kahate haiM yaha kathana hamArA nhiiN| ' tAtparya yaha hai ki-cAra prakAra kI bhASAeM haiN| unameM tIsarI jo mizra bhASA hai, usakA prayoga sAdhu ko nahIM karanA caahie| jisa vacana ke uccAraNa se jalasAmudAya meM se kisI ekako bhI santApa utpanna hotA ho, vaha bolane yogya nahIM hai| jo pAta gopanIya hai, use prakAzita karane bolA vacana bhI bolane yogya nahIM hai| jinezvara devakI yaha AjJA hai // 26 // tene vadha kara vigere vacane bolavA cogya kahyA nathI. athavA je channa che, arthAta, ke jene prayatna pUrvaka saMtADe che, te satya hoya te paNa bolavA yAya tu nathI. A pramANe nircanthanI arthAt mahAvIra bhagavAnanI AjJA che. sudharmA svAmI jaMbusvAmIne kahe che ke-A meM kahela nathI. paraMtu lAgavAne kahela che. kahevAnuM tAtparya e che ke--cAra prakAranI bhASAo che, temAM trIjI je mizra bhASA che, tene sAdhue prayoga kare na joIe. je vacananA ucAraNathI jana samudAyamAM kaI ekane paNuM saMtApa pidA thato hoya te tevA vacane bolavA gya nathI. je vAta chupAvavAnI hoya che, tene prakAzita karavA vALA vacana paNa bolavA ye gya hotA nathI. A pramANe jInezvara devanI AjJA che. 26 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra.zru. a.9 dharmasvarUpanirUpaNam __ anvayArtha:-(holAvAya) holAbAda-liSThuravacanam (mahIvAya) sakhidAdahe mityAdi-mambodhanavacanam ( goyAvAya) ca punaH gotrabAdam-he kAzyapa govin ! ityAdivacanam (no vade) no vadet sAdhuH (tumaM tumaM ti amaNunna) tvaM tvamityAkArakam AmanojJamamiyaM vacaH (naM sacaso No vattae) tata-etadvacanajAtaM sarvaza:-sarvathaiva no vartate-na vadediti // 27 // TIkA-'holAvAya' holAbAda-zru kaTunI ca sambodhanapUrvakamAhAnam-holAvAdastaM na vadet ityagretanena sambandhaH / 'sahIvAyaM sakhi sadas-he sakhe he mitra! holAvAyaM sahIbAyaM' ityAdi zabdArtha-'holAvAyaM-holAbAda' niSThura tathA nIca saMbodhana 'lahIvArya-sakhivAda' he mitra isa prakAra kA saMbodhana 'ca goyAvAyaM-gotra. vAdaca he kAzyapa govin vasiSTha gotrina ityAdi prakAra se gotra kA mAma lekara 'no vade-no vadet' sAdhuko kahanA na cAhiye. 'tumaM tumaMti amaNuna-tvaMsvamityAkArakam amanojJam' tathA apane se baDe ko 'tU' kahanA tathA jo vacana dUsare ko apriya lage 'taM sabao No vattae-tat sarvazo na vartate' aisA vacana kabhIbhI sAdhuko kahanA na cAhiye // 27 // ___ anvayArtha-niSThura vacana, he mitra ityAdi vacana, 'he kAzyapa gotrI' isa prakArakA gotravAda yukta vacana sAdhu na bole| tuma-tU isa prakAra kA amanojJa vacana bhI sarvathAna bole // 27 // TIkArtha--holAbAda arthAt karNakaTuka evaM nIca saMbodhana karake 'holAdhAya sahIvAya tyAla. mahA-'holAvAya-holAvAda' nihu2 tathA nIya samodhana 'sahIvAyamakhivAI 3 bhitra ! pramANe 'ca goyAvAya-gotravAdaJca' tathA 325 mAtrA se pasi74 mAtrAmA vigaire prArathI mAtra nAma na 'no vade-no vadeta' sAdhuse cuna 24 'tuma tumati amaNunnaM-tvatvamityAkArakam amanojJam' tathA potAnAthI bhATAmAta 'tu' se prabhAenA thA 49 tathA re kyana bhAta mAtriya sAga ta sabao No vattae-tat sarvazo na vartate' evA vacana keI paNa samaye sadhue kahevA na joIe mArA ayArtha-niSphara vacana he mitra ItyAdi vacana ke kAzyapa zetravALA AvA prakAranA gotranA uccAra vALuM vacana sAdhue bolavuM nahIM tuM A pramANenuM amanejha vacana paNa sarvathA na bolavuM rahA DhIkArya--halAvAda, arthAt karNa kahera ane nIca saMbodhana karIne bolavuM, Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 sutrakRtAGgasUtre ityAdisasnehaM sambodhyo vAdaH pravartteta taM vAdam / 'goyAcArya' gotravAdam - bho bhoH kAzyapagotra / ityAdirUpeNa gotrapuraHsaraM mayujyamAnaM vacaH vahubhyaH pRthakkRtya kaMcanavizAlakulasaMbhavaM vyanakti ato naikajanabodhakaM vacanamAlapet, kintu bho bhoH samAgatavantaH zraddhAvantaH ! itthaM vadet ! pUrvopadarzitarUpeNa sAdhuH kathamapi vacanajAtaM na vyavaharet / tathA - 'tumaM tumaM ti amaNunnaM' tvaM tvamityamanojJam ' taM savtraso Na vattae' tat sarvazo na varttate, etAdRzamamiyaM vacanaM na vadet kathamapi // 27 // mUlam akusIle seyA bhikkhU Nairve saMsaggiyaM bhae / chAyA -- suharUvA tatvasaggA, paDivujjheja te viuu||28|| -- akuzIlA sadA bhikSuH naiva saMsargitAM bhajet / sukharUpA svatropasargAH pratibuddhayeva tadvidvAn ||28|| bolanA sakhivAda arthAt 'are mitra, he sakhA, are yAra,' isa prakAra saMghodhana karake bolanA, gotravAda arthAt 'bho kAzyapa ! isa prakAra se gotroccAraNa karake bolanA (yaha vacana bahutoM se pRthak karake kisI vizAla kula meM utpanna eka ko pragaTa karatA hai / ataH eka jana kA ghodhaka vacana na bole, kintu 'he devAnupriya ! aisA bole ) ' sAdhu pUrva pradarzita rUpa se vacana kA prayoga na kre| sAtha hI mAnya puruSa ko 'tU tuma' ityAdi amanojJa yA aziSTha vacana na vole ||27|| 'asIle sayA bhikkhU' ityAdi / zabdArtha - 'bhikkhU - bhikSuH sAdhu 'sayA sadA' sarvakAla 'aku sIle - akuzIlA' akuzIla banakara hI rahe 'Neva saMsaggiyaM bhaee-naiva sakhivAda arthAt are mitra, huM sakhA, are yAra,' AvA prakAranA sabodhane marIne mosavu, gotravAha arthAt 'bho kAzyapa' mA prabhAhonA gotra bhyAlu karIte khelavu'. (A vacana ghaNAethI judA karIne koI vizALa kuLamAM utpanna thayela, ekane khattAvanArA che. tethI eka jaNunA medha karAvanAra vacanA golavA na joIe. para'tu huM detrAnupriya A pramANanA vacanA kahevA ) sAdhue upara batAvela rUpathI vacanAnA prayAga karavA na joie, tema ja sanmAnavA ceAgya purUSAne tuMkArathI 'tU' ityAdi prakAranA tADA vacana eTale ke amaneAjJa athavA ziSTAcAra virUddhanA vacane kholavA nahI' A2NA 'akusIle sayA bhikkhU' ityAdi zabdArtha--'bhikkhU -mikSuH ' sAdhu 'sayA - sadA' sarva zIlaH' aGkuzIsa manIne 4 2De 'Neva sasaggiyaM bhae naiva Aja 'akusIle - akkusaMvargitAM bhajet' tathA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam ____ anvayArthaH-(bhikkhU) bhikSuH-sAdhuH (sayA) sadA-sarvakAle (akusIle) __ akuzIla:-zreSTho bhavet (Neva saMsaggiyaM bhae) naiva-kathamapi kushiilai| saMsagitAmasaMsarga-sAGgatyaM majeta-seveta, yataH (suharUbA) sukharUpA:-sAsagauravasvabhAvAH (tasthuvassaggA) tatra-tasmin kuzIlasaMsarge upsgaa|-sNymopghaatkaarinnH mAdu:Syanti (viU) vidvAn (te) vat (paDibujjhejja) prativuddhaceta jAnIyAt tathA jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA parityajediti // 28 // ___TIkA-'bhikkhU' bhikSuH-niravanikSaNazIla sAdhuH, 'sayA' sadA-sarva sminneva kAle 'akusIle' akuzIla kutsitaM zIlaM yasya sa kuzIla pAvasthAdInAmanyatamaH na kuzIlo'kuzIlaH sadA zreSTho bhavet / sAdhuH kadApi muzIlo na saMsargitAM bhajet' tathA vaha kuzIla yAnI durAcAriyoM kI saMgati bhI na kare 'sururUvA-sukharUpAH' sukharUpa-arthAt sAta gauravarUpa tatthuvasaggAtatropasargA' kuzIloM ke saMsarga meM upasarga rahate haiM 'viu-vidvAn' vidvAn muni ti-tat' usako 'paDibujjhejja-pratiyudhyeta' samajhe // 28 // - anvayArtha-sAdhu kabhI kuzIla na yane aura na kuzIloM kA saMsarga kare, kyoMki kuzIla ke sAtha saMsarga karane meM zAtAgaurava rUpa upasarga utpanna ho jAte haiN| medhAvI puruSa ise samajhe // 28 // TIkArtha-jisakA zIla arthAt AcAra kutsita hai vaha pArzvastha Adi kuzIla kahalAtA hai| jo kuzIla na ho arthAt utkRSTa AcAra vAn ho vaha akuzIla hotA hai| sAdhu sadaiva akuzIla rahe aura teNe kuzIla arthAta durAcArIne samAgama-saMsarga paNa karavo nahIM "ggrUvA-sukharUpA.' su535 arthAt sAta gaurava 35 'tatthuvasaggA-tatropasargAH' - DonA sasamA 55 27 che. 'viU-vidvAn' vidvAn-zuddhizANI bhunI 've-tat' tena 'paDibujhe-prativudhyeta' sabhare // 28 // anvayArtha-sAdhue kaI paNa vakhate kuzIla banavuM nahIM. tathA kuzIlane saMsarga paNa karavo nahI kemake kuzIlanI sAthe saMsarga karavAmAM zAtA gaurava rUpa upasarga utpana thaI jAya che. medhAvI purUSa te samaje. 28 TIkAI-jene zIla arthata AcAra-svabhAva nIMdanIya hoya che, te pArthastha vigere kuzIla kahevAya che. je kuzIla na hoya athavA uttama AcAravALA hoya, te akuzIla kahevAya che. sAdhue hameMzAM akuzIla rahevuM joIe, Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutrakRtAstre bhaveta, tathA-kuzIlaiH- pAdhaiH saha 'saMsa mitha' saMpati -sambandhA 'Neva bhae' naiva bhajet , na kuzIlaH svayaM bhavet na pA kuzIlapAvasthAvasannayathAchanda saMsaktaiH saha saMsarga kadApi na kuryAt / nanu kimiti kuzIlAdibhiA saMsarga na kuryAt-tatrAha-'muharUmA tatthuklAgA' mukhatmarUpAstrAvasAmAdisaMgharge mulasvarUpA upasA saMyAvighAtakA kopA utpayanle / tathAhi TAyasannAdayarata yuddhAvya kathayanti-konAma dopo'cittaglena hastapAdAdona prakSAlane ? muvyavasthitaM zarIraM na bhaveccemathamiza''rAdhito dharmo bhaviSyati, ano yAM phAgAMpa kriyAM kurvANaH zarIraM parirakSet , AdhArmikabhojananchanopAnadvAraNAdvA / taduktam 'appeNa bahumesejjA evaM paMDiyalakavaNaM / chAyA---alpena bahu epayed etat paNDitalakSaNam / alpadoSeNApi bahusaMyamamArAdhaye natra ko doSaH / kuzIloM ke sAtha saMsarga na rkkhe| sAra yaha hai ki lAdhu na svayaM kuzIla ho aura na kruzIla, pArzvastha, yathAchanda, saMsakta Adi kI saMgati kre| kuzIla Adi ke sAtha saMsarga kyoM na kare ? isakA kAraNa kahate haiMaisA karane se mukharUpa saMyama ghAtaka upasarga utpanna hote haiN| jaiseabasanna sAdhu aisA taka karatA hai ki acitta jala se yadi hAtha paga dho liye jAe~ to kyA doSa hai ? yadi zarIra suvyavasthita na huA toM dharma kI ArAdhanA kaise hogI ? amaeva koI bhI kriyA karake zarIra kI rakSA karanI cAhie bhale AdhAkarmI bhojana karanA par3e yA chatra dhoraNa karanA paDe yA jUte pahanane par3e * kahA bhI hai-'appeNa ghara mesejjA' ityaadi| ___ alpa doSa kA sevana karake bhI mahAna saMyama kI rakSA karanI ane kuzIla vALAonI sAthe saMsarga rAkha nahIM kahevAno sAra e che kesAdhue pite kuzIla thavuM nahIM temaja kuzIla, pArzvastha, yathAchaMda saMsakta, vigere saMsarga karavo nahIM. kuzIla vigerenI sAthe kema saMsarga karo na jaie? tenuM kAraNa batAvatAM kahe che ke-tema karavAthI sukharUpa saMyamane ghAtaka upasarga utpanna thAya che. jema ke-avasana sAdhu e tarka kare che ke-egya jaLathI je hAthapaga dhoI levAmAM Ave, te zuM doSa che ? je zarIra suvyavasthita na thayuM hoya te dharmanI ArAdhanA kevI rIte karavAmAM Ave che tethI koI paNa kriyA karIne zarIranI rakSA karavI joIe. pachI bhale AdhAkarmI AhAra levo paDe. ke chatra dhAraNa karavuM paDe, athavA joDA pahe2vaa 5 4 5 le De-'appeNa bahu mesejjA' tyA poSanu sevana Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. lala ythaa|| samayArthabodhino TIkA pra.zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam tathA-'zarIraM dharmasaMyuktaM rakSaNIyaM prayatnataH / zarIrAta sravate dharmaH parvatAtsalilaM yathA // 1 // . . ityAdi kuzIloktaM zrutvA'lpaparAkramI jIvastatrA'nuSacati iti / 'viU vidvAn vivekamanudhAvan puruSaH 'paDibujhejma' pratibuddhayeta-jAnIyAt kuzIlasaMparke doSAn 'saMsargajA doSaguNA bhavanti' iti / tatra kuzIlasaMsarge doSAn vibhAvya sAra saMsaga prihrediti| 'svayaM kuzIlo na bhavet kuzIlaiH, saMparkamAdhi vidadhIta dhiirH| kuzIlasane bahavo hi doSA, heyAH sudhIbhiH sutarAM hitAya ||1||iti gaathaasaarH||29|| . . caahie| thor3A gavAM kara bahuta kI rakSA karanA hI paNDita kA lakSaNa haiN| aura bhI kahA hai-'zarIradharmasaMyuktaM' ityaadi| ___dharma se yukta zarIra kI prayatna pUrvaka rakSA karanI caahie| jaiseparvata se jala pravAhita hotA hai, usI prakAra zarIra se dharma utpanna hotA hai // 1 // ityaadi| kuzIla sAdhu kA aisA kathana suna kara alpa parAkramI sAdha usakI pAtoM meM A jAtA hai| ata eva viveka kA anusaraNa karane vAlA puruSa kuzIla ke saMsarga se hone vAle doSoM ko samajhe, kyoMki guNa aura doSa prAyaH saMsarga se utpanna hote haiM / ataeva kuzIla ke saMsarga hai. utpanna hone vAle doSoM ko jAna kara buddhimAna sAdhu usakA parihAra kre| ___ 'svayaM kuzIlo na bhavet' ityAdi / karIne paNa mahAna saMyamanI rakSA karavI ja joIe. gheDa gumAvIne paNa ghaNAnI rakSA thatI hoya te te karavI eja buddhimAnanuM lakSaNa che. bIjI 5 yu cha -'zarIradharmasaMyuktaM' tyAdi dharmathI yukta zarIranI prayatna pUrvaka rakSA karavI joIe, jema ke-parvata parathI jalane pravAha vahe che, e ja pramANe zarIrathI dharma utpanna thAya che, 15 kuzIla sAdhunuM A pramANenuM kathana sAMbhaLIne a5 parAkramI sAdhu teonI vAtamAM phasAI jAya che, tethI ja vivekanuM anusaraNa karavAvALA purUSa kazIlanA saMsargathI thavAvALA dene samaje kemake guNa ane doSa prAyaH saMsagathI utpanna thAya che tethI kuzIlanA saMsargathI utpanna thavAvALA dene jANIne buddhimAna sAdhue tene parihAra-tyAga kare joIe, , , __'svaya kazIlo na bhavet' tyA su09 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGga sUtre mULa - nennattha aMtarAeNaM, pairagehe ga NiMsIyae / gAmakumAriyaM kiDDu, nAtivelaM hese muNI // 29 // chAyA - nAnyatrAntarAyeNa paragehe na nipIdet / grAmakumArikAM krIDAM, nAvivelaM hasenmuniH ||29|| - anvayArtha : - (muNI) muniH (nannastha aMtarANaM) nAnyatrAntarAyeNa antarAyaHzakterabhAvaH sa ca jagA rogAtaGkAbhyAM vA tathA ca vinA'ntarAyam (parage he) para - gRhe gRhasthagRhAdau (Na NimIyam) na nipIdet-noSavizet tathA - ( gAmakumAriyaM gAthA kA sAra yaha hai - sAdhu na svayaM kuzIla ghane aura na kuzIloM ke sAtha saMsarga kare | kuzIloM ke saMsarga se bahuta doSa utpanna hote haiM, ataeva buddhimAn puruSa ko usakA parityAga svataH karanA cAhie |1|28| 'nannattha aMtarAeNaM ityAdi / zabdArtha - ' suzrI - muniH' sAdhu 'nannattha aMtarApaNaM- nAnyatrAntarAyeNa' antarAya ke (kAraNake) binA 'parage he paragRhe' gRhastha ke ghara AdimeM 'Na jisIe-na niSIdet' na baiThe tathA 'gAmakumAriyaM kiDDa - grAmakumArikAM 'kaDA' gAMva ke bAlakoM kI krIDA -hAsya vinodAdika ko na kare tathA nAtivelaM hase - nAtivelaM haset' maryAdA rahita hAsya sAdhu na kare ||29|| anvayArtha -- sAdhu antarAya ke binA arthAt yadi vRddhAvasthA athavA pAdhi ke kAraNa zakti kA abhAva na ho gayA to gRhastha ke ghara meM na A gAthAnA sArAMza e che ke-sAdhue svayaM kuzIla banavuM nahIM tathA kuzIla vALAenI sAthe tenA saMsaga karavA nahI' kuzIlanA sa`saga thI ghaNA dASA utpanna thAya che. tethI ja buddhimAna purUSe svataH tenA parityAga vele // 28 // 'nannattha atarANaM' ityAdi zabdArtha' -- 'muNI - muniH' sAdhuye 'nannattha aMtarApaNaM - nAnyantrAntarAyeNa' a MtarAya vinA 'para gehe - paragRhe' gRhasthanA ghara vigerebhAM 'Na NisIyae-na niSIdeta ' "mesavu' nahIM' tathA 'gAmakumAriya kiDuM - grAmakumArikAM krIDAM' zAbhanA Aja"hAnI, DIDA meTale hAsya vinoda vigere na 42 'nAtivelaM ise - mAtivelaM haset' sAdhuye bharyAhA vinAnu' hAsya 42vu' nahIM // 28 // manvayA --sAdhue aMtarAya zivAya arthAt--je vRddhAvasthA athavA vyAdhinA kAraNe zaktinA abhAva na thaye heya teA gRhasthanA gharamAM besavuM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra.du. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam kiDaM) prAmakumArikAM krIDAm-grAmakumArANAM yA krIDA-hAsyavinodAdikA tAna kuryAt , tathA-(nAti velaM hase) nAtivelaM-maryAdArahitaM yathA syAcathA na ise hAsyAdikaM na kuryAt // 29 // ___TIkA-'muNI' mananazIlaH sAdhu!-bhikSAdiprayojanamAsAdya grAmAdau praviSTaH 'paragehe' parasya-gRhasthAde he 'Na NisIyae' na nipIdeva-gRhasthagRhe nopavizetautsargo'yaM vidhiH, etadviSaye'pavAdaM darzayati-'nannatya aMtarAeNaM' nAnyatra anta rAyeNa, zakterabhAvo'ntarAyaH, sa cA'ntarAyo jarayA vyAdhyAdinA vA bhavati, grAmaM gatasya sAdho yadi kadAcitkacidantarAya Apatet , tadA sAntarAyasya gRha sthagRhopavezanaM na doSAdhAyakam 'gAmakumAriyaM kiDa' grAmakumArikA krIDAm, grAme saJjAtA ye kumArAstepAmiyamiti grAmakumArikA tAM-tAzI kriiddaambaitthe| grAma kumAroM kI hAsya vinoda rUpa krIr3A na kare tathA maryAdA se pare haMsI majAka na kare // 29 // TIkArtha--sAdhu bhikSA Adi kisI prayojana se jaba grAma yA nagara Adi meM praveza kare to gRhastha ke gharameM na baitthe| yaha utsargavidhi hai| isako apavAda dikhalAte haiM-antarAya ke vinA arthAt zaktikA na honA antarAya hai / zakti kA abhAva vRddhAvasthA ke kAraNa hotA hai yA vyAdhi Adi ke kAraNa grAmameM gayA sAdhu kadAcit antarAya se grasta ho jAya arthAt calane yA khar3A rahane meM asamartha ho to gRhastha ke ghara meM baiTha jAne meM doSa nahIM hai| grAma ke kumAroM bAlakoM kI krIr3A kA jaise-hAsyavAtIlApa karanA yA kaMduka khelanA Adi kA parihAra kare tathA maryAdA kA ullaMghana karake nahIM. gAmanA bALakanI sAthe hAsya vinodarUpa kriIDA karavI nahIM. tathA mayadAthI, vizeSa hAMsI ke majhA karavI nahIM. mArA TIkArtha-sa dhu bhikSA vigere kaI paNa prajanathI jyAre gAma athavA nagara vigeremAM praveza kare te gRhasthanA gharamAM besavuM nahIM A utsargavidhi che, tene apavAda batAvatAM kahe che ke-zaktinuM nahAvuM te aMtarAya kahevAya che. zaktino abhAva vRddhAvasthAnA kAraNathI thAya che, athavA te vyAdhi athavA tapasyA vigerenA kAraNathI gAmamAM gayela sAdhu kadAca aMtarAya vALA banI jAya, athavA cAlavAmAM ke ubhA rahevAmAM azakta thaI jAya te grahanA gharamAM besI javAmAM doSa nathI. gAmanA kumAre arthAt bAlakanI kIDAne eTale ke-hAya, janaka vArtA lApa kare athavA daDAthI ramata karavI, vigereno tyAga kare, tethI bhaya Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAsUtre syAlApaH kandukAdibhiH khelanaM vA etatprakArikAM bAlasambandhinIM krIDAM muniH pariharet / tathA - 'nAvivelaM hase' velA maryAdA, tAM velAmatikramya na isedahAsa parihAsAdikamamaryAditaM na kuryAt tAdRzahAsAdikaraNe'STavidhakarmabandhanaM bhavati / taduktam 'jIve NaM bhaMte ! isamANe ustUyamANe vA kaikammapagaDIyo vaidha ? goyamA ! vidhavA adhie vA' iti / antarAyamantareNa sAdhuH paragRhe nopavizet, na vA - vAlakrIDAM kuryAt tathA maryAdAmatikramya naiva haset / ebhiH - karmabandhasamudbhavAt iti saMkSipto gadyArthaH // 29 // mUlam - aNussuo urAlesu, jayamANo parivvae / variyAe appamatto, puTTho tattha'hiyAsae // 30 // chAyA - anutsuka udArepu, yatamAnaH parivrajet / caryAyAmapramattaH spRSTastatrAdhisaheta ||30|| ise nahIM / maryAdAhIna hAsa parihAsa karane se AThoM prakAra ke karmoM kA bandha hotA hai| kahA bhI hai- 'jIve NaM bhaMte' ityAdi 'he bhagavan ! haMsatA huA yA utsuka hotA huA jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai ?" 'he gautama! sAta yA ATha prakRtiyoM kA dhandha karatA hai| (Ayu kA ndha na ho to sAta aura ho to ATha kA baMdha hotA hai| ) parya yaha hai ki antarAya ke vinA sAdhu gRhastha ke ghara meM na baiThe, bAla krIr3A na kare aura maryAdA kA ullaMghana karake na haMse, kyoki isase karmacadha hotA hai ||29|| dAnuM ullaghana karIne hase nahIM maryAdA vinAnuM hAsya ke parihAsa karavAthI prAranAmeni adha thAya che, che hai- 'jIve NaM bhaMte !' ityAdi he bhagavAna hasatA evA athavA utsuka thatA eveA jIva, keTalI ka prakRtiyAnA madha bAMdhe che ? he gautama ! sAta athavA ATha prakRtiyAne khoMdha kare che. (AyunA ba`dha na hoya teA sAta ane AyunA aDadha hoya te! AThe kama prakRtiyAnA khUMdha kare che.) kahevAnuM tAtpaya e che ke-aMtarAya vinA sAdhue gRhasthanA gharamAM besavuM nahI', khAla kIDA karavI nahI, ane maryAdAnu. ulla dhana karIne hasavu' nahI' kemake tenAthI kanA aMdha thAya che. ArA na Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam da anvayArthaH- (urALesu) udAreSu - manojJeSu zabdAdiviSayeSu (aNussuo) anutsukaH - abhilApavAn na bhavet (jayamANo parivvae) yavamAna :- yatnapUrvakaM parivrajet saMyamapAlanaM kuryAt (cariyAe appamaco' caryAyAM-vihAra bhikSAdirUpAyAm-apamataH pramAdarahito bhavet (puTTo tattha ahiyAsapa) taMtra - caryAyAM spRSTaH- utsargairabhidrutaH san adInamanaskaH karmanirjarAM manyamAnaH adhisaheta - sahanaM kuryAditi // 30 // TIkA- 'urAlesu' udAreSu - udArA manojJA ye zabdAdayo viSayAH, tathAvastrAbharaNagItagandharvagAnayAnavAhanAdayaH cakravatrtyAdInAmaizvaryAdayazca tatra sAdhuH 'aNussao urAle' ityAdi / zabdArtha -- 'urAlesu-udAreSu' manojJa aise zabdAdi viSayoM meM 'aNustuo-anutsukaH' utsuka na ho 'jayamANo parivvae - yatamAnaH parivrajet' tathA yatnapUrvaka saMyamakA pAlana kare 'cariyAe appamanto-caryAyAM apramattaH' tathA bhikSAcaryA Adi meM pramAda na kare tathA 'puTTho tastha ahiyAsae - pRSTaH tatrAdhisaheta' parISaha aura upasargo se pIDita hotA huA sahana kare || 30 // anvayArtha - manojJa zabda Adi viSayoM meM abhilASAvAn na ho, yatnapUrvaka saMyama kA pAlana kare / bhikSAcaryA Adi meM pramAda na kare aura usase pIr3ita hone para adInabhAva se use sahana kare // 30 // TIkArtha - udAra arthAt manojJa zabda Adi viSayoM meM tathA vastra, _ AbharaNa, gIta, gaMdharva, gAna, yAna, vAhana evaM cakravartIke aizvarya 'aNussao urAlesu' dhatyAhi zabdArtha--'urAlesu-udAreSu' bhaneojJa sevA zabdAhi viSayobhAM 'aNussuoanutsukaH' utsu4 thavu nahi. 'jayamANo parivvae - yatamAnaH parivrajet' tathA yatna pUrva4 sayabhanu pAvana ure 'cAriyAe appamatto gharyAyAM zrapramattaH' tathA lakSA tharyA vigerebhAM prabhAva na ure ' tathA 'puTTo tattha ahiyAsae - pRSThaH tatrAdhisaheta ' parISaha ane upasargAnI pIDAne sahana kare 530nA anvayA--manAra zabda vigere viSayAmA abhilASAvALA thavuM nahI' prayatna pUrNAMka sayamanuM pAlana karavuM. bhikSAcaryo vigeremA pramAda karave nahI' tathA upasagathI pIDA thAya tyAre dIna bhAva vinA arthAt dInatApaNu khatAnyA zivAya tene sahana kare 530nA TIkAd--udAra athavA maneAjJa zabda vigere viSayAmAM tathA vastra, bhUssttnnu, gIta, jAdhava, jJAna, yAna, vArDana, tathA yavartinA maizvarya vigeresAM Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAtre 'aNussuo' anutsukaH autsukyamabhilASA, tadrahito'nutsukaH- utkaNThArahitaH san vicaret / tathA - 'jayamANo' yatamAnaH- saMyamAnuSThAne prayatnaM kurvANaH 'parivvae' parivrajet - mUlottaraguNeSu udyamaM kuryAt / tathA - 'cariyAe ' caryAyAM-vihArabhikSAdi rUpAya tathA dazavidhavaiyAvRtyeSu 'appamatto' apramattaH pramAdarahito bhavet, 'tattha ' tatra tathA-' -'puTTho' spRSTaH- pariSadopasagaiH spRSTaH san 'ahiyAsae' adhisadevasamyaksahanaM kuryAt / sAdhuH kamanIya zabdAdiviSayajAtaM netra samIheta, kintu sayatnaH saMyamA'nuSThAnaM pAlayet / tathA-upasargAdibhi vadhyamAno'pi tAdRzavAdha karmanirjarAM manyamAnaH saheta iti ||30|| mUlam - hemmamANo Na kuppeja, buccamANo na saMjale / suma ahiyAsijjA, Na ya kolAhalaM kare // 31 // 7 chAyA - hanyamAno na kupyet, ucyamAno na saMjvalet / sumanA adhisaheta, na ca kolAhalaM kuryAt // 31 // AdimeM sAdhu utsuka arthAt abhilASAvAn na ho / saMyama ke anuSThAna meM tanAvAn ho aura mUla tathA uttara guNoM meM udyama kare / caryA arthAt bhikSA meM tathA dasa prakAra ke vaiyAvRtya meM apramatta rahe / parISaha yA upasarga se spRSTa hone para use karmanirjarA kA kAraNa mona kara samyak prakAra se sahana kare / sArAMza yaha hai ki sAdhu zabdAdi manojJa viSayoM kI kAmanA na kare varan yatnapUrvaka saMyamakA hI anuSThAna kre| upasarga Adi se pIDita hone para use nirjarA kA kAraNa mAna kara samabhAva pUrvaka sahana kara le // 30 // sAdhue utsuka arthAt abhilASAvALA thavu nahI. sayamanA anuSThAnamAM yatanA vAn thavuM. tathA mUtra ane uttara gu@AmAM udyama karave, carcyA arthAt geAcarImAM tathA dasa prakAranA vaiyAvRtyamAM apramatta rahevuM. parISahu athavA upa saga Ave tyAre tene karma nirAnuM kAraNa samajIne sArI rIte sahana karavA. kahevAnA sArAMza e che ke-sAdhue manejJa evA bhraSTa vigere viSayAnI IcchA karavI nahIM. temaja yatnapUrvaka sayamanuM ja anuSThana karavuM. upasa vigerethI du:khita thAya tyAre tene nirAnuM kAraNu mAnIne samabhAvathI sahana karavA, 113nA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhino TIkA pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam 71 __ anvayArthaH-(hammamANo Na kuppenja) munirdaNDAdibhi haMnyamAno'pi na kupyet-na kopavaMzago bhavet (buccamANo na saMjale) ucyamAno'pi parairdurvacanAni na saMjvalena pratIpaM na dadeva (sumaNe ahiyAsijjA) sumanAH-prasanamanasko'dhisaheta sahanaM kuryAt (Na ya kolAhalaM kare) na ca kolAdalaM kuryAditi // 31 // TIkA-'hasmayANoM' inyamAnaH-daNDamuSTicapeTAdibhirAhato'pi sAdhuH 'Na kuppeja' naiva kupyet-kopa naiva kuryAt / tADayamAno'pi sAdhu IntAraM pati kopaM na kuryAt / tathA-'vuccamANo' ucyamAnaH-nindAvacanairapikSipyamANo'pi svakIya 'hammamANo na kuppejjA' ityaadi| zabdArtha--'hammamANo Na kuppejja-hanyamAno na kupyeta' lakar3I Adi se mArane para bhI sAdhu krodha na kareM 'buccamANo na saMjale-uccamAno na saMjvalet' tathA kisIke dvArA gAlI Adi dene para sAdhu manameM saMtApa na kare 'sumaNe ahiyAsijjA-sumanA adhisaheta' paraMtu prasannatA ke sAtha inako sahana kare 'Na ya kolAhalaM kare-na ca kolAhalaM kuryAt' kolAhala na kare // 31 // ___ anvayArtha-muni daMDa Adi se hanana kiye jAne para bhI kupita naho, durvacana bole jAne para bhI krodha na kare-viruddha bhASaNa na kre| parantu prasanna mana se sahana kara le| kolAhala na kre||31|| TIkArtha-sAdhu ko koI daMDa, ghUse yA thappar3a se AghAta kare to vaha kApa na kare / yadi koI nindAkArI vacanoM se AkSepa kare to bhI 'hammamANo na kuppejA' tyAha A74Artha:--'hammamANo Na kuppejja-hanyamAno na kupyet' aisa vizthA bhA21chatai ] sAdhuNe hoya 42ve nahI 'vuccamANo na saMjale -ucyamAnI R saMvata tathA keIe gALa vigere kaThera zabda kahyA hoya te paNa sAdhu hogha 42ve| na naye. tebhana bhanabhA saMtApa 5 na 423 / . 'sumaNe ahiyAsijjA-suganA adhisaheta' 5 prasannatA pU4 te sahana 42vA 'Na ya kolAhala kare-na ca kolAhala kuryAt' tathA Balsa 55 423 / naDI // 31 // anvayArtha-munine daMDA vigerethI tADana karavAmAM Avela hoya te paNa temaNe krodha kare nahIM durvacana bolavAmAM Ave te paNa krodha karavo nahIM, virUddha bhASaNa karavuM nahiM paraMtu prasanna manathI tene sahana karI levuM. kelAhala paNa karavo nahIM. 31 TIkArtha--sAdhune kaI daMDA, ThoMsA athavA thappaDa mArIne AghAta pahecADe, te teNe krodha kare nahIM je kaI niMdAkAraka vacane bolIne AkSepa Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 sUtrakRtAsUtre nindAdi zrutvA 'na saMjale' na saMzlet nAnvasvapet-tAzAkozAdivacanaM zrutvA tAdRzA'sahyavacanaprayoktAraM prati krodhAdikaM na kuryAt kopAghrAvo na bhavet, kintu 'sumaNe ahiyAsijnA' sumanA adhisadeta, saumanasyapUrvakaM sarvopadravasya sahana kurvan, daNDapAtapIDayA nindayA vA 'jaya' va ca 'kolAhalaM kare' kolAhalaM kuryAt / yadi citsAdhuM daNDAdinA gaharedapi, yahA nindAM kuryAt patra sAdhuH prasanamanAH sarve saheva, tadartha kolAhalaM na kuryAditi sArAMzaH // 31 // mUlam -- laddhe kAme Na aitthejA, vivege eva mAhiMe / AyariyAI sikkhejA, buddhANaM aMtie~ sayA // 32 // chAyA - labdhAn kAmAnna prArthayet, viveka eva mAkhyAtaH / AryANi zikSeta, buddhAnAmantike sadA ||32|| kupita na ho / arthAt Akrozavacana zravaNa karake bhI dussaha vacana bolane vAle para krodha na kare / prasanna bhAva se yaha saba sahana kara le / ' DaMDA par3ane se yA nindAvacana sunane se kolAhala na kare / sArAMza yaha hai ki kadAcit koI sAdhu para daNDa Adi se prahAra kare athavA usakI nindA kare to sAdhu samabhAva se use sahana kare / usake lie kolAhala na kare || 31 // 'laddhe kAme na parathejjA' ityAdi / 'zabdArtha -- 'laddhe - ladvAn' prApta hue 'kAme kAmAna' zabdAdi kAmabhogoM kI 'na pasthejjA na prArthayet' sAdhu icchA na kare 'evaM vivege Ahie - evaM viveka AkhyAtaH ' aisA karane para viveka kahA jAtA kare, teA paNu tenA para kAya karaveA na joIe, arthAt niMdyAjanaka vacane sAbhaLIne paNa te vacanA kholanArAe upara krodha karave| nahI. prasannabhAvathI te saghaLuM sahana karIle. ThaMDA paDavAthI athavA niMdyAvALA vacanA sAMbhaLavAthI kAlAhala karavA nahIM, sArAMza e che ke--kadAca koI sAdhu para daDA vigerenA prahAra kare arthAt mAre athavA tenI niMdA kare teA sAdhue samabhAvathI tene sahana karavI. te mATe kolAhala-bUmAbUma na karavA. / / 31 / 'chaddhe kAme na patthejjA' ityAdi zabdArtha'--'laddhe- labdhAn' grAsa thayelA 'kAme kAmAn' zabdAhi ThAsaleogani 'na patthaijjJA-na prArthayet' sAdhuochA ravI nahI 'eva' vivege ahie - eva N vivekaAkhyAtaH' sebha 42vAthI viveka vArA che. 'sayA - sadA' sarvajaNa 'buddhANaM Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam .. ... .. __ anvayArtha:-(laddhe) labdhAn-prAptAna (kAme) kAmAn-zabdAdiviSayAn (na patthejjA) na prArthaye-na gRhNIyAt (evaM vivege Ahie) evamuktamakAreNa viveka AkhyAtaH-kathitaH (sayA) sadA-sarvakAlam (buddhANaM) buddhAnAm-AcAryANAm (aMtie) anti-samIpe (bhAyariyAI) AryANi-AryANAM karttavyAni (sikkhe. jjA) zikSeta-abhyasediti // 32 // ____TIkA-'laddha' labdhAnapi 'kAme' kAmAn-zabdAdikAmabhogAn sAdhuH 'Na patthejjA' na prArthaye-saMpAptamapi manojJavastu nopabhoge Anayet-tadupabhoga na kuryAt / kAmAn , tatra kAmAH lapovizeSa landhA AkAzagamanaparakAyapravezAdikAH, tAn , nA'pi anAgatAn vA'bhilapet pratyuta tatra 'mivege' vivekaH-sadasadvicAra. . rUpaH 'Ahie' AkhyAtaH karaNIya iti bhAvaH / bathA-'sayA' sadA-sarvakAlam 'sayA-sadA' sarvakAla 'buddhANa-buddhAnAm AcArtha ke 'aMtie atike' . samIpa 'AyariyAI-aryANi' Arya ke kartavyoM ko 'sikkhejjA-. zikSeta' sIkhe // 32 // ___anvayArtha-sAdhu prApta kAmabhogoM kI bhI abhilASA na kare, isa prakAra kA viveka kahA gayA haiN| vaha sadA AcAryoM ke samIpa AryoMcitta kartavyoM ko sIkhe // 32 // TIkArtha--sAdhu prApta hue zabda Adi kAmabhogoM kI icchA na kreN| unakA upabhoga na kareM use AkAzagamana yA dUsare ke zarIra meM praveza.. karane kI siddhi prApta ho jAya to bhI usakA prayoga na kre| aisA. karane para prApta siddhi bhI yadi naSTa ho jAya to bhI koI hAni nhiiN| buddhAnAm' mAnyAya'nI 'aMtie-tike' sabhIce 'AyariyAi-AryANa' mAnA . itavyAne 'sikkhejjA-zikSesa' sIme // 32 // anvayArtha--sAdhue prApta thanArA evA kAmonI IcchA karavI nahIM A prakArane viveka kahevAmAM Avela che. ane sadA AcAryonI samIpa Aryane yogya , evA karmonuM zikSaNa levuM. pa3rA TakArtha-sAdhue prApta thayelA zabda vigere kAmaganI paNuM namirAjAnI mAphaka IcchA karavI nahIM. tene upabhega kare nahIM. tene AkAzamAM gamana karavAnI athavA te bIjAnA zarIramAM praveza karavAnI siddhi prApta thaI jAya te paNa tene praga kare nahIM, tema karavAthI prApta thayela siddhine nAza thAya taya hu.5 tha nathI. sU0 10 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre 'buddhANaM' buddhAnAM-jJAtaparamArthAnAmAcAryANAm 'aMtie' antike-samIpe vasan 'AyariyAI AryANi-AyaryANAM kartavyAni-samyagdarzanacAritrarUpANi, 'sikkhenA' zikSeta-abhyaseva-gurUpadiSTAn / anena sadaiva gurukule vAso dhvanitaH // 32 // buddhAnAmantike vasan zikSeta-tadeva kathayati-'susmusamANo' ityAdi / mUlam-sussUsamANo ubAlojA, suvannaM sutavasliyaM / vIroM je attapannesI, dhihamaMtA jiiMdiyA // 33 // chAyA-zuzrUmANa upAsIta, chuprajJaM sutapasvinam / cIrA ye AptamapiNo, dhRtimanto jitendriyAH // 33 // , sAdhuko sadaiva paramArtha ke jJAtA AcAryoMke samIpa meM nivAsa karate hue AryakarttavyoM kI arthAt samyagdarzana jJAna cAritra kI zikSA lenI caahie| isa kathana ke dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki sAdhu ko sadA gurukulavAsa karanA caahie| aisA viveka kahA gayA hai| // 32 // jJAniyoM ke samIpa basatA huA sIkhe, yahI kahate haiM-'suslU0' ityAdi / - zabdArtha--'supannaM sutavassiyaM-suprajJaM sutapasvinam' apane aura dUsare ke siddhAMtoM ko jAnanevAle uttama tapasvI guru kI 'suslUsamANo udhAsejjA-suzrUSamANaH upAsIta' zuzrUSA karatA huA sodhu upAsanA kare 'je vIrA-ye vIrA' jo puruSa karmako vidAraNa karane meM samartha hai 'attapannesI-AptaprajJaiSiNaH' tathA rAgadveSa rahita puruSa kI jo kevala * sAdhue sadA sarvadA paramArthane jANanAra evA AcAryonI pAse nivAsa karatA thakA AryanA kartavyanI arthAt samyapha darzana, jJAna ane cAritranI zikSA levI joIe, A kathanathI e sUcavavAmAM Avela che ke-sAdhu sadA gurUkuLamAM vAsa kare joIe. A pramANene viveka batAvela che. 32 jJAnanI pAse rahIne jJAnane abhyAsa kare e batAvavA kahe che ke'sursuusmaanno tyA Avaltha---'supanna sutavassiya-suprajJa sutapasvinam' pAnA tathA anya bhatAmiyAnA siddhAMtAne Mp4 Sttama ta52vI sevA zu3nI 'sussUsamANo-suzrUSamANaH' BAsanA arthAt sevA 42tA tha! tabhanI upAsanA 4re, 'je vIrA-ye vIrAH' 2 535 mana vihAya 42vAmI samartha che tathA 'atta pannesI-AptaprajJaiSiNaH' rAgadveSa 2hita 53panI 2 vijJAna35 prajJA cha, Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam 3.75 anvayArthaH-(supannaM mRtavassiyaM) muprajJaM zobhanA prajJA yasya taM suMbhajJam , mutapasvinaM zobhanaM sabAhyAbhyantaraM tapo yasya tam mRtaparivanam , '(sussUsamANo uvAsejjA) zuzrayamANa:-zuzrUpA-yAvRtyaM tAM kurvANaH gurum upAsIta-seveta (je vIrA) ye vIrAH-karmavidAraNasamarthAH (attapannesI) AptapaSiNaH-AptAH rAgAdirahivAsteSAM prajJA-kevalajJAnAkhyA tAmanveSTuM zIlaM yeSAM te tathA, (dhihamaMtA' dhRtimantaH-dhRtiH-saMyame ratiH sA vidyate yeSAM te tathA (jiiMdiyA) jitendriyAH-jitAni-vazIkRtAni indriyANi ye ste tathA // 33 // ____TIkA--'mussUsamANo' zuzrUSamANaH-gurorAdezaM pati zrotumicchuH gurumaMbhRti zreSThasAdhUnA manugamAdizuzrUSAM kurvan 'uvAsejjA' upAsIta-guroH sevAM kuryAt / yasya guroH zuzrapopAsanaM ca kathitaM kartavyAyA ziSyaM prati, tasya gurovizeSaNa jJAnarUpa prajJA hai usakA anveSaNa karane vAle hai 'dhiimaMtA-dhRtimantaH' evaM jo dhRtise yukta hai 'jiiMdiyA-jitendriyAH' aura jitendriya hai| vehI pUkti' kAryako kara sakate haiM // 33 // - anvayArya--vIra karmoM kA vidAraNa karane meM samartha, vItarAgoM kI prajJA kA anveSaNa karane vAle, dhairyavAn tathA jitendriya muni suprajJa aura sutapasvI guru kI zuzrUSA karate hue upAsanA (sevA) kareM // 33 // TIkArya--lAdhu guru ke Adeza ko zravaNa karane kA icchuka ho guru Adi jyeSTha evaM zreSTha sAdhuoM kI anuSThAna Adi zuzrUSA (sevA) kre| jisa guru kI zuzrUSA karanA ziSyakA kartavya kahA gayA hai, usa guru ke do vizeSaNa dikhalAte haiM-guru zobhana prajJAvAlA arthAt-svasatanu manveSa! 42vAvANA 2. 'dhimaMtA' re 535 dhaiya yuddhata mane jiiMdiyA-- jitendriyA' tendriya cha 4 535 pUrvarita 42za che. // 33 // anvayArtha--vIra--karmonuM vidAraNa karavAmAM samartha vItarAgavALAonI prajJAbuddhinuM anveSaNa karavAvALA, dhairyavAnuM tathA jItendriya munie suprajJa, ane sutapasvI gurUnI sevA karatA thakA teonI upAsanA (ArAdhanA) karavI. 33 TIkAI--sAdhue gurUnA Adeza sAMbhaLavAmAM tatpara rahevuM. gurU vigere jayeSTha ane zreSTha sAdhuonA anuSThAna sevA karatA thakA teonI ArAdhanA karavI. je gurUnI sevA karavAnuM ziSyanuM kartavya kahela che, te gurUnA be vizeSa batAvavAmAM Ave che - gurU zobhana prajJAvALA arthAt svasamaya ane para Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre iyaM cakti-'suppana' suprajJam-zobhanA prajJA yasya sa mumajJaH tam svasamayaparasamayajJam thA-'mutavassiya' mutapasvinam , zobhanaM tapo vAhyAbhyantararUpeNa vidyate yasya sa mutapasvI tam etAdRzaM guru seveta / taduktam 'nANassa hoi bhAgI, thirayarao desaNe caritte ya / dhanno AvakahAe, gurukulabAsaM na muMcai // 1 // - chAyA-jJAnasya bhavati bhAgI, sthirataro darzane ca caaritre| dhanyo yAvatkathaM, gurukulavAsaM na muJcati // 1 // keevaM rUpeNa gurusevAM kurvanti tatrAha-vIrA' vIrA:-karmaNAM vidAraNe samarthAH / athavA-parIpahopasargAdi sahiSNavaH, AsannasiddhikAH / tathA-'attapannesI' AptamajJapiNaH-Apto rAgadveSAdirahitastasya prajJA-kevalajJAnarUpA, tAzI tajjAtIyAM 'majJAmanveSTuM zIlaM vidyate yeSAM te AptapatreSiNaH / yadvA-AtmanaH prajJA jJAnam , sdnvessinnH-aatmvissykjnyaanmbhilpntH| tathA-'dhiimaMtA' dhRtimantaH-dhRtiH'maya aura parasamaya kA vijJAtA ho tathA bAhya evaM Andhantara tapa se yukta ho| aise guru kI sevA kre| kahA hai-'nANassa hoi bhAgI' ityaadi| 'vaha puruSa dhanya hai jo jIvanaparyanta gurukulavAsa kA parityAga nahIM krtaa| aisA puruSa jJAna kA bhAjana banatA hai aura darzana tathA cAritra me adhika sthira hotA hai|' isa prakAra se kaula guru kI levA karate haiM ? isakA uttara dete hue kahate hai-jo vIra arthAt karma vidAraNa meM samartha hote haiM athavA parI. : pahoM aura upasargoM ko sahana karane vAle zIghra mokSagAnI hote haiN| tathA Apta arthAt rAgadveSa se rahita mahApuruSa kI prajJA kevala jJAnakI prApta - samayane jANavAvALA thavuM tathA bAhya-bahAranA atyaMtara-AMtarika tapathI yukta - BAya to zu3nI sevA 42vI. yu. 541 cha -nANassa hoI bhAgI' tyAdi '" tevA purUSane dhanya che, ke je AjIvana-arthAt jIvana paryaMta gurUkula vAsane tyAga karatA nathI. evA purUSe jJAnanA pAtra bane che. tathA darzana ane cAritramAM adhika sthira thAya che. AvA prakArathI gurUnI sevA koNa kare che? A praznane uttara ApatAM kahe che--jeo vIra athavA karmanA vidyAraNamAM samartha hoya che, athavA parISahe ane upasargane sahana karavA vALA hoya che. teo zIdhra mokSagAmI thAya che. arthAt mokSamAM jAya che. tathA Asa eTale ke rAgadveSa vinAnA mahApurUSanI mA kahetAM buddhI kevaLajJAnane prApta karavAmAM abhilASI thAya che. athavA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarthavodhinI TIkA pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam saMyame ratiH sA vidyate yeSAM te dhRtimantaH / saMyamadhairyeNa pazcamadAtratabhArodraddanaM sukaraM bhavati / taduktam 'jassa dhiI tassa tatro, jassa tavo tassa sugaI sulahA | je amita purisA, tavo'vi khalu dullaho temiM // 1 // ' chAyA -- yasya dhRti svasya tapo, yasya tapastasya sRgatiH ye'dhRtimantaH puruSA stapo'pi khalu durlabhaM sulabhA / teSAm // 1 // 1 qf karane ke abhilASI hote haiM athavA jo AtmaviSayaka jJAna ke icchuka hote haiM / tathA jo saMyama meM dhairyavAn hote haiN| kyoMki saMyamameM dhairya hone se pAMca mahAvratoM kA bhAra vahana karanA sarala ho jAtA hai| kahA hai'jassa dhiI tassa tavo' ityAdi / 'jo dhairyavAn hotA hai use tapa kI prApti hotI hai aura jisako tapa kI prApti hotI hai usake lie sugati sulabha ho jAtI hai / isake viparIta jo puruSa dhairyahIna hote haiM, unake liye tapa bhI durlabha hotA hai|' tathA jo indriyoM ke vijetA hote haiM arthAt apanI zrotrendriya Adiko apane vaza meM kara cuke haiN| ina vizeSaNoM se yukta sAdhu svasa maya aura parasamaya ke jJAtA tathA sutapasvI guru kI upAsanA karate haiM / vahI karma vidAraNa meM samartha, kevala jJAnake anveSaNa meM tatpara, dhairyavAn aura jitendriya hote haiM ||33|| je AtmajJAnanI icchAvALA hAya che, tathA sacamamAM dhIraja vALA hAya che, kemake-sayamamAM dhaiya hAvAthI pAMca mahAvratene bhAra vahevAmAM saralatA laya cheuchu pAlu che - 'jassa ghiI tassa tavo' ityAhi je dhairyavAn hAya che, tene tapanI prApti thAya che, ane jene tapanI prApti thAya che, tene sugati sulabha thaI jAya che. tethI ulTA je purUSo dhaiya vinAnA hAya che, tene tapa paNa duObha ja khane che. tathA je indriyeAne jItavAvALA hAya che, arthAt peAtAnI zrotrendriya vigere iTricAne peAtAnA vazamAM rAkhI cUkyA hAya, A vizeSaNeAthI yukta ; sAdhu sva samaya ane para samayanA jANavAvALA tathA sArA tapasvI evA gurUnI upAsanA kare che, teja karmInA vAraNamAM sama, kevaLajJAnane zeAdha vAmAM tatpara dhIrajavALA ane jItendriya arthAt indriyAne jItavAvALA hoya che. ||33| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 78 sUtrakRtAstra mUlam-giha dIvamapAtA, purisAdANiyA nraa| te vIrA baMdhaNummukkA, lAvakhaMti jIviyaM // 34 // chAyA--gRhe dIpamapazyantaH purupAdAnIyA nraaH| te vIrA bandhanonmuktA nA'vakAMkSanti jIvitam // 34 // anvayArtha:--(gihe dIvamapAsaMtA) gRhe-gRhavAse dIpaM-bhAvadIpaM zrutajJAnalAbhAtmakam apazyanta:-amApnuvantaH (narA) narAH (purisAdANiyA) puruSAdAnIyA:-puruSANAM-mumukSUgAm AdAnIyA:-AzrayaNIyA bhavanti (vaMdhaNammukkA te vIrA) bandhanonmuktAH vandhanena sabAhyAbhyantareNa putrakalatrAdisnehena prAvalyena muktA bandhanonmuktAH santaH (jIviyaM) jIvita-jIvanam (nAvakhaMti) nAvakAkSanti nAbhilapantIti // 34 // gihe dIramapAsaMtA' ityaadi| zabdArtha--'gihe dIvamapAsaMtA-gRhe dIpamapazyantaH' gRhavAsameM jJAna prApti kA lAbha na dekhate hue 'purisA dANiyAnarA-purApodAnIyAH narAH' mumukSu puruSoM ke Azraya lene yogya hote haiM 'vaMdhaNummukkA te vIrA-baMdhanonmuktAH te vIrAH' bandhana se mukta ve vIrapuruSa 'jIviyaM-jIvitaM' asaM. yamI jIvanakI 'nAvakaMkhaMti-nAvakAMkSanti':icchA bhI nahIM karate haiM // 34 // anvayArtha-gRha meM dIpaka na dekhane vAle arthAt gRhasthAvasthA meM zrutajJAna kA lAbha nahIM ho sakatA, aisA socane vAle jo dIkSA aMgIkAra kara ke utkRSTa guNoM ko prApta karate haiM, ve puruSoM ke AzrayaNIya pana jAte haiM bAhya aura Antarika bandhakoM se athavA putra kalatra Adi 'gihe dIvamapAsaMtA' tyA zahAtha-- gihe dIvamapAsaMtA-gRhe dIpamapazyantaH zAsamA jJAna prAtinA aun na yAthI 'purisAdANiyA narA-puruSAdAnIyAH narA.' mumukSudhu3kSAMnA mAzraya devA yogya mAya che. 'baMdhaNummukkA te vIrA-baMdhanonmuktAH te vIrAH' ma dhanI bhuta sevA te vA2 535 'jIviya-jIvita" sasayama panane 'nAvakakhaMti-nAvakAkSanti' / 52 42tA nathI / / 34 // ayArtha-gharamAM dIvAne prakAza na jonArAo arthAta gRhastha avasthAmAM yuna jJAnane lAbha prApta karI zakAtuM nathI evA prakArane vicAra karavAvALAo dIkSAne svIkAra karIne je zreSTha guNene prApta kare che, teo purUSanA Azraya sthAna banI jAya che. bAhya ane AMtarika eTale ke-bahAranA ane aMdaranA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 9 dharmasvarUpanirUpaNam ___TIkA--'gihe' gRhe-putrakalatrAdibhiH sahavAse 'dIvaM' dIpam-dIpayatikAzayatIti dIpaH, sa ca dvividhaH-dravyadIpaH, bhAvadIpazca / tatra-gRhAvAse apAsaMtA' apazyantaH, dravyadIpa pazyanto'pi bhAvadIpa- zrutacAritralAbhAtmakama zyantaH, samyak pravrajyotthAnenotthitA uttarottaraguNalAbhena tathAthatA bhavanti / tadetadarzayati-'purisAdANiyA narA' puruSAdAnIyA narAH-puruSazreSThA narAH puruSANAM sumukSUNAm AdAnIyA AzrayA bhavanti mahAnto bhvntiityrthH| te ke rAga bandhana se mukta ho jAte haiM aura asaMyama jIvana kI AkAMkSA nahIM karate haiM // 34 // TIkArtha-jo padArthoM ko prakAzita karatA hai, vaha dIpaka kahalAtA hai| dIpaka do prakAra kA hai| dravyadIpaka aura bhAvadIpaka / dravyadIpaka sthUla jar3a padArthoM ko hI prakAzita karatA hai, jaya kI jIva kA jJAnarUpa bhAvadIpaka samasta padArthoM ko prakAzita karane meM samartha hotA hai| yahAM zrutajJAna ko dIpaka kahA gayA hai| zrutajJAna kA yaha bhAvadIpaka putra kalana Adi ke sahavAsa meM prApta honA kaThina hai| isa tathya ko samajha kara jo samyak pravrajyA aMgIkAra karate aura uttarottara guNoM kI vRddhi karate haiM, ve kaise bana jAte haiM, yaha yahAM dikhalAyA gayA hai-ve puruSA. dAnIya arthAt puruSa meM zreSTha nara mumukSujanoM ke lie AzrayaNIya hote haiM-mahAna se mahAn bana jAte haiM, apanI AtmA se karmoM ko dUra karane badhanothI athavA putra kalatra vigerenA rAgAdi bandhanathI mukta thaI jAya che. ane asaMyama jIvananI AkAMkSA-IcchA paNa karatA nathI. 34 TIkAI-je padArthone prakAza yukta kare che, te dI kahevAya che. e dIva be prakAra hoya che. te be prakAre dravya che ane bhAva dIve e pramANe che. dravya dI sthULa jaDa padArthone ja prakAza vALA banAve che, ane bhAva dI saghaLA padArthone prakAza vALA karavAmAM samartha * thAya che ahiyAM zrata jJAnane dI kahela che. zrata jJAnane bhAva dIve putra, kalatra (strI) vigerenA sahavAsamAM prApta thavA muzkela che, A pramANenA tathya kahetAM satyane samajIne jeo samyapha pravrajyAne svIkAra kare che. ane utta, zattara guNone vadhAre che, teo kevA banI jAya che ? te ahiyAM batAva, vAmAM Ave che. teo purUSAdAnIya arthAta purUSamAM uttama nara mumukSu eTale ke mokSanI IcchA vALA purUSonA Azraya rUpa thAya che. arthAt mahAnathI paNa mahAna banI jAya che. pitAnA AtmAthI karmone dUra karavAvALA vIra purUSa. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -sUtrakRtAGgasUtre vIrAH vizeSeNa Irayanti-gayayanti svasmAdaSTavidha karma ye te biiraaH| tathA-baMdhaNummukkA' vandhanonmuktAH bandhanena-punakalanAdInAM snehapAzena muktAH-tyaktAH santaH, 'jIviyaM' jIvitam-asaMyamajIvanae 'nAvakakhaMti' nAkAMkSanti tAdRza jIvanAbhikApamapi na kurvantIti / gRhavAle vasanto jJAnadIpamapazyantaH samyagU vividha pravrajyAmAdAya uttarottarAn guNAn zaddhayanta eva puyAMso mokSyamANAnAM puMsAmAzrayabhUtA bandhanonmuktA vApasaMyamajIznamapi nAbhilapanti, iti saMkSiptasAraH // 34 // jambUsvAminaM prati sudharmAsvAmI mAha-'agiddhe' ityAdi / mUlam-agiddhe lahaphAlesu, AraMbhekheM aNissie / . savvaM taM saMmayAtItaM, jameta laviyaM bahu // 35 // chAyA--amRddhaH zabdasparzeSu, AraMbheSu-anizritaH / ___ sarva tat samayAtItaM, yadetarUpitaM bahu // 35 // vAle vIra, putra kalatra Adike snehapAza se vimukta hote haiN| aise puruSa ratna asaMyamamaya jIvana kI abhilASA taka nahIM krte| ___ gRhavAsa meM vasane vAle jJAna pradIpa ko na dekhate hue, samyaka prakAra se vicAra karake, dIkSA aMgIkAra karake aura uttarottara apane guNoM kI vRddhi karate hue anya mumukSuoM ke Azraya bhUta evaM bandhana hIna ho jAte haiN| ve jIvana kI abhilASA nahIM karate haiM // 34 // . sudharmA svAmI jambUsvAmI se kahate haiM-'agiddhe' ityaadi| zabdArtha-'saddaphAsesu-zabdasparza Su' sAdhu manohara zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza 'agiddhe-agRddhaH' Asakta na ho 'zrAraMbhesu anniputra, kalatra vigerenA saneha baMdhanathI chUTI jAya che. evA purUSa rane asaM. yamavALA jIvananI IcchA paNa karatA nathI, grahavAsamAM rahevAvALA jJAna rUpI dIvAne joI zakatA nathI. tethI sArI rIte vicAra karIne dIkSAne svIkAra karIne tathA uttarottara pitAnA guNene vadhArIne bIjA mumukSuonA Azaya rathAna rUpa ane baMdhanathI mukta thaI jAya che. teo jIvananI IcchA karatA nathI. 34 adharbhA svAmI svAbhAna 4 cha. 'giddhe' ityAdi za6.--'sadaphAse su-zabdasparze pu' sAdhuNe bhne|jny sevA za6, 35, 25, Adha, bhane 15zamA 'agiddhe-agRddhaH' bhAsata nahI. 'AraMbhesu aNi Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a.9 dharmasvarUpanirUpaNam anvayArtha:--(sadaphAsesa) zabdasparzAdiSu viSayeSu (agiddhe) agRddhaH-gRddhibhAvarahitaH (AraMbhesu aNissie) AraMbheSu-sAvadyAnuSThAneSu anizritaH asaMbaddhaH (jametaM bahulaviyaM) yadetad bahulapitam niSiddhatvena moktaM mayA (savvaM taM samayAtIta) sarva tat samayAtItam-tadetatsarva samayAt ArhatAgamAt atItaM vAhyamiti kRtvA tabhAnuSTheyamiti // 35 // ___TIkA--'sadaphAsema' anukUlazabdasparzAdiSu 'agiddhe' agRddhaH-zabdarUpagandharasasparzayukteSu manojJaviSayeSu-AsaktirahitaH / tathA-'AraMbhesu' ArambheSusAvadhakarmAnuSThAneSu 'aNissie' anizrita:-sambandharahito'pamatta iti yAvat / 'jametaM bahulaviya' yadetadvahulapitam-etadadhyayanAdArabhya matiSedhyatvena yallapi ssie-AraMbheSu animRtaH' tathA sAvAdya anuSThAna na kare 'jametaM bahulaviyaM-yadetadayahulapitaM' isa adhyayana ke Adise lekara jo aneka yAteM kahI gaI hai 'savvaM taM samayAtItaM-sarva taM samayAtItam' ve saba jinAgamase viruddha hone ke kAraNa niSiddha hai // 35 // anvayArtha-muni zabda Adi viSayoM meM gRddhise rahita ho aura sAvadhAnuSThAnoM se asambaddha rhe| ___yahAM maiMne jo niSedha rUpameM kahA hai, vaha saba Arhata Agama se viruddha hai, aisA samajha kara usakA anuSThAna nahIM karanA cAhie // 35 // TIkArtha-anukUla zabda sparza Adi indriyoM ke viSaya meM arthAta manojJa zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza meM sAdhu ko Asakti rahita honA cAhie tathA AraMbhoM meM asambaddha honA caahie| ssie-AraMbhepu anisRtaH' ta sAvadha anuSThAna 42vU nahI 'jameta bahulaviya-' yadetabahulapitam' 21 adhyayana sAmathA re mane paate| apAmA bhAvI cha 'saba ta samayAtIta-sarva ta samayAtItam' ta madhu thana nAga. mathI virUddha hovAnA kAraNe tene niSedha karela che 35 anvayArtha--munIe zabda, sparza vigere viSamAM vRddhi eTale ke Asakti vinAnI thavuM ane sAvadya anuSThAnathI asaMbaddha rahevuM. ahiyAM meM je niSedharUpathI kahela che, te saghaLuM ahaMta bhagavAnanA AgamathI virUddha che tema samajIne tenuM anuSThAna karavuM na joIe. 35 TIkAthe--anukULa zabda, rUpa, gadha, rasa, ane sparzamAM sAdhue Asakti rAkhavI na joIe tathA AraMbhamAM asaMbaddha thavuM joIe. A accananA prAraMbhathI niSedha rUpathI je kathana karavAmAM Avela che, te saghaLuM kathana AhaMta sU0 11 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matra kRtAsUtre. tam-uktam 'savvaM taM samayAtItaM' sarvaM tat samayAtItam samayAt-AI tazAstrAt atItam-atikrAntamiti kRtyA pratipiddham / yadapi vidheyarUpeNa kathitam / tadetatsarvameva kuzAstrAtItam lokottaraM pradhAnaM vartate / yadapi kunIthikai bahulapitam, vadapi samayAtItaM zAstraviruddha miti kRtvA nevA'nuSTheyamiti / ____sAdhurmanojJazabdasparzAdiSu nainAsakto bhavet tathA-sAyadyA'nuSThAneSu nai pravRtto bhavet // 35 // mUlam--aimANaM ca mAyaM ca, taM pariNAya pNddieN| gAravANi ya savvANi, nivANaM saMdhae munnii|ttibemi|36|| chAyA-atimAnaM ca mAyAM ca, tatparijJAya paNDitaH / gauravANi ca sarvANi, nirvANaM sandhayenmuniH / 36 / iti brviimi|| isa adhyayana ke prAraMbha se jo niSiddha rUpameM kahA hai, vaha saba Arhat zAstra se viruddha hai, isa kAraNa usakA niSedha kiyA hai| aura jo vidhi rUpa se kahA hai vaha saba kuzAstra se atIta lokottara aura pradhAna hai| aura kunIrthikoMne bahuta kahA hai, vaha saba jainasiddhAnta se viruddha hai, ata eva usakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ___ tAtparya yaha hai ki sAdhu ko manojJa indriya viSayoM meM Asakta nahIM honA cAhie aura sAvadya anuSThAnoM se saMbaddha nahIM rahanA caahie| // 35 // - 'aimANaM ca mAyaM ca' ' zabdArtha-'paDie muNI-paMDito muniH paNDitamuni 'aimANaMatimAna' atimAna 'mAyaM ca-mAyA ca' mAyA evaM krodha, lobha tathA 'savANi gAravANi-sarvANi gauravAni' aura sagha prakArake zAthI virUddha che, te kAraNe tenuM niSedha karavAmAM Avela che ane vidhirUpathI je kathana karela che. te saghaLuM kathana kuzathI atIta eTale ke judA prakAranuM leTettara ane pradhAna che. ane kutIthikoe jenuM kathana karela che, te saghaLuM kathana je siddhAMtathI viruddha che. tethI ja tenuM AcaraNa karavuM na joIe. kahevAnuM tAtparya e che ke--sAdhue manojJa evA IndriyanA vizvamAM Asakta thavuM na joIe. ane sAvadha anuSThAnamAM baMdhAI rahevuM na joIe 35 'aimANaM ca mAya ca' tyAha zahAtha--paMDie muNI-paNDito muni' 5ta muni 'aimANaM-atimAna' matimAna 'mAya ca-mANaM ca' mAyA nepAla, tathA 'savvANi gAra Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 8 u.1 dharmasvarUpanirUpaNam 83 ___ anvayArthaH-(paMDie ghuNI) paNDito mugaH (aimANaM) atimAnam (mAyaM ca) mAyAMca cakarAt lobhanodhI (manyANi ca gAravANi) sarvANi ca gauravANiRddhirasasAtarUpANi 'pariNAya' parijJAya-samyag jJAtvA jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA parityajya 'nivANa'-mokSam (saMdhae, sandhayet-prArthayediti / 3 / TIkA-'paMDie' paNDita:- heyopAdeyajJAnavAn 'maNI' muniH-sAdhuH 'aimANaM atimAnam-ahaGkAramityarthaH ca zabdAt tatpUrvasthitaM krodham 'mAyaM ca' mAyAM ca zabdena lobham 'sanyANi' sArmANi 'gAravANi' gauravANi-RddhirasasAtarUpANi, 'taM pariNAya' taM-mAyAdikaM parijJAya-jJaparijJayA caturgatibhramaNaheturUpaM jJAtvA pratyAkhyAnaparijJa yA parityajet / etAni sarvANi parihatya 'nivvANaM' nirvANa-mokSam azeSakarmakSayarUpam 'saMdhae' sandhayet-mokSAnusandhAnayuktAM kriyAM viSayabhogoM ko 'pariNNAya-parijJAya' samyak prakAra se jJa parijJAdvArA jAnakara pratyAkhyAna parijJAse tyAgakara 'nivvANaM-nirvANam' mokSakI . 'saMghae -saMdhayet' icchA kare // 36 / / : anvayArtha-vivekavAna muni atimAna, mAyA lobha aura krodhako tathA sagha gauravoM ko jJaparijJA se sampaka rUpa se jAna kara pratyAkhyAna parijJA se tyAga karake nirvANa kI icchA kare // 36 // .. TIkArtha-heya aura upAdeya kA jJAtA muni mAna ko 'ca' zabda se krodha ko mAyA ko aura dUsare 'ca' zabda se lobha ko tathA Rddhi, rasa aura sAtArUpa sagha (tInoM) gauravoM ko jJaparijJA se cAra gatiyoM meM bhramaNa kA kAraNa jAna kara pratyAkhyAna parijJA se unako tyAga de| ina satha ko tyAga kara mokSa kI kAmanA kre| . vANi-sarvANi gauravANi' mana mA 42nA viyapalAgAne 'pariNNAya-paribAya' sabhya prAthA japarijJAthI tIna pratyAbhyAna parijJAthI tanA tyAsa 4zane 'nivvANaM-nirvANam' bhanI 'saMdhae-sadhayet' 2ch| 42 // 36 // anvayArtha-vivekavAna munie atyaMta mAna, mAyA, lebha, tathA phodhane tathA saghaLA gauravane rUpiriza thI sArI rIte jANIne pratyAkhyAna pariNAthI tene tyAga karIne nirvANanI IcachA karavI paradA TIkAI--heya ane upAdeya jANavAvALA munie mAnane "' zabdathI krodhane, mAyAne tathA bIjA "' zabdathI lebhane tathA bAddhi, rasa, ane zAtArUpa traNe gaurane sapariNAthI cAra gatimAM bhramaNanuM kAraNa jANIne pratyAkhyAna pariNAthI tene tyAga karaze. A badhAne tyAga karIne mekSanI IrachA karavI eja kalayANu kAraka che. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sUtrahatAsUtra kuryaaditi| vivekavAn muniH-atimAnamAyAdIn , tathA-sarvamakArakaRddhirasasAtagauravAn ca parityajya mokSaM sAdhayet / 'tti bemi' ityevaM tIrthakaroditaM sarve te kathayAmi ! iti / 36 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallama-masiddhavAcaka-pazcadazamApAkalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUkachatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUpita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghApIlAlabativiracitAyAM zrI "sUtrakRtAGgasUtrasya" samayArthabodhinyA. khyAyAM vyAkhyAyAM dharmanAmakaM navamA'dhyayana samAptam // 9 // ___ abhiprAya yaha hai ki vivekI muni samasta kaSAyoM aura samasta gauravoM ko tyAga kara mukti kI sAdhanA kre| isa prakAra tIrtha kara dvArA kahA huA hI sudharmA svAmI kahate haiM he jambU ! maiM tumase kahatA hUM // 33 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI pahArAjakRta 'sUtrakRtA. __ GgasUtra' kI samayArthayodhinI vyAkhyA kA dharmanAmaka navavAM adhyayana samApta // 9 // kahevAne abhiprAya e che ke vivekI munIe saghaLA kAryo ane saghaLA gaurane tyAga karIne muktinI sAdhanA karavI. A pramANe tIrthakara upadeza rUpe kahela kathana ja sudharmo svAmI kahe che ke he jaMbU bhagavAna pAsethI meM je pramANe sAMbhaLyuM che te pramANe tamene kahyuM che. 36 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "sUtrakRtAMgasUtranI sayArthAdhinI vyAkhyAnuM dharma nAmanuM navamuM adhyayana samApta lA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 45 // atha dazamaM zrI samAdhyayanaM prArabhyate / gataM navamaM dharmAdhyayanam , sampati-dazamaM samAdhinAmakamadhyayanaM mArate, tatra dazamAdhyayanasya navamAdhyayanena saha ayamabhisambandhaH-navame'dhyayane dho'bhi. hitaH, sa ca avikalasamAdhI satyeva bhavatIti sammati-samAdhiH pratipAdyate, ityanena sambandhenA''yAtasya dazamAdhyayanasyedamAdimaM mUtram 'Apa' ityaadi| mUlam-AghaM maImaM aNuvIya dhammaM aMjU samAhi tamiNaM suhaiN| apaDinnabhikhU u samAhipatte, aNiyANabhUesu parivaejjA // 1 // chAyA-AkhyAtavAn matimAn anuvicintya, dharmamRnuM samAdhi samimaM zaNuta / abhatijJabhikSustu samAdhi prApto'nidAno bhUteSu parivrajet // 1 // // dazaveM adhyayana kA prAraMbha // nauvAM adhyayana samApta huaa| aba dasavAM samadhi nAmaka adhyayana AraMbha kiyA jA rahA hai| nauveM adhyayana ke sAtha dasaveM adhyayana kA yaha saMbaMdha hai-nauveM adhyayana meM dharma kA pratipAdana kiyA gayA hai| dharma paripUrNa samAdhi hone para hI hotA hai ataeva aba samAdhi kI prarUpaNA kI jAtI hai / isa sambandha se prApta dasaveM adhyayana kA yaha prathama sUtra hai-'AghaM maImaM' ityAdi / zabdArtha-'maImaM-matimAn' kevalajJAnI bhagavAna mahAvIrasvAmIne 'aNuvIya-anuvicintya kevalajJAna dvArA jAnakara 'aMju-Rju' sarala aura 'samAhi-samAdhi' mokSa prApta karAne vAlA 'dhamma-dharmam' dazamA adhyayanane prArabha have dasamA samAdhi nAmanA adhyayanane prArabha karavAmAM Ave che navamA adhyayananI sAthe dasamA adhyayanane A pramANe sa ba dha che-navamA adhyathanamAM dharmanuM pratipAdana karavAmAM Avela che dhama paripUrNa samAdhi tha ya tyAre ja arthAt zAti thAya tyAre ja AcarI zakAya che. A saMbaMdhathI mAsa thye| isamA adhyayana mA 5 sUtra cha. 'Agha maIma' tyAla zahAtha---'maIma-matimAna' vaNazAnA savAn mahAvIra svAmI se 'aNuvIya-anuvicintya' vaNazAna dvArA oneIne 'aMju"-Rju sa20 bhane 'samahi-samAdhi' mokSanI prati421111t 'dhamma-dharmam zruta yaritra 35 dhanu Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sUtrakRtAsUtra ___anvayArthaH--'maIya' matimAna-kedalajJa nItyartha: 'aNuvIya' anuvicintya kevalajJAnena jJAtvA (aMjU) prArju-saralam (sAhiM) samAdhi-mokSamApatram (dhamma) dharma-zrunucAritrAkhyam (Agha) AgkhyAta vAna-kothinavAna (tamiNa) tamima dharmam (suNeha) mattaH zaNuta ziSyAH !, (apaDinna) apatijJaH-ihalokapalokAzaMsArahitaH (mamAhipatte) jJAnAdisamAdhimAptaH (aNiyANabhUesu) bhUteSu anidAnaH, nidAnam-ArambharUpaM tadrahitaH 'bhivakhU' bhikSuH (paricaejjA) parivrajetsaMyame parAkramet iti // 1 // ___TIkA--'maImaM matimAn mananaM matiH-samastapadArthaviSayakaM jJAnam tAdRza zruta cAritra rUpa dharma kA 'AghaM-AkhyAtavAn' kathana kiyA hai tamiNaM tamimaM usa dharma ko 'suNeha-zRNuta' he zighyo tuma loga suno 'apaDinna-apratijJA' apane tapakA phala na cAhatA huA 'samAhipattesamAdhiprApta:' samAdhiko prApta 'aNiyANa bhUestu-anidAno bhUteSu' prANiyoMkA AraMbha na karatA huA'bhikkhU-bhikSuH sAdhu 'parivya ejjAparivrajet' zuddha saMyamakA pAlanakare // 1 // ____ anvayArtha-matimAna arthAt kevalajJAnI ne, ciMtana karake arthAt kevalajJAna se jAna kara sarala lamAdhi dharma kA kathana kiyA hai| isa dharma ko zravaNa kro| aihika evaM pAralaukika AkAMkSA se rahita, samAdhi ko prApta bhUtoM (jIvoM) ke viSaya meM AraMbha na karane vAlA bhikSu saM-ma meM parAkrama kare // 1 // . TIkArtha-manana karanA mati hai| yahA~ mati kA artha hai-samasta 'mAgha-AkhyAtavAn' thana 4yu che 'tamiNa-tamima' se dhamana 'suNeizrRNuta' he ziSyo tame 8t HimaNe 'apaDinne-apratijaH' pAtAnA tpnu3|| 2011 thA 'samAhipatte-samAdhiprAptaH' samAdhine prApta 'aNiyANa bhUesuanidAno bhUtepu' prAriyAnA bha2 mA 42tA tha'bhikkhU-bhikSu' sAdhu parivvaejA-parivajet' zuddha sevA sayabhanu pAsana 42 // 1 // anvayArtha-matimAnuM arthAt kevaLajJAnathI ciMtvana karIne eTale ke kevaLajJAnathI jANIne saraLa samAdhi dharmanuM kathana karela che e dharmanu zravaNa ka, ahika-Aleka saMbadhI tathA pAralaukika-paraleka saMbaMdhI AkAMkSAthI * rahita thaI samAdhine prApta karI che saMbaMdhI araMbha na karavAvALA bhikSu saMyamamAM para kAma kare che TIkAthe-manana karavuM te mati che, ahiyAM matine artha saghaLA padA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam samastapadArthaviSayakaM jJAnaM viyate yayA'sau mahimAna-kevalajJAnItyarthaH / yadyapi santi vaha kevalajJAninA, tathApi prakRte matimAnityasAdhAraNaM vizeSaNa tIrtha karamyaita vakti, tatrA'daravartitvAnmahAvIrasvAmIno grahaNameva bhavatIti matimAn mahAvIraH 'aNuvIya' anuvicintya-ke valAlokenA'valokya updeshyogyaan| padArthAnadhikRsya 'aMjU Rjum-saralam akuTilam 'samAhi' samAdhim-samAdhi. mApakaM-mokSamApakamityarthaH 'dhamma' dharmam-zrutacAritrAkhyam 'AghaM' AkhyAta-- vAn, etAdRzakuTilaM samAdhimApakaM dharma matimAn zrImahAvIrasvAmI kathitavAn / kiM kRtA 'aNuvIya' anuvicintya kazcAsya dharmasya adhikArI ? keca-upadeza yogyAH padArthAH 1 kayA bhApayA zrotRNAM bodhaH ? ityAdi sarva svabuddhayA vicArya proktavAn / 'tamiNaM' tamima dharmam-tIrthakaroccAritam 'suNeha' zRNuta yUyaM sAvadhAnana yA. zrotavya kimasti-tatrAha-'apaDinna' apatijJa:-tapa'nuSThAna padArthoM kA jJAna aise jJAnavAn ko matimAn arthAt kevalajJAnI kahate haiM / yadyapi kevalajJAnI bahuta hote haiM, parantu prakRna meM 'matimAna' yaha asAdhAraNa vizeSaNa tIrthakara ko hI prakaTa karatA hai| unameM se bhI samIpa hone ke kAraNa zrImahAvIrasvAmI ko hI grahaNa karanA caahie| tAtparya yaha huA ki zrImahAvIra svAmI ne kevalajJAna se jAnakara sarala arthAt mAyA Adi zalyoM se rahita dharma kA kathana kiyA hai| . jinendra bhagavAn ne samAdhi rUpa dharma kA prarUpaNa kiyA hai| isa dharma kA adhikArI kauna hai ? upadeza karane yogya padArtha kauna se haiM ? kisa bhASA kA prayoga karane se adhika se adhika zrotAoM ko saralatA se bodha hogA ? ityAdi bAtoM kA apanI buddhi se vicAra kara nuM jJAna e pramANe thAya che. evA jJAna vAnane kevaLa jJAnI kahevAmAM Ave che. jo ke kevaLa jJAnI ghaNA hoya che, paraMtu A prakaraNamAM pratimAnuM e asAdhAraNa vizeSaNa tIrthakarane ja nirdeza kare che. temAM paNa samIpa hovAthI zrI mahAvIra svAmIne ja grahaNa karavA joIe kahevAnuM tAtparya e che ke-zrI mahAvIrasvAmIe kevaLa jJAnathI jANIne sarala arthAt mAyA vigere zalya radita evA dharmane upadeza Apela che. jItendra deve samAdhi rUpa dharmanI prarUpaNA karela che. A dharmane adhikArI koNa che? tathA upadeza karavA gya kayA padArtho che? kaI bhASAne prayoga karavAthI vadhAremAM vadhAre zrotAone saraLatAthI bodha thaI zake ? vigere bAbatene potAnI buddhithI vicAra karIne teoe dharmane upadeza Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre kurvato yasya aihikA''nuSmikarUpae pratijJA AkAMkSA na vidyate so'prtijnyH| 'samAhipatte' msaadhipaaptH-mokssaapkdhrmdhyaanyuktH| 'bhUemu ANiyANa' bhUteSu-pajIvanikAyeSu anidAna:-ArambharahitaH sa evaM bhUna: 'bhikkha' bhikSaH sAvadhA'nuSThAnavirahitaH san 'parivaejjA' parivrajet- saMyamAnuSThAne viharetiSThena sapamaM paripUrNa pAlayediti bhAvaH // 1 // unhoMne dharmakA upadeza diyA hai / isa tIrthakara kathita dharma ko tuma sAvadhAna hokara suno| sunane yogya kyA hai ? isa prazna kA uttara dete haiM-tapa kA anu. dhAna karate hue jisa sAdhaka meM iha-paraloka saMbaMdhI AkAMkSA nahIM hotI, vaha apratijJa kahalAtA hai| samAdhi ko jisane prApta kara liyA ho, vaha samAdhi prApta kahA jAtA hai| aisA sAdhaka hI samAdhi prApta kara sakatA hai| jo SaT tIvanikAyoM ke viSaya meM nidAna arthAt AraMbha nahIM karatA vaha 'anidAna' kahalAtA hai| ina saba vizeSaNoM se yukta hokara sAdhu saMyama kA anuSThAna kre| athavA sAdhu 'anidAnabhUta' ho arthAt karmoM ke grahaNa se rahita hokara saMyama kA anuSThAna kre| ___tAtparya yaha hai ki kevalajJAnavAn bhagavAn tIrtha karane atyanta sarala aura mokSaprada dharma kA nirUpaNa kiyA hai| he ziSyoM mere mukha se usa Apela che, mATe A tIrthakara bhagavAne kahela dharma tame sAvadhAna thaIne sAMbhaLe. sAMbhaLavAne gya zuM che? A praznano uttara ApavAmAM Ave che, tapanuM anuSThAna karanArA je sAdhakamAM IDaleka (baleka) tathA paraleka (parabhavamAM prApta thanAra leka) sabaMdhI AkAMkSA-IrachA hotI nathI, tene apratijJa kahevAmAM Ave che jeNe samAdhi prApta karI lIdhI heya, te samAdhi prApta kahevAya che. ane e sAdhakaja samAdhi prApta karI zake che jeo pa jIvanikAnA saMbaMdhamAM nidAna-arthAt a ra bha karatA nathI te "anidAna" kahevAya che. A badhA vizeSaNethI yukta thaIne sAdhue saMyamanuM anuSThAna karavuM athavA sAdhue anidAna bhUta thavuM. arthAt karmonA grahaNathI rahita thaIne saMyamanuM anuSThAna karavuM. kahevAnu tAtparya e che kekevaLa jJAnI bhagavAn tIrtha kare atyaMta saraLa ane mekSa ApanAra dharmanuM nirUpaNa karela che he zive ? mArA mukhathI e marmane tame sAMbhaLe pitAnA tapanA phaLanI icchA koI "paNa vakhate Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samayArthavodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam mUlam-uDDhe aheyaM tiriya disAsu, tesA ya je thAvara je ya paannaa| hatthehi pAehiM ya saMjamittA, adinnamannesu ya jo gahejoM // 2 // chAyA-UrdhvamadhastiyaMga dizAsu-tramAzca ye sthAvarA ye ca praannaaH| . hastAbhyAM ca pAdAbhyAM saMpamya, adattamanyai ca no gRhNIyAt // 2 // anvayArthaH- (uDU aheyaM tiriya disa.su) UrdhvamastiryadizAsu-pAcyAdharma ko suno apane tapa ke phala ko kadApi kAmanA na kro| samAdhi se yukta hokara, sAvadya anuSThAnanahIM karate hue vizuddha dharmakA pAlana kro|| 'uI aheyaM tiriya ityaadi| zabdArtha-'urdU aheyaM tiriyaM disAsu-Urcamadhastiryaga dizAsu' Upara nIce aura nirachI dizAoM meM 'tasAya je thAvarA je ya pANAprasAzca ye sthAvarAH ye ca prANA' trasa aura sthAvara jo prANI rahate haiM una prANiyoM ko 'hatthehi pAehi ya saMjamittA-hastAbhyAM ca pAdAbhyAM saMyamya' hAtha aura paira apane vazameM rakhakara arthAt bAMdha kara pIDA na karanI cAhiye 'agnestu ya dinnaM no gahejjA-anyaizcAdattaM na gRhIyAt' tathA anya ke dvArA vinA dI huI cIja na lenI cAhiye / / 2 / / ___ anvayArtha-Urdhva dizA, adho dizA aura tirthI dizAoM-pUrva karavI nahIM. samAdhIthI yukta thaIne, sAvadya anuSThAna karyA vinA vizuddha dharmanuM pAlana karo. temAMja kalyANa samAyela che. A 'uDDhe aheyaM tiriya tyAha zahAtha:--'ullU aheya tiriya disAsu-Urdhvamadhastiyag dizAsu' 52 nAye bhane tirachI hazAmamA 'tasA ya je thAvasa je ya pANA-trasAdha ye sthAvarAH ye ca prANAH bhane zrApa22 prANiyo 29 cha. me prAliyAna hatthehiM pAehi ya saMjamittA-hastAbhyAM caH pAdAbhyAM ca sa yamya' tha bhane 55 potAnA zamA rAbhAna maryAt 12 5 mAMdhAna pI7 42vI nana se 'annesu ya adinnaM no gahe-anyaizcAdatta na gRhNIyAt' tathA bhItI dvArA mAyA vinAnI pastu levI na joIe che anvayArtha- urvadizA, adhadizA ane tirachIdizAo-pUrva dizA vigeremAM sU0 12 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAgayo didikSu AgneyAdividikSu ca 'tasA ya je thAvara je ya pANA' prasA:-dvIndriyAdayaH ye ca sthAvarA:-pRyivyAdayaH mANA jIvAH etAn prANAn 'hatthehiM pArahi ya saMjamittA' hastAbhyAM pAdAbhyAM ca saMyamya-badhvA na virAdhayet 'annesu ya adinnaM no gahejjA' anyaizcAdatta-parairadattaM na gRhNIyAditi / / 2 / / _____TIkA-mANAtipAtAdIni karmaNAM nidAnAni, prANAtipAtazca dravyakSetrakALa. bhAvabhedAcaturdhA vibhakto bhavati / tatra kSetramANAtipAtaM prathamaM darzayati mutrakAraH'ulu' Urdhvam, yo'pi prANAtipAtaH kriyate, sa prajJApakApekSayA ardhvam-uparideze kriyate, yadi vA karturapekSayA 'aheyaM adhaH-adhodeze bhavati / yadi vA 'tiriyaM disAsu' tiryadikSu kriyate, kutracit-hiMsApekSayA uparideze hiMsA- bhavati, kutracida deze kutracittiryadeze, mAcyAdidikSu vidikSu jAyate / so'yaM kSetrAtipAtaH / atha-dravyamANAtipAtamadhikRtya brUte-'tasA ya prasAzca, ye saJcaraNadizA Adi meM aura vidizAoM meM vidyamAna nasa aura sthAvara prANiyoM ke hAthoM aura pagoM ko bA~dha kara yA anya prakAra se, virAdhanA na kare tathA dUsaroM ke dvArA adatta vastu ko grahaNa na kare // 2 // TIkArtha-prANAtipAta Adi pApa karmabaMdha ke kAraNa haiN| unameM se prANAtipAta dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se cAra prakAra kA hai| unameM se sUtrakAra kSetra prANAtipAta ko pahale se dikhalAte haiMprajJApaka kI apekSA se athavA prANAtipAta kartA kI apekSA se Upara kI ora jo prANAtipAta kiyA jAtA hai vaha Urdhva kahalAtA hai| isI prakAra adhodizA aura tirthI dizA kA prANAtipAta samajhanA caahie| hiMsA kahIM UparI deza meM kI jAtI hai, kahIM adhodeza meM kI jAtI tathA vidizAomAM rahelA trasa ane sthAvara prANionA hAtha ane pagane bAMdhIne athavA bIjI kaI rIte temanI virAdhanA na kare tathA bIjAo dvArA adatta-ApyA vinAnI vastune grahaNa na kare kerA sAtha--AyAtipAta vigaire pApI, 4 mannA 4 / 2635 cha, tamAthA prANAtipAta dravya, kSetra kALa ane bhAvanA bhedathI cAra prakArane kahela che. temAMthI sauthI pahelAM sUtrakAra kSeva prANAtipAnane batAve che,-prajJApakanI apekSAthI athavA prANAtipAta karavA vALAnI apekSAthI uparanI tarapha je prANAtipAta karavAmAM Ave che, te urva kahevAya che eja pramANe adizA ane ticha dizAne prANAtipAta samaja joIe hisA koI sthaLe uparanA dezamAM karavAmAM Ave che, kaI sthaLe adhe dezamAM karavAmAM Ave Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam zIlAH pANinaH / tathA-'je ya thAvara pANA' ye ca sthAvara jantavaH, traptA dvIndriyAdayo, sthAvarA:-pRthivyAdayaH / eteSAM virAdhanaM dravyAgAtipAtaH / 'je ya pANA' ityatra cakAraH kAlamANAtipAtaM sUcayati, ataH paraM bhAvamANAtipAtaM darzayati-pUrvoktAH pANinaH 'hatthehi' hastAbhyAm 'pArahi' pAdAbhyAm 'saMjamittA' saMyamya-baddhvA vandhayitvA ca athavA-prakArAntareNApi karthayitvA, yadeteSAM hiMsanaM tat kadApi na kuryAt / yadivA-svakIyau hastau pAdau saMyamya saMpatakAyAsan prANivirAdhanaM na kuryAt' ca zabdAva-prANApAnayoniHsaraNasamaye sarvatra manovAkAyaiH saMyataH san samyagdarzanajJAnacAritrarUpabhAvasamAdhi pAlayet / . hai, kahIM pUrva Adi dizAoM meM gA vidizAoM meM kI jAtI hai / yaha kSetra prANAtipAta hai| ____ aba dravya prANAtipAta ke viSaya meM kahate haiM-jo trasa arthAt saMcaraNazIla aura sthAvara prANI haiM unakI virAdhanA karanA dravyaprANAtipAta hai| dvIndriya Adi jIva trasa aura pRthvIkAyika Adi sthAvara kahalAte haiN| ___ 'je ya pANA' yahA~ 'ya' (ca) zabda kAla prANAtipAta kA sUcaka hai| isake pazcAtU bhAvaprANAtipAta darzAyA gayA hai / pUrvokta prANiyoM ke hAthoM aura pagoM se bA~dha kara athavA aisA artha karanA cAhie ki sAdhu apane hAthoM aura pago ko saMyama meM rakhakara arthAt saMyatakAya hokara prANiyoM kI virAdhanA na kre| 'ca' zabda se yaha bhI samajhanA che. kaI vakhata pUrva vigere dizAomAM karavAmAM Ave che, athavA vidizA emAM karavAmAM Ave che. A kSetraprANAtipAta kahevAya che. have dravya prANAtipAtanA saMbaMdhamAM sUtrakAra kahe che, je trasa athavA saMcaraNa svabhAva vALA ane sthAvara prANI che, teonI virAdhanA karavI te dravya prANAtipAta che. hIndriya vigere vasa, ane pRthvIkAyika vigere sthAvara kahevAya che. je ya pANA' bhaDiyo 'ya' 'ca' 25 jAtipAtane matAvAvAjA che. te pachI bhAvapra NAtipAta batAvavAmAM Avela che. pahelAM upara kahela prANi nA hAtha ane pagane bAMdhIne ane bIjA keI paNa upAyathI tene satA vIne kaI vAra paNa tene vadhu (nAza) na kara. athavA e paNa artha thAya che ke sAdhue pitAnA hAtha ane pagane saMyamamAM rAkhIne arthAta saMyatakAya thaIne prANinI virAdhanA karavI nahiM ahiMyA " zabdathI Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ente tathA - 'annesu ya' anyaitha 'adinnaM' adattaM kimapi vastu 'No gahejjA' no parigRhNIyAt etena parigrahaniSevo'pi kRtaH, parigRhItamAsevyate iti niyamAt maithunasyApi niSedhosvagantavyaH / samastavratAnAM samyak paripAlanopadezAd mRSAvAdota eva niSidhyate / UrdhvAdidizAsa vasatAM mANAnAM prasasthAvarAdInA hastau pAdau vaddhA te na hiMsanIyAH / tathA adattaM vastu na svIkuryAditi bhAvaH // 2 // mUlam - sukkhAyadhamme vitigacchatipaNe, laDheca Ayatulle payAsu / cAhie ki prANa aura apAna vAyu ko bAhara nikAlate samaya sarvatra mana, vacana aura kAya se saMyamayukta rahakara sampragdarzana jJAna aura cAritra tapa rUpa samAdhikA pAlana kare / isake atirikta sAdhu dUsare ke dvArA adatta kisI bhI vastu ko grahaNa na kare / isa kathana se parigraha kA bhI niSedha kara diyA gayA hai aura parigRhIta kA hI sevana kiyA jAtA hai, isa niyama ke anusAra maithuna kA bhI niSedha samajha lenA caahie| samasta mahAvratoM ke samyak pAlana ke upadeza se mRSAvAda kA bhI niSedha ho jAtA hai / tAtparya yaha hai ki urdhva Adi dizAoM meM rahe hue trasa aura sthAvara prANiyoM ke hAtha paga bAMdha kara hiMsA nahIM karanI cAhie, anya prakAra se bhI hiMsA nahIM karanI cAhie aura adattavastu ko grahaNa nahIM karanA cAhie // 2 // e paNa samajavuM prANu ane apAna vAyunA mahAra nIkaLatI vakhate khadhA prakArathI mana, vacana, ane kAyAthI sayama yukta rahIne samyagdana nAna mane yAritra, taya, 35, sabhAdhinuM pAna 42. A zivAya sAdhue khIjAthI apAyA vinA kAI paNa vastu grahaNa karavI nahI' A kathanathI parigrahanA paNa niSedha karavAmAM Avela che. ane pariSkR hItanuM ja sevana karavAmAM Ave che. A niyama pramANe maithunanA niSedha paNa sabhala seve.. saghaLA mahAvratAnA pAlananA upadezathI mRSAvAdane arthAt asatya bhASaNunA paNa niSedha thai jAya che. kahevAnuM tAtpa e che ke--uva vigere dizAomAM rahelA trasa ane sthAvara prANiyAnA hAthA ane pageA khAMdhIne hi'sA karavI na joIe, temaja mIta prakArathI pazu hiMsA karavI na joIe. ! Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam AyaM na kujA iha jIviyaTTI, cayaM na kujjA sutavassi bhikkhU // 3 // chAyA-svAkhyAtadharmA vicissA tIrNaH, lADhazcaredAtmatulyaH prajAsu / __ AyaM na kuryAdiha jIvitArthI, cayana kuryAt mutapasvI bhikSuH // 3 // anvayArtha:-(muyakkhAyadhamme) svAkhyAtadharmA-su-muSThu AkhyAtaH zrutacAritrarUpo dharmoM yena tathAvidhaH (vitigicchatinne) vicikitsAtIrNaH-viciki 'suyakkhAyadhamme' ityAdi __ zabdArtha-'suyakkhAyadhamme-svAkhyAtadharmA' zruta aura cAritra dharmako acchItaraha pratipAdana karane vAlA 'vitigicchati-ne-vici, kitsA tIrNaH' tathA tIrthakara pratipAdita dharma meM zaMkA na karane vAlA 'lADhe-lADhA' tathA prAsuka AhAra se apanA nirvAha karanevAlA 'sunava. ssi bhikkhU-sutapasvibhikSu: uttama tapasvI sAdhu 'papAsu Ayatulle -prajAsu AtmatulyA' pRthivIkAyika Adi chakAya ke jIvoM ko Atmatulya samajhatA huvA 'care-caret' saMyama kA pAlana kare 'iha jIviyaTThIiha jIvitArthI' tathA isaloka meM jIne kI icchA se 'AyaM na kujjA. Ayam na kuryAt' AzravoM kA sevana na kare 'cayaM na kujjA-cayama na kuryAt' evaM bhaviSya kAlake liye saMcaya na kare // 3 // __ anvayArtha-zruta aura cAritra rUpa dharma kA sundara vyAkhyAna karane vAlA, vicikitsA arthAt citta kI asthiratA yA jugupsA se ati 'suyakkhAya dhamme' tyA zahAtha - 'suyakkhAyadhamme-svAkhyAtadharmA' zruta mana yaritra 2 sArI za2 pratipAdana 42vA 'vitigicchatinne-vicikitsAtIrNa.' tathA tIrtha kara pratipAdita dharmamAM zaMkA na karavAvALA jAte-4a.' prAsuka a hArathI ghotAnA nirvADa 42vA 'sutavassibhikkhU-sutapasvibhikSu' uttama tapasvI meve| sAdhu payAsu Ayatulle-prajAsu AtmatulyaH' pRthvI454 vAna pAtAnA samAna samajhane 'care-caret' sayabhanu pAlana 42 'iha jIviyaTThI-ii jIvitArthI' tathA sAsama vAnI thI. 'Arya na kujjA-Ayam na kuryAt' bhAvAnu sevana na 42 'cayaM na kujA-caya na kuryAt' bhaviSyane bhAre dhana dhAnya vigereno sagraha na kare avayArtha--zruta ane cAritra rUpa dharmanuM suMdara vyAkhyAna karavAvALA vicikitsA arthAt cittanI asthiratA athavA jugupsA-nidAthI rahita, Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrahatAGgasUtra sA-cittavizatiH dharmasaMzayarUpA vA tAM tINo'tikrAntaH, (lADhe) lADhaH-pAsukAhAreNa saMyamarakSakaH (munavasmi bhikkhU) sutapasvI-uttamatapasyAvAn bhikSura (payAsu Ayatulle) prajAsu-pRthivI kAyikAdijIveSu AtmatulyaH-Atmavat sarvaprANiprekSakaH (care) caret-saMyama pAlayet (iha jIviyahI) ihaloke jIvitArthI -saMyamajIvitArthI (Aya) AyamAvalakSaNaM na kuryAt (cayaM) saJcayam-ghRtaguDAdisaMgrahalakSaNaM sannidhiM na kuryAt iti // 3 // ___TIkA-sampati-jJAnadarzane samadhikRtya brUte-'muyakkhAyadhamme' svAkhyAtadharmA-muSThu AkhyAtaH zrutacAritrAkhyo dharmoM yena sAdhunA sa svAkhyAta. dharmA skljiivrksskdhrmprtipaadkH| etAvatA jnyaansmaadhiruktH| nahiviziSTajJAnamantareNa samyagdharmapratipAdanaM sambhavati / tathA-'vitigicchatiNNe' vicikitsAtIrNaH, dharmasya phalaM prati saMzayo vicikitsA / tAdRzIM vicikrAnta, lADha arthAt prAsuka AhAra se saMyama kA rakSaka tathA samyaka tapazcaraNa (tapasyA), karane vAlA bhikSu samasta prANiyoM ko Atmatulya jAnatA hubhA saMyama kA pAlana kare isa loka meM jo saMyamajIvana kA abhilASI hai, Ava na kare aura ghRta guDa Adi padArthoM kI sannidhi (saMcaya) na kare // 3 // TIkArtha-agha jJAna aura darzana ke viSaya meM kahate haiN| sAdhu samasta jIvoM kI rakSA karane vAle dharma kA upadezaka ho isa kathana ke dvArA jJAna samAdhi kA grahaNa kiyA gayA hai, kyoMki viziSTa jJAna ke vinA sampaka dharma kA pratipAdana honA saMbhava nahIM hai| sAdhu vicikitsA ko lAMgha cukA ho| dharma ke phala meM sadeha karanA vicikitsA hai| isa vicikitsA se rahita ho arthAt dharma ke lADha arthAt prAsuka AhArathI saMyamanuM rakSaNa karanAra tathA samyak tapazca raNu (tapasyA) karavAvALA bhikSu saghaLA prANine, Atma tulya mAnIne saMyamanuM pAlana kare A lekamAM jeo saMyama jIvanane abhilASI che, teo A strava na kare tathA ghI, goLa, vigere padArthone saMcaya na kare che TIkAI-have jJAna ane darzananA viSayamAM kahevAmAM Ave che. sAdhue saghaLA nI rakSA karanArA dharmanA upadezaka thavuM A kathana dvArA jJAna samAdhinuM grahaNa karavAmAM Avela che, kemake-vizeSa prakAranA jJAnanA vinA samyapha dharmanuM pratipAdana thavAno saMbhava nathI. sAdhu viciTiyAne oLaMgI gayA che arthAt dharmanA phalapratye saMzaya vinAnA rahe eTale ke dharmanA phalamAM sadehe kara te vicikitsA kahevAya Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhinI TIkA pra. thu. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 95 - rasAM tIrNaH - atikrAnto yaH sa tathA, tathA ca dharmaphalaM prati saMzayarahitaH / taduktam- 'tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehiM pavezya ' tadeva satyaM niHzaGkaM yajjineH praveditam iti / evaM prakAreNa zaGkArAhityena kacidapi manaso viludhi na kuryAt / etAvatA darzanasamAdhiH pratipAditA bhavati / nahi darza - virahitasya niHzaGkA pravRtti sambhavati kApi / 'lADhe' lAr3ha :- vizuddhAhAreNa yathAprAptopakaraNAdinA ca vidhipUrvakaM saMyamayAtrApAlakaH sa lADhaH evaMbhUtaH sAdhu saMyatAnuSThAnam 'care' caret saMyamAnuSThAnaM kuryAditi bhAvaH / tathA 'payAsu' prajAsu - prajAyante iti prajAH - pRthivyAdikAyikAH jIvA steSu 'Ayatulle' Atmatulyo bhaveda, sarva. jantUn sukhaduHkhAdiSu vyApRtAna svAtmatulyAn pazyet / uktazca - phala meM saMzaya na kare / kahA bhI hai- 'tadeva ca satyaM nizaMka' ityAdi / vahI satya aura asaMdigdha hai jo tIrthaMkaroM ne kahA hai|' isa prakAra zaMkA se rahita hokara kahIM bhI mana ko caMcala na kare / isa kathana ke dvArA darzana samAdhi kA pratipAdana kiyA gayA hai, kyoMki jo darzana (dharma) se rahita hai usakI kahIM bhI (tatva ke viSaya meM) niHzaMka pravRtti nahIM ho sakatI / nirdoSa AhAra se tathA prApta upakaraNa Adi se vidhipUrvaka saMyama yAtrA kA nirvAha karane vAlA lADha kahalAtA hai / sAdhu isa prakAra kA hokara saMyama kA anuSThAna kare / isake atirikta sAdhu pRthvIkAyika Adi jIvoM ko Atmatulya samajhe / apane sukha ke lie pravRtti meM lage hue samasta prANiyoM ko che. AvA prakAranI vicikitsAthI rahita thavu arthAt dharmanA phaLamAM sa'zaya rohiche - ' tadeva satya niHzaka' tyahi eja satya ane asa'digdha sa deha vinAnuM che, ke je tIrthaMkara bhagavAne kahela che, AvA prakAranI zaMkA vinAnA thaIne manane caMcala thatA rokavu'. A kathana dvArA dana samAdhinuM pratipAdana karavAmAM Avela che, kemake je darzana (dharma)thI rahita che, tenI tatvanA sabaMdhamAM kAI paNuM niHzaMka pravRtti thaI zAtI nathI nirdoSa AhArathI tathA niSi prApta upakaraNa vigerethI vidhipUrvaka sauMcama yAtrAnA nirvAha karavA vALA 'lADha' kahevAya che. sAdhue AvA prakAranA thaI ne saMyamanu' anuSThAna karavuM. A zivAya sAdhue pRthvIkAyika vigere jIvane Atmatulya samajavA potAnA sukha mATe pravRttimAM lAgelA saghaLA prANiyAne peAtAnI sarakhA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgo 'jaha mama Na piya duHkhaM, jANiya eyameva savvajIvANaM / Na haNai Na haNAvei ya, samaM maNNai teNa so samaNo // 1 // chAya-yathA mama na priyaM duHkhaM, jJAtvA evameva sarvasattvAnAm / na hanti na ghAtayati ca, samaM manyate tena sa zramaNaH // 1 // yathA mama duHkhaM na piyaM tathA sarveSAmapi na priyaM duHkhamitijJAtvA sarvajIvaM svAtmatulyaM manyate tena sa na kamapi inyAt na vA ghAtayet sa iti bhAvaH / tathA-'Aya' apyate-gamyate durgatau aneneti Ayo mithyAtvAdi karmAzravalakSaNastam 'na kujjA' na kuryAt' tathA-'cayaM' cayamupacayaM cayanam, dhanadhAnya dvipadacatuSpadAde parigrahalakSaNaM saMcayam 'na kujjA' na kuryAt / ka evaM na kuryAta-tatrAha-'jIviyaTTI' jIvitArthI-saMyamajIvitArthI, 'sutabassI' mutapasvI -suSTha tapasvI-karmanirjarAthai bAhyAbhyantaratAkAraka: 'bhikkha' bhikSa:nirdopabhikSayava prANadhArakA sAdhuH na hiMsAM kuryAnnApi kArayediti / zratacAri. apane hI samAna smjhe| kahAbhI hai-'jaha mama Na piyaM dukkha' ityAdi / jaise mujhe duHkha priya nahIM hai, usI prakAra samasta jIvoM ko duHkha priya nahIM hai| isa prakAra jAnakara jo na svayaM jIvoM kA ghAta karatA hai aura na dUsaroM se ghAta karavAnA hai aura saba para samabhAva rakhatA hai, vahIM zramaNa kahalAtA hai| tathA jisake kAraNa durgati meM jAnA par3atA hai una mithyAtva Adi karmo ke Azrava ko 'Aya' kahate haiN| muni Aya na kare aura dhana dhAnya dvipada catuSpada Adi kA saMgraha bhI na kare / kauna aisA na kare! jo saMyama jIvana kA abhilASI ho, sutapasvI ho arthAt karmanirjarA samare, yu pay che 4-'jaha mama Na piya dukkhaM' tyA jema mane duHkha priya lAgatuM nathI, e ja pramANe saghaLA jIvone dukha priya lAgatuM nathI, A pramANe jANIne jeo svayaM no gha ta karatA nathI. ane bIjAo pAse ghAta karAvatA nathI, ane badhA para samabhAva rAkhe che, eja zramaNa kahevAya che, tathA jenA kAraNe durgatimAM javuM paDe che. te mithyAtva vigere karmonA bhAsapane 'Aya' 49 che. bhunime mAya 42vI nahI tathA dhana, dhAnya, dvi54, be pagavALA, catuSpada-cAra paga vALA vigerene paNa sa graha karavo nahIM. e pramANe koNe na karavuM ? jeNe saMyama jIvanane abhilASI. thavuM hoya, Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhino TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam bAderdharmasya vaktA jinoktadharmeSu zaGkArahitaH prAmukA''hAreNa jIvanayApaka: tapasvI sAdhuH sarvabhUnAni-AtmanastulyAni saMpazyan saMyamaM pAlayet / tatheha loke sa mukhaM ciraM jIvanecchAvAna, AzravadvAraM na seveta / tathA-dhanadhAnyAdInAM saMvayaM na kuryAditi bhAvaH // 3 // mUlam-savidiyA'bhinivvuDe payAsu, care muNI savao vippmukke| pausAhi pANe ya puDho vi satte, dukkheNa ahe paritappamANe // 4 // chAyA-sarvendriyA'bhinivRtaH majA, carenmuniH sarvato vipamuktaH / pazya prANAM ca pRthagapi satyAn. duHkhenA''rlAn paritapyamAnAn / / ke lie bAhya aura Abhyantara tapazcaryA karane vAlA ho tathA bhikSAvRtti se prAganirvAha karane vAlA ho| Azaya yaha hai -zrutacAritra dharma kA upadezaka, jinaprarUpita dharma meM nizzaMka, prAsuka AhAra se jIvananirvAha karane vAlA aura tapasvI sAdhu prANImAtra ko apane samAna dekhatA huA saMyama kA pAlana kare / isa loka meM jo sukhapUrvaka jIvita rahanA cAhatA hai, vaha AzravadvAroM kA sevana na kare tathA dhana dhAnya Adi kA saMcaya na kare // 3 // 'savidiyA' ityaadi| zabdArtha-'payAsu-prajAsu' sAdhu striyoM ke viSaya meM 'samvidiyAbhinivvuDe-sarvendriyairabhinivRttaH' apanI samasta indriyoM ko roksutapasvI hoya, artha, karmanirjarA mATe bAhya ane Abhyantara tapazcaya karavAvALAM heya, tathA, bhikSA vRttithI prANanirvAha karavAvALA hoya ? kahevAno Azaya e che ke-zatacAritra dharmanA upadezaka, jana prarUpitA dharmamAM nizaMka, prAsuka AhArathI jIvana nirvAha karavAvALA ane tapasvI sAdhu prANI mAtrane potAnI sarakhA dekhatA thakA sa yamanuM pAlana karavuM. A lekamAM jeo sukha pUrvaka jIvavAnI IcchA rAkhe che. teNe asava dvArA sevana karavuM nahIM. tathA dhana dhAnya vigerene saMcaya karavo nahIM 3 'savidiyA' yA zahAtha-payAsu-prajA' sAdhu nisAnA sabhA 'savvi diyAbhinivvuDe-sarvendriyAbhinivRttaH' yAtAnI sadhajI dviyAne 2 / 71 ndraya mana sU0 13 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre. anvayArthaH - (payAsu) prajAsu khISu 'manvidiyAbhinimbuDe' sarvendriyairabhinighRta- saMvRtendriyaH (mantrao vidhamukke) sarvataH vAhyAbhyantarAt saMsArAt vimamuko niHsaGgaH (muNI care munirmananazIla aret saMyamAnuSThAnaM kuryAt 'pANe yapuDho vi satte' mANAn pRthivyAdikAn pRthak pRthak saccAn (aTTe) ArthAn. (dukkheNa duHkhenAmakArakakarmaNA (paritapyamANe) paritapyapAnAna - saMsAre paripacyamAnAn (pAsAhi ) pazya - avalokayetyarthaH // 4 // TIkA- 'payAsu' prajAsu - strISu 'sarvivadiyA'bhinivvuDhe' sarvendriyAbhinivRtaH sarvANi ca tAni - indriyANi zrotrAdIni taiH sarvairapi indriyairabhinirvRttaH saMvRtekara jitendriya bane 'savvao viSpamukke sarvato vipramuktaH' bAhara aura bhItara sabhI bandhanoM se mukta hokara 'muNI care- muniH caret' sAdhu saMyama kA pAlana kare 'pANe ya puDho vi satte- prANAn pRthagapi satvAn' alaga alaga prANivarga 'aTTe - ArttAt' Artta 'dukkheNa - dukhena' duHkha se 'paritapyamANe - paritapyamAnAn' saMsAra meM karma se pakAye jAte. jIvoM ko dekho ||4|| 98 anvayArtha :- striyoM ke viSaya meM saba indriyoM ko saMvarayukta rakhane vAlA, samasta bAhya aura Abhyantara saMga se sarvathA yukta, muni, saMyama kA anuSThAna kare / pRthvIkAdhika Adi pRthaka pRthak prANiyoM ko Artta evaM duHkha se saMtapta dekhe || 4 || TIkArtha--muni striyoM meM cakSu zrotra Adi sabhI indriyoM se pUrNa rIti se saMvarayukta ho arthAt jitendriya ho / yadyapi sAdhu ko sabhI 'sao vipamukke - sarvato vipramukta' hAranA tathA adharanA adhAna adha nothI bhuta tha ne muNI care- muniH caret' sAdhu sayabhanu yAsana re 'pANe ya puDho vi satte- prANAn pRthagapi satvAn' alaga alaga Adhipatra' 'aTTe-ArtAn' pIDita tharDa ne dukkheNa duHkhena' hu'mathI 'paritapamANe- paritapyamAnAn' sa'sArabhAM pakavavAmAM AvatAM evA jIve ne jue kA annayA - sricAnA sa`baMdhamAM, "dhIja IMdriyAne saMvara yukta rAkhavAvALA, saghaLA khAdya ane AbhyaMta sa`gathI mukta muni sayamanuM anuSThAna kare pRthvIkAyika vigere judA judA prANayAne A arthAt duHkhathI pIDA pAmatA jue jAA TIkA"--munie siceAmAM cakSu-netra, kAna vigere tamAma indriyethI pUrepUrA saMvara vALA thavuM, arthAt jItendriya thavuM. jo ke sAdhue saghaLA, Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam ndriya ityarthaH / yadyapi sAdhUnAM jitendriyasvaM sarvebhya eva vipayebhyo nitAntamAvazyakam, natu kevalaM striyAH sakAzAdeva / tathApi 'ekasyAmeva striyAM pazcApi zabdAdayo viSayAH saGghIbhUtA bhavanti' iti hetoH tatra yasya jayo jetA, sendriyANAM mato budhaiH / parAjitaH sa mantavyaH, striyA yastu parAjitaH // 1 // tatra jitendriyatvakathanameva sarvatrApi jitendriyatvaM vyanakti, iti matvA prjaasu-ityuktiH| viSayoM meM jitendriya honA nitAnta Avazyaka hai, kevala striyoM ke viSaya meM hI nahIM, tathApi eka strI meM hI zabda Adi pAMcoM viSaya hote haiM / ataeva-tatra yasya jayo jetA' ityAdi / ___ 'jo strI-viSaya kA vijetA hai usI ko vidvAn puruSa indriyoM kA vijetA mAnate haiM / jo strI se parAjita ho jAtA hai, vaha vAstava meM parAjita hai| _isa prakAra strI ke viSaya meM jitendriya kahane se sabhI viSayoM meM jitendriyatA prakaTa kI gaI hai / yahI mAnakara yahA~ 'payAsu' (pajAsu) arthAt 'striyo meM' aisA kahA gayA hai / kahA hai-'kalAni vAkyAni vilAsinInA' ityaadi| striyoM ke manohara vAkya, unakI cAla, ramaNIya najareM adbhuta ramata-phrIr3A, hAsya, rIti, rasa aura gaMdha saba anokhe evaM AkarSaka hote haiN| viSamAM jItendriya thavuM khAsa Avazyaka che, kevaLa striyonA saMbaMdhamAM ja nahIM, te paNa eka strImAMja zabda, sparza vigere pAMca prakAranA viSaya saya cha, tethI 'tatra yasya jayo jetA' tyAla je strInA viSayane jItanArA che, vidvAna purU tene ja indriyone jItavAvALA mAne che. jemAM strIthI parAjIta pAme che, kharI rIte teja parAjIta gaNAya che. AvA prakAranI strInA saMbaMdhamAM jItendriya thavAthI saghaLA viSayamAM wal-yapAya aTa 5 14 cha. sema mAnIna maDiyAM 'payAsu' (prajAsa) arthAt liyomA mA pramANe vAmAM Ave che. yu. 57 cha -'kalAni " vAkyAni vilAsinInA' tyAhi liyonA manA 2-su42 pAyo, hAsya. rati, rasa, ane gaMdha badhA ane khAM ane AkarSaka hoya che. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUrkatAko 100 tasmAdekasyAmeva striyAM pazcAnAmapi rUparasagandhasparzazabdAnAM samAveza. satvAt strISu sarvathA sarvadA sAdhumi jise ndriyai rbhAvyam / yadA-ekaikasyApi viSayasya vandhanakAritvam, kA kathA punaH paJcabhirapi kutsitendriyapaTale pazcApi viSayAn sasnehaM parisevamAnAnAm uktazca 'kuraGgamAtaGgapatagabhRGga, mInA itaH paJcabhireva pazca / ekaH pramAdI sa kathaM na hanyate, yaH sevate paJcabhireva paJca / tathA-'sabao vippamukke' sarvataH savAhyA'bhyantararUpeNa viSamuktaH-vize. peNa sarvasaMgarahitaH sarvato vipamuktaH-niSkizcanA sanH 'muNI care' munirmanana isa prakAra eka strI meM hI rUpa rasa gaMdha sparza evaM zabdoM-pAcoM viSayoM kA samAveza hone se sAdhuoM ko usake viSaya meM sarvathA aura sarvadA jitendriya honA cAhie / jaya eka eka viSaya bhI bandhanakAraka hotA hai to pAMcoM indriyoM se pAMcoM viSayo po rAgapUrvaka sevana karane vAloM kI kyA gati hogI ? kahAbhI hai-'kuraGgamAtaMgapataGgabhRGga' ityaadi| ___ 'hirana, hAthI, pataMga, bhaurA evaM mIna (macchI) yaha pAMca prakAra ke jIva pAMca indriyoM ke arthAt eka eka indriya ke vaza meM hokara mArA jAtA hai to pA~coM indriyoM se pAMcoM viSayoM kA sevana karane vAlA eka hI pramAdI puruSa kaise na mArA jAegA?' __ arthAt hirana sirpha aMDendriya ke, vazIbhUta hokara hAthI sirpha A rIte eka strImAMja rUpa, rasa, gaMdha, sparza ane zabda A pAMce viSayeno samAveza thaI javAthI sAdhuoe tenA saMbaMdhamAM sarva prakArathI hamezAM jItendriya banavuM joIe. jyAre eka eka viSaya paNa banzana karAvavAvALA hoya che, te pachI pAMca indrithI pAMca prakAranA viSacane rAgapUrvaka sevana karavAvALAnI zuM zati 1 yuM 55 cha ?-'kuragamAtagapatagabhRga' tyAhi 29] DAthA, pataMga, bhamarA ane mAchalAM A badhA eka eka IdriyanA dharmane vaza thaIne marAI jAya che. te pachI pAMce IndriyathI pace viSayonuM sevana karavAvALe e pramAdI purUSa kema mAryo nahi jAya? arthAta haraNa kevaLa zrotra Indriya (kAna)ne vaza thaIne, hAthI kevaLa sparza indriyane vaza thaIne, pataMga kevaLa cakSu-AMkhane vaza thaIne, bhamare ghANa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhaat TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 101 zIlaH sAdhuH- caret-saMyamAnuSThAne vicaret saMyamAnuSThAnaM kuryAdivizAvaH, tathA'pANe puDhovi satte' mANAn pRthak pRthak pRthivyAdikAyeSu satvAn sUkSmavAdarAdibhedabhinnAn kathaM bhUtAn tAn jIvAn tatrAha - ' dukkheNa' duHkhenAsAtAvedanIyodayarUpeNa duHkhayati - pIDayatIti duHkham - aSTaprakArakaM karma, tena karmaNA 'aTTe' An- paripIDitAn / paritapyamANe' paritapyamAnAn - saMsArAgnau svakRtakarmaNA pariSacyamAnAn jIvAn 'pAsAhi' pazya avalokaya / yato'te ke jIvAH svakRtakarmaNA pratibaddhAH santo duHkhena pIDitA bhavanto dRzyante / strISu sarvathA jitendriyo bhavan sAdhuH karmabandhanebhyo muktaH zuddhaH zuddhasaMyamaM paripAlayet / sarve jIvAH svakRtaduSkRtapApapAzabaddhA duHkhamanubhavantIti bhAvaH // 4 // I sparzendriya ke pataMga cakSurindriya ke vazIbhUta hokara bhramara ghrANendriya ke aura mIna (macchI) sirpha jivendriya ke vazIbhUta hokara apane prANa gavAte haiM to jo manuSya pA~coM indriyo ke vazIbhUta hogA vaha sarva nAza se kaise baca sakatA hai ? ataH bAhya aura AbhyaMtara samasta saMga se parivartita muni saMyama kA hI anuSThAna kare / isa saMsAra meM pRthvI kAya Adi sabhI prANI, cAhe ve sUkSma ho yA bAdara, asAtAvedanIya karma ke udaya se janita duHkho se pIr3ita ho rahe haiM aura apane kiye karmoM se saMsAra rUpI agni meM paca rahe haiM, yaha dekho / sAra yaha hai ki sAdhu striyoM ke viSaya meM sarvathA jitendriya hotA huA vadha baMdhana Adi se mukta hokara zuddha saMyama kA paripAlana kare / sabhI jIva apane kiye pApoM ke pAza meM baddha ho kara duHkha kA anubhava kara rahe haiM ||4|| (nAka) indriyanA dharmane vaza thaIne ane mAchatu kevaLa jaDvA iMdriyanA dhamane vaza thaIne pAta peAtAnA prArtheA gumAve che, te je manuSya pAMce indriyezane vaza thAya te sarvanAzathI kevI rIte khacI zake? khA ane Abhyantara dareka prakAranA sa gathI alaga rahIne munIe saMyamanuM ja anuSThAna karavu.. A sauMsAramAM pRthvIkAya vigere saghaLA prANiyA cAhe tee sUkSma hoya athavA mAdara hai|ya asAtAvedanIya kamanA udayathI thavAvALA dukhe thI pIDA pa mI rahyA che, ane pAte ja karelA karmAMthI sa'sArarUpI agnimAM radhAtA rahe che. A jue, kahevAne sArAMza e che ke--sAdhue zrI saMbaMdhI viSayamAM sarva prakAre jItendriya thaIne vadha adhana vigerethI mukta thaIne zuddha evA saya manuM pAlana karavu saghaLA jIvA pAte karelA pApAnA vazamAM addha thaIne duHkhaneA anubhava karI rahyA che, jAA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAstra mULam-e esu bAle ya paikuThavamANe, AvaI kammasu paavesu| aivAyao kIrai pAvakammaM, niuMjamANe ukarei kmm||5|| . chAyA-eteSu bAlazca prakurvANaH, Avaya'te karmasu pApakeSu / atipAtataH kurute pApakarma, niyojayaMstu karoti karma // 5 // ___ anvayArthaH-(vAle ya) bAlazca-sadasadvivekavikalaH (eesu) evepu-paDjIvanikAyeSu (pakucamANe) makuvANaH etAn jIvAna virAdhayan 'pAvaemu kammamu. 'AI' pApakeSu karmasu satsu Avaya'te-pIDayate duHkhabhAg bhavati (aivA yo pAvakamma) atipAtataH-mANAtipAtataH pApaM karma-jJAnAvaraNIyAdikaM karma kurute-upArjayati (niuMjamANe u kammaM karei) niyojayaMstu bhRtyAdIn mANAtipAte ghyApArayan pApa karma karoti-saMpAdayatyeveti // 5 // 'eessu bAle ya' ityAdi / zabdArtha---'cAle ya-bAlazca' ajJAnI jIva 'eepsu-eteSu' pUrvokta 'pRthivIkAya Adi prANiyoM ko 'pakuvvamANe-prakurvANa:' kaSTa detA huA 'pAvaesu kammasu Avada-pApakeSu karmasu Avaya'te' pApakarma meM athavA - ina pRthivIkAya Adi yoniyoM meM bhramaNa karatA hai 'aivAyao pAva. kammaM kIraha-atipAtataH pApaM karma kriyate' jIvahiMsA karake prANI pApakarma karatA hai 'niuMjamANe u kammaM kareha-niyojayan tu karma karoti' ' tathA dUsare ke dvArA hiMsA karAkara bhI jIva pApa karatA hai / 5 // anvayArtha-ajJAnI puruSa SaTUjIvanikAya kI virAdhanA karatA huA pApakarma upArjana karake duHkha kA bhAgI hotA hai / vaha prANAtipAta 'eesu bAle ya' tyA zahA- 'bAle ya-bAlazca' ajJAnI 75 'eesu-eteSu' pasai mai prathvIya vizeSa prANiyona pakutramANe-prakurvANa.' mtaath| 'pAvaesu kammasu-AvaTTai-pApakepu karmasu Avartyate' pA54mA mayA / pRthvIya vigare yoniyAmA prabhAya 42 cha. 'aivAyI pAvakammaM kIra I-atipAtataH pApaM karma jiyate' paDasA rI ! 5 / 54 42 . 'niu jamANe . u kammaM karei-niyojayan tu karma karoti' tathA ! 21 DisA karAvIne paNa jIva pApakarma ja kare che pa anvayArtha--ajJAnI purUSa SaDu jIvanikAyanI virAdhanA karato thake pApa karmanuM upArjana karIne duHkha bhogavavA vALo bane che te prANAtipAta karIne Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 samayArthabodhinI TIkA pra.zru. ma. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam TIkA-'vAle ya bAlazca-jIvAdi sakSamapadArthAvabodharAhityAd bAla iva . bAlo jIva , 'eesa' eteSu pUrvapradarzitapRthivyAdiSaDjIvanikAyeSu pApAni -chedanabhedanagAlanabApanAdIni nAnAvidhAni teSAM jIvAnAM duHkhotpAdakAni karmANi 'pakubamANe' prakarSaNa-atizayena kurvANaH, 'pAvara pu pApakeSu 'kammasu' karmasu satsu 'AvaTTaI Avazyate-pIDayate duHkhena, yo yAdRzaM jIvaM hinasti tAha. zomeva yoni tena pUrvakRtakarmaNA samvApya muhurmuhurdu-khito ma ti / 'aivAyao' atipAtataH jIvAnAM mANAtipAtataH tAdRzamazubhaM jJAnavaraNIyAdikam 'pAvakamma' papakarma 'kIraI' kurute-svayaM tAdRzaM-jJAnAvaraNIyAdikaM pApaM karma saMpAdayati, tathA-parAn-bhRtyAdIn prANAtipAtAdau pApakarmaNi 'niuMjamANeu' niyojayaMstu karake pApakarma upArjana karatA hai aura apane bhRtya (naukara) Adi ko, papakarma meM niyukta karatA hu bhA bhI pArakarma kA sampAdana karatA hai // 5 // TIkArtha-jIva Adi sUkSma padArthoM ke jJAna se rahita hone ke kAraNa zala ke samAna ajJAnI puruSa pUrvokta pRthvIkAya Adi SaTUjIya. nikAyoM kA chedana, bhedana, gAlana, tApana Adi karake aura unheM duHkha utpanna karanevAle kRtya karake pApakarma upArjana karatA hai aura unake phalasvarUpa svayaM duHkha se pIDita hotA hai| jo jIva jisa prakAra ke jIva kI hiMsA karatA hai, vaha usI prakAra kI yoni ko prApta karake pUrvakRta karma se duHkhI hotA hai| isa prakAra ke jJAnAvaraNa Adi azubha karma prANAtipAta ke dvArA upArjita kiye jAte haiN| jaise svayaM pApa karake karma upArjana karatA hai, usI prakAra apane bhRtya Adi ko praannaapApakarmanuM upArjana kare che temaja pitAnA nokara vigerene pApakarmamAM jIne paNa pApakarmane ja saMcaya kare che. Apa TIkArtha-jIva vigere sUkSama padArthonA jJAnathI rahita thavAnA kAraNe bAlanI sarakhA ajJAnI purUSa pUrvokta pRthvIkAya vigere jIvanikAnuM chedana bhedana, gAlana, tApana, vigere karIne ane teone du kha utpanna karavAvALA kR karIne pApakarmanuM upArjana kare che ane tenA phalevarUpa pite dukhethI pIDAto rahe che je jIva jevA prakAranA jIvonI hiMsA kare che, te evAja prakAranI nine prApta karIne pahelAM karela karmothI dukhI thato rahe che. AvA prakAranA jJAnAvaraNa vigere azubha karma prANAtipAta dvArA upArjIta karavomAM Ave che jemake svaya pApa karIne karmanuM upArjana kare che, e ja pramANe pitAnA nekara cAkara vigerene prANAtipAta vigere pApakarmomAM prerita, Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sUtrakRtAstra parAnapi tatra niyojan pApaM karma karoti, kurvan kArayan anumodayazca pApakarma cinotIti / ajJAnI jIvaH pRthivyAdikAyikAdIn jIvAn pIDayan pApakarma karoti tathA-svakRpApakarmaNaH phalopabhogAya tAmeva pRthivyAdiyoni bahuzaH prApnoti / jIvavirAdhanAM svayaM kurvANo'nyaH kAsyan vA pApamutpAdayatIti bhaavH|5| mUlam AdINa vittI va karei pAvaM, maMtA u egata smaahimaahu| buddhe samAhI ya raie vivege", pANAivAyA viraie tthiyppaa||6|| chAyA-AdInavRtti rapi karoti pApaM, matvA tvekAntasamAdhimAhuH / budraH samAdhau ca rato viveke, prANAtipAtAdvirataH sthitAtmA / 6 // tipAta Adi pApa kAryoM meM liyojita karake bhI pApakarma upArjana karatA hai aura anumodanA karake bhI pApoM kA upArjana karatA hai| __ abhiprAya yaha hai ki ajJAnI jIva pRthvIkAya Adi jIvoM ko pIDA pahuMcA kara pApakarma karatA hai aura usa pApakarma kA phala bhogane ke lie usI pRthvIkAya Adi yoni meM vAra-vAra janma maraNa karatA hai| svayaM pApa karanevAlA damaroM se karAnevAlA aura pApa kI anumodanA karanevAlA bhI pApa kA upArjana karatA hai // 5 // 'AdiNa vittI va' ityaadi| zabdArtha-'AdINa vittIva pAvaM karei-AdIna vRttirapi pApaM karoti' jo puruSa dIna vRtti karatA hai arthAt kagAla-bhIkhArI kA dhadhA karatA karIne niyukta karIne) paNa pApakarmanuM ja upArjana kare che ane anamedana karIne paNa pAponuM ja upArjana kare che kahevAne abhiprAya e che ke-ajJAnI che pRthvIkAya vigere jene piDA pahoMcADIne pApakarma kare che. ane te pApakarmanuM phaLa bhegAvavA mATe eja pRthvIkAya vigere nimAM vAraMvAra janma maraNa rUpa duHkha bhegave che svayaM pApa karavAvALA, ane bIjAo pAse pApakarma karAvavA vALA tathA pApa karmanI anumodanA karavAvALA paNa pApakarmanuM upArjana kare che pApA 'AdINavittIva' tyAdi zahA -'AdINavittIva pa.vaM karei-AdInavRttirapi pApaM karoti' - purUSa dInavRtti kare che, arthAta kaMgALa banI bhikhArI no dhA kare che : Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam : anvayArtha:- (AdINavinIva pAvaM karei) AdInavRttirapi pUrvakRtakarmaNA daridro'pi pApaM karma-sAvadhAnuSThAna karoti (maMto u egaMtasamAhimAhu) matvA tu "uktasvarUpa jJAtvA punaH ekAntenAtyantena yo bhAvarUpo jJAnAdi samAdhistam 'AhuH-saMsArottaraNAya tIrthakarAdayaH, ataH (buddhe ThiyappA) buddhaH-avagatatatvaH sthitAtmA saMyamI muniH (samAhI ya vivege rae) samAdhau ca viveke ratA-samAdhau -caturvidhavinayazrutAcArataporUpe AhAropakaraNakaSAyaparityAgarUpe rataH-parAyaNaH ''(pANAivAyA virae) prANAtipAtAt kRtakAritAnumodanarUpAt paDUjIvanikAyavirAdhanAto virata:-nivRtto bhavatIti // 6 // hai vaha bhI pApa karatA hai / (maMttA u egaMtasamAhimAhu-matvA tu ekAntasamAdhi mAhuH' yaha jAnakara tIrthaMkaroM ne ekAnta samAdhi kA upadeza kiyA hai 'ghuddhe ThiyappA-buddhaH-sthitAtmA' isaliye vicAravAna zuddhacitta puruSa 'samAhI ya vivege rate-samAdhau ca viveke rataH samAdhi aura viveka meM rata rahe 'pANAivAthA virae-prANAtipAtAt virata.' evaM mANAtipAta se nivRtta rahe // 6 // . anvayArtha pUrvakRna karmoM ke kAraNa daridra huA jIva bhI pApa"karma karatA hai| isa tathya ko jAna kara tIrthaMkara bhagavAnne ekAnta rUpa se samAdhikA kathana kiyA hai| ataeva tatva ko jJAtA aura saMyamadhArI 'muni samAdhi aura viveka meM nirata (tatpara) hokara prANAtipAta se nivRtta ho jAtA haiM // 6 // paNa. 55 4 4 42 cha. 'maMtA u egaMtasamAhimAhu-matvAtu ekAntamamAdhimAhuH' An mela tAre the menta (B) sAdhina 4 5 // 4 // che. 'buddhe ThiyappA-buddhaH sthitAtmA' mA 2 vidyAravAn, zuddhacitta535 'samAhiyavivege rate-samAdhau dha viveke rataH' samAdhi bhane vibhA 2, 29 . 'pANAivAyA virae-prANAtipAtAt vista.' tathA prAtipAtathA nivRtta 23 // 6 anvayArtha-pahelAM karelA karmone kAraNe daridra banela jIva paNa pApakarma kare che. A tathyane samajIne tIrthaMkara bhagavAne ekAntapaNAthI samAdhinA kathana karela che. aeva tatvane jANavAvALA ane saMyamI munI samAdhi ane vivekamAM tatpara thaIne prANAtipAtathI nivRtta thaI jAya che. huM sa0 14 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .106 sUtrakRtAstre TIkA-'AdINavittIva pAva kareI' AdInavRttirapi pApaM karoti AsamantAt dInA-karuNAnikA tiryasya sa tathA, yo'pi sarvathA, dhanadhAnyAdirahitaH pApa-prANAtipAtAdikamAcarati, na tu vicArayati-yanmayA purAkRtamazubhaM karma tatphalamadhunA'nubhavAmi duHkha prmpraaruupm| punaradhunA tadeva karma kurvan anutiSThAmi, na jAne'gre'sya kiM bhaviSyatIti / 'maMtAu' matvA-tadeva metepAmAdInavRttitvaM jJAnAvaraNIyAdhaSTavidhakarmajanitamatastAdRzakarmaNAM vinA. zAya jJAnAdikameva mokSamArgarUpamupadeSTavyaM yanaiteSAM narakanigodAdiparibhramaNAtmakaM duHkhaM na syAditi vicArya tIrthakarAdayaH 'egaMta' ekAntam 'samAhiM samAdhim - samyagdarzanajJAnacAritraM mokSamArgarUpam 'Ahu' AhaH-kathayanti, kanakarmaNAM pApaphalaM bhuJjAnAnAmapi pApakarmaNi pravRttimAlakSya saMsArasAgarA- TIkArtha-jisakI vRtti atyanta karuNAjanaka hai, jo dhanadhAnya Adi se sarvadhA rahita hai, vaha bhI prANAtipAta Adi pApa karatA hai| vaha yaha nahIM socatA ki maiMne pahale jo azubha karma kiye the, unakA phala isa samaya bhugata rahA hUM-duHkhoM kI isa paramparA kA anubhava kara rahA hai, kintu phira bhI vahI kama karatA huuN| na jAne,Age isakA kyA phala hogA! aise jIvoMkI yaha atyanta dInavRtti jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA phala hai, ataeva una karmoM kA vinAza karane ke lie jJAnAdi. mokSa mArgakA hI upadeza karanA ucita hai, jisase ina jIvoM ko naraka nigoda Adi gatiyoM meM bhramaNa karake duHzva na bhoganA par3e, aisA vicAra karake tIrtha kara Adi mahApuruSoMne samyagdarzana jJAnacAritra tapa rUpa samAdhi kI prarUpaNA kI hai / arthAt pUrvakRta karmoM kA azubha phala TIkArtha-jenI vRttI atyaMta dayAjanaka che, je dhana dhAnya vigerethI sarvathA rahita hoya che, te paNa prANAtipAta vigere pApakarma kare che. te ' evuM vicAratA nathI ke meM pahelAM je azubha karma karela hatuM. tenuM phaLa e vakhate bhegavI rahyo chuM-arthAt dukhanI A paraMparAno anubhava karI rahyo chuM, te paNa eja pApakarmanuM AcaraNa karI rahyo chuM. te AgaLa tenuM zuM phaLa prApta thaze? te huM jANato nathI AvA jIvonI A dIna * vRtti jJAnAvaraNIya vigere karmonuM phaLa che, tethI e karmone vinAza karavA mATe jJAnAdi mekSa mAgane upadeza kare eja egya che ke jenAthI A chene naraka nigada vigere gatimAM bhramaNa karIne dukha bhogavavuM na paDe. e vicAra karIne tIrthakara vigere mahApurUSoe samyak darzana jJAna cAritra ane tapa rUpa samAdhinI prarUpaNa karI che, arthAt pahelAM karelA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saimayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 107 duddhArAya ekAntarUpaM jAnAdirUpa bhAvaptamAdhi tIrthakarAdaya AhuH-bhAvasamAdherupadezaM kathayanti / dravyasamAdhistu naikAntato duHkhamapanayati tadevam-'buddha' buddho-viditaparamArthaH 'samAhI ya' samAdhau-jJAnadarzanAdirUpe bhAvasamAdhau, catathA-'vivege' viveke-AhAropakaraNakapAyaparityAgAtmake dravyabhAvAtmake viveke 'virae'virata:-vizeSeNa rata:-tatparAyaNo bhavati / tathA-'ThiyappA' sthitAsmA-mANAtipAtAdibhyo nivartya samyagramArgeSu sthitaH AtmA yasya sa sthitAtmA, 'pANAivAyA' prANAtipAtA dazavidhamANAnAmatipAto vinAzaH stasamAt-mANivirAdhanAta: 'virae' virata:- nivRtto bhavati / anekavidhajIvAnAM duHkhitAnAmapi punarapi duHkhakAraNe eva pravRttiM dRSTvA saMsAroddhArAya jJAnAdi bhogate hue jIvoM kI bhI punaH azubha karmoM meM hotI huI pravRtti ko dekha kara, saMsArasAgara se unakA uddhAra karane ke lie ekAnta jJAnAdi mokSamArga rUpa bhAvalamAdhi kA tIrtha karoM Adi ne kathana kiyA hai| dravya samAdhi ekAntarUpa se duHkhoM ko dUra nahIM krtii| . - isa prakAra paramArtha ko jAnane vAlA muni jJAnadarzana cAritra tapa rUpa bhAvasamAdhi meM tathA AhAra, upakaraNa evaM kaSAya ke tyAga rUpa dravya bhAva viveka meM vizeSa rUpa se tatpara ho| jisakI AtmA prANA tipAta Adi se nivRtta hokara samyak mArga meM (saMyama meM) sthira hai, vaha prANiyoM ke dahA prakAra ke prANoM ke atipAta se virata ho jAtA hai| Azaya yaha hai ki aneka prakAra ke pApI jIvoM kI punaH pApa meM pravRtti dekha kara tIrthakara Adi mahApuruSoM ne unakA saMsAra se uddhAra azubha karmonA phaLane bhegavatA ,jIvanI pharIthI paNa azubha karmomAM thanArI pravRttine joIne saMsAra sAgarathI teone uddhAra karavA mATe ekAnta jJAna vigere mokSa mAga rUpa bhAvasamAdhinuM tIrthakara vigeree kathana karela che, dravya samAvi ekAnta rUpathI du khone dUra karatI nathI. ' A rIte paramArthane jANavAvALA munie jJAna, darzana, cAritra, tapa, rUpa bhAva samAdhimAM tathA AhAra upakaraNa ane kaSAyanA tyAga rU5 dravya bhAva vivekamAM vizeSa prakArathI tatpara rahevuM. jene AtmA, prANAtipAta vizerethI nivRtta thaIne samyagU mArgamAM (saMyamamAM) sthira che, te prANInA dasa prakAranA prANanA atipAtathI hiMsA)thI virata (nivRtta) thaI jAya che. kahevAno Azaya e che ke-aneka prakAranA pApI jIvanI pharIthI pApamAM pravRtti joIne tIrthakara vigere mahApurUe saMsArathI teone uddhAra karavA mATe Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 sUtrakRtAGgo svarUpa samAdhimupadiSTavanta stIrthakarAdayaH / ato vicAravatA yatamAnena puruSeNa jIvAnAM virAdhanAkAri karma parityajya pravajyAmAdAya jJAnAdirUpe mokSamArge yasnavatA bhAvyamiti // 6 // mUlam-savvaM jagaMtUM samayANupehI, piyamappiyaM kaslai No krejjaa| uhAya dINo ya e'No visainno, saMpUryaNaM ve siloyakAmI // 7 // chAyA-sarva jagattu samatAnuprekSI, priyamapiyaM kasyacinna kuryAt / utthAya dInazca punarvipaNNaH, saMpUjanaM caitra zlokakAmI / / 7 / karane ke lie jJAnAdimaya samAvi kA nirUpaNa kiyA hai| ataeva vicAravAn aura yatanA parAyaNa puruSa ko jIva virAdhanA karane vAle karma kA parityAga karake, dIkSA aMgIkAra karake, jJAnAdi rUpa mokSamArga meM prayatna zIla honA cAhie // 6 // . 'savvaM jagaMtu samayANupehI' ityaadi| zabdArtha-savvaM jagaMtU-sarva jagat' sAdhu samasta jagatko 'samayANu. pehI-samatAnuprekSI' samabhAva se dekhe 'kassai-kasyacit' kisI kA bhI 'piyamappiya priyama priyam' priya aura apriya 'No karejjA-no kuryAt' na kare 'uThAya-utthAya' koI puruSa pravrajyAkA svIkAra karake 'ya-ca' aura 'dINo ya puNo visayo-dInazca puna viSaNNaH' koI purupa pravrajyA lekara parISaha aura upasargI kI bAdhA hone para dIna ho jAte haiM aura jJAnAdi ya samAdhinuM nirUpaNa karela che tethI ja vicAravAnuM ane yatanA parAyaNa purU jIva virAdhanA (hiMsA) karavAvALA karmane tyAga karIne dIkSAne svIkAra karIne jJAnAdi rUpa mekSa mArgamAM pravRtti yukta thavuM joIe. dA _ 'savvaM jaga tu samayANupehI' tyAha Avail-'savvaM jagaMtU-sarva jagat' sAdhu sapUta ne 'samayANupehIsamatAnuprekSI' samasAra thI ye 'kassai-kasyacit' nu' 5 'piyamapiya -priyamapriyam' priya AthA bhaniya 'No karejjA-no kuryAt' na 2 'uhAya'utthAya' 5 535 pranayAnI svii4|23'c-c' bhane, 'dINo ya puNo visaNNo dInaca punarviSaNNaH' parISa mane sAthI pIDa1 thAya tyAre hIna Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 109 - anvayArtha:-(savvaM jagatU) sarva basasthAvararUpaM jagat-saMsAram, tatra (sama-' yANupehI) samatAnuprekSI-samatAbhAvaprekSakA sampUrNa mAvasamAdhiyukto muniH (kassai) kasyacidapi (piyamapSiya) priyamapriyaM vA (No karejjA) no kuryAta kintu niHsaGgatayA viharet (uThAya) utthAya-siMhatyA saMsArAnniganya, ca-puna: (dINo ya puNo visaNNo) parISahopasargejito dIna-dInabhAvamupagataH san punarviSaNNo bhavati-viSayArthI bhavati (saMpUyaNaM ceva siloyakAmI) saMpUjanaM pUnA. sarakArAbhilASI vA bhavati zlokakAmI zlAghAkAmI, vA bhavatIti // 7 // TIkA-tu-punaH 'savvaM' sarvam-sakalam 'jagat jagat-trasasthAvarabheda bhinnam, tatra-samayANupehI samayAnuprekSI, sarvatra usasthAvarabhedabhinnajagatsu samabhAvadarzanave phira patita ho jAte haiM 'saMdhaNaM ceva silopakAmI-saMpUjanaM caiva zloka kAmI' aura koI pUjA aura prazaMsA ke abhilApI bana jAte haiM // 7 // . anvArtha-sampUrNa trasa sthAvara rUpa jagat ko samabhAva se dekhe. kisI kA priya yA amiya na kare-ni:saMga hokara vicare / koI koI siMhavRtti se saMyama dhAraNa karake bAda meM parISahoM aura upasargoM se parAjita hokara dIna bana jAte haiM-viSayAbhilASI ho jAte haiN| Adara yA sarakAra prazaMsA ke icchuka ho jAte haiM // 7 // ___TIkArtha-muni sampUrNa jagat ko arthAt sa aura sthAvara jIvoM ko samabhAva se dekhe| arthAt yaha na samajhe ki sthAvara jIva apane sukha duHkha ko vyakta nahIM karate, ataeva unheM sukha duHkha kA anubhava manI taya cha bhane tA pachIthA patita 25 taya che. 'sapUyaNaM ceva siloyakAmIsaMpUjanaM caiva zlokakAmI' mane pUMmane prazasAnA malitApI mAnI jaya 7 / anvayArtha-samasta trasa ane sthAvara rU5 jagane samabhAvathI de. koInuM paNa priya athavA apriya karavuM nahI, ane nisaMga thaIne vicaraNa karavuM kaI kaI siMhavRttithI saMyama dhAraNa karIne te pachI parISaha ane upasargothI parAjIta thaIne dIna banI jAya che. arthAt viSayAbhilASI banI jAya che. keI keI Adara athavA satkAra prazaMsanI IcchAvALA banI jAya che. chA TIkAI-munIe saMpUrNa jagane arthAt trasa ane sthAvara jIvene samabhAvathI jevA. arthAt evuM na vicAravuM ke-sthAvara jI pitAnA sukha dukhane pragaTa karatA nathI, tethI teone sukha duHkhane anubhava ja thato nathI. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120. sUryakartAsUtre zIlo muniH, 'kassai' kasyacidapi jIvasya 'piyamappiyaM' priyamapriyaM vA 'go karejA' no kuryAt samadarzI sAdhuH kasyacidapi piyaM kasyacidazyiM vA na kuryAt / ____ taduktam-'nathi ya koi disso pio va savvesu ceva jIvemu' / . nAsti ca ko'pi dveSyaH piyo vA sarveSu caiva jIvepu, iti / tathA 'na priyaM nAmiyaM tasya, vidyate pho'pi kutracit / , samatvaSTa mAdhAya, viharet samabhAvataH // 1 // iti / tasmAva-nissaGgAtayA sarvatra viharet, priyA'piyAbhyAM virahitaH sana evaM hi sampUrNabhAvasamAdhiyukto bhavediti / kazcittu bhAvasamAdhimAzritya 'udyAya' utyAya-mokSamArga samunthAya parIpahopasargAdimirvAdhyamAnaH 'dIno' dIna:-dainya. mupAgataH san 'puNo' punarapi 'visanno' vipaNo vipayArthI bhavati / yadi vA hI nahIM hotaa| jaise trasa jIva sukha duHkha kA anubhava karate haiM, usI prakAra sthAvara jIvoM ko bhI anubhava hotA hai / isa prakAra prasa aura sthAvara jIvoM ko samabhAva se dekhanA huA muni kisI bhI jIva kA priya yA apriya na kre| kahA bhI hai-'muni ko koI bhI jIvana priya hotA hai aura na apriya hotA hai|' 'muni ko kahIM koI jIva na priya hotA hai, na apriya hotA hai| vaha samadRSTi dhAraNa karake samabhAva se vicre|' aisA karane vAlA muni hI sampUrNa bhAvasamAdhi se yukta hotA hai| koI ka I aisA bhI hotA hai jo bhAvasamAdhi kA Azraya letA hai, mokSa mArga meM pravRtta hotA hai, dIkSA dhAraNa karatA hai, parantu jaba parISaha aura jema trasa jIve sukha dukhane anubhava kare che, e ja pramANe sthAvara jIvone paNa anubhava thAya che. A pramANe trasa ane sthAvara ane samabhAvathI jenArA munie kaI paNa jIvanuM priya apriya-hita-ahita karavuM nahIM kahyuM paNa che ke-munine kaI paNa jIva priya hetA nathI temaja koI apriya hotA nathI. munine kayAMI kaI jIva priya letA nathI ane koI jIva apriya hotA nathI. teo samadaSTi dhAraNa karIne samabhAvathI vicaraNa kare. A pramANe karavA vALA munIja saMpUrNa bhAvasamAdhithI yukta hoya che ke I kaI evA paNa hoya che, je bhAvasamAdhino Azraya le che. mekSa mArgamAM pravRtta thAya che, dIkSA dhAraNa kare che, paraMtu jyAre parISaha ane upasargathI pIDita thAya che, tyAre dIna banI jAya che, arthAt viSAda prApta kare che, koI keI viya Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam kazcidviSayArthI punarhisthyamevAva'sambate / kazcitsAtAgauravAsakto vA 'saMpUyaNaM'. saMpUjanaM cAmilapati, tAdRzapUjAdhabhAve dInaH san pArzvasthabhAvena viSaNgo bhavati / kazcit-'siloyakAmI' ilokakAmI yazasaH kAmI bhUtvA nimittAdi laukikazAstramadhIte / sAdhuH samastamapi jagat samabhAvena pazyeta, tathA-kasyApi priya. 'mapiyaM vA nA caret / kazcit pravrajyAmAdAya parIpahAdimiryAdhyamAnaH pravrajyAM parityajya patito bhavati / kazcit pUjAmazaMsAbhilApayA nimitvazAstrAdiparidhIlanaM karotIti // 7 // upasarga se pIr3ina hotA hai to dIna dhana jAtA hai, viSAda ko prApta hotA hai| koI koI viSayAbhilASI to gRhasthavAsa ko bhI aMgIkAra kara letA hai| koI sAtAgaurava meM Asakta ho jAtA hai| koI pUjA pratiSThA Adara satkAra kA icchuka ho jAtA hai aura jaba usakI prApti nahIM hotI to pArzvastha bana kara viSAdagrasta bana jAtA hai / koI yaza kA lolupa ho kara vyAkaraNa Adi laukika zAstroMkA adhyayana karatA hai| ... Azaya yaha hai ki sAdhu sampUrNa jagat ko arthAt samasta prANiyoM ko samadRSTi se dekhe| kisI kA bhalA burA na kre| koI koI dIkSita -hokara kaSTa Ane para patita ho jAte hai, koI pUjA prazaMsA kI abhi. lASA se vyAkaraNa Adi kA parizIlana karatA hai, kintu samabhAvI sAdhu ko dIna viSaNNa (zokagrasta) yA pUjAdi kA abhIlASI na hokara saMyama kA hI ekAgra evaM dRDha citta se pAlana karanA cAhie // 7 // yAbhilASI-viSayanI IcchA vALA te gRharathavAsane paNa svIkArI le che. kaI sAtA gauravamAM Asakta thaI jAya che kaI pUjA, pratiSThA ane Adara satkAranI Ira kA vALA banI jAya che, ane jayAre tenI prApti thatI nathI. tyAre pAsasthA' pAya manAne me yuddhata manI laya che. yazana somA * banIne vyAkaraNa vigere laukikazAstronuM adhyayana kare che, kahevAno Azaya e che ke-sAdhu saMpUrNa jagatane arthAt saghaLA prANicone samAna dRSTithI jue. keInuM paNa bhaluM ke buruM na kare. keI koI ' dIkSA lIdhA pachI kaI Ave tyAre patita thaI jAya che, keI kaI pUjA-prazaM. sAnI IcchAthI vyAkaranna vigerene abhyAsa kare che, paraMtu samabhAvI sAdhue . dIna, beda yukta athavA pUjA vigerenA abhilASI na banIne ekAgra ane 64 cittathI saMyamanuM ja pAlana karavuM joIe. keLA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasatre 'mUlam-AhAkaDaM ce nikAmamINe, niyAmacArI ye visnnmesii|| ___itthIsu satte ya puDho ya bole, parigahaM ca pakuvamANe // 8 // __., chAyA-AdhAkRtaM caiva nikAmamINo, nikAmacArI ca vissnnnnepii| / strISu saktazca pRthak ca vAlaH, parigrahaM caiva prakurvANaH // 8 // . - an yArthaH-(AhAkaDaM cetra) AdhAkRtaM sAdhun uddizya kRtamAhArAdikama ' (nikAmamINe) nikAmabhINaH-nikAmam atyarthaM yaHprAryayane sa tathA "niyAmacArI . 'AhAkaDaM ceva' ityaadi| hA zabdArtha-'ahAkaDaM ceva-AdhAkRtaM caiva' jo dIkSA lekara AdhA..kamI AhArakI 'nikAmamINe-nikAmamINoM' atyanta icchA karatA hai niyAmacArI gha ghisaNNamesI-nikAmacArI ca viSaNNepI' tathA jo , AdhAkarmI AhAra ke liye vicaratA hai, vaha kuzIla kahA jAtA hai 'itthIsu satte gha-strISu saktazca tathA jo strI meM Asakta hai 'puDhoya 'yAle-pRthaka ca ghAlaH' tathA' strIke vilAsoM meM ajJAnI ke jaisA mugdha rahatA hai tathA pariggaha ceva pakuvamANe-parigrahaM ca prakurvAgA' strI kI prApti ke liye parigraha rakhatA hai vaha pApakarma karatA hai 8 // anvayArtha-jo AdhAkI AhAra Adi kI atyanta abhilASA karatA hai, AdhAkarmI AhAra ke lie bhramaNa karatA hai, vaha pArzvastha 'ahAkaDaM ceva' tyAdi 'zahA -'mahAkaDaM cetra-AdhAkRtaM caiva' 2 DI mAghAbhAthA iSita mA2 nI nikAmamINe-nikAmamINo' satyata 5271 re the tabhara niyAma"cArI ya visaNNamesI-nikAmacArI ca vipaNepI' 2 mAdhA mAhA2 bhATa viya26 42 cha, tamA zIa 4.1 cha, 'itthIsu satte ya- pu 'saktazca' tathA 2 zrI bhai ma.saMta DAya che 'puDhoya-vAle-prathak ra bAlaH' tathA 'nA -- visAsabhA ajJAnIyAnI mA4 bhugdha manI naya cha, tathA 'parihaM ceva * 'pakubamANe-parigrahaM ca prakurvANaH' zrInI prAlimATe pariyaDa 2 // che. te pApakarma kare che. 8 anvArtha-jeo AdhAkathI vigere AhAranI atyaMta IcchA kare che. ane AdhArmi AhAra mATe pharyA kare che, teo pArzvastha vigerenA zeka Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarthavodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam -ya viSNamesI) nikAmacArI - nikAmam - atyartham AdhAkarmikAdArAdinimittaM carati-bhramati yaH sa tathA evaMbhUtaH atrasannapArzvasthAnAM saMyamodyoge viSaNNAnAM ': viSaNNeSI viSaNNabhAvameSate sadanuSThAnarAhityena saMsArapaGkAvasanno bhavatIti (itthI satte ya) strISu sakto gRddhaH (puDho ya vAle) pRthak pRthak bhASita hasitAdiSu vAlavad bALA - sadasadvivekavikalaH (pariggahaM cetra pakuccamANe) parimahaM suvarNAdi dhanamantareNa strIprAptirna bhavatIti yathA kathaJcit parigrahaprakarSeNa kurvANaH pApakarma karotIti // 8 // 1 113 1 TIkA - 'AhAkaDe' AdhAkRtam 'ceva' ca eva sAdhunimittaM kRta mAhArAdikam AdhAkarma ityuvyate tathAcaiva bhUtamAhArAdikam 'nikAmamINe' nikAmamIjaH nikAmam - atyartha yaH prArthayate sa nikAmamINa iti kathyate, AdhAkarmikabhojanAbhilASI / tathA - 'nikAmacArI - nikAmamatyartham tAdRzabhojanArtha nimantraNamicchati : sa evaM bhUtaH / 'visaNNamesI' viSaNNaiSI viSaNNaM viSaNNabhAvam eSate - icchati pra yaH sa viSaNNaiSI - saMyamaparipAlane zithilaH, pArzvasthakuzIladharma sevItyarthaH / sadanuSThAnaviSaNNatayA saMsArasAgarapayaH paGkAzrito duHkhI bhavatIti yAvat Adi ke viSaNNaM ( zokagrasta ) bhAva ko prApta hotA hai, sadanuSThAna se rahita hone ke kAraNa saMsAra paMka (kicar3a) meM phaMsatA hai / jo striyoM meM 'aura unakI bolIyA - haMsI meM Asakta hotA hai| tathA parigraha kA saMcaya IT karatA hai, vaha pApakarma upArjana karatA hai ||8|| 5, TIkArtha- - sAdhuoM ke nimitta banAyA huA AhAra Adi AdhAkarmI kahalAtA hai / jo sAdhu ASAkarmI AhAra Adi kI abhilASA karatA hai aura aise AhAra Adi ke lie khUba bhaTakatA hai, nimaMtraNa kI icchA karatA hai, aisA sAdhu saMgrama pAlana meM zithila hotA hai / vaha kAraka bhAvane prApta thAya che. sadanuSThAnathI rahita hAvAnA kAraNe sa'sAra rUpI kAdavamAM phasAya che. jee zriyAmAM tathA temanI kheAlImAM Asakta thAya che, tathA parigrahanA sa`caya kare che, te pApakamatu. upArjana kare che, 58 TIkA"--sAdhuene nimitta banAvela AhAra vigere AdhAkamI kahevAya che, je sAdhu AdhAkI AhAra vigerenI cchA kare che, ane evA AhA6nI bIjA pAMse mAgaNI kare che, tathA tevA AhAra meLavavA khUba bhaTakatA rahe che. nima traNuI IcchA kare che, ve sAdhu sacama pAlanamAM zithila haeNpa sU0 15 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtratAso phiJca-'itthIsu' strIpu 'satteya' saktazca 'puDho' pRthaka pRthak tadIyahAsAvalokanAdo 'bAle' vAla:-sadasadvivekarahito bhavatIti, vanitAmukhavilokanaM na dravyamantareNa saMbhavatIni etadartham 'pariggaha' parigrahaM parigrahaM cApi pakuvbamANe' prakurvANa:-pApaM karmasaMcinoti |8|| mUlam-vairANugiddhe NicayaM karei, io cue sa idamaduggaM / tamhA umehAvI samIkkha dhaimmaM, caire muMNI savvau vippmukk|9| chAyA-vairAnugRddho nicayaM karoti, ita:cyutaH sa idamarthadurgam / tasmAttu medhAvI samIkSya dharma, carenmuniH sarvato viSamuktaH // 2 // pArzvastha evaM kuzIloM ke dharmakA sevana karatA hai| mampaka anuSThAna se hIna hone se saMsAra sAgara ke kIcar3a meM phaMsa kara dukhI hotA hai| - isake atirikta jo strIke hAsya, avalokana Adi meM Asakta hotA hai, vaha sat asat ke riveka se vikala ajJAnI hotA hai nikA ' sevana yA mukhAvalokana artha ke vinA nahIM hotA, isa kAraNa jo pari. graha kA saMcaya karatA hai, vaha vastutaH pApakarma kA saMcaya karatA hai| 'verANu giddhe' ityaadi| zabdArtha---'verANugiddhe- vairAnugRddhaH' jo puruSa prANiyoM ke sAtha vaira karatA hai 'NicayaM karei-nicayaM karoti' vaha pApakarma kI vRddhi karatA hai 'io cue sa ihamaduggaM-itazcyutaH sa ihamarthadurgam' vaha marakara naraka Adi duHkhadAyI sthAnoM meM janma lenA hai 'tamhA u mehAvI munniiche. te pArtharatha ane kuzalenA dharmanuM sevana kare che, samyapha anuSThAnathI rahita hevAthI saMsAra rUpI sAgaranA kAdavamAM phasAI jaIne duHkhI bane che. A sivAya je strInA hasya, avalokana vigere ceSTAomAM Asakta thAya che, te sat asat vigerenA vivekathI rahita ajJAnI hoya che strInuM sevana athavA mukhanuM avalehana artha-dhana vinA thaI zakatuM nathI. te kAraNe je parigrahane saMcaya kare che, te kharI rIte pApakarmane ja saMcaya karI rahela che. 8 'verANugiddhe' tyA zA- 'verANugiddhe-vairAnugRddha'2 535 prANiyonI sAthai 32 42 cha, Nicaya kare i-nicayaM karoti' te 55 mana pdhaare| 1 43 hai. 'io cue sa ihamadRduggam-itacyutaH sa 'imarthadurgam' bharIne 124 (va13 5 5 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 115 ___ anvayArthaH-(verANugiddhe) vairAnugRdhaH-prANibhiH saha vaira bhAvaM kurvANaH (NicayaM karei) nicaya dravyopacayaM karmopacayaM vA karoti (io cue sa idamaTTaduggaM) ito'smAt sthAnAt cyuto janmAntaraM gataH, idam-arthataH paramArthataH durga viSamaM yAtanAsthAnApai ta-mApnoti (tamhA u mehAvI muNI) tasmAt kAraNAta medhAvI-vivekI muniH:-sAdhuH (dhamma samikkha) dharma-zruta cAritrarUpaM samIkSyaalocya (savva u vippamukke) sarvataH bAhyAbhyantarAt saGgAd vimamukta:-rahitaH san saMyamAnuSThAnam (care) caret-vicarediti // 9 // * . TIkA-'verANu gaddhe' vairAnugRddha:-yena yena parahiMsanAdikarmaNA janmAntarazatA'nuvandhivairamupajAyate, vAdazavarabhAbe-anugRddhaH-saMsaktaH, NicayaM' nicayam-dravyanicayam, dravyanimittApAditakarmanicayaM vA 'karei' karoti upAdatte tasmAttu medhAvI muni.' isa kAraNa se buddhimAna muni 'dhamma samikkhadharma samIkSya' dharma kA vicAra karake 'satva u vippamukke sarvataH vipra. muktaH' saba bandhanoM se mukta hokara 'care-caret' saMyamakA anuSThAna kre|9| , anvayArtha-prANiyoM ke sAtha vairabhAva karanevAlA karmoM kA upacaya karatA hai| vaha isa sthAna se cyuta hokara-janmAntara ko prApta hokara vAstava meM viSama yAtanA ke sthAna ko prApta karatA hai| isa kAraNa medhAvI muni dharma kA vicAra karake bAhya-Abhyantara saMga se sarvathA mukta hokara saMyama kA anuSThAna kare // 9 // . TIkArtha--hiMsA Adi jisa jisa kArya se saikar3o janmoM taka lagAtAra vaira kI paramparA calanI rahatI hai, aise vairabhAva meM pApA sthAnamA ma ghA23 42 cha. 'tamhA u medhAvI muNI-tasmAttu medhAvI muni.' mA 294thI muddhimAn muni 'dhamma samikkha-dharma samIkSya' dhamanI viyA2 4zana 'savva u vippamuke-sarvataH vipramutA' . manAthI bhuta -thAna 'care-caret syn| anuSThAnamA ta52 22 anvayArtha-prANiyAnI sAthe verabhAva karavAvALA karmone sa graha kare che, te A sthAnathI cavIne arthAta janmAktarane prApta karIne vAstavika rIte viSama yAtanAnA sthAnane prApta kare che. AthI buddhimAna muni dharmane vicAra karIne bAhya ane abhyatara saMgathI sarva prakAre mukta thaIne saMyamanuM 'manu hAna. re. // 1 TIkAI-hiMsA vigere je je kAryothI seMkaDo janmo paryarata lAgalAgaTha verabhAvanI paraMparA cAlatI rahe che. evo verabhAvamAM Asakta purUSa ana Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 sUta iti yAvat / sa evaMbhUtaH puruSaH kRtvairatyA upAttakarmopacayaH / 'o' itaH - asmAllokAt 'cue' nyutaH - janmAntaraM maHptaH san 'idamavRdugaM' idam - 3 - artha - durgam - arthataH paramArthataH durga - duHkhasthAnam, narakAdikaM viSayamupeti / yasmAdeva. supAttavairabhAvAnAM saJcitakarmaNAM janmAntare mahadduHkhamupajAyate / 'tamhA' tasmAtkAraNAt 'mehAvI' medhAvI - maryAdAvAna sampUrNasamAdhiguNaM jAnAnaH / 'dhammaM' dharmam zrutacAritralakSaNam 'samikkha' samIkSya-paryAlocya ca - aGgIkRtya | 'muNI' muniH 'sannrau' sarvanaH vAhyAbhyantarAt sadgAt 'vippamukke' vimukta:sarvasaGgaparivarjitaH san mokSagamaneka kAraNaM saMyamAnuSThAnam 'care' caret stryA rambhAdisaGgAd virahito'nizritabhAvena viharediti bhAvaH / yaH kacit praNinAM hiMsan tena saha vairabhAvamanubadhnAti sa pApavRddhimeva karoti, tathA , / asakta puruSa anukampA rahita hokara dravya kA saMcaya karatA hai aura dravyasaMcaya ke nimitta se pApoM kA saMvaya karatA hai / isa prakAra dravyasaMcaya ke lie pApo kA saMcaya karane vAlA jaba isa loka se maratA aura paraloka meM pahuMcatA hai to vAstava meM vaha duHkha ke sthAna naraka Adi ko prApta karanA hai / isa prakAra jo vairabhAva ko dhAraNa karake karmoM kA saMcaya karate haiM, unheM janmAntara meM ghora duHkha uThAnA par3atA hai / isa kAraNa medhAvI arthAt samAdhi ke guNa ko jAnane vAlA maryAdAvAn muni zruta cAritrarUpa dharma kA vicAra karake, pAhya evaM Antarika saMga se sarvathA mukta hokara, mokSa ke advitIya kAraNa saMgrama kA ArA dhana kare / strI Adi tathA AraMbha Adi rUpa saMga se rahita hokara nirapekSa bhAva se vicare / kaspAyA vinAnA thaIne dravyanA sagraha kare che. ane dravya sarca karavA ne nimittathI pApAnA sagraha kare che. A rIte dravya saMcaya mATe pApAne ekaThA karavAvALe jyAre AlAkathI marIne paraleAkamAM jAya che, te vAtavika rIte du.khanA sthAna rUpa naraka vigerene prApta kare che. A kAraNuthI je verabhAvane dhAraNa karIne karmonA saMgraha kare che, tene janmAntaramAM ghAra evuM du:kha bhegavavuM paDe che. A mATe medhAvI arthAt samAdhinA guNeAne jANavA vALA maryAdA vALA munie zrutacAritrarUpa dharmAMnA vicAra karIne khAdya ane tiraka sa'gathI sadA mukta thaine meAkSanA advitIya kAraNa evA sayamanI ArAdhanA karavI strI vigere tathA Arabha vigere prakAranA saMgathI rahita thaIne nirapekSa bhAvathI vicare Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 117 mRtvA narakAdiduHkhamavApnoti / ato vidvAn dharma zrutacAritrAkhyaM vicArya aGgIkRtya ca sarvAnaya viSamuktaH san saMyamamanupAlayediti bhAvaH // 9 // mUlam-AyaM Na kuMjjA iha jIviyaTTI, asajjamANo ya privejjaa| ___Nisamma bhAsI ya viNI ya giddhi, hiMsanniyaM vA maiM kaha karejoM // 10 // , chAyA-AyaM na kuryAdiha jIvitArthI, apsajjamAnazca parivrajet / nizamya bhASI ca vinIya gRddhi, hiMsAnvitAM vA na kathAM kuryAt / 10 / abhiprAya yaha hai ki jo prANIhiMsA karatA huA unake sAtha vairabhAva bAMdhatA hai, vaha apane pApa kI vRddhi hI karatA hai| marakara vaha naraka Adi ke duHkha prApta karatA hai| ataeva medhAvI puruSa atacAritra dharma kA vicAra karake tathA use aMgIkAra karake samasta saMgoM se rahita. hokara maMyama kA pAlana kare // 9 // 'Aya Na kujjA' ityaadi| zabdArtha--'iha jIviyaTThI AyaM Na kujjA-iha jIvinArthI AyaM na kuryAt' sAdhu isalokameM cirakAlataka jIne kI icchA se dravya upArjana na kare 'asajjamANo ya paribaejja-asajjamAnazca parivrajet tathA strI putra Adi meM Asakta na rahatA huA saMyama meM pravRtti kare tathA 'giddhiM viNIya-gRddhiM vinIya' zabdAdi viSayoM meM Asaktiko haTAkara kahevAno abhiprAya e che je praNinI hiMsA karate thake teonI sAthe verabhAva bAMdhe che, te pitAnA pApone ja vadhAre che te marIne naraka vige. renA be bhegave che tethI medhAvI purUSa zruta cAritra rUpa dharmane vicAra karIne tathA te dharmane svIkAra karIne saghaLA saMgathI mukta thaIne saMyamanuM pAlana 42. In AyaM Na kujjA' tyAdi zAya'--'iha jIviyaThThI AyaM na kunjo-iha jIvitArthI AyaM na kuryAt' | sAdhu A lekamAM lAMbA samaya paryanA jIvanane dhAraNa karavAnI IcchAthI dravya pAna nare 'asanjamANo ya parivvaejjA-asajjamAnazca parivrajet' tathA sI, - putra, vigeremAM Asakata banyA zivAya, saMyamamAM pravRtti kare tathA hiM Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 sUtrakRtAGgo . anvayArtha - (iha jIviyaTThI AyaM Na jujjA) ihAspina saMsAre jIvitArthI -saMyamajIvitArthI Ayam-aSTaprakArakarma na kuryAt (asajjamANo ya parivvaejjA) asajanamAna:-saGgam akurvan-gRhakalatraputrAdiSu Asaktimakurvana parivrajen-udyuktavihArI bhavet (giddhiM viNIya) gRddhiM gArthabhAvaM viSayeSu vinIya-apanIya (Nisamma bhAsI) nizamya-avagamya pUrvAparaiH paryAlocya bhASI-bhApa ko bhavet (hiMmaMnniyaM kaha) hiMsAnnitAM hiMsApratipAdikAM pApopAdAnabhRtAM kathAm (na karejjA) na kuryAditi // 10 // ____TIkA-'iha' asmin saMsAre 'jIviyaTTI' 'saMyama nIvitArthI', 'Aya' Ayam -AgacchatIti-Aya:-dvipadacatuSpadhanAdelAmA, athavA-tAzadravyalAbhApAditASTaprakArakakarmalAbho vA taM tathAvidhamAyam 'Na kujjA' na kuryAt tathA-'asa'NisammabhAsI-nizamya bhASI' pUrvApara kA vicArakara kathana kare 'hiMsanniyaM kaha-hiMsAvitA kathAM' hiMsA saMbaMdhI kathana 'na karejA-na kuryAt' na kare // 10 // anvayArtha-isa loka meM jo saMghamamaya jIvana yApana karanA cAhatA hai, vaha Aya arthAt karma kA Azrava na kare, gRha kalatra putra Adi kisI bhI vastu meM Asakta na hotA huA vicre| samasta viSayoM meM gRdribhAva tyAga kara evaM pUrvApara kA vicAra karake bhASaNa kare aura hiMsAyukta kathA na kare // 10 // - TIkArtha--isa saMsAra meM saMyama-jIvana kA icchuka puruSa Aya arthAt dvipada-catuSpada dhana Adi kA athavA isa prakAra ke lAbha se utpanna hone vAle karmoM kA lAbha na kare, arthAt AjIvikA ke bhaya se viNIya-gRddhiM vinIya' zAhi viSayAmAM mAsahita hita manIna 'NisammabhAsI-nizamya bhApI' puurvaaprne| viyA2 4Ine 4thana 42 'hiMsanniyaM kaha-hiMsAnvitAM kathAM' DisA, samadhI 4thana 'na karejjA-na kuryAt' na 42 // 10 // anvayArtha-A lekamAM jeo saMyamamaya jIvana vItAvavA icche che, teo Aya, arthAt karmane Asrava na kare ghara, putra, kalatra, vigere koI paNa vastumAM Asakta thayA vinA vicaraNa kare, saghaLA viSayamAM vRddhi bhAvane tyAga karIne tathA pUrvApara vicAra karIne bhASaNa kare tathA hiMsAyukta kathana na kare 510 TIkArtha-A saMsAramAM saMyama jIvananI IcchA vaLe purUSa Aya arthAt dvipada-be pagavALA catuSpada-cAra paga vALA jI dhana Adine athavA te -prakAranA lAbhathI utpanna thavAvALA karmone lAbha na kare. arthAt AjIvi Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / samayArthavAdhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 119 jjamANe' asajjamAna:-putrakalatradhanadhAnyAdiSu AsaktimakurvANa eva 'parimajA' pavijeva-saMyamamArge viharet / sarvatra vairAgyayukto mokSAnuSThAne dattacitto bhavet / tadA-viSayeSu-zabdAdiSu-'giddhi' gRddhi mabhilASAm 'vigIya' vinIya-dUrIkRtya ___ 'NisammabhAsI' nizamyabhASI, pUrvApareNa paryAlocya bhASI-bhASako vacanaprayoktA bhavet / tathA-'hiMsanniyaM' hiMsAnvitAm-hiMsA-mANAtipAtaH tayA'ntiA yuktAm 'kaha' kathAma 'Na karejjA' naiva kuryAt na tAdRzaM vacanaM vayAta, yena svasya parasya ubhayo mANAtipAtaH sambhaveta, aznota, pivata, khAdata, modata, ita, chinta, praharata, pacata, ityAdikAM pApopAdAnakathAM kathamapi na kuryAt / saMsAre cirakAlaM jIvanecchayA dravyopArjanaM na vidheyam / tathA-kalatrAdau anAsakta eva saMyame pravRtti kuryAt / yadvaktavyaM tadvicAryaiva vaktavyam / zabdAdiSvAsaktiM parityajya hiMsAyuktAM .. kathAmapi na kuryAt iti bhAvaH // 10 // dravya kA saMcaya na kre| tathA putra kalatra dhana dhAnya Adi padArthoM meM anAsakta hokara rahe, arthAt saba vastuoM meM virakti dhAraNa karatA .. huA mokSa ke anuSThAna meM dattacitta ho / zabda Adi viSayoM meM Asakti ko tyAga kara evaM pUrvApara kA vicAra karake bhASA bole| hiMsA se yukta kathA na kare, arthAt aise vacana kA prayoga na kare jisase svakI parakI yA donoM kI hiMsA ho / jaise-khAo, moja karo, ghAta karo, chedo, prahAra karo pakAo ityAdi isa prakAra kI pApa kA kAraNa rUpa bhASA kisI bhI prakAra na bole|| bhAva yaha hai ki cirakAlanaka jIvita rahane kI icchA se dravya kA upArjana na kare / kalana Adi meM anAsakta rahakara saMyama meM pravRtti AnA bhayathI drvyne| saba na 42 tatha. putra, sI, dhana, dhAnya, (anAra) ''vigere padArthomAM anAsakta-Asakti vinAnA thaIne rahe arthAt saghaLI varataomAM viraktine dhAraNa karatA thakA mokSanA anuSThAnamAM cittane joDavuM. zabda, sparza, vigere viSayamAM Asaktine choDIne tathA pUrvApara-AgaLa | paachn| viyA2 4zane , bhASA mosI. hiMsA yuddhata 4thana 42 nahI athAt jenAthI pitAnI athavA paranI agara bannenI hiMsA thAya evA prA2nI mASA molavI nahI sama-bhAva, pAva, bhAga 42 / , ghAta 4za, che, prahAra kare, rAdha, vigere AvA prakAranI pApanA kAraNa rUpa 'bhASA kayAreya paNa be lavI nahI. kahevAno e che ke-' lAbA kALa sudhI jIvatA rahevAnI IcchAthI " dravyanu upArjana-prApti karavuM nahIM. strI vigeremAM Asakti vinAnA rahIne Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 mUlam - AhAkaDa vANa NikAmaejA, sUtrakRtAGgasUtre NikAmayate ya NeM saMthaivejA / dhuNe urAlaM aNuvehamANe, ciccANa soyaM aNavekkhamA No // 11 // chAyA - AdhAkRtaM vA na nikAmayet nikAmayatazca na saMstUyAt / dhunIyAdudAramanuprekSamANaH, syaktvA ca zokamanapekSamANaH // 11 // anvayArtha:-'AhAkaDaM vA Na NikAma ejjA) AdhAkRtaM - sAdhunimittaM kRtamAhA. rAdikaM na nikAmayet-nAbhilaSet tathA - 'NikAmayate ya Na saMthavejjA) tathAvidhakare / jo vole so vicAra kara hI bole / zabda Adi viSaya meM Asa'kti na rakkhe aura hiMsAkArI bhASA kA prayoga na kare // 10 // 'ahAkaDe vA NaNikAmaejjA' ityAdi / zabdArtha -- 'AhAkaDaM vANa NikAmaejjA-AdhAkRtaM vA na nikAmayeta' sAdhu Adharmo AhArakI icchA na kare tathA 'NikAmayaMte Na saMghavaijjA - nikAmayatazca na saMstuyAt' jo AdhAkarmI AgarakI icchA karatA hai usake sAtha paricaya na kare 'aNuvehamANe urAlaM dhuNe anuprekSamANaH udAraM dhunIyAt' nirjarAke liye zarIrako kRza kare 'aNavekkhamANe soyaM ciccA anapekSamANaH zokaM tyaktvA' zarIrakI darakAra na karatAhuA zoka kA tyAga karake saMgamakA pAlana kare // 11 // sacamamAM pravRtti karavI, ane je khelavu' te vicArIne ja melavuM. zabda vigere viSayAmAM Asakti rAkhavI nahI' ane hiMsA karavAvALI bhASAne * prayoga na 12ve // 10 // 'ahAkaDe ' vA Na NikAmaejjA' ityAhi zabdArtha -'ahAkaDaMvA Na NikAmaebjA AdhAkRtaM vA na nikAmayeta' sadhu bhASA bhI sahAranI 62 na ure, tathA 'NikAmayaMte Na saMthavejjA - nikAmaya tana saMstUyAt' ne AdhA ADArI cha re che, tenI sAthai pariyaya 4 ' NuvehamANe ura le dhuNe - anuprekSamANa udAraM dhunIyAt nirbharA bhATe zarIrameza re 'aNavekkhamANe soya ciccA - anapekSamANa zoka tyatvA' zarIranI darakAra tyAM vinA zAkanA tyAga karIne sa'ma! pAlana kare 11) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 121 mAhArAdikaM nikAmayato'bhilapataH pArzvasthAdIMzca na saMstuyAt-nAnumodayet taiH saha saMstava-paricayamapi na kuryAt (aNuvehayANe urAlaM dhuNe) anuprekSamANaH karmanirjarAm audArikadehaM tapamA dhunIyAt-kRzaM kuryAt (aNavekkhamANe soyaM ciccA) anapekSamANaH zarIraM tajjanitaM. zokaM tyaktvA-parityajya saMyamaM pAlayet / / 11 / / TIkA-'AhAkaDaM' AdhAkRtam-sAdhunimittaM kRtamAhArapAnIyAdika mAdhAkRtam , evamaudezikAdhAkarmakRtamAhArapAnIyAdikam / 'Na NikAmaejjA' na nikAmayet-naiva kathamapi abhilaSet / tathA-'NikAmayaMte'. nikAmayatazca - Na saMthavejjA' na saMgtUyAt-nAnumodayet / ya AdhArmikamAhArAdikaM sevate, tena saha AdAnapradAna * vArtAlApa sahavAsAdikaM ca na kuryAt / kizca-'urAlaM' audArika zarIram, tapasyAdimiH 'dhuNe dhunIyAt-kRzataraM kuryAt / athavA- anvayArtha--sAdhu ke nimitta banAye gaye AhAra Adi grahaNa karane kI zaMkA bhI na kre| jo aise AhArAdi kI vAMchA karatA ho usake sAtha saMstava-paricaya 'na rakkhe / karmanirjarAphA vicAra karatA huA __ audArika zarIra ko tapa se kRza kreN| zarIra'' kI paravAha na karatA huA zoka ko tyAga kara saMyama kA pAlana kare / / 11 // .. TIkArtha--AdhAkRta arthAt sAdhu ke lie banAye gaye AhAra pAnI Adi kI kisI bhI prakAra abhilASA na kare aura jo AdhAkRta kI ... abhilASA karatA hai, yA use grahaNa karatA hai| usake sAtha AdAna pradAna, . vArtAlApa yA sahavAsa Adi saMbaMdha na rakkhe / audArika zarIra ko ' tapasyA se atyanta kRza kara de / athavA urAla arthAta aneka pUrvabhavoM meM saMcita karma, unheM mokSa prApta karane ke lie una karmoM ko dUra kre| anvayArtha-sAdhunA nimitte banAvavAmAM Avela AhAra vigere grahaNa karavAnI IchA paNa na kare. jeo evA AhAra vigerenI IrachA karatA hoya temanI sAthe saMstava-arthAt paricaya paNa rAkhe nahI' kama nijArAne vicAra karatA thakA dArika zarIrane tapathI kRza kare zarIranI paravA karyA vinA zokano tyAga karIne saMyamanuM pAlana kare che 11 TIkAI--AdhAkarma- sAdhunA nimatta banAvavA mAM Avela AhAra pANI vigerenI koI paNa prakAranI IcchA na karavI. ane je AdhAkarma AhAranI IcchA rAkhe che, athavA tene grahaNa kare che tenI sAthe AdAna pradAna vArtAlApa athavA sahavAsane saMbadha na rAkha dArika zarIrane tapasyAthI atyaMta kRza-durbala karI devuM. arthAt urAla eTale ke aneka pUrvabhavamA saMcita karela karma, mekSa prApta karavA mATe te kamene dUra karavA tapa su0 16 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAnasUtre * "urAlaM' anekavyatItapUrvabhopArjita karma, taddAram, mokSamanuprekSamANo dhunIyA - apanayet / tapasA dodhUyamAne kRzImabati zarIre saMbhavedapi kadAcicchoka iti 'soya' zokam 'ciccA' tyaktvA 'aNavekkhamANe' anapekSamANaH-zarIre cApekSA makurvan tapasA zarIraM kRzIkRnya zokaM tyaktvA saMyama paripAlayet / sAdhurASA pharmika necchen, tathA yaH tAdRzamAhArAdikaM karoti, tena saha paricayaM na 'kuryAt / tathA-karmanirjarAtha zarIraM kRzataraM kuryAttapobhiH zarIrasyApekSAmakurvan * saMyamapAlana kuryAditi bhAvaH // 1 // mUgara-eMgattameyaM abhipatthaejjA, evaM pamokkho na musaMni paas| / esappamokkho amule varevi, ____ aMkohaNe saccarate tevassI // 12 // chAyA-ekatvametadabhi garthayedevaM pramokSo na mRpeti pazya / eSa pramokSo'mRpAvaro'pi, akrodhanaH satyaratastapasnI // 12 // tapazcaraNa ke dvArA zarIra ke kRza (duSalA) hone para kadAcit zoka ho to use tyAga kara aura zarIra kI apekSA na karatA huA arthAt zarIra ko kRza karake aura zoka kA tyAga karake saMyama kA pAlana kre| __ abhiprAya yaha hai ki sAdhu AdhArmika auddezika AhAra kI icchA sataka na kareM aura jo aisA AhArAdika grahaNa karatA hai usake sAtha paricaya na kre| karmanirjarA kI prApina ke lie sthUla zarIra ko kRza (dubalA) kreN| zarIra kI paravAha na karatA huA tapazcaraNa kare aura saMyama kI ArAdhanA kare / 11 / zaraNa dvArA zarIra kuza-durbala thAya tyAre kadAca zeka utpanna thAya che tene tyAga karIne ane zarIranI apekSA karyA vinA arthAt zarIrane kRza karIne ane zekane tyAga karIne saMyamanuM pAlana karavuM. kahevAno abhiprAya e che ke--sAdhu AdhArmika zika AhAranI IcchA na kare. ane je evA prakAranA AhAra vigerenI IcchA kare che, tenI sAthe paricaya na rAkhe. kama nirjarAnI prApti mATe skUla zarIrane durbala karavuM. ane zarIranI paravAha karyA vinA tapazcaraNa karatA rahe, tathA saMyamanI ArAdhanA kare. 11 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAthaivodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 123 / anvayArthaH- (egattayeyaM abhipatya ejjA) ekatyamasahAyatvametad abhiprArthayet ekatvAdhyavasAyIsyAt (evaM pamokkho na musaMti pAsaM) evam-anayA ekatvaMbhAvanayA pramokSo viSamuktasaMgatA na mRpA-naitad alI bhavatItyevaM pazya (esa mokkho anuse varevi) epaH-ekatvabhAvanAbhibhAyaH 'amRpArUpaH 'satyazvAyameva tathA varo'pi-pradhAno'pi ayameva bhAvasamAdhiH (akohaNe saccarate tabassI) 'egaMtameyaM' ityaadi| .. ... , zabdArtha--'eMgaMtameyaM abhipatthaejjA-ekatvametadabhiprArthayet' sAdhu ekasvakI bhAvanA kare evaM pamokkho na musaMti pAsa-evaM pramokSo na mRSeti pazya ekatvakI bhAvanA karane se sAdhu niHsaGgatAko prApta hotA hai yaha satya samajho 'esa pamokkhoamu se varevi-eSa pramokSo'bhUSA gharo'pi' yaha ekattyakI bhAvanA hI utkRSTamokSa hai tathA yahI satya bhAvasamAdhi aura pradhAna hai 'akohaNe saccarate tavassI-akrodhanaH satyaratastapasvI' jo krodha rahita tathA satyame rata evaM tapasvI hai vahI saya se zreSTha kahA gayA hai // 12 // . anvayArtha--sAdhu ekatva (alahAyatva) kI bhAvanA kare arthAt apane Apako ekAkI anubhava kare / isa ekatva bhAvanA se hI ni: saMgatA (nirmamatva bhAvanA) utpanna hotI hai dekho, yaha mithyA nahIM, satya hai / yahI mokSa hai, yahI pradhAna evaM saccI bhAvasamAdhi hai / jo ___ 'egaMta meyaM tyAdi / hAtha-'egaMtameya abhipatyaejjA-ekatvametadabhiprArthayet sAdhu sahA me:ipanI mApanA 42 'eva pamokkho na musaMti pAsaM-evaM pramokSo na mRSeti pazya' ekatvanI bhAvanA karavAthI ja sAdhu niHsaMgatAne prApta kare che. A vAta satya samanane 'esappamokkho musevarevi-epapramokSo'mRSA varo'pi' mA panI bhAvanAja utkRSTa mokSa che tathA eja satya bhAvasamAdhi ane pradhAna che. 'kohaNe saccarate tavarasI-akrodhanaH satyaratastapasvI'2 ogha 2hita tathA satyamA tatpara rahe che ane tapasvI che eja badhAthI uttama kahevAya che 12 anvayArtha-sAdhu ekava (asahAyatvanI bhAvanA rAkhe arthAta pitAne ekAkI paNa anubhava kare A prakAranI ekatvanI bhAvanAthI ja niHsaM- zatA (nimamatva bhAvanA) utpanna thAya che. juo A mizyA nahIM paNa - satya che. Aja mekSa che. A ja pradhAna ane sAcI bhAvasamAdhi che. je Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 sUtrakRtasUtre yo'krodhanaH- krodhamAnamAyAlobharahitaH satvarataH tapasvI taponiSTha epa eva tasar satya ra pradhAnatheti ||12|| TIkA - kiM ca-mokSamapekSamANaH sAdhuH 'egattameyaM' ekatvametad asahAyatvam 'abhipatyaejjA' abhiprArthayet / ayaM bhAvaH - ahameka eva nAsti kazvidanyaH sahAyakossmin saMsAre janmajarAmaraNasaGkule bhayatrAtA, ityevaM rUpeNA'dhyabasAyI bhavet / uktaJca --- 'ego me sAsao appA, NANadaMsaNa saMjaya | sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjogalakkhaNA' // 1 // chAyA -- eko me zAzvata AtmA, jJAnadarzanasaMyutaH / zeSAmevAdyAbhAvAH sarve saMyogalakSaNA iti // 1 // jJAnadarzana saMyukta eka eva samAtmA zAdhano'nyo nityaH tadanye sarve'vi kalatraputrAdidhanadhAnyahiraNyasuvarNAdikA bhAvAH kamadvArA mAptA anityA krodha mAna mAyA lobha se rahita, satya meM tatpara aura tapa meM niSTha hai, vahI saba se pradhAna hai ||22|| TIkArtha- - mokSAmilApI sAdhu ekatva bhAvanA bhAve arthAt aisA cintana kare ki maiM ekAkI (akelA hai| dUsarA koI bhI merA sahAyaka nahIM hai| janma jarA aura maraNa se vyApta isa saMsAra meM koI bhI bhaya se trANa (rakSaka) karane vAlA nahIM hai / kahA bhI hai 'ego me sAsao appA' ityAdi / 'jJAna aura darzana se sampanna eka merA AtmA hI zAzvata hai| AtmA ke atirikta sabhI padArtha kalatra, putra, dhana, dhAnya, hiraNya, krodha, mAna mAyA, ane lAbhathI rahita thaIne satyamAM tatpara ane tapamAM niSThA yukta hAya che teja sauthI pradhAna kahevAya che. / 12 / TIkA ----meAkSanI IcchA vALA sAdhue ekalApaNAnI bhAvanAnA svIkAra karavA arthAt evA ja vicAra kare ke-hu' ekAkI arthAt ekaaA chuM. khIjuM * kAI paNa mArA sahAyaka nathI janma, jarA (vRddhAvasthA) ane maraNuthI vyApta evA A sasAramAM kei paNa bhayathI rakSaNu karavAvALuM nathI. kahyu` -- ego me sAsao appA' tyAhi I jJAna ane danathI ' yukta eka mArA AtmA ja zAzvata che. AtmA zivAya sadhanA pahArtho bhese strI, putra, dhana, dhAnya (manAna) hiraeya, sva (cAMdI) chetraTe peAtAnu zarIra paNa karmAMthI ja prApta thayela che. A Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 125eveti bhAvaH / ityAdikamekatvabhAvanAM bhAvayet / 'na musaMti' na, mRpA iti 'pAsa' pazya, ekatrabhAvanayA bhAvitasthAsaGgA'nA'vazyaM bhAvinI, nAtrA'lIka. tvamiti pshy-avloky| 'esa' epa:-ekattabhAvanA'bhiprAyaH pramokSaH 'amuse' amRpA styH| tathA-'barevi' varo'pi-zre Tho'pi ayameva bhAvasamAdhiH 'tabassI' tapasvI-taponiSThapradehaH . akohaNe' anodhana:-upalakSaNa caitatmAnamAyAlomAnAm, tena nirmAno nirmAyo nirlobhazca / -tathA-'saccarate' satyaratazca epa, eva-amRpA satyaH sarvapradhAnazca dartate iti / sAdhu -sadA ekatvabhAvanAM bhAvayeta ana eksvabhAvanayA tasyA'paGgatA bhvti| ekatvabhAvanathaiva, sarvotkRSTo mokSaH / atoHyo'nayA bhAvanayA yuktaH krodhAdikaM na karoti, tathA satyaM -bhASate, tapa thA''carati, sa eva sarvazreSTha iti bhAvaH // 22 // . . svarNa, yahAM taka ki yaha zarIra bhI karma se prApta huA hai| yaha saba bAhya haiN| mere svarUpa nahIM haiN| maiM ina saya se bhinna (alaga) akelA hI huuN|" - isa prakAra kI ekatva bhAvanA kre| jo ekatva bhAvanA se yukta hotA hai, unameM avazya hI asaMgatA (nirmamatva bhAvanA) utpanna ho jAtI hai, yaha kathana asatya nahIM hai, ise dekho| yaha ekatvabhAvanA hI mokSa hai, yahI satya hai aura yahI zreSTha bhAvamamAdhi hai| aura jo akrodha aura upalakSaNa se nirabhimAna, niSkapaTa evaM nilopa hotA hai tathA satya meM rata rahatA hai, vahI sarvapradhAna puruSa hotA hai| - ekasvabhAvanA se hI sarvotkRSTa mokSa prApta hotA hai jo isa bhAvanA se bhAvita hokara krodhAdi nahIM karatA aura satya meM tatpara hotA hai tathA tapasyo karatA hai, vahI puruSa sarvazreSTha hai // 12 // . badhA ja ro-bahAranA che mArA nija svarUpa nathI hu A badhAthI jude ane eTale ja chu. AvA prakAranI ekala paNanI bhAvanA karavI. je ekalA paNanI bhAvanA * pAya che, mAM masa pazu-(nimamatva bhAvanA) ,azya panna thaI jAya che, A kathana asatya nathI ja tene jue. A ekatva bhAvanA ja mekSa che. eja satya che. ane eja uttama bhAvasamAdhi che. che ane je akrodha ane upalakSathI nirabhimAnI, niSkapaTI ane nirlobhI hoya che. tathA satyamAM rata rahe che. e ja sarva pradhAna purUSa che. ekatvanI bhAvanAthI ja sarvotkRSTa mokSa prApta thAya che. A bhAvanAthI * bhAvita thaIne je krodha vigere karatA nathI, ane satyamAM tatpara rahe che, ' tathA tapasyA kare che, e purUSa ja sarvazreSTha che. 12 ' ' Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ 126 - mayatAnaso mUlam-itthIsu ya ArayamehuNAo, pariggahaM ceva akuvmaanne| ... uccAvaesu visaesu tAI, nissaMvayaM bhikaravU samAhipatte // 13 // . . - chAyA-trIpu cArato maithunAvaM parigrahaM caivA'kurvAgaH / / . .. uccAvaceSu vipayepu trAyI, ni:saMzaya bhikSuH samAdhimAptaH // 13 // 1 anvayArthaH ---(itthIsu) vividhAsvapi strISu viSayabhUnAsu yad mathunamabrahma tasmAt Araya' arato nivRttaH (ca pariggaha akutramANe) ca-punaH parigra dhanAdidvipadAdi saMgraharUpam akurvANaH (uccAvaemR visaesa tAI) uccAvacepu-nAnAprakAreSu viSayeSu zabdAdipu araktadviSTaH-rAgadveparahitastathA trAyI svaraya parasya ca ithissu yA' ityaadi| zabdArtha-'itthIsu-strISu jo pupa striyoM ke sAtha 'ArayamehuNAo -arato maithunAt' maithuna se nivRtta hotA hai 'ca pariggahaM avvamANe-ca parigraha akurvANaH' tathA parina nahIM karatA hai 'uccAvaestu visaesu tAI-uccAvaceyu viSayeputrAyo' evaM aneka prakArake vipayoMmeM rAgadveSase rahita zekara jIvoM kI rakSA karatA hai aisA 'nissa sayaM bhivastra, samAhipatte-niHsa zava bhikSuH samAdhiprApta.' vaha sAdhu niHsaMdeha samA. dhiko prApta hotA hai // 13 // anvayArtha-jo tInoM prakAra ke mathuna se virata hotA hai jo parigraha nahIM karatA, jo manojJa evaM amanojJa viSayoM meM rAga-dvepa se yukta nahIM 'isyiA yA' yA zA-'itthisu-strIpu' 2 435 yAnI sAthe 'ArayamehuNAo-Arato'maithunAt' bhaithu thI nivRtta bhane cha 'ca parigagaha akubamANe-ca parigraha akurvANaH' tathA parisaDa 42te| nathI 'uccAvaesu visapasu tAI uccAvacepu vipayepu trAyI' tathA aneka prakAranA viSayamAM rAgadveSathI rahita thaIne jIvonI rakSA kare che. meve| nissamaya bhikkhU samAhipatte-ni:saMzaya bhikSu samAdhiprAptaH' te sAdhu mahe vinAja samAdhine prApta kare che. 13 - ayArtha-je traNa prakAranA mithunathI virata hoya che, jeo parigraha karatA nathI, jeo maneNa ane amanesa viSamAM rAgadveSa vALA hatA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -samayArthabodhino TokA pra.zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam ___.127 rakSaNakartA (nirasaMsayaM bhikkhU samAhipatte) niHsazayaM nizcayena bhikSurevaMbhUtaH sAdhuH mUlottaraguNasamanvitaH samAdhi-bhAvasamAdhi prApto bhavatIti // 13 // / TIkA-'itthIsu' devamAnupatiryagrUpAsu trividhAsu strISu 'mehuNAo' maithunam-abrahma tasmAd maithunAt 'Araya' arata:-na rato'ratA-nivRttaH / , tathA'parigahe' parigraham, pari-sarvato. gRhyate iti parigraha:-dvipadAdisaMgraha:tam 'akudhamANe' 'akurvANaH 'uccAvarasu' uccAvacesu-nAnApakArakeSu 'visaema' viSayeSu-zabdAdilakSaNeSu, athavA-uccAH-utkRSTAH, athavAnIcAzca ye viSayAsteSu rAgadveSarahitaH / tathA-'tAI' bAyI trAtA sarveSAM jIvAnA mabhayadAtA-rakSaka iti' yAvat / viziSTopadezadAnadvArA parebhyo'pi pareSA rakSakaH / nissasaba' niHsa gayam-nizcayena paramArthata etAdRzaH 'bhikkhU' bhikSu : muniH 'samAhipatte' samAdhimAptaH, evaMbhUto mUlottaraguNasamanvito muni hotA aura jo-svapara kA trAtA (rakSaka) hotA hai, nissandeha aisA bhikSu samAdhi prApta karatA hai / / 13 / / ., TIkArtha-deva manuSya aura tithaMca saMbaMdhI maithuna se jo pUrNa rUpa se nivRta ho cukA hai, jo dvipada catuSpada Adi kA parigraha nahIM karatA, ... jo vividha prakAra ke uMca aura nIca arthAt manojJa aura amanojJa ' zabda Adi indriya viSayoM meM rAgI vepI nahIM hotA jo prAtA arthAt sagha prANiyoM ko abhayadAtA hotA hai yA viziSTa upadeza dekara dUsaroM * se dUsare jIvoM kI rakSA karavAtA hai, nizcaya hI aisA bhikSu samAdhi nayI sana 22 // 21-52nA trAtA (2kSaya 42vAvA) hAya che. mevA bhikSu. keja niHzaMka rIte samAdhine prApta karavAvALA bane che 13 * TIkArtha-deva, manuSya ane tiryaMca saMbadhI mithunathI je pUrNa rUpe nivRtta thaI cUkela che, je dvipada kahetA be pagavALA, catuSpada kahetA cAra pagavALA, vigereno parigraha karatA nathI. je judA judA prakAranA uMca ane nIce arthAta mane jJa ane amaneza zabda vigere IndriyonA viSayamAM rAgavALA ke keSavALA detA nathI je trAtA arthAt saghaLA prANiyone abhaya ApanArA heya che, athavA vizeSa prakArano upadeza ApIne bIjAo pAse anya jIvonI rakSA karAve che, e bhikSu niyamathI samAdhi prApta kare che. kahevAne abhiprAya e che ke mULa ane uttara guNothI saMpanna AvA muni Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAsa bhI samAthi prAmo bhavati nAparaH kazcin samAdhipApto bhavati / ya ekatvabhAvanAyukta sAdhurnahAti maithunaM parigrahaM ca' rakSati ca vividhAn jIvAn vividhaviSayepu. rAgadveparahito nirasaMzayaM bhAvasamAdhi prApto bhavatIti bhAvaH // 13 . mUlam-araiM iM ca abhibhUya bhikkhU , . taNAiphAsaM taha sIryaphAlaM / upahaM ca daMsaM ca 'hiyAsaejjA, . ..' subhi ca dubhi ca tirikkhaejjA // 14 // ... chAyA-arati rati cAbhibhUya bhikSuH taNAdisparza tathA zItasparzam / : uSNaM ca daMzaM cAdhimaheta, 'surami ca durabhiM ca titikSet / / 14 / / , "prApta hotA hai| abhiprAya yaha hai ki mUla aura uttara guNoM se sampanna aisA muni bhAvasamAdhi prApta karatA hai| jisameM yaha guga nahIM hote paha bhAvassamAdhi ko prApta nahIM kara sktaa| ___ bhAva yaha hai ki jo sAdhu maithuna aura parigraha kA tyAgI hotA hai, jIvoM ko abhayadAtA hotA hai aura vividha viSayoM meM rAgadveSa se rahita hotA hai, vaha nizcaya hI bhAvasamAdhi ko prApta karatA hai // 13 // - araha raIca' ityaadi| zabdArtha--'bhikhU-bhikSu.' sAdhu 'araI raiMca abhibhUya-arati rasiMcAbhibhUya' sa yama meM arati arthAt kheda tathA asaMghamameM rati arthAt -rAga kA tyAga kara 'taNAiphAsa-tRNAdisparza' tRNa AdikA sparza ko 'taha-tathA' aura sIyaphAsaM-zItasparza' zItasparzako 'upahaMca-uSNaM ca' -bhAva samAvi prApta kare che jemAM A guNe hotA nathI. te bhAvasamAdhi prApta karI zakatA nathI , kahevAno bhAva e che ke-je sAdhu, mithuna ane parigrahano tyAga karavAvALA hoya che, jene abhaya ApavAvALA hoya che, ane judA judA viSayamAM " rAgadveSa vinAnA che.ya che, te nizcaya bhAvasamAdhine prApta karanArA Deya . // 13 // , .. , 'dharaI', raica tyA .,, Avt--bhikkhU-bhikSu' sAdhu 'marai raIca abhibhUya-arati gati cAbhiH mUtha sayamamAM arati arthAt kheda tathA asaMyama rati arthAta, rAgane - tyA zane 'taNAiphAsa-tRNAdisparza' tRe vigeshne| pazana taha-tathA' bhane ' 'sIyaphAsa-zItasparza' zIta35zane 'uNhaca -uNaM ca' 6:54' ca dusa-ca Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ modhinI TIkA pra. thu. ma. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 129 -- anvayArthaH - (bhikkhU) bhikSuH- bhAvabhikSuH paramArthadarzI ( araI raI ca abhibhUya) saMyame'tim asaM meratim - anurAgam abhibhUya parityajya (taNAiphAsa) tRNAdisparzam (taha) tathA (sIyaphAsaM) zItasparzam (unhaM ca) uSNasparzam (ca daMsa) ca daMzamazakAdijanitasparzam ( ahiyAsa ejjA ) adhyAsaheta - adhisadeva tathAgandham (sumi ca dubhi ca) surabhiM durabhiM ca (titikkhaejjA) titikSeta -- sarvaM sati ||14|| TIkA - apica - viSayaviraktasya kathaM bhAvasamAdhirbhavati tatrAha - ' araI ' ityAdi / 'bhikkhU' bhikSuH- zarIragRhAdau spRhArahito mokSagamanamatraNaH 'aI ' aratim-saMyame'rucim asaMyame ca 'raI' ratim 'abhibhUya' abhibhUya-nivAyyai uSNasparzako 'ca daMsaM ca dazam ' tathA daMzamazaka ke sparzako 'ahiyAsaejjA -adhisaheta' sahana kare tathA 'subhiMca dubhica-surabhi vAsurabhi 'va' sugaMdha evaM durgandhako titikkha ejjA - titikSayet' sahana kare || 14 // anvayArtha - paramArthadarzI bhikSu saMyama meM arati aura asaMyama meM rati (Ananda) kA tyAga karake tRNa Adi ke sparza koM, zItasparza ko 'uSNasparza ko aura daMzamazaka Adi ke sparza ko sahana kare tathA sugaMdha aura durgaMdha ko bhI saha le // 14 // TIkArtha- jo viSayoM se virakta hai, use bhAva samAdhi kisa prakAra prApta honI hai, so kahate haiM - zarIra aura gRha Adi meM nispRha (vAMchA rahita) mokSa gamana meM kuzala bhAva sAdhu saMyama saMvadhI arati (aci) .ko aura asaMyama saMbaMdhI rati (AnaMda) ko haTA kara Age kahe jAne daMzam' tathA zamaza4nA sparza'ne 'ahiyAsaejA - adhisata' sahana ure tathA 'subhiM va dubbhiva - surabhiM cAsurabhica' sugaMdha bhane durga dhane ' titikkha ejjA-titikSayet' saha re // 14 // anvayA--paramArthane jANavAvALA bhikSue sa yamamAM arati-aprIti ane asaMyamamAM rati-prItinA tyAga karIne tRNu vagerenA sparzIne zIta sparzIne uSNu sparzIne ane dazamazaka vigerenA sparzane sahana karaveA tathA sugaMdha ane durgaMdhane paNa sahana karI levI 514aa TIkA"je viSayeAthI virakta che, tene bhAvasamAdhi kevI rIte prApta thAya che, te batAvavAmAM Ave che-zarIra ane ghara vigeremAM spRhA vinAnA arthAt IcchA rahita mekSa gamanamAM kuzaLa bhAva sAdhu saMyama sabadhI arati marUci arthAt anAdara ane ascama sAdhI rati-prIti arthAt A durane sU0 17 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 sUtrakRtAGgamace vakSyamANaM sarvamadhisaheta / tadyathA-'taNAiphAsaM' tRNAdInAM sparzam-tRNAdi. sparzajanita duHkhamityarthaH, Adi zabdAt pRthivyAdi kaThinapadArthasya ca sparza madhisaheta / tathA-'sIyaphAsaM' zItasparzam, zItasparzaparISahamadhisaheta / 'uNhaM ca' uSNaM ca-uSNaparIpaham 'daMsaM ca-daMzamazakaparIpahaM karmanirjarArtha madhisaheta / 'muhima ca' suramica gandham 'dubhi ca' durabhigandhaM ca-zobhanamazobhanaM gaMdhaM cApi 'titikkhaejjA' titikSena, eteSAM sarveSAM parIpahANAM sahanaM mokSA: milApiNA kAryamiti / sAdhuH saMyame'rati ratiJcA'saMyame parityajya tRNAdi zItasparzAdidazamazakasurabhyasurabhigandhAdikaM sarvamapi saheteti bhAvaH // 14 // mUlam-gutto Ie ya samAhipatto, leseM samAhaTu privvejjaa| giheM na chAe vi chAyaejA, saMmisabhAvaM payahe payA~su // 15 // ghAle spoM ko sahana kare / yaha sparza yaha haiM-tRNa Adi ke sparzako, tathA 'Adi' zabda se kaMTaka, kaMkara aura kaThora pRthvI Adi ke sparza ko zIta sparza ko arthAt ThaMDIko, uSNasparza ko arthAt garmI ko tathA daMzAmazaka Adi ke sparza ko kama nirjarA ke artha sahana kre| isake atirikta sugaMdha aura durgadha ko bhI sahana kare / mokSa ke abhi. lApI ko ina saya parISoM ko sahana karanA caahie| ___ Azaya yaha hai ki sAdhu saMyama meM arati aura asaMyama meM ratiko syAga kara tRNAdi ke aura zIna, uSNa tathA daMzamazaka Adi spazoM pho sahana kare / sugaMdhi aura durgadhi ko sahana kare // 14 // haTAvIne AgaLa kahevAmAM AvanArA sparzIne sahana kare. te sparza A pramANe che -tRNa vigerenA sparzane tathA adi zabdathI kaDA, kAMTA, ane Thera pRthvI vigerenA saMparzane, ThaDA sparzane garama sparzane athaoNt tAha taDakAne tathA deza maka-DAMsa machara vigerenA parzane karma nirjarA karavA mATe saDana kavvA A zivAya sugadhane paNa sahana karavI. mokSanI IcchA vALAoe A badhA parISahAne sahana karavA joIe. kahevAno Azaya e che--sAdhue saMyamamAM arati ane asaMyamamAM ravi tyAga karIne tRNa vigerenA ane ThaMDA, unA tathA ThAMsa, macchara vige renA sparzone sahana karavA sugaMdha ane durgadhane paNa sahana karavI. 14 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhinI faar . . a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 32 chAyA - gupto vAcA ca samAdhi prApo, iNaM samAhRtya parivrajet / gRhaM na chadenApi chAdayet, saMmizrabhAvaM majayAtmajAsu // 15 // anvayArtha :- (Ie ya gutto samAhipatto) vAcA ca gupto- mauna vratI samAdhi mApto bhavati (lesaM samAhaTu parivvajjA) lezyAM - vaijasyAdikAM samAhRtya - upA dAya azuddhAM - kRSNAdikAM lezyAM parihRtya ca parivrajet - saMyamamArge vicaret gihaM na chAe ) gRhaM chadet ( Na vi chAyaejjA) nApi chAdayet anyadvArA'pi tadIya saMskAdAdikaM na kArayet (payAsu) prajAsu - strISu (saMmistabhAvaM payahe ) samizra bhAvaM majadyAt parityajedivi ||15|| 'to vaIe' ityAdi / zabdArtha - 'eya guto samAhipatto - vAcAguto samAdhiM prAptaH ' jo sAdhu vacana se gupta rahatA hai, vaha bhAva samAdhi ko prApta karatA hai| 'lesaM samAha parivvajjA - leiyAM samAhRtya parivrajet' sAdhu zuddhazyAko grahaNa karake saMyamakA pAlana kare 'giha'na chAe gRha na chadet' ghara svayaM na chAve aura 'Navi chAvaejja - nApi chAdayet' dUsare se bhI na chavAve 'payAsu - prajAsu' striyo meM 'sa'missa bhAvaM payahe - saMmizrabhAvaM prajazyAt ' mizra bhAva kA tyAga kare arthAt striyoM ke sAtha saMsarga na kare // 15 // F anvayArtha - vacana se gupta arthAt maunavratI tathA bhAva samAdhiko * prApta sAdhu zukla Adi prazasta lezyA ko grahaNa karake kRSNa Adi aprazasta lezyAoM kA parityAga kare aura saMyama mArga meM vicare / gRhako 1 'gutto vaIe' tyAhi zabdArtha9- vaie ya gutto samAhipatto vAcAgupto samAdhi prAptaH' ne sAdhu vayanathI gupta rahe che. te lAva sabhAdhine prApta ure che. 'lesaM samAhada pari vvajjA - leiyAM samAhRtya parivrajet' sAdhu zuddha sezyAne gRhayurIne sayabhanu' pAsUna ure 'gihUM' na chAe - gRha na chadet' dharane pote DhAMhavu nahIM bhane 'vi chavaejja - nApi chAdayet' bhIlanI pAse pazu 'avavu' nahIM' 'payAsu-prajAsu' striyobhAM 'saMmirasabhAvaM payahe - saMmizrabhAvaM prajahyAt' mizra bhAvanA tyAga 4 arthAt sTriyAnI sAthe sasaga na rAkhe !1pA anvaya-vacanathI gupta arthAt mauna vrata tathA bhAtra samAdhine prApta thayela sAdhu zukala vigere prazasta lezyAne grahaNa karIne kRSNa vigere aprazasta lezyAone parityAga kare tathA sayama mArgamAM vicare. gharanu pAtte chAdana Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAgasUtra ___TIkA-'vaIe' vAcA 'gutto' gupta'-vacanaguptisampannaH 'samAhi' samAdhim darzanajJAnacAritrarUpaM bhAvasamAdhim 'patto' etAdRzabhAvasamAdhi prApto bhavati / 'lesaM' lezyAm-zuddhAM tejasAdikAm 'samAhaTu' samAhRtya-upAdAya, azuddhAMcakRSNAdilezyAM parihatya pariSaejjA' pari-sarvana:-saMyamamArge vrajet-vicaret / tathA-'giha' gRham 'na chAejjA' na chadeva svayam, yathA-sarpaH svA''vAsaM na nirmAti apitu-anyadIye-mUpikavile kathaM kathamapi vAhayati kAlam / evameva sAdhurapi gRhasaMstaraNasaskArAya svayaM na yateta / 'Na vi chAejjA' nA'pi pararAcchAdanAdi gRhAdeH kArayet / tathA-'payAmu' prajAsu-ma-prakaNa vAraM vAraM jAyante iti prajAH tAsu-tadviSayeSu janmamaraNakAraNabhUtAH kriyAH pacanapAcanAdirUpAH, na svayaM chAdana kare aura na dUsaroM se chAdana karavAye / striyoM ke viSaya meM saMmizrabhAva ko tyAge // 16 // - TokArtha--vacana gupti se sampanna tathA darzana jJAna evaM cAritra rUpa bhAva samAdhi ko prApna muni zuddha lezyA ko grahaNa karake kRSNa Adi azuddha lezyAoM ko pUrNa rUpa se tyAga de aura saMyama kA paripAlana kre| sAdhu makAna na chAe / jaise sarpa apane lie AvAsa nahIM banAtA, kintu cUhA Adi kisI anya ke banAye bila meM kisI prakAra apanA kAla yApana kara letA hai, usI prakAra sAdhu bhI gRha kA saMskAra Adi na kare, dUsaroM se bhI na krvaae| __ jo utpanna hote haiM unheM prajA kahate haiN| unake viSaya meM saMmizra bhAva arthAt gRhastha aura saMyatakA ekIkaraNa na kre| tAtparya yaha hai kidIkSita hokara bhI svayaM pacana pAcana Adi karanA dUsare se karavAnA na kare tathA bIjAo pAse paNa tenuM chAdana na karAve ane striyonA viSayamAM samizrabhAvane tyAga kare che1pamAM TIkArtha--vacana guptithI yukta tathA darzana, jJAna ane cAritra rUpa bhAva samAdhine prApta thayela muni zuddha vezyAne grahaNa karIne kRSNa vigere azuddha lezyAone pUrNa rUpathI tyAga kare. ane saMyamanuM pari pAlana kare. - sAdhu makAnanuM chAdana na kare. jema sarSa pitAne mATe nivAsa banAvatA nathI, paraMtu udara vigere koI bIjAe batAvela daramAM rahIne pitAne samaya vItAve che eja pramANe sAdhue paNa gharanA saMskAra vigere svayaM na karavA ane bIjA pAse karAvavA paNa nahIM. je utpanna thAya che, tene prajA kahe che. tenA viSayamAM saMmizra bhAva arthAt ekIkaraNa na karavuM che, Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra. . a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 133 'samissa nAva ' yena kRtena saMmizrabhAvaH - gRhasthasaMyatayorekIbhAvo bhavet tam 'payae' parijadyAt parityajet tAdRzakAryaM na kuryAt yena gRhasthasaMyatayoH sAyaM syAt / ayamarthaH - patrajito'pi pacanapAcanakriyAM svayaM saMpAdayan 'kArayan vA saMmizra mAvo bhavet tatparityAjyam / athavA - majAH - striyaH tAsu tAbhirvA yaH saMmizrIbhAvaH taM parityajediti / yaH sAdhu vaivasA guptaH saH bhA samAdhi prApto bhavati / sAdhustai nasAdi zudralezyA parigRhya parityajya ca kRSNAdilezyAM saMyamAnuSThAnarato bhavet / tathA- na sayaM gRhasaMskArAdikaM kriyAkalApa kuryAt na kArayedvA / tathA-prajAbhiH saha samAsaM na kuryAditi bhAvaH // 15 // mUlam - je keI logaMmi u akiriyaAyA, 1 annena puMDA dhuyamAdisaMti / ! AraMbhattA gar3hiyAM ya loe, dhammaM rNa jANaMti vimukkhaheDaM // 16 // saMmizra bhAva hai, usakA tyAga kare / athavA prajA kA artha hai striyoM ke sAtha saMmizrabhAva arthAt melamilApa nahIM karanA cAhie / hai ki jo sAdhu vacana se gupta hotA hai, vaha bhAvasa mAdhi ko prApta hotA hai / sAdhu zuddha lezyA ko dhAraNa karake aura kRSNa Adi azuddha lezyAoM ko tyAga karake saMyama ke anuSThAna meM nirata rahe / tathA gRha kA saskAra Adi kriyAkalApa svayaM na kare aura dUsare se na karAve / vaha prajA arthAt striyoM ke sAtha saMvAsa mela jola bhI na kare || 15 || tAtparya e che ke----dIkSA lIdhA pachI (viSayAbhilASI) pete rAMdhe ane anya pAse radhAve tene samizrAva kahevAya che. tenA tyAga karavA. athavA prajA eTale aA sTriyAnI sAthe sAthe saMmizra bhAva arthAt meLa rAkhave naleDa the. kahevAne bhAva e che ke--je sAdhu vacana guptithI gupta hAya che, te bhAva samAdhine prApta kare che. sAdhue zuddha lesthAne dhAraNa karIne ane kRSNa vigere azuddha lezyAe tyAga karIne sayamanA anuSThAnamAM tatpara raheg. tathA ghara vasati-saNagAravu. vigere kriyAe svayaM karavI nahI ane khIjA pAMse karAvavI nahIM teNe prajA arthAta striyeAnI sAthe savAsa arthAt meLApa paNa rAkhaveA nahI'. 5155aa Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 sUtratAsUtra chAyA-ye ke'pi loke tu akriyAtmAno'nyena pRSThAH dhutamAdizanti / ArambhasaktA gRddhAzca loke, dharma na jAnanti vimokSahetum // 16 // anvayArtha:-(logaMmi) asmin loke-saMsAre (je kei akiriyaAyA) ye aMkriyAtmAnaH-kriyArahita AtmA yeSAM mate te tathA (annena puThA dhuyamAdisati) anyena Atmano'kriyatve bandhamokSau na syAtAm ityabhiprAyavatA pRSTA santaH dhuta ma kSamAdizanti mokSa pratipAdayanti, te sAMkhyAH (AraMbhasattA) ArambhasaktAH 'je ke logami' ityaadi| zabdAtha--'logami-loke' isa loka meM 'je kei akiriyAyAye kepi akriyAtmAnaH' jo loga AtmA ko kriyArahita mAnate haiM ve loga 'annena puTThA dhuyamAdisaMti-anyena pRSTAH dhutaM Adizanti' dUsare ke pUchane para mokSakA pratipAdana karate haiM aise ve sAMkhyamatavAle 'AraM. bhasattA-AraMbhasaktAH' Arambha meM AsaktivAle aura 'loe gaDhiyAloke gRddhAH' viSaya bhogoM meM mUcchita-AsaktivAle hote haiM ve 'vimo. kkhahe-vimokSahetum' mokSa ke kAraNarUpa 'dhamma-dharma' zrutacaritrarUpa dharma ko 'Na jANaMti-na jAnanti' nahIM jAnate haiM // 16 // ___ andhayArtha--isa saMsAra meM jo koI AtmA ko niSkriya svIkAra karate haiM aura dUsare ke prazna karane para mokSa kA pratipAdana karate haiM, je kei logami' tyAdi zahA--loga mi-loke' mA ali 'je kei akiriyaAyA-ye kepi akriyAsmAna.' 2 me mAtbhAra yA 28ta bhAna cha, savA 'anneya puTTA dhuyamAdisa ti'-anyena pRSThAH dhunam Adizanti' bhAna pUchAthI bhAkSanu pratipAdana 42 cha. sevA te sAyamatAmiyA 'AraMbhasattA-AraMbhasatAH' bhAra sabhA bhAsahita 4 mane 'loe gaDhiyA-loke gRddhAH' viSayogI bhUchita arthAt bhAsahitavAjA khAya che. tethe| 'vimokkhaheu -vimekSihetum' meM kSanA // 25. 35 'dhamma-dharma' zrutayAtri35 yamAne 'Na jANaMti-na jAnanti' yatA nthii.||16|| anvayArtha--A saMsAramAM je kaI AtmAne niSkriyapaNAthI svIkAre che, ane bIjA keI pUche tyAre mokSanuM pratipAdana kare che. tevA sAmya Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhinI TIkA pra. thu. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam Arambhe- sAvadyapacanapAcanAdike saktA gRddhAH (gar3hiyA) gRddhAzrAbhyupapannAH (trimodeu) vimokSa detu- mokSaikahetubhUtam (dhammaM ) dharmam - zrutacAritrAkhyam (Na (jAti) na jAnanti - nAvabudhyante iti // 16 // 'logaMmi' ihaloke 'je ke ' ye ke'pi sAMkhyazAstrA'dhyetAraH 'akiriya AyA' Akriya AtmA, iti manyante / sAMkhyamate sarvavyApitvAt - AtmA niSkriyaH svIkriyate taduktam 135 'akarttA nirguNo bhoktA AtmA kapila darzane ' / kapilamate- tmano'kartRtvamakriyatvaM bhoktRtvaM ca manyate ityarthaH / tatra yadi AtmA nizkriyaH syAt tadA vandhamokSau tasya kathaM syAtAm ityevam ' anne ' anyena 'puDA' pRSTAH santaH 'dhuyaM' dhutaM - mokSam 'AdisaMti' Adizanti pratipAda yanti / yathA-kathaMcit kuTilamArgamAzritya bandhamokSavyavasthamapi saGghaTayanti arthAt AtmA kA mokSa honA kahate haiM, ve (sAMkhya) Arambha samArambha meM Asakta haiM, gRddha haiM aura mokSa ke kAraNabhUta dharma ko nahIM jAnate haiM // 16 // TIkArtha -- jagat meM koI arthAt sAMkhyazAstra ke adhyetA AtmAko akriya mAnate haiN| unakA kahanA hai ki AtmA kizorahita hai, kyoMki vaha sarvavyApI hai / kahA bhI hai- 'akartA nirguNo bhoktA' ityAdi / 'sAMrUpadarzana meM AtmA zubhAzubha karmoM kA kartA nahIM hai, nirguNa hai, karmaphala kA bhoktA hai / ' isa kathana ke anusAra ve AtmA ko akarttA, akriya kintu bhoktA svIkAra karate haiN| jaba unase koI prazna karatA hai ki AtmA yadi kriyA rahita hai to use bandha aura mokSa kisa prakAra ho sakatA hai ? tatha ve - manAvalambIyA Ara bhasamAraMbhamAM Asakta hAya che temAMja lAgelA rahe che ane mekSanA kArazbhUta dharmAMnA rUpane samajatA nathI, // 16 // TIkA ~ jagatamAM kaii arthAta sAMkhya zAstranA abhyAsa karavAvALA Atmane akriya-kriyA vagaraneA mAne che. teevu' kahevu' che ke-AtmA kriyA vagaraneA che kema ke te savyApI che kahyu - 'akartA nirguNo bhoktA' chatyAhi azubha karmonA kartA nathI, nirguNu bhegavavALe che. sAMkhya darzInamAM AtmA zubha ane arthAta guNAtIta che ane karmanA phaLane A kathana pramANe tee AtmAne akartA, akriya paraMtu leAktA heAvAnuM svIkAre che jayAre teone kei evenA prazna kare che, ke-AtmA je kriyA vinAnA che, te tene madha ane mekSa kaI rIte thAya che ? tyAre teeA meAkSa Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .136 sUtrakRtAGgasUtre kintu vastute ste'jJA eva / te 'AraMbhasattA' Arambhe paddajIvanikAyavigadhake pacanapAvanarUpe sAyace karmaNi 'sattA' AsaktAstu 'gaDhiyA' gRddhAH-gRdvibhAvaMgatAH 'loe' loke 'vimokkhaherDa' vimokSakakAraNabhUtam 'dhamma' dharma-zrutacAri lakSaNam 'Na jANaMti' na jAnanti-kumArgAzritatayA samyaGnAvagacchantIti / iha loke sAMkhyakArA ye AtmAnam akriyaM manyante, tathA-mokSaviSaye'nyena pRSTA mokSa padbhAvamapi kathayanti vastutaH sAdhakarmAnuSThAnaratA mokSakAraNaM zrutavAri. alakSaNa dharma na jAnantIti bhAva // 16 // mUlam -puDho ya chaMdoM iha mANavA u, kiriyAkiriyaM ca puddhoyvaayN| . mokSa kA honA kahate haiN| kisI prakAra kuTila mArga kA Azraya lekara ve bandha aura mokSa kI vyavasthA ko ghaTAte bhI haiN| phira bhI ve bAla haiN| ghe SaDjIvanikAya kI virAdhanA karane vAle pacana pAcana Adi sAvaMdya kAryoM meM Asakta haiM, gRddhibhAva ko prApta haiN| mokSa ke kAraNabhUta zruta cAritra rUpa dharma ko nahIM jAnate haiN| kumArga kA avalambana lene ke kAraNa ve dharma ko samIcIna rUpa meM nahIM smjhte| __ bhAva yaha hai ki sAMkhyavAdI AtmA ko akriya mAnate haiM aura mokSa ke viSaya meM dUsare ke pUchane para usakA sadbhAva bhI kahate haiN| kintu vAstava meM sAvadha karmoM ke anuSThAna meM tatpara ve mokSa ke kAraNa bhUta dharma ko nahIM jAnate haiM // 16 // thavAnuM kahe che, kaI paNa prakArathI kuTiva mArgane a zraya laIne teo baMdha ane mokSanI vyavasthA ghaNAve paNa che, te paNa teo bAla arthAt ajJAnI che teo Tu jIvanikAyanI virAdhanA karavAvALA pacana pAcana vigere sAvadha kAryomAM Asakta che, guddhibhAvane prApta che, mekSanA kAraNa bhUta kRta cAritra rUpa dharmane jANatA nathI. kumArganuM avalambana levAne kAraNe teo dharmane sArI rIte samajatA nathI. kahevAno bhAva e che ke-sAMkhyavAdIo AtmAne akriya mAne che. ane mekSanA viSayamAM bIjAo pUche tyAre tene sadbhAva batAve paNa che paraMtu vAstavika rIte sAvadya karmonA anuSThAnamAM tatpara evA teo mokSanA kAraNa bhUta dharmane jANatA nathI, 1dA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 137 jAyassa bAlassa paikkuvvadeha / baDDaI veramaisaMjayassa // 17 // chAyA--pRthakchandA iha mAnavAstu, kriyAkriyaM ca pRthagvAdam / jAtasya bAlasya makartya deI, pravarddhate vairamasaMyatasya // 17 // ____ "anvayArthaH-(ii mANavA u puDho ya chaMdA) iha-asmin loke mAnavAHmanuSyAH pRthak chandA-minnAbhiprAyavantaH (kiriyAkiriyaM puDho ya vAyaM) kriyA. 'kriya kriyAvAdamakriyAvAdam pRthaka pRthak samAzritAH (jAyassa bAlassa dehaM pakavva) jAtasya-utpanna mAtrasya bAlasya-sadasadvivekavikalasya dehaM prakartya-khaNDaza: kRtvA svasukhamutpAdayanti tadevaM parApaghAtakriyAM kurvato'sya (asaMjayassa) asaM. 'puDho ya chaMdo' ityaadi| zabdArtha-'iha mANavA u puDho ya chaMdA-iha mAnavAstu pRthak chandA' isa loka meM manuSyoM kI ruci bhinna bhinna prakAra kI hotI hai 'kiriyA. kiriyaM ca puDhoyavAya-kriyAkriya ca pRthakavAdam' ata: koI kriyAvAdako evaM koI akriyAvAda ko aise pRthak pRthaka rUpa se mAnate haiM / 'jAtassa pAlassa deha pakuvva-jAtasya ghAlasya dehaM prakartya' ve janme hue bAlakake zarIrako.kATakara apanA sukha yanAte haiM 'asaMjayassa-asaMyatasya' aise asaMyat puruSa kA varaM pakDai-vaira pravarddhate' vaira atyaMta ghaDhanA rahatA hai|17| __anvayArtha-isa loka meM manuSya bhinna bhinna abhiprAya vAle haiN| "kisIne kriyAvAda ko aura kisIne akriyAvAda ko svIkAra kiyA hai| 'puDhoya chaMdA' tyA zahAtha--'iha mANavA u puDhoya chaMdA-iimAnavAstu pRthak chandaH' mA ma manudhyAnI 3yi bhinna bhinna prajanI DAya che 'kiriyAkiriyaca puDhoyavAya' -kriyAkriyaca pRthakvAda' tethI / yiAvAhane bhane / maThiyA vAhane mevA zata puuh| 3 bhAne che. 'jAtassa bAlarasa dehaM pakuvva-jAtasya yAla. sya deha prakA' tamAmerA mAnA zarIrane jApAna pAtAnusuma 424 2. 'asaMjayassa-asaMyatasya' mevA asayata pu35nu 'vera pava-DDhai-vaira pravarddhate vera vadhatuM rahe che. AvA anvayArtha-A lokamAM manuSya judA judA abhiprAyavALA hoya che. keIe ThiyAvAdane ane keIe akriyAvAdane svIkAra karela che. taratanA janmelA sa0 18 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 sUtrakRtAGgale yatasya kuto'pyanivRttasya janmazatA'nubandhi vairam-vairabhAvaH (pabaddaI) pravarddhateprakaNa varddhate eveti // 1 // ___TIkA 'iha-asmilloke 'mANavA' mAnavAH 'u'tu 'puDho ya chaMdA' pRthakchandAH-bhinnAbhipAyAH, tathA ca-pRthak pRthaga abhipAyo yeSAM te-pRthak-chandAH, tAzam-abhiprAyavizeSa prApya, 'kiriyAkiriya' kriyAkriyam 'puDho ya vAyaM' pRthaga vAdam-kriyA'kriyAvAda ca samAzritAH kecana kriyayaiva mokSaM svIkurvanti, patikSipanti ca jJAnavAdam / taduktam / 'kriyaiva phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM matam / yato miSTAnna bhogajJo, na jJAnAda sukhito bhavet // 2 // - kriyA mokSajanikA na tu jJAna mokSakAraNaM yato nahi madhugjJAnena kasya cidudarapUrtirbhavatIti bhAvaH / akriyavAdinastvetadviparItaM manyante, te indriyavatatkAla janme pAlaka ke deza ke khaNDa khaNDa karake jo apanA sukha utpanna karatA hai, usa asaMyata kA vaira pahanA jAtA hai // 17 // TIkArtha-isa loka meM manuSya bhinna bhinna abhiprAyoM ke kAraNa koI kriyAvAda ko aura koI akriyAvAda ko aMgIkAra karate haiN| kriyA. cAdI kriyA se hI mokSa mAnate haiM aura jJAna kA niSedha karate haiN| kahA bhI hai-'kriyeva phaladA puMsAM' ityaadi|' ___ kriyA hI puruSoM ko phaladAyinI hotI hai, jJAna phaladAyaka nahIM hotA kyoMki miSTAnna ke bhoga athavA miSTAnna aura bhoga ke jJAna mAtra se koI sukhI nahIM hote|' tAtparya yaha hai ki kriyA hI mokSa dene vAlI hai, jJAna nhiiN| agara jJAna mAtra se phala kI prApti hotI to miSTAnna kA jJAna hote hI mukha meM miThAsa kA anubhava hotA aura udara kI pUrti ho jaatii| bALakanA zarIranA TukaDA TukaDA karIne jeo pitAnA sukhane IcchA rAkhe che. evA te asa yatanuM vera vadhatuM jAya che tevA TIkArya-A lokamAM manuSya jUdA jUdA abhiprAyava La hoya che, A bhinna bhinna 'abhiprAne kAraNe kaI kriyAvAdanI ane koI akiyA vAdane svIkAra kare che kriyAvAdI kriyAthI ja mekSa mAne che. ane jJAnane niSedha kare che. hyu che 4-'kriyaira phaladA pusA' tyAdi manuSyane kriyA ja phala ApavA vALI hoya che. jJAna phaLane ApanAra hatuM nathI. kema ke-miSTAnnanA bhaMga athavA miSTAnna ane bheganA jJAnamAtrathI eTale ke jANavA mAtrathI keI sukhI thatuM nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke-kriyA ja mekSa ApavA vALI che, jJAna nahIM. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saimayArthayodhinI TIkA pra. zru. ma. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 135 zagAH kiM jhurvanti tabAha-jAyasya' jAmya jAtamAtrasya 'bAlassa' vAlasya 'deha' dehaM-gharIram 'ekuncha' prakartya-khaNDazaHkRtyA, AtmamukhamutpAdayanti, itthaM pApakriyAM kurvato'saMyavasva janmAntarazatA'nuvandhi 'veraM' vairam 'pavaI' pravarddhate -prakarSaNa paddhate / uktaJca!!: ' 'vibhinnarucayo lokA, bhavanti jagatItale / kriyAvAdA'kriyAvAdI' manyante kecanA hatAH // 1 // . jAtamAtrasya vAlasya, kattayitvA vpurjnaaH| AtmanaH mukhamicchanti, ye kecana dayA kutaH // 2 // vastuno'saMyaminAM jIvaiH saha zatrubhAvo'bhivarddhata eveti bhAvaH // 17 // akriyAvAdiyoM kI mAnyatA isase viparIta hai / indriyoM ke dAsa ve akriyAvAdI kyA karate haiM, so yahAM kahA gayA hai-tatkAla utpanna pAlaka ke zarIra ko naramedha yajJa meM khaNDa khaNDa karake apane lie sukha utpanna karate haiN| isa prakAra pApa kriyA karane vAle asaMyamI kA saikar3oM janmoM taka cAlU rahane vAlA vaira bahatA hai| kahA bhI hai-'vibhinna rucayo lokA' ityaadi| 'isa loka meM bhinna bhinna rucivAle manuSya hote haiN| ata eca koI kriyAvAda ko mAnate haiM, koI akriyAvAda ko svIkAra karate haiN| // 1 // _ 'jAtamAtrasya bAlaspa' ityaadi| 'jo loga tatkAla janme hue bAlaka ke zarIra ko kATa kara apane sukha kI abhilASA karate haiM, unameM dayA kahAM!' // 17 // je jJAna mAtrathI ja phaLanI prApti thatI hatI te miSTAnnanuM jJAna thatAM ja mukhamAM miSTAnnanA svAdane anubhava thAta, ane udaranI pUrti thaI jAta. akriyA vAdiyenI mAnyatA AnAthI judI che. IndriyanA dAsa te akriyAvAdIyo zuM kahe che? te ahiyA batAvavAmAM Ave che te A rIte che.teo tatkALa utpanna thayelA bALakanA zarIrane naramedha yajJamAM kakaDA-kakaDA karIne pitAne mATe sukha utpanna kare che. AvA prakAranI pApakriyAnuM AcaraNa karavAvALA asaMyamInuM vera seMkaDo janma sudhI cAlu rahIne vadhatuM rahe cha. yu 59 .-vibhinnarucayo lokA' tyAha 1 A lekamAM judI judI rUcI vALA leke hoya che. tethI ja kaI kriyA vAdane mAne che, ane keI akriyA vAdane svIkAra kare che jenA ____ 'jAtamAtrasya vAlAsya' tyA: che, je loka tatkALa janmelA bALakanA zarIrane kApIne pitAnA sukhanI icchA rAkhe che, teomAM dayAne aMza kayAM che ? para 17 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 sUtrakRtAsUtra mUlam-AukkhayaM cevaM abujjhamANe, mamAti se sAhasakAri mNde| . ahoyarAo paritappamANe, advesu mUMDhe ajraamrevv||18|| chAyA-AyuHkSayaM caimA'budhyamAno, bhameti sa sAhasakArI mandaH / . . ___ahani ca rAtrau ca paritapyamAnaH, artheSu mUDho'jarAmara iva // 18 // anvayArthaH-(AukvayaM ceva abujjhamANe) ArambhAsaktaH puruSaH AyuH kSaya AyuSo jIvanalakSaNasya kSayaM-vinAzamabuddhayamAno'jAnan (bhamAti se) mameti idaM me ahamasya ityevaM vaktA mamatvavAnityarthaH saH (mAhasakArimaMde) sAhasakArI' 'AukkhayaM' ityaadi| ' zabdArtha--'ArakkhayaM ceva avujjhamANe-Ayu kSayaM caivA'yaghudhya mAnaH' ArambhameM Asakta puruSa AyukA kSagha ko nahIM jAnatA hai 'mamA tile-mamatvavAn' paraMtu vaha puruSa vastuoM para apanI patA rakhatA huA vaha 'sAhasakAri saMde-sAhasalArimanda:' pApa karma karatA hI rahatA hai aura 'ahoya rAmaoya paritappamANe-ahani ca rAtrau ca paritapyamAna' dina rAta ciMtAmagna hokara duHkha kA anubhava karatA hai evaM 'asuartheSu' dhana dhAnya AdimeM 'ajarAmarenca-ajarAmaravat' apane ko ajara evaM amara samajhanA huA 'mUDhe-mUDhaH' dhana Adi meM Asakti vAle bane rahate haiM // 18 // ___ anvadhArtha--apanI Ayu ke kSaya ko nahIM jAnatA huA mamatAvAn puruSa sAhasakArI hotA hai| vaha dina rAta saMtApa kA anubhava karatA 'AukhayaM tyA zahAtha-'Aukkhaya ceva. abujjJamANe-AyuHkSaya caivA'vabudhyamAnaH' bhAra. samAM bhAsata mev| 535 mAyuSyanA kSaya AtA nathI. 'mamAtise-mamatvavAn' 52 ta 535 vastumA, 52 potAnI mamatA rAbhAna 'sAhasakArimaMdesAhasakArimanda.' 5 / 54 4 4227, che. mane 'ahoya rAmaoya-parItappa. mANe ani ca rAtrau ca paritapyamAna.' tasi yiMtA yuddhata manAne / humne| anumapa 42 . tamA 'SaTresu-arthe pu' dhana dhAnya vimA 'ajarAmarevdha ajarAmaravat pAtAne ma042 mane sabha2. bhAnIne 'mUThe-mUDha' / vigerebhA Asakti vALo banI rahe che 18 / manvayArtha --potAnI mAyudhyanA' kSayane na to mamatAvANe 535 sAhasika thAya che. te rAta divasa saMtApayukta banIne dhana, dhAnya vigere Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 145 sAhasaM kattuM zIlamasya sa tathA tAdRzo mandaH (aho rAmo ya paritappamANo) ahani-divase rAtrau ca paritapyamAnaH-cintayA duHkhamanubhavan (aDhesa) artheSudhanadhAnyAdiSu (ajarAmarekha) ajarAmarakta (maDhe) muDhA-mohayuktaH-dhanAdau Amakta eva bhavati na tu kadApi zumA'dhyavasAyaM karotIti // 18 // TIkA-'AukAvayaM' AyuHkSa ram-Ayuro jIvanalakSaNasya kSayo nAzasta mAyuHkSayam / 'ce|' ce 'aghujjhamANe' avuvyamAna:-ajAnan , Arambhe Asakta tvAta / 'mamAti se' mameti vaktA-mamatvavAn , ahametepAsvAmI mamaite ityAko rkmohaavRtt| saH, 'sAhasakAri' sAhasakArI-sAhasaM kattu zIlaM yasya sa lAisakArI-aparyAlocya kAryakArI 'maMde' mandaH-ajJAnI 'aho-ya rAmo ya ahani ca rAtrau ca-aho rAtraM yathA tathA 'paritappamANe' paritapyamAnaH, dhanArjane-AsaktatayA naktaM divaM vyAkulitamAnasaH kAyenApi klezamanubhavati / tathA coktamhuA dhanadhAnya Adi arthoM meM ajara amara kI bhAMti mRDha hI rahatA hai| use kabhI zubha adhyavasAya kI prApti nahIM hotI // 18 // TIkArtha--ajJAnI jIva nahIM jAnatA ki unake AyuSkarma ke dalika kSaNa kSaNa meM kSINa hote jA rahe haiM aura kisI bhI samaya samasta 6likoM kA kSaya ho jAne para jIvana kA anta A sakatA hai| isI kAraNa yaha mamatva se ghirA rahatA hai| maiM inakA svAmI iM, ye mere / isa prakAra ke moha se yukta rahatA hai / vaha sAhasakArI arthAt vinA vicAre AraMbha kriyAeM karatA hai ata eva maMdamati ajJAnI hai| vaha dina-rAta santApa kA anubhava karatA rahatA hai aura citta meM vyAkula hone se zArIrika kaSToM kA bhI anubhava karatA hai| . arthopArjanamAM pitAne ajara amara mAnIne mRDhaja rahe che. tene kayAreya zubha adhyavasAyanI prApti thatI nathI. 18 TIkAI--ajJAnI che jANatA nathI ke teo nA AyuSya kemanA dalike kSaNa kSaNamAM kSINa thatA jAya che. ane kaI paNa samaye saghaLA daline kSaya thaI jAya tyAre jIvanane anta thaI jAya che. te ja kAraNathI te mama vathI gherAyeluM rahe che. "huM" Ane svAmI chuM A mArA che AvA prakAranA mehathI yukta rahe che. te sAhasa karavA vALa bane che. arthAt vagara vicAre Ara bha kriyAo kare che, tethI te maMda mati ajJAnI ja che. te rAta-divasa saMtApane anubhava karatA rahe che. ane cittamAM vyAkuLa hovAthI zArIrika kaSTane paNa anubhava kare che. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAsUtra ( 'ajarAmaravadvAlaH, klizyate dhanamAmyayA / - zAzvataM jIvItaM caiva, manyamAno dhanAni ca ||1||iti / tadevamArtadhyAnopahataH 'kaiyA baccai sattho ki bhaMDaM kattha kittiyA bhUmI' ityAdi, tathA-'utkhaNai khaNai NihaNai, ratti na muyaha diyA vi sa sasaMko' . ityAdi, cittasaMklezAt , 'mUDhe' kiM kartavyavimUDhaH 'aDhesu' arthaSu dhanaviSaye / ajarAmarenca' ajarAmarazvA''tmAnaM manyamAno'pagatazubhA'dhyavasAyo'hanizamArambhe pravartate / Arambhe samAsakto'jJAnI jIvaH svAyupaH kSayaM nAvaganchati / - kahA bhI hai-'ajarAmaravadghAlaH' ityaadi| " 'ajJAnI manuSya apane jIvana aura dhana ko zAzvata samajhatA huA, dhana kI kAmanA le kleza kA pAtra banA rahatA hai / vaha samajhatA hai mAno maiM ajara amara hUM!" - isa prakAra vaha AtadhyAna se grasta hokara yahI socatA rahatA ki sArtha kara ravAnA hotA hai ? vecane ke lie kyA mAla le jAnA / cAhie? kitanI dUra jAnA hai ? ityAdi / tathA vaha kabhI pahAr3a aura kabhI bhUmi khodatA hai, jIvoM kA ghAta karatA hai, rAtri meM nIMda nahIM ( letA aura dina meM bhI sazaMka rahatA hai| vaha dhana ke viSaya meM apane ko ajara-amara sarIkhA mAnatA huA, zubha adhyavasAyoM se rahita hokara .. dina-gata AraMbha meM pravRtta rahatA hai| . . - abhiprAya yaha hai ki AraMbha meM Asakta ajJAnI jIva apanI Ayu ke kSaya ko nahIM jaantaa| dhana dhAnya Adi meM Ayakta hokara pApakarma 4yu 59 cha, 'ajarAmaravadvAla' tyAla ajJAnI manuSya potAnA jIvana ane dhanane zAzvata samajIne dhananI kAmanAthI kalezanA pAtra banI rahe che. te samaje che ke huM ajara amara chu A rIte te ArtadhyAnathI grasta thaIne emaja vicArate rahe che ke-sAthe kyAre ravAnA thAya che? vecavA mATe karyo mAla laI ja joie? keTale 'dUra javAnuM che ? vigere tathA te kaI vAra pahADa ane kaI vAra pRthvI paNa bedI nAkhe che, jene ghAta (hiMsA) kare che, rAtre uMghate paNa nathI. ane divase paNa zaMkA yukta rahe che, te dhana saMbaMdhamAM pitAne ajara ane amara sarakhe mAnIne zubha adhyavasAyethI rahita banIne rAtadivasa AraMbhamAM pravRtta 2 cha / : kahevAne abhiprAya e che ke--AraMbhamAM Asakta ajJAnI jIva pitAnI AyuSyanA kSayane jANatA nathI. dhana dhAnya vigeremAM Asakta thaIne pApa Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam sa dhanadhAnyAdI mamatvavAn pApakarmaNo na vimeti / rAtrindivam-dhanacintAyAM magnaH, svAtmAnamajarAmaravad manyamAno dhanAsakto duHkhamanu bhavatIti bhAvaH // 18 // mUlam-jahAhi vittaM paisavo ya savvaM, . je baMdhavA je ya piyA ya mittaa|| lAlappaI se'viya aii moha, anne jaiNA tassa harati vitta // 19 // ' chAyA-jahAhi vittaM ca pazUzca san , ye bAndhavA ye ca piyAzca mitrANi / lAlapyate so'pica eti moham , anye janAstasya haranti vittm| 19 // se nahIM DaratA hai| rAta dina kI cintA meM magna, apane ko ajara amara samajha phara dhana meM Asakta ho kara duHkha kA anubhava karatA hai // 18 // - 'jahAhi vittaM' ityaadi| zabdArtha-'vittaM savvaM pasoya jahAhi-vittaM sarva pazavazca jahAhi' dhana tathA pazu Adi saba kA tyAga karo tathA 'je baMdhavA je ga piyA ya misA-ye bAMdhavAH ye ca priyAzca mitrANi' jo bAMdhava aura priya mitra haiM 'se viya lAlappaI mohaM eI-so'pi ca lAlapyate mohame tice bhI punaH punaH atyaMta moha utpanna karAtA hai aura jo atyaMta klezase saMpAdana kiyA hai aise 'tesiM-tasya' unakA 'vittaM-vittam' dhanako 'anne jaNA haraMtianye janAH haranti' usake marane para dUsare loga hara lete haiM // 19 // karmathI DaratA nathI. rAta divasa dhananI ciMtAmAM magna, ane pitAne ajara amara mAnIne dhanamAM ja Asakta rahIne dukhano anubhava kare che. 18 'jahAhi vittaM' tyA zahAtha----'vitta savvaM pasavo ya jahAha-vittaM sarva pazuMca jahAhie dhana tatha pazu viza2 dhaan| . tyA 42 / t5| 'jaM baMdhavA je ya piyA ya mittA-ye bAndhayA ye ca priyAzca bhitrANi' re maadh| mane priya mitro cha, 'se vi lAlapaI moha eI-so'pi ca lAlapyate mohame ti' tethe| 5 pApA2 matyata moDa Spanna 72 che. ane. 2 matyata hu.5 pUrva mejara . sapA 'tesiM-tasya' tenA 'vittaM-vittam' dhanane 'anne jaggA hara ti-anye janAH haranti' tenA bha2RA pachI bIjA leka haraNa karI le che. 1lA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 sUtrakRtAGgasUtre - anvayArthaH-kizcAnyat 'vittaM savvaM pasabo ya jahAhi vittaM saI dravyAjA. tam tathA-pazavo gomahipyAdayastAna (jahADi) jahAhi-jahIhi-parityaja, tathA(je baMdhavA je ya piyA ya mittA) ye bAndhavAH ye ca miyA:-mAtApitrAdayaH zvazu. rAdayazca mitrANi sahapAMsakrIDitAdayaH (je'vi ya lAlappaI mohaM ei) yo'pi ca vittavandhavamitrArthI atyartha lapati kAlapyate punaH punarza lapati lALapyate dhanAjanaparazca mohamupaiti yacca mahatA klezenopArjitam (vitta) vittam-dhanadhAnyAdikaM vata (tassa) tasya (anne jaNA haraMsi) anye janA harantIti // 19 // dIkA-yasmAd dhanAdInAmazumadhyAnakAritvaM tasmAda 'vittaM' vittam-dhanadhAnyAdikam 'pamayo' pazRMzca 'savvaM' sarvAneva 'jahAhi' jahAhi-jahihi-tyanaeteSu mamatva mA kRthAH, 'je baMdhavA' ye ca bAndhavAH, 'je ya piyA' ye ca miyA:mAtApitrAdayaH zvazurAdayazca 'ya mittA' ca pitrANi samuditAni-saMmilitAni : etAni sarvANi tyaja, yato naite te rakSakAH, pratyutA'narthe patanakArakA bhavanti / __ anvayArtha--samasta dhana ko pazuoM ko tyaago| jo bandhu pitA aura mAtA Adi parivArika jana aura mitra haiM, unako bhI tyAga do| manuSya unake lie punaH punaH pralApa karatA hai aura moha ko prApta hotA hai| jaya vaha mara jAtA hai to ghora kaSTa se upArjita usake dhana dhAnya ko 'dUsare loga hara lete haiM // 19 // ___TIkArtha--dhana Adi bAhya padArtha azubha dhyAna ko utpanna karate haiM, 'ima kAraNa saba dhana dhAnya fo tathA pazuoM ko tyAga do| jo yAndhavamAtA pitA Adi haiM, patnI hai aura mitra haiM, ina saya kA bhI parityAga kara do| kyoMki ye tumhAre rakSaka nahIM hai parantu anartha meM girAne vAle haiN| manuSya inake lie pralApa karatA hai aura moha ko prApta hotA hai anvayArtha--saghaLA dhana ane saghaLA pazuono tyAga kare jeo baMdhu, pitA ane mAtA Adi parivArika jana che temaja je mitra che te saghaLAne tyAga karo manuSya te badhA mATe vAraMvAra pralApa kare che ane mohane prApta thAya che tathA jyAre te marI jAya che tyAre ghaNAja dukhathI meLavela tenA dhana dhAnyane bIjA leka haraNa karI le che 1drA TIkAI--dhana vigere bAhya padArtha azubha dhyAna utpanna kare che tethI saghaLA dhana tathA pazuono tyAga karo je bAghava varga-tathA mAtA pitA vigere che, patnI che, ane mitra che, e badhAne paNa tyAga kare kemake e tamAruM rakSaNa karanAra nathI paraMtu anarthamAM nAkhavAvALA che, manuSya tene Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 145 'se'vi' so'pi dhanArthI, 'lAlappaI lAlapyate-prANAtipAtAdi janita karmodayAMta rogAdigraste sati zokAkulaH san atyarthaM punaH punarvA lapati, tathA-'moI eI' mohameti-prApnoti-rUpavAnapi kaNDarIkavat , dhanavAnapi mammaNazreSThivat , dhAnyavAnapi tilakaveSThivat , mahatA klezenAjitaM vittaM-dhanam 'tassa' tasya 'anne' tadanye 'harati' haranti, tasya ca punardhanopArjakasya kevalaM pApabandha eva bhavatIti vicArya prANAtiSAtAdipApakarmANi parityajet , saMyamA'nuSThAnameva karttavyamiti / dhanapazvAdikaM tyaja, bandhubAndhavA naivopakariSyanti, tathApi manujA etadartha rudanti dhArayanti ca mokSamiva moham / tasya mohamupagatasya saMsAraM jahato dhanamanye haranti, iti bhAvaH // 19 // athavA dhana abhilASI prANAtipAta Adi se upArjita pharmoM ke udaya se rogAdi se grasta hone para bAra vAra atIva zokAkula hokara pralApa karatA hai aura moha ko prApta hotA hai| rUpavAn hone para bhI kandalIka ke samAna, dhanavAna hone para bhI mammaNa seTha ke samAna, dhAnyapAna hone para bhI nigaDamAthI kisAna ke samAna / kintu mahAn kaSTa se upArjita usake dhanako dUsare hara lete haiN| dhana upArjanakartA kevala pApa kA hI bhAgI hotA hai| isa prakAra vicAra kara prANAtipAta Adi pApakarmoM kA syAga kare aura saMyama kA hau anuSThAna kre| bhAya yaha hai ki dhana evaM pazuoM Adi kA tyAga kro| bandhu pAndhaSa koI upakAra nahIM kara sakate, tathApi manuSya unake lie rote haiM aura moha ko prApta hokara saMsAra kA tyAga karatA hai to usake dhana ko anya jana hara lete haiM // 19 // mATe pralApa kare che. ane mohane prApta kare che. athavA dhananI IrachAvALA prANAtipAta vigerethI upArjana karelA karmonA udayathI roga vigerethI grasita thAya tyAre vAraMvAra atyaMta zekathI vyAkula thaIne bakavAda kare che, ane mehane prApta thAya che. rUpa vAna hovA chatAM paNa kadalIka sarakhA dhanavAna hovA chatAM paNa mammaNa zeThanI mAphaka, dhAnyavAna hovA chatAM nigUDha mAyAvALA kheDutanI jema, paraMtu mahAnuM kaSTathI meLavelA tene dhanane bIjAo haraNa karI le che. AvA prakArano vicAra karIne prANAtipAta vigere pApakarmono tyAga kare. ane saMyamanu ja anuSThAna karatA rahe. - kahevAno bhAva e che ke--dhana ane pazu vigerene tyAga karo, badhuM bAMdhava vigere kaI upakAra karI zakatA nathI. te paNa manuSya teone mATe rahe che. ane mehane prApta thAya che. jyAre te mohane tyAga karIne saMsArane tyAga kare che, tyAre tenA dhanane bIjAo harI le che. sU0 19 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre mUlamsIhaM jahA khuDamiMgA caraMtA, dUre caratI prisNkmaannaa| evaM tu mehAvi samidakha dhamma, dUreNaM pA~vaM privNjejaa||20|| chAyA-siMha yathA kSudragAzcaranto, duraM caranti parizaGkamAnAH / evaM tu medhAvI samIkSya dharma, dUreNa pApa parivarjayet / / 20 // anvayArthaH- (caraMtA khuDavigA sIha jahA parisaMkamANA) bane carantaHvicaH kSudramRgAH-vanyapazavaH sihaM parizaGkamAnAH (dare caraMtI) dareeva dezecaranti-vicaranti evaM tu mehAvi'vaMtu krameNa medhAvI-maryAdAvAna muniH (dhamma samikkha) dharmam-zrutacAritrAkhyaM samIkSya pAlocya (pAvaM dureNa parivajaejjA) pApaM karma-prANAtipAtAdikaM dureNa-durata eva parivarjayet-parityajediti // 20 // 'sIhaM jahA khuDDabhigA caraMtA' ityAdi / zabdArtha--'caratA khumigA lIhaM jahA parisaM hamANA-carantaH kSudramRgAH siMha yathA parizaMkramAlAH' vanameM vicarate hue choTe mRga jaise 'siMha kI AzaMkAle 'dUre caraMti dUraM caranti' dUra hI vicarate haiM 'evaMtu 'mehAvI-evaM tu medhAvI' isI prakAra buddhimAn puruSa 'dhamma samikkhadharma samIkSya' zruta cAritra rUpa dharmako vicAra karake 'pAvaM dureNa pariSva. ejA-pApaM dUreNa parivarjadhait' pApakarma kA dUrase hI tyAga kare // 20 // anvayArtha--jaise vana meM vicaraNa karane vAle kSudra mRga siMha kI AzaMkA karate hue dUra deza meM hI vicaraNa karate haiM, isI prakAra medhAvI puruSa dharma kA vicAra karake dUra se hI pApakarma kA tyAga kara de // 20 // * 'sIha jahA khuDahamigA caratA' tyAdi . . Avail-'caratA khuDaDamigA sihajahA- parisakamANA-carantaH kSudramRgAH sihaM "yathA parizaMkamAnAH' vanamA 32tA mevA nAnA bhRgA rebha siDa virenI zathI 'dUre gharaMti-dUra caranti' 62 11 42 cha. arthAt 62 yA 42 hai. , 'evaMtu mehAvI-eva tu medhAvI 24 pramANe bhuddhimAna pu35 'dhamma samikstra-dharma samIkSya' zruta yAtri 35, dhanA-viyA2 4zana pAva dUreNa parivvaejjApApaM dUreNa parivarjayet' 554manA hasthI yA 42. // 20 // 6 anvayArtha-jema vanamAM caravA vALA zudramRga, siMhanI zaMkA karIne tenAthI dUranA pradezamAM ja phare che. e ja pramANe buddhimAna purUSa dharmane vicAra karIne dUrathI ja pApakarmane tyAga karI de . Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam ___TIkA-'jahA' yathA 'caratA' carantaH 'khuDDamigA' kSudramRgAH-vanyapazavaH hariNAdayaH, 'sII' siMham 'parisaMkamANAH-siMhazaGkayA bhayabhItAH santaH 're' re 'caraMtI' caranti-vicaranti, 'evaM tu' evameva 'mehAvi' medhAvI-sadasadviveka vAn 'dhamma' dharmam-zrutacAritralakSaNameva rakSakamiti samikkha' samIkSya-pAlo cya 'pA' pApam-karma-sAvadhAnuSThAnam 'reNa' dUreNa-manovAkAyeM: 'parivarjara ejjA' parivarjayet-saMyamA'nuSThAyI tapazcArI ca bhavediti / yathA cane carantoM mRgAH siMhA''zaGkayA 'dUre' dUre caranti, evaM vidvAn anarthananakaM sAvadhAnuSThAnaM dUrata eva parityajya, dharma ca-mokSahetumAkalasya saMyamAnuSThAnarato bhavediti bhAvaH // 20 // mUlam-saMbujjhamANe uNare matImaM, pAvA u aprANa nivttttejjaa| . hiMsappasUyAI duhAI mattI, vairANubaMdhINi mhnbhyaanni||21|| TIkArtha--jaise vana meM vicaraNa karane vAle choTe choTe mRga Adi pazu siMhakI AzaMkA se bhayabhIta raha kara apane para upadrava karane vAle ko dUra se hI tyAga kara vicarate haiM, isI prakAra medhAvI arthAt sat asat ke viveka se yukta puruSa zruta cAritra dharma kA vicAra karake pApa-sAvadha karma ko mana vacana kAyase tyAga de aura saMyama tathA tapa kA anuSThAna kre| ___bhAvArtha yaha hai-vanya pazu hiraNa Adi vana meM vicaraNa karate haiM to siMha Adi hisaka pazuoM se hone vAle bhaya kI AzaMkA se, unase dUra hI rahate haiM / isI prakAra medhAvI puruSa anarthakArI lAvadha anuSThAna ko dara se hI tyAga kara aura dharma ko mokSa kA kAraNa jAna kara saMyama ke anuSThAna meM tatpara rahe // 20 // TIkAtha--jema vanamAM pharavAvALA nAnA mRgo vigere pazuo siMhanI zaMkAthI bhayabhIta rahIne pitAnA para upadrava karavA vALA siMhane dUrathI ja tyajIne vicaraNa kare che, e ja pramANe DAhyA mANaso arthAt sat amRtanA viveka vALA purUSa zruta cAritra dharmanA vicAra karIne pApane mana vacana ane kAyAthI tyAga kare ane sayama tathA tapanuM anuSThAna kare. - bhAvArtha e che ke--vanane haraNa vigere pazuo vanamAM vicaraNa kare che. tyAre siha vigere hiMsaka pazuonA thavAvALA bhayanI zaMkAthI tenAthI dUraja rahe che. e ja pramANe buddhimAna purUSa anartho kAraka sAvA anuSThAnane dUrathI ja cheDane arthAt tyAgIne tathA dharmane ja mekSanuM kAraNa samajIne saMyamanA anuSThAnamAM tatpara rahe. 20 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAstre chAyA-saMvudhyamAnastu naro matimAn , pApAttvAtmAnaM nivartayet / / hiMsApramUtAni duHkhAni matvA, vairAnuvandhIni mahAbhayAni // 21 // anvayArtha:--(saMvujjhamANe matImaM Nare) saMvudhyamAnaH-dharma-bhAvasamAdhi jAnAnaH matimAn-zobhanamajJAvAn naraH-puruSaH 'pAvA u appANanivaTTaejjA' , pApAt prANAtipAtAdilakSaNAt karmaga AtmAnaM nivartayet (hiMsappasyAI) hiMsA asatAni-prANivirAdhanAdito jAyamAnAni karmANi (verANuvaMdhINi) vairAnuvandhIni-bhava paramparAvarddhakAni (mahAyANi) mahAbhayAni-mahAbhayajanakAni (durAI) duHkhAni-narakanigodAdiparibhramaNalakSaNaduHkhajanakAni, iti (mattA) matvAjJAtvA AtmAnaM pApAt nivartayediti // 21 // ...'saMvujjhamANe u' ityAdi / . zabdArtha-'saMvujjhamANe matImaM gare-saMvudhyamAnaH matimAnnaraH, dharma ko samajhanevAlA buddhimAna puruSa 'pAvA u appANa nivaTTaejjA-pApA svAmAnaM nivartayet' pApakarma se apana kI nivRttikare 'hiMsappasUyAIhiMsAprasRtAni' hisAse utpanna honevAle karma 'verANubaMdhINi-vairAnuyaMghIni' vairautpanna karAte haiM 'mahanbhayAiM-mahAbhayAni' ve mahAbhaya. kAraka hote haiM 'duhAI-duHkhAni' naraka nigodAdi paribhramaNa lakSaNavAle duHkha dAyaka hote haiM // 21 // / anvayArgha--bhAva samAdhi rUpa dharma ko jAnatA huA medhAvI puruSa . apanI AtmA ko pApa se nivRtta kara le hiMsA se utpanna honevAle karma paira kI paramparA ko baDhAne vAle mahAn bhaya ko utpanna karane vAle aura duHkha janaka hote haiN| aisA jAna kara apane ko pApa se haTA le // 21 // , 'saMdhujjhamANe u' yA Avail-saMvujjhamANe matimaM Nare-saMvudhyamAnaH matimAnnaraH' dharma sabha04. pApA bhuddhimAna pu35 'pAvA u apANa nivaTTaejjA-pApatvAtmAnaM nivartayet' pA54ma thA pAtAne nivRtta 4re "hippasUyAI-hiMsA prasUtAni' hiMsAthI utpanna vAvAbha 'verANubadhoNi-vairAnuvadhIni' 32 64-na zava cha. 'mahanbhayAImahAbhayAni' me. ghal maya 4 / 24 DAya che. 'duhAI-duHkhAni' na23 nigAha vigere paribhramaNa lakSaNavALA dukhakAraka hoya che. mArA anvayArtha--bhAva samAdhirUpa dharmane jANanAre medhAvI purUSa pitAnA AtmAne pApathI nivRtta kare. hiMsAthI thavAvALA kama veranI paraMparAne vadhAranArA mahAnuM bhayane utpanna karavAvALA ane duHkha janaka hoya che. 21 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA x zrRM. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam ___TIkA-'saMvujjhamANe' saMbuddhayamAnaH, bhAvadharma zrutacAritrAkhyaM bhAva samAdhi vA saMbuddhayamAnaH vihitA'nuSThAne pravRtti kurvan 'matIma' matimAna mananaM matiHsadasadvivekalakSaNA buddhi vidyate yasyA'sau matimAn 'pAvA u' pApAttuhiMsAdikarmaNaH sakAzAt 'nivaThThaejjA' nivartayet, anarthakAraNatAM pApasya jJAtvA -samIkSya ca dharma saMsAranivartakaM tadanu svAtmAnaM pApAnnivartayet / kizcA'nyat'hiMsappanuyAI' hiMsApramutAni, hiMsA-prANinAM prANavyaparopaNaM tAdRza-hiMsAjanitAni yAnyazubhakarmANi-jJAnAvaraNIyAdIni tAni narakanigodAdiyAtanA sthAneSu / 'duhAI duHkhAni-duHkhajanakAni bhavanti / tathA-'verANubaMdhINi' vairAnuvandhIni, anekajanmAntaritairapi mocyitumshkyaani| evam 'mahabbhayANi' mahAbhayAni-mahadbhayaM yebhyastAnIti, 'mattA' matvA-vicArya-matimAn pApAnnivartayediti / dharmatattvaparAyaNAH pApAnnivRti kuryuH| hiMsAsamudbhava TIkArtha--zruta-cAritra rUpa bhAva dharma ko athavA bhAva samAdhi ko jAnatA huA mokSAbhilASI vihita anuSThAna meM pravRtti kre| medhAvI arthAt sat asat kA viveka karane kI viziSTa prajJA se sampanna mani apane Apako hiMsA Adi pApa se nivRtta kara le / pApa ko anarthakArI jAna kara aura dharma ko saMsAra se chur3Ane vAlA samajha kara pApa se haTa jAve / hiMsA arthAt prANiyoM ke prANavyaparopaNa (ghAta) se utpanna hone vAle jJAnAvaraNIya Adi karma naraka nigoda Adi yAtanAoM ke sthAnoM meM duHkha janaka hote haiM / ve janma janmAntara meM vaira kI paramparA baDhAne vAle aura mahAna bhaya utpanna kara ne vAle hote haiN| aisA mAna kara medhAvI pApa se nivRtta ho| TIkAI-zrata cAritra rUpa dharmane athavA bhAvasamAdhine jANatA evA mokSanI IcchA vALA purUSa zAstramAM vihita-kahelA anuSThAnamAM pravRtti karavI. arthAta sata ane asatanA viveka karavAvALI vizeSa prakAranI prajJAthI yukta muni pitAne hiMsA vigere pApathI nivRtta kare. pApane anarthanuM mULa samajIne ane dharmane saMsArathI choDAvavA vALo samajIne pApathI dUra rahe. hiMsA arthAt prANiyenA prANathapare 5Na (ghAta) thI utpanna thavAvALA jJAnAvaraNIya vigere karma naraka nigada vigere yAtanAonA sthAnamAM duHkha janaka hoya che teo janma janmAMtaramAM veranI paraMparA vadhAravA vALA ane mahAna bhaya utpanna karavAvALA hoya che, tema samajIne medhAvI-DAhyA mANase pApathI nivRtta thavuM. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 250 sUtrakRtAGgasUtre vairaM janmazatamapyanugacchati, mahAbhayajanakamiti jJAtvA hiMsAta AtmAnaM nivartayediti bhAvaH // 21 // mUlam-musaM na bUyA muNi attagAmI, nivANameyaM kasiNaM samAhiM / saMyaM na kujjA nai ya kAravejA, karaMta mannapi ya gANujANe // 22 // chAyA--mRpA na brUyAnmunirAptagAmI, nirvANametatkRtsnaM samAdhim / ____ svayaM na kuryAnna ca kArayet kurvantamanyamapi ca nAnujAnIyAt / 22 / ___ Azaya yaha hai ki dharmaparAyaNa puruSa pApa se nivRtta hoN| hiMsAjanita (ra saikar3o janmo taka calatA rahatA hai / vaha mahAbhayajanaka hai| aisA jAna kara apanI AtmA ko hiMsA se nivRtta kare // 21 // 'musaMna brUyA' ityaadi| - zabdArtha-'attagAmI muNI musaM na bUyA-AptagAmI muniH mRSA na yAt' sarvajJoktamArgale calanevAlAmuni, jhUTha nA ghole / 'eyaM nicANaM kaliNaM samAhi-etat nirvANaM kRtsnaM samAdhim' yaha asatya yolane kAtyAga, saMpUrNa bhAvasamAdhi aura mokSa kahA gayA hai 'sayaM na kujjAna yakAravejjA-svayaM kuryAna ca kArayet sAyu asatya vacana tathA dUsare vratoM ke aticArako svayaM sevana na kare aura dUsare se sevana na karAve 'karatamannapi ya NANujANe-kurvantamanyamapi ca nAnujAnIyAt' tathA doSa levana karate hue dUsare ko acchA na jAne // 22 // kahevAno hetu e che ke--dharma parAyaNa purU pApathI nivRtta thavuM hisAthI thavAvALuM vera seMkaDe janma sudhI cAlu rahe che, te ghaNuM ja bhayaMkara che, tema samajIne pitAnA AtmAne hiMsAthI nivRtta kare mArA 'musa na bUyA' tyAdi zA---'attagAmI muNI musaM na vUyA-AptagAmI muniHmRSAM na brUyAt' sazodhata bhAga thI yAsavANA bhuniye yAsa nahI. 'eya' nivvANaM kasiNaM samAhi-esanniNi kRtsnaM samAdhim' mA asatya mAlavAnA tyA saMpUrNa mA. samadhi bhane me 24 cha 'saya na kujA na ya kAraceujA-svayaM na kuryAnna ca kArayet' sAdhu masatya vayana tathA bhIan pratAnA matiyAra svayaM sevana nare bhane jIta pAse tenu sevana na rAve. 'kara tamannapi ya NANujANe-kurvantamanyamapi ca nAnujAnIyAt' tathA harinu saMbana 42tA mevA bhItane sAzana maane|22| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 151 / anvayArthaH-'attagAmI muNI musaM na bUyA' AptagAmI-mokSamArgagamanazIko muni:-sAdhuH mRSA-mRvAM bhASAM na bAta-na vadet 'eyaM nivvANaM kasiNaM samAhi' etadeva-mRpAvAdavarjanameva kRtsnam-sampUrNa bhAvasamAdhi nirvANaM mokSa cAhuH 'sayaM na kujjA na ya kAravejjA' tadevaM mRSAvAdaM sayaM na kuryAt na ca-na vA anyAn kArayet 'karaMtamannaM pi ya jANunANe' tathA kurvantamanyaM purupaM nAnu jAnIyAt na ca tasya mRpAvAdasyA'numodanamapi kuryAditi // 22 // TIkA-'attagAmI' AptagApI-Apyate-mApyate-iti Apto mokSaH, tadmanazIla aaptgaamii| athavA-apto vinaSTasarvadoSastIrthaGkaraH, tadupadiSTamArgagAmI / 'muNI' muni:- jinapavacanamananazIlaH, 'musaM' mRpAvAdam-asatyabhASaNam, "na vyA na yAt' 'asatyaM na vaktavyam' satyamapi yadi prANyupaghAtakAri bhavet, tadA-tadapi satyaM na vaktavyamiti sarvathaiva mRpAvAdasya niSedho vihitH| ' anvayArtha--Apta arthAt sarvajJa vItarAga ke mArga para athavA mokSa ke mArga meM calane vAlA muni smRpAbhASA na bole / mRSAvAda kA tyAga hI bhAvasamAdhi athavA nirvANa kA kAraNa hai| isI prakAra anya pApoM ko bhI na svayaM kare, na dUsaroM se karAve aura na karane vAloM kA anumodana kare // 22 // . .. TIkArtha--jo prApta kiyA jAya vaha Apta kahalAtA hai| yahAM Apta --kA artha mokSa hai / athavA samasta doSoM se rahita tIrthakara bhagavAn Apta kahalAte haiM / tAtparya yaha nikalA ki mokSa ke yA vItarAga ke mArga para calane vAlA muni asasya bhASaNa na kare ! satya bhI yadi prANiyoM kA ghAtaka ho to usa satya kA bhI bhASaNa na kare / isa prakAra anvayArthI--Apta arthAt sarvajJanA vItarAga mArga para athavA mokSanA mArgamAM cAlavAvALA muni mRSAbhASA na bele mRSAvAdano tyAgaja bhAva samAdhi athavA nirvANanuM kAraNa che. e ja rIte bIjA pApane paNa svayaM na kare. temaja bIjAnI pAse karAve nahIM tathA karavAvALAnuM anumodana paNa na kare mArA TIkArya-je prApta kari zakAya te Apta kahevAya che. ahiyAM Aptane artha mokSa che. athavA saghaLA dethI rahita tIrthaMkara bhagavAn Ama kahevAya che. tAtparya e che ke-mokSanA athavA vItarAganA mArga para cAlavA vALA munie asatya bhASaNa karavuM nahIM satya paNa je prANiyonI hiMsA karanAra hoya che tevuM satya paNa na kahevuM. A rIte ahiyAM mRSAvAdane Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraka evametadeva mRpAvAdavarjanam 'kasiNaM' kRtsna-saMpUrNam 'NiyANaM' bhAvasamAdhirUpaM nirvANa mAhuH / sAMsArikaH samAdhirduHkhapratIkAramAtrakaraNAdasaMpUrNaH, bhAvasamAdhi stu sampUrNaH / etasya-mokSalakSaNasya bhAvasamAdhe mapAvAdalakSaNamaticAram 'sayaM' svayam 'na kujjA' na kuryAt 'na ya kAravejjA' na cA'nyena kArayet 'karaMtamannaM pi kurvantamanyamapi ca 'NANujANe' nAnujAnIyAt / kurvantamanyaM nAnumodeta iti // 22 // mUlam-suddhe siyA jAe na dUsaejjA, amucchie Na ya ajjhovvnne| dhiimaM vimuke the ye pUryaNahI, ne siloyagAmI ya privejjaa||23|| chAyA-zuddha syAjjAte na dUSayet, amRcchito na cA'dhyupapannaH / dhRtimAn vimukto na ca pUjanArthI, nazlokagAmI ca parivrajet / 23 / yahAM mRSAvAda kA sarvathA niSedha kiyA gayA hai / yaha mRSApAda kAtyAga hI sampUrNa bhAvasamAdhi evaM nirvANa hai| sAMsArika samAdhi duHkha pratIkAra kA kAraNa mAtra hI hone se apUrNa hai, bhAvasamAdhi pUrNa hai / mRSAvAda mokSa rUpa bhAvasamAdhi kA aticAra hai / ise muni svayaM na kare, dUsare se bhI na karAve aura karane ghAle kI anumodanA bhI na kre| isI prakAra anya pApoM kA bhI tIna karaNa aura tIna yoga se parityAga kareM // 22 // 'suddhe siyA' ityaadi| zabdArtha-siyA suddhe jAe na dUsaejjA-syAt zuddhe jAte na sarvathA niSedha karela che. A mRSAvAdane tyAga eja saMpUrNa bhAva samAdhi athavA nirvANu-mekSa che. sAMsArika samAdhi duHkha pratIkAranuM kAraNa mAtra ja hevAthI apUrNa che, bhAvasamAdhi pUrNa che. mRSAvAda mokSarUpa bhAva samAdhine aticAra che. tene munie svayaM kare nahiM, bIjAo pAse paNa na karAve ane karavAvALAne anumodana paNa karavuM nahIM eja pramANe anya pApane paNa traNa karaNa ane traNa vegathI parityAga kare parerA 'suddhe siyA' tyA zArtha - 'siyA suddha jAe na dUsaejjA-syAt zuddhe jAte na dUSayet' ma Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 563 anvayArthaH-- (siyA kruddhe jAe na dUsaejja ) udgamAdibhiH zuddhe nirdoSe kadAcijjA prApte piNDe sati sAdhuH rAgadveSeNa na dUSayet (amucchie pAya ajjhovavanne) amUcchitaH tatra mUchamakurvan tathA na ca abhyupapannaH - gRddhibhAva na kuryAt 'dhitimaM vike' dhRtimAn saMyame dhRtimAn tathA vAhyAbhyantareNa granthena vimuktaH 'Naya pUraNahI va ca siloyanAmI' na ca pUjanArthI - vastrAdi pUjanavAn na ca zlokagAmI - zloka:- zlAghA kIttirvA na tadabhilASuko bhavet apitu (parivvajjA) parivrajet saMyamAnuSThAne vicarediti // 23 // 2 dUSayet" udgamAdi doSoM se rahita zuddha AhAra silanepara sAdhu rAga death afrat duSita na kare 'amucchie Na ya ajjhoba banne amRchilo vA nacAbhyupapannaH' tathA basa AhAra meM mUcchita hokara vAra bAra usakA abhilASI na ghane 'dhitimaM vimukke - dhRtimAn vimuktaH ' sAdhu dhIratAvAna evaM parigrahase mukta bane 'na ca pUSaNa' na ya siloghagAmI - na ca pUjanArthI na ca lokadhAmI' sAdhu apanI pUjA, pratiSThA aura kIrti kI kAmanA na kare paraMtu 'parivvajjA-parivrajet' samyakU prakAra se zuddha saMyamakA pAlana kare ||23|| t T anvayArtha -- udgama Adi doSoM se rahita zuddha AhAra ke prApta hone para sAdhu rAgadveSa karake use dUSita na kare / usa AhAra meM mUrchita na hotA huA Asakti dhAraNa na kareM / saMghama meM dhairyavAn tathA bAhya aura Abhyantara parigraha se vimukta ho aura pUjA satkAra yA kIrttikA, abhilASI na hokara saMyama kA anuSThAna kare ||23|| vigere DhASA vinAnA zuddha AhAra maLavAthI sAdhu rAgadveSa karIne cAritrane hRSita na 13 'amucchipa Na ya ajjhovavanne amUcchito vA nacAdhyupapanna ' tathA-ze bhADArabhAM zAsakta thadhane ahama tenA abhilASI na Nane 'dhitimaM vimuke - dhRtimAn vimukta.' sAdhuye dhIratAvANA bhane parigrahathI bhukta janavu 'na yaH pUrATTI na siloyagAmI- na ca pUjanArthI na ca lokagAmI' sAdhuye potAnI pUla, pratiSThA mane DIrtinI chAna ravI leha se. paraMtu 'parivvajjA - parivrajet' sabhya prakArathI zuddha sayamanu' pAlana karavuM joie. ArA A anvayA --urdUma vigere doSA vinAnA zuddha AhAra prApta thAya tyAre sAdhu rAgadveSa karIne tene doSita na kare te ahAramAM sUcchita na thatA thakA Asakti dhAraNa na kare. sayamamAM dhaiyayukta tathA khAdya ane Abhyantara parigrahathI vimukta thayuM. temaja pUjA satkAra athavA kIrtinI IcchA vALA na thatAM saMcamanuMja anuSThAna karavuM. aa2aa } khU0 20 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAgasUtre TIkA-uttaraguNamadhikRtya zAstrakAro brUte-udgamotpAdanaipaNAdidopaiH 'muddhe zuddha-nirdoSe iti yAvat AhArajAte 'siyA' syAt-kadAcit 'jAe' jAteprApte piNDe sati rAgadveSA tapAhAram 'na dUsaenjA' naiva dupayet / taduktam- 'bAyAlIsemaNasaM saDaMmi, gahaNami jIyA ! na hu chlio| ihi jaI na chalijjasi bhuMgato rAgadosehiM // 1 // chAyA-dvicatvAriMzadepaNAdoparAGkaTe, gahane jIva ! naiva chlitH| idAnIM yadi na chalpa se bhuJjana rAgadvepAbhyAM tadA saphalaM tat // 1 // he jIva ! dvicatvAriMzad dopAkhyagahane saGkaTe tvaM na chalinuH parantu idAnIM-bhojanasamaye yadi rAgadvepAbhyAM na chalyase tadA taba savai saphalamiti bhaavH| ataH TIkArtha--zAstrakAra aba uttara guNoM ke viSaya meM kahate hai| udgama, utpAdanA aura eSaNA Adi ke doSoM se rahita nirdoSa AhAra kadAcit prApta hone para usa AhAra ko rAga dveSa se pina na kre| kahA bhI hai-'ghAyAlIsa' ityAdi / 'he jIva! bayAlIla (16 udgama saMbaMdhI 16 utpAdanA saMbaMdhI aura 10 eSaNA saMbaMdhI) doSoM se tU nahIM chalA gayA, kintu apa bhojana ke samaya yadi rAga dveSa ke dvArA na chalA gayA to sapa saphala hai / tAtparya yaha hai ki samasta doSoM se rahita AhAra maMDala ke pAMca doSa nahIM nivAraNa karane se rAga cA dveSa kI bhAvanA ke sAtha usa AhAra kA upabhoga kiyA to nirdoSa AhAra kA lAbha bhI vRthA hogayo, kyoM ki antataH rAgadveSa ke dvArA AtmA malina ho gayA, aura caritra meM malI TIkArya-have zAstrakAra uttara guNonA saMbaMdhamAM kahe che. udgama utpAdanA, ane eSaNe vigerenA dethI rahita nirdoSa AhAra kadAca prApta thAya tyAre te mArane rAgadveSathA hoSa vANAna 42 yu 5 che 4-mAyAlIsa' yA jIva kara beMtAlIsa (16 udgama saMbaMdhI 16 utpAdana saMbaMdhI ane 10 dasa eSaNa saMbaMdhI) AvA dothI tuM na chetarAye paNa have AhAranA samaye atyaMta rAgadveSathI tu na chetarAya te saghaLuM saphaLa thAya. kahevAnuM tAtparya e che ke-saghaLA dethI rahita AhAramaMDalanA pAMca doSanuM nivAraNa na karavAthI. rAga athavA zreSanI bhAvanA sAthe je e AhAra grahaNa karyo hoya to nirdoSa AhArane lAbha paNa phegaTa thaI jAya. kemake-chevaTa sudhI rAga dveSa dvArA AtmA malina thaI go ane cAritramAM malinapaNuM AvI ja gayuM tethI nirdoSa AhAranuM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 'amacchie' amUrchitaH-svaramAdiSu mUrchArahitaH 'Na ya ajhokyanne na cA'dhyupapannA-tathA tamevA''hAraM punaH punarnAbhilapen , tathA-'dhitimaM' dhRtimAn-saMyame dhairyavAn 'vimukke vimuktA bAhyA'bhyantaragranthibhyAM vimukto rahitaH 'Na ya pUNayaTThI' na ca pUjanArthI-tatra pUjanam-vastrAdinA satkaraNam-tenA'rthaH-prayojanam , tadvidyate yasya asau pUjanArthI na bhavet / tathA-'na siloyagAmI' na zlokagAmIzlokaH-zlAghA kIrti vA tadnAmI-tadamilApavAn na bhaveda , etAdRzaH san 'parivaejjA' parivrajet-vizuddhasaMyamamArge viharet / / 23 / / mUlam-nikkhama gehI u nirAvakarakhI, kAyaM viusejja niyaannchinne| jo jIviyaM No maraNAbhikaMkhI, careja bhikkhU valayAvimukke ||24||ttibemi|| chAyA-niSkramya dehAttu niravakAMkSI, kAyaM vyutsRjennidAnachinnaH / no jIvitaM no mAraNAbhikAMkSI, caredbhikSurvalayAdvimuktaH // 24 // ||iti brviimi|| natA A hI gaI ! ataeva nirdoSa bhikSA kI gadeSaNA karanA aura usakI prApti honA tabhI sArthaka hotA hai jaba aMgAra dhUmAdi doSa ttaale| isI kAraNa sUtrakAra Age kahate haiM-manojJa rasa Adi meM mUrchita na ho aura usI prakAra ke AhAra kI cAra dhAra abhilASA na kre| tathA saMyama meM dhairyavAn ho aura ghAya tathA Antarika parigraha kI graMthiyoM se rahita ho / sAdhu kamI vastrAdi ke dvArA pUjA kI kSAmanA na kare aura na kIrti kI kAmanA kare / vizuddha saMghamamArga meM vicare // 23 // anveSaNa karavuM ane te prApta thayuM tyAre saphaLa thAya ke jyAre aMgAra deSa ane dhUmAdi doSane dUra kare Aja kAraNane sUtrakAra AgaLa kahe che-mane jJa rasa vigeremAM mUcchita na thavuM. ane e ja prakAranA AhArathI vAra vAra abhilASA-IrachA na karavI. tathA sayamamAM zairyavAn thavuM ane bAhya ane AMtarika parigrahanI graMthithI rahita thavuM. sAdhue kaI vAra vastra vigere dvArA pUjAnI IcchA na karavI, tathA kIrtinI IcchA paNa karavI nahIM kevaLa vizuddha evA saMyama mArgamAM vicaravuM.iArarA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAzastre - anvayArtha:-(bhikkhU) bhikSuH (gehA u nikkhamma) gehAta-svagRhAttu niSkraipa madhya (nirAvakaMkhI) niravakAMkSI-jIvane'pi nirapekSaH sat (kArya viuseja) kAyaM zarIraM vyutmajet-zarIranippatikarmatayA kAyamamatvaM tyajet (NiyANachinne) nidAna channa:-tapamaH phalamakAmayamAnaH (valayAvimukke) valayAta-saMsAradalayAta karmavalayAdvA vimuktaH (no jIviyaM no maraNAbhikaMkhI carejja) no jIvitaM no maraNAbhikAMkSI-jIvanamaraNaviSayakAbhilAparahitaH san saMyamAnuSThAnaM cared , iti // 24 // nikkhambha gehA u' ityAdi / zabdArtha--'gehA u nikamma-gehAtu niSkramya' sAdhu ghara se nikalakara arthAt pravrajyA dhAraNa karake 'nirAvakavI-niracakAMkSI' apane jIvana meM nirapekSa hojAya 'kAyaM viusejja-kAyaM vyutmajet' sadhA zarIrakA vyutsargakare 'NiyANachinne-nidAnachinna:' aura vaha apane kiye hue tapa ke phalakI kAmanA na kare 'balayAvimukke-calayA. himuktA tathA saMsAra se mukta hokara 'no jIviyaM No maraNAbhikakhI ceraijja-no jIvitaM no maraNAvakAMkSI caret' vaha jIvana aura maraNakI icchA na rakhatA huA saMyamAnuSThAna meM pravatta raheM // 24 // - anvayArtha--apane gRha se niSkAraNa pharake arthAt dIkSita hokara jIvana ke prati bhI nijhAma rahe, kAya kA utsarga karake arthAt zarIra mamatA, laskAra evaM cikitsA na karatA huA, tapa saMyama ke phala kI icchA.na karatA huA nidAnarahita saMsAra ke yA karma ke cakra se vimu. - 'nikhamma gehA u' tyA - , zAya- gehA u nikkhamma-gehAttu niSkramya' sAdhuye dherathI nIjI gIta pranyAne svii||2 4Ine 'nirAvakaMkhI-niravakAMkSI' yAtAnA nI mapekSA . eDita manI 4 ko 'kAya viusenja-kAya' vyutgRjet' tayA zarIra vyutsama tyAga 42. 'NiyANachinne-nidAnachinnaH' tamA teso pote 43sA tapanA 3janA 27 na 42 'valayAcimukke-dalayAdvimuka.' tathA sasArathI mudata manAne 'no jIviya No maraNAmikaMgbI careja-no jIditaM no maraNAdAkSI caret' te jIvana maraNanI IcchA rAkhyA vinA saMyamanA anuSThAnamAM ja pravRtta rahevuM 24 , anvayArtha-patAnA gherathI nIkaLIne arthAt dIkSita thaIne pitAnA jIvana pratye paNa niSkAma rahevuM. zarIrane utsarga karIne arthAta zarIranI mamatA, zArIrika saMskAra tathA cikitsA karyA vinA ane tapa karyA vinA nidAna Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ enetratfunii TIkA pra. thu. a 10 samAdhisvarUpanirUpaNam 157 TIkA--' bhikkhU' bhikSu: 'gehAu' gehAttu - svagRhAt 'nikkhamma'- niSkramyavairAgyavAna pavajito bhUtA, 'nirAtrakaMkhI' niravakAMkSI - gRhAdikAMkSAmakurvan 'kArya' kArya - zarIram 'biusejja' vyutsRjet - upAttazarIrasya saMskArAdyupacArAdi kamakurvan tanmamatvaM parityajet 'NiyANacchinne' nidAnacchinnaH, chinnanidAno bhavet - nidAnazalyarahito bhavet / tathA 'jIviyaM' jIvita gharaNaM ca jIvanamaraNayoH 'abhikakhI' abhikAMkSI na bhavet, jIvane maraNe vA rAgadveSavirahito bhaveda jIvane na harSo maraNe vA na dveSaH kAryaH / 'valayA' valayAt - balavIkRta saMsArasAgarAt tathAbhUtakarmatrandhanA dvA, 'vimukke' vimuktaH san 'carejja' caret - saMyamamanutiSThet pAlayedityarthaH / 'ttivemi' iti bravImi iti zabdo'dhyAyapari kta ho, jIvana aura maraNa, donoM ke prati nirapekSa hokara arthAt pUrNa - vairAgya kI sthiti meM tatpara rahe / ti bomi - aisA maiM kahatA hU~ ||24|| TIkArya - sAdhu gRhatyAga karake arthAt vairAgya kI prabalatA se pravrajita hokara, sarvathA nirapekSa nirjarArthI hokara kArya kA bhI utsarga karade, zarIra ke saMskAra evaM upacAra Adi se bhI nivRtta ho jAe / na jIvita rahane kI kAmanA kare, na maraNa kI / jIvita rahane meM harSa - aura maraNa meM dveSa na kare / vaha saMsAra yA karma ke valaya caka se sarvathA mukta hokara saMyama kA anuSThAna kare arthAt saMyama kA pAlana kare / rahita manIne saMsAranA athavA karmanA cakrathI vimukta thavu. jIvana ane saraNu ane pratye apekSA rAkhyA vinA pUrNa vairAgyanI sthitimAM tatpara rahevuM 'tti bemi' mAye huM huM huM // 24 // TIkA sAdhue gharanA tyAga karIne arthAt vaigyanI pramalatAthI pratrajyAne agIkAra karIne sathA nirapekSa ane nirAnI kAmanAvALA thaine kAyAne pazu utsarga-tyAga karI deveA. zarIranA saskAra ane upacAra vigerethI nivRtta thaI javuM jIvavAnI paNa IcchA na karaDDI tema maravAnI * IcchA karavI nahI.. jIvatA rahevAmA harSa ane maravAmAM dveSa bhAva karavA nahIM teNe sa'sAra athavA kanA valaya-cakrathI sa thA mukta thaIne saMyamanuM pAlana karavuM ! Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 saMghakRtAstra samApti bodhayati / sudharmasvAmI kathayati-aha bravImi yathA bhagavataH sakAzAt zrutaM tathA-kathayAmIti // 24 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUSita -- kolhApurarAjaguruvAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlacativiracitAyAM zrI "sUtrakRtAgasUtrasya" samayArthabodhinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM samAdhinAmakaM dazamama'dhyayanaM samAptam / / 10 // sAdhu icchA ke anusAra deza dezAntara meM vicaraNa kare, saya prakAra ke dvandvoM aura bandhanoM se rahita ho jAe aura saMyama kI ArAdhanA meM itanA tatpara ho jAe ki jIrNa hote hue zarIra kA use bhAna hI na ho!' ___iti' zabda adhyayana kI samApti kA sUcaka hai / sudharmA svAmI jambU se kahate haiM-jaisA bhagavAn ke mukha se sunA vaisA hI maiM kahatA hU~ // 24 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'sUtrakRtAjhAsUtra' kI samayArthayodhinI vyAkhyA kA samAdhinAmaka ||dshvaaN adhyayana samApta // 10 // sAdhue IcchA pramANenA deza dezAntaramAM vicaraNa karavuM tamAma prakAranA de ane ba dhanathI mukta thaI javuM. ane saMyamanI ArAdhanAmAM eTalA tAtpara thaI javuM ke-jIrNa thatA zarIranuM paNa tene bhAna na rahe. Iti zabda adhyayananI samAptine sUcaka che sudharmA svAmI jabU svAmIne kahe che ke-bhagavAnanA mukhathI je pramANe meM sAMbhaLyuM che te pramANe ja huM chu // 24 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta sUtrakRtAMgasUtranI samayAIbedhinI vyAkhyAnuM samAdhi nAmanuM dasamuM adhyayana samApta 10 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra zu. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 159 // athaikAdazAdhyayanam / / gataM dazamamadhyanam. sAmpratamekAdazamArabhyate / asya pUrveNAyamabhisavamvandhaH / tatra dazamAdhyayane samyagdarzanajJAnacAritralakSaNadharmarUpaH samAdhirUpadiSTaH, samAdhivazAdeva mokSo bhavatItyato mokSamArganirUpakamekAdazAdhyayana mArabhate / ato mokSamArgo'nena pratipAdyate / anena sambandhenA''yAvasyA'syA'dhyayanasya idaM prathama sUtraM gAthArUpeNa nyastam mUlam kayare maeNgge akkhAye, mAhaNeNaM miimyaa| jaM maggaM ujju pAvittA, ohaM tairai duttaraM // 1 // chAyA-kataro mArga AkhyAto, mAinena matimatA / yaM mArgamRNu mAya, oghaM tarati dustaram // 1 // // gyArahavAM adhyayana prAraMbha // dasavAM adhyayana samApta huaa| aba gyArahavAM adhyayana prAraMbha kiyA jAtA hai / isa adhyayana kA pUrvavartI adhyayana ke sAtha yaha sambandha hai-dasaveM adhyayana meM samyagdarzana, jJAna cAritra aura taparUpa dharma samAdhi kA upadeza diyA gayA hai| samAdhi se mokSa kI prApti hotI hai, ataeva mokSamArga kA nirUpaNa karaneyAlA yaha gyArahavAM adhyayana prAraMbha karate haiM / isa saMbaMdha se prApta isa adhyayana kA yaha prathama sUtra hai-'kayare magge' ityAdi / / zabdArtha---'maImayA-matimatA' kevalajJAnI 'mAhaNeNaM-mAhanena' mAhana mAhana aisA ahiMsA kA upadeza dene vAle bhagavAn mahAvIra bhagiyAmA adhyayana praarmdazamuM adhyayana samApta thayuM have agiyAramuM adhyayana prAraMbha karavAmAM Ave che. A adhyayanane pahelAnA adhyayana sAthe A pramANe saMbaMdha che.-dasamA adhyayanamAM sabhyan darzana jJAna cAritra ane tapa 35 dharma-samAdhine upadeza ApavAmAM Avela che. samAdhithI mokSanI prApti thAya che. tethI ja mekSamArganuM nirUpaNa karavA vALuM A agyAramuM adhya. vana prAraMbha karavAmAM Ave che. A saMbadhathI Avela A adhyayananuM A pahetu sUtra cha -'kayare magge' yA zahAtha-'maImayA-matimatA' vijJAnI mevA 'mAhaNeNa-mAhanena' mAhana. mAhana e pramANene ahiMsAne upadeza ApavAvALA bhagavAna mahA. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutrakRnAstre AnvayArthaH - 'maI mayA' matimatA kevalajJAninA mananaM matiH sA yasyAsvisa matimAn tena - vIrthakareNa 'prANa' mAdanena -mAhana gAThatyevamupadeza dAyinA 'kare magge' kataraH kiM to sArgaH - mokSamApako mArgaH 'akkhAe' AkhyAtaH kathitaH 'jaM maggaM ujjuM pAvittA' yaM mArgam RjumakuTilaM mApya 'duttaraM o taraI' dustaram oghaM taravi-durutaraM dugtaramoghaM bhavanaM taradi // 1 // ca TIkA- - ekasmAt sthAnAt sthAnAntaraM prApayati sa mArgaH - panthAH / sa | mArgaH dvividhaH - pazastA prazasta medAn / tathA dravyabhAvarUna laukiko lokotarazca / tama dravyamArgo laukikaH bhAvamArgantu lokottaro mokSaprApakaH, mokSasya 160 svAmIne 'kare magge -kataraH mArgaH' kisa prakAra kA mokSaprAptikA mArga 'akkhAe - ArUpAtaH' kahA hai 'jaM magA' ujjuM pAvittA-yaM nArgam RjuM prApya' jisa sarala mArgako pAkara 'duttaraM ogha tara dustaram oghaM tarati ' jIva dustara aise saMsAra ko pAra karatA hai // 1 // anvayArtha - matimAn mAhana (mata hananakaro, kisI ko mata hanana karo' aisA upadeza dene vAle) tIrthakara mahAvIra ne kaunasA mokSa mArga kahA hai ? jisa sarala mArga ko prApta karake dustara bhavapravAha ko bhavya jIva pAra karatA hai ? // 1 // TIkArtha - eka sthAna se dUsare sthAna ko prApta karAne vAlA pandha mArga kahalAtA hai / mArga do prakAra kA hai / prazasta aura amAna yA dravyamArga aura bhAvamArga athavA laukika mArga evaM lokottaramArga inameM dravyamArga laukika hai aura sAmanA lokottara hai jo mokSa meM pahuMcAne vIra svAmI 'kayare magge - kataraH mArgaH' yA prahArano bhokSa prAptinA bhArga 'akkhAe-AkhyAta ' 4hyo he. 'ja maggaM ujju N pAvittA-ya mArgam Rju prApya ' saraNa sevA ? bhArganI azraya sahane 'duttara' ova' tarai - dustara oSa tarati' va hustara sevA sasArate tarI laya he arthAt bhokSa prApta re // 1 // anvayArtha - bhatimAn sAhana ( pazu prAlIne na bhAro) se prabhA zenA upadeza ApavAvALA tIrthaMkara zrI mahAvIra svAmIe kace mekSa mAga kahyo che ? ke je sarala mAne prApta karIne dustara evA bhavapravAhane sabhya jIva pAra kare 15 TIkA"--eka sthAnathI khIjA sthAnane prApta karAvavAvALA punya-mAga kahevAya che. maga be prakAranA che prazasta ane aprazasta athavA drazyamA ane bhAvamA athavA laukika mArga ane leAkettara mArga temA dravya mA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhino TokA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam .. 161 lokottaratvAt / tatrApi mithyAtvopahatadRSTInAM pratipAdito mArgaH kuttilaa| kSINadoSairvI tarAgaistIrthakarairupadiSTaH srlH| tatra tIrthakarapratipAditamArgamadhikRtya jambUsvAminA pRSTaH sudharmasvAmI mAha-he mahAmune ! 'maImayA' matimatAmatiH-sUkSmA'mupapadArthaviSayiNI kevalajJAnarUpA sA vidyate yasya tena-mati. matA-kevalajJAninA, 'mAhaNeNa' mAhanena-sarve jIvA jIvitumicchanti na tu marnu mizyato intAraM prati mAina mAhana, ityupadezazIlena bhavagatA tIrtha kareNa 'kayare' katara:-kIzo mArga:-panthA mokSapApakaH / 'akkhAe' AkhyAtaH pratipAdito lokahitAya, 'ja' yam-tIrthakaramatipAditaM mArgam 'ujju' Rjum-yathA'sthita padArthasvarUpanirUpaNadvAreNa avakram-sAmAnyavizeSanityA'nityasyAdvAdasamAzrayaNA vAlA hai, kyoM ki lokSa logottara hai / jinakI dRSTi miDAva se dUSita hai, unake dvArA pratipAdita mAge kuTila hotA hai aura samasta doSoM kA kSaya karadenevAle vItarAga tIrthakaroM kA mArga sarala hai| inameM se tIrthakara pratipAdita mArga ke viSaya meM jambU svamIne sudharmAsvAmI se pUchA-he mahAmune ! kevalajJAnarUpa sUkSma padArthoM ko bhI viSaya karanevAlI mati se yukta arthAt kevalajJAnI tathA sabhI jIva jIvita rahane kI abhilASA karate haiM, marane kI nahIM ataeva hanana karane vAleko 'mAhana, mAhana' (mata mAro, mata mAro) isa prakAra kA upadezadenevAle bhagavAn tIrthakara ne loka ke kalyANa ke lie mokSa kA mArga kisa prakAra kA kahA hai ? jo mArga padArtho ke yathArtha svarUpa kA nirUpaNa karane ke kAraNa tathA sAmAnya vizeSa aura nityatA anityatA AdirUpa anekA. laukika che. ane bhAvamArga lokeAra che. je mokSamAM pahoMcADe che. te kemake-mokSa e lokottara che. jemanI daSTi mithyAtvanA doSavALI che, teoe pratipAdana karela mArga kuTila hoya che. ane saghaLA dene kSaya-nAza karavAvALA vItarAga tIrthakarane mArga saraLa che. temAMthI tIrthakare pratipAdana karela mArganA saMbaMdhamAM jabU svAmIe sudharmA svAmIne pUchyuM, he mahAmuni kevaLajJAna rUpa sUma padArthone paNa viSaya karavAvALI mativALA arthAta kevaLajJAnI tathA saghaLA ja jIvavAnI IcchA kare che, maravAnI nahIM tethI hanana karavApaannaa ne 'mA hana mA hana' na maare|, na maare| 2mA prabhAna paheza mAvA vALA bhagavAna tIrthakare ke nA kalyANa mATe mokSane mArga kevI rIte kahela che ? je mArga padArthonA yathArtha svarUpanuM nirUpaNa karavAthI tathA sAmAnya ane vizeSa tathA nitya ane anitya vigere rUpa anekAnta vAdanuM avela. sU0 21 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 sUtrakRtAGgale datisaralaM-sarveSAM vodhopakArakam 'magga' mArgam-tamevaMbhUtaM darzanacAritratapAsvarUpaM 'pAvittA' pApya-sandhyA-saMmArasAgarAntaHpAtino jIvA mumukSavaH saMprAptamokSasAmagrIkAH 'ohaM' ogham-bhavasa zudram 'duttara' duratasmapi 'taraI tarati-atidustara-saMsArasAgarasyApi pAraM gacchati, yadyapi saMsArottaraNaM na duSkaram avikalakAraNasadbhAve mahato'pi kAryasya darzanAva, tathApi-tAdRzasAmagrImAptireva duSkarA / uktaJca 'mANussaM khettanAI kularUpArogga mAuyaM buddhii| _ 'savaNodaggahasaddhA saMjamo ya loyaMbhi dullahAI // 1 // chAyA-mAnuSyaM kSetraM jAtiH kulaM ruupmaarogymaayudhuddhiH| zravaNamavagrahaH zraddhA saMyamazca loke durlabhAni / / 1 // iti / ntavAda kA avalambana karane ke kAraNa atisarala hai aura sabhI ko yodha dekara upakAra karatA hai, jisa mArga ko rApta karake saMsAra ke mokSAbhilASI jIva duSprAdha aise mokSa ko prApta karate hai aura atyanta dustara saMsAra sAgara ko pAra karate haiN| yadyapi saMsAra ko pAra karanA kaThina nahIM hai, kyoM ki paripUrNa kAraNakalApa milane para mahAna kArya bhI hotA dekhA jatA hai, tathApi vaisI sAmagrI kI prApti ho jAnA hI kaThina hai| kahA bhI hai'mANussaM khettajAI' ityaadi| ___ 'manuSyatva, AryakSetra, uttama jAti (mAtRpakSa), uttama kula (pita'pakSa), rUpa, Arogya, dIrzayu, sadabuddhi, dharmazravaNa, avagrahaNa (dharmakAgrahaNa karanA) zraddhA aura saMyama, yaha laya loka meM uttaronsara durlabha haiN|' khUna karavAnA kAraNe atyaMta saraLa che. ane saghaLAne bodha ApIne upakAra kare che, je mArganuM avalakhana karIne saMsArane mokSanI IcchAvALA ja - duprApya evA mekSane prApta kare che, ane atyaMta na tarI zakAza evA saMsAra sAgarane pAra kahe che ? che . joke saMsArane pAra karavuM kaThaNa nathI. kemake-paripUrNa kAraNa kalApa : (sAdhane) maLavAthI mahAna kArya paNa siddha thatuM jovAmAM Ave che. paraMtu tavA sAmagrInI prAsta thavI te 449 cha -4yu 55 cha -'mANussaM kheta jAI' tyA manuSya pA, mAya kSetra, uttama jati, (bhAtR pakSa) uttama guNa (pitR51) 35, mAzya, vardhAdhu, saI muddhi, yama 19, bhavanaDa (dhamAna | svIkAra) zraddhA, ane saMyama A badhA uttarottara-pachi pachine maLavAvALA du -maprApya cha Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam ahiMsopadeSTA kevalajJAnI tIrthakaraH kaM dharmamAkhyAtavAn / yamavApya jIyaH saMsAramatikAmatIti bhAvaH // 1 // mUlam-taM maggaM guttaraM suddhaM, svvdukkhvimokkhnnN| jANAsi jaM jahAM bhikkhU, "taM No brUhi mhaamunnii||2|| chAyA-taM mArgamanuttaraM zuddhaM, sarvaduHkhavimokSaNam / jAnAsi yaM yathA bhikSo! taM no brUhi mahAchune ! // 2 // anvayArtha:-(bhikkhU mahAmuNI) jamyUsvAmI kathayati-he mikSo ! he mahAmune! (sambadukkhavimokkhaNaM) sarvaduHkha vimokSakam-sarvANi bahubhirbhavarUpacitAni karmANi duHkhakAraNasvAduHkhAni tebhyo vimocakam (muddhaM aNuttaraM) zuddha Azaya yaha hai ki ahiMsA ke upadeSTA kevalajJAnI tIrthakara ne kaunasA aisA dharma kahA hai, jise prApta karake jIva saMsAra sAgara ko pAra karate haiM ? // 1 // / 'taM bhaggaM NuttaraM' ityaadi| zabdArtha-'bhikkhU mahAmuNI-hebhikSI mahAmune' he sAdho 'savva dukkhavinokkhaNaM-sarva duHkhavimokSakam' saba prakAra ke duHkhoM ko chuDAne vAle 'suddhaM guttara-zuddhaM anuttaraM' usa zuddha aura sabase zreSTha 'jaM magga -yaM mArgam' jisamArga ko 'jahA jANAsi-yathA jAnAsi' jaise jAnate ho 'taM No bUhi-taM naH brUhi vaisA hame kahiye // 2 // anvayArtha-jambU svAmI punaH kahate haiM-he mahAmune ! samasta duHkhoM kahevAno Azaya e che ke-ahisAne upadeza, ApanArA kevaLa jJAnI tIrtha kare evA kyA dharmanuM pratipAdana karela che ? ke jene prApta karavAthI jIva saMsAra sAgarane pAra kare che. zALA 'ta magga' Nuttara' tyA zahAtha-'bhikkhU mahAmuNI-bhikSo mahAmune' hai linu u saadhaa| 'savva dukkhAvimokkhaNaM-sarvaduHkhavimokSakam' mA 42nA mAthI choDAvA pApA 'suddhaM guttara-zuddham anuttaram' zuddha mana sauthA zreSTha sapA 'ja maga-yaM mArgam' bhAga 2 'jahA jANAsi-yathA jAnAsi' rerIta gye| ch| 'ta' No hi-taM naH brUhi ko zata mabhane 4 // 2 // anvayArtha-jabUsvAmI pharIthI kahe che he mahA muni ? saghaLA khothI choDAvavA vALA nirdoSa ane anuttara (pradhAna) e mAgane Apa je rIte Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre -nirdaSTam - anuttaraM sarvataH pradhAnam (jaM maggaM) yaM mArgam (jahA jANAsi) yathAyena rUpeNa jAnAsi (taM No hi) taM mAgai no'smAkaM brUhi-kathayeti // 2 // TIkA-sa eva praSTA mokSamArgasthAtIvamUkSmatvAt tameva praznaM punarapi pRcchati-'mikkhU' he bhikSo! 'mahAmuNI' he mahAmune ! 'savvadukkhavimokkhaNaM' sarva duHkhavimokSakam-sarveSAM duHkhAnAM kSayakArakam / 'NuttaraM' anuttaram-nAsti uttara:pradhAno yasmAt so'nuttara staM sarvataH pradhAnam / 'suddha' zuddho'tradAto nidIpa: pUrvA'paravyAghAtAdidopA'bhAvAt, sAvadhA'nuSThAnopadezA'bhAvAt, 'ja' yaM vimalaM bhagavatopadiSTam 'maggaM' mAm-bhAvamArgam 'jahA' yathA-yena prakAreNa 'jANAsi' 'jAnAsi-guruparamparayA, tayA-taM bhagavatopadiSTaM mArgam 'No' na:-asmAkam 'hi' bahi-kathayeti / jambUsvAmI sudharmasvAminaM pRcchati-he sAdho ! he mahA. mune! tvaM sarvaduHkhavinAzakaM bhagavatA tIrthaMkareNa pratipAditaM dharma jAnAsi, taM me. buddi / iti bhAvaH // 2 // se chur3Ane vAle, nirdoSa aura anuttara (pradhAna) usa mArga ko jisarUpa meM Apa jAnate haiM, he bhiksso| usI rUpa meM hameM kahie // 2 // -- TIkArtha-vahI praznakAra jambU svAmI mokSamArga atIva sUkSma hone se punaH prazna karate haiM he mahAmune ! he bhikSo ! samasta dukhoM ko kSaya 'karane vAle, sarvotkRSTa aura zuddha arthAt pUrvAparavirodha Adi doSoM se rahita hone ke kAraNa tathA sAvadya kRtyoM ke upadeza kA abhAva hone ke kAraNa nirmala tIrthakarokta mArga ko jisa prakAra se Apa jAnate haiM. usI prakAra se hameM khie| . jambU svAmI sudharmA svAmI se nivedana karate haiM-he mahAmune ! Apa samasta duHkhoM ke vinAzaka tIrthakara bhagavAn ke dvArA upadiSTa dharma ko jAnate haiM, ataeva hameM sahiye // 2 // jANe che he bhikSe ! eja rUpathI amane kahevA kRpA kare mArA TIkAryuM-jakhkha svAse mokSa mArga atyaMta sUkSama havAthI pharIthI prazna karatA kahe che ke-he mahAmune ! he bhikSe ! saghaLA dukhane kSaya karavAvALA sarvotkRSTa ane zuddha athavA pUrvApara vidha vigere deza vinAnA hovAthI tathA sAvadya kRtyanA upadezane abhAva hovAthI tIrthaMkare upadezelA mArgane Apa je rIte jANatA he. eja pramANe amone kaho jakhkha vAmI sudharmA svAmIne nivedana kahe che-ke-he mahAmune ! Apa saghaLA duHkhane nAza karavAvALA ane tIrthakara bhagavAne upadezelA dharmane jANe che, tethI ja te dharmanuM ane zravaNa karAve. arthAt ane kahe che Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam mUlam-jai No keI pucchijjA, devA aduvA maannusaa| tesiM tu kayaraM maggaM, AikkhejjA kahAhi jo||3|| chAyA-yadi naH ke'pi pRccheyu, devA athavA manuSyAH / teSAM tu kataraM mArgam, pAkhAsye kathaya naH // 3 // anvayArtha(--(jai kei devA aduvA mANusA pucchinjA) yadi kecidevA athavA manuSyAH mAM samyagmArga pRccheyuH (tesiM kayaraM maga AikkhejjA) teSAM pRcchatA phataraM mArgamaham AkhyAsye (No kahAhi) no'smAkaM kathayeti // 3 // TIkA-he mune ! 'jai' yadi 'kei kecit 'No' no'smAn 'pucchijjA' pRccheyuH ye kecana devAH 'aduvA' athvaa-'maannus|' manuSyAH 'tesiM' tepAm 'jaha No kei pucchijjA' ityAdi / zabdArtha--'jai kei devA aduvA mANusA pucchijjA-yadi kecit devA athavA manuSyAH pRccheyu: yadi koi devatA athavA manuSya hamase pUche to 'tesiM kayara maga AikkhejjA-teSAM katara mArga AkhyAsye' unako hama kaunasA mArga kA kathana kare 'No kahAhi-naH kathaya' yaha Apa hamako kahiye // 3 // anvayArtha-yadi koI deva athavA manuSya mujha se mArga ke viSaya meM pUche to maiM unheM kaunasA mAge kahUM? ataeva Apa mujhe vaha mArga kahie // 3 // TIkArtha--he munivara ! yadi koI deva athavA manuSya mere samIpa Akara mujhase pUche ki mokSa kA mArga kyA hai, to maiM unhe kyA mArga kahUMgA ? ataeva anugraha karake Apa mujhe vaha mArga kahie / 'jai vo kei pucchijjA' tyAta zahAtha-'jai kei devA adubA mANusA pucchinnA- yadi kecit devA athavA manuSyAH' pRccheyu" he athavA manuSya mamane pUche to 'sesi kayara' maga AikkhejjA-teSAM katara mArgam AkhyAsye' ta mame 4yA bhAga 4thana 4zako 'No kahAhi-naH kathaya' meM mA5 amane 43 // 3 // anvayArtha-je koI deva athavA manuSya mArI pAse AvIne mane pUche ke mokSane mArga kare che? te huM tene kaye mArga batAvuM? tethI Apa kRpA karIne mane te mArga batAve TIkArtha- he munivara ! je kaI deva athavA manuSya mArI pAse AvIne mane pUche ke-ekSane mArga kayo che? te huM tene kaye mArga batAvuM? Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 sUtrakRtAsUtre 'kayaraM' kataram 'maggaM mArgam 'AikhejjA' akhyAsye - kathayiSyAmIti / 'No' naH 'kahA hi' kathayeti, jambUsvAmI sudharmasvAminaM pRcchati - he mune ! yadi madyamAgatya devA manuSyA vA pRccheyuH tadA'haM tebhvaH kanaraM dharmaM kathamiSyAmIti tvaM kathayeti bhAvaH ||3|| mUlam - jai vo keI pucchijjA, devA aduvA mANusA / 1 tersi meM paDisAhijjA, maiggasAraM subaha me // 4 // chAyA - yadi vaH ke'pi pRccheyuH, devA athavA manuSyAH / pAmimaM pratisAdhayet, mArgasAraM zRNuta me ||4 | anvayArthaH--(jai kei devA aduvA mANusA) sudharmasvAmI kathayati-yadi kecid devA athavA manuSyAH - saMsArabhramaNa bhIravaH 'vo pucchinna / ' vaH - yuSmAna Azaya spaSTa hai / jambUsvAmIne mokSamArga kI prarUpaNA karane ke lie apane guru sudharmA svAmI se isa prakAra nivedana karake preraNA kI // 3 // 'jai vo ke pucchijjA' ityAdi / zabdArtha - 'jaha ke devA aduvA mANusA-yadi kepi devA' athavA manuSyAH' yadi koI devatA athavA manuSya 'vo pucchijjA - vaH pRccheyuH / Apase pUche to 'tersi meM paDisAhijjA - teSAM imaM pratisAdhayet' unase yaha mArga kA kathana karanA cAhiye 'bhaggasAraM - mArga sAras' vaha sArarUpa mArga kA kathana ' se suNeha me zRNuna' mujhase Apaloga suno // 4 // tethI Apa kRpA karIne mane te mAnuM kathana sabhaLAve. arthAt tevA sAganA upadeza Apa ameAne sa'bhaLAve. kaheva nA Azaya spaSTa che ja dhrUsvAmIe meAkSanI prarUpaNA karavA mATe peAtAnA gurU sudharmA svAmIne A pramANenu' nivedana karIne mekSa sAganuM kathana karavA preraNA karI tAkA 'jaha vo ke pucchijjA' ityAdi zabdArtha -jaha ke devA aduvA mANusA-yadi kepi devA athavA manuSyA.' ne artha deva athavA bhanuSya 'vo pucchijjA - vaH pRccheyuH' Apane pUche to 'tekhi maM paDisAhijjA - teSAM imaM pratisAdhayet' tene yA bhArganu uthana abu hAse hai ? 'maggasAraM - mArgasAram' sAra 35 bhAgatu uthana 'me suNeha - me zruNuta' bhArI pAsethI tame sAMbhaLe prA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam '167 samyag mArga pRccheyu svadA 'tersi maM paDisAhijjA' teSAM pRcchatAM devAnAM manujAnAM vA imaM mArga pratisAdhayet - kathayet 'saggasAraM ' tAdRzamArgasAram 'me suNeha' me - mama kathayato yUyaM zraNuteti // 4 // TIkA -- evaM prakAreNa pRSTaH sudharmasvAmI mAha - bhoH ! bhoH ziSyA ! ! 'jai' yadi - kadAcit 'vo' vaH - yuSmAn 'devA' deza: 'aduvA' athavA 'mANusA' manuSyAH janmamaraNabhayabhItAH mokSAbhilASiNaH kasminnapi kAle deze vA 'pucchinnA' pRccheyuH - saMsArasAgarataraNa samarthI mArgaH kaH / ityAdi rUpaM praznaM pRccheyu:vesi' teSAm yUyam 'imaM' - vakSyamANasvarUpakaM paDjIvanikAyasaMrakSaNa pravaNam 'paDisA hijjA' pratisAdhayeta - kathayeta 'maggasAraM ' mArgasAram - mArgasya- pAramArthi kasvarUpam yaM mArge bhavanto'nyeSAM pratipAdayiSyanti, tam 'me' me - mama - kathayataH 'sRNeha' zRNuta iti / yadi kecidbhavantaM devA manuSyA vA mArge pRccheyu svadA vakSyamANo mArgo bhavadbhi stebhyaH pratipAdanIyaH, tadvadato me zrRNuteti bhAvaH // 4 // anvayArtha - surmA svAmI bole- yadi koI deva yA manuSya tuma se samyak mokSamArga pUche to unheM yaha mArga kahanA cAhie / isa uttama mArga ko maiM kahatA hUM, tuma suno // 4 // TIkArtha - isa prakAra prazna karane para sudharmA svAmI bole- he ziSyo ! kadAcita tuma se koI deva athavA janma maraNa se bhayabhIta aura mokSa ke abhilASI manuSya yaha pUche ki saMsAra sAgara se tirane kA mArga kaunasA hai ? to tuma unheM Age kahA jAne vAlA, SaTukAya kI rakSArUpa uttama mArga kahanA | jisa mArga ko tuma unheM kahoge, yaha maiM kahatA huuN| tuma mujhase suno| tAtparya yaha hai ki yadi koI devatA athavA manuSya mokSamArga pUche to unhe Age kahA jAne vAlA mArga kahanA / vaha mArga maiM kahatA hU~ / tuma use suno || 4 | anvayA--sudharmAM svAmIe kahyu ke--jo koI deva athavA manuSya tamane samyag mekSa mArganA samadhamAM pUche te tene A mAga matAvave joie te uttama mArganuM huM kathana karU chuM. TIkAtha----A pramANe jammU svAmIe prazna karavAthI sudharmAM svAmIe N kahyuM ke huM zikhyA ! kadAca tamAne kAi deva athavA janma maraNanA bhayathI bhayabhIta ane mAkSanI abhilASA vALA manuSya, evu pUche ke-saMsAra sAgarathI taravAnA mAga kace che ? teA tamAre AgaLa kahevAmAM AvanArA SaT kAyanI rakSA rUpa uttama mArga tene matAvavA. tame teone je mAga kaheze te huM kahu chu te tame sAvadhAnatAthI mArI pAMsethI sAMbhaLe, Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAtre -168 - mUlam - ANupuvveNa sahAghoraM, kAsaveNa pavaiyaM / jamAdAya Io puvaM, samudaM vavahAriNo ||5|| chayA-AnupUrvyA mahAghoraM, kAzyapena praveditam / yamAdAya itaH pUrva, samudra vyavahAriNaH // 5 // anvayArtha:-- (kAsaveNa paveiyaM ) kAzyapena- mahAvIrasvAminA praveditaM kathi - 'ANupundeNa mahAghoraM ' ityAdi / zabdArtha - 'kAsaveNapaveiyaM - kAzyapena praveditam' kAzyapagotrI bhagavAn mahAvIra svAmIkA kAhAhuvA' 'mahAghoraM mahAghoram' atyanta kaThina mArgako 'ANupuvveNaM AnupUrvyA' meM kramaza: kahatAha' 'samuhaM vahAriNo samudra vyavahAriNa.' jaise vyavahAra karanevAle puruSa samudra ko pAra karate haiN| tathA 'io puvaM- itaH pUrvam' isI prakAra usa sadupa deza se, pahile 'jamAdAya-yaM AdAya' zrutacAritra lakSaNa vAle isa mArgakA avalamvana karake pahile aneka loga isa saMsAra ko pAra kara cuke hai ||5|| anvayArtha - - kAzyapa arthAt mahAvIra svAmI dvArA prarUpita atya kahevAnuM tAtparya e che ke--jo kAi deva athavA manuSya mAkSa mAnA sakhadhamAM prazna kare. te AgaLa kahevAmAM AvanAra mAga tene kaheveA. te mArga huM kahuM' chu te tamA sAMbhaLe! jA 'ANupuveNa mahAghora" chatyAhi zabdArtha -'kAsaveNa pavezya - kAzyapena praveditam' azyapa gotravANA bhagavAn bhaDAvIra svAmI 4Desa 'mahAghora - mahAghoram' atyaMta sevA bhArga'nu' thana 'ANupuveNa - AnupUrvyA' bha pUrva' huM huM cha 'samuhaM vavahA~riNo samudra vyavahAriNa' prema vyavahAra 42vAvAjA pu3SI samudrane pAra re che, tathA 'io punvam - itaH pUrvam' mA sahupadezathI paDesAM 'jamAdAya - yaM 'AdAya' zruta ne yAtri sakSavANA sA bhArganuM vyavasammana marIne ane leka A saoNMsAra sAgarane pAra karI cUkayA che. pA annayA --arthAt kAzyapamahAvIra svAmIe prarUpita karela atyaMta Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam tam (mahAghoraM) mahAghoram-atikaThinamArgam (ANupuvveNaM) AnupUrvyA-kramazaH kathayiSyAmi / (samudaM vavahAriNo) yathA-vyavahAriNaH-sAMyAtrikAH samudraM taranti tathA-(jamAdAya) yaM-bhagavatmaveditaM mArga zrutacAritralakSaNamAdAya (io purva) ita: pUrva bahavo bhavAmbudhi tIrNAH, atra dRSTAntamAha-(samudaM vavahAriNo) yathA-vyavahAriNaH-sAMyAtrikAH samudraM taranti tatheti // 5 // TIkA-'kAsaveNa' kAzyapena-kazyapagotrotpannena zrItIrthakRtA mahAvIrasvAminA, 'paveiyaM' praveditam 'mahAghoraM' mahAghoram-kAtarapuruSairdustaraM mArgam 'ANuputveNa' AnupUryA-tIrthakaraparamparayA, yAgrUpeNa bhagavatA pratipAdita tAzA''nupUrvyA, sajAtIyA''nupUAvA'haM kathayiSyAmi / 'ja' yaM mArgam AdAya-svIkRtya 'io pubvaM' itaH pUrvam-ane ke viditaparamArthAH saMsAramati: krAntAH saMsArasamudraM tIrNAH / kathamityAha-yathA-samudaM' samudram 'vavahAriNo'vyavahAriNaH-paNyakrayavikrayAtma vyApAracaturacetaso vaNijaH naukAmAdAya tasya nta kaThina mArga ko maiM anukrama se kahatA hai / jaise vyApArI naukAkA sahArA lekara samudra ko tirate haiM, usI prakAra bhagavatpratipAdita isa mArga ko grahaNa karake isase pahale bahuta jIva saMsAra sAMgara ko tira cuke haiM // 5 // TIkArtha-kAzyapa gotra meM utpanna tIrthakara zrImahAvIra svAmI dvArA pratipAdita, kAyara puruSoM ke dvArA dustara, tIrthakaroM kI paramparA ke anusAra Agata mArga ko maiM anukama se kahatA hU~ / athavA jisa anukama se bhagavAn ne kahA hai, usI prakAra maiM kahatA huuN| jisa mArga ko svIkAra karake isase pUrva aneka paramArtha ke jJAtA saMsAra ko pAra kara cuke haiM / jaise kraya vikraya karanerUpa vyApAra meM catura vyApArI naukA kaThaNa mArganuM huM anukramathI kahu chuM. jema vepArI loke naukAnuM avalaMba bana karIne pitAnA vyApAra mATe samudrane tarIne pAra kare che te ja rIte bhagavAne pratipAdana karelA A mArganuM avalakhana karIne pahelA ghaNA loko apAra evA A saMsAra sAgarane tarI gayA che pApA TIkAthu-kAzyapa getramAM utpanna thayelA tIrthakara mahAvIra svAmIe prarUpita ane kAyara purUSe dvArA na tarI zakAya evA, tIrthakaronI paraMparA pramANe AvelA mArgane huM anukramathI kahuM chuM athavA je anukamathI bhagavAne kahela che, e ja pramANenA kramathI huM tamane kahuM chuM. je mAgane svIkAra karIne AthI pahelAM paramArthanA jANavAvALA saMsArane pAra karI cUkayA che. jema kaya-vika-kharIda vecANa karavA rUpa vyApAramAM-catara sU0 22 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 sUtrakRtAGgasUtre pathA'tibhayAnakamapi samudra saMtaranti, tathA'ne ke mahAnto yaM mArga samyagjJAnAdikamavalamvya saMsArasAgaraM tIrNAH tAdRzaM mArgamahaM te kathayiSyAmi // 5 // mUlam-attariMsu taratene, tarisaMti annaagyaa| taM socA paDikakhAli, jaMtabo te suMNeha me // 6 // chAyA---atAriSustarantye ke, tariSyanti anAmatAH / ___taM zrutvA pravivakSyAya, jantavastaM zRNuta me // 6 // ko grahaNa karake atyanta bhayAnaka samudra ko bhI pAra kara lete haiN| usI prakAra aneka mahApuruSa jisamAga ko sudhagdarzana, Adi ko avalambana karake saMsArasAgara se tira cuke haiN| isa prakAra kA mArga meM tumheM kahatA hUM // 5 // __'attariMsu ityaadi| zabdArtha--'jantabo-jantavaH' bahutase prANI 'attamsui-atAeM: isa mArga kA Azraya lekara sUta kAla meM aneka logoMne isa saMsAra sAgara ko pAra kiyA hai 'taratege-taranya' tathA koI bhavya jIva vartamAna kAla meM bhI pAra karate haiM 'aNAgayA tarissaMti-anAgatAH tarivyanti' evaM bhaviSya kAlameM bhI bahutale saMsAra ko pAra kareMge 'taM soccA paDivakhAmi-taM zrutvA prativadhAni' usa mArga ko maiM bhagavAna mahAvIra svAmI ke mukha se sunakara Apako kahU~gA 'taM suNeha se-taM me zrRNuta' usa kathana ko serese Apa loga suno // 6 // ' vepArI nIkA-vahANane laIne atyaMta bhayaMkara evA samudrane pAra karI jAya che, eja pramANe aneka mahApurUSe je mArga eTale ke-samyapha darzana, jJAna, che vigerenuM avalambana karIne saMsAra sAgarathI tarI cUkyA che. AvA prakArane mArga huM tamane kahuM chuM. ApA - 'attarisu' tyAha . zahAtha-'jatavo-jantavaH' gh| bha21 aashiy| 'attariMsu-atA: // mArgane Azraya laIne bhUtakALamAM aneka lokee A saMsAra sAgarane pAra dhya cha, tara tege-tarantyeke' tathA anya 4 tabhAnamA 5 pA2 42 cha. 'aNAgayA 'tarissaMti-panAgatAH tariSyanti' tama mAviSya mA 5] / / sasArane pA2 422 'ta soccA paDikkkhAmi-taM zrutvA prativakSyAmi' e mArganuM kathana bhagavAna mahAvIra svAmIne mukhathI sAMbhaLIne Apane kahIza 'taM suNeha me-ta meM zruNuja' se thAne bhArI pAMsathI tabhI sAmane // 6 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam _ 171 anvayArthaH- (jaMbo) jantavA-pANinaH 'attarisu' eke saMsArasamudra pUrvam atAriSuH-tIrNavantaH (taraMtege) : tarantyeke -adhunA'pi eke, bhavyajIvAH taranti (aNAgayA tarirasaMti) tathA anAgatakAla mAvino'ne ke tariSyanti-saMsArAtIrNA bhaviSyanti (taM soccA paDivakkhAmi) -tAdRzaM mArga zrutvA-bhagavanmukhAskarNagocarIkRtya he jambU mune ! tubhyaM prativakSyAmi kathayiSyAmi (taM muha me) taM-tAdRzaM mArga me-mama kathayataH zRNuta yUpamiti // 6 // TIkA--'jaMtayo' jantavaH-aneke mANino mahApuruSAH pUrva mahApuruSairanuSThita yaM bhAvamArgam Azritya pUrva saMsArodvignamAnasAH santaH sasAram 'attarisu' atAripuH tIrNavanta, tathA-sAmpratamapi samastasAmagrIyuktAH 'taraMtege' eke saMkhyeyA jIvAH taranti-sampratyapi zrunacAritralakSaNamArgamAdAya mokSaM gcchnti| anvayArtha-jila mArga kA avalambana karake bahuta jIva saMsAra sAgara ko pAra kara cuke haiN| Aja bhI koI bhavya jIva pAra kara rahe haiM bhaura anAgata kAla meM bhI kareMge, usa mArga ko tIrthakara ke mukha se suna kara he jambU meM tumheM khuuNgaa| tuma mujhase sulo // 6 // TIkArtha-mahApuruSoM dvArA AcIrNa jisa bhAvamArga kA Azraya lekara saMsAra se virakta mAnasa vAle aneka mahApuruSa saMsAra ko tira cuke haiM, vartamAna meM bhI paripUrNa sAmagrI prApta karane vAle bahuta jIva tira rahe haiM arthAt zrutacAritra rUpa mArga ko svIkAra karake mokSa prApta kara rahe haiN| tathA ananta bhaviSyat kAla meM bhI bahuta se jIva tireMge, aisA tInoM kAloM meM saMsAra sAgara se tArane vAlA mokSa kA kAraNa atyanta prazasta mArga tIrthakarone kahA hai| anvayArtha-je mArganuM avalakhana karIne ghaNA ja saMsArane pAra kadI cukayA che, ane hAlamAM paNa koI bhavya jIva pAra karI rahela che, ane bhaviSya kALamAM paNa pAra karaze te mArganuM bhagavAna tIrthakarane mukhethI meM je pramANe bANa karyuM che te jobU e pramANe huM tamane kahIza te tame mArI pAsethI sAMbhaLe chedA TIkAI-mahApurUSoe Acarela je bhAvamArgane Azraya laIne saMsArathI virakta mAnasa vALA aneka mahA purU saMsArane tarI cUkelA che, vartamAnamAM paNa paripUrNa sAdhana prApta karavAvALA ghaNu ja tarI rahyA che. arthAta na cAritra rUpa mAgane svIkArIne mekSa prApta karI rahyA che, tathA ananta bhaviSya kALamAM paNa ghA jI taraze. A rIte traNe kALamAM saMsAra sAgarathI tAravAvALe mokSanA kAraNa rUpa zreSTha mArga tIrthaka e kahela che. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 172 sUtrakRtAGgasUtre varttamAnaprayogastu gaNadhara kALApekSayA / gaNadharAllaghukAlAnantarameva etat kSetraM mokSamArgasyA'varuddhatvAt / athavA - sAmpratamapi mahAvidehAdau jIvA yAnti mokSam tadapekSayA vartamAnakAlaprayogaH | 'agAgayA' anAgatAH anAgatakAle bhAvino bahuzo jIvAH 'tarissaMti' tariSyanti, tadevaM kAlatrayAtmake'pi saMsAre saMsArasAgarottArako mokSagamanaikakAraNa mUto bhAvamArgo'tiprazastaH kevalajJAnibhirupadiSTaH, taM ca bhAvamArgam ahaM tIrthakarAt 'soccA' zrutvA samyagava - dhArya, yuSmAkam 'paDivakkhAmi' prativakSyAmi - pratipAdayiSyAmi / sudharmasvAmI, jambUsvAmimabhRtiziSyAn lakSIkRtya taM bhAvamArgam 'me mama kathayataH 'suNedda' zRNuta yUyamiti // 6 // 7 yaha varttamAna kAla meM saMsArasAgara se tirane kA jo kathana kiyA hai so gaNadharoM ke samaya kI apekSA se samajhanA caahie| gaNadharoM ke kAla meM mokSamArga avaruddha (bandha) nahIM thA, usake pazcAt hI usakA avarodha huA hai / athavA mahAvideha kSetra se varttamAna kAla meM "bhI jIva mokSa prApna karate haiN| unakI apekSA se yahAM varttamAna kAla kA prayoga kiyA gayA hai / usa bhAvamArga ko maiM tIrthakara ke mukhase sunA huA tumheM " pratipAdita karUMgAM / sudharmA svAmI jambUsvAmI ko lakSya karake, kahate haiM, usa bhAva mArgako arthAt usa mokSamArga ko tuma suno // 6 // ahiyAM vartamAna kALamAM saMsAra sAgarathI taravAnu... je kathana karela che. te gadharAnA samayanI apekSAthI kahela che, tema samajhavuM, gadharAnA kALamAM meAkSamArga avarUddha (nyU) narhate. te pachI ja tene avarodha thayela che. athavA mahAvideha kSetrathI vartamAna kALamAM paNa jI meAkSa prApta kare che. tenI apekSAthI ahiyAM vartamAna kALanA prayAga karavAmAM Avela che. te bhAvamAtu, kathana me tItha kareAnA mukhethI je rIte sAMbhaLela che. te pramANe tame ne sa'bhaLAvuM chuM. sudharmAMsvAmI ja khUsvAmIne uddezIne kahe che. je mAnA Azraya laIne ghaNA jIve saMsAra sAgarane tarI gayA che. vata - mAnamAM paNa tarI rahyA che, ane bhaviSyamAM paNa taraze. e bhAvamAgane kahetA evA mane sAMbhaLeA arthAt mArA kathananu zravaNu kare prA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na samayArthabodhinI TIkA pra.zu. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 173 mUlampuDhavIjIvA puDho sattA, Au jIvA tahA'gaNI / vAujIvA puDho sattA, taNarukkhA sabIyagA // 7 // chAyA-pRthivIjIvAH pRthaksattvAH, Apo jIvAstathA'gnayaH / vAyujIvAH pRthaksatvAH, tRNavRkSAH savIjakAH // 7 // anvayArthaH--(puDhavIjIvA puDho sattA) pRthivI-pRthivyevA pRthivyAzritA jIvAH te ca pratyekazarIratvAt pRthak pratyekaM satvAH jantavo jJAtavyAH, tathA(AujIvA) Apo jIvAH pRthak pratyekaM sattvAH avagantavyAH, (tahA'gaNI) 'puDhacI jIvA puDho sattA' ityaadi| zabdArtha--'puDhavI jIvA puDho sattA-pRthivI jIvAH pRthak satvA pRthvI athavA pRthvIke Azrita jIva bhinna bhinna jIva haiM 'Au jIvAApo jIvA' tathA jala ke jIva bhI bhinna bhinna haiM 'tahA'gaNI-tathA nayaH' tathA agnijIva bhI bhinna bhinna haiM 'vAujIvA puDho sattAghAyu jIvAH pRthak satvA' tathA vAyukAyake jIva bhI alaga alaga haiM 'taNarukkhA saSIyagA-tRNavRkSAH sabIjakAH' isI prakAra tRNa vRkSa aura pIja bhI pRthak jIva haiM // 7 // ___ anvayArtha-pRthvI hI jinakA zarIra hai athavA jo pRthvI ke Azrita rahate haiM, ve pRthvIjIva kahalAte haiN| pratyeka zarIra hone ke kAraNa unakA pRthak pRthakU astitva hai| isI prakAra apUkAyika jIva bhI 'puDhavI jAvA puDho sattA' ityAdi hAtha-'puDhavI jIvA puDho sattA-pRthivIjIvAH pRthaka samvAH' pRthvI mayA pRthvInA mAyathI 29sA 7 hA hA ! che. 'Ara jIvAApo jIvAH' tathA pAeInA para suta nu! 12n| che. 'tahAgaNItathA'gnayaH' tathA mayi / 5 / nuhA cha 'vAujIvA puDho sattApAyujIvAH pRthak satvAH' tathA vAyuDAyanA ch| 59 guhA | cha. 'taNaru. kkhA savIyagA-tRNavRkSAH saMghIjakA.' me prabhAye tRSya vRkSA mane bhI04 59 pRthak jIva che. chA anvayArtha-pRthvI ja jenuM zarIra che. athavA jeo pRthvInA Azraye rahe che. teo pRthvI kAya che. kahevAya che. pratyeka zarIra hovAne kAraNe temanuM pRthaka pRthak astitva che. e ja pramANe apUkAyika che. paNa pRthapha Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 sUtrakRtasUtre tathA - agnayo'pi jIvA pRthageva (vAujIvA puDho sattA) vAyu jIvA api pRthageva sattvAH jantavaH tathA-(taNarukkhA savIyagA) tRNavRkSAH vIjAbhyapIti vanaspatayaH pRthag jIvA eveti ||7| TIkA - cAritramArgoM hi ahiMsAlamUlakaH, ahiMsA jIvarakSaNarUpA / hiMsA ca prANinAmeva sambhavati, prANaviyogAnukUlavyApArasyaiva hiMsAtvAt / sA ca cetane "e| sambhavati, nAcetane, atazcetanasvarUpajJAnamAvazyakam, ataH par3ajIvanikAyacetanasvarUpaparijJAnAya cetana vibhAgameva darzayati- 'puDhavI jIvA ityAdi / 'puDhavIjIcA' pRthivI jIvA : - pRthivyeva jIvAH pRthivyAsAzritA vA / 6 te jIvAH 'puDho sattA' pRthak pRthak sattrAH prANinaH pRthivIkAyAH sacittA ityarthaH / pRthak pRthak sattA vAle hai| agnikAya, vAyukAya tathA tRNa vRkSa aura bIja bhI pRthak pRthaka sattA vAle hai || 7 | TIkArtha - cAritra mArga ahiMsA mUlaka hai aura ahiMsA kA artha hai jIvoM kI rakSA karanA | hiMsA prANiyoM kI hI ho sakatI hai, kyoMki prANoM kA viyoga karane vAlA vyApAra hI hiMsA hai / vaha hiMsA bhI sacetana kI hI ho sakatI hai, acetana kI nahIM / ataeva cAritra mArga ko samajhane ke lie jIvoMke svarUpa kA jJAna honA anivArya hai / isa kAraNa par3ha jIvanakAya ke jIvoM kA jJAna karAne ke lie sarva prathama jIvoM ke bheda dikhalAte haiM / pRthvI hI jinakA zarIra hai athavA jo pRthiva ke Azrita haiM, ve pRthvi jIva haiM / ve pRthak pRthak prANa hai / isa prakAra pRthvIkAya sacitta pRthak sattAvALA che, agnikAya vAyukAya tathA tRSuvRkSa ane khIja pRtha pRthak sattAvALA che. nANA TIkA--cAritra mArga ahiMsA pradhAna che. ane ahiMsAne atha jIveAnI rakSA karavI. hiMsA prANiyAnI ja thaI zake che, kemake prANlRAnA vicAga karavAvALA vyApAra eTale ke pravRtti karavI teja hiMsA che. te Rsi'sA paNa sacetananI ja thai zake che acetananI nahI'. ethI ja cAritra mAne samajavA mATe jIvAnA svarUpanuM jJAna thavuM' jarUrI che. tethI SajIvanikAyanA javAnuM jJAna karAvavA mATe sauthi pahelAM jIveAnA bhede khatAvavAmAM Ave che. Azraye rahelA che, pRthvIja jeenuM zarIra che, athavA je pRthviInA tee pRthvIjIva kahevAya che. tee pRthak pRthaklR prANI che. A rIte pRthvI Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 15 tathA-'AujIvA' Apo jIvAH-jalAnyeva jIvAH jalAzritA vA, te'pi pratizarIratvAtpRthak pRthageva / 'tahA'gaNI' tathA'gniH, agnikAyikA api pRthagU jiivaaH| tathA-'vAujIvA' vAyunIvAH-vAyukAyikAH, te'pi 'puDhoptattA' pRthak sattvAH pratyekazarIratvAt te'pi bhinnA eva / vanaspatikAyAstu-yA sUkSmaH sa sarvo'pi nigodarUpaH saadhaarnnH| bAdarastu sAdhAraNo'sAdhAraNazca / tatra pratyeka zarIriNo'sAdhAraNasyA'neke bhedAH, teSu kavicibhedAniha darzayati / 'taNarukkhA savIyagA' tRNavRkSAH savInakAH, tRNAni-kAzatAlAdIni, vRkSAH antaHsArA:azokacandanAdayaH, bIjaiH godhUmacaNakamabhRtibhiH saha vartante iti sabInakAra, pate sarve'pi vanaspatikAyAH pANino'pi pRthakmatvA bhinnajIvasattAvantaH hai| tathA apa (jala) hI jinakA zarIra hai yA apU ke Azrita jo haiM, ve apkAyika kahalAte haiN| ve pRthaka pRthak zarIra vAle hone se pratyeka zarIrI kahe gaye haiN| isI prakAra aneka agnikAyika jIva pRthaka jIva haiM / vAyukAyika bhI pratyeka zarIrI hone se pRthaka pRthak astitva dAle haiN| vanaspati kAthikoM meM jo sUkSma haiM, vaha saba sAdhAraNa arthAt nigoda haiN| bAdara vanaspati ke do bheda haiM-sAdhAraNa aura pratyeka / unameM se pratyeka zarIrI asAdhAraNa ke aneka bheda haiM, jinameM se katipaya bheda yahAM kahe gae haiM, jaise-tRNa, vRkSa aura vIja / kAza tAla Adi tRNa kahalAte haiM, bhItara meM sAravAle azoka candana Adi vRkSa kahalAte haiM, aura gehUcanA Adi bIja kahalAte haiN| ina sabhI vanaspatikAyika kAya sacitta che. tathA apU kahetAM jaLa eja jemanuM zarIra che, athavA apanA AzrayathI je ja rahe che, teo apakAyika kahevAya che. teo pRthaka pRthapha zarIravALA hovAthI pratyeka zarIra kahevAya che. e ja pramANe agnikAya vALA jenA saMbaMdhamAM paNa samajavuM. vAyukAyika paNa pratyeka zarIra vALA hovAthI pRthapha pRtha astitva vALA che. vanaspatikAyimAM je sUkSama che, te badhA sAdhAraNa athavA nigoda che. bAdara vanaspatinA be bhede kahyA che. sAdhAraNa ane asAsAraNa temAMthI pratyeka zarIra vALA asAdhAraNanA aneka bheda che. jemAMthI keTalAka bhedo ahiyAM kahevAmAM Ave che. jemaketuNa, vRkSa, ane bIja, kAza, tAla vigere suNa kahevAya che. aMdaramAM sAravALA azoka caMdana vigere vRkSe kahevAya che, ane ghaNuM aNu vigerene bIja kahevAya che. A badhA vanaspati kAyika che paNa pRthaka pRthak java rUpa che. A gAthAmAM Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 sUtrahanAGgo santi, etayA gAthayA paJca jIvakAyAH pradarzitAH, pATaM trasanIvakAyam agrimagAthAyAM vakSyati // 7 // mUlam-ahA vairA tasA pANA evaM chakkAya aahiyaa| etAvae jIrvakAe NAvare koI vijjaI // 8 // chAyA-athApare trasAH prANAH, evaM paTkAyA AkhyAtAH / etAvAnena jIvakAyo nAparaH kazcidvidyate // 8 // anvayArtha:--(ahAvarA tasA pANA) athA'nantaram apare-anye trasA:dvitricatuHpaJcendriyAH (evaM chakkAya AhiyA) evam-anantaroktapakAreNa pavidhA jIva bhI pRthaka pRthak jIva rUpa hai isa gAthA se pAMca prakArake jIvaniH kAyako dikhalAyA haiM chaThA trasa jIvanikAya AgekI gAthA meM kaheM haiN| Azaya yaha hai, ki pRthivIkAya Adi pahuta se jIva haiM ina jIvoM ki virAdhanA na karane se cAritra kA mArga vizuddha hotA hai // 7 // 'ahAvarA tasA' ityaadi| zabdArtha-'ahAvarA tasA pANA-athApare prasAH prANAH' isase bhinna, 3, sakAya ghAle jIva hote haiM 'evaM chakkAya AhiyA-evaM SaTkAyA AkhyAtAH' isa prakAra tIrthakarane jIvoM ke cha bheda kahe haiM' 'etA. vae jIvakAe-etAvAneva jIvakAyaH' itanA hI jIvoM kA bheda kahA hai 'nAvare koI vijaI-nAparaH kazcidvidyate' inase bhinna dUsarA koI jIva kA bheda hotA nahIM hai // 8 // ___ anvayArtha--inake atirikta trasa prANI arthAt dvIndriya, trIndriya, pAMca prakAranA javanikAnuM kathana karela che. chaThTha trasa jIvanikAya AgaLanI gAthAmAM kaheze. kahevAno Azaya e che ke-pRthvIkAya vigere ghaNA jIve che. A jInI virAdhanA na karavAthI cAritrane mArga vizuddha thAya che. chellA 'ahAvarA taso' ityAdi zahAtha-'ahAvarA tasA pANA-athApare trasAH prANAH' mAnAthA mAyA / uya che. 'evaM chakAya AhiyA-evaM SaTkAyA AkhyAtAH' bhA zata taya 42 me savAnA 7 54|2naa leho 4aa che. 'etAvae jIvakAe -etAvAneva jIvakAyaH' mATadA vAnA ho hA cha 'NAvare koi vijaI nAparaH kacidvidyate' mAnAthI anya 6 5 me nA hAta nathI // 8 // anvayArtha-A zivAya trasa prANa arthAt dviIndriya-trIndriya-caturi Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 177 trafokAyA AkhyAtAH - kathitAH (etAvara jIvakAe) etAvAn etad bhedAtmaka eva jIvanikAya jIvarAzi bhavati, (NAvare koi vijja) nAparaH ko'pi etadbhino tarkAyo vidyate sarveSAmatraiva antarbhAvAditi // 8 // TIkA--pRSTha jIvanikAyapratipAdanAyA'' sUtrakAraH- pRthivyaptejovAyuvanaspataya ekendriyajIvAH, sUkSmavAdaraparyAptAparyAptakabhedaiH pratyekaM mizrA. zcatuSprakArAH / 'aha' athAnanta m 'avarA' apare - tadanye 'tasA' trasAH prasyantIti ekasmAtsthAnAtsthAnAntaraM gacchanti - zItAdinA trAsaM prApnu vantIti prasAH, dvitricanuSyazcendriyAH kRmipipIlikA bhramara manuSyAdayaH / tatra - dvitricaturindriyAH pratyekaM paryAptA'paryAptakabhedAbhyAM SaTkArAH / vendriyastu saMjJAsaMjJiparyAptA'paryAptakabhedAccaturvidhAH / ' evaM ' evaM caturindriya aura paMcendriya jIva hai yaha saba chaha jIvanikAya kahe gae haiN| itanI hI jIvarAzi hai / isake atirikta anya koI jIvani kAya nahIM hai ||8|| TIkArtha - - SaTTa jIvanikAya kA pratipAdana karane ke lie sUtrakAra kahate haiM - pRthvI kAya aSkAya, tejaskAya, vAyukAdha aura vanaspatikAya ke jIva ekendriya haiN| sUkSma, bAdara, paryAptaka Adi bhedoM se ve aneka prakAra ke hote haiM / inake atirikta eka sakAya hai / jo jIva eka sthAna se dUsare sthAna para jAte haiM aura zIta Adi se trAsa kA anubhava karake apanA bacAva karate haiM, ve kRmi Adi dvIndriya, pipIlikA (Chat Adi) Adi trIndriya, bhramara makkhI, macchara Adi caturindriya aura manuSya Adi paJcendriya jIva trasa kahalAte haiM / dvIndriya, trIndriya aura turindriya jIvoM ke paryApta aura aparyAptarUpa bheda hone se yaha ndriya ane paMcendriya jIvA che e badhAne cha jIvanikAya kahyA che. ATalI ja jIvarAzI che. A zivAya bIjA krAi jIvanikAya nathI. 585 TIkA SajIvanikAyanuM pratipAdana karavA mATe sUtrakAra kahe che.pRthvIkAya, akAya, tejaskAya, vAyukAya ane vanaspatikAyanA jIveA ekendriya che. sUkSma, mahara, paryApta, aparyApta, vigere leheothI tethe bhane aaa2nA thai jAya che. A zivAya eka trasakAya che, je jIveA eka sthAnathI khIjA sthAna para jAya che, ane tADha vigerethI trAsa janaka duHkhane anubhava karIne peAtAne bacAva kare che te kRmi vigere e Indriya, kIDI, vigere trIndriya-traNa indriyA vALA bhamarA mAkha, macchara vigere. catu ri'driya--cAra indriyAvALA jIvA ane manuSyA vigere paoNMcendriya jIvA kahevAya che. e dvIndriya, trIdriya ane caturindriya jIveAnA paryApta ane apa pta evA bheda hAvAthI A cha prakAranA thAya che. paMcendriyA cAra sU0 23 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 satrahatA pUrvopadarzitarItyA caturdazabhUtagrAmAtmakatayA 'chakkAya' phjiivnikaayaa| 'AhiyA' AkhyAtA:-kathitAH kevalajJAnibhiH / etAvara' etAvAneva ityanta eva saMkSepato jIvanikAyo bhavati, 'NAvare' nAparaH 'koi' kazvijjIvanikAyaH vijaI' vidhate-etAvAneva jIvasamudAyo nAparaH etadvyatiriktaH kazciditi / pUrvoktAH pRthivyAdayaH paJca jIvanikAyAH, paSThazca trasarUpaH / tIrthakararete evaM jIvanikAyAH pratipAditAH nA'nye-etadvyatiriktAH santItibhAvaH // 8 // mUlam -savvAhi aNujuttIhi, maimaM pddilhiyaa| savve akaMtadukkhA ya, ao savve na hiMsayA // 9 // chAyA-sarvAbhiranyuktibhi, matimAn pratilekhya sarve akAntaduHkhAzca, ataH sarvAn na hisyAt / / 9 / / chaha prakAra ke haiN| pacendriya cAra prakAra ke haiM-saMjJI, asaMjI, paryApta, apapti / isa prakAra lava ko milAne se caturdaza prakAra kA bhUtagrAma hai| tIrthaMkara bhagavAnne ina chahoM to hI paDjIvanikAya kahA hai| isake atirikta na koI (saMsArI) jIva hai, na koI jIdharAzi hai| tAtparya yaha hai ki pRthvIkAya Adi pAMca aura chaThA trasa jIvanikAya haiN| itane hI jIva haiN| inake atirikta aura koI jItra nahIM haiM / / 8 / / 'savvAdi ityaadi| zabdArtha-'sana-pratimAn' puddhimAn puruSa 'satyAhiM aNujuttIhiM -sAbhisluyuktibhiH sa prakAra kI yuktiyoM se 'palihiyA-pratilekhya' ina jIkSoM kI siddhi karake 'samve akaMtadukkhA-sarve akAnta prakAranA hoya che. saMsI, asaMsI, paryApta, aparyApta A rIte badhAne meLa vavAthI cauda prakAranA bhUtagrAma che. tIrthakara bhagavAne A chaene jIvanikAya kahela che. A sivAya keI (saMsArI) jIva nathI tema kaMI jIvashship nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke-pRthvIkAya vigere pAMca ane chaThThA traNa jIvanikAya che. tIrthakaree Aje cha javanikAya kahela che. ATalAja che che. A sivAya anya kaI paNa jIve nathI, 8 _ 'savvAhi" tyA zahAya'--'maima-matimAn' bhuddhimAna 535 'savvAhi aNujuttIhiM-sarvAbhiranuyuktibhiH' yA 42nI yutiyothI 'paDilehiyA-pratilekhya' mA vAnI Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 179 anvayArtha:-(maima) matimAna-buddhimAn (hapAhi aNujuttIhi) sarvAmiranuyuktibhiyuktisaGgatibhiyuktibhiH (paDile hiyA) pRthivyAdaya iti pratilekhyaparyAlocya (savve akaMtadukkhA) sarve prANinaH aAntaduHkhA:-abhiyaduHkhAH mukhalipsavazva iti jAnIyAt (ao savve na hiMsayA) ata:-asmAdeva kAraNAta sarvAn prANino na hisyAnna virAdhayediti // 9 // TIkA-sAmAnyataH SaDjIvanikAyAH pradarzitAH, eteSu kiM karttavyamitIdAnI darzayati bhUtrakAra:-'savAhi' ityAdi / 'sabyAhiM' sarvAbhiH 'aNujucIhiM' anuyuktimi, anukUlA cAsau yuktirityanukUlayuktiH svamukhamiyanvAdistAmiH athavA doSarahitasapakSadharmatvAdiyuktAbhiyutibhiranumAna:-'maimaM' matimAndukkhAH sabhI prANiyoM ko duHkha apriya hai yaha samaje 'ao savve na hiMsayA-ataH sannihisthAt' ataeca koI bhI prANI kI hiMsA na kre||9|| ____ anvayArtha--dhuddhimAna puruSa sabhI yuktiyoM se pRthvIjJAya Adi kA vicAra karake yaha samajhe ki sabhI prANI ko du:kha AkrAnta haiM arthAta kisI bhI prANI ko duHkha priya nahIM haiM, sabhI slukha ke abhilASI haiM isa kAraNa kisI bhI prANI kI virAdhanA na :kare // 2 // TIkArtha-sAmAnya rUpa se chaha jIvanikAya dikhalAe gae haiN| aya sUtrakAra yaha kahate hai ki unake prati hamArA kyA karttavya hai ? sabhI anukUla yuktiyoM se arthAt apanI sukhapriyatA Adi ke vicAra se yA nirdoSa anumAna Adi rUpa yuktiyoM se sat asat kA viveka rakhane siddhi za. 'savve akaMtadukkhA-sarve akAntaduHkhAH' mA prANiyona ma bhapriya che. me pAta samare 'ao savve na hiMsayA-ataH sarvAnnahisyAt' meTA bhATa 5y tolnI hisA na 42vI. // 6 // anvayArtha-buddhimAna purUSa badhIja yuktithI pRthvikIya vigerene vicAra karIne e samaje ke-badhA ja prANine duHkha apriya che. ane badhA prANi sukhanI icchA karavAvALA che. tethI koI paNa prANInI virAdhanA karavI nahIM melA TIkArtha-sAmAnya rIte cha javanikAya batAvavAmAM Avela che. have sUtrakAra e kahe che ke tenI pratye amAruM zuM kartavya che? saghaLI anu kULa yuktithI arthAt pitAnI sukha priyatA vigerenA vicArathI athavA nirdoSa anumAna madirUpa yuktithI sat asatno viveka samajanArA buddhi Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAsUna sadasadvivekI vidvAna paDilehiyA' paividhajIvanikAyAn pratilekhpaparyAlocya 'savve' sarve'pi prANinaH 'akaMtadukkhA' akAntaduHkhA-amiyaduHkhAduHkhadveSakAH sukhAMchakAzca bhavanti, 'ago' asmAdeva kAraNAva-matimAna 'sance' sarvAn 'na hiMmayA' na hisyAta, kalyA'pi prANino virAdhanaM na kuryAta-iti / vidvAna-eteSu kAyeSu yuktyA jIvatvaM masAdhya, sarve'pi jIvAH sukhalipsavo duHkhadveSTAro bhavantItyAkalayya kamapi na hisyAditi bhAvaH // 2 // mUkam-eyaM khu gANiNo sAraM janaM hiMsai kaMcaNa / ahiMsAsamayaM ve eyAvaMtaM vijANiyA // 10 // chAyA-evaM khalu jJAninaH sAra- yanna hinasti kaJcana / __ahiMsAsamayaM caiva-etAvantaM vijJAya / / 10 // vAlA buddhimAna puruSa SaTU jIvaniyoM kA vicAra kre| yaha soce ki sabhI prANI du:kha ko apriya samajhate haiM-sabhI dukha ke dveSI aura sukha ke abhilASI haiM, isa kAraNa se matimAna kisI bhI prANI kI virAdhanA na kre| bhAvArtha yaha hai ki medhAvI puruSa ina chahoM nikAyoM meM jIvasva siddha karake aura yaha nizcaya karake ki sabhI jIva sukha ke abhilASI aura duHkha ke dveSI haiM, kisI bhI prANI kI hiMsA na kare // 9 // 'eyaM khu NANiyo' ityaadi| zabdArtha--'NANiNo-jJAninaH' jJAnI puruSakA 'evaM khu sAraM-evaM khalu sAraM' yahI-prANAtipAta se nivRtta honA yahI sAra hai 'jana kaMdhaNa hisaha-panna kaJcana hinasti' jo vaha kilI jIva kI hiMsA nahIM mAna purUSa SaTu jIvanikAyane vicAra kare te ema vicAre ke-badhA ja prANi duHkhane apriya samaje che. badhA ja dukhanA SI ane sukhane IcchanArA che. te kAraNe buddhimAna keI paNa prANInI virAdhanA na kare. kahevAne bhAva e che ke-buddhimAna purUSa A cha e nikAmAM jIva paNuM siddha karIne ane e nizcaya karIne-saghaLA che sukhane IcchanArA che. ane duHkhane dveSa karanAra che. koInI hiMsA na kare. 9 'evaM khu NANiNo' tyaadi| zahA---'NANiNo-jJAninaH' jJAnI pu35n| 'eva khu sAra-evaM khalu sAraM' melA arthAt prAtipAtathI nivRtta thayu me sA2 cha ja na kaMcaNa hiMsaha-yanna kaJcana hinasti' 2 5 vanI DisA 42tA nathI. 'ahiMsA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 11 ___ anvayArthaH--(gANiNoM) jJAnina:-jIvasvarUpatadvadhakarmavedinaH (eyaM khu sAraM) etadeva mANAtipAtanivartanameva sAraM paramArthataH pradhAnam (jaM na kaMcaNa hiMsai) yantra kaJcana prANinaM hinasti-virAdhayati, (eyAvaMta) etArantam (ahiMsAsamayaM ceva) ahiMsAsamayam-ahiMsApatipAdakaM zAstrameva (vijANiyA) vijJAya na kamapi hiMsyAditi pUrveNa sambandhaH // 10 // TIkA--'NANiNo' jJAninaH-jIvasvarUpatadvadhajanitakarmavandhave dinH| 'khu' khalu-vAkyAlaGkAre 'eyaM' etadeva-anantaroktaM prANAtipAtanivartanam / evam karatA hai 'ahiMsAsamayaM ceva-ahiMsAsamaya caiva' ahiMsAke samarthaka zAstrakA bhI 'eyAvaMtaM vijANiyA-etAvantaM vijJAya' yahI siddhAMta jAna kara hiMsA nahIM karanI cAhie // 10 // ___anvayArtha-jIva ke svarUpa ko aura usakI virAdhanA se honevAle pApakarma ke jAnane vAle jJAnI jana ko prANAtipAta se nivRtta honA hI sAra bhUta-pradhAna hai, aura ahiMsA pratipAdaka zAstra kA bhI yahI sAra hai ki kisI prANI kI hiMsA na kI jAya aisA jAna kara kisI bhI prANI kI virAdhanA na kre||10|| TIkArtha-jo jJAnavAna haiM arthAt jIva ke svarUpa ko aura usakI hiMsA se hone vAle pApakarma baMdhako jAnate haiM, ve yaha jAne ki prANAtipAta kA parityAga hI saba meM pradhAna hai aura prANI kI virAdhanA se nivRtta honA hI jJAnI kA jJAnIpana hai| aisA jAnakara ve mana samayaM ceva-ahiMsAsamaya caiva' ahiMsA samartha na 421vANA zAsana 5 'eyAvaMta vijANiyA-etAvanta vijJAya' me siddhAMta samalane hiMsA karavI nahIM 10 anvayArtha-jIvanA svarUpane tathA tenI virAdhanAthI thavAvaLA 5 5. karmane jANavAvALA jJAnI jane prANAtipAtathI nivRtta thavuM eja sAra atha pradhAna che. ane ahiMsA pratipAdana karavAvALA zAstrane paNa eja sAra che. ke kaI paNa prANInI hiMsA na karavI. e satya samajIne keI paNa prANinI virAdhanA na karavI 1 TIkArtha-jeo jJAnIo che, arthAt jIvanA svarUpane ane tenI hiMsAthI thavAvALA pApakarmanA baMdhane jAcava va LA che. teo e samaje cheprANAtipAtane parityAga eja saumAM mukhya che ane prANinI virAdhanAthI nivRtta thavuM eja jJAnIonuM jJAnI paNuM che. ema samajIne teo Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 sUtrakRtAGgasUtra 'sAra' sAras-sarvataH pradhAnam, ekhadeva hi zAnino zAnitvaM yajjIvadhAnnivasanam / 'ja' yam 'kaMcaNa' kamapi jIvam, 'na hiMsai' na hinasti-na vighAtayati karmaNA manasA vAcA kAyena vA / taduktam _ 'ki tAe paDhiyAe, eyakoDIe pakAlabhUyAe / 'jasthittiyaM Na NAyaM, parassa pIDA na kAyayA // 1 // chAyA--kiM tayA paThitayA padakoTayA plaalbhuutyaa| yautAvanna jJAtaM parasya pIDA na kartavyA iti // 1 // tena paThitena kim ? tathA-palAlabadasArasamakoTipadapaThitenApi kiM prayojanaM yena etAvadapi jJAnaM na jAtaM yat parepAM pIDanam virAdhanam' na kartavyamiti bhAvaH / 'ahiMsA samayaM' ahiMsA pradhAnaH samayaH AgamaH, upadezarUpaH saMketo vA tam 'eyAvaMta' evaMbhUtamahiMsAsamayametAvantameva 'vijANiyA' vijJAya yena jJAtena parapIDA na bhavet, kasyApi jIvajAtasya hiMsA na bhavediti jJAtvA jJAnI puruSaH kamapi na hiMsyAt, etAvAnevA'hiMsAsiddhAntaH siddho jJAtavya iti bhAvaH // 10 // vacanakAya se kisI kI hiMsA nahIM karate haiN| kahA hai-'kitAe paDhiyAe' ityaadi| ___'anyako pIDA nahIM pahuMcAnI cAhie, yadi yaha samajha na AI to palAla ke samAna nissAra karoDo padoM ko paDha lene se bhI kyA lAbha hai|' zAstra kA sAra bhI ahiMsA hI hai / jJAnI ko itanA hI jAnane yogya hai ki kisI prANI kI hiMsA na ho| tAtparya yaha hai ki medhAvI purupa kisI kI hiMsA na kare / itanA hI ahiMsA siddhAnta jJAtavya hai // 10 // bhana, kyana, mana yAthI chanI pay hisA 42tA nathI. kiM tAe paDhithAe' ityAdi bIjAone pIDA pahoMcADavI na joIe. je e samajaNa na Ave te 5lAla (ghAsa-parALa)nI jema sAra vinAnA kaDo padane bhaNavAthI paNa zuM lAbha che? zAstrane sAra paNa ahiMsA ja che. jJAnIne eTaluM ja jANavA gya che, ke koInI hiMsA na thAya, tAtparya e che ke-medhAvI purUSe koInI hiMsA karavI nahI eTale ja ahiMsAne siddhAMnta jANavA gya che. 10 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam mlam-ur3e ahe ya tiriyaM, je kei talathAvaza / savvattha viratiM kujA, saMti nivvANamAhiyaM // 11 // chAyA-Urdhvamastiryag ye kecit trasasthAvarAH / sarvatra viratiM kuryAt, zAntinirvANamAkhyAtam // 11 // anvayArthaH-(ur3a aheyatiriyaM) arvamastiyak (je kei tasathAvarA) ye kecana sA dvIndriyAdayaH sthAvarA:-pRthivyAdayo jIvAH santi (savvastha virati kunjA) sarvatra-prANisamudAye virati-mANAtipAtanivRtti kuryAt (saMtinighANamAhiya) isthaM kurvata eva zAntinivANa ca-mokSo bhavatIti AkhyAtakathitamiti // 11 // 'uDDU ahe ya tiriyaM' ityAdi / zabdArtha--'ur3a ahe ya tiriyaM-UrdhvamastiryakU' Upara nIce aura tirachA 'je kei tasathArA-ye kecana usasthAvarAH' jo trasa aura sthAvara prANI hai 'savvatya virati kujjA-sarvatra virati kuryAt' sarvatra unakI hiMsAse nivRtta rahanA cAhiye 'saMti nivvANamAhiyaM-zAnti. nirvANamAkhyAtam' isa prakAra se jIva ko zAntimaya mokSa kI prApti kahI gaI hai kAraNaki viratimAn se koI DaratA nahIM haiM // 11 // ___abayArtha-OMsI nIcI aura tirkI dizAoM meM jo trasa aura sthAvara prANI haiM, una khudha meM prANAtipAta zrI nivRtti karanI cAhie / aisA karane vAle ko hI mokSa kI prApti kahI gaI hai // 11 // 'uI ahe ya viriya' tyAle zahA---'ur3ha ahe ya tiriya-Urdhvamadhastirya' 52 nIya sane t27| 'je kei tasathAvarA-ye kecana trasa sthAvarA.' 2 sa bhane sthA12 pani cha 'savvattha virati kunA-sarvatra viratiM kuryAt' bhanI hiMsAthI satra-sa prAthI nivRtta 22 naye. saMti nivvANamAhiyaM zAntinirvANamAkhyAtam' mA zata chapane zAntimaya bhakSa prAli hI che. 126 vitiyuta purUSathI kaI karatuM nathI. 11 anvayArtha--ucI, nIcI. ane tirachI dizAomAM je trasa ane sthAvara prAci che, te badhAmAM prANAtipAtanI nivRtti karavI joIe. ema karavAvALAne ja mokSanI prApti kahI che. 1 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrahatAsa ___TIkA--'ur3a Urdhvam -adizi vartamAnAH, tathA-'ahe' adha:-adho dizi vartamAnAH, tathA-'viriya' tiryagyatra tatra dig vidikSu vA vartamAnAH 'je keha' ye kecit 'tasathAvarA' prasAH sthAvarAzca ye jIvAH santi 'savvatya' tatra sarvatra jIvaviSaye manovAkAryaH 'viratim-prANAtipAtAnivRttim 'kujjA' kuryAda epA prANAtipAtanivRttireva zAntikAraNatvAt 'saMti' zAntiH, nirvANakAraNasyAt 'nidhANaM' nirmANam 'AhiyaM AkhyAtam-kathitam / yato hi viratimataH sakAzAna ko'pi vibheti, navA'ptau bhavAntare'pi kutazvid bhayamApnotIti / 'adha UcaM digvidikSu, sasthAvarajantavaH / teSAmahiMsanAnyuktiH, mUktiH zAstrasya jaininaH // 1 // iti // 1 // TIkA-Urdhva dizA meM vidyamAna, adhodizAoM meM vidyamAna tathA ti dizAoM aura vidizAoM meM vidyamAna jo bhI prasa aura sthAvara haiM, una sagha ke viSaya meM mana, vacana, aura kAya se prANAtipAta kI nivRtti kre| yaha prANAtipAta kI nivRtti hI pradhAna hai, kyoM ki vaha nirvANa kA kAraNa hone se nirvANarUpa kahI gaI hai| yaha nivRtti sva para kI zAnti kA kAraNa hone se zAnti bhI kahalAtI hai| kyoMki jo hiMsA se nivRtta hotA hai usase na koI bhaya pAtA hai aura na vaha svayaM isa loka yA paraloka meM bhaya ko prApta karatA hai / 'adho dizA, arca dizA aura tirkI dizAoM evaM vidizAoM meM sthita prasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA na karene se mukti hotI hai, yahI jainazAstra kI ukti hai // 11 // --54 (752na1) hizAmA 298 a (nAya)nI zAma khesa tathA ticha dizAomAM rahela je koI trasa ane sthAvara prANI che. te saghaLAnA saMbaMdhamAM mana, vacana ane kAyAthI prANAtipAtanI nivRtti karavI. A prANAtipAtanI nivRttI ja pradhAna che kemake-e nivamokSanuM kAraNa hovAthI tene nirvANa ja kahela che A nivRtti vaparanI zAntInuM kAraNa hovAthI zAnita paNa kahevAya che. kema ke je hiMsAthI nivRtta thAya che, tenAthI kaI vAya pAmatA nathI, temaja te pite paNa A lekamAM ke paralokamAM keIthI lAya pAmate nathI. "adizA, urva dizA, ane ticha dizAo ane vidizAomAM rahelI vyasa ane sthAvara jIvonI hiMsA na karavAthI mukti yA hai. bhAna rena sanI .ti (ithana-siddhAMta) che. // 11.... Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam mUlam-pabhU dose nirAkiccA, Na virujjheja kennii| maNasA vayasA caiva, kAyasA caiva aMtaso // 12 // chAyA-prabhurdoSAn nirAkRtya, na virudhyeta kenacit / ___ manasA vacasA caiva, kAyena caitra antazaH // 12 // anvayArthaH-(pabhU) indriyadamane pazuH-samarthaH (dose nirAkiccA) doSAnmithyAtvAviratyAdikAn nirAkRtya-apanIya (keNai) kenacidapi-kenA'pi mANinA saha (maNasA vayasA cetra kAyasA aMtaso) manasA vacasA caiva kAyena antazA-yAvajjIvam (Na virujjhejja) na viruddha yeta-virodha na kuryAditi // 13 // TIkA-'pabhU' prabhu!-indriyANAM prabhavatIti prabhuH-jitendriyaH / athavAsarvasAvadhakarmANi nirAkRtya mokSamArgasya pAlane samarthaH-prabhuH 'dose' doSAn 'pabhU dose nirAkiccA' ityAdi / zabdArtha--'pabhU-prabhuH' jitendriya puruSa 'dose nirAkiccA-doSAn nirAkRtya' mithyAtva avirati Adi doSoM ko haTAkara 'keNai-kenacit' kisI prANIse 'maNalA vayasA ceva kAyasA ceva aMtaso-manasA, vacasA cava, kAyena caiva antazaH' mana vacana aura kAyake dvArA jIvana paryanta 'Na virujjhejja-na virudhyeta' virodha na kare // 12 // ___ andhayArtha--indriyadamana meM samartha sAdhaka mithyAtva avirati Adi doSoM ko dUra karake kisI bhI prANI ke sAtha mana se pacana se aura kAya se yAvajjIvana virodha na kare // 12 // TIkArtha--prabhu arthAt indriyoM ko jItane meM samartha-jitendriya, 'pabhU dose nirAkiccA' yA zabdArtha--'pabhU-prabhuH' tandriya 535 'dose nirAkiccA-doSAn nirAkRtya bhithyApa bhavirati viga hoSAne TAvIra 'keNai-kenacit' 5 prAthI 'maNamA vayasA ceva kAyamA cetra atasro-manasA vacasA caiva kAyena caiva antaza.' bhana, kyana bhane 4Ayana dvArA pana yanta 'Na virujjhejja-na virudhyeta' virodha na kare 12 anvayArtha_indriya damanamAM zaktivALA sAdhake mithyAtva, avirati vigere doSane dUra karIne koI paNa prANI sAthe manathI, vacanathI athavA kAyAthI jIvana paryaMta virAdha na karavo 12 TIkArtha-prabhu arthAt idrine jItavAmAM samartha-eTale ke jItendriya sU0 25 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtra daSayanti AtmAnamiti dopA svAn-mithyAtvA'viratipamAdakapAyayogarUpAn yadvA-prANAtipAtAdikAn doSAn 'nirAkicA' nirAkRtya-nivArya 'keNa' kenA'pi jIvena saha 'maNasA' manasA 'vayasA ceva' vacasA caiva-vacanena caiva 'kAyasA. ceva' kAyena caiva-zarIrakriyayA 'aMtaso' antaza:-antaparyantaM yAvajjIvam 'Na' naiva 'virujhejja' viruddhayeta-manovAkAyaiH kenA'pi saha virodhaM na kuryAt // 12 // mUlam-saMvuDe se mahApanne, dhIre daittesaNaM cre| esaNAsasie NicaM, vajayaMte aNesaNaM // 13 // chAyA-saMvRttaH sa mahAmAjJo, dhIro dattaipaNAM caret / __eSaNAsamito nityaM, varan anepaNam // 13 // athavA samasta lAvadya kAryoM ko tyAga kara mokSamArga ke pAlana meM samartha puruSa mithyAtva, adhirati, pramAda, kaSAya aura yoga Adi AtmA ko dUSita karane vAle doSoM ko athavA prANAtipAta Adi pApoM ko tyAga karake kisI bhI jIva ke sAtha mana se vacana se aura kAya se jIvana ke antataka virodha na kare // 12 // _ 'saMyuDe se mahApanne' ityaadi| . . .- zabdArtha--'se saMkhuDe mahapanne dhIre-sa saMvRtaH mahAprajJaH dhIraH' yaha sAdhu baDA buddhimAna aura dhIra hai 'dattaptaNaM care-dattaSaNAM caret' jo diyAhuA eSaNIya AhAra Adi letA hai 'NiccaM esaNAsamie-nityaM eSaNAsamitaH' tathA sadA eSaNA samiti se yuktarahatA huA 'aNe. athavA saghaLA sAvadya kAryone tyAga karIne mokSa mArganA pAlanamAM samartha purUSa mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ane ega vigere AtmAne dUSita karavAvALA dene athavA prANAtipAta vigere pApano tyAga karIne kaI paNa jIvanI sAthe manathI, vacanathI ane kAyAthI jIvananA aMta sudhI virodha na kare 12aa 'saMvuDe se mahApanne' tyahi zahAtha-'se saMvuDe mahApanne dhIre-saH savRtaH' mahAprajJaH dhIraH' meM sAdhu dhada muddhizAjI gane dhIra cha / 2 'datteSaNaM care-dattaiSaNAM gharet' bhAvAmA mAsa meSIya bhADA vigaire deya cha 'Nicca' esaNAsamie-nitya eSaNA samitaH' tathA re sahA meSA samiti yukta hine 'aNesaNaM vajjayate-Ane Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a 11 mokSasvarUpanirUpaNam 186 __ anvayArthaH- (se saMvuDhe mahApanne dhIre) saH saMvRttaH-AsrAdvAranirodhakaH, mahAprAjJaH-vipulabuddhiH, dhIra:-kSutpipAsAdiparISaharakSobhyaH. (esaNAsamie) eSaNAsamitaH san (aNesaNaM vajjayaMte) aneSaNaM-sadopamAhArAdikaM varjayan (dattesaNaM care) dattapaNAM caret-svAminA dattamepaNIyAhAraM gRhIyAt // 13 // ____TIkA--'se' sa sAdhuH 'saMbuDe' saMvRtaH-AsravadvArANAM nirodhena saMvRttaH / 'mahApanne' mahAmajJo'tizayena vidvAn, etAvatA jIvAjIvAdiviSayakajJAnavattA sUcitA bhvti| 'dhIre dhIra:-parIpahopasargAdibhirvAdhyamAnopyanAkulaH / 'esaNAsamie' eSaNAsamitaH, eSaNAyAM gaveSaNagrahaNagrAsarUpAyAM trividhAyAM samitaH san 'nicca' nityam 'aNesaNa' aneSaNam-sadoSamAhAravastrapAtrAdikam 'vajjayate' varjayan-parityajanneSa 'dattesaNaM care' dattaSaNAM caret svAminA padattame saNaM vajayaMte-aneSaNaM varjayantaH' aneSaNIya AhArako varjita karatA hai // 13 // __ anvayArtha--AsravadvAroM ko niruddha kara dene vAlA, mahAprajJa (medhAvI) aura dhIra muni, svAmI ke dvArA pradatta eSaNIya AhAra ko hI grahaNa kare, aneSaNIya AhAra kA tyAga kAratA huA sadaiva eSaNAsamiti se yukta ho // 13 // ____TIkArtha-karmAstrava ke dvAroM kA nirodha karake saMvRtta, atizaya jJAnI arthAt jIva ajIva Adi tatvoM kA jJAnA, parISahoM aura upa. sargoM ke upasthita hone para bhI kSubdha na hone bAlA sAdhu AhArAdi ke svAmI ke dvArA pradata AhAra Adi ko hI grahaNa kre| aneSaNA arthAt sadoSa AhAra vastra pAtra Adi kA varjana karatA huA eSaNA paNaM varjayantaH' bhanepAya IPii tyA 42 cha. te sAdhu muddhimAna ane vIra che. 13 anvayArtha-Asava dvArone rokavAvALA mahAprANa (medhAvI) ane dhIra munIe Apela eSaNaya AhArane ja grahaNa kare, aneSaNaya AhArane tyAga karatA thakA sadaiva eSaNA samitivALA ane 13 TIkAI-karmAstranA dvArene nidhi karIne eTale ke rokIne saMta, atizaya jJAnI arthAt jIva ajIva vigere tane jANavAvALA parISahe, ane upasargo upasthita thAya tyAre paya kSeza na pAmanArA sAdhu AhAra vigere tenA svAmI dvArA Apela hoya te ja grahaNa kare aneSa arthAta Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 sUtrakRtaGgisUtra peSaNIyamAhAraM gRhIyAditi / sa sAdhu ratizapitabuddhimAn dhIro bhavati, yaH sarvadaiva prdttmevaa''haaraadikmnvessyti| tathA-eSaNAsamitiyuktaH sarvadaivA'nepaNIyaM parityajan saMyamaparipAlane baddhaparikaro bhavatIti bhAvaH // 13 // mUlam-suyAiM ca samArabbha tamudilA ya ja kddN| tArisaM tu Na giNhejA, annapANaM susaMjae // 14 // chAyA-bhUtAni ca samArabhya, tamuddizya ca yatkRtam / tAdRzaM tu na gRhNIyAd, annaM pAnaM susaMyataH // 14 // samiti se samita ho arthAt gaveSaNA, grahaNaiSaNA aura grAsaiSaNA meM yatanAvAn ho| tAtparya yaha hai ki sAdhu samasta Asrava dAroM ko roka kara saMvara kI sAdhanA karatA hai, atyanta buddhimAn dhIra hotA hai| vaha datta (diyA huA) AhAra Adi kA hI anveSaNA karatA hai sadA aneSaNA se bacatA huA eSaNAsamiti se yukta hotA hai| saMyamapAlana meM kaTi baddha hotA hai // 13 // 'bhUyAiM ca samArama' ityAdi / zabdArtha-'bhUyAI ca samArambha-bhUtAni ca samArabhya' jo AhAra, bhUtoM kA prANiyoM kA Arambhakarake banAyAgayA hai 'taM-tam' vaha AhAra sAdhuko 'uhissA ya jakaDaM-uddizya ca yaskRtam dene ke liye kiyAgayA hai 'tArisa annapANaM-tAhazamannapAnam' aisA anna evaM pAnako 'susaMjae na giNhejjA-susaMyataH na gRhIyAt' uttama sAdhu grahaNa na kare // 14 // doSavALA AhAra vastra pAtra vigerene tyAga karatA thakA eSaNA samitithI samita thaIne arthAt gaSaNa, grahaNaSaNa ane grAsaSaNAmAM yatanAvAn thavuM. kahevAnuM tAtparya e che ke-sAdhu saghaLA asavaThArone rekIne saMvaranI sAdhanA kare che. atyaMta buddhizALI ane dhIra hoya che. te datta (bIjAe Apela) AhAra vigerenuM ja aSA -grahaNa kare che. hamezA aneSaNathI bacIne eSaNa samitithI yukta thAya che. sa yama pAlanamAM kaTibaddha thAya che. 13 'bhUyAI ca samArabbha' tyA zabdArtha--'bhUyAiM ca samArambha-bhUtAni ca samArabhya' 2 mADA2 bhUtAnA bhAra 4za manApAmAM AvyA lAya 'ta-tam' se sAdhune 'uhissA ya ja' kaDa-uddizya ca yatkRtam' uddezAne mA55 mATe taiyAra haiM DAya 'tArisaM anna pANaM-tAzamannapAnam' 24manna mane pAnane 'susaMjae na gijjA -susaMyataH na gRhIyAt uttama sAdhu ghaDA na 42 // 14 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArthabodhinI TIkA . zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 189 anvayArtha :- (bhUyAI ca samArambha) bhUtAni - pANinazca samArabhya saMrambhasamArambhArambhaiH samupatApya (taM) tam - sAdhum ( uddissA ya ja karDa) uddizya ca sAdhvarthaM yat AhArAdikaM kRtamupakalpitam (tArisaM annapAnaM) tAdRzamannapAnam (susaMjae na mijjA) susaMyataH - saMgamayatanAvAn na gRhNIyAditi ||14|| TIkA- 'bhUpAI' bhUtAni - trikAlavarttIni jIvajAtAni 'samArambha' samArabhya - saMrambhasamArambhArambhaiH paddajIvanikAyaM virAdhya, tathA 'tamuddissA ya' taM sAdhumuddizya ca 'jaM kartu' yatkRtam - sAdhvarthe yat parikalpitam - AdhAkarmikam 'susaMjae' susaMyataH - saMyamayatanAvAn 'vArisa' tAdRzam - AdhAkarmikam 'annapANaM' annapAnam 'Na givhejjA' na gRhNIyAt / evaM kRte sati-saMyamamArgo'nupAlito bhavatIti / bhUtAni paripIDaya sAdhvarSa vA kRtaM yadannapAnAdikam tanna gRhNIyAt iti bhAvaH // 14 // anvayArtha -- jo AhAra Adi prANiyoM kA AraMbha samAraMbha karake yA unako paritApa pahuMcA kara taiyAra kiyA gayA hai athavA jo sAdhu ko uddezya karake banAyA gayA hai, usa annapAnI Adi ko saMyamavAn sAdhu grahaNa na kare ||14|| TIkArtha - - trikAla meM vidyamAna rahane ke kAraNa jIva ko bhUta kahate haiM / una bhUtoM kA AraMbha samAraMbha karake arthAt SaTkAya ke jIvoM kI virAdhanA karake tathA sAdhu ko uddezya karake jo banAyA gayA ho, usa AhArAdi ko saMyamavAn sAdhu aMgIkAra na kare | aisA karane se hI saMyamamArga kA pAlana hotA hai / Azaya yaha hai ki sAdhu ke lie chahakAya ke jIvoM kI virodhanA anvayA --je AhAra vigere prANiyAneA AraMbha samAraMbha karIne athavA temane pIDA paheAMcADIne taiyAra karavAmAM Avye hAya athavA je AhAra sAdhune uddezIne manAvela hAya evA annapa NIne sacamI sAdhue grahaNa na karavA 514mA TIkA--traNe kALamAM vidyamAna rahevAnA kAraNe jIvane bhUta kahevAmAM Ave che, te bhUtanA AraMbha samArabha karIne arthAt SaTkAyanA jIvAnI virAdhanA karIne tathA sAdhune uddezIne je AhAra vigere khatAvela hAya te AhAra vigerene saMyamavAn sAdhu svIkAra na kare tema karavAthI ja sacama mAnuM pAlana thAya che. kahevAnA bhAzaya e che ke--sAdhunA mATe cha kAyanA jIvAnI virA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 sUtrakRtAstra mUlam-pUIkara ne sarvijA, esa dhamme vusiiso| jaM kiMciM abhikakhejjA, saMvyaso ta ne kaippae // 15 // chAyA-pUtikarma na seveta, eSa dharmoM vRSimataH / yatkiJcidabhikAkSet, sarvazastanna kalpate // 15 // anvayArthaH-(pUI kammana se vijjA) pUtikarma-kenA'pi AdhArmikAdyazuddhAhAreNa saMpRktamAhArAdikaM na seveta-na bhujIta (busImayo esa dhamme) vRSi karake jo AhAra pAnI Adi taiyAra kiyA gayA ho usako sAdhu grahaNa na kare // 14 // 'pUIkammaM na levijjA' ityAdi / __zabdArtha-'pUIkammaM na sevijjA-pUtikarma na seveta' jo AhAra AdhAkarmI AhAra ke eka kaNase bhI yukta ho sAdhu usakA sevana na kare. 'vusImao esa dhamme-saMyamadanaH eSadharma' zuddha saMyama pAlana karane vAle sAdhukA yahI dharma hai 'ja kiMci abhikaMkhejjA-yatkiMcit abhikakSit zuddha AhAra meM bhI yadi azuddhikI AzaMkA ho jAya to 'savvaso taM na kapae-harvazaH tanna kalpate' vaha AhAra bhI sAdhuko grahaNa karane yogya nahIM hai / 15 // * abAyartha--lAdhu pUtikarma AhAra kA arthAt jisa AhAra meM AdhAzI kA thoDA sA bhI aMza (sitha mAna milA huA ho, sevana dhanA karIne je AhAra paNa vigere taiyAra karavAmAM Avela hoya tene sAdhu grahaNa na kare 14 'pUrdakammaM na sevijjA' tyA Avt--pUIkammaM na sevijjA-pUtikarma na seveta' 2 mADA2 mAthA. kamI AhAranA eka kaNathI paNa yukta hoya tevA AhAranuM sevana karavuM nana 'vusImao esa dhamme-saMyamavataH eSa dharmaH' zuddha sayabhanu pAlana 421 // pANA saadhune| me dhama che. 'jakiMci abhikaMkhenjA-yat kiJcit abhikakSit' zuddha mADAmA 5 namazuddha pAnI maash| 24 Aya to 'savvaso taM na kappae-sarvazaH tanna kalpate' te mAhA2 59 sAdhune praDa 423 // gya nathI. 15 anvayArtha-sAdhue pUtikarma AhArane arthAt je AhAramAM AdhAkamine cheDe aMza paNa (siyamAtra) maLela hoya tenuM sevana karavuM nahIM A Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAvodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 191 mata:-saMyamavata eSa dharmaH kathitaH (jakiMci abhikakhejjA) yat kizcidami. phAikSeta zuddhe'pyAhAre yadi zaGkA bhavet tadA-(savvaso taM na kappae) sarvazaH sarvamapi tadAhArAdikaM na kalpate-grahItu no kalpate iti // 15 // ____TIkA-'paIkamma' pUtikarma-AdhArmikAhArasyAvayavenA'pi spRSTaM yadAhArAdikam tatpUtikarma kathyate / tat 'na sevijjA' na seveta tAdRzamAhAraM na svIkuryAt / 'vuptImao' vRSimata:-saMyamavataH 'esa dhamma' eSa dharma:-eSa evAcAraH sAdhUnAm eSA vA rItiH saMyamavatAm, yat pUtikarma na sevanIyam iti / 'jakiMci abhikaMkhejjA' yatkizcidabhikAkSet / yadi zuddhAhAre'pi-azuddhe. zaGkAbhavet tadA-'savyaso taM na kappae' sarvazastanna karapate zaGkitamapi AhArAdikaM na gRhnniiyaaditi| AdhArmikAhArasyAMzenA'pi yuktamAhArAdikaM sAdhuna gRhNIyAt tayA-aGkitamapi naiva svIkuryAdityAcAraH sAdhUnAmiti bhAvaH // 15 // na kre| yaha saMyamavAn sAdhu kA dharma hai| isake atirikta jisa AhAra meM zaMkA ho, vaha bhI sarvathA grahaNa karane yogya nahIM hai // 15 // TIkArtha--adhArmika AhAra kA eka lIza bhI jisameM milA ho vaha pUrtikarma kahalAtA hai| sAdhu aise AhAra ko svIkAra na kare / saMyamiyoM kA yahI dharma hai, yahI AcAra hai aura yahI rIta hai ki ve pUrtikarma kA sevana na kreN| kadAcit AhAra zuddha ho parantu usameM azuddha hone kI zaMkA ho to usako bhI grahaNa karanA sarvathA nahIM klptaa| isa prakAra zaMkita AhAra ko bhI grahaNa na kre| __ abhiprAya yaha hai ki AdhAkarmika AhAra ke eka aMza se bhI saMyamavALo sAdhune dharma che. A sivAya je aharamAM zaMkA hoya te AhAra paNa grahaNa karavA yogya nathI. 15 TIkAtha-AdhArmika AhArane eka sItha (aMza) paNa jemAM maLela hoya te pratikarma kahevAya che. sAdhue e Aha 2 grahaNa kare nahIM, saMyamIne eja dharma che. eja AcAra che, ane eja rIta che, ke, teo pUti karmanuM sevana kare nahIM. kadAca AhAra zuddha hoya, paraMtu temAM azuddha paNanI zaMkA hoya te tene grahaNa karavuM paNa sarvathA ka9patuM nathI. A rIte zaMkita AhArane paNa grahaNa na kara. kahevAne abhiprAya e che ke-AdhAkamI AhAranA eka aMzathI Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 mUlam haNataM NANujANejjA, Ayagule jiidie / - ThANAI saMti saDDINaM, gAmesu nagaresu vA // 16 // chAyA--dhanantaM nAnujAnIyAd, Atmagupto jitendriyaH / sUtrakRtAGgasUtre sthAnAni santi zraddhAvatAM grAmeSu nagareSu vA // 16 // :-- anvayArthaH -- (saDI) zraddhAvatAm (gAme vA ) grAmeSu nagareSu vA (ThANAI saMti) sthAnAni santi zraddhAvatAM nivAsasthAnAni bahUni santi tatra - (Ayagutte yukta AhAra ko sAdhu grahaNa na kare tathA saMdigdha arthAt yaha zuddha hai yA azuddha, isa prakAra kI zaMkA se yukta AhAra ko bhI grahaNa na kare | yaha sAdhuoM kA AcAra hai / / 15 / / 'haNataM NANujANejjA' ityAdi / -- zabdArtha - - ' sar3INaM zraddhAvatAM dharmameM zraddhA rakhane vAle 'gAmesu nagare vA grAmeSu nagareSu vA' gAmoM meM athavA nagaroM meM 'ThANANi saMti - sthAnAni santi' sAdhuoM kA nivAsa hotA hai 'Ayagutte jiidieAtmaguptaH jitendriyaH' ataH Atmagupta jitendriya sAdhu 'haNataM NANu jANe jjA-nantaM nAnujAnIyAt' jIvahiMsA karane vAle ko bhalA na jAne // 16 // anvayArtha - dharma meM zraddhA rakhane vAle gRhasthoM ke grAmoM meM aura nagaroM meM aise sthAna hote haiM, jahAM sAdhu Thaharate haiM / (vaha koI jIva yukta AhArane sAdhue grahaNu na karaveA, tathA saMdigdha arthAt A zuddha che, athavA azuddha che, AvA prakAranI zakA vALA AhArane paNu grahaNa karavA nahI' A pramANe sAdhuenA AcAra che. 1pappA 'haNaMta NANujANejjA' tyAhi zabdArtha - - 'saDDhINaM - zraddhAvata ' dharmamAM zraddhA zajavAvAjA 'gAmesu nagare vA grAmeSu nagareSu vA' gAbhAbhAM athavA nagarobhAM 'ThANANi saMti sthAnAni santi' sAdhuyAnA nivAsa thAya che 'Ayamutte jiidie- Atmagupta jitendriyaH' tethI a'tsagupta bhane chatendriya mev| sAdhu 'haNataM NANujANejjA - nantaM nAnujAnIyAt' lavaddhisA 42vAvAjAne anubhati na mAye // 16 // anvayAya--dhama mAM zraddhA rAkhavAvALA gRhasthAnA gAmeAmAM ane nagarAmAM evA sthAne hAya che, ke jyAM sAdhue rahI zake che. (tyAM phAI jIva Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 193 jiidie ) AtmaguptaH, AtmanA - manovAkkAyarUpeNa guptaH jitendriyaH- vazyendriyaH (haNataM NANujANejjA) dhanantaM - jIvavirAdhanAkAriNaM nAnujAnIyAt sAvadhAnuSThAnaM nAnumodayediti // 16 // TIkA -- 'saDrI' zraddhAvatAM dharmaviSayaka vicikitsArahitAnAm, 'gAmesu nagaresuvA ' grAmeSu nagareSu vA 'ThANAI' sthAnAni 'saMti' santi, tatra grAmAdau kazcit zraddhAluH dharmazraddhayA yadi jIvavadhaprayojakamArambhasaMpAdanIyaM pakhananAdi mandiramUrtinirmANAdikaM kAryaM kuryAt, tathA sAdhumupasRsya pRcche bhagavan ! madIyamidaM karma dharmajanakaM na vA ? tadAgrahAttadbhayAdvA 'haNaMtaM' jantaM prANijAtaM sa sAdhuH 'NANu nANejjA' nAnujAnIyAda- dhananta nAnumodeva / kathaMbhUtaH sAdhurnAnumodeva, tatrAha - 'Ayagute' AtmaguptA san AtmanA - manovAkkAyarUpeNa guptaH, ityAtmaguptaH 1 tathA - 'jiiMdie' jisendriyaH- vazIkRtendriyaH sAvadhaM karmAnuSThAnaM nAnumodeta jIva hiMsA kare to ) AtmA ko gopana karane vAlA tathA jitendriya sAdhu jIva kI virAdhanA karane vAle kA anumodana na kare ||16|| TIkArtha -- apane dharma meM zraddhA rakhane vAle gRhastha janoM ke grAmoM tathA nagaroM meM sthAna bane hote haiM / yahA~ koI kUpa, sarovara Adi kA jisameM jIvahiMsA avazyaMbhAvinI hai, nirmANa karanA cAhe aura sAdhu ke samIpa Akara pUche- bhagavan ! merA yaha kArya dharmajanaka hai yA nahIM ? usa samaya usake Agraha se athavA bhaya se prANiyoM kI hiMsA karane vAle usa gRhastha kI anumodanA na kare / kisa prakAra kA sAdhu anumodana na kare, isa viSaya meM kahate haiM- jo lAdhu mana vacana aura kAya se gupta hai aura apanI indriyoM ko jIta cukA hai, aisA sAdhu sAvaya kArya kI anumodanA na kare / hiMsA kare te) mAtmAnuM gepa karavAvALA tathA jItendriya sAdhue jIvanI virAdhanA karavAvALAnI anumAinA karavI nahI. 516 / / TIkA-peAtAnA dharmomAM zraddhA rAkhavAvALA gRhastha janAnA gAma zAne ngre|bhaaN sthAna anesA hoya che. tyAM avo, vAva, sarovara, vishere ke jemAM jIvava u'sA avazya thavAnI che, tevA vAvavA vigere manAva vAnI icchAthI sAdhunI pAse AvIne pUche ke-he bhagan ! mArU A kAya dharma janaka che ke nahI ? te vakhate tenA AgrahathI athavA bhayathI prANi ceAnI hiMsA karavAvALA te gRhasthanu' anumedana karavu nahI' kaeNvA prakAranA sAdhue anumAdana na karavu, A viSayamAM sUtrAra kahe che ke-je sAdhu, ane kAyathI gupta che, ane je peAtAnI IndriyAne jItI cUkelA che evA sAdhue sAvadya kAryonI anumedanA ravI nahIM vathana, su0 25 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti / grAmAdau mAyo vAhulyena zraddhAzIlAnAM nivAsasthAnaM bhavati, tatra yadi dharma zraddhAlu dharmayuddhathA hiMsAmayaM kArya kuryAta-pavana sAdhu pRcched yanmadIyamidaM kArya zobhanaM na vA ? tadA''tmagupto jitendriyaH sAdhu stAdRze sAvakArye'numati naiva dadyAditi bhAvaH // 16 // . sAdhuH sArayakArye'numati na dadyAdetadvipaye sutrakAra AhamUlam-tahA giraM samArambha, asthi pugaNaM ti No vae / ahavA Natthi puNNaM ti, eMvameyaM mahaayaM // 17 // chAyA--tathAgiraM samArabhya, amti puNyamiti no vadeta / ___athavA nAstipuNya mityenmahAbhayam / / 17 / / grAma Adi meM prAyaH zraddhAlu janoM ke sthAna hote haiM, jahAM sAdhu Thahara jAte haiN| aise sthAnoM meM agara koI dharma zraddhAlu dharma budi se hiMsAmaya kArya kare aura sAdhu se pUche ki merA yaha kArya acchA hai yA nahIM ? to Atmagupta evaM jitendriya sAdhu usa sAvadya kArya meM anumati pradAna na kare // 16 // sAdhu sAvadha kArya meM anumati na de, isa viSaya meM sUtrakAra karate haiM-tahA gira samArambha' ityaadi| zabdArtha-tahA gira samArambha-tathA gira samArabhya' uma prakArakI vANI sunakara 'asthi puNNaMti No vae-asti puNyamiti no vadet' puNya hai aisA na kahe 'ahavA tyi puSNani-athavA nAsti puNpamiti' athavA puNya nahIM hai isa prakAra kA kadhana bhI 'evameyaM mahAbhayaM-ekametanmahAlayam' yaha kahanA bhI mahAt bhaya janaka hai // 17 // grAma vigeremAM prA. zraddhALuM manuSyano nivAsa hoya che, ke jyAM sAdhu rahI jAya che. evA sthAnamAM athavA je keI dharma zraddhA dharmabuddhithI hiMsAmaya kArya kare ane sAdhune pUche ke-mArUM A kArya sAruM che ke nahIM? te Atmagupta ane jItendriya evA sAdhue te sAvadha kAryamAM anumati ApavI nahIM. 1dA * sAdhu sAvadha kAryamAM anumati na de, A viSayamAM sUtrakAra kahe che haiM-tahA gira samArambha' tyA Awaa--'tahA gira samArabha-tathA giraM samArabhya' mevA 2nI alll zrAmagIra 'atthi puNNaMti No vae-asti puNyamiti no vadet' dhuzya thAya che. tama na . 'ahavA Natthi puNNaMti-athavA nAsti puNyamiti' eya nayA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam ___ anvayArtha:--(tahA giraM samArA) tathA gira samArabhya-matkRtakUpakhananAdau puNyamasti naveti vAkyaM zrutvA (asthi puNNaM ti No vae) asti puNyamityevaM vAkya no vadet (ahavA) athavA (natthi puNNati) nAsti puNyamityapi (evameyaM mahanmayaM) evametadapi mahadbhayam-mahadaniSTakArakam ato na vadediti // 17 // ___TIkA kenacitsApadyakUparakhananAdi karmaNi pravRttena kimasmadanuSThIyamAnakarmaNi bhaviSyati puNyamapuNya veti pRSTho muniH 'tahA' tathAvidhAM giraM-vacanam 'samArabbha' samArabhya-zrutvA 'asti bhavadanuSThitakarmaNi 'puNNa ti' puNyamiti 'yo vae' no vadet 'ahavA' athavA 'natthi' nAsti 'puNNa ti' puNyamiti vA no vadet 'evareyaM' evametadapi-ubhayathA'pi 'mahabhayaM' mahadbhayamitimatvA doSa kAraNaM sAvadhakarmA'nuSThAnaM pareNA'pi kriyamANaM nAnumanyeteti / yadi kUpAdi___anvayArtha--kuMA khodane meM puNya hai athavA nahIM isa prakAra ke, vAkya ko sunakara sAdhu 'puNya hai' aisA na kahe, aura puNya nahIM hai aisA kahanA bhI mahAbhayakArI hai-atyanta aniSTakara hai, ataeva aisAbhI na kahe // 17 // TIkArtha- kUpa khanana Adi sAvaMdya karma meM lagA huA koI gRhastha, muni se pUche-hamAre dvArA kiye jA rahe isa kArya se puNya hogA yA pApa hogA? isa prakAra ke vacana arthAt prazna ko sunakara 'Apako isa kArya se puNya hogA' aisA na kahe aura 'puNya nahIM hogA aisA bhI na kahe, isa prakAra donoM prakAra se mahAn bhaya jAna kara dUsare ke dvArA thatu 'sevA prA2nu 4thana 5 'evameyaM mahAbhaya-evam etanmahAbhayam' mahAya. janaka che. 17 ___manvayA - mahAbhA puzya cha, athavA nathI ? mAprAranA; vAkyane sAMbhaLIne sAdhue "puNya che tema na kahevuM. ane "puNya nathI tema kahevuM te paNa bhayakArI che. arthAt atyaMta aniSTa karI che tethI tema paNuM kahevuM na joIe 1chA 'TIkAI-pha da vigere sAvadya kAmamAM pravRtta thayele keIjhahara munine pUche ke-mArA dvArA karavAmAM AvatA A kAryathI puNya thaze ? ke . pApa thaze? AvA prakAranA vacana arthAt prazna sAMbhaLIne "Apane A kAryathI puNya thaze tema kahevuM nahIM. temaja "puSya nahIM thAya tema paNa kahevuM nahI, Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrahaMtAgo khananakAryapravRttaH kazcitsAdhu pRcchet atra puNyamasti apuNyaveti / tatra sAdhuH puNyamastIti na vadeva, nA'pi nAsti puNya mityevaM yA badeva, yato hi-ubhayadhA'pi vidheniSedhasya vA kathanaM mahato bhayasya kAraNamiti sAraH // 17 // tAdRzaM kUpakhananAdikArya kimiti sAdhu numanyeta, tatrAha mUtrakAra:mUlam-dANahayA ya je pANA, helmati tasathAvarA / tesiM sArakakhaNaTAe tamhA asthIti No vae // 18 // chAyA-dAnArthAya ca ye pANAH, hanyante trasasthAvarAH / tepAM saMrakSaNArthAya, tasmAdastIti no vadeva // 18 // kiye jAne vAle dopoM ke kAraNabhUta lAmaca karma ke anuSThAna kA anu modana na kre| sAra yaha hai ki kUpa Adi khodane meM pravRtta koI puruSa sAdhu se prazna kare-isa kArya meM puNya hai yA pApa hai ? to lAdhu 'puNya hai aisA bhI na kahe aura 'pApa hai' aisA bhI na khe| kyoMki vidhAna karanA aura niSedha karanA, donoM hI sahAn bhaya ke kAraNa hai // 17 // 'dANahayA' ityaadi| zabdArthe --'dANA -dAlArthAya' annadAna athavA jaladAna dene ke liye 'je talathAvarA pANA maMti-re asalyAvarAH prANA: hanyante' jo asa aura sthAvara prANI mAre jAte haiM 'tesiM sArakhaNavAe-teSAM saMrakSaNArthAya una jIvoM kI rakSA karane ke liye 'althIti no vae-asti iti no yadet' puNya hotA hai aisA na kahe // 18 // A rIte banne prakArathI ahAn bhaya samajIne bIjAnA dvArA karavAmAM AvanArA denA kAraNabhUta sAvadha karmanA anuSThAnatu anumodana na kare ! kahevAne sAra e che ke-pha vigere davAmAM pravRtta thayela keI puruSa sAdhune pUche ke-A kAryamAM pUNya che ke pApa che? te sAdhue "puNya cha tabha 55 yu nahI. mane 'pA5 che, tema 55 pu naDI, bha, vidhAna karavuM ane niSedha kare e banne mahAna jyanA kAraNarUpa che. 17 'dANaTThayA' ityAdi zahAtha-'dANaTTayA-dAnArthAya' mahAna athavA hAna 251! bhATa 'je tasathAvarA pANA hammaMti-ye trasasthAvarA. prANAH inyante' 2 sa sthAvara prAyo bhA2pAmA mAve che. 'si' sArakhaNadvAe-veSAM sarakSaNArthAya' se chavAnI rakSA 4211 bhATe 'atyati no vae-asti iti no vat' pusya thAya che tema na kahevuM. 18 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 197 ___ anvayArtha:-(dANahayA) dAnArthamanadAnAya jaladAnAya vA annagaladAnamuTizyetyarthaH (je tasathAvarA gaNA hammati) ye prasasthAvarAH prANA:-jIvA. inyante-vyApAdhate (tesiM sArakakhaNahAe) teSAM sasthAvarANAM saMrakSaNArthAyarakSAnimittam (patthIti no vae) asti puNyaM bhavataH kUpakhananAdikArye iti no vadeva jitendriyaH sAdhuriti // 18 // TIkA-annadAnaM pacanapAcanAdikayA kriyayA bhavati, jaladAnaM ca kUpakhananAdikayA kriyayA bhavatIti 'dANaTTayA' dAnArthAya-tahAnatimittam 'je' ye 'tasathAvarA' prasasthAvarAH 'pANA:' pANinaH 'hammati' hanyante 'tesiM' yepAmupamardanenAnnAdikaM niSpAditaM bhavati teSAm 'sArakkhaNahAe' rakSaNanimittam asthI ti No vae' asti-puNyamastIti no vadet Atmagupto jitendriyaH sAdhuH no vadedasti puNyamiti bhAvaH // 18 // mUlam-jali ta uvakapaMti, annapANaM tahAvihaM / tesiM lAsaMtarAyati, tanhA sthiti ko vaie // 19 // anvayArtha-annadAla yA jaladAla ke lie basa aura sthAvara prANiyoM kA ghAta kiyA jAtA hai, unakI rakSAke lie 'puNya hai' aisA nahIM kahanA cAhie // 18 // ___ TIkArtha-pacana pAcana bhAdi kriyA karake athavA kU rakhanana Adi kriyA karake dAna ke lie jina basa aura sthAyara prANiyoM kA ghAta kiyA jAtA hai, unake saMrakSaNa ke lie 'puNya hai| aisA na khe| lArAMza yaha hai ki jilendriya sAdhu 'puNya hai' aisA na kahe / puNya kA vidhAna karane se basa sthAvara jIvoM kI virAdhanA kA bhAgI bananA par3atA hai // 18 // avayArtha--annadAna athavA jaLadAna mATe trasa ane sthAvara jIne ghAta karavAmAM Ave che tenI rakSA mATe "puNya che tema kahevuM na joIe 18 TIkArtha--pacana pAcana vigere kriyAo karIne athavA kR dave vigere kriyA karIne dAnane mATe je trasa ane sthAvara prANine ghAta karavAmAM Ave che, temanA rakSaNa mATe "puNya che' tema na kahevuM vAnI sA cha hai--chatendriya sAdhu 'puNya cha na 4, kAraNa ke puNyanuM vidhAna karavAthI basa ane sthAvara jInI virAdhanAnA bhAgIdAra banavuM paDe che, 18 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 sUtrakRtAGgasUtre chAyA-yeSAM tadupakalpayanti, annapAna tathAvidham / tepAM lAbhAntarAya iti, tasmAnnAstIti no vadet / / 19 // anvayArthaH ---(jesi taM) yeSAM mANinAM kRte tat (tahAvihaM annapANaM uvakapaMti) tathAvidhamannapAnadi upakalpayanti-niSpAdayanti (tesiM lAmaMtarAyaMti) teSAM lAbhAntarAyo vighno bhavet (tamhA) tasmAt kAraNAt (nasthiti no vae) nAsti puNyamityapi no vadediti / 19 // ____TokA-yadi puNyamastIti kathane pApaM bhavati, tadA nAsti puNyamityeva brUyAt iti vaktavye niSedhapakSamapi pratiSedhayati 'jesi taM' yeSAM tat 'tahAviha" _ 'jesiM taM upakappaMti' ityAdi / zabdArtha-'jesiM taM-yeSAM tat jina prANiyoM ko dAna dene ke liye 'tahAvihaM annapANaM uvakappaMti-tathAvidhaM anapAnaM upakalpayanti' usa prakAra kA annapAna taiyAra kiyA jAtA hai 'tesiM lAmAMtarAyaMti-terSA lAbhAntarAya iti' unake lAbha meM antarAya na ho 'tamhA-tasmAt' isa. liye 'nasthitti jo vae-nAstIti no vadet' puNya nahIM hai aisAbhI na kahe // 19 // - anvayArtha-jina prANiyoM ke lie yaha prANighAta pUrvaka annapAnI ve gRhastha taiyAra karate haiM, unako lAbhAnnarAya hogA, isa kAraNa se puNya nahIM hai aisA bhI na kahe / / 19 / TIkArtha-yadi 'puNya hai' aisA kahane meM pAe hotA hai to puNya nahIM hai| aisI kaha denA caahie| aisA vaktavya upasthita hone para niSedhapakSa 'jesi ta uvajhappa'ti' tyA __wati---'jesi ta-yepA tat' 2 prAliyAne hAna bhaa5| bhATa 'tahAviha annapAna ubakappati-tathAvidha annapAna upakalpayanti' mevA 2k masa pAna tayAra 42vAmAM Ave che. 'desi lAbhAntarAyati-tepAM lAbhAntarAya iti' tayAnA sAsamA taya-vina 35 na thAya 'tamhA-tasmAta' te bhATa 'nasthitti no vae nAstIti no vadet' 59ya nadhI menu 55 na hetu // 16 // anvayArtha-je prANi mATe prANI ghAta pUrvaka annapANI te gRhastha taiyAra kare che. temane lAbhAntarAya thAya te kAraNe "puNya nathI' e pramANe paNa kahevuM nahIM 1lA TIkAI- "puya che tema kahevAthI pApa thatuM hoya te "puNya nathI" tema kahevuM joIe A pramANenuM kathana upasthita thatAM niSedhaka pakSane paNa Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam tathAvidham 'annapANaM' annapAnaM dharmabuddhayA 'upakappaMti' upakalpayanti-niSpA dayanti / tatra niSedhakaraNam 'tersi' tepAmAhArapAnArthinAM jIvAnAM tAdRzAnna pAnAghalAmo bhavet tadabhAvena te duHkhino bhavanti tena tepAm 'lAbhatarAyati' lAbhAntarAya iti, lAbhe vighnaH syAt 'tamhA' tasmAt kUpakhananAdi karmANi 'gasthi tti' nAstIti 'no vae' no vadeva puNyaM nAstItyapi no vadediti // 12 // - upasaMharannAha-'je ya dANaM pasaMsati' ityAdi / mUlam-je ye dANaM pasaMsaMti, vahAmicchati pANiNaM / je ya meM paMDisehaMti, vitticcheyaM karoti te // 20 // chAyA-ye ca dAnaM prazaMsanti, va dhamicchanti mANinAm / ye ca taM pratiSedhanti, vRtticchedaM kurvanti te // 20 // kA bhI niSedha karate haiM-jina prANiyoM ke lie yaha jIvopamardana Adi doSoM se dUSita annapAnI dharmavuddhi se banAyA gayA hai, niSedha karane se usako usakI prApti nahIM hogI, unake lAbha meM vighna upasthita hogA ataeva 'puNya nahI hai' aisA bhI nahIM kahanA cAhie / 19 // - upasaMhAra karate hue zAstrakAra kahate haiM-je yadANaM pasasaMti' ityaadi| zabdArtha-'je ya dANaM pasaMsaMti-ye ca dAnaM prazaMsanti' jo dAna kI prazaMsA karate haiM vahamicchati pANiNaM-vadhamicchanti prANinAm' ve prANiyoM ke vadhakI icchA karate haiM 'je ya gaM paDisehaMti-ye ca taM pratiSedhanti' aura jo dAnakA niSedha karatA hai 'te vitticcheyaM kareMti-te vRtticchedaM kurvanti' ve anyakI jIvikA kA chedana karate haiM // 20 // niSedha karatAM sUtrakAra kahe che ke-je prANiene mATe te jIvonA upamadana vigere dethI doSavALA annapANa dharma buddhithI banAvavAmAM Avela che, tene niSedha karavAthI teone te anna pANInI prApti thaze nahIM tenA lAbhamAM vinA AvI jaze. tethIja "puNya nathI' tema paNa kahevuM na joIe. 19 upahAra 42di 2 49 cha -'je ya dANa pasaMsati' tyAla zA--'je ya dANaM pasaMsati-ye ca dAna prazasanti' yA hAnanI prazasA 42 cha 'vahamicchaMti pANiNaM-vadhamicchanti prANinAm' tayaprAli yo| dhanI 42ch| 42 cha. :'je ya NaM paDisehati-ye ca ta pratiSedhanti' mana yo hAnA niSedha 42 cha 'te vitticcheya kara ti-te vRtticcheda kurvanti' tamA bIjAonI AjIvikAnuM chedana kare che. 20 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 satrahatAsa anvayArtha :---- 'je va dANaM evaM saMti' ye ca dAnam-Ana maladAna bahanAmapakArIti kRtvA prazaMsanti- zlAghante (bahamicchati pANiNaM) te pANinA-jIvAnAM cadhaM- mANAtipAtamicchanti (je ya NaM paDisehani) ye ca tAdRzaM dAnAdikaM pratiSe dhanti-niSedhayanti (ne vitincheyaM kare ti) te pANinAM ticcheda lAmAntarAya kurvantIti // 20 // TIkA-'je ya' ye ca puruSAH 'dANa' dAnapAnapAnAdInAm 'pasaMsaMti' prazaMsanti-prazaMSAM kurvanti, se 'pANiNaM' prANinAma 'padagicchati' vadhamicchanti, yatastAdRzapacanapAcanAdikayA kriyA samutpadya gAnasya dAnamya paannaatipaatmntraa'nupptteH| je ca' ye ca '' khalu tAdRzaM dAnam 'paDi se haMti' pratiSedhanti / te tAdRzamANinAs 'vitticche' vRtticchedanam-lAbhAntarAyam 'yati' kurvanti / / ____anvayArtha-jo usa dAna kI prazaMsA karate haiM, ve prANiyoM ke vadha kI icchA thA samarthana karate haiM aura jo urA dAna kA niSedha karate haiM, ve prANiyoM kI jIvikA kA uccheda karate haiM arthAt unake AhAra pAnI meM antarAya DAlate haiM // 20 // TIkArtha--jo puruSa anna pAlI ke usa dAnakI prazaMsA karate haiM, ve prANiyoM ke vadha kI icchA karate haiM, kyoMki pacana pAcana Adi kriyA karake taiyAra kiyA gayA vaha AhAra hiMsA ke binA nahIM sktaa| isa prakAra usa dAna kI prazaMsA karane se prANiyoM kI virAdhanA kI 'bhI prakArAntara de prazaMsA ho hI jAtI hai, aura jo ula dAna kA prati Sedha karate haiM, ve una prANiyoM kI AjIcikA meM vighna upasthita karate haiM, jo usa dAna para jIvita haiM |atev jisa karma meM puNya aura pApa manvayArtha --2me me AnanI prazasA 43 che. tamA prAriyAnA vadhanI IcchA athavA samarthana kare che. ane jeo dAnane niSedha kare che, teo prANinI AjIvikAmA vina kare che. arthAt temanA AhAra pANImAM atarAya kare che. 20 TIkArtha--jeo anna pANInA te dAnanI prazaMsA kare che, teo prANicenA vadhanI IcchA kare che, kemake pacana, pAcana vigere kriyA karIne taiyAra karavAmAM Avela te AhAra hiMsA thayA vinA thaI zakato nathI teja rIte te dAnanI prazaMsA karavAthI prANinI virAdhanA (hiMsA)nI paNa prakArAntarathI prazaMsA thaI ja jAya che ane je te dAnane niSedha karavAmAM Ave to, teo evA prANionI AjIvikAmAM vijJa rUpa thAya che, ke jeo te dAna Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 'ayaM karuNAdAnAbhayadAnaviSayako niSedho na vijJeyaH, tayoH zAstre vidheyatvena pratipAdanAditi // 20 // tarhi kiM karttavyaM tamAhamUlam dehao vi te Na bhAsaMti, asthi vA tthi vA punno| AyaM rathassa heccoM NaM, nivvANaM pAuNati te||21|| chAyA-dvidhA'pi te na bhASante, asti vA nAsti vA punaH / AyaM hi rajaso hitvA, nirvANaM prApnuvanti te // 21 // anvayArthaH-(te duio vi asthi vA natyi vA puNo Na bhAsaM ta) te sAdhaka: dvidhApi asti puNyaM nAsti vA puNyaM puna ne bhASante kintu (rayassa)- rajasaH karmaNaH (AyaM heccA) AyaM lAbhaM hitvA-maunena tyaktvA (te nivvANaM pAuNaMti) te anavadyabhASiNaH nirvANaM-mokSaM prApnuvantIti // 21 // kA sammizraNa ho, usakA na vidhAna karanA ucita hai aura na niSedha hI karanA // 20 // ___ to sAdhu ko kyA karanA cAhie ? so kahate haiM-'duhao vi te. Na bhAsaMti' ityaadi| zabdArtha-'te duhao vi atthi vA nasthi vA puNo Na bhAsaMti-te vidhApi asti yA nAsti vA punaH na bhASante' sAdhu, ukta dAna se puNya hotA hai athavA nahIM hotA hai isa prakAra donoM bAteM nahIM kahate haiM 'rayassa-rajasa' karmakA 'AyaM heccA-AyaM hitvA' AnA ko choDa karate nivvANaM pAuNaMti-te nirvANaM prApnuvanti' ve mokSako prApta karate haiN|||21|| anvayArtha-aisI paristhiti meM sAdhu puNya hai athavA puNya nahIM para jIvata hoya, tethI je karmamAM puNya ane pApanuM saMmizraNa hoya tenuM vidhAna karavuM te gya nathI. temaja niSedha kare te paNa cogya nathIja para to sAdhu zu. 427 name 1 te bhATa 43 cha 4-'duhavo viNa bhAsaMti' 'tyAdi --'te duhao vi asthi vA natthi vA puNo Na bhAsaMti-te dvidhAdi asti vA nAsti vA punaH na bhASante' sAdhu hAna 42vAthI puzya thAya cha, athavA nathI thatuM A pramANenI banne prakAranI vAta kahevI na joIe. " -rajasaH' manA 'Aya heccA-Aya hitvA' gAvAna ch|an te nivvANa pAnaNati-te nirvANaM prApnuvanti tasA bhAkSane prAta 42 cha. // 21 // anvayArtha--evI paristhitimAM sAdhue puNya che, athavA purya nathI sU0 26 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 sUtrakRtAce ____TIkA-'te duio vi' te-sAdhavaH dvidhA'pi-vidhiniSedhavAkyarUpamubhayamapi 'Na bhAsaMti' na bhApante, 'asthi vA' asti yA puNyam, 'natthi vA nAsti vA puNyamiti na bhApate te sAdhavaH, 'puNo' punazca tathAvidhobhayamakArakamASaNe 'rayassa' rajasaH-pApasna 'Aya' Ayam-Agamana kAraNam 'hecA' hitvA-apanIya 'te' te-anavadyabhASaNakArI mahApuruSAH 'nivyANaM' mokSam-niratizayamukhAtmakamazeSakarmakSayarUpam 'pAuNati' prApnuvantIti // 21 // mUlam-nivANaM paramaM buddhA, NakhattANaM va cNdimaa| tamhA sayA jae daMte, nivANa saMdhaie muMgI // 22 // chAyA-nirvANaM paramaM buddhAH, nakSatreviva cndrmaaH| tasmAtsadA yato dAnto, nirvANaM sAdhayenmuniH / / 22 / / hai, yaha donoM bAte nahIM khte| ve karma ke Azrava ko tyAga kara mauna dhAraNa karake-mokSa prApta karate haiM // 21 // TIkArtha-dAna kI vidhi rUpa yA niSedha rUpa yaha donoM pAte sAdhu nahIM kahate haiN| sAdhu 'puNya hai' agara 'puNya nahIM hai' aisA na kahe hiMsA janita dAna kA vidhAna karane meM evaM niSedha karane meM bhI doSa lagatA hai| mataeva use donoM meM se eka bAta bhI nahIM karanI caahie| daradarzI sAdhu ko aise avasara para mauna kAhI Azraya lenA caahie| isa prakAra donoM prakAra se nahIM bolane para pApa ke kAraNa kA tyAga kara mahApuruSa nirvANa ko arthAt sarvottama sukhamaya aura samasta karmoM ke kSayasvarUpa mokSa ko prApta karate haiN|21|| 'e bane vAta kahevI na joIe. teo karmanA Asrava tyAga karIne mAna dhAraNa karIne mokSa prApta kare che. gharanA ' TIkAtha-dAnanI vidhi rU5 athavA niSedha rUpa e rIte banne prakAranI jAte sAdhu kahetA nathI. teo "puNya che athavA puraya thatuM nathI tema na kahe hiMsAthI thanAra dAnanuM vidhAna karavAthI ane niSedha karavAthI paNa jevuM lAge che. tethI ja temaNe mane paikI eka paNa vAta kahevI na joIe. dvAdazI" sAdhue evA avasare maunane ja Azraya levA joIe. A rIte bane tarapha balavAthI pApanA kAraNane tyAga karIne mahA purUSa nivaNane arthAt sarvottama sukhamaya ane saghaLA karmono kSaya svarUpa maNane prApta kare che. mArA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 203 1 anvayArtha :- (nakkhattANaM caMdimA va ) nakSatrANAM madhye candramA iva ( nivvANaM, paramaM buddhA) nirvANa - mokSaM paramaM sarvataH pradhAnam / iti manvAra eva buddhA: -anagavataccAsve eva pradhAnAH - loke zreSThA bhavanti, (tamhA) tasmAt (sayA) sadA . sarvakAlam (jae) yata: - prayatnazIlA (daMte) dAnto vazyendriyaH (muNI) muniH (nivvANaM saMgha) nirvANam - mokSaM sAdhayed ||22|| " TIkA- 'NakkhattANaM nakSatrANAM nakSatreSu vA 'caMdimA va' candramA iva, yathA candramAH, nakSatrANAM madhye pradhAnaH 'nivvANaM paramaM buddhA' nirvANam-mokSaM tadeva 'nivvANaM paramaM buddh|' ityAdi / zabdArtha -- 'nakkhattANaM caMdimAva-nakSatrANAM candramA iva' jaise nakSatroM meM candramA pradhAna hai isI prakAra 'nivvANaM paramaM buddhA-nirvANaM paramaM buddhA:' nirvANa ko sabase uttama mAnane vAle puruSa sabase zreSTha hai 'tamhA - tasmAt' isa kAraNa se 'sayA - sadA' sarvakAla 'jae - yataH' yatnazIla daMte - dAntaH' aura jitendriya 'muNI - muniH' muni 'nivvANaM saMghanirvANaM sAdhayet' mokSakA sAdhana kare ||22|| anvayArtha - - nakSatroM meM candramA ke samAna nirvANa ko sarvapradhAna jAnane vAle puruSa hI uttama haiM / ataeva muni sadA yatanAvAn / indriyoM kA damana karatA huA nirvAga kI sAdhanA kare // 22 // TIkArtha -- jaise candramA samasta nakSatroM meM pradhAna hai, usI prakAra mokSa sabase pradhAna hai, aise mAnane vAle jJAnI puruSa sabameM pradhAna haiN| jaba ki 'nivvANaM paramaM buddhA' ityAdi zabdArtha--'nakvattANaM cadimAva- nakSatrANAM candramA itra' bha nakSatrobhAM yadrabhA pradhAna che. zetra prabhAhI 'nivvANaM param yuddhAnirvANaM paramaM buddhAH' nirvANune sauthI uttama mAnavAvANI yu3Sa sauthI zreNDa che. 'tamhA - tasmAt ' ArathI 'sayA - sadA' sarvazraNa 'jae - yatta.' yatnazIla 'da te - dAntaH' bhane katendriya 'muNI - muni' bhuni 'nivvANaM- saMghae- nirvANaM sAdhayet' bhAnu sAdhana 42 // 22 // annayA --nakSatromAM caMdramA samAna nirvANune sapradhAna mAnavAvALA purUSaja uttama che. tethI ja muni sA yAtanAvAt thaI indriyeAnu" kramana karI nirvANunI upAsanA kare rA TIkA"--jema candramA saghaLA nakSatromAM mukhya che, eja pramANe mAkSa sauthI zreSTha che. ema mAnavAvALA jJAnIpurUSa sauthI zreSTha che. jyAre mekSa Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 sUtrakRtAGgasUtre. paramaM sarvataH pradhAnam iti manvAra evaM buddhA: - jJAtaparamArthatattvAH sarvebhyaH pradhAnA, bhavanti, 'tamhA' tasmAt kAraNAt 'sayA' sadA sarvakAlam ' dete' dAntaHindriyadamanAt, 'jae' yataH - prayatnavAn 'muNI' muniH - sAdhuH ArambhasamArambhajanitasAvadyakArya maunadhArakaH, 'nivvANa' nirvANaM- mokSameva 'saMgha' sAdhayet - nirmANArthameva sarvA api kriyAH kuryAt iti // 22 // mUlam - vejjhamANANaM pANANaM, kicaMtANaM saMkammuNA / AghAi sAhu taM dIvaM, paMtiTThesA paMccAI // 23 // chAyA - udyamAnAnAM prANAnAM kRtyamAnAnAM svakarmaNA / AkhyAti sAdhu tad dvIpaM pratiSThepA hi procyate ||23|| mokSa pradhAna arthAt zreSTha hai, isa kAraNa sadaiva indriyoM kA damana karane ke kAraNa dAnta yatanAvAn aura sAvadya kArya meM mauna dhAraNa karanevAlA muni nirvANa ke lie hI samasta kriyAeM kare | ||22|| 'vajjhamANANaM pANANaM' ityAdi / == zabdArtha - - ' vajjhamANANaM udyamAnAnAM mithyAtva kaSAya AdirUpa dhArA bahe jAte hue 'sakammuNA kiccaMtANaM- svakarmaNA kRtyamAnAnAm' tathA apane karma se kaSTa pAte hue 'pANiNaM - prANinAM prANiyoM ke liye 'sAhu taM dIvaM AghAi - sAdhu tat dvIpaM AkhyAti' uttama yaha mArga haratra kahate haiM 'esA patidvA paccaha - eSA pratiSThA procyate' hI mokSakA sAdhana hai aisA vidvAn kahate haiM // 23 // pradhAna-zreSTha che, tethI hamezAM indriyAnu damana karavAne kAraNe dAnta, yatanAvAt ane sAvadya kAryamAM mauna dhAraNa karavAvALA muni nirvANu mATe ja saghaLi kriyA kare. aa2aa ' vajjhamANANaM pANAnaM' tyAhi zabdArtha -- vajjhamANANaM- uhyamAnAnAM mithyAtvaupAya vigere prakAranI dhArAbhAM vahI bhatA zevA 'sakammuNA kiccatANaM - svakarmaNA kRtyamAnAnAm' tathA ghotAnA ubhathI hu:a pAsatA 'pANiNaM - prANinAM ' AliyA bhATe 'sAhu taM dIva ' ghAi - sAdhu tat dvIpa' thAkhyAti' uttama yethe| AA jaina bhArga35 dvIpa tIrtha | che. 'esA patiTThA pavuccai - eSA pratiSThA procyate' yena bhokSa sAdhana che, e pramANe vidvAna purUSaSa kahe che. ArA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam anvayArthaH -- ( vajjhamANAnaM) mithyAtvakaSAyAdi dhArAyAmudyamAnAnAM nIyamAnAnAm (sampuNA kiccaMtANaM) svakarmaNA - svakarmodayena kRtyamAnAnAM pIDyamAnAnAmazaraNAnAm (pANA) prANinAm (mAhu taM dInaM AghAi) sAdhu zobhanaM tadadvIpam AkhyAti - kathayati (esA patiTThA) eSA samyagRjJAnadarzanAdisAdhyA mokSapAptireva pratiSThAH procyate-prakarSeNa kathyate iti // 23 // TIkA- 'saMsArasAgara kallole midhyAtvakaSAyAdibhiranavaratam ' vajjhamAgANaM' udyamAnAnAM saMsArAntareva nIyamAnAnAm, tathA - 'kammuNA' svakarmaNAsvasampAditaduSkarmaNA 'kiccaMtANaM' kRtyamAnAnAm - pIDamAnAnAm 'pANA' prANinAM - jIvasamudAyAnAm 'sAhu' sAdhu - zobhanam, tad jJAnAdikam 'dIvaM' dvIpaHa 'AghAI' ArUpAti kathayati tIrthakarAdiH, yathA sAgare patitapuruSANAM tadIyajalena itastato bhramamANAnAM dvIpo - vizrAmasthAnam, tathA saMsArasAgare 205 anvayArtha - mithyAtva kaSAya Adi kI dhArA meM vahA kara le jAye jAte hue aura apane hI kiye karmoM ke udaya se pIr3ita hote hue prANiyoM ke lie tIrthaMkara Adi zobhana dvIpa kahalAte haiM / samyagdarzana Adi se mukti kI prApti hotI hai, aisA jJAnI jana kahate haiM ||23|| TIkArtha- saMsAra sAgara kI mithyAtva kaSAya Adi laharoM dvArA bahAye jAne vAle arthAt eka bhava se dUsare bhavameM le jAye jAne vAle tathA apane dvArA kiye hue duSkarmo ke durvipAka sevA pAne vAle saMsAra ke jIvoM ke lie tIrthaMkara gaNadhara Adi mahApuruSoM ne samayajJAna Adi ko dvIpa ke samAna kahA hai / jaise samudra meM gire hue aura usakI prabalatara- laharoM dvArA idhara udhara bahAyeM jAne vAle puruSoM ke anvayA--mithyAtva kaSAya vigerenI dhArAmAM vahevarAvIne laI javAtA ane peAtAnA ja karelA karmonA udayathI pIDA pAmatA prANicA mATe tI kara vigere zelana dvIpa kaheya che. samyak dazana vigerethI muktinI prApti thAya che. ema jJAnIjanA kahe che. 23aa TIkA -- sa`sAra sAgaranI mithyAtva, avirati kaSAya, vigere laheza (taraMgA)thI vahevaDAvavAmAM AvatA arthAt eka bhatrathI khIjA bhavamAM laI javAmAM AvanAra tathA peAtAnAthI karelA duSkarmonA dupiAkathI pIDA pAmanArA samrAranA jIveA mATe tIrthaMkara, gaNudhara vigere mahA purUSAe samyak jJAna vigerene dvIpa-rUpa kahela che jema samudramAM paDelA ane tenA prakhaLa-- baLavAn tara'gA dvArA Ama tema vahevAmAM AvatA purUSAne dvIpa vizrAMtinu Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrahatAroM klizyamAnAnAM puruSANAM trANakAraNaM samyagdarzanAdikamokSamArga eva, nA'nyaH kshcidupaayH| epA samyagjJAnAdisAdhyA mokSA'trAptireca 'patiThThA' pratiSThA-saMsAra bhramaNaviratilakSaNA 'papuccaI procyate-makaNa tatvajJe rucyate-pratipAdyate / 23 / kathaMbhUtaH sAdhuH AzvAsadvIpaH ? tatrAhamUlam-Ayagutte sayA daMte, chinnasoe annaasve| je dhamma suddha makkhAi, pddipunnmnnelisN||24|| chAyA--AtmaguptaH sadA dAntaH, chinnasrotA anAzravaH / __ yo dharma zuddhamAkhyAti, pratipUrNamanIdRzam // 24 // lie dvIpa vizrAnti kA sthAna hotA hai, usI prakAra saMsAra meM kleza pAne vAle jIvoM ke lie samyagdarzanAdi mokSa mArga hI trANa (rakSA)kA kAraNa hai| isake atirikta trANa kA anya koI sAdhana nahIM haiN| samyagdarzana-jJAna Adi se hone vAlI mokSa kI prApti hI pratiSThA hai, aisA tatvajJa puruSoM ne pratipAdana kiyA hai // 26 // kaisA sAdhu vizrAnti ke lie dvIpa ke samAna haiM, isa viSaya meM kahate haiM-'Ayagutte' ityaadi| __ zabdArtha-'Ayagutte-AtmaguptaH' apane AtmA ko pApase gopana pharanevAlA 'sayA daMte-sadA dAntaH' tathA sadA jitendriya hokara rahanevAlA 'chinna soe-chinna srotA:' saMsArakI vithyAtva Adi dhArAko toDanecAlA tathA 'aNAsave-anAvaH' Azrava rahita 'je-ghaH' jo puruSa hai sthAna thAya che, e ja pramANe saMsAramAM duHkha pAmavAvALA ane mATe samyaka darzana vigere mokSamArga ja trANa-(rakSA)nuM kAraNa che. A zivAya traNa-rakSAnuM bIju kAMI ja sAdhana nathI. samyak darzana-jJAna, vigerethI thavA vALI mokSanI prAptI ja pratiSThArUpa che tema tatvane jANavAvALA purUe pratipAdana karyuM che. 23 kevA sAdhu vizrAnti mATe dviIpa jevA che, A viSayamAM kahe che ke'aaygutte' tyAta zahAtha-'Ayagutte-AtmaguptaH' potAnA mAmAne pAyathA gopana2kSaya 42111NA 'sayA date-sadA dAntaH' tathA sahA tendriya manAne 271aa. paNa 'chinnasoe-chinnasrotAH' sasAnI mithyAtva vigere yArAne tA. pApa tathA 'aNAsave-anAvaH' mA 2Dita 'je-yaH' 2 535 che se Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam anvayArthaH -- (Ayagutte) Atmagupto manovAkkAyaiH (sayA dete) sadA-sarvakAlaM dAnto vazyendriyaH (chinasoe ) chinnasrotAH - chinnAni karmAzravasrotAMsi yena sa tathA, (aNAsave ) anAzrava - nirgataprANAtipAtAdirUpAsravadvAraH itthaMbhUtaH (je) yaH (paDipunnaM) pratipUrNam (aNelisa) anIdRzamupamArahitam (suddhaM dharmaM akkhA) zuddham - doSarahitaM dharmaM zrutacAritrarUpam Aru gati kathayati sa AzAsadvIpo bhavatIti // 24 // 207 TIkA - 'Ayagutte' AtmaguptaH - manovAkkAyairgupta AtmA yasya sa AtmaguptaH / 'sayA daMte' sadA dAntaH - vazyendriyaH 'chinnasoe' chinnAni - nAzitAni saMsArasya srotAMsi - karmAgamanamArgarUpANi yena sa chinnasrotAH / tathA - 'aNAsave' anAzravaH - nirgataH AzravaH - prANAvipAtAdikaH karmAgamanarUpo yasmAt so'nAsravaH, 'je' yaH - evaMbhUtaH saH 'suddha' zuddham - prANAvipatAdisamastadoSarahitam vahI 'paDipurNa - paripUrNa' paripUrNa 'alisa - anIdRzam' aura upamArahita suddhaM dhammaM akkhAi - zuddhaM dharmmam AkhyAni' zuddha dharmakA kathana karatA hai ||24|| anvayArtha - - jo AtmA ko gopana karane vAlA, indriyoM ko sadA vaza meM karane vAlA, karma ke srotoM-Azrava dvAroM ko niruddha kara dene bAlA, Azrava se rahita jo muni paripUrNa anupama aura zuddha dharma kA -kathana karatA hai yahI AzvAsa kA dvIpa rUpa hai // 24 // TIkArtha-- mana vacana aura kAya se jisakA AtmA gupti yukta hai jo sadA jitendriya hai, saMsAra ke kAraNa Azrava dvAroM ko rokanevAlA aura prANAtipAta Adi karmake Agamana rUpa Asrava se rahita hai vaha ' paripuraNa - pratipUrNam' sa'pU' 'alisaM - anISTazam' dhammaM akbAi - zuddhaM dharmam AkhyAti' zuddha dharma ane upabhA vinAnu 'suddhaM 4thana 42 che. // 24 // anvayA--jee AtmAne geApana karavAvALA indriyAne sadA vazamAM rAkhavAvALA kramanA srotA-Asrava dvArAne rAkavAvALA-AzravathI rahita je muni paripUNu anupama ane zuddha dharmanuM kathana kare che. teja AzvAsano dvIparUpa che. ArakA TIkA"--mana, vacana ane kAyAthI jeenA AtmA gupti vaLe che, je hamezAM jItendriya che, sa`sAranA kAraNu evA Asrava dvArAne rAkavAvALA ane prANAtipAta vigere karmAMnA Agamana rUpa AsravathI rahita che, te sAdhu Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUtrakRtAgasUtre 'paDipunna' patipUrNa sarvaviratyAkhyAm-mokSagamanaikakAraNam 'aNelisa' anIdRzam -ananyasadRzam nirupama mityarthaH 'dhamma' dharmam-zrutacAritrarUpam 'akkhAI' AkhyAti-pratipAdayatIti / ganovacanakArAtmano rakSako jitendriyaH kapAyanA. zakaH pratiruddhakarmadvAra ravA'nanyasadRzaM sarvadoparahinaM sarvano vizuddhaM dharmamAkhyAti, sa eva ca AzvAsadvIpo bhavitu mahatIti bhAvaH // 24 // mUlam-tameva avijANaMtA, abuddhA buddhsaannigo| buddhA sautiya mannaMtA, aMte ee sasAhie // 25 // chAyA-tegevA'rijAnAnAH, abuddhA buddhamAninaH / buddhAH sma iti manyamAnA ante ete samAdheH // 25 // sAdhu zuddha arthAt samasta doSoM se rahita, pratipUrNa arthAt mokSaprApti ke asAdhAraNa kAraNa sarvavirati rUpa, aura jisake samAna koI anya dharma nahIM haiM, aise zrutacAritra dharma (niraticAra saMyama)kA kathana karatA hai| jo sAdhu mana vacana kAya se AtmA kA rakSaka hai, jitendriya hai, kaSAyoM kA vinAzaka hai, karmoM ke dvAra ko rokane vAlA hai, vahI anu. pama, sarva doSoM se rahita evaM sarvathA vizuddha dharma kA pratipAdaka hotA hai| vahI saMsArI jIvoM ke lie dvIpa ke samAna hai // 24 // 'tameva adhijANatA' ityaadi|| zabdArtha-'tameva avijANatA-tamevamavijAnAnA:' usa pratipUrNa dharma ko na jAnate hue 'abuddhA buddhamANiNo-adhuddhA buddhmaanin|' ajJAnI hote hue bhI apane ko jJAnI mAnane vAle 'buddhA mottiya mannaMtA zuddha arthAt saghaLA dethI rahita pratipUrNa arthAta mokSa prAptinA asA vAraNa kAraNa sarvavirati rUpa ane jenI bArabara bIjo koI dharma nathI. evA kRtacAritradharma (niraticAra saMyama) nuM kathana kare che. ___-2 sAdhu bhana, kyana, mane yAthI mAtbhAnA 2kSa cha, tendriya che. kaSAyone nAza karavAvALA che, kamenA dvArane rokavAvALA che, teja anupama, sarva dethI rahita ane sarvathA vizuddha dharmanuM pratipAdana karavAvALA hoya che, eja saMsArI jIne mATe dvIpa sarakhA che 24 _ 'tameva avijANaMtA' tyaadi| zahA--timeva avijANaMtA-tamevamavijAnAnAH' se paripU yamana na MOnaa2| 'abuddhA buddhamANiNo-abuddhA buddhamAninaH' ajJAnI hai| chatai 4g Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. ma. 11 mokSasvarUpanirUpaNam : anvayArtha-(tameva avijANaMtA) tamevaM bhUtaM zuddhamanIdRzaM dharmamavijAnAnA (abuddhAvuddhamANiNo) abuddhA avivekinaH buddhamAninaH svaM paNDitaM manyamAnAH (buddhAmottiya mannataH) buddhAH sma iti manyamAnAH (ee samAhie aMte) eve samAdheH samyagdarzanAkhyAt ante-dUre vartante iti // 25 // ____TIkA-'tameva' tamevaM bhUtam ativizuddham-ananyasadRzaM .sarvataH paripUrNa pUrvoktaM sarvaviratyAdikalakSaNaM dharmam 'avijANaMtA' avijAnAnA avidvAMsaH 'avuddhA' vivekavikalAH, 'vuddhamANiNo' buddhaM paNDitamAtmAnaM manyamAnAH / 'buddhAmottiyamannaMtA' vayaM vuddhA:-tattvajJAH sma iti manyamAnA etAdRzAH paradarzaninaH 'samAhie' samAdhe-bhAvasvarUpasamAdhe samyagdarzanasakAzAt, ete' ete-pUrvoktAH paratIthikAH, vastutaH 'aMte' atidUre vartante, pAramArthikasya -buddhAH sma iti manyamAnA' 'maiM jJAnI hUM aisA mAnane vAle 'ee samohie aMte-ete samAdheH ante' puruSa, samAdhi arthAt bhAvasamAdhi se dUra hai // 25 // . anvayArtha-jo isa prakAra ke zuddha aura anupama dharma ko nahIM jAnate, jo ajJAnI haiM para apane ko jJAnI mAnate haiM, hama jJAnI hai' aisA bolate haiM, aise loga bhAvasamAdhi se dUra rahate haiM // 26 // TIkArtha--pUrvokta atyanta vizuddha, anupama aura paripUrNa sarvadhi. rati Adi dharma ko nahIM jAnate hue, viveka rahita puruSa apane ko paNDita samajhane vAle 'hama tatva ke vettA (jAnakAra) haiN| aisA samajhane vAle anyadarzanI samyagdarzana rUpa bhAvasamAdhi se vastutaH dUra hI rahate haiN| inameM abhimAna to bahuta hotA hai parantu ve mokSake vAstavika mArga ghAtAna jJAnI mAnavApANai 'buddhAmottiya mannaMtA-buddhA sma iti manyamAnAH' jJAnI chu se prabhAva mAnapApA 'ee samAhie ate-ete samAdheH ante' purUSa sama dhi arthAt bhAvasamAdhithI dUra che. 2pA anvayArtha--jeo A prakAranA zuddha ane anupama dharmane jANutA nathI. jeo ajJAnI che paraMtu pitAne jJAnI mAne che ane ame ajJAnI chIe ema bele che. tevA loko bhAva samAdhIthI dUra rahe che. rapA TIkAI-- kta atyaMta vizuddha, anupama ane paripUrNa sarvavirati vigere dharmane na jANatAM, viveka vinAnA purUSa, pitAne paMDita mAnavAvALo ane hu tatvane jANanAra chuM" arthAt "tatvavettA" chuM. evuM samajavAvALo anya darzanavALo purUSa, samyaka darzana rU5 bhAvasamAdhithI vastuta dUra ja rahe che. temAM abhimAna te ghaNuM ja hoya che. paraMtu teo mekSanA sU0 27 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . sUtraphatArane mokSakAraNasya svarUpaM naiva jAnanti, tasmAdime sarvathaiva mokSasya dare * eva santi // 25 // mUlam-te ye bIodagaM ceva, tamudhissA ya ja kNdd| : bhoccA jhANaM jhiyAyaMti, akheyannA asamAhiyA // 26 // chAyA-te ca bIjodakaM caiva, tamuddizya ca yatkRtam / * bhuktvA dhyAnaM ca dhyAyanti, akhedajJA asmaahitaaH|26|| : . anvayArtha:--(te ya vIodagaM ceca) te ca zAkyAdayaH vIjodakaM bIjAni'godhUmAdIni tathA-zItodakam (tamudissA ya ja kaDa) tamuddizya ca yata kRtaM / tadbhaktairAhArAdikaM niSpAditam (moccA) bhuktvA (jhANaM jhiyAyaMti) dhyAnam-Artake svarUpa ko, nahIM jaante| isa kAraNa ve mokSa se dUra hI rahate haiM // 25 / / 'te ya bIodagaM ceya' ityaadi| ' zabdArtha-'te ya dhImodagaM ceva-te ca bIjodakaM caiva' ve bIja aura kaccA jala 'ya tamudhissa jaM kaDaM-tamuddizya ca yatkRtam' tathA unake liye jo AhAra banAyA gayA hai 'bhoccA-bhuktvA' usako bhogate hue ye 'jhANaM jhiyAyaMti-dhyAnaM dhyAyanti' AttedhyAna dhyAte haiM 'akhepanA-akhe dajJA' dharma ke jJAna se rahita aura 'asamAhiyA-asamAhitA' samAdhise dUra hai // 26 // - anvayArtha--ve zAkya tathA daNDI Adi sacitta bIjoM ko, jalako tathA unake lie banAye gaye AhAra Adi ko bhoga kara ArtadhyAna vAstavika mArgane arthAt vAratavika svarUpane jANatA nathI te kAraNathI teo makSathI dUra ja rahe che parapA 'te ya bIodaga ceva' tyAha zahAtha--'teya vIodagaM ceva-te ca vIjodaka caiva' yA mI bhane Ayu pANI 'ya tamudhissa na kaI-tamu'dazya pa yatkRtam' tathA tabhane bhATa 2 mA 2 manApAmA mAvasa che. 'bhoccA-bhuktvA' tena somapAna t| 'jJANaM ziyAyati-dhyAnaM dhyAyanti' mAttadhyAna 42 che. teso 'akheyannA-akhedajJAH' manA jJAnathI 2hita sane 'asamAhiyA-asamAhitAH' samAdhithI 2 cha // 26 // anvayArtha--te zAkya athavA daMDI vigere sacitta bIne jalane tathA temane mATe banAvavAmAM Avela AhAra vigerene bheLavIne ArtadhyAna kare che, pArakA duHkhane na samajavAvALA teo mekSamArgathI dUra ja rahe che. 26 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 211dhyAnaM dhyAyanti (akheyannA) akhedajJA.-paraduHkhamajAnAnAH (ayapAhiyA) asa mAhitAH-mokSamArgAd dUre vartante iti // 26 // TIkA--'te ya' te ca-pUrvoktA vAdinI bauddhAdayaH-jIvA'jIvapadArthasvarUpAn paramAryata:-ajAnAnAH (bIodagaM ceva) vIjodakameva-vIjAni-zAli. gomadhUmAdIni, udakAni ca-sacittajalAni atraiva zabdo'pyarthakaH, tathA ca 'tamudhissAya' tAnuddizya tadanuyAyibhi hasthaiH 'jaM kaDaM' yatkRtam, AhArapAnAdikam, tatsarvamannaM zIta nalAdikaM ca, tadapi bhocA' bhuktvA tadanantaram-sAtaRddhayAdi gauravAsaktAH punastadavAptyartham 'jhANaM' dhyAnam-Atam 'jhiyAyaMti dhyAyanti, AdhArmikaM sAvadhamAhAramabhyavahatya, punaH sAtaRddhirasagauravamAptyarSe dhyAnam-ArtaraudrAdikaM dhyAyati, na hi taddhyAnamaihikasukhai piNAM dAsIdAsadhanadhAnyAdiparigrahavatAM teSAM dharmadhyAnaM bhavati taduktam 'grAmakSetragRhAdInAM, gavAM preSya janasya ca / yasmin parigraho dRSTo dhyAnaM tatra kutaH zubham // 1 // dhyAte haiN| parakIya pIr3A ko na jAnane vAle ve mokSamArga se dUra rahate haiM // 26 // ___TIkArtha--jIva ajIva Adi tatvoM ko pAramArthika rUpase nahIM jAnate hue pUrvokta bauddha tathA daNDI Adi vAdI sacitta bIjoM kA, sacitta jala kA tathA bhaktoM dvArA unhIM ke uddezya se banAye gaye AhAra Adi kA upabhoga karate haiM aura usakI prApti ke lie AsadhyAna karate haiM athavA uddiSTa AhAra Adi kA sevana karake mAna pratiSThA prApta karane ke lie Arta raudra Adi dhyAna ghyAte haiM / vastutaH una dhanAthiyoM kA vaha dhyAna dharmadhyAna nahIM hotA hai| kahA bhI hai-grAmakSetra gRhAdInAM ityaadi| jisameM grAma, kSetra, gRha, gau, mRtyajana Adi kA parigraha dekhA jAtA hai, vahAM zubha dhyAna kaise ho sakatI haiM // 1 // 'TIkArtha--jIva, ajIva vigere tatvone paramArthika,paNAthI na jANatA evA pUrvokta bauddho tathA daMDIyo vigere vAdavALA sacitta bIjone, sacitta paNane, tathA bhaktoe temane uddezIne banAvavAmAM Avela AhAra vigerene upaga kare che. ane tenI prApti mATe-ArtadhyAna ane raudra vigere dhyAna dhare che. kharI rIte te dhananI kAmanA vALAonuM te dhyAna dharmadhyAna hatuM nathI yu 5 cha hai-'grAmakSetramahAdInAM' ityAhi mAM gAma, kSetra, ghara, gAya, sevaka varga, vigerene parigraha jovAmAM Ave che. tyAM zubhadhyAna kevI rIte thaI zake ? 1 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 strakRtAGgastra apica-'mohasyAyatanaM dhRterapacayaH zAnteH pratIpo vidhi, kSeipasya suhanmadasya bhavana pApasya vAso nijaH / duHkhasya prabhavaH sukhasya nidhanaM dhyAnasya kaSTo ripuH, mAjJasyApi parigraho graha iba klezAya nAzAya ca / / 1 / / iti / aura bhI kahA hai-'mohaspAyatanaM dhRterapacayaH' ityaadi| ___ yaha parigraha moha mamato kA ghara hai, dhairya ko kSINa karane vAlA hai, zAnti kA zatru hai, cittavikSepa kA sakhA hai, mada unmAda kA bhavana hai, pApa kA nijI nivAsa sthala hai, duHkhoM kA utpatti sthAna hai aura sukha aura dhyAna kA vinAza karanevAlA haiN| yaha kaSTakArI vairI hai| utkRSTa buddhi zAlIke lie bhI yaha klezakArI aura nAzakArI hI siddha hotA hai // 2 // ___ isa prakAra jI pacana pAcana Adi kriyAoM meM pravRtta haiM aura unhIM kI ora jinakI najara lagI rahatI hai, unameM zubha dhyAna kI saMbhAvanA bhI kaise kI jA sakatI hai ? ve akhedajJa haiM arthAt hiMsA Adi meM para pIr3A hotI haiM / rAga ke kAraNa zayana bhAsana Adi ko bhI zubha dhyAna kA kAraNa mAnate haiM / 'kalzika' aisA dUsarA nAma dekara mAMsa ko bhI bhakSaNa karate haiN| isake atirikta saMgha ke lie kiye jAne vAle AraMbha ko nirdoSa mAnate haiM / kintu aisA mAna lene se hI nirdoSatA siddha ___ mA 55 4yu cha hai--'mohasyAyatana dhRterapacaya' yA mA pariyaDa moDa, mamatArnu, 52 cha. dhaiyn| nAza 42vApANe che. zaktine zatru che, citta vikSepano mitra che, mada ane unmAdanuM bhavana che. pApanuM nijanivAsa sthAna che. dunuM utpatti sthAna che, ane sukha ane dhyAnane nAza karavAvALe che, A kaSTa kAraka verI che, uttama buddhizALIne 'mATe paNa A kalezakara ane nAzakArI ja siddha thAya che. lArA , --- A rIte je pacana pAcana vigere kriyAomAM pravRtta thayela che, ane te tarapha jenI najara lAgelI che, temAM zubha dhyAnanI saMbhAvanA paNa kevI rIte karavAmAM Ave che ? teo akheda che, arthAt hiMsA vigeremAM anyane pIDA thAya che, rAgane kAraNe zayana Asana vigerene paNa zubha dhyAnanuM kAraNa bhAna che. . 'kalkika' se bhI nAma mAyA mAMsanu 5 lakSa re che, bhA zivaya saMghane mATe karavAmAM AvanArA AraMbhane nirdoSa mAne che. paraMtu tema mAnavAthI ja nirdoSapaNuM siddha thatuM nathI. AvA azubha pAnavALA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmayArthabodhinI TIkA pra zu. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam mUlam-jahA Dhako ya kaMkA ya, kulalA maggukA siNhii| macchesaNaM jhiyAyaMti, jhANaM te kllusaadhmN||27|| chAyA-yathA DhaGkAzca kaGkAya, kurarA madugukAH zikhinaH / / matsyaipaNaM dhyAyanti, dhyAna tatkaluSAdhamam / 27 // .... ' anvayArtha:-(jahA~) yathA-yena prakAreNa (haMkAya kaMkAya kulalA magguphA siMhI) DhakAzca kaGkAca kurarAH madguko zikhina:-ete paMkSivizeSA jalAzayAzrayA nahIM ho jaatii| aise azubha dhyAnI mokSamArga rUpa bhAvasamAdhi se rahita hote haiM arthAt mokSamArga se dUra aura dUratara hI rahate haiN| . ., Azaya yaha hai ki bIjoM ko, sacitta jala ko evaM apane lie panAye gaye AhAra ko bhogane vAle ArtadhyAna karate hue bhAvasamAdhi se atyanta dUra hI rahate haiM // 26 // _ 'jahA DhakA ya ka kA tha' ityaadi| zabdArtha-'jahA-yathA' jisa prakArase 'Dha kAya kAya kulalA-maragu kA sIhI-DhaMkAzca kaMkAzca kurarA sadgukAH' zikhinaH' DhaMka, kaMka, kurara, jalamurgA aura zikhi nAmake jalacara pakSivizeSa 'maccheptaNaM kalusAdharma jhANaM jhiyAyaMti-matsyaiSaNaM kaluSAdhama dhyAnaM ghyAyaMti machalI .pakaDaneke bure vicArameM tatpara rahate haiM // 27 // 'anvayArtha--jisa prakAra Dhaka, kaMka, kurara, madguka aura zikhI mokSamArga rUpa bhAva samAdhithI rahita thAya che. arthAt mokSamArgathI dUra ane dUratara ja rahe che. kahevAno Azaya e che ke -bIje ne, tathA sacitta pANIne, ane pitAne mATe banAvavAmAM Avela-AvArane upabhega karavAvALA ArtadhyAna karatA thakA bhAva samAdhithI atyaMta dUra ja rahe che 26 'jahA DhakAya kaMkAya pratyA hAtha'--'jahA-yathA' 2 prabhAye 'Dha kAya kakAya kulalA maggukA sIhIDhakAca kaMkAca kurarA madgukAH zikhina.' 44, 4, 122, rawal mane zimi nAbhanA tayaR pani vizeSa 'macchesaNaM kalusAdhama jhANaM jJiyAyaMti-matsyaiNaM kaluSAghamaM dhyAna dhyAyanti' bhAsA 54vAnA bh2|5 diyA2mA tatpara 2 cha // 27 // ayArtha--je rIte DhaMka, kaMka, kurara maNuka ane zikhI nAmanA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - -- - -- sUtrakRtAGgasUtre (macchesaNaM klusAdhamaM jhANaM jhiyAyaMti) matsyaipaNa-matsyaprAptirUpaM kalupamadharma dhyAnaM dhyAyanti tathA-ete'pIti // 27 / ___TIkA-'jahA' yathA-yena prakAreNa 'DhaMkA' DhaGkAH DhaGkanAmakAH pakSiNaH, ca 'kaMkA' kaGkAH-tannAmakAH, tathA-'kulalA' kurarAH, 'maggukA' madgukAH 'sihI' zikhinaH jalakukkuTAH etannAmAno jalAzayanivAsina AmipajIvinaH pakSiNaete 'macchepsaNaM' matsyaiSaNaM-matsyAnveSaNaM matsyAnAM mAraNarUpam 'kalusAdharma' phalapAdhama-kutsitameva 'jhANaM' -dhyAnam 'jhiyAyati' dhyAyanti, iti dRSTAnta zloko'yama , pRSTAntena nirUpyamANo'rthaH saukaryeNa abuddho bhavatIti mavAdRSTAntaH pradarzitaH / yathA teSAM kaGkAdInAM dhyAna-matsyavadhAtmakasAvadhavyApArata yA'ti kalupam , tathA-ArtaraudradhyAnarUpatayA cAdhama dhyAnaM bhavatIti // 27 // nAmaka yaha jalAzaya ke Azrita pakSI machaliyoM kI prApti kA adhama dhyAna karate rahate haiM, usI prakAra ye bhI azubha dhyAna meM lIna rahate haiM // 27 // TIkArtha--DhaMka, kaMka, kurara, madguka aura zikhI-jalakukkura ye pakSiyoM ke nAma haiM jo jalAzaya ke sahAre rahate haiN| ye pakSI nirantara machaliyoM ke anveSaNa aura mAraNa kA hI atyanta kaluSita dhyAna kiyA karate haiM / yaha dRSTAnta pratipAdaka zloka hai, dRSTAnta ke dvArA prarUpita artha sugamatA se samajha meM A jAtA hai, aisA mAna kara dRSTAnta prada'zita kiyA gayA hai| ___ Azaya yaha hai ki jaise DhaMka kaMka AdikA dhyAna matsyavadha rUpa sAvadha vyApAramaya hone se adhama hai, usI prakAra unakA dhyAna bhI Arta raudra rUpa hone se adhama hai // 27 // jalAzrayane Azraye rahevAvALA pakSio mAchalInI prAptinuM apamadhyAna kare che, eja rIte teo paNa azubha dhyAnamAM lIna rahe che mArA sAtha-84, 44, 22, bhagu4, ana zibhI mA pakSiyAnA naam| che. ke je jalAzanA AzrayathI rahe che. A pakSiye kAyama mAchalinuM aSaNa-zodhana ane mAraNa-mAravAnuM ja atyaMta malina dhyAna karyA kare che. A dRSTAMta pratipAdana karavAvALA zloka che. dRSTArata dvArA batAvela artha sugama paNuthI samajavAmAM AvI jAya che. tema mAnIne daSTAMta batAvavAmAM Avela che. kahevAno Azaya e che ke-jema DhaMka, kaMka vigerenuM dhyAna matsyavadha rUpa sAvadya vyApAramaya hovAthI adhama che, eja pramANe teonuM dhyAna paNa Ata ane raudrarUpa hovAthI adhamaja che. 27 . Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam mUlam-evaM tu samaNA ege, micchavihI annaariyaa| . . .. visaesaNaM jhiyAyaMti, kaMkA vA kalasAhamA // 28 // ___ chAyA- evaM tu zramaNA eke, mithyaadRssttyo'naaryaaH| .. viSayaiSaNaM dhyAyanti, kaGkA ina klussaadhmaaH||28|| . anvayArthaH-(evaM tu) evam-amunA prakAreNa tu (micchaviTThI aNAriyA) mithyAdRSTayo'nAryAH (ege samaNA) eke zramaNAH zAkyAdayaH (visaesaNaM jhiyA. yaMti) viSayaiSaNaM zabdAdInAM prAptirUpaM dhyAyanti te (kaMkA vA kalusAhamA) kaGkA:kavAdipakSiNa iva kaluSAdhamA:-kalpAdhamadhyAnadhyAyino bhavantIti // 28 // TIkA-'evaM tu' evaM tu-yathA kaDAdaya AraudradhyAnaM dhyAyanti tathA 'micchaTThiI' mithyAdRSTayaH 'aNAriyA' anAryA:-bhArambhaparigrahavattvAt 'ege' eke ___ 'evaM tu samaNA ege' ityaadi| zabdArtha--'evaMtu-evaM tu isI prakAra 'micchadiTTI aNAriyA-mithyA dRSTayo'nAryAH' mithyA dRSTI aura anArya 'ege samaNA-eke zramaNA' koI zramaNa visaesaNaM jhighAyaMti-viSayaiSaNaM ghyAyanti' viSaya prApti kA dhyAna karate haiM 'kaMkA vA kalusAhamA-kaGkA hava kaluSAdhamA:' ve kaMka pakSIke jaise pApI evaM adhama prakAra kA hai // 28 // ___ anvayArtha--isI prakAra koI koI mithpAdRSTi anArya zramaNa zAkyAdi viSayaiSaNA arthAt kAmabhogoM kI prAptikA dhyAna karate rahate haiN| ve kaMka pakSI ke samAna kaluSita aura adhama hote haiM // 28 // . TIkArtha--jaise kaMka Adi pakSI Arta rodra, dhyAna karate haiM, usI 'evatu samaNA ege' tyAdi zahAtha--eva tu-eva tu' mA pramANe 'miccha haTThI praNAriyA-mithyA dRSTayo anAryA' mithyA TivANAmI bhane manAya mevA 'ege samaNA-pake , zramaNA.' zramaya 'visaesaNaM jhiyAyati-viSayaiSaNaM dhyAyanti' viSaya prAlina dhyAna 42 che. kaMkAvA kalusAhamA-paGkA iva kaluSAdhamAH' tayA 44 pakSinI jema pApI ane adhama koTinA che 28 anvayArtha-Aja pramANe kaI kaI misyA dUSi anArya zramaNa zAkyAdi viSaSaNA arthAt kAmabheganI prAptinuM dhyAna karatA rahe che. teo kaMka pisinI jema kaluSita tathA adhama hoya che 28 . ' TIkArtha jema Dhaka kaka vigere pakSiye Arta ane raudra dhyAna kare che, Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -: sUtrakRtAsUtre kecit 'samaNA' zramaNA:-zAkyAdayaH 'visaesaNaM' viSayaipaNam-viSayANAM zabdAdikAmabhogAnAm-epaNaM prAptimeva 'jhiyAyati' dhyAyanti-viSayAneva dhyAyanti, ime AttaraudradhyAyina eva santi, ata ete 'kaMkA vA' kaGkA 'iva-matsyaipiNaHkaGkapakSiNa iva 'kalusAhamA' kaluSAdhamA:-kallaSAH kalpacittavRttikAvAt , ataeva adhamAH santi / yathA-kaGkAdayaH pakSiNo jalAzraye nivasantaH matsyAnveSaNa'parA adhamAH santi, tathA-daNDinaH zAkyAdayo'pi viSayAnveSaNaparAH kaluSattikatvena adhamadhyAnavantaH santIti bhAvaH // 28 // plam-suddhaM maggaM virAhittA, iha mege udummii| / . ummaggagA dukkhaM, ghAyamaisaMti ta tehA // 29 // chAyA-zuddha mArga virAdhya, iha eke tu durmatayaH / unmArgagatA du khaM, ghArameSyanti tattathA // 29 // prakAra mithyAdRSTi aura AraMbha parigrahavAna hone ke kAraNa anArya koI koI zramaNa, jaise zAkya Adi, zabdAdi kAmabhogo kI prAptikA hI dhyAna kiyA karate haiN| ve ArtadhyAna aura raudradhyAna karane vAle haiM, ata eva ke pakSI ke samAna kaluSita cittavRtti vAle hone ke kAraNa klu. pita haiM aura isI kAraNa adhama haiM / - tAtparya yaha hai ki jaise kaMka Adi pakSI jalAzaya para rahate hue machaliyoM kI hI khoja meM tatpara rahate haiM, usI prakAra zAkya Adi bhI viSayoMke anveSaNa meM tatpara tathA kaluSita vRtti vAle hone se adhama haiM / 281 eja pramANe misyA dRSTivALA ane AraMbhanA parigraha vALA hovAnA kAraNe anArya evA keI kaI zravaNa, jemake-za karyo vigere zabdAdi kAmagonI prAptinuM ja dhyAna karyA kare che. teo Arta dhyAna ane raudradhyAna karavAvALA che. tethI ja kaMka pakSinI jema malina cittavRtti vALA hevAnA kAraNe kaluSita che. ane te ja kAraNathI adhama che, tAtparya e che ke--jema kaMka vigere pakSiye jalAzaya para, rahetA thakA mAchaliyenI ja zodhamAM tatpara rahe che, e ja pramANe zakaya vigere paNa vizvanA anveSaNamAM tatpara tathA kaluSita-malina vRttivALA hevAthI adhama che. 28 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam / anvayArthaH-(iha) iha-asmin loke (ege u dummaI) eke tu durmatayaHzAkyAdayaH (suddhaM maggaM virAhitA) zuddhaM nirdopa mArga samyagdarzanAdirUpaM virAdhya kSayitvA (ummaggagatA) unmArgagatAH-saMsArAvataraNarUpeNa pravRttAH (dukkhaM ghAyaM te tahA esati) duHkhamaSTaprakArakaM karma tathA tat ghAtaM maraNam eSayantiprApsyantIti // 29 // TokA-iha iha-asmin loke mokSamArgaprarUpaNe vA 'ege' eke zAkyAdayaH, 'dummaI' durmatayaH-duSTA-sAvadhavyApAropAdAnatayA matiryeSAM te durmataya: 'suddhaM maggavirahittA' ityaadi| zabdArtha--'iha-iha' isa lokameM 'ege u dummaI-eke tu durmatayA' koI durmati puruSa 'suddhaM maggaM virAhitA-zuddha mArga virAdhya' zuddha mArga ko dUSita karake 'ummaggagatA-unmArgagatA:' unmArga meM pravRtti zIla ghanate haiM 'dukkhaM ghAyaM te tahA esaMti-duHkham ghAnam tattathA eSyanti' ataH ve duHkha evaM nAzakI prArthanA karate haiM / / 29 / / - anvayArtha--isa loka meM koI koI durbuddhi zAkyadi zuddha mArga kI virAdhanA karake arthAt use dupita karake yA chor3akarake unmArga meM saMsAra ke mArga meM pravRtta hote haiM, ve duHkhako tathA mRtyu ko prApta hoNge||29|| TIkArtha--isa loka meM athavA mokSamArgahI prarUpaNA meM, koI koI zAkya Adi sAvadha vyApAra ko svIkAra karane kI buddhi vAle hone se 'suddhaM magga virAhittA' tyA zahAtha- 'iha-iha' mA aswi 'ege u dummaI-eke tu durmataya.' hai| humatipANI pu35 'suddha maga virAhittA-zuddha mArga" virAdhya' zuddha bhAgane iSita rIne ummaggagatA-unmArgagatA.' E-bhAbhA pravRttiA bhane cha. 'dukkhaM ghAyaM te tahA esati-dukham ghAtam tattathA papyanti' tathA teso huna ane nAzanI prArthanA kare che. kerala anvayArtha_A lekamAM kaI kaI dubuddhi zAkya vigere zuddha mArganI virAdhanA karIne arthata tene delavALe batAvIne athavA tene choDine unmA mAM-saMsAranA mArgamAM pravRtta thAya che tene duHkhane tathA maraNane ja prApta karaze. rakSA dIkartha- A lekamAM athavA mekSa mArganI prarUpaNAmAM keIka IzAkatha daMDI vigere sAvadya vyApArane svIkAra karavAnI buddhi vALA hevAthI durmati khU0 28 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -sUtrakRtAsUtre mahAmohAkulitAntarAtmAnaH 'buddha' zuddhaM vizuddhaM saMzayAdidoSavarjitam 'magaM' mArga mokSajanakaM samyagdarzanAdikaM bhAvasamAdhiparyAya 'virAhittA' virAya, asanmArgaparUpaNadvAreNa dUSayitvA vasmin dopamAropya 'ummaggagatA' unmArgagatA:unmArgeNa viparItamArgeNa saMsArabraDanarUpeNa gatA:- pravRttAH 'dukkha' duHkham - duHkhajanakamaSTavidhaM karma tathA - 'ghAyaM' ghAtaM vinAzaM svAtmavinAzam ' tahA' tathA - dharmavirAdhanayA punarunmArgagamanaM ca 'esaMti' epante-gavepayanti, duHkhaMmaraNaM ca sahasrazaH- prArthayantIti / iha jagati zuddhamArga virAdhya pratikUlamArge pravRttAH zAkyAdayaH - duHkhaM mRtyuM ca zatazo gacchantIti bhAvaH ||29|| 21.8 - durmati arthAt mahAmoha se vyAkula antarAtmA vAle, zuddha arthAt saMzaya viparIta aura anadhyavasAya Adi doSoM se rahita samyagdarza nAdi mokSamArga ko, jise bhAvasamAdhi bhI kahate haiM, virodhita karate hai arthAt asanmArga kI prarUpaNA karake use dUSita sA karate haiM, kyoMki jo svayaM niSkalaMka hai, usameM doSa kA honA saMbhava nahIM hai / ve usameM doSa kA AropaNa karake viparIta mArga ko arthAt saMsAra meM DUbane ke mArga ko prApta haiN| aisA karake ve AtmavinAza kI tathA dharmakI virAmanA karane ke kAraNa maraNa kI prArthanA karate haiM / tAtparya yaha hai ki isa jagat meM zuddha mArga kI virAdhanA karake pratikUla mArga meM pravRttizIla zAkya Adi zatazaH dukha aura maraNa ko prApta hote hai // 29 // arthAt mahA mAhathI vyAkuLa aMtarAtmAvALA, zuddha arthAt sa zaya, viparIta ane anadhyavasAya vigere doSothI rahita samyag dana viMgere mekSa mA te ke jene bhAvasamAdhi pazu kahe che, tene virASita kare che, arthAt asanmAnI prarUpaNA karIne tene dekhavALA hoya tema khatAve che, kemake je svayaM niSkalaMka che, temAM doSanA hAvAnA sA~bhava raheneA nathI tee temAM doSatu AreApaNu karIne viparIta mAne arthAt saMsAramAM DUbavAnA mAne prApta kare che. tema karIne tee AvinAzanI tathA dharmanI virAdhanA karavAnA kAraNe maraNunI ja prArthanA kare che. kahevAnuM tAtparya e che ke--A jagatamAM zuddha karIne pratikULa mAga mAM pravRtta evA zAkaya daMDI vagere maraNune ja prApta karatA rahe che. aa2aa mArgonI viradhanA seMkaDA dukhA ane Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam mUlam-jahA AlAviNiM nAvaM, jAi aMdho duruhiyaa| - icchaI pAramAgatuM aMtarA ya visIyai // 30 // chAyA--yathA, AsrAviNI nAvaM, jAtyandho dUruhya / icchati pAramAgantum , antarA ca viSIdati // 30 // anvayArtha:--(jahA) yathA (jAiaMdho) jAtyandhaH (bhAsAviNi nAva) AsrAviNIM pravizajjalA nAvaM naukAm (duruhiyA) dUruhya (pAramAgaMtuM icchaI) pAramAgantumicchati nadyAdeH (aMtarA ya visIyai) parantu saH antarA na nadyAH-madhye eva viSIdati-nimajjatIti // 30 // TIkA--zAkyAdInAM vinAzaM darzayituM sUtrakAra Aha-'jahA' yathA 'jAiaMdho' jAtyandhaH-janmanevA'ndhaH 'AsAviNi' AkhAviNI-mavizajjalAm zata'jahA AlAviNiM nAvaM' ityAdi / zabdArtha-'jahA-yathA' jisa prakAra 'jAi aMdho-janmAndhaH' janmAndha puruSa 'AsAviNiM nAvaM-AsrAviNoM naukAm' chidravAlI nAva para 'duruhiyAdruhya caDha kara pAramAga tuicchaI-pAramAgantum icchati' nadIko pAra karanA cAhatA hai 'atarAya visIyaI-antarA ca viSIdati' paraMtu vaha vIca meM hI DUba jAtA hai // 30 // ___anvayArtha--jaise koI janmAndha puruSa chidroMvAlI naukA para ArUDha hokara kinAre para Ane kI icchA karatA hai parantu vaha bIca meM iSa jAtA hai / 30 / __TIkArtha--pUrvokta zAkya Adi ko hone vAle anarthakI prApti sUtraH kAra punaH pradarzita karate haiM-jaise janma se hI aMvA puruSa jala jisameM 'jahA AsAviNiM nAva ityAdi zAtha-'jahA-yathA' 2 pramANe 'jAiadho-jAtyandhaH' mAnya.535 'AsAviNi nAvaM-akhAviNI' naukAM' chidrajI nAva 52 'durUhiyA-durUhya' yaDhIne 'pAramAga'tuM icchaI-pAramAgantum icchati' nahIna pA2 421viche cha 'aMtarA ya ghisIyaI-antarA ca viSIdati' 52'tuta payamA bhI taya che. // 301 ' anvayArtha--jevI rIte koI janmAMdha purUSa chidrovALI naukA para besIne kinArA para pahoMcavAnI IcchA rAkhe che, paraMtu te vacamAja DUbI jAya che. 30 TIkArtha-pUrvokta zAkya vigerene thavAvALA anarthanI prApti sUtrakAra pharithI batAve che. jema janmathI ja AMdhaLe purUSa pANI jemAM praveza karI Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jin 220 sUtrakRtazistra cchidrAmityarthaH 'nAva' naukAs 'duruhiyA' duruhya adhiruhya 'pAra' pAram-samudrasya paratIram 'AgaMtuM' Agantu-prAptum icchaI' icchati, kintu pAraM gantuM na zaknoti, apitu 'aMtarA' antaga-madhye eva jalAdhya eva 'visIyai vipIdati-duHkhamAsA. dayati nimajjavItyarthaH, sAdhanasya saduSTatayA kAryAkSamatvAt / / 30 // mUlam-evaM tu samagA eMge, micchaTTiI annaariyaa| soyaM kasiNamAvannA, AgaMtAro mhnbhy||31|| ., ' chAyA-evaM tu zramaNA eke, mithyAdRSTayo'nAryAH / . .. srotaya kRtsnamApannA, AgantAro mahadbhayam // 31 // praveza kara rahA ho aimI saikaDo chedoM vAlI nAca para ArUDha hokara samudra ke kinAre pahuMcane kI icchA karatA hai, kintu vaha pahuMca nahIM sktaa| vaha dhIca jala meM hI viSAda ko prApta hotA hai, duHkhI hotA hai, DUba jAtA hai, kyoMki usakA sAdhana dRpita hone ke kAraNa kArya utpanna karane meM asamartha hotA hai // 30 // 'evaMtu samaNA ege' ityaadi| zabdArtha-'evaM tumicchaddiTTI aNAriyA ege samaNA-evaM tu mithyA dRSTayaH anAryAH eke zramaNAH' isI prakAra mithyA dRSTi koI anArya zramaNa 'kasiNaM soyaM AvanA-kRtsnaM srotaH ApannAH' pUrNarUpase Asrava kA sevana karate haiM 'mahAbhayaM AgatAro-mahadbhayam AgantAra" ataH ve mahAbhaya ko prApta kareMge // 31 // rahela hoya evI sekaDe chidrovALI nAva para besIne samudrane kinAre pahacavAnI IcchA ja kare che, paNa te tema pAra pahecI zaktA nathI, te vacamAM pANImAM ja khedane prApta thAya che, duHkhI thAya che, ane DUbI jAya che. kemake tenuM sAdhana doSavALuM hovAthI kArya siddha karavAmAM asamartha hoya che 30 'evaM tu samaNA ege' tyA zahAtha---evaM tu micchaTThiI aNAriyA ege samaNA-evaM tu mithyA dRSTayaH anAryAH eke zramaNAH' me pramANe mithyA dRSTi vANe manAya" zrama 'kaniNaM soya AvannA-kRtana srotaH ApannAH' pRthu 35thI mAsavAnu sevana 4re cha. 'mahanmaya Aga tAro-mahadbhayam AgantAraH' tathA tamA mahAlaya mApta karaze. 31 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhinI TIkA pra.zu. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 231 } anvayArthaH -- ( evaM tu micchadiTThI aNAriyA ege samaNA) evaM tathaiva - sacchi naukAgata jAtyandhavat mithyAdRSTayaH-anAryAH eke zramaNAH - zAkyAdayaH (kasiNaM soyaM ApannA) kRtsnaM - sampUrNa srotaH karmAsvarUpam ApannAH - prAptAH santaH (mahanbhayaM AgaMnArI) mahadbhayaM - narakanigodAdiprAptilakSaNaM duHkham AgantAraHAgamanazIlAH prAptAro bhavantIti / 31 || TIkA--' evaM tu' evaM tu anenaiva prakAreNa sacchidranAvArUDha jAtyandha ra deva 'ege' eke kevana 'samANA' zramaNAH - zAkyAdayaH / 'micchaddiTThI' mithyAdRSTayaH 'aNAriyA' anAryA, 'kasiNaM' kRtsnaM - sampUrNam 'soya' srotaH - prANAtipAtAdi karmAsrAsrotaH, 'AvannA' ApannAH - pAptAH santaH 'mabhayaM mahadbhayam, saMsAre eva paribhramaNena narakAdisvarUpa dRgyam 'AgaMtAro' AgantAraH - mAvA bhavanti / yataH sarvadA saMsArakAraNakarmaNaH saJcaye evaM prayatnava bhavanti, tadA tatkAraNasattve kathana duHkhAtmakaM kArya prApsyantIti / yathA-jAtyandho janmAdhaH anvayArtha - isI prakAra koI koI mithyA dRSTi anArya zramaNa daNDI Adi sampUrNa karmAzrava rUpa zrota ko prApta hokara mahAn bhaya ko prApta karane vAle hote haiM // 31 // , TIkArtha - jo bhramaNa daNDI Adi mithyAdRSTi aura anArya hai tathA sampUrNa prANAtipAta Adi karmAsrava ke srotoM ko prApna hote haiM, ve sachidra naukA para ArUDha hokara samudra ko tirane vAle janmAndha ke jaisA naraka nigoda Adi ke duHkha rUpa mahAbhaya ko prApta hone vAle haiN| kyoMki ve bhava bhramaNa ke kAraNabhUta karmoM kA saMcaya karane meM hI prayatnazIla rahate haiN| jaba duHkhoM kA kAraNa vidyamAna ho to duHkha rUpa kArya kI utpatti kyoM nahIM hogI ? tathA anvayA --eja rIte koi kAI mithyArdaSTi anAya zramaNa karyAM savarUpa jharaNAne prApta karIne mahAn bhayane prApta karavAvALA thAya che.,315 TIkA"----je zramazuMdaDI vigere mithyA-STi ane anAya sapUrNa prANAtipAta vagere karmotsavanA srotane prApta thayelA che, te chidravALI naukA para besIne samudrane taravAvALA janmAnya purUSathI jema naraka nigeAda vigerenA duHkharUpa mahA bhayane prApta thavAvALA che. kemake-te va bhramaNanA kAraNabhUta kane saMcaya karavAmAM ja prayatnavALA che, jyAre du.khAnuM kAraNa vidyamAna hoya tA dukha rUpa kAnI utpatti kema na thAya ? kahevAnA Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 . sUtrakRtAGgasUtre AsrAviNI nAvamadhiruhya pAraM gantumicchati, na tu pArayati, kintu madhye eva klizyati-nimajjati / tatheme'pi zAkyAdayo mokSamicchanti parantu nopArja yanti tatmAdhanaM samyagjJAnAdikam , upArjayanti hi saMmAtkAraNameva karmAzravam , ataH saMsAramevA''vizanti, te ca saMsArAntarvatino garbhAd garbha janmato janma' maraNAnmaraNaM duHkhAd duHkhamityevaM ghaTIyantranyAyena anubhavanto'nantamapi kAlamAsate iti bhAvaH // 31 // mUlam-imaM ca dhammamAdAya, kAsaveNa paiyaM / tare soyaM mahAghoraM, attattAe parivae // 32 // chAyA-imaM ca dharmapAdAya, kAzyapena praveditam / taretsroto mahAghoram, AtmatrANAya parivrajet // 32 // ___ abhiprAya yaha hai ki janmAndha puruSa AsrAviNI arthAt chedavAlI naukA para ArUDha hokara samudra ke pAra pahucanA cAhatA hai kintu vaha pahuMca nahIM sakatA, bIca meM hI DUba jAtA hai aura kleza pAtA hai, usI prakAra ye zAkya daNDI Adi zramaNa bhI mokSa prApta karanA cAhate haiN| kintu usake kAraNa samyagjJAnAdi ko prApta nahIM karate, pratyuta saMsAra ke kAraNabhUta karmAsrava kA hI upArjana karate haiN| ataeva saMsAra ko hI prApta hote haiN| ve saMsAra meM eka garbha se dUsare garbha ko, eka janma se dasare janma ko aura eka duHkha se dUsare duHkha ko prApta hote hue ghaTIyaMtra kI bhAMti ananta kAla taka saMsArameM paribhramaNa karate haiM // 31 // abhiprAya e che ke-janmAnya purUSa-AsAviNI athata chidrovALI naukA para besIne samudranI pAra paDecavAnI IcchA rAkhe che, paraMtu te pahoMcI zaka nathI. vacamAM ja DUbI jAya che ane kaleza pAme che eja pramANe A zAkya daMDI vigere zamaNe paNa mokSa prApta karavAnI IcchA rAkhe che, paraMtu tenuM kAraNa rUpa samyapha jJAna vigerene prApta karatA nathI ane ulyA saMsAranA kAraNabhUta karmAstavane ja prApta kare che, tethI ja sa sArane ja prApta thAya che, teo sa sAramAM eka garbhathI bIjA garbhane, eka janmathI bIjA janmane, ane eka dukhathI bIjA dukhane prApta karatA thakA ghaTiyaMtranI mAphaka (raMTa)nI, jema anaMtakALa sudhI saMsAramAM paribhramaNa kare che arthAta bhaTakato rahe che. 31 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 223 . anvayArtha:-(kAsavega paveiyaM) kAzyayena-varddhamAnasvAminA praveditam (imaM ca dhammamAdAya) ima-vakSyamANalakSaNaM dharma-durgatiniSedhena zobhanagatidhArakamAdAya-gRhItvA (mahAghoraM soya) mahAghoraM duruttaratvAd mahAbhayAnakaM srota:saMsArAt (tare) taret-pAraM gacchet, tathA-(attattAe paridae) AtmatrANAya narakanigodAditaH Atmano rakSaNAya parivrajet-saMyamA'nuSThAnaM pAlayediti // 32 // . TIkA-yasmAd bauddhAdayo dAdinaH zramaNA anAryA miyAdRSTayaH sampUrNa karmAzra samApannAH saMsAraprAptAra eva bhavanti tasmAdidamupadizyate-'imaM ca' 'imaM ca dhammamAdAya' ityaadi| zabdArtha-- 'kAsaveNaM paveiyaM-kAzyapena praveditaM' kAzyapa gotrI bhaga vAn mahAvIra svAmI ne batAyA huA 'ima ca dhammaM AdAya-imaM dharmamAdAya' ina dharma ko prApta karake 'mahAghora soyaM-mahAghoraM srota:' mahA ghora saMsAra sAgara ko tire-taret' pAra kare tathA 'attattAe paricae AtmatrANAya parivrajet' Atma rakSAke liye saMyamakA pAlana kare // 32 // ___ anvayArtha-kAzyapa zrI barddhamAna svAmI ke dvArA praNIta tathA durgati ko roka kara sugati meM dhAraNa karane vAle isa dharma ko grahaNa karake atyanta ghora saMsAra ko pAra kare tathA naraka nigoda Adi ke duHkhoMse mAtmA kA prANa (rakSA) karane ke lie saMyama kA anuSThAna kare // 32 // TIkArtha-kyoMki bauddha daNDI Adi zramaNa anArya haiM, mithyASTri haiM evaM sampUrNa karmAsrava ko prApta karanevAle haiM aura usake phalasvarUpa 'imaM ca dhammamAdAya' yA zahA- 'kAsaveNaM paveiyaM-kAzyapena pravedita' 45255o vA bhagavAn mahAvI22vAbhIye matAde 'ima ca dhamma AdAya-imaM ca dharmamAdAya' mAna yamana prApta 432 'mahAghora' soya-mahAghoraM srotaH' ghora yevA sa sa 2 sAgarane 'tare- taret' pA2 42 tathA 'attattAe parivvae-AtmatrANAya parivajeta' Ama rakSA mATe saMyamanuM pAlana kare cherA anvayArtha---kAzyapa zrI vardhamAna svAmI dvArA praNata tathA durgatine rekane sugati prApta karAvavAvALA A dhamane grahaNa karIne atyaMta ghora saMsArane pAra kare. tathA naraka nige da vigerenA dukhethI AtmAnuM rakSaNa 421 // bhATa sayabhanu manuSThAna 42 // 32 // TakAI---bauddha-daDI vigere zamaNe anArya che, mithyA dRSTivALA , ane saMpUrNa karyAavane prApta thayelA che, ane tenA phala rUpe bhava bhramaNa Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 sUtrakRtAtre Ida cakSyamANalakSaNam 'kAsaveNa' kAzyapagotravatA mahAvIrasvAdinA 'paveiyaM praveditaM - kathitam 'dhammaM' dharmam zrutacAritrAkhyam - durgativinAzakatvenaM sugatiprayojakatayA zubhe sthAne sthApakanayA ca dhAraNarUpam AdAya strIkRtya 'mahAghoraM mahAghoram - kAtarajanabhayAvaham 'soyaM' srotaH bhArasrotaH saMsAraparyaTanakAraNabhUtaM mithyAtvAvityAdikam 'tare' taret-kAzyapoktadharmasvIkaraNena pArayet / punaH kiM kuryAdityAha - 'attattAe' AtmatrANAya - AtmanastrANaM narakAdibhyo rakSaNaM tasmai - AtmatrANAya - AtmarakSaNArtham 'paribbara' parivrajet - saMyamA nuSThAyI bhavediti / kAzyapapratipAditadharmamAdAya medhAvI muniH ghoraM mithyAtvA viratyAdibhAva srota rataret atmatrANAya saMyamAnuSThAnaM kuryAcceti bhAvaH ||32|| bhavabhramaNa karanevAle haiM, isa kAraNa yaha upadeza diyA jAtA hai ki kAiyapagotrIya bhagavAn mahAvIra ke dvArA kathita zrutacAritrarUpa, durgati ko roka kara sugati meM dhAraNa karane vAle dharma ko svIkAra karake atyanta bhayAnaka saMsAra ko pAra kare yA saMsArabhramaNa ke kAraNabhUta midhyAtva avirati Adi ko dUra kre| tathA narakanigoda Adi se AtmA kI rakSA karane ke lie saMyama kA anuSThAna kare / parya yaha hai ki zrI kaImAna bhagavAna ke dvArA prarUpita dharma ko aMgIkAra karake meghAvI jana ghora midhyAtva tathA avirati Adi rUpa bhAvasrotoM ko pAra kare arthAt prANAtipAna Adi Asava ko roke tathA AtmA kA trANa (rakSa) karane ke lie saMyama kA AcaraNa kare ||32|| , karavAvALA che A kAraNethI A upadeza ApavAmAM Ave che ke-kAzyapa gAtrIya bhagavAna mahAvIre kahela durgaMtine rekIne sugatimAM paheAMcADana 2 zrutacAritra rUpa dharmanA svIkAra karIne atyaMta bhayaMkara evA A sa sArathI pAra utare. athavA sa sAra bhramaNunA kAraNu rUpa mithyAtva avirati gerene dUra 4 re tathA naraka nigeAda vigerethI AtmAnI rakSA karavA mATe sa yamanu anuSThAna kare kahevAnuM tAtpa e che ke--zrI vadhamAna bhagavAne prarUpita-kahela dharmanA svIkAra karIne buddhizALI jana ghera mithyAtva tathA avirati rUpa bhAvasrotene pAra kare arthAt prANAtipAta vigere AsraveAna rAke tathA AtmAnuM rakSaNa karavA mATe saMyamanuM AcaraNa kare. // 3 // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam malam-viree gAmadhammehi je kaI jagaI jgaa| . tosa aMttuvamAyAeM, thomaM kuvvaM prive||33|| chAyA-virato grAmadharmebhyo ye kecijjagati jagAH / teSAmAtmopamayA sthAmaM kurvan parivrajet // 33 // anvayArtha:--(gAma dhammehiM virae) grAmadharmebhyaH zabdAdiviSayebhyo virata:nivRttaH (jagaI je keI jagA) jagati-pRthivyAM ye kecijjagAH jIvAH 'tesi attuvamAyAe) teSAmAtmopamayA duHvamanutpAdayan (thAmaM kubdha paribhae) tadrakSaNe sthAma-sAmartha kurvan saMyamAnuSThAne parivrajediti // 33 / / TIkA-gAmadhammehi grAmadharmebhyaH-grAmadharmAH zamAdayo viSayAH, tathA'virae gAmadhamme hiM' ityaadi| zabdArtha--'gAmadhammehi virae-grAmamayo virata:' sAdhu zabdAdi viSayoMse nivRtta hokara 'jagaI je keI jagA-jagati ye kecit jaganti' jagat meM jo koI prANI hai 'tesiM attuvamAyAe-teSAM AtmopamayA'' unako apane samAna samajhatA huA 'thAmaM kuvvaM parivvae-sthAmaM kurvan parivrajet' bala pUrvaka saMyama kA pAlana kare // 33 // ___ anvayArtha-grAma dharmo se arthAt zabda Adi viSayoM se virata puruSa, isa jagat meM jo bhI prANI haiN| unheM apanI AtmA ke samAna samajha kara duHkha utpanna na karatA huA evaM unakI rakSA ke lie parA krama karatA huA vicare // 33 // TIkArtha-zabda Adi indriyoM ke viSaya tathA prANAtipAta Adi pApa 'virae gAmadhAmehi' tyAla zahAtha-'gAmadhammehiM virae- prAmadharma bhyo virata' sAdhu zahAla viSayAthI nivRtta panIne 'jagaI je deI jagA- jagati ye kecit jaganti' AtmA 24 prAthI che 'tesiM attuvamAyAe-teSAM AtmopamayA' tamAna cAtAnI 53 / 12 samana thAma phuvva parivvae-sthAma kurvan parivajet' 5 pUrvaka saMyamanuM pAlana kare 33 anvayArtha--grAma dhathI arthAt zabda vigere viSayathI virata purUSa A jagatamAM je kaMI prANI che tene pitAnA AtmA sarakhA samajIne tene duHkha na upajAvatAM ane temanI rakSA mATe parAkramazIla banIne vicare 33 TIkAthe--zabda Adi Indriyane viSaya tathA prANAtipAta Adi pApa sa0 29 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre prANAtipAtAdayaH tebhyaH 'virae' virata: - nivRttaH iSTAniSTeSu rAgadveparahita ityarthaH, tathA - 'jagaI' jagati - loke 'je keI' ye kecit 'jg|' jagAH - jIvitArthina strasasthAvaraprANinaH santi tersi' nepAm 'attuvamAyAe' AtmopamayA - AtmatulyatayA 'thAmaM' sthAma-sthitiM rakSaNamityarthaH 'ku03' kurvan 'parivvae' parivrajet - saMyamAnuSThAnaparAyaNo bhavediti / sarveSAmapi jantUnAM sukhaduHkhAdikaM samAnamiti vicArya parasya rakSaNAdau prayatnaM kuryAditibhAvaH ||33|| mUlam - aimANaM ca mAyaM ca taM parinnAya paMDie / savvameyaM nirAkiccA, NivvANaM saMghae suNI // 34 // 'chAyA -- atimAnaM ca mAyAM ca tatparijJAya paNDitaH / sarvametannirAkRtya, nirvANaM sandhayenmuniH ||34|| 226 1"" grAma dharma kahalAte haiM / jo puruSa unase nivRtta ho cukA hai arthAt iSTa viSaya meM rAga tathA aniSTa viSayameM dveSa nahIM karatA vaha isa jagat meM jo bhI jIvana ke arthI trasa aura sthAvara prANI haiM, unakA apanI AtmA ke samAna rakSaNa karatA huA saMyama ke anuSThAna meM tatpara ho| sabhI prANiyoM ko samAna rUpa se sukha priya hai aura duHkha apriya hai, isa prakAra vicAra kara parakI rakSA ke lie prayatna kare ||33|| - 'aimANaM ca mAyaM ca' ityAdi / zabdArtha -- paMDie - paNDitaH' vivekazIla aisA 'muNI - muniH' sAdhu 'zramANaM ca - animAnaM ca' atimAna aura 'mAyaM caM-mAyAM ca ' mAyA aura lobha taM tat' una kaSAya catuSkako 'parinnAya - parijJAya' saMsAra kA grAma dhama kahevAya che, je purU tenAthI nivRtta thayela heAya arthAt ISTa viSayamAM rAga tathA aniSTa viSayamAM dveSa karatA nathI tathA te A jagatamAM javavAnI icchA vALA je kAI trasa ane sthAvara prANiA che, temanu' peAtAnA AtmA pramANe rakSaNa karatA thakA sayamanA anuSThanamAM tatpara rahe, saghaLA prANiyAne samAna rUpathI sukha priya che. ane duHkha apriya che A pramANe vicAra karIne anyanI rakSA mATe prayatna kare // 33 // 'aimANa' ca mAyaM ca' ityAhi zabdArtha- 'paMDie - paNDitaH ' vive zIsa sevA 'muNI - muni' sAdhu 'aimANa ca-atimAnaM ca' atimAna sevA 'mAyaM ca - mAyAM ca ' bhAyA bhane belataMtat' ye upAya yatuSThane 'parinnAya - parijJAya' saMsAranA DAra 35 sabhlane ? Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru.a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam 227 ___ anvayArtha -(pddie| paNDito vivekI (muNI) muniH-sAdhuH (aimANaM ca) atimAnaM ca-ca zabdAtkrodhaM ca tathA-(mAyaM ca) .mAyAM ca-ca zabdAllobha ca (i) tava-kapAyacatukam (parinnAya) parijJAya-saMsArakAraNatayA jJAtvA (eyaM savvaM) etatsarvam atimAnAdikam (NirAkiccA) nirAka ya nivArya (nivvaNaM) nirvANa-mokSam (saMdhae) sandhayet-sAdhayediti // 34 // TIkA--'paMDie' paNDitaH-vyavahArakuzalatvena vivekI 'muNo' muni sAdhuH 'aimANaM' atimAnam-atIva mAno'timAnaH, cAritramatikramya yo vartate tam-atimAnam 'ca' zabdAd asya pUrvavarttinaM krodham tathA 'mAyaM ca' mAyAm 'ca' zabdAllobhaM ca 'ta' tat-pUrvokta kapAyacatuSkam 'parinnAya' parijJAtha-jJapari nayA-saMyamavirodhinaM jJAtvA 'eyaM saH' etat sarvam atimAnAdikam 'nirAkiccA' nirAkRtya-sarvamapi kapAya saMsArakAraNaM parihatya 'nivyANa'-nirvANaM-mokSam 'saMdhae' kAraNarUpa samajhakara 'eyaM savvaM-etatsarvam' ina sabako 'NirAkiccAnirAkRtya' tyAgakara 'nivvANaM nirvANam' nirvANa arthAt mokSa kI 'saMdhae-saMdhayet' sAdhanA kare // 34 // ___ anvayArtha--paMNDita muni atimAna aura krodha ko tayA mAyA aura lobha ko cAroM kaSAyoM ko saMsAra kA kAraNa jAna kara ina saba ko tyAga de.aura mokSa kI sAdhanA kre||34|| TIkArtha--medhAvI muni atIca mAna ko arthAt cAritra ko vinaSTa karane vAle mAna ko tyAga the / 'ca' zabda se mAna ke pUrvavartI krodha kI syAga de aura 'ca' zabda se lobhako bhI tyAga de| ina cAroM kaSAyoM ko saMsAra paribhramaNakA kAraNa jJaparijJA se jAna kara pratyAkhyAna parijJA se tyAga kara mokSa kI sAdhanA kare / kyoMki anantAnubaMdhI, apra. 'eya savva-etatsarvam' mA madhAnI 'NirAkiccA-nirAkRtya' tyAsa zana nivvANa-nirvANam' nirvAya marthAt bhAkSanI 'saMdhae-sadhayet' sAdhanA re // 34 // anvayArtha-paMDita muni atimAnane, krodhane tathA mAyAane lebhane arthAt cAre kaSAyone saMsAranuM kAraNa mAnIne te badhAno tyAga kare ane mekSanI ArAdhanA kare 34 TIkAtha-medhAvI muni atyaMta mAnane cAritrane nAza karavA vALA mAnane tyAga kare "" zabdathI mAnanA pUrvamAM rahela kone ane mAyAno paNa tyAga kare "ra" zabdathI lobhane paNa tyAga kare A cAre kaSAne saMsAramAM bhaTakavAnA kAraNu rUpa parijJAthI jANIne pratyAkhyAna pariNAthI tene tyAga karIne mokSanI sAdhanA kare kemake-anantAnuM baMdhI apratyAkhyAnA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 kRtI sUtre sandhayet, sati kaSAyamamUdde saMyamaH svakArye kathamapi saphalatAM na prApsyati / tathAcoktam -- ' sAmaNNamaNucaraMtastra kasAyA jansa ukaDA hoMti / maNNAmi ucchu puSpaMtra, niSphalaM tasma sAmaNNaM // 1 // chAyA -- zrAmaNyamanucarataH kapAyA yasya utkaTA bhavanti / manye ikSupuSyamitra, niSphalaM tasya zrAmaNyam // 1 // saMyamasya ca vaikalye kathamapi na mokSasambhAvanA | ataH kapAyAdika pari tyajya bhAvasamAdhidvArA muni ratimAnamAyAdikaM saMmAragamanakAraNaM vyatigamayya mokSamevAnusandhayet iti bhAvaH ||34|| mUlam - saMgha sAhu dhammaM ce, pAvadhammaM vahANavIrie bhikkhU, kohaM nirAkare / NaM Ne patthae // 35 // chAyA - sAdhayetsAdhu dharme ca ' pApadharmaM nirAkuryAt / upadhAnavIya bhikSuH krodhaM mAna na prArthayet ||35|| yAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAgha ke udaya meM sarvadhirati saMyama kA prAdurbhAva prakaTa nahIM hotA hai| kahA hai-- 'sAmaNNamanucaraMtassa' ityAdi / zrAmaNya arthAt cAritra kA pAlana karane vAle jisa puruSa ke kaSAya utkRSTa udaya hote haiM, usakA zramaNapana ikSupuSpa ke samAna niSphala hotA hai / jaba taka saMyama meM vikalatA (aticAra ) hai taba taka mokSa kI saMbhA banA nahIM kI jA sakatI / ataeva kaSAya Adi ko tyAga kara bhAva samAdhi ke dvArA muni utkaTa mAna mAyA Adi saMsAra ke kAraNa kapAyoM ko haTA kara mokSa kI sAdhanA kare ||34|| varaNa ane pratyAkhyAnAvaraNu kaSAyanA ucamAM sava virati saMyamane prAdu rbhAva arthAt utpatti thatI nathI dhupa che - 'sAmaNNamaNucara'tahasa' dhatyAhi zrAmaNya arthAt cAritranu pAlana karavAvAva La je purUSane kaSAye utkR ?pazuAthI udayamAM Ave che, tenuM zramaNupaNu' selaDInA phUlanI jema niSphala thAya che. jyAM sudhI sayamamAM vikala paNu' (aticAra) che, tyAM sudhI meAkSanI sa'bhAvanA karavAmAM AvatI nathI. tethI kaSAya vigerene tyAga karIne bhAva samAdhi dvArA muni utkRSTa mAna mAyA vigere saMsAranA kAraNa rUpa kaSAyAne haTAvIne meAkSanI sAdhanA kare 534aa Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 samayArthayodhinI TIkA pra zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam ___ anvayArthaH--(uvahANavIrie) upadhAnavIryaH-tIvratagoviSayakAktimAn (bhikkhU) bhikSuH-muniH (mAhudhamma) sAdhudharma -zrutacAritralakSaNaM kSAntyAdi. "dazavidhaM vA dharmam (sadhae) saMnvayeta-sAdhayet (ca) tathA-(pAvadhamma) pApadharmam-prANAtipAtAdikam (NirAkare) nirAkuryAt- dUrI kuryAt parityajedityarthaH / tathA '(koha) krodham tathA-(Na) mAnam-garUpam (na patyae) ne prArthayetna vAJchet // 35 // TIkA-api ca-'uvahANavIrie' upadhAnavIyaH-paSTha TamAdhugratapo viSaya 'saMdhae sAhudhamma ca' ityaadi| zabdArtha--'ubahANavIrie-upadhAnavIyaH' tIvra tapa karane meM zakti mAna bhikkhU-bhikSu,' sAdhu 'sAdhamma-sAdhu narma' zruta cAritralakSaNa adhaza kSAntyAdi daza prakAra ke dharma ko 'saMdhae-sAdhayet' pAlana kare 'gha-ca' tathA 'pAvadhamma-pApadharmam' prANAtipAtAdika pApa dharmako 'NirAkare-nirAkuryAt' tyAga kare tathA 'kohaM-kro yam' krodha to 'mANaM -mAnam' garvakI 'na patthae-na prArthayet' icchA na kare / 35 / / ___anvayArtha-tapa meM parAkrama karanevAlA bhikSu sAdhu dharma kA arthAt zruta cAritra dharma kA yA kSamA Adi dasa prakAra ke dharma kA sAdhana kre| pApa dharma arthAt prANAtipAta Adi kA tyAga kare tathA 'krodha aura mAna kI icchA na kare // 35 // TIkArtha-SaSThabhakta, aSTama bhakta Adi ugra tapa kI zakti se yukta 'sadhae sAhudhamma ca' tyAta zamhA--'uvahANavIrie-upadhAnavIrya' tIna ta5 42vAmA zatimAna 'bhikkhU-bhikSu' sAdhu 'sAhudhamma-sAdhudharmam' zruta yAritra kSANA athavA tyA 42 412nA yamana 'saMdhaye-sAdhayet' pAlana re 'ca-ca' tathA 'pAdhadhamma-pApadharmam' pratipAta vigaire 5 / 5 mana 'NirAkare-nirA kuryAt' tyAga 42 tathA 'koha-krodham' 5 tathA 'mANa-mAnam' banI 'na patthae-na prArthayet' 42 - 42 // 3 // anayArtha-tapamAM parAkrama zIla zikSue sAdhu dharmanI arthAt zrata cAritra dharmanI athavA kSamA vigere dasa prakAranA dharmanI sAdhanA karavI. pApa dharma athAt praNAtipAta vigereno tyAga karavo tathA phodha ane mAnanI - IcchA paNa karavI nahIM rUpA TIkArya--SaSTha bhakta, aSTama bhakta Adi ugra tapanI zaktithI yukta, Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 sUta zaktizAlI 'mivakhU' bhikSu - niravadyabhikSaNazIlo muniH 'sAhumme' sAdhudharmamsAdhUna dharmaH mAdhudha dharmaH sa ca kSAntyAdiko dazaniH samyagdarzanajJAnacAritrarUpo 'vA / etAdRzaM dharmam 'saMgha' sandhayet - sAdhayet vRddhi nayedityathaH / yathA yathA - jJAnAdikaM pratidinaM vRddhimupeyAt, tathA tAthA'nudinaM prayatno vidheyaH, iti bhAvaH / tathA 'pAtradhammaM ' pApadharmam-hiMsA'viratyAdikam ' jirAkare' nirAkuryAt - dUrIkuzev parityajedityarthaH / tathA 'kohaM' krodham 'mANa' mAnam 'Na patthara' na prArthayet na vAnchet ||35|| mUlam - je ye buddhA aIkaMtA, je ye buddhA aNAgayA / 'saMtI tAsa pahANaM, bhUyANaM jaMgatI ja~hA // 36 // chAyA ye ca buddhA atikrAntA, yeca buddhA anAgatAH / zAntisteSAM pratiSThAnaM bhUtAnAM jagatI yathA // 36 // , sAdhu dharma kA arthAt kSamA Adi dasa prakAra ke bhramaNavarma kA athavA darzana jJAna cAritra tapa rUpa dharma kA sAdhana kare, usakI vRddhi kare, prati dina aisA prayatna kare hi jJAnAdika kI dinoMdina vRddhi hotI rahe / vaha hiMsA Adi pApadharmo kA parityAga kare / krodha aura mAna karane kI icchA taka na kare ||35|| 'je ya buddhA aikaMnA' ityAdi / zabdArtha - 'je ya-ye ca' jo 'adyAMnA atikrAntA:' bhUtakAla meM 'buddhA - buddhA' tIrthaGkara ho cuke haiM 'je ya-ye ca' aura jo 'aNAgayA-anAgatAH' bhaviSya kAlameM 'buddha - buddha / ' padmanAbhAdi tIrthakara hoMge' 'tesiM - teSAM una muniyoM kA 'saMtI - zAntiH' ahiMsA rUpI athavA mokSarUpI sAdhu dharmanuM arthAt kSamA vigere dasa prakAranA zramaNu dharmanuM pAlana kare. athavA dana, jJAna, cAritra tapa rUpa dharmanuM pAlana kare. tenI vRddhi kare hamezAM evA prayatna kare ke jJAnAdikanI pratidina vRddhi thato raa te hi'sA vigere pApakarmanA tyAga kare. krodha, ane mana pAmavAnI IcchApaNu na kare, 53mA 'je ya buddhA bhakatA' hatyAhi zabdArtha--'je ya-ye 'ca' ne 'bhaikaMtA - atikrAntAH' lUnANamAM 'buddhAbuddhA' RSalAhi tIrtha / tha gayA che. 'je ya-yeca' gane / 'avAgayA anAgatAH' bhaviSyamANamAM 'buddhA - buddhA: ' padmanAbha vigere tIrtha / thaze 'tesiM teSAM' me bhuniyo| 'satI - zAntiH' gaDisAiyI athavA bhokSa 3yI zAnti Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra. zu. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam anvayArtha -(je ya) ye ca (aikkatA) atikrAntA:- atItakAlabhavA:(buddhA) buddhAH RSabhAditIrthakarAH (je ya) ye ca (aNAgayA) anAgatAH-bhaviSyaskAla bhAvinaH (buddhA, padmanAbhAditIrthakarAH (tesiM) teSAM sarveSAM tIrthakarANA, munInAM ca (satI) zAntiH ahiMsArUpA mokSarUpA vA (paiTTa,NaM) prtisstthaanm| AdhAro vartate / kathamityAha-(jahA) yathA (bhUyANa) bhUtAnAM pANinAm (jagatI) , jagatI-pRthivI pratiSThAnam-AdhAra:-AdhArabhUtA vartate tathA / / 3 / / / TIkA-nanu-evaM bhUtaM bhAvamArga mahAvIrasvAmI evopadiSTavAn , utAho / anyo'pi, etAdRzabhAvamArgasyopadeSTA'bhUna, bhaviSyati vA ? ityAzaGkaya sUtrakAro. bhAvasrotaso'nAditAM pratipAdayati-'je ya' ityAdi / 'je ya' ye ca 'aikrkatA'. zAnti 'paiTANa-pratiSThAnam' AdhAra haiM 'jahA-yathA' jaise 'bhUyANa- . bhUtAnAM prANiyoMko 'jagatI-jagatI' pRthvI AdhArabhUta hai // 36 // ___ anvayArtha-jo jJAnI puruSa bhUtakAla meM ho cuke haiM aura jo jJAnI bhaviSya meM hoMge, una saba kA AdhAra ahiMsA yA mokSa rUpa zAnti hI hai| jaise pANiyoM ke lie pRthvI AdhArabhUta hotI hai|||36|| ____TIkArtha-isa prakAra ke bhAvamArga kA upadeza mahAvIra svAmI ne hI diyA hai athavA kisI anyane bhI? kyA isa mArga ke upadezaka bhUtakAla meM bhI hue aura bhaviSyat meM bhI hoMge? isa prakAra kI . AzaMkA karake sUtrakAra bhAvasrota kI anAditA pratipAdana karate haiM- / jo jJAnI RSabha Adi tIrtha kara bhUtakAla meM ho cuke . haiM evaM jo padmanAbha Adi tIrtha kara bhaviSyat kAla meM hoMge, yahAM atIta aura anAgata kAla ke grahaNa se yaha bhI samajha lenA cAhie 'paiTThANa-pratiSThAnam' mAdhAra cha 'jahA yathA' ma 'bhUyANa-bhUtAno' prAli yona! aAdhAra bhUna 'jagatI-ja tI' pRthvI che // 3 // anvayArtha--je jJAnI purUSe bhUtakALamA thaI cUkyA che ane je jJAnI bhaviSyamAM thaze te badhAne AdhAra ahiMsA arthAta mokSarUpa zAtija che ke je pramANe prANine mATe pRthvI AdhAra rUpa che 36aaaa - TIkartha--A rIte bha vamArgane upadeza mahAvIra svAmIe ja Apela che, athavA bIjA keIe paNa kahela che? zuM A mArganA upadezaka bhUtakALamAM paNa thayA che? ane bhaviSya kALamAM paNa thaze ? A pramANenI zaMkA karIne sUtrakAra bhAvastrotanA anAdipaNAnuM pratipAdana kare che - 2Sabha tIrtha kara vigere je jJAnIo bhUtakALamAM ura na thaI cUkelA che, ane je pAnAbha vigere tIrthakaro bhaviSyamAM utpanna thaze ahiyA atIta Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 sUtrakRtAgAstra pUrvasmin kAle jAtAH 'buddhA' budrA.-tIrthakarA RbhaadyH| 'je ya' ye ca 'aNAgayA' anAgatAH-bhaviSyakAlamAvinaH 'budrA' buddhAH-tIrthakarAH pamanAbhAdayaH, , saMdaMzananyAyena pUrvAparayo grahaNe madhyamaspAvazyaM grahaNAt vartamAnakAlikA mahA ; videhe sImandharAdayazca 'tesi' teSAM sarveSAm 'satI' zAntireva SaTakAyajIvarakSaNa-: rUpA ahi saitra 'paiTANaM' pratiSThAnam-AdhAro vartate, anyathA buddhatvasyApi anupapatteH, athavA-zAnti mokSaH sa eva tIrthakarANAM pratiSThAnamAdhAraH / katha mityAha-'jahA' yathA 'bhUyANaM' bhUtAnAm-trasasthAvarANAm 'jagatI' jagatIpRthivI pratiSThAnam-AdhAraH, tathA-tAdRzasya mokSasya prAptirbhAvamArgamantareNa na sambhavati / ata: sarve'pi bhAvamArgamuktavanto'nuSThinabantazceti bhAvaH // 36 // mUlam-aha Na vaiyamAvannaM phAsA uccAvayA phuse / Na tesu viNihaNejA, vIeNave mahAMgirI // 37 // chAyA-atha taM vratamApanna, sparzA uccAvacAH spRzeyuH / ___ na teSu vinihanyAd, vAteneva mahAgiriH // 37 // ki vartamAna kAla meM mahAvideha kSetra meM jo sImandhara Adi tIrtha kara vidyamAna haiM, una sagha kA AdhAra zAnti hI hai arthAt SaTkAya ke jIvoM kI rakSArUpa ahiMsA hI hai| anyathA jJAnIpana ho hI nahIM sktaa| athavA zAnti ko artha hai mokSa, vahI samasta tIrthaMkaroM kA AdhAra hai, jaise trasa aura sthAvara jIvoM kA AdhAra pRthvI hai| mokSa kI prApti bhAvamArga ke vinA saMbhava nahIM hai, ataeva sabhI tIrthakagene bhAvamArga kA hI kathana aura anuSThAna kiyA hai // 36 // ane anAgata kALanA grahaNa karavAthI e paNa samajI levuM ke-varta. mAnakALamAM mahAvideha kSetramAM je sImAra Adi tIrthakara vidyamAna che, te badhAne AdhAra zAntI ja che arthAt SakAyanA jIvonI rakSA rUpa ahiMsAja che. te sivAya jJAnI paNuM thaI ja zakatuM nathI. athavA zAtine arthe mokSa che, teja saghaLA tIrthakarane AdhAra che. jema trasa ane sthAvara jene AdhAra pRthvI che, mokSanI prApti bhAvamArga vinA sa bhavatI nathI. tathI saghaNA tIrtha 42 me bhAva bhAganu 4thana bhane manuhAna 438 che. // 31 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 // samayArthayodhinI TIkA pra.zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam ___ anvayArtha:--(aha) atha-bhAvamArgapatipattyanantaram (vayaM) vratam-sAdhu dharmam (AyannaM) ApannaM prApta-pratipalavratamityarthaH (Na) tam pUrvoktaM muni yadi (uccAvayA) uccAvacA:-tItrA atItrA nAnAvidhAH (phAsA) sparzAH parISahopasargAH (se) radRzeSa:- upadraveyuH tadA sa muniH (lekha) tai-parIpahopasameM: (Na viNihaNejA) na vinihanyAt-na pratihato bhavet na vicale dati bhAvaH, kena kaiva ? iti dRSTAntamAha-(eNa) vAtena (mahAbAtena (mahAgirI iSa) madagirivi-meruparvata iveti // 37 // 'ahaNa pathamAvanna' ityAdi / zabdArtha-'aha-atha' isake pazcAt vayaM vratam' sAdhuvrata meM 'Avama -Apannam' prApta na he hue 'f-taM munis' usa muniko 'uccAlayA-uccA. vacA' nAnA prakAra ke 'phAmA-sparzA' padISada aura upasarga 'phusespRzeyu: sparza kare 'lesu-te' ula parIpaha evaM upasole Na ciNiha NejjA-na vinihanyAt' parAjita na hove arthAt dRDha rhe| kaise dRDha rahe lo kahate haiM 'vAraNa-vAtena' mAvAna se 'mahA giri iva-mahAgi ririva' merU parvatake samAna dRDha rahe // 37 // ____ anvayArtha---bhAvanA ko aMgIkAra karane ke pazcAt sAdhudharma ko prApta karane vAle luni ko kadAcit tItra yA manda nAnA prakAra ke parISaha aura upasarga Ave to muni unase pratihatta na ho-vicalita na ho| jaise AMdhI se sumerU parvata vicalita nahIM hotA // 37 // . ahaNaM vayamAvanna' tyAdi zahAtha---'aha-atha' te pachI 'vaya-vratam' sAdhu natamA 'Avanna-Apannam' 24aa 'Na-taM munim' munine 'saccAvayA-uccAvacAH' mane prAranA phAsA-sparzA. pIpaDa mane pasa phuse-spRzeyuH' 55' 42 'tesu-taiH' meM parISa bhane sAthI Na viNihaNejjA-na vinihanyAt' 52 // na yAya arthAt saMyama pAlanamAM majabUta rahevuM. kevI rIte majabUta rahevuM joIe? te matAvatAM sU2 4 cha 4-'vAeNa-vAtena' maDAvAtathA arthAta paTAnI yAthI 'mahAgiri iva-mahAgiririva' bhe3 patanI ma 8 29 // 37 // . . anvayArtha--bhAva mArgane aMgIkAra karIne pachIthI sAdhudharmane prApta karavAvALA munine kadAca tIvra athavA maMda aneka prakAranA parISaha ane upasargo Ave te munie tenAthI apratihata na thavuM arthAt calita na thaI jema vAvAjhoDAthI sumerU calita thatuM nathI tema ja sthira rahevuM. 3LA sU0 30 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 sUtrakRtAGgasUtre - F TIkA - 'aha' atha - mAtramArga svIkAraNAnantaram 'vayamAvannaM' vratam - sarvaviravilakSaNaM mahAvratam ApannaM mAtam (na) taM muniM yadi 'uccAvayA' uccAvacAH - nAnAprakArAH 'phAsA' sparzAH - sIvoSNAdiparIpahAH devAdikatA anukUlamati - kUlA upasargA vA 'phuse' spRzeyuH - upadraveH, tathA sa sAdhuH 'te' atra tRtI yArthe saptamI taiH pUrvoktaruccAvacaiH pa . 'Na viNihojjA' na viniinyAt saMyamAnuSThAnAdAviti bhavedati / atra - hoTantamAda'vANa' vAtena 'mahAginI va sahAraNa, yathA dhavalenA'pi padanena vicAyamAno'pi merurna kathamapi sthAnAta vyA-upasargAdibhirupadruto'pi sAdhuH saMmAna caliyavediti vaH ||37|| mULam saMbuDe se sahAnne dhIre dattenaM pare / ~4 - - TIkArtha -- bhavamArga ko svIkAra karane ke anantara sarva virati rUpa mahAvrata ko jisane dhAraNa kiyA hai, usa lAdhuko kadAcit vividha prakAra ke sparza arthAt zIta uSNa Adi parISaha aura devAdi dvArA kRtaM anukUla yA pratikUla upasarga latAbeM to vaha una upadravoM ke kAraNa saMyamAnuSThAna se leza mAtra bhI vicalita na ho| isa viSaya meM dRSTAnta dikhalAte haiM / jaise- - pralayakAla kA pavana calane para bhI merU parvata nahIM DigatA hai usI prakAra sAdhu saMghama se calita na ho ||37|| } " nivaDe kAlamAkaMkhI, evaM kevaliyo seyaM // 38 // chAyA - savRtaH sa mamajJaH, dhIrodattapaNAM caret / nirvRtaH kAlapAkaDUnedevaM kevalino zatam ||38|| 'saMDe se mahApanne' ityAdi / 'zabdArtha - 'se- saH' vaha pUrvokta sAdhu 'mahApanne - mahAprAjJaH' samyak ! TIMkA ----bhAvamA nA svIkAra karyA pachI sarva virati rUpa mahAvratane jeNe dhAraNa karela che. e sAdhune kadAca aneka prakAranA sparzI athavA zIta (83) upayu, (garama) vigere parISaDa bhane deva vigeremeresA anuja arthavA pratikULa upasarga satAve te te e upadravAne kAraNe saMyamanA anu. SThAnathI lezamAtra paNa calAyamAna na thAya A viSayamAM dRSTAnta batAvatAM kahe che ke--jema pralaya kALaneA pavana cAlate haiAya te paNu merU paryaMta DagatA nathI. eja pramANe sAdhue saMyamathI cAlAyamAna thavu nahI. 537aa 'saMDe se mahApanne' ityAdi zabdArtha -- 'se- sa.' paDelA vAsa yevo te sAdhu 'mahApanne - mahAprajJaH' Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru a 11 mokSasvarUpanirUpaNam anvayArthaH - (se) sa pUrNekto muniH (saMbuDe) saGghaH sArayukta va nirodhakaH tathA ( mahApanne ) mahAprajJaH - samyagRjJAnayuktaH tathA (dhIre ) dhIraH- dhairyasampannaH, yadvA dhI:- buddhi svayA rAjate iti dhIraH - viziSTabu dviyuktaH san (dattesaNaM) dakSeSaNAm datte gRhasthe dIyamAne'zanAda epa trividhAm (care) caret tathA(nivbuDe) nirvRtaH - rupAyopazamAda zItI pUnaH etAdRzaH san muniH (kALe) maraNam - paNDitamaraNam (AkakhI) Aka kSetra - vAJchet / etat kasya matamityAha - (eyaM ) etat yat pUrvakathitaM tat (kevalaNo) kevalinaH - tIrthakarA de : (mayaM) matamasti na tu svamanIpikayA proktam iti jambUsvAminaM prati sudharmasvAmino vacanamiti // 38 // - jJAna yukta tathA 'dhIre-dhIraH' dhairya zIla hokara 'dattesaNaM- datteSaNAm' dUsareke dvArA diyA huA epIya AhAra hI 'care caret' grahaNa kare tathA 'nicuDe - nirvRtiH' zAMtacitta hokara 'kAlaM - kAlam ' paMDina maraNakI 'Aka' khI - AkAGkSet' icchA kare 'eyaM etat' yahI 'kevaliNo- kevalinaH' tIrthaMkara AdikA 'sayaM matam' mata hai // 38 // anvayArtha - pUrvokta muni saMvara se yukta, samyagjJAna se sampanna, dhIra-dhairyavAn athavA viziSTa vRddhi se suzobhita hokara gRhastha dvArA pradatta azana Adi kI tIna prakAra kI eSaNA kA pAlana kare / kaSAyoM kI upazAnti se zItala banA huA muni paNDita maraNa kI AkAMkSA kare | yaha kevalI bhagavAn kA mata hai hamArI kalpanA nahIM hai ||38|| sabhyaGk jJAnayukta tathA 'dhIre-dhIra.' dhairyazIla manIne 'dattesaNaM- dattepaNAm' zrIla dvArA ApavAmAM Avela mepAzIya AhAra 'ghare - caret' zraddhaya 42 tathA 'nibbu De - nirR'ta.' zAMta citta NanIne 'kAlaM kAlam' paMDita bharathunI 'AkaMkhI - AkAGkSata' cha re 'eya' - etat' 4 'kevaliNo- kevalinaH' tIrtha 42 vigerenA' 'mayaM-matam bhata che 5385 avayA --pUrvakti muni sArathI yukta samyak jJAnathI sa pana, dhIra dhairyavAn athavA vizeSa prakAranI buddhithI suzeAbhita thaIne gRhastha dvArA ApavAmAM Avela AhAra vigerenI traNa prakAranI eSaNuAnu` pAlana kare. kAcAnI zAMtI thavAthI zItala khanela muni patimaraNanI AkAMkSA kare A kevalI bhagavAnanA mata che. amArI kalpanA nathI, 538aaaa Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtratAGgasUtra ..TIkA-adhyayanArthamupasaMharati-'se' sa:-pUrvoktA-jJAnadarzanacAritraguNayukto muniH 'sabuDhe' saMvRtaH-AsravadvArAvarodhakA 'mahApanne' mahApaH- mahatIvizAlA prajJA-buddhiryasya sa mahApaghnaH-heyopAdeyadhuddhiyuktaH / 'dhIre dhIraH'parISahopasagAdibhiravicalitaH / 'dattemaNa' dattepaNAm-dAyakena datte-pApte satyA"hArAdike eSaNAm-gavepaNAgrahaNeSaNA-paribhogaiSaNArUpAM trividhaipaNAm 'care' careta-Acaret, epaNAmanupAlayedityarthaH / tathA-'nivvuDhe' nivRta iva - nivRtaH kaSAyopazamAt zItIbhUtaH san 'kAla' kAlam -maraNam-paNDitamaraNam 'AkhI' AkAkSet-cAnchet / 'eyaM etat-yat pUrvamuktaM tat 'kevaligo' kevalinastIrthakaragaNadharAdeH 'mayaM' matam-tIrthakarAdeH khalu etAdRzaM matam na mama, ato yathA te stIrthakaraiH pratipAditaM tathaiva mayA kathitam / sudharmasvAmI jambUsvAminamuddizya kathayati-tvayA mArgaviSayakaH praznaH kRtaH, tasyottaraM tIrthakaramatena mayA TIkArtha-adhyayana ke artha kA upasaMhAra karate haiM-pUrvokta darzana jJAna aura cAritra le yukta muni AzravadvAroM kA nirodha kA ho, 'mahA prAjJa ho arthAt vizAla buddhivAlA yA heya-upAdeya kI buddhi se yukta ho, parISahoM aura upasargoM se calAyamAna na ho tathA dAtA ke dvArA pradatta AhAra Adi kI hI gaveSaNA kare / kaSAyoM ko upazAnta karake zAnta ho tathA paNDitamaraNa kI abhilASA kre| - pahale jo kahA gayA hai vaha kevaliyoM kA mata hai, merA nahIM / jaisA tIrthaMkaroM ne pratipAdana kiyA, vaisA hI maiMne kahA hai| sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM-tumane mArga ke viSaya meM TIkAtha--adhyayananA arthane upasaMhAra karatAM kahe che.-parvokta darzana, jJAna, ane cAritrathI yukta muni Asava dvAne nirodha karatA thAya, mahA prAza thAya arthAt vizALa buddhivALA athavA heya-upAdeyanI buddhIthI yukata thAya, parIvahe ane upasargathI calAyamAna na thAya tathA dAtA dvArA apAyelA AhAra vigerenI ja gaveSaNa kare. kaSAyane upazAnta karIne zAnta thAya tathA paMDita maraNanI IcchA karavI. pahelA je kahevAmAM Avela che, te kevaline mata che, mAre svataMtra mata nathI. tIrthakaroe je pramANe pratipAdana na karela che, e ja pramANe bhaDada cha. . sudharmAsvAmI jakhkha vAmane kahe che ke-tamoe mArganA saMbamAM Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 11 mokSasvarUpanirUpaNam madattam, na tu manAgapi svamanIpayA kathitam / 'tti' iti bemi' bravImi yathA bhagavatsamIpe zrutaM tathA-kathayAmIti // 38 // / // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadyapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjapadatta'jainAcArya' padabhUpita -- kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlaprativiracitAyAM zrI "sUtrakRtAGgasUtrasya" samayArthavodhinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM mokSanAmakam ekAdazamama'dhyayanaM samAptam // 11 // prazna kiyA tho, usakA uttara maiMne tIrthaMkara ke matAnusAra diyA hai, apanI ghuddhi se kucha nahIM khaa| ___'tti bemi' jaisA tIrtha kara ke samIpa sunA, usI prakAra maiM kahatA hUM // 38 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'sUtrakRtA. sUtra' kI samayArthayodhinI vyAkhyA kA mokSanAmaka gyArahavAM adhyayana samApta // 11 // prazna karela hatuM, tene uttara meM tIrthakaranA mata pramANe Apela che, mArI svataMtra buddhithI kaMI paNa kahela nathI. 'tti bemi' 2 prabhArI tIya 42nI pAMseyI sayu tu me prabhArI meM kahyuM che. 38 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "sUtrakRtAMgasUtranI samayArtha bedhinI vyAkhyAnuM mokSa nAmanuM agyAramuM adhyayana samApta 11 Wan Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgo // atha dvAdazaM zrI samavasaraNA'dhyayanaM prArabhyate / / gatamekAdazamadhyayanam, tadanu dvAdazamadhyayanamArabhyate / asya ca pUrvAdhyayanena sahA'yaM sambandhaH / ekAdaze'dhyayane mokSamArgaH matipAditaH, tatmasaGgAt kumArgaH smArito bhavati, iti kumArgamarUpaNAya dvAdazamadhyayanaM prArabhyate / kumArge vinAte sati tasya nirAkaraNaM saMbhavati, nirAkRte ca tasmina mArgavyavasthA syAt / ataH kumArganirAkaraNAya tasvarUpamavazyaM vijJAtavyamiti tatsvarUpanirUpaNArthamidamadhyayanam / tasyedamAdimaM mUtram-'cattAri' ityAdi / sUlam-cattAri samosaraNANimANi, pAvAduyA jAiM puDho vyNti| kiriyaM akiriyaM viNayaMti, taiyaM annANamAsu caiutthameva // 1 // ghArahavA~ adhyayana kA prAraMbha (samava laraNa) gyArahavAM adhyayana samApta huaa| tatpazcAt bArahavAM adhyayana prAraMbha kiyA jAtA hai| isa adhyayana kA pUrva adhyayana ke sAtha yaha saMbaMdha hai-gyArahaveM adhyayana meM mokSamArga kA pratipAdana kiyA gayA hai aura prasaMgavaza kumArga kA bhI smaraNa karAyA gayA hai| ataeva kumArga kI prarUpaNA karane ke lie bArahavAM adhyayana prAraMbha kiyA jAtA hai / mArga ko jAnalene para hI usakA nirAkaraNa ho sakatA hai aura usakA nirAkaraNa hone para hI mArga kA nizcaya ho sakatA hai| ataeva amArga kA nirAkaraNa karane ke lie usakA svarUpa avazya bAramA adhyayanane prAraMbha- agiyAramuM adhyayana samApta thayuM have A bAramA adhyayanane prAraMbha karavAmAM Ave che. A adhyayanane AgalA adhyayana sAthe A pramANene saMbaMdha che agiyAramA adhyayanamAM mokSamArganuM pratipAdana karavAmAM Avela che ane prasaMgopAta kumArganuM paNa maraNa karAvavAmAM Avela che. tethI kumArganI prarUpaNa karavA mATe A ba ramA adhyayanane prAraMbha karavAmAM Ave che. kumAgane jANavAthI ja tenuM nirAkaraNa thaI zake che, ane tene pratIkAra thAya tyAreja mArgane nizcaya thaI zake che, tethI ja kumArganuM nirAkAra karavA mATe tenuM svarUpa avazya samajI levuM joIe. tenA nirUpaNa Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 239 jAna lenA cAhiye / usI ke nirUpaNa ke lie yaha adhyayana hai| isakA prathama khUna hai-'cattAri' ityaadi| .. zabdArtha-'imANi-imAni' ye loka meM prasiddha aile 'catsAricatvAri cAra 'lamolaraNANi-samavasaraNAni' paratIrthikoM kA samUha hai 'jAI-yAni' jo paratIrthikoM ke samUha 'pAvAdughA-pArAdukAH' maja lpaka hokarake 'puDho vayaMti-pRthakvanti' ve cAroM pRthaka pRthaka siddhAMta hA pratipAdana karate haiN| koI paratIrSika 'kiriya-kriyA' kriyA ko arthAt jIvAdi pAdArtha kA astittvarUpa Ahesu-AhuH' kahate haiM yaha pahalA samavasaraNa hai 1 koI koI 'akliriyaM-akriyAM' jIvAdi padArtha nahIM hai ityAdi prakArale 'AhaMstu-mAha' kahate haiN| yaha dUsarA samavasa raNa hai 2 evaM koI 'viNayatti'-vinayamiti' kevala cinaya se hI mokSa hotA hai aisA 'taiya-tRtIyaM tIsarA samavasaraNa hai 'cautthamevacaturthameva' aura cauthA paratIrthika 'anANaM-ajJAnam' ajJAnase hI mokSa hotA hai isa prakAra 'AhuH kathayanti' kahate hai, yaha cauthA lamaghasaraNa hai ye pUrvokta cAroM paratIrthikaprAcAduka-arthAt vAgavilAsa karane vAle haiM ve loga vRthAvAda karate haiM // 1 // mATeja A adhyayanane prAraMbha karavAmAM Ave che. A adhyayananuM paheluM sUtra mA pramANe 2. 'cattAri' tyA zahAtha-'imANi-imAni' mA prasiddha sapA 'cattAri-catvAri' yAra 'samosaraNANi-samavasaraNAni' 52tIyinI samUha che. 'jAi-yAni' 2 52tI anI samudAya 'pAvAduyA-prAvAdukAH' pra04654 42 'puDho vayaMtipRthak vadanti' se nyAre nahI ho prA2nA siddhAMtanu pratipAdana 42 che, / 52tIya 'kiriya-kriyAM' yA arthAt pihAna mastitva. 35 'Ahesu-bhAhuH' 4 che. 2mA paDa saMbhaSasa che. 1 'akiriya-akriyAM' pAhi pahA nathI vigaire mAthI AiMsu-Ahu. 4. mA bhI samavasara cha. 2 me pramANe 'viNayatti-vinayamiti' usa vinayathI mokSa prAsa thAya che. me prabhAko 'taiya-tRtIya zrI 1 mata 'AhuH' / cha mA zrI samavasara che 3 'cautyameva-caturthameva' bhane yAthA 52nI 'annANaM-ajJAnam' majJAnathI bhAkSa prApta thAya che mA pramANe "bhAI kahe che A cothuM samavasaraNa che 4 A uparathI kahevAmAM Avela cAreya paratIrthika prAvAduka arthAta, vANIne vikAsa ja mAtra karavAvALA hoya che. e leke phogaTaja vANune vilAsa karatA rahe che, eTale ke kaivaLa baDabaDATa ja kare che. tenA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutrakRtAGgasUtre chAyA - catvAri samavasaraNAnImAni, mAvAdukA yAni pRthag vadanti / kriyAmakiyA~ niyamiti, vRtIyamajJAna sAhu caturthameva // 1 // anvayArtha : - 'imANi' imAni - lokapasiddhAni 'cattAri' catrAri - catuH saMkhyakAni caturvidhAnItyarthaH, (samosaraNANi) samavasaraNAni paratIrthikasamUhAH santi ( jAI) yAni ye paratIrthikasamUhAH (pAvAduyA) mAvAdukA :- prajalpakA vAcAlAH santaH (puDho vayaMti) pRthagvadanti sarve ve catvAro'pi paratIrthikAH pRthak pRthaktA pratipAdayanti / kiM kiM pratipAdayanti taddarzayati - eke paratIrthikAH (kiriyaM) kriyAm - jIvAdipadArthA'stitvarUpAm (AhaMsa) AhuH - kathayanti ityekaM samavasaraNam 1 | ( AI ) ityagreNAnvayaH / eke dvitIya samavasaraNagatAH paratIrthikAH (akiriyaM) akriyAm Ahu: - kathayanti iti dvitIyaM samavasaraNam 2 | tRtIyasamavasaraNagatAH paratIrthikAH (vijayaMti ) niyamiti kevalAd vinayAdeva mokSo bhavatIti rUpaM vinayam (taiyaM) tRtIyaM matamAhuH - kathayanti' iti tRtIyaM samavasaraNam 3 / (cautthameva) caturthameva na caturthAduparimatamadarthametra (annA) ajJAnam - ajJAnAdeva mokSo bhavatyevaM rUpamAhuH kathayanti / ete pUrvoktA catvAro'pi prAcAdukAH paratIrthikAH pRthak pRthaktayA svamataM pratipAdayaHtaH anavicintya kathanena mRSaitra vadantItyagretanagAthayA sambandha iti // 1 // 240 anvayArtha - anyatIrthI jinako pRthaka pRthak kahate haiM, ve samavasaraNa arthAt unake cAra siddhAnta ye haiM (1) koI koI paratIrthika kriyAvAda arthAt jIva Adi padArthoM kA astitva kahate haiM yaha pahalA samasaraNa hai / (2) koI koI akriyAvAda ko svIkAra karate haiM yaha dUsarA samavasaraNa hai / (3) tIsare samavasaraNavAle vainayika haiM, unakI mAnyatA hai ki akele vinaya se hI mokSa prApta ho jAtA hai / (4) cauthA samavasaraNa ajJa'navAdiyoM kA hai, jinake matAnusAra ajJAna hI mokSa kA kAraNa hai, / anvayA--anyatIthi ke jene judA judA prakArathI kahe che, te samavasaraNu arthAt teonA cAra siddhAMtA A pramANe che. (1) kAI kAI paratIthikA kriyAvAda arthAt jIva vigere padArthAMnA astitvane svIkAre che. A pahela' samavasaraNa che. (2) a a mddiyaavaahne| svI42 re che. yA jIntu samavasara] che. (3) trIjA samavasaraNuvALA vaiyike che. teenI mAnyatA evI che ke ekalA vinayathI ja mekSa prApta thAya che. (4) ceAthuM samavasaraNa ajJAnavAdIettu che. teeAnA mata pramANe ajJAna ja mAkSanuM kAraNa che. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam rA TIkA - anvayArthagamyA, tatra vizeSArthI vitriyate-kriyAm- 'jIvAdi: padArtho'sti' ityAdirUpAM vadituM zIlaM yeSAM te kriyAvAdinaH / azIsyuttarazatabhedabhinnA bhavanti, tathAhi - 'jItrAjItrapuNyapApAsatra saMvara nirjarAbandhamokSAkhyAH ' navapadArthAH svaparabhedAbhyAM nityAnityavikalpadvayena ca kALataH niyatisvabhAvezvarAtma / zrayaNAdazItyuttaraM zataM bhavati kriyAvAdinAm, iyamaMtra prakriyA - 'asti jIvaH svato nityaH kAcata: 1, asti jIvaH svavo'nityaH ye cAroM hI paratIrthikavAdI pRthaka pRthaka apane 2 mana kA pratipAdana karate hue, vinA vicAre kathana karane ke kAraNa mRSAvAda karate haiM || 1 || TIkArtha - TIkA anvayArtha se hI samajha lenI caahie| yahAM gAthA ke vizeSa artha kA vivaraNa kiyA jAtA hai / jIvAdi ke astitva rUpa kriyA kA kathana svIkAra karane vAle kriyAvAdI kahalAte haiM, ina kriyAvAdiyoM ke 180 bheda haiN| ve isa prakAra haiM-jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa ye nau padArtha haiM / inake svataH aura parata ke bheda se aThAraha bheda hote haiM / ina aThArahoM ko nitya aura anitya ina do bhedoM, se guNita karane se chattIsa bheda ho jAte hai| tatpazcAta phAla, niyati, svabhAva, Izvara aura AtmA ina pA~ca medoM se chattIsa kA guNAkAra karane para eka so assI vikalpa ho jAte haiM / udAharaNArtha yahAM kucha vikalpa pradarzita kiye jAte haiM, yathA A cAre paratIthikA alaga alaga peAtAnA matanu samarthana karatA thakA vagara vicAye kathana karavAnA kAraNe mRSAvAdaja kare che. 1 TIkA"--TIkA anvayathI ja samajI levI. ahiyAM gAthAnA vizeSa a'nuM vivaraNu karavAmAM Ave che, chatra vigerenA astitvarUpa kriyAnu` kathana svIkAra karavAvALA kriyAvAdI' kahevAya che. A kriyAvAdicAnA 180 bherA che, te yApramANe che. lava, alava, puSya, pAya, Asrava, saMvara, niza, budha, ane meAkSa A nava padArtha che. tenA svataH ane parataH e prakAranI be bhedathI aDhAra bhedo thaI jAya che A aDhAre bhedane nitya ane anitya A e bhedAthI guNuvAthI chatrIsa bheda thai jAya che. te pachI kAla, niyati. svabhAva izvara ane AtmA A pAMca prakAranA bhene chatrIsathI guNavAthI esA esI bheda thaI jAya che, udAharaNa nimitte ahiyAM phaeNTalAka' bherA nIce matAvavAmAM Ave che jemake sU0 31 " Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 sUtrakRtAGgasUtra kAlatA2, asti jIvaH parano nityaH kAlanaH3, asti jIvaH parato'nityaH kAlata.41, ityevaM nityA'nityA straparabhedA-yAM, ca kAlatazcatvAro bhedA labhyante, evaM nipatisvabhAvezvarAtmabhirapi eka kena catvArazcatvAro vikalpAH, ete ca pazcacatuSkA viMzati bhavanti, evaM jIvapadArthena labdhAH, evamajIvAdayo'pi aSTau pratyekaM viMzatirbhavAH, tatazca naraguNitaviMzataH zatamazItyuttaraM, bhavatIti / tathA-'akiriyaM' akriyAm-nAsti kiyA mokSaphalamadeti vaditu yeSAM zIlaM te'kriyAvAdinaH, te ca caturazItidAH, na kriyA mokSe kAraNam, apitu jJAnameva mokSasAdhanamiti pralapantaH-akriyAvAdino bhavanti / / (1) jIva svataH nitya hai kAla se| (2) jIva svata: anitya hai kAla le / (3) jIva parataH nitya hai hAla se| / (4) jIva parataH anitya hai kAla se / isa prakAra svataH aura parataH tathA nityatA aura anityatA ke sAtha kAla ko gina kara cAra vikalpa banate haiN| isI prakAra niyati, svabhAva, Izvara aura AtmA ke sAtha bhI cAra cAra vikalpa hote hai / isa prakAra 54420 vikalpa sirpha jIva padArtha ko lekara hue| isI prakAra ajIva Adi ATha ke bhI bIsa-bIsa bheda hone se 2049=180 bheda ho jAte haiM / sava kriyAvAdI 180 prakAra ke haiM / (1) 1 svata: nitya che thI. (2) 01 svata: anitya cha, athI. ' (3) 71 52ta: nitya cha, thI. (4) 01 parata: manitya cha, athI. A rIte savataH ane parataH tathA nityapaNu ane anityapaNAnI sAthe kALane gaNIne cAra vikalpa bane che, e ja pramANe niyati, svabhAva, Izvara ane AtmAnI sAthe paNa cAra cAra vikalpa kevaLa jIva padArthane laIne thayA. A rIte pa+4=30 vikalpa kevaLa jIva padArthane laIne thayA eja rIte ajIva Adi AThenA paNa vIsa vIsa bheda thavAthI 20+9180 ekasa esI bheda thaI jAya che. e rIte saghaLA phiyAvAdio 180 ekaso eMsI prakAranA che, Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 43 ___akriyAvAdinaH-caturazItimaidA bhavanti tathAhi-jIvA'jIvAsravasaMvarani. jerAvandhamokSAH puNyapApavarjitAH sapta padArthAH, tatraikaikasya straparabhedAbhyAM kAlayadRcchAniyatisvabhAvezvarAtmarUpapaTpadArthAzrayaNAt caturazItirbhavati bhedAH, nAsti jIvaH svataH kAlata: 1, nAsti jIvaH parataH kAlataH2, evaM yadRcchAniyati svabhAvezvarAtmabhiH saMyojane dvAdazabhedA bhavanti tataH sapnAnAM puNyapApavarjitapadArthAnAM dvAdaza dvAdaza bhedAH caturazItibhavanti / ___tathA-'taiyaM' tRtIyam 'viNayaMti' vinayamiti, vinayAdeva mokSo jAyate, evaM vadanazIlA vainayikAH / te dvAtriMzadvidhAH santi / uktaMca____ akriyAvAdiyoM ke caurAsI (84) bheda haiN| inakI mAnyatA hai ki jIva Adi padArthoM kA astitva nahIM hai / inake bheda isa prakAra hote haiM-puNya aura pApa ko chor3a kara jItra, ajIva, Anatra, saMvara, nirjarA, ghandha aura mokSa, ina sAla padArtho ko stra aura para ke bheda se tathA kAla, yadRcchA, niyati, svabhAva, Izvara aura AtmA ina chaha ke dvArA guNita karane se caurAsI bheda ho jAte haiM / udAharaNArtha (1) jIva nahIM hai svataH kAla se / (2) jIva nahIM hai parataH kAla se| isI prakAra yadRcchA Adi se bhI saMyojita karane para bAraha bheda hue aura sAta padArthoM ke sAtha bAraha bAraha bheda hone se 1247-81 vikalpa ho jAte hai| akriyAvAdInA 84 coryAzI bhedo che. teonI mAnyatA evI che ke jIva vigere padArthonuM astitva ja nathI. tenA bhede A pramANe hoya che. puNya ane pApane choDIne jIva, ajIva, Asava, saMvara, nija, baMdha ane mekSa A sAta padArthone sva ane paranA bhedathI tathA kAla, yadarachA, niyati, svabhAva, Izvara ane AtmA A cha nI sAthe guNavAthI coryAzI leho thaya cha, sabhaDe (1) jIva nathI svataH kALathI (2) jIva nathI parataH kALathI Aja pramANe yadacchA vigerenI sAthe javAthI bAra bhede thAya che. bhane sAta pAnA 2 meha! thavAthI 12+7=84 seho thanaya che..... trIjA vinayikavAdI che. teo vinayathI ja mokSane mAnavAvALA che. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 sUtrakRtAsUtre 'vainayimataM vinaya, to vAkkAyadAnataH kAryaH / sura-nRpati-yati-jJAni, - sthavirA - dhama - mAtR-pitRpu sadA // 1 // . suranRpatyAdipu asu manasA vAcA kAyena dAnena ceti cAturnidhyena vinayaH 'kAryaH / ete'STau manasetyAdi caturbhirguNitA dvAtriMzad bhavantIti3 / w 'annANaM' ajJAnam 'Aisa' Ahu: - kathayanti / 'cautthaM ' caturthe matam 4, ajJAnAdeva sukhaM bhavati evaM ye vadanti te'jJAnavAdina iti / ajJAnavAdinaHsaptaSaSTibhedabhinnAH jIvAjIvAdIn natrapadArthAn krameNa vyavasthApya tatra sapta bhaGgakAH saMsyApyAH sat asat, sadasat, avaktavyam, sadavaktavyam, asadavaktavyam, tIsare vAdI vainayika hai inake battIsa prakAra haiN| kahA hai- 'vainayika mataM vinayaH' ityAdi / 'dafrat kA mantavya hai ki mana, vacana, kAya aura dAna ina cAra prakAroM se devatA, rAjA, yati, jJAnI, sthavira (vRddha) adhama, mAtA aura pitA ina ATha kA sadaiva vinaya karanA cAhie / ' isa prakAra ATha ke sAtha cAra kA guNAkAra karane para yattIsa bheda hote haiM / cauthe vAdI ajJAnavAdI haiN| inake matAnusAra ajJAna se hI - sukha evaM iSTa padArthoM kI siddhi hotI hai / ajJAnavAdI sar3asaTha (67) prakAra ke haiM / ve isa prakAra jIva, ajIva Adi nau padArthoM ko krama se likha liyA jAeM aura pratyeka ke nIce Age kahe jAne vAle sAta bhaMga likhe jAe~ / ve sAta bhaMga yoM haiM - sat, asat, sadasat che - ' venayikamataM vinayaH' ityAhi tebhanA matrIsa le| che, vaitayikanuM mantavya che ke-mana, vacana, kAya ane dAna A cAra prakAshithii devatA, zatara, yati, jJAnI (sthavira) vRddhannaya, adhabhaTTa, bhAtA7, ane pitA8 A AThene hamezAM vinaya karaveA joI e. A rIte AThanI sAthe cArane guNavAthI khatrIsa bhedA thaI jAya che. cAthA ajJAnavAdI che. teeAnA mata pramANe ajJAnathIja sukha ane ISTa padArthonI siddhi thAya che ajJAnavAdI saDasaTha (67) prakAranA che te A pramANe che-jIva, ajIva, vigere nava padAthone kramathI lakhavAmAM Ave ane darekanI nIce AgaLa kahevAmAM AvanArA sAta bhAMga A lakhavAmAM Ave te sAta bhagAe A prabhAche, sat, asat sahasat, vyavastavya, sat bhavatavya, asat bhvstanya ane sat asat avaktavya. vikalpAnu uccAraNa A pramANe karavuM joIe. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 245 sadasavaktavyam, abhilApastvevam-san jIva ko vetti kiM vA jJAtena 1, asan jIkA ko veti kiMvA jJAtena 2, sadaman jIvaH ko vetti kiMvA jJAtena3, avaktavyo jIvaH ko vetti kiMvA jJAtena4, savaktavyo jIvaH ko vetti kiM vA tena jJAtena5, asadavaktavyo jIvaH ko vetti kiMvA tena jJAna 6 sadasavaktavyo jiyaH ko vetti kiMvA tena jJAtena 718 evam anIvAdibhirapi saMyojanAta tripaSTi bhedAH 63 / bhavaktavya, sat avaktavya, asat avanavya aura sat-asat-ava. ktavya / vikalpoM kA uccAraNa isa prakAra karanA cAhie (1) jIva sat hai, yaha kauna jAnatA hai ? jAnane se lAbha bhI kyA hai ? (2) jIva asat hai, yaha kauna jAnatA hai ? jAnane se lAbha bhI kyA hai ? ___ (3) jIva san asat hai, yaha kauna jAnatA hai ? jAnane se lAbha bhI kyA hai ? . (4) jIva avaktavya hai, yaha kauna jAnatA hai ? jAnane se lAbha bhI kyA hai? ___ (5) jIva sat-avaktavya hai, yaha kauna jAnatA hai ? jAnane se lAbha bhI kyA hai ? (6) jIva asat-avaktavya hai, yaha kauna jAnatA hai ? jAnane se lAbha bhI kyA hai ? (7) jIva sat asat avaktavya hai, yaha kauna jAnatA hai ? jAnane se lAbha bhI kyA hai ? (1) jIva sat che, e ke jANe che ? ane te jANavAthI lAbha paNa zuM che? (2) asat cha, ma yo cha ? mana ta napAthI sAla zucha ? (3) jIva sat asat che, te ke jANe che ane te jANavAthI lAbha paNa zuM che? () jIva avaktavya che, e ke jANe che? ane te jANavAthI lAbha paNa zuM che? (5) jIva sat avaktavya che, te koNa jANe che ? ane te jANavAthI lAbha paNuM zuM che? (6) jIva asat avaktavya che. te koNa jANe che ane te jANavAthI lAbha paNa zuM che? (7) jIva sat asat avaktavya che, te keNa jANe che ane te jANavAthI lAbha paNa zuM che? Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24E sUtratA sU tathA - apare'pi catvAro vikalpAH, tadyathA - satI bhAvotpattiH kovetti kiM vA tayA jJAtayA, asatI bhAvotpattiHko vetti kiM vA tathA jJAtayAra, sadasatI tyattiH kovetti kiMvA tayA jJAtayA, avaktavyA bhavotpattiH ko vetti kiM vA tayA jJAtayAH / evaM sarve'pi saptaSTiriti // 67 // isI prakAra ajIva Adi ke sAtha sAta sAna bhaMgoM kA saMyoga karane para 97= 63 bheda hote hai / ina tresaTha bhedoM meM cAra vikalpa utpattiviSayaka milAye jAte haiM / yathA-(1) padArthoM kI utpatti satI hai arthAt vidyamAna padArthoM kI utpatti hotI hai, yaha kauna jAnatA hai, aura use jAnane se lAbha bhI kyA hai ? (2) padArthoM kI utpatti asatI hai arthAt asat padArthoM kI utpatti hotI hai, yaha kauna jAnatA hai, use jAnane se lAbha kyA hai ? (3) padArthoM kI utpatti ladakhatI hai arthAt sat-asat padArthoM kI utpatti hotI hai, yaha kauna jAnatA hai aura jAnane se lAbha bhI kyA hai ? (4) padArthoM kI utpatti avaktavya hai arthAt avaktavya padArtha utpanna hote haiM, yaha kauna jAnatA hai aura jAnane se kyA lAbha hai ? isa prakAra haTha aura cAra bheda milane se ajJAnavAdiyoM ke 67 bheda ho jAte haiM / A pramANe sajIva vigerenI sAthe sAta sAta bhagAnA sacAga karavAthI 94763 bhedA thAya che A tresaThe bhedemAM cAra vikalpe utpatti sa'badhI meLavavAmAM Ave che, jemake-(1) padArthAnI utpatti satI che. arthAt vidyamAna padArthonI utpatti thAya che, e keNu jANe che? ane tene jANavAthI la bha paNa zu' che ? (2) padArthonI utpatti asatI che, arthAt asat padArthonI utpatti thAya che, e kANu jANe che ? ane tene jANuvAthI lAbha zu che ? (3) padArthInI utpatti sadasatI che, arthAt sat asat padArthonI utpatti thAya che, te keNu jANe che? ane te jANavAthI zuM lAbha che ? (4) padArthonI utpatti avaktavya che, arthAt avaktavya padArtha utpanna thAya che, te keNu jANe che? ane te jAtrAthI lAla pazu zu che ? A rIte tresa'mA A cAra bheTTe meLavavAthI ajJAnavAdIyeAnA 67 sAsaruM bhedA thaI jAya che. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhino TokA pra.zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 247 paratIthikA yAni yAni sva sva matAni parigRhItAni tAni tAnImAni-kriyAvAdA'kriyAvAdavinayarAdA'jJAnavAdarUpANi, jJAtavyAnIti bhAvaH // 1 // mUlam-aNNANiyA tA kusalA di saMtA, asaMthuyA~ No vitigicchtinnaa| akoviyA Ahu akodiehiM, aNANuvIittu susaM vayaMti // 2 // chAyA-ajJAnikAste kuzalA api santo'maMstuvA no vicikitsA tiirnnaaH| akovidA Ahurakovidebhyo'nata vicintya tu mRpA vadanti // 2 // ___ abhiprAya yaha hai ki paratIthikone jo jo bhI mata aMgIkAra kiye haiM, ve saba ghiyAvAda, akriyAvAda, vinayavAda aura ajJAnavAda meM samAviSTa ho jAte haiM // 1 // 'aNNANiyA' ityAdi / zabdArtha-'tA-te' ve 'aNNANiyA-ajJAnikAH' ajJAnavAdI 'kusalA vi saMtA-kuzalA api santa.' apane ko apane apane matake jJAna meM kuzala mAnate huve bhI 'jo-no' na 'vitigicchatinAvicikitsAtI: saMzaya se rahita hai-arthAt saMzayavAle hI ve hai, saMzayarahita nahIM hai, ataH ve 'asaMthupA-asaMratunA mithyAvAdI hone se lokoM ke stuti pAtra nahIM haiM 'akovidhA-akovidAH' ve sajhasat vivekase rahita hone se svayaM ajJAnI haiM aura 'akoviehi-akovi kahevAne abhiprAya e che ke-paratIthike e je je matane aMgIkAra karela che, te badhA kiyAvAda akriyAvAda, vinayavAda, ane ajJAnavAdamAM samAI jAya che nA 'aNNANiyA' tyA zArtha -'tA-te' me. 'aNNANiyA-ajJAnikAH' ajJAnAhIyo 'kusalA vi saMtA-kuzalA api sansa' pAtAne pAtayAtAnA bhatanA jJAnamA zala bhAnatA ! chatai 5 No-no' na tamA 'vitigicchavinnA-vicikitsA tIrNA' saya 2hita cha. arthAta tasA saMzaya 2hata nathI se zaya yutI che. tathA t| 'bhasathuyA-asaMstutA.' bhithyApahI vAthI sonA stutipAtra nathI 'akoviyA-akovidA.' tI a6 sad vive vinAnA hopAthI majJAnI cha, bhane 'akoviehiM-kovide-yo' masAnI zidhyAna 'aNANuvIittu Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 sUtrakRtAstra ___ anvayArtha:--'tA' te 'aNNANiyA' ajJAnikA:-ajJAnavAdinaH 'kusalAvisaMtA' kuzalAH-sva stra matajJAne dakSA api 'saMtA' santo'pi 'No' no-naiva 'vitigicchatinnA' vicikitsA tIrNAH-vicikitsApAragAminaH saMzayarahitA na santItibhAvaH, ata eva te 'asaMthuyA' asaMtutAH lokAnAM na stutipAtrANi santi mithyAvAdisvAt, etAdRzA 'akoviyA' akovidAH sadasadvivekavikalAste 'akoviehi' akovidebhyo'kuzalebhyaH ziSyebhyaH svamatam 'aNANuvIittu' ananuvicintya-avicAryeva 'Ahu' AhuH -kathayanti-upadizanti natve te kovidebhyaH svamataM prakAzayantIti bhAvaH / yataste 'musaM vayaMti' mRpAvadanti-asatprarUpaNAM kurvantItyataH sadasadvivekibhyo na svamataM prakAzayantIti bhAvaH // 2 // TIkA-tatra prathamamajJAniyAdamataM payitumAha-'aNNANiyA' ityAdi / 'tA' te-pUrvagAthApratipAditAH 'aNNANiyA' ajJAnikA:-ajJAnaM vidyate yepAm, athavA-prajJAnaM puraskRtya vadanti ye te'jJAnikAH 'kusalA vi saMtA-kuzalA api santa.' stra sva matajJAne dakSAH santo'pi, te hi ajJAnikAH 'vayaM kuzalAH' iti debhyo' ajJAno aise ziSyoM ko 'aNANuvIittu-ananuvicintya' vinA vicAra kiyehI 'Ahu-AhuH' apane mata kA kathana karate haiM ve loga 'musaM vayaMti-mRSA vadanti' asat prarUpaNA karate haiM // 2 // anvayArtha-ajJAnavAdI apane mata ke jJAna meM kuzala hone para bhI saMzaya rahita nahIM haiM, ataeva ve logoM ke prazaMsApAtra nahIM haiN| akuzalajana akuzalajanoM ko vinAvicAre upadeza dete haiM vastutaH ve miyAbhASaNa karate haiM // 2 // TIkArtha-sarva prathama ajJAnavAdiyoM ke mata ko dRpita karane ke lie sUtrakAra kahate haiM-'aNNANiyA' ityAdi / pUrvagAthA meM pradarzita ajJAnika apane mata ke jJAna meM kuzala hote hue bhI athavA apane Apako kuzala mAnate yA kahate hue zrI saMzaya ananuvicintya' 12 viyAya 'Ahu-AhuH' pAtAnA mata thana re che. sevA 'musa vayati-mRSA vadanti' asat pra35cyA 42 che. // 2 // anvayArtha--ajJAnavAdiye pitAnA matanA jJAnamAM nipuNa hovA chatAM paNa teo saMzaya vinAnA nathI. akuzalaja, akuzalajanene vagara vicArye ja upadeza Ape che. tethI kharI rIte teo mithyAprApaja kare che !ArA TIkartha-sauthI pahelAM ajJAnavAdiyenA matane dUSita batAvavA mATe sUtrA249 che. 'aNNANiyA' tyA * pahelI gAthAmAM batAvavAmAM Avela ajJAnike pitAnA matanA jJAnamAM kazaLa hovA chatAM paNa athavA potAne kuzaLa mAnatA ke kahevA chatAM paNa Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarthavodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 242 } vAdinaH santo'pi 'No vitimicchatinnA' no vicikitsAtIrNAH, vicikitsA - saMzayaH area cicikitsAM no tIrNA :- nAtikrAntAH saMzayApannA eva te santi / te itthaM pratipAdayanti ye ete jJAninaH santi te parasparaviruddha patipAdakatayA na yathArthavAdinaH / ekehi vyApakamAtmAnaM kathayanti tadanye cADavyApakam iti nAsti teSAmekavAkyatA / na cA'tizayajJAnI kazcidasti, yasya vAkyaM pramANatayA parigRhyeta / jJAnavAdinAM ca matapadArthasvarUpasya parasparavirodhenA'bhyupagamAt 'ajJAnameva zreyaH' iti vadanti, 'asaMthuyA' asaMstutAHse rahita nahIM hai / ve saMzaya se pare nahIM ho sake hai / unakA kathana isa prakAra hai- 'ye jo jJAnavAn haiM ve paraspara viruddha prarUpaNA karane ke kAraNa yathArthavAdI nahIM hai| jaise koI AtmA ko vyApaka kahate haiM to koI use AvyApaka kahate haiM / isa prakAra unameM ekavAkyatA nahIM hai / aisA koI atizaya jJAnI hai nahIM kI jisakA vacana pramANamAnA jA ske| tAtparya yaha hai ki sarvajJa jina padArthoM ko jAnate haiM, una saba padArthoM ko hama jAnaleM aura yaha nizcaya karaleM ki unoMne sabhI padArthoM . ko yathArtha rUpa meM jAnA hai, tabhI sarvajJa kA jAnanA kahA jA sakatA hai| parantu jo svayaM asarvajJa hai, vaha isa prakAra jAna nahIM sakatA hai / ataeva yaha spaSTa hai ki asarvajJa sarvajJa ko nahIM jAna sakatA / bhUtakAlIna sarvajJa ko jAnane kI to bAta hI dUra rahI, sarvajJa ke samakAlIna jo asarvajJa jana the, ve bhI nahIM jAna sakate the ki ye puruSa sarvajJa hai. saMzayathI para thaI zakayA nathI. tenu kathana A pramANe che. je A jJAnavALA che, te paraspara virUddha prarUpaNA karavAne kAraNe yathArthavAdI nathI. jemake-kAI AtmAne vyApaka kahe che, te koI tene avyApaka kahe che. A rIte temAM ekavAkayapaNu nathI. eve kAi smRtizaya jJAnI nathI ke jenu vacana pramANurUpa mAnI zakAya. kahevAnu tApaya e che ke-savajJa je padArthAne jANe che, te badhA padArthAMne ame jANI laIe ane e nizcaya karI laIe ke-temaNe saghaLA padArthani yathArtha rUpe jANyA che, tyAre ja sa`jJanuM jANavuM kahI zakAya che, paraMtu svaya' asaMga che, te A rIte jANI zakatA nathI. tethI ja e spaSTa che ke-asarvajJa sarvAMgane jANI zatA nathI bhUtakALanA sajJane jANuM.' vAnI teA vAta ja dUra rahI paNa sarpajJanA samakAlIna je asagaMjanA hatA, tee paNa jANI zakatA nahAtA ke mA purUSa saCjJa che. 0 32 P Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 sUtratAso ajJAnameva zreyo na tu jJAnAdikamityevaM vAditayA asaMbaddhabhApitvena loke'stutyA: -prazaMsArahitAH santi etAdRzA ste 'akoviyA' akovidAH-sadasadvivekavikalA avidvAMsaH 'akoviehi' akovidebhyaH-vivekavikalebhyaH svaziSyebhyaH / vastutastu-ime samyakaparijJAnavikalA eva / tathAhi-ajJAnavAdinaH parasparaviruddhArthavAditayA na yathArthavAdinaH asarvajJapraNItA''gamArthasvIkatatvAt / sarvajJamaNI. tA'bhyupagamavAdinA tu nAyaM dopaH prArati, parasparavirodharayaivA'bhAvAt / kiMca isa prakAra sarvaja koI hai nahIM aura asarvajJa vAstavika rUpa se padArthoM ko jAna nahIM sakatA tathA samastavAdI paraspara viruddha padArthoM ke svarUpa ko svIkAra karate haiM, ataH ajJAna hI zreyaskara hai| ajJAnavAdiyoM kA aisA kathana hai| ve ajJAna ko hI zreyaskara kaha kara asambaddhabhASI hone se loka meM prazaMsArahita haiN| ve sat-asata ke viveka se vikala haiM, avidvAn haiM aura vivekahIna apane ziSyoM ke sAmane hI apane mata kA pratipAdana kAte haiM dUsaroM ke sAmane nhiiN| vAstava meM ajJAnavAdI samyagjJAna se rahita haiM, vaha isa prakAraajJAnavAdI paraspara virodhI arthoM ke pratipAdaka hone ke kAraNa yathArtha bAdI nahIM haiM, kyoM ki ve asarvaja praNIta Agama ke artha ko svIkAra karate haiM ! sarvajJapraNIta agama ko svIkAra karane vAloM ko yaha doSa lAga nahIM hotA, kyoM ki usa Agama meM paraspara virodha hI nahIM A rIte sarvajJa kaI ja nathI ane asara vAstavika rUpathI padAeMne jANI zakatA nathI. tathA saghaLAvAdIo parasparanA virUddha padArthonA kavarUpane svIkAre che, tethI ajJAna ja zreyaskara che. A pramANe ajJAnavAdicenuM kahevuM che. ajJAnavAdi ajJAnane ja zreyakara kahIne asambaddha bolanArA hovAthI vokamAM prazaMsA rahita che, teo sat ane asanA viveka vinAnA che. avidvAna che, ane vivekathI rahita pitAnA ziSyonI sAmeja pitAnA matanuM pratipAdana kare che. bIjAonI sAme nahIM. te , vAratavika rIte ajJAnavAdI samyakrajJAnathI rahita che. te A rIte samajavuM-ajJAnavAdI paraspara virodhI arthonA pratipAdaka hovAne kAraNe yathArthavAdI nathI. kemake teo-asarvajJa praNIta AgamanA arthane svIkAra kare che. sarvajJa praNIta Agamane svIkAra karavAvALAone A doSa lAgu paDatA nathI kemake-te AgamathI paraparamAM vidha rahetuM nathI. A sivAya ajJA Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ semayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 251 -'ajJAnameva zreSaH' ityatrA'jJAnam,-atra naJ samAsaH, nanayoM dvividhA, paryudAsaH prasajyazca / tatra prakRte kiM paryudAsaH ? uta-prasajyamaviSedhaH / tatra yadi jhAnA danyat-ajJAnamiti paryudAsattyA jJAnAntarameva samAzritaM bhavati tadA nA'jJAnapAdobhavati / yadi prasajyapatiSadhArthoM naJ manyate tadA na jJAnamityajJAnam, tadA tuccho rUparahito jJAnAbhAvaH / sa ca sarvasAmarthyarahita-iti kathaM sa zreyAniti / tadevaM sarvathA te'jJAninA-akovidA avidvAMplA, akovidebhya eva svaziSyebhya: pratipAdayanti, na tu paNDitapariSadi vaktuM zakSyanti, tadevamajJAnapakSasamAzrayaNAt, kintu ete 'ANANuvIittu' ananuvicintya-avicAyava 'musaM' mRSAmRpAvAdam 'vayaMti' vadanti-sarve zAstrAparizIlanAbhAvAtte mRpAvAdina iti // 2 // hotaa| isake atirikta 'ajJAna hI zreyam hai' yahAM jo 'ajJAna' pada hai. usameM na samAsa hai naJ samAsa do prakAra kA hotA hai paryaMdAsa aura prasajya / yahAM ina donoM meM se kauna-sA niSedha hai ? yadi paryudAsa samAsa kaho to usakA artha hogA-jJAna se jo bhinna hai vaha ajJAna arthAt jJAnAntara, aisI sthiti meM ajJAnavAda nahIM rahegA, kyoki paryu: dAsa ekAnta abhAva kA nahIM varan sadRza kA grAhaka hotA hai| agara prasajya pakSa aMgIkAra karo to ajJAna tuccha-sarvathA niH svarUpa siddha hogaa| vaha saba prakAra ke sAmathrya se rahita hone ke kAraNa kaise zreyaskara ho sakatA hai ? isa prakAra se sarvathA ajJAnI apane ajJAnI ziSyoM ko hI upa. deza karate haiM, ve vidvAnoM ke samUha meM bolane ko samartha nahIM ho naja zreyaskara che, A kathanamAM je "ajJAna pada temAM nam samAsa che. nagna samAsa padAsa ane prasajyanA bhedathI be prakAra che. ahiyAM te banemAMthI kayA prakArane niSedha che? je pathudAsa samAsa kahevAmAM Ave te tene artha e thaze ke jJAnathI je bhinna che, te ajJAna che. arthAta jJAnAntara A sthitimAM ajJAnavAda raheze nahIM, kemake pathudAsa ekAnta abhAvano nahI' para tu sadezane grAhaka hoya che, agara je prasajya pakSane svIkAra kare te ajJAna tuccha-sarvathA niHsvarUpe prasiddha thaze. te badhA ja prakAranA sAmarthyathI rahita hovAnA kAraNe ke e rIte yaskara thaI zake ? A rIte sarvathA asA nI pitAnA ajJAnI ziSyane ja upadeza Ape che, teo vidvAnenA samUhamAM bolavA mATe zaktivALA thaI zakatA nathI, Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -252 : mUlam - saccaM asecaM iti ciMtayaMtA, sUtrakRtasUtre asA sAhuti udAharatAM / 0 je se aMNA veDyA aMge, hA vibhAvaM viI sumaM // 3 // chAyA - satyamAtya miti cintayanto'sAdhu sAdhu rityudAharantaH / i janA vainayikA aneke, pRSTA api bhAvaM vyanaipunama // 3 // "saMkete | isa prakAra ajJAna pakSa kA avalambana lene ke kAraNa ye vicAra karake mRSAvAda karate haiM ||2|| 'saccaM asacca' ityAdi / 'zabdArtha - 'sacce - satyam' sampagdarzana jJAna cAritra rUpa mokSamArga ko 'asaccaM asatyam' yaha aisA nahIM hai 'iti - iti' isa prakAra 'cita- yaMtA - cintapantaH' manameM mAnate hue tathA 'asAhU - asAdhuma' sAdhuke . AcAra se rahita haiM unako 'sAhu sAdhuH' yaha sAdhu hai 'tti - iti' isa prakAra 'udAharatA - udAharantaH' kahate hue 'je me- ye ime' jo ye 'aNege :- aneke' aneka 'veNaiyA jaNA- -vainayikA janAH' vinayavAdi matAvalambI manuSya haiM ve loga 'puovi- pRSTA api' koI jijJAsu ke dvArA pUchane para bhI 'bhAvaM nAma - bhAvaM nAma' vinayase hI mokSa hotA hai isa prakAra 'visu - vyaneSu' kahate haiM // 3 // A ajJAnapakSanuM' avalambana levAne kAraNe te vAstavikane vicAra na karatAM mRSAvAda ja kare che. rA 'sacca' asacca' ityAdi zabdArtha--'saccaM-satyam' satya mevA sabhya darzana jJAna yAtri 35 'mokSa bhArga'ne 'asaccaM asatyam' A bhArga mevA nathI. 'iti - iti' bhe 'bhabhAze 'ci MtayaMtA-cintayantaH' bhanabhAM bhAnIne tathA 'asAhuM- asAdhum' ? | 'sAdhvAcAra vinAnA hoya temAne 'sAhu - sAdhuH' yA sAdhu hai 'ti - iti' bhA 'prabhA] udAharatA - udAharantaH' 'hevAvANA 'je me- ye ime' ? yA 'raNege - 'aneke' ne 'veNaiyA jaNA - vainayikA janAH' vinaya vAhI bhatane anusaranA zo he tethe| 'puTThAvi - pRSTA api / jJAsubhe pUchavA chatAM yA 'bhAva 'nAma-bhAva 'nAma' vinayadhI bhokSa prApta thAya che se prabhAye 'viNaisuvyaneyu.'' tA hai | A Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArthabodhinI TIkA pra . a 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 253 anvayArthaH yat (sacca) satyam (samyagdarzanajJAnacAritrarUpo mokSamArgaH ) ityevaM rUpaM vastujAtaM tat 'asacce' asatyam naivadevam 'iti' iti - evam cita yaMtA) cintayantaH - manasi manyamAnAH, tathA (asAhu ) asAdhu-sAdhvAcArarahitam (sAhU) sAdhu: - ayaM sAdhuH (ti) iti (udAharaMvA) udAharantaH - kathayantaH (je me) ye ime (aNege) aneke - bahavaH ( veNaiyA jaNA) vainayikA janAH - vinayavAdimatAnuyAyino manuSyAH (dvAvi) pRSThA api kenacijjijJAsunA ( ko mokSamArgaH ) ityevaM praznaviSayIkRtA api (bhAvaM nAma ) bhAvaM nAmeti saMbhAvanAyAm (saMbhAvyate vinayAdeva mokSo bhavati nAnyathA) ityevaM rUpaM paramArtham (su) vyaneSuH -- vinItavantaH sarveSAM sarvadA vinayametra grAhitavanta iti bhAvaH // 3 // TIkA - samprati- vinayavAdaM nirAkartumAha- 'saccaM asacca' ityAdi / 'sacca' satyam - sadbhatho hitamiti satyam, paramArtho yathA'vasthita padArthanirUpaNam, mokSA saMyamo vA satyam tat 'asacca' apazyam ' iti ciMtayaMtA' iti cintayantaHmanya anvayArtha - samyagdarzana jJAna cAritra tapa mokSa kA mArga hai, ityAdi jo satya hai use asatya mAnane vAle aura asAdhu ko sAdhu kahate hue ye jo vainayika haiM, ve kisI mokSAbhilASI jana ke pUchane para vinaya se hI mokSa honA kahate haiM aura saba ko vinaya kA hI grahaNa karavAte haiM || 3 || TIkArtha- -aya vinayavAda kA nirAkaraNa karane ke lie kahate haiM-'saccaM asacca' ityAdi / jo satpuruSoM ke lie hitakara hai vaha yA vAstavika padArtha kA nirUpaNa satya kahalAtA hai| mokSa ko yA saMyama ko bhI satya kahate haiN| f anvayA---samyakdezana, jJAna, caritra, ane tapa e meAkSanA mAge che. UtyAdi je satya che tene asatya mAnavAvALA ane asAdhune sAdhune kahevAvALA A vaiyika che teone kAi meAkSAbhilASI purUSa pUche te temane vinayathI ja mekSa prApta thavAnu` kahe che. ane adhAne vinaya graheNu karavAnu... ja kahe che !!NA TIkA ~have niyavAdanuM nirAkaraNa karavA mATe kahe che -samA asacca' tyAhi , je satpurUSAne mATe hitakara heAya che, te athavA vAstavika padArthanu nirUpaNu satya kahevAya che, mekSane athavA saMyamane paNa satya kahe che. vainayivAdiyA te satyane asatya kahe che. jemake-samya dRzana, jJAna Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 sUtrakRtAsUtre mAnAH, evamasatyaM satyamiti manyamAnAH / tathAhi - samgjJAnadarzanacAritrAkhyo mokSamArgaH satyaH, tamasatyatvena manyante / evaM vinayAdeva mokSa iti -asatyam taM satyatvena manyamAnAH / tathA asAhu sAhuti udAharaMtA' asAdhu sAdhuritiudAharantaH - amAdhumaviziSTakarmakAriNaM vandanAdikayA vinayapaticyA sAdhuriti manyamAnAH 'je me' ya ime pratyakSasannihitAH 'aNege' aneke bahavo dvAtriMzadubhedabhinnA 'veNaiyA jaNA' vainayikA janAH- kenaciddharmajijJAsunA 'puDA vi' pRSTA api pRSTAH santo'pRSTA vA 'bhAvaM nAma' bhAvaM - paramArtham, yathopalabdhaM strIyA'bhiprAyavizeSam 'vinayAdeva mokSa:' ityAdirUpam 'viNaIsu' vyanaiSuH - vinIta vantaH sarveSAM sarvadA vinayAdeva mokSa iti grAhitavantaH, 'NAma' nAmazabda saMbhA vanAyAm, saMbhAvyate vinayAdeva mokSasiddhiriti, taduktam 'tasmAt kalyANAnAM sarveSAM bhAjanaM vinayaH' iti / satyamasatyaM sAdhumasAdhuM ca manyamAnA vainayikAH pRSTAH santaH 'vinaya eva mokSamArgaH' iti kathayantIti bhAvaH // 3 // vainayika usa satya ko asatya mAnate haiM / jaise samyagdarzana jJAna aura cAritra mokSa kA mArga hai, yaha satya hai, use asatya mAnate haiM / vinaya se hI mokSa kI prApti kahanA asatya hai parantu use satya mAnate haiN| isI prakAra jo vAstava meM sAdhu nahIM hai, use sAdhu kahate haiN| jo sAdhu ke AcAra se rahita hai, gRhasthocita vyavahAra karatA hai, usako bhI vandanA karake, vinaya karake sAdhu mAnate haiM / aise jo bahuta se arthAt battIsa prakAra ke vainayika haiM, ve kisI mokSAbhilASI ke pUchane para athavA vinA pUche bhI apanA mAnA huA paramArtha kahate haiM ki vinaya se hI mokSa hotA hai| kahA bhI hai- 'tasmAtkalyANAnAM sarveSAM bhAjanaM vinayaH' ityAdi / 'vinaya samasta kalyANoM kA bhAjana hai / ' asatya ane cAritra tapa e mekSanA mArga che.. A satya che, tene te mAne che. tathA vinayathI ja sAkSanI prApti thavI te asatya che, paraMtu tene teo satya mAne che, eja pramANe je vAstavamAM sAdhu nathI hAtA, tene temA sadhu kahe che. ane jee sAdhunA AcArathI rahita hAya che, gRhasthane ceAgya evA vahevAra kare che, tene paNu vadanA karIne vinaya khatAvI tene sAdhu mAne che, evA jee khatrIsa prakAranA vaiyikavAdice che, te kAI me kSa bhilASI dvArA prazna karavAthI athavA vinA pUche paNa pAte mAnelAne paramArtha kahIne kahe che ke-vinayathIja meAkSa prApta thAya che. kahyu paDyu che-- 'tasmAtkalyANAnAM sarveSA bhAjana' trinayA' chatyAhi arthAt vinaya mena dhAna rANAnu pAtra che kahevAnA Azaya e che ke--satyane asatya ane Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam mUlam-aNovasaMkhAi ti te udAha, aTe se obhAsai amha evaM / laiMvAvasaMkI ye aNAgaehi, jo kiriyamAhIM akiriyavAdI // 4 // chAyA-anupasaMkhyayeti te udAhuH, arthaH svo'bhAsate'smAkamevam / lavAdazati nazvAnAgatai, nokriyA mAhurakriyAvAdinaH // 4 // Azaya yaha hai ki satya ko asasya aura asAdhu ko sAdhu mAnate hue vainAyika prazna karane para vinaya ko hI mokSamArga kahate haiM // 3 // _ 'aNovasaMkhAi ti te udAhu' ityAdi / zabdArtha-te-te ve vinayavAdiloga 'aNovasaMkhAi-anupasaMrUpayA' vastutattvakA vicAra kiye binA hI 'tti-iti' isa prakAra 'udAha -udAhuH' kathana karate rahate haiM 'saTTe-svo'rthaH ve kahate haiM ki apane prayojana kI siddhi 'amha-asmAkam' hamako 'evaM-evam' vinayase hI hotI hai isa prakAra 'obhAsai-avabhAsate' hame dikhatA hai tathA 'lavAvasaMkI -lavAvazaMkina' tathA bauddha matAnuyAyI ki jo karmabandhakI zaMkAvAle haiM ve loga aura 'akiriyAvAdI-akriyAvAdina: akriyAvAdI 'aNAgaehi-anAgataH' bhUta aura bhaviSya ke dvArA vartamAnakI asiddhi mAna kara 'kiriya-kriyAM' kriyA ko 'No Ahesu-no AhuH' niSedha karate haiN|||4|| asAdhune sAdhu mAnanArAo vaiyika prazna karavAmAM Ave tyAre vinayane ja mokSamArga kahe che. tevA 'aNovasaMcAi ti ve udAhu' tyA Avtha-'-' me vinayabhata manusaranAn at 'aNovasaMravAi -anupasaMkhyayA' paratutavana viyA2 4aa vinar 'tti-iti' ke pramANe 'vAhU-udAhu.' sthana 42 // 22 cha. 'saTTe-svo'rthaH' ty| 49 che 4-mbhaa| prayojanI siddhi 'amha-asmAkam amana 'evaM-evam' vinayacI thAya che. zyA pramANe 'obhAsai-avabhAsate' amana bhAya che. tathA 'lavAvasaMkI-lavApazaMginaH' mauddha matane anusaranAzI hai ! 4madhanI 41 cha / sane 'akiriyAvAdI-akriyAvAdinaH' mAThiyAvAhI al'aNAgaehi anAgate.' bhUta bhane bhaviSya 21 pata mAnanI masiddhi mAnI 'kiriyaM kriyAhiyAnI 'jo mAsu-no AhuH niSedha 42 cha. // 4 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre anvayArthaH - (te) te - vinayavAdinaH (aNorasaMkhAi) anupasaMkhyayA vastutattvA vicAraNe (ti) iti - evam 'udAhu' - (kevala vinayAdena mokSaprApti) - rityudAharanti ( sa aTTe) svo'rthaH - svaH - svakIyo'rthaH (m) asmAkam ( evaM ) evaM trinayAdeva mokSaprAptirityevam (obhAsai) avabhAsate - pratibhAsate, asmAkaM matAzrayaNAdeva mokSaH mApyate iti bhAvaH tathA - (lavApasaMkI) lavApazaGkinaH - boddhAH karmabandhanaM zaGkamAnAH (akiriyAvAdI) akriyAvAdIna' - sAMkhyakArAdayaH (aNAgararhi) anAgataiH (ya) ca, ca zabdAdatItaizca kSaNaiH teSAM mate vartamAnakAlasyA'saMvAda (phira) kriyAm (No AhaMsa) no AhuH no AkhyAnti no kathayanti kriya niSedhantIti bhAvaH // 4 // 256 TIkA- 'te' te vinayavAdinaH 'aNodasaMkhAI' anupasaMkhyayA, saMkhyAnaM saMkhyA jJAnam, upa sAmIpyena saMkhyeti upasaMkhyA samyagyathAvasthitA'rthasya anvayArtha - vinayavAdI vastutattva kA vicAra na karake aisA kahate haiM ki vinaya se hI mokSa prApta hotA hai / hameM apane prayojana (mokSa) kI siddhi vinaya se hI pratIta hotI hai / lava arthAt karmabandhana ke prati zaMkA karane vAle bauddha aura akriyAvAdI arthAt sAMkhya Adi ke mata meM atIta aura anAgata kSaNoM ke sAtha varttamAna kAla kA saMbaMdha saMbhava nahIM hai, ata eva ve kriyA kA niSedha karate haiM // 4 // , TIkArtha -- upasaMkhyA kA artha hai yathArtha vastusvarUpa kA jJAna, aisA jJAna na honA anupasaMkhyA hai | abhiprAya yaha hai vAstavika jJAna kA abhAva hone ke kAraNa mUDhamati bAla ajJAnI vainayika kevala vinaya se anvaya --vinayatrAdi vastutatvanA vicAra na hai-vinayathI ? bhokSa prApta thAya che. asane sabhArA siddhi vinayathI ja thavAnI khAtrI che. lava arthAt ka karavAvALA bauddha ane akriyAvAdI arthAt sAMkhyavAdI atIta, ane anAgata kSazeAnI sAthe vartamAna kALanA nathI tethI ja te kriyAnA niSedha kare che, jA karatAM evuM kahe che prayojananI (mokSa), baMdhana pratye zakA vigerenA matamAM saMbadhane saMbhava TIkA --upasakhyAnA a yathA vastu svarUpanuM jJAna e pramANe thAya che, evuM jJAna na thavuM te anupama sakhyA che. kahevAnA abhiprAya e Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNa svarUpanirUpaNam 20 parijJAnam, na upasaMkhyeti anupasaMkhyA, tayA anupasaMkhyayA arthajJAMnA bhAvena- 'ti' itivinayAdeva kevalAnmokSo bhavati na jJAnAdibhiriti / 'udAha'. udAhu: - udAharanti - kathayanti / kiM kathayantItyAha - 'sa' svaH svakIyaHasmadIyaH arthaH sarvasya vinayapratipaccA mokSaprAptilakSaNaH 'acche', asmAkam 'e' evameva- pUrvoktarUpa eva 'obhAsa' avabhAsate - satyavayA pratibhAsate pratIyate ityarthaH / kevalavinayAdeva mokSaH mApyate, evamevAsmAkamavabhAsate / iti kathanaM teSAM mohavijRmbhitameva / tathAhi - 'jJAnakriyAbhyAM mokSaH" iti sthitiH, tatra kevala vinayA deveti kathana na kevalaM yuktirahitam apitu - jJAnAdirahita niyopeto'pi sarvatastiraskRto bhavatIti / pazcAddhanA'kriyAtrAdimata nirAkaroti - 'lavAvaMsaMkI' kavAparAGkinaH lavaM karma tasmAt - apazaGkitam apa 2 3 hI mokSa kahate haiM / ve jJAnAdi kI AvazyakatA nahIM maante| unakA kyA kahanA hai, so kahate haiM - hameM apanA prayojana arthAt mokSamAptivinaya kI pratipatti se hI pratIta hotI hai, arthAt hameM aisA hI jAna par3atA hai ki vinaya se hI mukti prApta hotI haiM / unakA yaha kathana, mohakA hI pariNAma hai / satya yaha hai ki mokSa-jJAna, aura kriyAseM hI hotA hai| aisI sthiti meM kevala vinaya se hI mokSa kahanA, yuktizUnyaM hai, yahI nahIM, jJAna Adi se rahita puruSa vinaya se yukta hone para bhI " saba ke tiraskAra ke yogya banatA hai ! - seka kerA meM kriyAvAdI ke mata kA nirAkaraNa kiyA gayA hai / laba kA artha hai karma / jisakA svabhAva lava para zaMkA karane 25 EPFire . che ke dhAratavika jJAnane abhAva hAvAnA kAraNe mUDha mati mAla ajJAnI evA jainayikA kuLa vinaya mAtrathI ja meAkSa kahe che, teo jJAna' vigeranI Ava sthamtA' bhAnatA nathI.. tenuM bhthana ! che ? te tAvatAM sUtramera cheDe abhine' sAyAgu prayojanA arthAt bhokSaprApti vinayanI pratiyatithI" atIta_thAya che.,arthAt['abhane bhana bhathAya che !-vimayathA bhusti prApta thAya che. teonu A kathana mArha ja pariNAma che. satya to e che hai-mAlajJAna bhane DiyAthI thAya che, yA sthitimA Theva vimaMyathoka bhAkSa, thavAnu', 'hevuH te -yukti zUnya che, goTa nahIM' jJAna vizezthI rahita purUSa vinayathI cukta! hAvA chatAM pazu badhAnA tiraskArane pAtra ane che, q - gAthAnA uttarAdhamAM akriyAvAdInA matanuM nirAkaraNa karavAmAM AveluM " chaH savane ! artha se prabhA che, bhesbhAva sava para zarmA vI "Es Gh sU0 33 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 sUtrakRtAnasare sarnu zIlaM yeSAM te lavApazaGkinaH, carvAkA zAkyAdayazca / tanmate-Atmaiva nAsti, sutastadA kriyA, 'kriyAjanito vandho vA / te 'akiriyAvAdI' akriyAvAdiH 'agAgarahi' anAgataH 'ya' ca, zabdAdatItaizca kSaNaiH vartamAnakSaNasyA'saMbhavAt na kriyA bhavati, na vA tajanitaH karmabandhaH, tadevam-akriyAvAdinaH sarvApalApitayA laMbApazavinaH santaH 'no kiriyamAhaMsa' na kriyAmAhuH, tathA-yeSAM mate-AtmA yA usase haTane kA hai arthAt karma ko svIkAra na karane kA hai, use saMghApazaMkI kahA hai| cArvAka aura zAkya lavApazaMkI haiN| unake mata meM AtmA hI nahIM hai to kriyA kaise hogI aura jaya kriyA hI nahIM hogI tokriyA janita bandha bhI kaise ho sakatA hai ? akriyAvAdI ke matameM aMtIta aura anAgata kSaNoM ke sAtha vartamAna kSaNa kA kucha bhI sambandha na hone ke kAraNa kriyA kA honA saMbhava nahIM hai to kriyA janita karmabaMdha bhI nahIM ho sktaa| abhiprAya yaha hai ki jaise jainadarzana ke anusAra pIyoM kA kSaNa kSaNa meM vinAza hone para bhI trikAla sthAyI dravya ava. sthita rahatA hai, usa prakAra ekAnta kSaNikavAda svIkAra karane vAle bauddhoM ke mata meM koI sthAyI dravya nahIM hai| kSaNa (padArtha) utpama honeke pazcAta hI vinA Thahare naSTa ho jAtA hai| aisI sthiti meM usakA bhUtakAlIna yA bhaviSya kAlIna kSaNoM ke sAtha koI saMbaMdha siddha nahIM hotaa| unheM paraspara saMbaddha karane vAlA tatva dravya hai jise yaha svIkAra nahIM vALe athavA tenAthI haTavAno che, arthAta karmane svIkAra na karavAnuM che, 'tane 'sI ' vAmAM Ave che. yA mana zA45 vA sA5'' che. teonA manamAM AtmA ja nathI te kriyA kevI rIte thAya che? ane jyAre riyAja nahIM thAya te kriyAthI thavAvALe baMdha paNa kevI rIte thaI zake che? akriyAvAdInA matamAM atIta ane anAgata kSaNenI sAthe vartamAna kSaNano kaMI ja saMbhava na hovAthI kriyAnuM kevuM saMbhavatuM nathI. te kiyAthI thavAvALe karmabaMdha paNa thaI zakatuM nathI. kahevAne abhiprAya e che ke-jainadarzana pramANe jema paryAne pratyeka thANe vinAza thavA chatAM paNa trikALathAthI dravya vyavasthita rahe che, e rIte ekAnta zANikavAdane vIkAra karavAvALA bauddhonA matamAM koIja sthAyI dravya nathI. kSaNa (padArtha) utpanna thayA pachI ja tarata ja nAza pAme che, evI sthitimAM tene bhUta kALanA ke bhaviSya kALanA kSaNanI sAthe keIja saMbandha siddha thatuM nathI. tene paraspara saMbandha karavAvALuM tava dravya che. jene teo svIkAratA nathI, Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. Q. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNampa ra sarvavyApako'taeva te'pi-akriyAvAdinaH saaNkhykaaraaH| tadevaM cArvAkaSauda'sAMkhyakArAH akriyAvAdinaH anupasaMkhyayA-ajJAnena etatpUrvoktaM phyyntiiti|| malam-sammissabhAvaM ca girA gehIe, ___ se mummuI hoi annaannuvaaii|| ImaM dupakkhaM ima megapakkhaM, ___ AhaMsu chailAyataNaM ca kaeNmmaM // 5 // chAyA-'saMmizrabhAvaM ca girA gRhIte, sa mUkamUko bhavatyananuvAdI / idaM dvipakSamidamekapakSa, mAhu chalAyatanaM ca karma // 5 // karate / jaya vartamAna kSaNa kA atIta anAgata kSaNoM ke sAtha koI saMbaMdha hI nahIM hai to kriyA aura kriyA janita baMdha bhI siddha nahI ho sktaa| isI kAraNa ve kriyA kA niSedha karate haiN| . inake atirikta jinake mata meM AsmA vyApaka hai aura isa kAraNa niSkriya hai, ve bhI akriyAvAdI haiM / aise akkiyAvAdI sAMkhya hai| isa prakAra cArvAka, pauddha aura sAMkhya ye sabhI akriyAvAdI ajJAna ke kAraNa pUrvokta kathana karate haiM // 4 // 'sammisabhAvaM ca' ityaadi| zabdArtha-ve pUrvokta lokAyatikAdi 'girA-girA' apanI vANIse 'gahIe-gRhIte' svIkAra kiye hue padArtha kA niSedha karate hue lokAya jyAre vartamAna kSaNane atIta anAgata kSaNanI sAthe kaI saMbadhuja nathI. te kriyA ane kriyAthI thavAvALe baMdha paNa siddha thaI zakatuM nathI. e ja kAraNathI teo kriyAne niSedha kare che. A zivAya jeonA matamAM AtmA vyApaka che, ane te kAraNathI te niSkriya che, teo paNa akriyAvAdI ja che. evA akiyAvAdI sAMkhe che. A rIte cArvAka, bauddha, ane sAkhya e badhA akilAvAdI ajJAnanA kAraNe pUrvokta kathana karatA rahe che. jo 'sammirasabhAva' tyA zAya-952 pAsa 4AmA mAyaticyA "girA-girA' cAtAnI pAyI 'gahIe-gRhIte' svI42 421AmA mAvesa pahAyanA niSedha Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 . .. . sUtrakRtAstra anvayArthaH--pUrvoktA lokAyatikAdayaH (girA) girA-svavacasA (gahIe) gRhIte svIkRte'rthe (saMmissabhAvaM ca) saMmizrabhAvaM ca astitrarUpaM dvidhAmA kathayanti (se) sa:-tepA madhye yaH kazcit saH kenA'pi pRSTaH san (mummuI) (mummu) ityavyaktabhApI, yadvA mUkamUkA-atyantamUka eva (hoi) bhavati / tika Adi 'saMmissabhAvaM-saMmizrabhAvam' mizra . pakSako astitva nAstitva rUpAdvidhA bhAvase kahate haiM arthAt padArtha kI sattA aura 'asattA donoM se mizrita pakSa ko svIkAra karate haiM 'se-sa' ve koI jijJAsu ke dvArA pUchane para 'mumsuI-mUka mUka'. maunAvalambI 'hoibhavati' ho jAte haiM itanAhI nahIM kintu 'aNANucAI-ananuvAdI' syAdvAdvAdiyoM ke kathana kA anuvAda karane meM bhI asamartha ho kara muka ho jAte haiM aura imaM-idam' isa paramata ko 'dupakkhaM-dvipakSam' pratiprakSevAlA kahate haiM aura 'ima-idam' apane matako 'egapakkha-ekapakSam' pratipakSa rahita hai aisA 'ohaMsu-AhuH' kahate haiM tathA 'chalAyataNaM-chalAyatanaM' kapaTayukta 'kasama-karma' karma arthAt kapaTa yukta 'ghArajAla rUpa karma karate haiM // 5 // anvayArtha-pUrvokta nAstika Adi apane vacanoM se svIkRta padArtha meM bhI saMmizra bhAva kahate haiM arthAt jaba apane svIkAra kiye arthakA hI niSedha karate haiM to vidhi aura pratiSedha donoM kara dete haiN| jaba unase koI prazna karatA hai to ve bilakula sUka ho jAte haiN| yahI nahIM parantu .42 yati vigaire 'saMmissabhAvaM-saMmizrabhAvama' mizra pakSana mastitva "nAstitvarUpa dvidhA bhAvathI kahe che. arthAt padArthanI sattA ane asattA bhane yahI mizrita pakSana vI2 42 che. 'se-saH' aani | jJAsu / 5chAmA mAve tyA 'munmuI-mUkamUkaH' mInanu asammAna 42vAvA 'hoi-bhavati' thAya che. nyu nahI 55Y 'aNANuvAI-ananuvAdI' 2yAdA divAdinA kathanane anuvAda karavAmAM paNa asamartha banIne mUMgA banI jAya '(r).mana 'ima-idam' mA 52matale. 'dupakkha-dvipakSam' pratipakSavANI 43 che. bhane ima-idam' potAnA bhatane 'egapakhaM-ekapakSam' pratipakSa vinAnA che se pramANe 'AhaMsu-AhuH' I cha. tathA 'chalAyataNa-ThalAyatanam' 558 saretA 'kamma-karma' pANivisAsa 35 4 42tA 2 che. // 5 // anvayArtha-pUrvokta nAstika vigere pitAnA vacanathI svIkArelA padA mAM paNuM saMmizrabhAva kare che. arthAta jyAre pite svIkArelA arthaneja "niSedha kare che. te vidhi ane niSedha bane ekI sAthe karI bese che. teone Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 261 ityeva na kintu (aNANuvAI): analubAdI parakathitasyA'nuvAdakANepyazakto. bhavati / 'punazca te (ima) iMdam-asmanmatam (dupakkhaM) dvipakSa-samatipakSaM vartate (ima idam asmanmatam (enapakavaM) ekapakSa-matipakSarahitaM vartate evam (AhaMsa) AhuH kathayanti / punazca te (chalAyataNaM) chalAyatanam-ulamULama (kamma) karmachalayuktavArajAlarUpaM karma kurvantIti // 5 // ', TIkA-pUrvoktA akriyAvAdino lokAyatikAdayA-cA kAdayaH, (girI) girA-svakIyenaiva * varmA 'gahIe gRhIte-svIkRte'rtha saMmissabhA' saMmizrabhAvam astitva nAstitvarUpasaMmizraNabhAvaM kurvanti-ekasyaiva vastunaH kadAcidastitvaM kadAcinAstitvaM ca kathayanti, ca zabdAda matiSece pratipAce ekamastitvameva pratipAdayanti / tathA ca vauddhAH gantAramasvIkRtyApi paDragatI pratipAdayanti, bandhamokSa / svarganarakAdi vyavasthAmapi svIkurvanti, ceti / teSAM madhye yaH kazcit kenA'pi parakIya kathana kA anuvAda karane meM bhI asamartha ho jAte haiN| paramata ko pratipakSa sahita aura svamata ko pratipakSa rahita kahate haiM aura chalayukta vacana prayoga karate haiM // 5 // TIkArtha-pUrvokta akriyAvAdI lokAtika (nAstika) apane hI vacana se svIkAra kiye hae artha meM saMmizramAva karate haiM, arthAta kabhI usakA astitva kahate haiM to kabhI nAstitva kahane lagate haiN| ca' zabda se sUcita kiyA hai ki prathama jila artha kA nAstitva kahate haiM, usI kA astitva pratipAdana karane lagate haiM 'jaise cauddha paralokagAmI AtmA ko to svIkAra nahIM karate parantu chaha gatiyAM mAnate haiM arthAt bandha, 'mokSa, svarga, naraka Adi kI vyavasthA ko svIkAra karate haiN| aise jyAre keI e viSayamAM prazna kare to te vakhate teo mana dhAraNa kare che. eTalu ja nahIM paNa bIjAne kathananuM anukaraNa karavAmAM paNa asamartha banI ; jAya che. teo anyanA matane pratipakSa vALe ane pitAnA matane pratipakSa -vinAne hovAnuM kahe che. kapaTa yukta vacana prayoga kare che. pA '; , TIkAtha-pUrvokta kriyAvAdI lekAyatika (nAstika) pitAnA ja vacanathI ke svIkArela arthamAM samizrabhAva kare che. arthAt kaI vAra tenuM astitva kahe che, te kaI vAra nAritatva kahe che. "" zabdathI e sUcavyuM che ke pahelAM je arthane nAstitva batAvyuM hoya tenuM ja astitva kahIne pratipAdana karavA lAgI jAya che jema bauddho paralokamAM javAvALA AtmAne svIkAra 42tA nathI, 52'tu gatiyo bhAna hai; mAt" madha, mokSa, 5, 24 vigerenI vyavasthAne svIkAra kare che. evA viSayamAM jyAre keI syAdvAdavAdI Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 sUtrakRtAGgasUtre syAdvAdavAdinA pRSTaH san 'se' sa: 'mummuI' 'mummu' iti gadgadavAkzvena avyaktabhASI, yadvA- mUkamUka :- mUkAdapi kaH - atyanta sUka:- anirvacanaH 'hoi' bhavati / etAvadeva na kintu 'aNANubAI' ananuvAdI - ananuvAdI pareNa kathitaM sAdhanam anuvaditumapi asamarthaH pareNa kathitasyA'rthasya vyAkulitamanAH san anuvAdamapi kattu na zaknotIti bhAvaH / punazca - 'imaM ' idam - paramatam 'dupakakhaM' dvipakSa-samatipakSaM varttate, tana tasya virodhI pakSo vidyate / 'imaM' idam - asmadIyaM matam 'egapakkha' eka pakSam apatipakSam zraviruddhArthAbhidhAyitvena nirAbAdhaM vartate asmanmatasya na ko'pi virodhaM karttuM zaknotItyato'smanmatam ekapakSaM vidyate, ityevam 'AhaMsu' Ahu:kathayanti / punazca syAdvAdavAdipratipAditoktau te 'chalAyataNaM' chalAyatanam - chalam'navakambalo devadattaH' ityAdirUpaM karma / yadvA- ekapakSadvipakSAdikaM karma 'AhaMsa' viSaya meM jaba koI syAdvAdavAdI (jainamatAvalamdhI) una se prazna karatA hai to yA to gunagunAne lagate haiM yA atyanta mUka ho rahate haiN| itanA hI nahIM, paraMtu dUsare ke kahe sAdhana kA anuvAda karane meM bhI samartha nahIM hote / phira bhI unakA dAvA hai ki hamArA yaha mata apratipakSa hai, arthAt avirodhI artha kA pratipAdaka hone se bAdhArahita hai / usakA koI virodha nahIM kara sakatA aura dUsaroM kA mata samatipakSa hai, arthAt bAdhAyukta hai / ve syAdvAda sAdhaka sAdhana kA nirAsa karane meM chala kA prayoga karate haiM / vaktA ke abhISTa artha ko jAnabUjha kara sthAga kara usake dvArA prayukta zabda kA dUsarA artha lekara khaMDana karanA chala kahalAtA hai / jaise 'devadatta navakambala hai'| yahAM vaktA kA abhiprAya yaha hai ki devteone prazna kare tyAre tee gaNugaNuvA maDe che, athavA bilkula mUka khanI jAya che, eTaluM ja nahI. paraM'tu bIjAoe kahelA sAdhananA anuvAda karavAmAM paNa samartha thatA nathI. te paNa teonA dAvA evA che ke amAre A mata apratipakSa-arthAt pratipakSa vinAnA che, eTale ke aviASI manuM prati pAdana karavAvALA heAvAthI khAdhA vinAnA che, tenA kAI ja virAdha karI zake tema nathI, ane khIjAonA mata pratipakSa sahita che, arthAt khAdhAvALA che, te syAdvAda sAdhaka sAdhananeA nirAsa (parAsta) karavAmAM kapaTanA prayAga kare che. vakta'nA abhISTa-icchita athanA jANI mUchane tyAga karIne tenA dvArA kahela zabdanA khIjo atha laIne khaMDana karavu te chala-kapaDha kahevAya jemake-devadatta nava kammala che.' ahiyAM kahenAranA abhiprAya evA che ke Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam mAhuH kathayanti / yahA-'chalAyataNaM' chaLAyatanam-chalAnAM-kapaTAnAm AyatanaM -sthAnaM chalAyatanam etAdRzam 'kamma' karma kurvantIti // 5 // mUlam-te evamakkhaMti abujjhamANA, virUvarUvANi akiriyvaaii| je mAyaittA bahave maMNUsA, bhavaMti saMsauramaNovadaggaM // 6 // chAyA-te evamAkhyAntyabuddhayamAnA, viruupruupaannykriyaavaadinH| yAnyAdAya bahavo manuSyA, bhramanti saMsAramanavadAm // 6 // datta ke pAsa nayAkampala haiN| kintu chalavAdI isa artha ko chor3akara 'nava' zabda meM saMkhyA kA Aropa kara letA hai aura kahatA hai-devadatta ke pAsa nau kaMpala kahAM haiM ? ye akriyAvAdI bhI isI prakAra chala kA prayoga karate haiM // 5 // 'te evamakkhaMti' ityaadi| zabdArtha-'te-te' ve pUrvokta 'akiriyAvAI-prakriyAvAdinaH' vastu. svarUpako na samajhane vAle cArvAka yauddha Adi akriyAvAdI 'ajmamANA-avudhyamAnAH' sadasadbodha na jAnate hue 'evaM 'evaM-evam' isa prakAra se virUvarUvANi-virUparUpANi' aneka prakAra ke zAstroM kA 'akkhaMti-AkhyAnti' kathana karate haiM 'je mAyaisA-yamAdAya jina zAstroMkA Azrayalekara 'pahave maNUsA-pahavo manuSyA' bahutase ajJAnI hattanI pAse navI vNe! che. paratu wanhI mAmathana choDI nakSa zabdamAM saMkhyAne Arepa karIle che, ane kahe che ke-devadattanI pAse nava kAMbaLe kayAM che? A akriyAvAdIye paNa eja pramANe chaLano prayoga kare che. pA 've evamakakhaMti' tyAdi Avan-a-' ko 652 4apAmA mAveta 'akiriyAvAI-akriyAvo. vira vahunA yathArtha paNAne na samajavA vALA cArvAka bauddha vigere aki. yApAhiyo 'abujhamANA-abudhyamAnAH' sahasamAdhana na samain 'evaMevam' mA prAthI "virUvarUvANi-virUparUpANi' bhane prA2mA zAlIna 'avaMti-bAkhyAnti' 4yana 42 che. 'je mAyaittA-yamAdAya' 2 zAlInA bhAsa ne 'bahave maNUmA-bahavo manuSyAH' ghag! ! masAnI manuSyA Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 - sUtrakRtAmasUtra 1,anvayArthaH- (te) te - pUrvoktAH (akiriyAvAdinaH cArvAkavauddhAdayaH (abu, jjhanANA) abudhyamAnAH-sahAvabodhavikalAH (evaM) evam-anena prakAreNa (virUvarUvANi) virUparUpANi-nAnAprakArANi zAstrANi (avakhaMti) AkhyAnti-pratipAdayanti (je mAyaittA) yAnyAdAya-pAni tatmarUpitAni zAstrANi samAzritya (bahave maNUsA) bahavo manuSyAH-aneke'jJAnino janAH (aNodadagga) anavadAmanantam (saMsAra) saMsAraM caturgatirUpam (bhayaMti) bhramanti-paryaTantIti // 6 // ' TIkA-'te' te 'akiriyavAI' akriyAvAdinaH-cAkiboddhAdayaH mithyA-mala-paTalAvRtAtmAnaH 'abujjJamANA' avudhyamAnAH-paramArthatatvam - ajAnAnA "evaM' evam-anena prakAreNa 'visyavANi virUparUpANi-nAnAmahArANi mithyA zAstrANi 'akhaMti AkhyAnti-pratipAdayanti / tathA-pRthivyAdInyeva tattvAni 'na ko'pyAtmA paralokagAmI' ityAdi mithyAzAstrANi prarUpaya-tIti bhaavH| 'je mAyaittA' yAnyAdApya teSAM yAni mithyAzAstrANi AdAya-parigRhya 'vahave' manuSya agovadaggaM-anayagra anantakAla paryanta 'saMsAra-saMsAramacAragativAle isa saMsAra meM 'bhamaMti-bhramanti' bhramaNa karate haiM // 6 // -- anvayArtha -akriyAvAdI tatvako nahIM samajhate hue isa prakAra nAnA prakAra ke, zAstroM kA pratipAdana karate haiN| jinakA Azraya lekara bahuta se ananta saMsAra meM paribhramaNa karate haiN.||6||... , - - TIkArtha-mithyAtva ke paTala se AbhUta antaHkaraNa vAle cArvAka, bauddha Adi pAramArthika tatva ko nahIM jAnate hue aneka prakAra ke mithyAzAstroM kA praNayana karate haiM / jaile pRthvI AdibhUta hI tattva hai, inake atirikta paralokagAnI koI AtmA nahIM hai, ityAdi / una mithyAzAstroM ko grahaNa karake bahuta se ajJAnI jana ananta caturgatika 'anovadaga'-anavadAm' bhanata 45 payata 'saMsAra saMsAram' yA gatibAjAmA saMsAramA bhamati-bhramanti' nabhae raiche"tity anvayArtha--akriyAvAdi tatvane samajyA vinA AvI rIte aneka prakAranA zAstronuM pratipAdana kare che. jeno Azraye laIne ghaNA ke anaMta saMsArabhI parisabhare . R FES ..... 'TIDI-mithyAtvanA pAthI chupAyatamata:24vaM jI' yA mauddha, vigere pAramArthika tatvane majalI thakamAM aneka prakAranI mithyA zikuM prAyana. (samarthAma) 42 cha ma -pRthvI vigere. bhUtA(tara!) taka cha: AnAthI bhiva5ralekamAM javAvALe keI AtmA nathI vigere A prakA 2. mithyA PANone 57 4, 52124 jJAnIyA mata. A 2,tuti Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 265 .. bahavo'ne ke pazUsA' manuSyA:-cAlA:-ajJAnino janAH 'aNovadaggaM' anvdnm| aparyavasAnakhanantamityarthaH 'saMsAra' saMsArama-cAturgatikam 'bhamaMti' bhramanti: ghaTIyantranyAyena paryaTanti janmajarAmaraNa ne kadAcidapi vimuktA bhavantIti bhaavH| anya nirAkaraNAya zAstramatamAha-bauddhasya sarvazUnyatve kizcidapi pramANaM nAsti, saba zUnyasve prmaannaa'siddheH| na vA cArvAkasya pratyakSa mekameva pramANam, pitrAdivyavahArasthApi dilopApatteH / bauddhAnAmapi atyantakSaNikatvena vastutvA'bhAvaevA''patati / tanmate-yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthataH sat / na ca kSaNaH krameNArthakriyAM karoti, kssnniktthaaneH| nA'pi yogapona ekasminneva kSaNe sarva saMsAra meM ghaTIyaMtra (arahaTa) kI bhAMti ghUmate rahate haiM arthAt janma maraNa se mukta nahIM hote| akriyAvAdI ke mata kA nirAkaraNa karane ke lie zAstra kA mata prakaTa karate haiM / yadi pauddha vizeSoM ke matAnusAra sarvazUnyatA svIkAra kI jAya to pramANa kI bhI siddhi nahIM hogI aura pramANa ke abhAva meM sarvazUnyatA kaise siddha hogI? yadi cArvAka mata ke anusAra eka mAtra pratyakSa pramANa hI svIkAra kiyA jAya to pitA pitAmaha 'Adi saMbaMdhI vyavahAra kA abhAva ho jaaegaa| kSaNikavAdI bauddha ke mata meM vastu kSaNika hone se usameM vastutva hI siddha nahIM ho sktaa| jo artha-kriyAkArI ho, vahI vastu kahalAtI hai| kintu eka kSaNamAtra Thaha. rane vAlI vastu na krama se artha kriyA kara sakatI hai aura na akrama se| saMsAramAM ghaTiyaMtra (raMTa)nI mAphaka pharyA kare che. arthAt janma maraNa dhAraNa kyAM kare che, tenAthI chUTatA nathI. akriyAvAdInA matanuM nirAkaraNa karavA mATe zAstrane mata pragaTa karavAmAM Ave che. je bauddhanA mata pramANe sarvazUnyapaNAne svIkAra karavAmAM - Ave; arthAta jagatamAM kaI paNa padArthanI sattA mAnavAmAM na Ave, te pramANanI paNa siddhi thaze nahIM ane pramANunA abhAvamAM sarvazUnya paNuM..kevI rIte siddha thaze ? je cArvAkanAM mata pramANe eka mAtra pratyakSa pramANujA svIkAravAmAM Ave te pitA, pitAmaha Adi saMbaMdhanA vyavahArane abhAva thaI jaze. kSaNika vAdI bauddhonA mata pramANe vastu kSaNika hevAthI temAM vAva ja siddha thatuM nathI je artha kriyAkArI hoya; eja vastu kahevAya che, paraMtu - eka kSaNa mAtra rahevAvALI vastu kamathI artha kriyA karI zakatI nathI. temaja akamathI paNa kriyA karI zakatI nathI. kemathI karavAnuM mAnavAmAM - Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAsye kAryApatteH / na caitad dRSTamiSTaM vA / na ca jJAnAdhAramAtmAnaM guNinaM vinA guNarUpasya saGkalanAmatyayasya kathamapi sadbhAvaH saMbhavati, tasmAnna cArvAkA'bhimataMbhUta caitanyam, na vA-bauddhAbhimataM sarvazUnyatram atyantakSaNikatvaM vA siddhayati / evaMvidhapatipAdakAni teSAM zAkhANi gRhItvA'neke manuSyAH saMsArATavImaTantIti / evaM vastumvarUpamajAnAnAH akrayAvAdino nAnAprakArakANi mithyAzAstrANi prarUpayanti, yeSAM grahaNena aneka manuSyAH saMsArasAgare'nantaM kAlaM paribhramantIti tAtparyArthaH // 6 // mUlam-NAIcco uei Na atthalei, Na caMdimA vaDaI hAyaI vaa| salilA Na saMdati ne 'vati vAyA, vajho niyato kasiNe loe // 7 // kama se karanA mAne to vaha kSaNika nahIM rahegI / akrama se arthAt eka sAtha arthakriyA karanA svIkAra kareM to saMmasta kArya eka hI sAtha utpanna ho jaaeNge| kintu na aisA dekhA jAtA hai aura na mAnA hI jAtA hai| isake atirikta jJAna ke AdhArabhUta guNI 'AtmA' ke binA guNarUpa saMkalanA pratyaya arthAt jor3a-rUpa jJAna kisI bhI prakAra saMbhava nahIM ho sakatA ataeva cArvAka dvArA abhimata bhUtacaitanyavAd tathA pauddha dvArA abhimata zUnyavAda yA kSaNikavAda siddha nahIM hotaa| isa prakAra kI mithyA prarUpaNA karane vAle unake zAstroM kA anuH saraNa karake aneka manuSya saMsAra rUpI aTavI meM paryaTana karate haiM // 6 // Ave- te te kSaNika raheze nahIM akramarthI- arthAta ekI sAthe artha kriyA karavAmAM Ave te saghaLA kAryo ekI sAthe ja utpanna thaI jaze. paraMtu ema avAmAM AvatuM nathI. tema mAnavAmAM paNa AvI zakatuM nathI. - A zivAya atirikta jJAnanA AdhArabhUta guNI (AtmA)nI vinA guNarUpa sakalanA pratyaya arthAt (TA rUpa jJAna koI paNa prakAre saMbhavatuM niNI- tethI je cAvI dvArA abhimatabhUta cetanyavAda tathA bauddho dvArA abhimata zUnyavAda athavA kSaNikavAda siddha thatuM nathI. 1 ne A prakAranI mithyA prarUpaNa karavAvALA teonA zAstronuM anusaraNa - karIne aneka manuSya saMsAra rUpI araNyamAM bhaTaktA rahe che. dA .. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samayArthabodhinI TIkA pra. thu. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 5 1 chAyA - nAditya udeti nAstameti, na candramA varddhate hIyate vA ! 21 salilAni na syandate na vAnti vAtAH, vandhyo niyataH kRtsno lok||7|| anvayArtha :- sarvazUnyatAvAdinaH evaM kathayanti (Aico ) Aditya:- sUryaH .(Na uei) na udeti (Na atthameI ) nAstameti ca AdityaH - sUryasyApi mAyAmaya-tvena tadudayAstayoH kathaM saMbhavaH / / (caMdimA) candramAH - (Na baDDUI) zuklapakSena varddhate (vA) vA athavA (na hAyaI) kRSNapakSe na dIyate punazca - ( salilA) - si lAni - jalAni (na saMdeti) na syandante tathA (vAyA) vAtA:- vAyavaH (na vaMti) na vAnti-na calanti ata eva (kaMsiNe loe) kRtsno lokaH- kRtsnaH saMpUrNo loka 'NAicco' ityAdi / zabdArtha - sarvazunya manavAdI kahate haiM. 'Ahacco-Aditya' sUryaNa uei - na udeti' udita nahIM hotA hai 'Na' atthamei-nAstameti' aura na asta hotA hai| isI prakAra 'caMdiyA - candramA' caMdramA 'Na vaDUha -na varddhate ' zuklapakSa meM bahatA nahIM hai 'vA - athavA' athavA 'na hAya - 'na hIyate' kRSNa pakSa meM ghaTatA nahIM hai tathA 'salilA - salilAni' jala'na saMdaMti - na syandate' bahatA nahIM hai tathA 'vAyA - vAtA:' vAyu-pavana 'Na vaMti - na cAti' calatA nahIM hai ataeva 'kasiNe loe- kRtsno loka ' yaha sampUrNa loka-mAne jagat 'niyato- niyataH sarvadA avasthAyI 'vaMjho - vadhyo' miyAbhUta vastutaH zUnyarUpa hai // 7 // anvayArtha - sarvazunyatAvAdiyoM kA kathana hai ki-sUrya udita nahIM - hotA, na asta hotA hai / na candramA baDhatA hai, na ghaTatA hai / na jala 'NAicco' ityAdi zabdArtha -sarva zUnya bhatane anusaranArAyo - 'AikoAditya' sUrya' 'Na upai-na udeti' gateo nathI. 'Na atthamei-nAstameti' mane ten| asta pazu thato nathI. mena amAye 'ca dimA- candramA' 'dra 'na vasUDhai-na vardhate' zukla pakSasAM vaghato nahI 'cA-vA' athavA 'na hAyai- na hIyate' dRSTya pakSamA ghaTanA nathI. tathA 'salilA - salilAni' pANI 'na sad ti - na syandase ' pahetu nathI. tathA 'vAyA - vAtA' bhavana 'Na vaMti na vAnti' vAto nathI tethI 'kasiNe loe-kRtsno loka.' yA samaya se arthAt bhagat 'niyato-niyataH' sahA rahevAvANI che 'Sajho - vandhyo' mithyAbhUta che arthAt zUnya 35 che||7 anvayA -sazU ya vAkriyAnuM kathana che ke-sUrya nA udaya thatA nathI. tema astapaNu thatA nathI. caMdranI vadha ghaTa paNu thatI nathI. jala vaheta Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 #dda sUtrakRtasUtre (niyato ) niyataH - sarvadAvasthAyIvarttate iti (vaMjho) vandhyo mithyAbhUto'thaH vastutastu zUnyo'bhAvarUpo loko'stIti bhAvaH // 7 // TIkA sarvazUnyatAvAdinaH sUryAdikaM tadudayAstAdikaM vA pratiSedhayanti - darzanAya sutrakAra Aha- 'Aicco' AdityaH - sUryaH jagatAM madIpakalpaH 'upa' na udeti / tathA-'na atyamei' nAstameti - Aditya eva * nAsti tatkutastasyodayAstamanam / yadayaM dRzyate sa dvicandrAdivad bhrAntirUpa tathA - ' caMdimA' candramA: 'Na caDDUI' na varddhate zuklapakSe 'hAyaInA' na vA te kSIyate kRSNapakSe / tathA-'salilA' salilAni - jalAni 'na saMdeti' na syandante - parvatanirjharebhyo nadyAdipadezebhyo vA na sravanti / tathA - 'vAyA' vAtA:-hatA hai, na vAyu calatI hai / yaha sampUrNa loka mithyA aura zUnya arthAta astitvahIna hai ||7|| + TIkArtha- sarvazunyatAvAdI sUryAdi padArthoM ke astitva ko hI for nahIM mAnate, ataeva usake udaya aura asta kA bhI niSedha karate haiM / isa pratyakSaviruddha mAnyatA ko dikhalAte hue sUtrakAra kahate he jagata ke lie pradIpa ke samAna prakAzaka yaha sUrya na udita hotA hai, na asta hotA hai, arthAt jaba sUrya hI nahIM hai to usakA udaya aura asta hone kA hI upasthita nahIM hotA / jo sUrya dikhAI detA hai vaha dina arthAt do candramAoM ke darzana ke samAna 'Anti hI hai / candramA na zukla pakSa meM baDhatA hai aura na kRSNapakSa meM ghaTatA hai / vaha hai hI nahIM to kyA baDhegA aura kyA ghaTegA ? jala na parvatake nirjharoM se jharatA hai, na nadI Adi meM bahatA hai| vAyu calatI nathI, tema pavana vAtA nathI, A samagra leAka mithyA ane zUnya arthAt astitva vinAnuM che. ghaNA TIkA sazUnyavAdI sU vigere padAnA astitvaneja vAstavika mAnatA nathI. tethI ja tenA udaya ane asta paNAnA paNa niSedha kare che. A rIte pratyakSa virUddha mAnyatAne patAvatAM sUtrakAra kahe che jagatanA mATe dIvAnI jema prakAza ApanAra A sUrya ugatA nathI. tema asta paNa pAmatA nathI. arthAt jyAre sUrya ja nathI teA tene udaya ane asta thavAne prazna ja daMpasthita thatA nathI, je A sUrya dekhavAmAM Ave che, te che caMdramAnA 'dazananI jema devaLa bhramaja che, temaja cadramA zukala pakSamAM vadhatA nathI temaja kuSNa pakSamAM ghaTatA paNa nathI. te cheja nahI teA pachI vadhavA ghaTavAnI 'vAta'ja kayAM rahI ? pANI DuMgara vigere patIya pradezeAmAMthI jharatu nathI, tema Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samayArthabodhinI TIkA pra.zu. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 269 vAyavo'pi 'na vaMti' na vAzi-narahanti / apitu 'kasiNe kRtsnaH paridRzyamAnaH sarvo'pi 'loe' loka:-AkAzAdighaTAdhantaH sarvaprapazcaH / 'Niyato' niyata:nizcalaH sarvadA sthAyitvAt ataevAyaM 'lokaH 'vo' vandhyA-arthazUnyo varttate mithyaiva-abhAvarUpa evAstIti bhAvaH / yadidaM vastu upalabhyate, tatsarva mAyAsvapnendrajAlasadRzameveti / tathA ca-sarvazUnyatAvAdinaH kathayanti yat sUryo nodetinAstameti / tathA candramAH na vaddha te nApi kSIyate / evaM na jalAni vahanti, na vA vanti vAtA iti / kintu -sampUrNa meva jagad abhAvarUpaM mithava pratimA "tIti bhAvaH // 7 // nahIM hai / arthAt ina saba kA koI astitva hI nahIM hai / yaha dikhAI dene vAlA sampUrNa loka prapaMca hai-mithyA hai, sattA se zunya hai / ' Azaya yaha hai ki sarvazUnyatA dhAdiyoM kA kathana hai ki samastajagat zUnya hai / isameM kisI bhI padArtha kI sattA nahIM hai| snUrya udita aura asta nahIM hotA, candramA na baDhatA hai, na ghaTatA hai, na jala vahatA hai, na vAyucalatI hai ! ___ yadyapi zUnyatAvAdI kisI bhI vastu kA astitva svIkAra nahIM karate tathApi yahAM sUrya Adi ke niSedha dvArA jo unakA mata prakaTa kiyAgayA hai, vaha usakI atyanta pratyakSa bAdhitA ko sUcita karane ke lie hai ! isase unake mantavyoM kA upahAsa bhI dhvanita hotA hai // 7 // nadI vigeremAM vahetuM paNa nathI. tathA pavana vAta nathI. arthAt A baghAnuM astitva ja nathI. A dekhAva ApanAra saMpUrNa jagata kevaLa prapaMca mAtra -cha-ta mithyA cha, bhane sattAthI rahita cha .. kahevA Azaya e che ke sarva zUnyatA bAdiyenuM kathana evuM che che ke-A saghaLuM jagat zanya rUpaja che. temAM kaI paNa padArthanI sattA ja nathI. sUrya ugato ke Athamate nathI. candramAM vadhato nathI tema gharane 5 nathI. 45 paDatu nathI, pAyu pAta nathI. jeke zunyatAvAdiye koI paNa vastunA astitvane svIkAra karatA nathI, te paNa ahiyAM sUrya vigerenA niSedha dvArA teone mata batAvavAmAM AvyA che, te teonA atyaMta pratyakSa bAdhita paNane batAvavA mATe ja che. tethI teonA matavyane upahAsa paNa dhvanita thAya che. zALA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 270 saMtrakatA * sarvazanyatAmataM nirAkata zAstrakAraH prakramate-'jahAhi aMdhe' ityaadi| mUlam-jahAhi aMdhe saha jotiNA vi, havAi No paissati hiinnnnette| 'saMtaMpi te eva maikiriyavAI, kiriyaM Na pastaMti niruddhapannA // 8 // chAyA-yathA hyAdhaH saha jyotipApi, rUpANi na pazyati hiinnetrH| satImapi te evamakriyAvAdinaH-kriyAM na pazyanti nirUddhapAH / / zUnyatAvAdI ke mana kA nirAkaraNa karane ke lie zAstrakAra karate haiM-'jahA hi aMdhe' ityaadi| zabdArtha-'jahAhi-yathA' jaise 'aMdhe-andha:' janmAndha athavA * 'hINanete-hInanetra' janmake pazcAt jinake netra kA teja naSTa huvA ho aisA koI puruSa 'joNA vi saha-jyotipApi saha' pradIpa Adi ke prakAza ke sAtha hone para bhI 'rUvAI-rUpANi' vastu ke svarUpako 'No passati-na pazyati' dekhatA nahIM hai 'evaM-evam' isIprakAra 'te-te' ve prahale bahe jhae buddhihIna 'asiriyAvAI-abhiyAvAdinaH' akriyAvAdI saMtapi-satImapi' vicamAna kiriyaM-kriyA' kriyA ko 'Na passaMti-na pazyanti' dekhate nahIM haiM ve loka kyoM nahIM dekhate' so kahate haiM-niruddhapanA-niruddhaprajJAH' ve loga jJAnAvaraNIyA. dike udgha hone se jinake samyak jJAnAdi AcchAdita hai aise hai zUnyatA vAdiyenA matanuM nirAkaraNa karavA mATe zAstrakAra kahe che ke'jhaahi aMdhe' yA Avt-'jahAhi-yathA' ma 'aMdhe-anvaH' bhAdha mayA 'hINanetehonanena.' manI pachI nI mAbhanu te na za pAbhyu DAya meve / pu35 'joiNAvi saha-jyotiSAri saha' hI viren| praza sAthai hAvA chatai 5'rUbAI-rUpANi' paratunA 21352 'jo passati-na paJcati' hematA nathI. "evaM-evam' me pramANe 'te-te' 3 5 / vAmAM mAveta muddhi pAnA 'akiriyAvAI-akriyAvAdinaH' maThiyAvAI yA 'saMta'pi- satImapi' vidyamAna mevI 'kiriya-kriyA' yAne 'Na parasaMti-na pazyanni' hematA nathI. me / bha mata nathI 1 se 47 cha -'niruddhapannA-niruddha prajJAH' te| jJAnA129. yAdinA udaya thavAthI jeonA samyak jJAna vigere DhaMkAI gayA che, evA Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam . 271 ___ anvayArtha:-(jahA hi) yathA hi-nizcayena (aMdhe) janmAndhaH, athavA (hINane) hInanetra:-janmAnantaraMgatanetro vA ko'pi puruSaH (joiNAvi saha) jyotiSA'pi padIpAdinA'pi saha vartamAnaH pradIpahasto'pi (rUvAI) rUpANi-ghaTapaTAtmakAni (No passati) no pazyati-naiva dRSTigocarIkaroti (e) evam-anayaiva rItyA (te) te-pUrvavarNitAH (akiriyAvAI) akriyAvAdinaH (saMtaM pi) satImapi sadbhUtAmapi (kiriya) kriyAm-astitvAdikAm (Na passati) na pazyanti / kimiti na pazyanti ? yataste 'niruddhapannA' niruddha prajJA-jJAnAvaraNIyodayena' AcchAditasamyagjJAnAH santIti // 8 // ___TIkA-'jahA hi' yathA hi 'aMdhe' andhaH-janmAndhaH athavA 'hINaNette' hIna netraH-paMcAvyAdhivizeSeNa gatanetraH kazcin puruSaH 'joiNA vi' jyotiSA'pipradIpAdinA saha vartamAno'pi 'khvAI rUpANi-ghaTapaTAdIni nIlapItAdIni vA 'na parasati' na pazyati / evam-anenaiva prakAreNa 'te' te-akriyAvAdinaH 'saMta pi' satImapi-sadbhAvena vartamAnAmapi 'kiriya' kriyAm-astitvAdirUpAM vA 'na arthAt samyakjJAnAdi kI rukAvaTa se ve loga vidyamAna artha ko bhI nahIM samajate // 8 // . anvayArtha-jaise janmAndha yA bAda meM netrahIna huA koI puruSa hAtha meM dIpaka hone para bhI khpoM ko nahIM dekhato, usI prakAra ye aphriyAvAdI sadbhuta kriyA ko bhI nahIM dekhate haiM, kyoMki unakI majJA jJAnAvaraNIya karma ke udaya se AcchAdita ho gaI hai // 8 // TIkArtha-jaise janma se aMdhA yA bAda meM kisI vyAdhi ke kAraNa netrahIna huA koI puruSa pradIpa Adi se yukta hone para bhI ghaTa-paTa Adi athavA nIlapIta Adi rUpoM ko nahIM dekhate haiM / sadbhUta kriyA chearthAta samyapha jJAna vigerenA rokAI javAthI te loko vAstavika arthane paNuM samajatA nathI. anvayArtha-jema janmAMdha athavA pAchaLathI AMdhaLo banela koI puruSa pitAnA hAthamAM dI hovA chatAM paNa vastune joI zakatA nathI. eja rIte A akriyAvAdI sadbhUta kriyAne paNa joI zakatA nathI. kemake teonI jJAnAvaraNIyakarmanA udayathI kAI gaI che. 8 TIkArtha -janmathI AMdhaLA athavA janma pachI kaI vyAdhine kAraNe netra vagarano thayela koI purUSa jema dIvAnI sAthe rahevA chatAM paNa ghaTa-paTa vigere athavA lIlA pILA vigere rUpane joI zakatA nathI. vidyamAna vastune Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 sUtrakRtAsUtre passaMti' na pazyanti / kutaH sadbhUtAmapi kriyAM na pazyanti tatra hetumAha-NirU ddhapannA' niruddhamajJAH-niruddhA AcchAditA-jJAnAvaraNIyAdikarmaNA prajJA yeSAM te tAdRzAH santi, ataste tadbhUtAmapi kriyAM na pazyantIti bhAvaH / tathA-tamo'pahArI muryaH pratidinamudeti, iti sarvalokAtyakSam / evaM candramA vRdvihAsau pratyakSasiddhau, evaM parvatAdi nirjharebhyo nadyAdi jalaparNa, vAyorvahanaM ca sarvalokapratyakSa vartate / na hi sarva pratyakSasthA'palApaH saMbharatati / yadapyuktam-mAyika svapnasannibhaM vA sarvam-tadapi na samyak satyasya vastunaH saMbhave eva mAyAyA: saMbhavo bhavet nAnyathA / svapno'pi naikAntato'satyaH, kintu-svapne'pi anu. bhUtyAdeH sadbhAvAt / tathAcoktamko bhI na dekha pAne kA kAraNa kyA hai ? yaha kahate haiN| unakI prajJA arthAt vuddhi jJAnAvaraNa karma ke udaya se AcchAdita ho rahI hai| prati dina sUrya kA udaya hotA hai, yaha tathya sAre saMsAra ko pratyakSa hai| candramA kA bar3hanA aura ghaTanA bhI sapa ko pratyakSa hai| parvatIya jharanoM se jala jharatA hai, vAyu vaha rahI hai, yaha bhI saca ko pratyakSa anubhava ho rahA hai| jo vastu sabhI ko pratyakSa dRSTigocara ho rahI hai, usakA apalApa (chipAnA) nahIM kiyA jAsakatA / aisI sthiti meM yaha kahanA ki yaha saba bhrama hai, svapna ke samAna hai, satya nahIM hai / kahIM na kahIM satya ghastu ke hone para hI bhrama ho sakatA hai, jisa vastu kA kahIM bhI astitva nahIM hotA usake viSaya meM bhrama ho hI nahIM sktaa| svapna meM dikhAI dene vAle padArtha bhI ekAntataH asat nahIM hote, parantu paNa na jaI zakavAnuM kAraNa zuM che? te batAvatAM kahe che ke teonI prajJA " arthAt buddhi jJAnAvaraNa karmanA udayathI DhaMkAI gaI che, dararoja sUryane udaya thAya che. A satya samagra jagatamAM pratyakSa che, caMdramAnuM vadhavuM ane ghaTavuM e paNa badhAne pratyakSa ja che. parvatanA jharaNuomAMthI pANI jhare che, pavana vahetuM rahe che. A badhAne darekane pratyakSa anubhava thaI ja rahyo hoya che. je vastu saghaLAne pratyakSa najharamAM AvI rahI che, tene chUpAvavuM banI zakatuM nathI. evI sthitimAM ema kahevuM ke A badhA bhrama che, te svapna barAbara che. satya nathI, koI vAra satya vastu hovA chatAM bhrama thAya che. je vatanuM kayAI astitva ja hotuM nathI. tenA saMbaMdhamAM bhrama thaI je zakartA nathI. svapnamAM dekhAvA vALA padArtho paNa kharI rIte bilakula asaMtya hatA nathI. paraMtu jAgrata avasthAmAM joyelA athavA saMbhaLelA, athavA anubhava Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthacodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 273 'aNuhU yadivaciMtiya surapaya viyaardeshyaayaa| sumiNassa NimicAI, puNNa pAvaMca NAbhAvo // 1 // chAyA-anubhUtaSTacintita zrutaprakRtivikAradevatAnRpAH / svapnasya nimittAni puNyaM pApaM ca nAbhAvaH // 1 // apica-sarvazunyatve guru sti, nAsti ca ziSyaH, na vA vidyate upadeSTavyaM vastu, isimartha sarvazUnyopadezo'pi buddharaya ghaTeta / tadevaM vidyamAnameva padArtha jJAnAvaraNIyAdi kasai matiruddhamajJA akriyAvAdino na pazyanti / yathA'ndhaH puruSaH yadIpahastaH santamapi ghaTAdipadArthasAthai na pazyati, tathA-prajJArahitA akriyAjAgRta avasthA meM dekhe, sune yA anubhava kiye hue padArtha hI svapna meM pratIta hote haiM / kahA lI hai-'aNuhUpraviciMtiya' ityAdi / / ___ 'anubhUta, dRSTa, mana se cintita, kAnoM se sune hue padArtha, prakRti vikAra arthAt vAta, pitta, kapha kI viSamatA, devatA, puNya aura pApa ye svapna ke kAraNa hote haiM / amAva svapna kA kAraNa nahIM hotaa| isake atirikta zUnyavAda ke anusAra na guru kI sattA hai, na ziSya kI, upadeza karane yogya koI vastu bhI nahIM hai| aisI sthiti meM buddha kA sarvazUnyanA kA upadeza bhI kaise saMgata ho sakatA haiM ? isa prakAra vidyamAna padArthoM ko bhI jJAnAvaraNIya karma ke udaya se AcchA. dita prajJAzale the akriyAvAdI nahIM dekha pAte haiN| __Azaya yaha hai ki jaise janmAndha purupa vidyamAna bhI ghaTa Adi padArthoM ko nahIM dekhatA, usI prakAra jJAnahIna ye akriyAvAdI bhI 42vAmA mAsA padArthAta vanamA pratyakSa thAya che. 4thu 55 cha ?-'aNu. hUyadidvaciMtiya' tyAta manula 42sA, yesA, manathI piyAresA, nAthI sAlaNe pahA prakRti vikAra arthAt vAta, pitta, kaphanuM viSama paNa devatA, puNya, ane pApa A badhA svapnanA kAraNa rUpa hoya che abhAva svapnanuM kAraNa hotuM nathI. A zivAya zUnya vAda pramANe gurUnI sattA nathI, tema ziSyanI sattA paNa nathI. tathA upadeza ApavAne cagya kaI vastu paNa nathI. AvI sthitimAM buddhane sarva zUnyane upadeza paNa kevI rIte saMgata thaI zake ? A rIte vidyamAna padArthone paNa jJAnAvaraNIya karmanA udayathI DhaMkAyelI buddhivALA A akiyAvAdiye joI zakatA nathI. kahevAno Azaya e che ke-jema janmAMdha purUSa vidyamAna ghaTa vigere padArthone joI zakatA nathI. e ja pramANe jJAnathI rahita A akiyAvAdi sU0 35 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaccha sUtrakRtAgasUtre vAdinaH sadeva sUryAdi samastaM jagan naiva pazyati, tatra ko dopo'smAkam, yathAsantamapi sUryamUlUko na pazyati tatra ko dopo'smAkaM sUryasya veti bhAvaH // 8 // punarapi tanmataM khaNDayitumAha-saMvacchara' ityAdi / mUlam-saMvaiccharaM suviNaM lakavaNaM , limitaM dehaM ca uppAiyaM c| aTuMgameyaM vahane ahitA, logasi jANaMti aNAgatAI // 9 // chAyA-sAMvatsaraM svapnaM lakSaNaM ca,-nimittaM dehaM cautpAtikaM ca / aSTAGgametad bahavo'dhItya, loke jAnantyanAgatAni / / 9 / / vidyamAna sUrya Adi samasta jagat ko nahIM dekha pAte haiN| agara ulUka vidyamAna sUrya ko nahIM dekhatA to isameM hamArA yA sUrya kA kyA aparAdha hai ? usI prakAra agara akriyAvAdI pratyakSa jagat ko bhI nahIM dekhate to hama yA dUsarA koI kyA kare | // 8 // punaH akriyAvAda kA khaNDana karate haiM-'saMvacchara' ityAdi / zabdArtha-saMvacchara-saMvatsara' subhikSa athavA durbhikSako yatAneghAlA jyotiH zAstra1, 'suviNaM-svapnam zubha athavA azubha svapna ke phala ko batAne vAlA svapnazAstra (2) 'lakkhaNaM ca-lakSaNaM ca' Antara aura bAhya lakSaNa se phalako batAne vAlA zAstra (3) 'nimittaM-nimisam' zubhAzubha zakuna Adi se phala ko batAne vAlA nimittazAstra paNa vidyamAna surya vigere saghaLA jagatane dekhI zakatA nathI. je ghuvaDa vidyamAna sUryane na dekhe te temAM amAre ke sUryane zuM aparAdha che? eja pramANe je akriyAvAdiye pratyakSa evA A jagatane na paNa dekhe te ame athavA anya keI zuM karI zakIe? te teonI daSTine ja doSa che. 58 / zathI maThiyAvAnu una 42di 49 che 4-'saMvacchara' tyAla zahA-'saMvacchara-saMvatsaraM suNa athavA hune mata pANu cyAti:zA (1) suviNaM-svapnam' saa2| athavA mama 25janA ne matA* vApANu nazA (2) 'lakkhaNaM ca-lakSaNaM ca' maranA tathA sAnA sakSazAyI 50 matApApANu zAstra (3) 'nimitta-nimittam' zubha athavA azubha Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthacodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 275 anvayArtha:- (saMvanchara) sAmmatsaras-mubhikSadurmikSAdimatipAdakaM jyotiHzAstram 1, (suviNaM) svapnaM-zubhAzubhasvapnapratipAdakaM zAstram 2, (lakkhaNaM ca) lakSaNaM -AntaravAhalakSaNaphalapatipAdakaM zAstradvayam 4 / (nimitta) nimitta nimittazAstram-zubhAzubhazakunAdidyotakam 5, (dehaba) dehaMca-zarIram, tatra saMjAtaM mapatilakAdikamaGgasphuraNAdikaM ca, maumAntarikSarUpotpAtadvayapratipAdakaM zAstradvayaM (4) 'dehaca-dehaMca' deha meM rahe huve maSa tila Adi se phala ko batAne vAlA zAstra (5) 'uppAzyaMca-aupAtikaM ca bhUkampAdirUpa utpAta se phala pattAnevAlA zAstra (6) 'eyaM-etat' ye 'aTTha-aSTAGgam' ATha prakArake zAstra ko 'ahittA-adhItya' paDhakara 'logati-loke' jagat meM yahave-bahavaH' aneka manuSya 'aNAgatAI-anAgatAni' bhaviSyakAla saMbaMdhI bAtoM ko 'jANaMti-jAnanti' jAnate haiM yaha suvidita hai // 9 // , __anvayArtha-(1) saMvatsara-subhikSa-durbhikSa Adi kahane vAlA zAstra (2) svapna- zubha yA azubha svapnoM kA phala pratipAdana karane vAlA zAstra (3-4) lakSaNa-Antarika aura bAhaya lakSaNoM ko darzAne vAle zAstra (5) nimitta-nimitta zAstra-zakuna Adi kA nirUpaNa karanevAlA, zAstra (6) deha-deha meM hone vAle maSa, tila Adi kA tathA aMga phar3akane kA phala pradarzita karane vAlA zAstra (7-8) autpAtikabhUmi saMbaMdhI aura AkAza saMbaMdhI utpAtoM kA phala dikhalAne vAle zuna vigairenA 31 matAvApANu nimitta zAsa (5) 'vaha ca-dehaca' shrii2mAM rahelA maSa-masA, tala vigere parathI phaLa batAvavA vALuM zAstra (6) 'uppAiya ca-autpAtikaM ca' 5 vigaire atyatithI 31 matAvANu (8) 'eyaM-etat' mA 'aTuMga-aAgam' 13 prA2na! Aane 'ahittA-adhItya' mIna 'logaMsi-loke' mA 'dahave-vahva.' paNa mnussy| 'aNAgatAIanAgatAni' savaya 4||nn samadhI pAta 'jANaMti-nAnanti' to . e suvidita che. lA ___manyA-(1) savatsara-suNa vigere gatAnA3 jyoti:zA2 (2) 21na-zuma mA mazula panAmA 51 matAnA3 2 (34) lakSaNa-AMtarika ane bAhya lakSaNone batAvanArUM zAstra (5) nimitta zAstra (6) -zarIramA thavAvANA bhaSa-tasa, vi3ne, tatha! ma 324Anu mtaavanArUM zAstra (7-8) pAtika bhUmi saMbaMdhI ane AkAza saMbaMdhI utpAtenA phala batAvAra ane zAstra A aSTAMga arthAt ATha aMgovALA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 sUtrakRtAGgasUtre ca 8 / (eyaM) etat pUrvoktam (aTuMga) aSTAGgam-aSTAGgazAstram (ahittA) adhItya (logaMsi) loke (bahave) vahavo janAH (aNAgatAI) anAgatAni-bhaviSyaskAlasambandhivastUni (jANaMti) jAnanti, iti masiddhameva tat kathametad vastujAtaM sarvazUnyatAryA labhyeteti sarvazunyamatamapramANikameveti siddham // 9 // -- TIkA--'saMvacchara' sAMvatsaram-saMvatsarasambandhi mubhikSadurmikSAdiprati. pAdaka jyotizzAstram 1 / 'mudhiNa' svapnam-svapnaphalapatipAdakaM zAstram 2, "lakkhaNaM ca' lakSaNaM ca-AntaravAhya bhedAd dvividham, tatra-AndaraM janmasiddha svabhAvAdikam , bAhya zrIvatsAdicinharUpam, 4, 'nimittaM' prazastAmazasvazakunA. didyotakam 5 / 'dehaM ca' dehasthaM-mapatilAdikam aGgasphuraNAdikaM vA, tatphalapatipAdaka zAstram 6 / 'uppAiyaM ca autpAtikaM bhaumAntarikSaM ca tatra-sauma-bhUmi sambandhi bhUkampAdikam , AntarikSam-antarikSasambandhi ulkApAtasUryapariveSA dikam 8 / 'eya' etatpUrvoktam 'aTuMga' aSTAGgam-aSTAGgarUpaM nimittazAstram, / ...yathA-bhaumam 1, utpAtam 2, svapnam 3, AntarikSam4, AGgam5, svaram 6, lakSaNam, vyaJjanaM 8 cetyevamaSTAGganimittaM navamapUrvavatIyAcAravastunirgatam anAgatakAlikasukhaduHkhAdisUcakaM vartate tad 'ahittA' adhItya-paThitvA 'logasi' loke 'bahave bahavaH puruSAH 'aNAgatAI' anAgatAni-bhaviSyatkAlasambandhIni varatUni, zubhA'zubhaphalasacakAni 'jANaMti' jAnanti iti prsiddhmev| tahi etAdRzavastusthitau satyAM kayametadanAgatavastujJAnaM sarvazUnyatAyAM saMbhavet, ataH sarvazUnyatApavAdo'prAmANika evetisiddham // 9 // donoM zAstra, ina aSTAMga ATha aMgoM vAle zAstra kA adhyayana karake thehata se jana aviSyat kAla saMbaMdhI vastuoM ko jAnate haiM yaha pratyakSa dekhA jAtA hai / sarvazunyatA mAnane para ye saba vastue~ kaile jAnI jA sakatI hai yA ho sakatI haiM ? ataeva yaha siddha hai ki sarvazanyatAbAda pramANa se bAdhita hone ke kAraNa apramANika hai // 9 // TIkArtha-TIkA andapArtha ke anusAra hI samajha lenA cAhiye // 1 // zAstranuM adhyayana karIne lekamAM ghaNuM mANase bhaviSya kALa sa ba dhI vastu ne jANe che. A pratyakSa jovAmAM Ave che. sarva zUnyatA mAnavAmAM Ave to A tamAma vastuo kevI rIte mAnI zakAya ? athavA thaI zake ? tethIja e siddha che ke-sarvazunyatA vAda pramANuthI bAdhavALuM hovAthI apramANe che. e TIkAtha-TIkA anvayArtha pramANe ja che, tema samajI levuM pA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 277 mUlam--keI nimittA tahiyA bhavaMti, siMci vipaDieti jaannN| te vijabhAvaM agahijalANA, __ AhaMsu vinA parimokhameva // 10 // chAyA- kAnicinimittAni tathyAni, bhavanti kecittad viparyeti jJAnam / te vidhAbhAvamanadhIyAnAH, AhuvidyA parimokSameva // 10 // anvayArthaH - (kei nimittA) pUrvo kanimiteSu kAnicinimittAni (tahiyA) tathyAni-patyAni (1.vaM ne) bhavanti tathA (kesiMci) keSAMzcinimittavedinAm 'kei nimittA' ityaadi| zabdArtha-kei nimittA-kAnicinimitlAni' koI koI nimitta 'tahiyA-tathyAni' satya 'bhavaMti-bhavanti' hote haiM tathA 'kesicikeSAMcit' kisI kisI nimittavAdIkA 'te gANaM-tat jJAnas' vaha nimittajJAna 'vippaDieti-viparyeti' viparIta hotA hai ataH 'te-te' ve akriyAvAdI 'vijjabhAva-vidyAbhAvAm' jJAna prApta karAne vAlI vidyAko 'aNahijjamANA-anadhIyAnAH' adhyayana na karate hue nimittako kahate haiM vaha satya na hone se vijjApalimokkhameva-vidyAparimokSameva' usa vidyAkA hI tyAga karane ko 'AhaMsu-AhuH' kahate haiM // 10 // ___ andhayArtha-pUrvokta nimittoM meM se koI nimita satya hote hai aura kinhIM :nimittavettAoM kA jJAna viparIta hotA hai| isa kAraNa 'vei nimittA' yA zahAya---- 've nimittA-kecinnimittAni 0 nimitta 'tahiyAtathyAni' sAyA 'bhavati-bhavanti' uya cha tA 'kesiMci-pAMcit' is nibhittAni te NANa-tat jJAnam' se nimitta zAna 'vippaDiepti-vipati' Get RD ya che. tedhI 've-te' ta ta mtthiyaavaahiye| 'vijjabhAva-vidhAbhAvam' jJAna prApta 42pAvaNA vidhAna 'aNahilamANA-anadhIyAnAH' mayayana yA vinA nimitta 4 che. te sAyA na vAthI 'vijApalimokkha meva-vidyAparimokSameva' meM vidhAnA tyA 425 / 'Aha'su-AhuH, 47 cha // 10 // avayArtha-pUkti nimittAmAMthI keI nimitta satya hoya che. ane keI nimittavettAonuM te jJAna viparIta hoya che, ethI ayiAvAdI vidyAnuM Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 sUtrakRtAGgo (taM NANaM) tajjJAna-nimittajJAnam (vippaDieti' viparyeti-viparItaM bhavati, ataH (te) te-bhakriyAvAdinaH (vijjabhAva) vidyAbhAvaM-jJAnasadbhAvam (agahijjamANA) anadhIyAnA:-ajAnAnAH santaH (vijJAparimokkhameva) vidyAparimokSameva, vidyAyAH zrutasya parimokSameva-parityAgameva 'AI'su' AhuH-kathayanti vidyAdhyayanasya niSedhameva kurvantIti bhAvaH // 10 // TokA-tadevamaSTAGganimittavedinAM nimittAnyapi vaiparItyaM prApnuvantItidarzayati-'ke' kAnicit 'nimittA' nimittAni 'tahiyA' tathyAni-satyAni bhavanti / 'kemici' kepAMcita nimittavAdinA tu sa tada 'NANa' jJAnama-nimanca jJAnam 'vipaDieti' viparyeti-viparyAsaM prApnoti, tadevaM nimittazAstrasya asatyatAmupalabhya 'te' te-akriyAvAdinaH 'dijjamAvaM' vidhAbhAvam-zrutasadbhAvam 'aNahijjamANA' anadhIyAnAH-anabhyasyantaH nimittaM vyabhicaranti, ato na tatsatyamitimatvA 'vijAparimokkhameva' vidyAparimokSameva vidyAyAH zrutasya parimokSameva 'aAha su' AhuH kathayanti, athavA kriyAyA abhAvAt, 'vijja eva' akriyAvAdI vidyA kA adhyayana na karake vidyA ke tyAga kA hI upadeza karate haiM athavA akele jAna se hI mokSa honA mAna kara vidyAke adhyayana kA nipeSa hI karate haiM // 10 // TIkArtha-aSTAMga nimitavidoM ke nimitta bhI viparIta ho jAte haiM, yaha dikhalAte haiM-koI koI nimitta satya hote haiM aura kinhIM kinhIM nimittajJoM kA jJAna viparIta bhI hotA hai| isa prakAra nimitta zAstra kI asatyatA jAna kara ve akriyAvAdI zrutrajJAna kA adhyayana na karate hue arthAt nimitazAntra ko jhUThA samajha kara vidyAdhyayana karanA tyAga kara ke zrunajJAna ke tyAga kAhI upadeza karate haiN| athavA kiyA kA alAba hone se akelI vidyA (jJAna) se hI mokSa honA adhyayana karyA vinA vidyAnA tyAgano ja upadeza Ape che. athavA ekalA jJAnathI ja mokSa thavAnuM kahe che. 10 TIkAtha-ATha aMgathI nimittane kahenArA nimittavidonA nimitta paNa viparIta thaI jAya che. have te batAvavAmAM Ave che.-keI koI nimitta sAcA hoya che, ane kaI kaI nimitajJonuM jJAna viparIta paNa hoya che. A rIte nimitta zAstranuM asatya paNuM samajIne te akriyAvAdIo zruta jJAnanuM adhyayana na karatAM arthAt nimitta zAstrane juhu sAjIne vidyAdhyayana karavAne tyAga karIne zruta jJAnanA tyAgane ja upadeza Ape che, athavA kriyAne abhAva hovAthI ekalI vidyA (jJAna)thI ja bhakSa thavAnuM kahe che. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra.zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 279 vidyayaiva-zrutanirapekSa kepalaM jJAnenaiva 'parimokkha' parimokSam-sarvakarmakSayarUpaM mokSam 'AhaMsu AhuH-kathayanti kiM zrutapaThaneneti / parantu naitatkathanam akriyAvAdinAM samIcInam yataH kutracid viparyAse jAte sarvathA tasya syAgo na zreyase bhavati / ki mRgatRSNAyAM jalajJAnaM yadi viparyeti, tadA-tAvatA dRSTAntena kUpasarovarAdau jalasyA'sadbhAvo bhavati kim ? naiva bhavatIti / yadi-cakSuzyayArthajJAnamutpAdaya tIti kRtvA nahi kazciccakSureva tAvatotpATayati / kutracit vyApAre lAbhAbhAve kiM sarvatra vyApAraH parityajyate ? / kiJcinimittaM satyaM bhavati kasyacinnaimitti. kasya kizcidasatyapi kvacit, tAvatA tajjJAnamevA'satyamiti kRtvA dRSTvA ca' kahate haiN| parantu akriyAvAdiyoM kA yaha kathana samIcIna nahIM hai| eka jagaha kahIM viparyAsa hone se sarvathA usakA tyAga kara denA- kalyANa kArI nahIM hai| mRgatRSNA meM jala kA jJAna honA viparIta jJAna hai to ___ kyA isa dRSTAnta se kUpa aura sarovara Adi meM hone vAlA jalajJAna bhI viparIta ho jAegA ? vahAM bhI jala kA abhAva ho jAegA ? aisA nahIM hotaa| kisI samaya kisI ke netra ne yadi viparIta jJAna utpanna kara diyA to kyA vaha apane netra ko hI ukhAr3a kara pheMka detA hai ? kabhI vyApAra meM lAbha na huA to kyA vyApAra karanA ho tyAga kara diyA jAtA hai ? koI nimitta satya hotA hai aura kisI naimittika kA koI nimitta kahIM asatya bhI ho jAtA hai to itane mAtra se usa jJAna ko sarvatra asatya mAna kara vidyA kA adhyayana karane vAle vidyA kA paraMtu akriyAvAdinuM A kathana barAbara nathI. eka ja e kyAMka viparyAsa hovAthI sarvathA tene tyAga karo kalyANakAraka nathI. mRgatRSNAmAM pANInuM jJAna thavuM te viparIta jJAna che. te zuM A daSTAtathI kR ane sarovara vigeremAM thavAvALuM pANI saMbaMdhI jJAna paNa viparIta thaI jaze ? tyAM paNa pANine abhAva thaI jaze ? tema thatuM nathI keI vakhate keinA netre je viparIta jJAna utpanna karI dIdhuM hoya te zuM te pitAnA netrane ja ukhADIne pheMkI de che? kadAca vyApAramAM lAbha na thayo hoya te zuM vyApAra karavAne ja tyAga karI devAya che ke nimitta satya hoya che, ane ke naimittikanuM keI nimitta kayAMka asatya paNa thaI jAya che. te eTalA mAtrathI te jJAnane badheja asatya mAnIne vidyAne abhyAsa karavAvALA vidyAne tyAga Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 sUtrakRtAGgale nahi vidyAmadhIyAnA vidyAtyAgamicchanti na copadizanti vA'nyeSAM kRte| ato jJAnakriyevi dvayameva mokSaheturiti bhAvaH // 10 // ___ evaM tarkavaLenA'kriyA'kriyAvAdimataM nirAkRtya sampati-kriyAvAdimatapradarzanapUrvakaM tanmataM nirAkaroti sUtrakAra:-'te evamavakhaMti' ityAdi / mUlam-te eva makkhaMti samicca loga, tahA tahA samaNA mAhaNA ya / saMyaM kaDaM gannakaDaM ca dukkhaM, AhaMsu vijAcaraNaM pamokkhaM // 11 // chAyA-ta eva sArakhyAnti sametya loka, tathA tathA zramaNA mAhanAzca / svayaM kRtaM nAnyakRtaM ca duHkham, Ahuzca vidyAcaraNaM pramokSam // 11 // syAga nahI kara dete aura na dUsaroM ko vidyA ke tyAga kA upadeza karate haiM / ataeva tAtparya yaha hai ki jJAna aura kriyA donoM hI mokSa ke mArga haiM // 10 // isa prakAra tarka ke bala se akriyAvAdiyoM ke mata kA nirAkaraNa karake aba kriyAvAdiyoM ke mata ko dikhalA kara sUtrakAra usakA nirAkaraNa karate haiM-'te eksakkhaMti ityAdi / zabdArtha--'te-te' ve smaNA-zramaNA:' zramaNa arthAt zAkyAdi, bhikSa 'ya-ca' tathA 'mAhaNA-nAhanA' mAhana arthAt brAhmaNa evaM- evam' pUrvokta prakAra le 'akkhaMti-AkhyAnti' pratipAdanakarate haiM ve kyA pratipAdana karate hai ? isake liye sUtrakAra kahate haiM-'loga-lokam' karI detA nathI. temaja bIjAone vidyAnA tyAgano upadeza paNa ApatA nathI, tethIja kahevAnuM tAtparya e che ke jJAna ane kriyA ane mokSanA mArga che. 1 A pramANe tarkanA baLathI akiyAvAdinA matanuM khaMDana karIne have ThiyAvAhiyAnA mata tAvIra sUtrA2 tenu ni2642 42 cha. 'te evamaknati' tyAdi zahAtha--ve' se 'samaNA-zramaNA:' zrama arthAta zAyAha nikSu 'ya-ca' tathA 'mAhaNA-mAhanA' mAna marthAt prAjhAra 'eva-evam pUrvarita thI 'akkhati-AkhyAnti' pratipAdana 42 che. tethe zu. pratipAhana 42 cha matapatai sUtra42 43 che -'loga-lokam' 2thA12 are mAma Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 281 anvayArtha.- (te) te 'samaNA' zramaNAH-zAkyAdayaH (ya) ca tathA (mAhaNA) mAhanA:-paratIthikA brAhmaNA vA kriyAvAdinaH (e) evam-ittham (akkhaMti) mAkhyAnti-kathayanti yat (loga) lokam-sthAvarajagamAtyakas (samicca) same. tya-sva sva karmabhoktRtvena jJAtvA (tahA tahA) tathA tathA-yathAyathA niyA kriyate tathA tathA-tena tena prakAreNa svarganarakAdirUpaM phalaM bhavatIti kathayanti, sthAvara jaMgamAtmaka lokako 'lamicca-sametya' apane abhiprAyAnusAra jAnakara 'tahA tahA-tathA tathA' jisa jisa prakAra kriyA kI jAtI hai usa usa prakAra svarga narakAdirUpa phala hotA hai aisA kahate haiM aura jo kucha duHkha athavA sukha hotA hai vaha saba jIva 'sayaMkaDaM-svayam kRtam' apane Apa kiyA huA 'dukkha-duHkham' duHkha athavA sukha kA anubhava kahate haiM jinajhaDaM-nAnyakRtam' anya ke dvArA arthAt Izvara athavA kAlAdikRta nahIM hai unakA yaha kathana yukti yukta nahIM hai kAraNa ki tIrtha kara gaNadhara Adi 'vijjAcaraNa-vidyAcaraNam' vidyA-jJAna caraNa mAne cAritra jina kA kAraNa hai aisA 'pamokkhaM pramokSam' 'AhaMsu-AhuH' kahate haiM arthAt mokSa, jJAna aura kriyA donoM se sAdhya hotA hai aisA tIrthakarAdikahate haiM // 11 // ____ anvayArtha-koI koI zramaNa aura brAhmaNa sthAvara jaMgama rUpa jagat ko apane karmoM kA phala bhogate jAnakara kahate haiM ki kriyA ke anu. aisa 'samicca-sametya' pAtAnA maniprAya prabhAye Meta 'tahA tahA-tathA tathA' 22 rIta liyA 42vAmA mA cha, meme 2thI svarga na24 vigara prakArathI phaLa prApta thAya che tema kahe che, ane je kaMI dukha athavA sukha bhaNe che, te madhu 71 'saya kaDaM-svayaM kRtam' pAte pAtAnI bhaNe 42sA 'duHkha-dukham' ma athavA sumana anubhava 42 che. 'NannakaDaM-nAnyakRtam' anyanA dvArA arthAta Izvara athavA kALa vigerethI karavAmAM Avela nathI. teonuM A kathana yukti saMgata nathI. kAraNa ke tIrthakara gaNadhara vigare 'vinjAcaraNa-vidyAcaraNam' vidyA-jJAna yaSya arthAta, yAtrinu 4129 che sevA 'pamokkha-pramokSam' bhAkSane 'Aha su-Ahu' cha arthAt mekSa, jJAna ane kriyA e ane dvArA sAdhya karI zakAya che e pramANe tIrthakarAdi kahe che. 115 avayArtha-kaI kaI zramaNa ane brAhmaNa sthAvara jaMgama rUpa jagatane pitAnA karmonA phaLane bhegavanAra samajIne kahe che ke-kiyA pramANe je phaLa su036 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 282 sUtrakRtAGgasUtre kizca yatkimapi duHkhaM sukhaM vA bhavati tatsarvaM jIvAH (sayaM karDa) svayaMkRtam (dukkhaM duHkhaM sukhaM yA anubhavanti kintu (nakaDe ) nAnyakRtam, anyena IzvarakALAdinA kRtaM nAnubhavantIti / kintu naiteSAM kathanaM yuktiyuktam, yatastIrthaMkaragaNadharAdayaH (vijjAcaraNaM) vidyAcaraNaM -jJAnakriyA hetukam ( pamokkhaM ) mamokSaM vadanti na tu kevalena jJAnena kevalayA vA kriyayA mokSo bhavatIti bhAvaH // 11 // TIkA- 'te' te 'samaNA' zramaNAH - zAkyAdayaH 'ya' ca tathA 'mAhaNA' mAnA:- paratIrthikA brAhmaNA kriyAvAdinaH- ye kriyayA eva jJAnanirapekSayA tapaH saMyamArAdhanalakSaNayA eva mokSamicchinti / ' evaM ' evam - ittham 'akkhati AkhyAnti - pratipAdayanti / kimAkhyAntItyAha- 'logaM' lokam - sthAvarajaGgamAtmakam 'samicca' sametya - svasva kRtakarmabhoktRtvena jJAtvA 'tahA tahA' tathA tathA - tena tena prakAreNa yathA yathA kriyA kriyate tathA tathaiva svarganarakAdirUpaM phalaM bhavatIti kathayanti / kiJca yazkimapi sukhaM duHkhaM vA bhavati tatsarvam ' sayaM kaDaM' svayameva sAra hI phala hotA hai / ve yaha bhI kahate haiM ki duHkha svayaMkRta hai, parantu tIrthakara gaNadharoM kA kahanA hai ki jJAna aura kriyA se hI mokSa hotA hai // 11 // TIkArtha - zAkya Adi zramaNa aura paratIrthika brAhmaNa, jo kriyAvAdI haiM, ve jJAnanirapekSa akelI tapa evaM saMgha kI ArAdhanArUpa kriyA se hI mokSa mAnate haiM / ve kahate haiM - yaha sthAvara evaM jaMgama jagat apane apane kiye karmoM ko bhogatA hai / jo jaisI kriyAkaratA hai use vaisA hI svarga naraka Adi rUpa phala prApta hotA hai / tathA jo bhI sukha yA duHkha hotA hai, vaha saba apane hI dvArA upArjita kiyA huA bhogA maLe che, tee evuM paNa kahe che ke-dukhAte peAtAnA ja pedA karela che, anya dvArA karAyela nathI paraMtu tIrthaMkara ane gaNudhAnuM kathana che ke-jJAna ane kriyAthI ja meAkSa thAya che. 5115 TIkA"--zAkaya vigere zramaNa ane paratIrthika brAhmaNa ke je kriyA vADhiyA che, teo jJAna zivAya ekalA tapa ane sayamanI ArAdhanA rUpa kriyAthI ja meAkSa mAne che. teo kahe che ke A sthAvara ane jaMgama jagat pAta peAtAnA karela karmAMne ja bheLave che. jee je rItanI kriyA kare che, tene eja pramANe svarga, naraka vigere rUpa phaLa prApta thAya che. tathA je kAMI sukha athavA duHkha thAya che, te badhu ja pAte prApta karela karmonA phaLa rUpe Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 283 Atmanaiva kRtamupabhujyate 'jannakaDaM' nAnyakRtam, tat 'dukvaM' duHkha sukhaM vA nAnyena IzvarakAlAdinA saMpAditaM bhavatIti te kathayanti, kintu na tatteSAM yuktiyuktam yataH tIrthakaragaNadharAdayaH 'vijjAcaraNaM' vidyAcaraNam-vidyAjJAnam caraNaM cAritraM kriyA, etadubhayaM kAraNatayA vidyate yasya tAdRzam 'pamokkha' pramokSam 'AiMsu AhuH kathayanti iti / na kevalayA kriyayA na vA kevalena jJAnena mokSo bhavati kintu jJAnakriyAbhyAmeva mokSa iti tIrthakarAdimatamiti // 11 // mUkam-te cakkhulogasIha NAyagAu, maggAMNusAsaMti hitaM pyaannN| . tahA tahA sAsaya mAha loe~, jaMsI paMyA mANava sNpaigaaddhaa||12|| chAyA-te ckssuloksyeh nAyakAstu, mArgamanuzAsanti hitaM prajAnAm / . tathA tathA shaashvtmaahuloko, yasmin majA maNava sNpgaaddhaa||12|| jAtA hai, Izvara yA kAla Adi kisI anya kA kiyA huA nahIM bhogA jaataa| ve isa prakAra kaha kara kriyA ko hI phalaprada kahate haiM, kintu unakA yaha kathana yuktiyukta nahIM hai / kyoMki tIrthakara aura gaNadhara Adi jJAna aura kriyA donoM ko hI mokSa kA kAraNa kahate haiN| arthAt tIrthaMkara kA mata yaha hai ki na akelI kriyA se mokSa hotA hai aura na akele jJAna se hI, kintu donoM hI mokSa ke anivArya kAraNa haiM // 11 // 'te cakkhu logasIha' ityaadi| zabdArtha-'te-te' ve tIrthakara gaNadhara Adi ihalogasi-ihaloke' isa lokameM 'cakkhu-cakSuH netra ke samAna hai 'u-tu' tathA 'NAyagA-nAyakA' jogavavAmAM Ave che. izvara athavA kALa vigere kaI bIjAe karela karmanA phaLane bhegavavAmAM AvatuM nathI. teo A pramANe kahIne kriyAne ja kALakata kahe che, paraMtu teonuM A kathana yukti saMgata nathI. kemake tIrthakara ane gaNadhara Adi jJAna ane kriyA bannene mokSanuM kAraNa kahe che. arthAt tIrtha karano mata evo che ke-ekalI kiyAthI mokSa thatuM nathI. ane ekalA jJAnathI paNa mokSa thato nathI. paraMtu e bane menA anivArya kAraNa che. 15 __'te cakhalogasIha' yA zAya-- 'te-te' te tItha 32 ghara vigere 'ihalogaMkhi-ihaloke' mA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRta anvayArtha -- 'te' te - tIrthakara gaNadharAdayaH 'iha' iha - asmin 'logaMsi' loke caturdazarajjvAtmake (cakkhu) cakSuH- cakSuriva cakSuH sarvapadArthamadarzavAda ( u ) tu tathA - (NAyagA ) nAyakAH- netAraH pradhAnAH, ata eva te (pANaM) prajAnAM prANinAm (hitaM) hitam-iha paraloke ca hitakaram (maga) mArga - mokSamArgam (aNusa saMti) anuzAsanti - kathayanti, kiJca - (loe) loka: yathA - yathArUpeNa zAzvato varttate ( tahA tahA) tathA tathA - tena tena rUpeNa taM - lokam (sAsa) zAzvatam (Ahu) kathayanti (Tra) he mAnava | (jaMsi) yasmin loke (payA) prajAH - prANinaH (saMpagADhA) saMpragADhA :- saM samyakkSyA prakarSeNa vyavasthitAH santIti // 12 // 284 nAyaka arthAt netA hone se pradhAna - arthAt sarva zreSTha hai ataeva ve 'pANaM - prajAnAM ' prANiyoM ke 'hitaM hitam' isaloka evaM paraloka meM hitakaranevAlA 'maggaM-mArga' mokSamArga ko 'aNulAsaMti - anuzAsanti' batAte haiM aura 'loe-loka:' caturdazarajjvazatmaka athavA paMcAstikAyarUpa yaha loka jisa jisa prakAra se zAzvata hai 'tahA tahA - tathA tathA' usa usa prakAra se 'sAsa - zAzvatam' sarvakAla ghane rahane se nitya 'Ahu-Ahu:' kahate haiM 'mANava - he mAnava' he manuSya 'jaMsi yasmin' jisa lokarme 'payA - prajAH ' prANI - jIva 'sNpgaaddhaa-sNprgaaddhaa|' nAraka tiryaMca manuSya aura deva pale vyavasthita hai // 12 // anvayArtha - tIrthaMkara Adi isa loka meM cakSu ke samAna haiM / kAmakapradhAna haiM, prANiyoM ko hitakArI mArga kA upadeza dete haiM / jisa rUpa se mAM 'cakkhu - cakSuH' netra aramA che. 'u-tu' tathA 'NAyagA -nAyakAH' nAya bheTale netA hovAthI pradhAna arthAt sarva zreSTha che, tameva tethe| 'payANaM - prajAnAM ' AziyAnA 'hita- hitam' mA borDa ne parakheombhAM hita puravAvAjA ' maggaM - ' mArgam' bhokSa bhAgane 'aNusAsaMti - anuzAsati' satAve che bhane 'loe-lokaH ' caudaravAtmaka athavA paMcAstikAya rUpa A leAka je je prakArathI zAzrvata - nitya che 'tahA tahA - tathA tathA' the se prArathI 'sAsayaM - zAzvatam' sarva Aja vidyamAna rahevAthI nitya 'Ahu - AhuH' he che. 'maNava- he mAnava' De bhanuSyo 'jasi - yasmin ' ne mAM 'payA prajAH' prANI va 'saMpagADhA - saMpragADhA' nAra, tiryaya, manuSya mane devapazAthI vyavasthita che. // 12 // annayA --tI kara vagere A lekamAM netra sarIkhA che. nAyakazra padhAna che. prANiyAne hitakArI mAganA upadeza Ape che. je rIte leAkazA Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 285 TIkA-punarapyAha-'te' te-tIrthakaragaNadharAdayaH ihalogaMsi' iha loke asmin loke 'cakkhu' cakSuriva cakSuH-padArthajAtapradarzakatvAt yathA loke cakSuyogyadezasthitapadArthasArthapradarzakA, tatheme mahAnubhAvAH yathA'vasthitAna padArthA navabodhayantaH prkaashklpaaH| tathA-'NAyagA u' nAyakAstu sadupadezadAnAt mArgapradarzakatvena netAraH-sarvataH pradhAnA ityarthaH ataeva te 'payANa' prajAnAmmANinAm 'hita' hitam hitakaram-iha paratra mukhajanakatvAt 'maggaM' mArgammokSamArgam 'aNuzAsaMti' anushaasvi-updishnti-prdrshyntiityrthH| tathA'loe' lokA-caturdazarajjvAtmakaH paJcAstikAyarUpo vA'yaM lokaH yathA yathA rUpeNa zAzvato vattate 'tahA tahA' tathA tathA-tena tena prakAreNa taM lokam 'sAsarya' zAzvaH tam sarvakAlAvasthAyitvena nityam 'Ahu' AhuH kathayanti ! athavA-yathA yathA zAzvata hai, usa rUpa se use zAzvata kahate haiN| he manuSya jisameM prANI nivAsa karate haiM // 12 // TIlArtha -isa loka meM tIrthakara tathA gaNadhara Adi cakSu ke samAna hai| jaise cakSu, yogya deza meM sthita padArthoM ke samUha ko prakAzita karatI hai, usI prakAra ye mahAnubhAva samasta padoM ko yathArtha rUpa se prakAzita karate haiN| ve nAyaka haiM arthAt sadupadeza dekara mArgapradarzaka hone ke kAraNa sarva pradhAna haiN| isa kAraNa ve prANiyoM ko hitakara ihA loka aura paraloka meM sukhadAyI mokSa mArga kA upadeza dete haiM / tathA yaha caudaha rAjU pramANa loka yA paMcAstikAya rUpa loka jisa apekSA se zAzvata arthAta nitya hai, usa apekSA ise nitya kahate haiM-sadA kAla sthita rahane vAlA kahate haiN| athavA jyoM-jyoM mithyAtva Adi zvata che. te rIte tene zAzvata kahe che. te manuSya ! jemAM prANI mAtra nivAsa kare che. 1rA TIkArtha--A lokamAM tIrthakara tathA gaNadhara vigere cakSunI barobara che, jema netra gya dezamAM rahelA padArthonA samUhane prakAzita kare che, eja pramANe A mahAnubhAvo saghaLA padArthone yathArtha rUpe batAve che. teo nAyaka che. arthAt sadupadeza ApIne mArga batAvavA vALA hovAthI sarva pradhAna che. te kAraNathI prANinA hitakara Aleka ane paralokamAM sukhadAya mokSa mArgane upadeza Ape che. tathA A cauda rAju pramANa leka athavA paMcAstikAya rUpa leka je apekSAthI zAzvata arthAta nitya che, e apekSAe tene nitya kahe che. arthAta sadA kALa rithara rahevAvALA kahe che. athavA jema Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre freeaafraid tathA tathA saptArasyA'bhivRddhi rbhavatIti kathayanti / 'jaMsi' yasmin loke 'payA' prajAH - prajAyante iti prajAH - prANinaH - SaDjIvanikAyarUpAH 'mAnava' he mAnava ! he bhavyapuruSa ! prAyo mAnavasyaiva upadezArhatvAt mAnava grahaNam 'saMpagADhA' saMpragADhA :- samyaktayA nArakatiryaGnarAmarabhedamAzritya prakarSeNa vyavasthitA iti / sU0 12 // sampati sUtrakAro jantUnAmaMzato bhedAn pradarzayan teSAM saMsAraparyaTanaprakAra darzayati- 'je rakkhasA vA' ityAdi / mUlam - je rekkhalA vA jamaloiyA vA, "jevA surI gaMdhavvA ya kaayaa| maeNTapha AgAlagAmI yaM puMDho siyA, "je puNo puNo viprayAsuMrveti // 13 // chAyA-ye rAkSasA vA yamalaukikA vA, ye vA surA gandhavikAyAH / AkAzagAminazca pRthivyAzritA, ye punaH puna rviparyAsamupayAnti / 13 / kI vRddhi hotI hai, tyoM-tyoM saMsAra (bhava bhramaNa) kI vRddhi hotI hai, aisA kahate haiM / he manuSya ! loka vaha hai ki jisa meM prajA arthAt SaT kAya ke jIva nivAsa karate haiM / yahAM 'manuSya' zabda ke prayoga kA kAraNa yaha hai ki manuSya hI prAyaH upadeza ke yogya hotA hai // 12 // atha sUtrakAra jIvoM ke katipaya bheda dikhalAkara unake saMsAra parya Tana kA prakAra kahate haiM - 'je rakkhasA vA' ityAdi / zabdArtha - 'je - ye' jo 'rakkhalA - rAkSasAH' arthAt vyantara vizeSa haiM tathA jo 'jamalo hayA-yama laukikAH' ambAmbarISa Adi paramAdhArmika jema mithyAtva vigerenI vRddhi thAya che, tema tema sasAra (bhava bhramaNu) nI vRddhi thAya che, ema kahe che. huM manuSya 1 leAka e che ke-jemAM prajA arthAt SaT kAyanA jIvA nivAsa kare che, ahiyAM 'manuSya ! zabdanA prayoganuM kAraNa e che ke-prAya: manuSyA ja upadezane ceAgya hAya che. 512aa have sUtrakAra jIveAnA keTalAka bhede khatAvIne tenA sasAramAM paya TenanA prakAro kahe che 'je rakkhasA vA' ityAdi zabdArtha- 'je-ye' ? 'rakkhasA - rAkSasAH' rAkSasa arthAt vyantara vizeSa 'jamaloiyA - yamalaukikAH sabhyA abhmarISa vigere paramAdhArmiH che tathA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. a. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 287 anvayArtha : - (je) ye - kecit ( rakkhasA ) rAkSasAH - rAkSasAtmano vyantarAH ( jamaloiyA) yamalaukikAH - amvAdayaH paramAdhArmikAH (vA) vA athavA (je) yekecana (surA) surAH - devAH saudharmAdivaimAnikadevAH upalakSANAda asurA vAasurakumArAdi bhavanavAsinaH (ya) ca- cazabdAd jyotiSkadevAzca (gaMdhavtrA gandharvAH hai 'vA - vA' athavA 'je - ye' jo koI 'surA-surAH ' saudharmAdi vaimAnika deva upalakSaNase asurakumArAdi bhavanapati 'ya-ca' aura 'gaMdhaNyAgaMdharvAH' gaMdharva tathA 'kAyA - kAyAH pRthivIkAyAdi cha jIvanIkAya 'ya-ca' aura 'AgAsagAmI - AkAzagAminaH pakSIgaNa athavA jinako AkAza gamana kI labdhI prApta huI hai aise vidyAcAraNa jaGghAcAraNa Adi tathA 'je-ye' jo koI 'puDho siyA - pRthyAzritAH' pRthvI ke Azra yase rahanevAle pRthivyAdi ekendriyAdi paMcedriya taka ke sabhI prANI hai ve saba apane Apa kiye karma se 'puNo puNo- punaH punaH' bAra bAra 'vippari yAsaM - viparyAsam' ghaTIyantra ke jaise paribhramaNa ko 'uveMti - upayanti' prApta hote haiM arthAt saMsAra meM paribhramaNa karate rahate haiM ||13|| anvayArtha - jo rAkSasa arthAt eka prakAra ke vyantara haiM, jo amba Adi paramAdhArmika hai, yA jo saudharma devaloka Adi meM rahane vAle vaimAnika deva haiM, upalakSaNa se asurakumAra Adi bhavanavAsI haiM, 'ca' che 'vAvA' athavA 'je-ye' ? 'surA - surAH ' saudharbhAdi vaibhAni deva upalakSathI asuraSTubhArAhi lavanapati 'ya-ca' ne 'gaMdhavvA-gaMdharvAH' ga Mdharva' tathA 'kAyA-kAyAH'pRthvI ayAhi cha prabhAranA bhvniiye| 'ya-ca' bhane 'AgAvagAmI-AkAzagAmina' pakSi samUha athavA bhegAne AzamAM bhavAnI samdhI prApta thaI che evA vidyAcAraNu ja ghAcAraNu vigere tathA ne-ce" je kAI 'puDhosiyA - pRthivyAzritAH' pRthvInA AzrayathI rahevAvAjA pRthivyAhi memendriyathI pacendriya sudhInA badhA prANiyo che, tee badhA pote potAnI meLeja karelA thI 'puNo puNo- puna puna.' vAraMvAra vippariyAsa - viparyAsam ' reTaDenI bhAi paribhrabhathune 'veti - upayanti' prApta thAya che, arthAt saMsA ramAM paribhramaNa karatA rahe che eTale ke sa'sAramAM ja bhaTakacA kare che, 513aa anvayA -- jo kAI rAkSasa arthAt eka prakAranA nyatara je amba vigere paramAdhArmika che, athavA je saudha Adi devaleAkamAM rahe. vAvALA vaimAnika deva che, upalakSaNathI asurakumAra vigere bhavanavAsI che, ra' zabdathI jyAtiSka che, tathA gadhava ane vidyAdhara che, tathA cha jIvani Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakRtAGgale vidyAdharAH, tathA-(kAyA) kAyA:-pajIvanikAyAH (ya) ca-tathA-(AgAsagAmI) AkAzagAmina:-pakSigaH, samprAptAkAzagamanalabdhimanto vidyAcAraNAdayo vA tathA (je) ye-kecit (puDhosiyA) pRthivyAzritAH pRthivInizritAH pRthivyAdhekendriyA dvitricatuHpaJcendriyA bA, sarve caturviMzatidaNDakasthAH prANina ityarthaH, sarve svakRtakarmabhiH (puNo puNo) punaH punA-bAra vAram (vippariyAsaM) viparyA sam-arahaTTaghaTInyAyena paribhramaNam (uti) upayanti prApnuvanti saMsAre paribhramantItyarthaH // 13 // ___TIkA-'je' ye-kecana 'raka khasA' rAkSasAH-vyantaravizeSAH rAkSasagrahaNena sarve'pi vyantarAH saMgRhItA bhavanti / tathA-'je jamaloiyA vA' ye yamalaukikA ambAmbarIpAdayaH paramAdhArmikAdayaH 'je vA surA' ye vA surA:-saudharmaprabhRtayo vaimAnikAH / iha ca zabdena jyotiSkANAM mUryadInAM sNgrhH| tayA-'gaMdhayA ye gandharvAH-vidyAdharA pntrbhedaaH| tathA-'kAyA' kAyA:-pRthivIkAyAdayaH zabda se jyotiSka haiM tathA gaMdharva evaM chaha jIvanikAya haiM, AkAzagAmI pakSI haiM yA AkAzagamana labdhivAle vidyAcAraNa Adi haiM tathA pRthvI ke Azrita ekendriya, dIndriya trIndriya, caturindriya aura paMcendriya haiM, arthAta cauvIsoM daNDakoM ke antargata sabhI prANI haiN| ve apane apane kiye karmoM se bhavabhramaNa ko prApta hote haiM // 13 // TIkArtha-yahAM 'rAkSasa' zabda se sabhI vyantaroM ko grahaNa kiyA gayo hai, ataeva jo vyantara haiM, jo yamaloka meM rahane vAle amba, ambarISa Adi paramAdhArmika haiM, jo saudharma Adi vimAnoM meM rahane vAle vaimA. nika deva haiM, 'ca' zabdase smRcita sUrya Adi jyotiSka deva haiM, jo gandharva nAmaka vyantara haiM, pRthvIkAyika Adi chaha jIvanikAya haiM, jo kAya che, AkAzamAM javAvALA pakSI che, athavA AkAzagAmI lambIvALA vidyAcAraNa vigere che, tathA je kaI pRthvInA Azrita ekendriya, hIndriya, trIndriya, caturIndriya ane paMcendriya che, arthAt covIse daMDakenA aMtargata saghaLA prANi che, teo reTanI jema pita pitAnA karelA karmothI bhavamaNa prApta kare che. 13 TIkArtha--ahiyAM "rAkSasa' zabdathI saghaLA vantarane grahaNa karelA che. tethI je vyantara che, tathA yama lekamAM rahenArA je amba, ambarISa vigere paramadhAmika che, je saudharma vigere vimAnamAM rahevAvALA vaimAnika de che, tathA "jJa' zabdathI batAvelA sUrya vigere jyotiSka deva che, je gaMdharva nAmanA vyatara deva che, pRzivakAyika vigere cha vanikAya che, je AkA Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. va. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 242 SaDapi jIvanikAyAH, tathA ye 'AgAsagAmI ya' AkAzagAminazca pakSiNaH sammAsAkAzagamanalabdhayo vidyAcAraNajaDDAcAraNAdayo vidyAdharA vaa| tathA-ye ca 'puDhosiyA' pRthivyAzritAH pRthivyaptejovAyuvanaspati dvitricatuSpaJcendriyA', te sarve'pi svakRtakarmabhi , 'puNo-puNo' punaH punaH anekapakArakam vipariyAsam-vivividham anekaprakArakaM paryAsaM-parikSepaM ghaTIyantranyAyena paribhramaNam 'uti' upayanti-mApnuvantIti // 13 // mUlam-jamAhu ohaM salilaM apAragaM, jANAhi NaM bhavagahaNaM dumokkhaM / jaMsI visannA visaMyaMgaNAhiM, duhao'vilIyaM aNusaMcaraMti // 14 // chAyA-pamAhuroghaM salilamapAraka, jAnIhi khalu bhavagahanaM durmokSam / yasmin viSaNNA viSayAGganAmi, vidhA'pi lokamatRsaMcaranti AkAzagAmI pakSI yA AkAzagamana kI labdhi vAle vidyAcAraNa, jaMghA. cAraNa Adi vidyAdhara haiM aura jo pRthvI Azrita pRthvI ap teja vAya vanaspati ke tathA dvIndriya, trIndriya, caturindriya evaM paMcendriya jIva haiM, ve sabhI apane apane dvArA upArjita karmoM se bAra bAra arahaTa ke jaisA aneka prakAra ke bhavabhramaNa ko prApta hote haiM // 13 // 'jamAhu ohaM' ityaadi| zabdArtha- 'ja-yam' jisa saMsAra ko 'salilaM ohaM-salilam ogham' svayambhUramaNa samudra ke jalake samUha jaisA 'apAragaM-apArakam' pAra karanemeM azakya arthAt apAra 'Ahu-Atu' tIrthakara gnnzamAM javAvALA pakSI athavA AkAzanI labdhivALA vidyAcAraNa jaMghAcAraNa, vigere vidyA che, ane je pRthvI Azrita pRthvI, apU teja, vAyu, vanaspatinA tathA zrIndriya, trIndriya, caturinidraya ane paMcendriya ja che, te saghaLA pota potAnA prApta karelA karmothI vAraMvAra reTanI mAphaka aneka prakAranA bhava bhramaNane prApta kare che. tevA 'jamAhu oha' tyA zahA- 'ja-yam' 2 saMsArane 'salila oha- salilam ogha svaya. bhUmA samudrana pAena samUha vA 'apAragaM-apArakam' pA2 42vAmA ma145 'Ahu-AhuH' tI 42 bhane parAye 40 cha tathA se manuSyo 90 37 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 sUtrakRtAGgasUtre anvayArtha :- (jaM) yaM saMsAram (salilaM ohaM) svayambhUramaNasalilaughavat (apAragaM) apArakam - pArayitumazakyam, (Ahu) AhuH kathayanti - tIrtha karagaNadharAdayaH tathaiva - he mAnana ! idam (bhavagahaNaM bhavagahanam - saMsArarUpaM vanam (dumokkhaM) durmokSam - duruttaras ( jANAhi) jAnIhi yataH (jaMsI) yasmin saMsAre ye janAH 'visayagaNAhi ) viSayAGga nAsu - viSayapradhAnAsu strISu triSayeSu strISu ca (visannA) viSaNNAH - AsaktAH viSayAGganAbhirvA vazIkRtA bhavanti te (duio vi) dvidhAto'pi - dvivi dhamapi (loyaM ) lokam - saMsAram sthAvararUpaM jagamarUpaM ca athavA AkAzAzritarUpaM pRthivyAzritarUpaMca (aNusaMcaraMti) anupaMcaranti-bhavAdbhavAntaraM paribhramanti iti // 14 // dharAdine kahA hai tathA he manuSyo ! yaha 'bhavagahaNaM bhavagahanam ' saMsArarUpI cana ko 'dumokkha' - durmokSam ' duHkhase hI chuTakArA pA sake aisA 'jANAhi - jAnIhi ' jAno kAraNa kI 'jaMsI - yasmin' jisa saMsAra meM jo manuSya 'visayaMgaNAhi-viSayAGganAbhiH' zabdAdi viSayo ke dvArA evaM striyoM se 'visaNNA viSaNNA' vazIkRta hote haiM arthAt viSayo evaM striyoMmeM Asakta hote haiM 've loka 'duhao vi-dvidhA'pi sthAvara jaMgamAtmaka donoM prakArake 'loyaM-lokam' saMsAra meM 'aNusaMcaraMti - anusaMcaranti' eka bhavase dUsare bhavameM jAte haiM arthAt eka janma se chUTa kara dUsarA janmadhAraNa karate haiM // 14 // // anvayArtha -- jisa saMsAra ko svayaMbhUramaNa samudra ke jalasamUha ke samAna apAra kahA hai, usa gahana saMsAra ko dustara samajho, jisameM viSayoM tathA strioM meM Asakta hue jIva trasa tathA sthAvara rUpa se athavA bhUcara tathA khecara hokara paribhramaNa karate rahate haiM // 14 // mA 'bhavagrahaNaM bhavagahanam' saMsAra 3yI vanane 'dusokkha- durmokSam ' duHthI 4 cAra pAbhI zAya yevu 'jANAhi - jAnIhi ' lo| ara he 'jaMsI - yasmin ' saMsAramA bhanuSyo 'vikhayagaNAhi - viSayAGgAnAbhiH' zabdAdi viSayo dvArA bhane striyothI 'viSaNNA - vipaNNA.' vaza rAyasAM mane che. arthAt viSayoM ane khriyAmAM Asakta mane che. 514aaaa anvayA --je sa'sArane svayaMbhUramaNu samudranA jalasamUhanI jema apAra kahela che, e gahana evA sasArane dustara samo jemAM viSaye ane striyomAM Asakta thayela jIva trasa ane sthAvara paNAthI athavA bhUcara ane khecara thaI ne leAkamAM paribhramaNa karatA rahe che. 514 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArthayodhinI TIkA pra. thu. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam TIkA - api ca 'je' yaM sasArasAgaram 'salilaM oI' svayampUramaNa sakiM laghavat 'apAragaM' ApArakam - anullaMghyam 'Ahu' AhuH kathayanti tIrthakara - gaNadharAdayaH, yathA - svayambhUramaNo na kecanacijjalacareNa sthalacareNa vaoN LaGghayituM zakyastathA-jJAnadarzanAdirahitena nareNAyamapi saMsAra : saMtaritumazakya eveti darzayati evam 'bhavagaNaM' bhavagahanam - bhavatranaM caturazItilakSayoni pramANakaM saMkhyeyA'saMkhye yAnantasthitikam 'dumokkhaM' durmokSam - duHkhena mocayituM zakyam ' jANAhi' jAnIhi yataH 'jasi' yasmin saMsAre ye janAH 'visayaMgaNA hiM' viSayAGganAbhiH - viSayAH zabdAdayastaiH aGganAbhiH strIbhizva 'visannA' viSaNNA :vazIkRtAH / viSayAGganAsu AsaktA vA santi te 'duio' dvividhamapi 'loya' lokam - sthAvarajaGgamAtmakam AkAzapRthivyAtmakaM vA yadvA dvighApIti - liGga TIkArtha - tIrthaMkaroM evaM gaNadharoMne isa saMsAra ko svayaMbhUramarNa samudra ke samAna apAra - dustara kahA hai / jaise vizAlatama svayaMbhUramaNa samudra ko koI jalacara yA sthalacara prANI pAra karane meM samartha nahIM hai usI prakAra jJAna darzana Adi se rahita koI bhI manuSya isa saMsAra ko pAra karane meM samartha nahIM hai / yaha bhava-vana caurAsI lAkha jIvayoniyoM se yukta aura saMkhyAta, asaMkhyAta tathA ananta sthitivAlA hai / ise durmokSa jAno - isase chuTakArA pAnA kaThina hai / isa saMsAra meM zabdAdi viSayoM evaM striyoM meM Asakta athavA inake vazIbhUta hue prANI donoM prakAra ke loka meM arthAt sthAvara-jaMgama yA pRthvIvara - Akozacara rUpa jagat meM paribhramaNa karate haiM / athavA do kAraNoM se loka meM bhramaNa karate haiM - veSamAtra kI dIkSA aura avirati se yA rAga TIkA-tIrthaMkarA ane gaNadharoe A saMsArane svayaMbhUramaNa samudranI sarakhA apAra-dustara kahela che. jema vizALa evA svayabhramaNa samudrane kAi jalacara athavA sthalacara prANI pAra karavAmAM samatha thatA nathI, eja pramANe jJAna darzana vigerethI rahita krAi paNu manuSya A sa'sArane pAra karavAmAM samartha nathI. A bhava-vana cAryAzI lAkha jIva yAniceAthI yukta ane sakhyAta asakhyAta tathA anaMta sthitivALA che, tene dakSina chuTI zakAya teve samaje AmAMthI chuTA thavu RNu che. A jagatamAM zabdAki viSayo ane zriyAmAM Asakta athavA tene vaza thayelA prANI banne prakAranA leAkamAM arthAt sthAvara jaMgama athavA pRthvIcara-AkAza cara rUpa jagatamAM paribhramaNa karatA rahe che, athavA vaSamAtranI dIkSA ane aviratithI athA rAga ane dveSathI AvA be prakAranA kAraNeAthI leAkamAM bhramaNa karatA rahe che. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAstra mAtrapravrajyayA aviratyA ca, tathA rAgadvepAbhyAM vA lokam 'aNusaMbarAMti' anusaMcaranti-svakRta karmapreritAH prANino bhavATavIM paribhramantIti bhAvaH // 14 // mUlam-na kammuNA kamma kharveti vAlA, akammuNA kamma khati dhIrAM / medhAviNo lobhamayAvatItA, saMtosiNo no paikaroti pA~vaM // 15 // chAyA-na karmaNA karma kSapayanti vAlA, akarmaNA karma kSapayanti dhIrAH / medhAvino lobhamayAdatItAH, santopiNo no prakurvanti pApam / 15 / se aura dveSa kA Azaya yaha hai ki apane apane kiye karmoM se prerita hokara prANI saMsAra rUpI aTavI meM bhramaNa karate haiM // 14 // 'na kammuNA kammakhati bAlA' ityaadi| zabdArtha-'pAlA-bAlAH karmase karmakA nAza hotA hai aisA mAnane vAle ajJAnI 'kammuNA-karmaNA' sAvadya kA Arambha rUpa Asrava dvArase 'kamma-karma' pApakarma 'na khati-na kSapayanti' nAza nahIM kara sakate haiM arthAt pApakarma karaneke kAraNa apane karmoM kA kSapaNa nahIM kara sakate hai parantu 'dhIrA-dhIrAH' dhIra puruSa 'akammuNA-akarmaNA' AsravoM ko rokakara 'kamma-karma' pApakarma 'khati-kSapayanita' kSapaNa karate haiM ataH 'mehAviNo-medhAvilaH' buddhimAn purUSa 'lobhamayAvatItA-lobha kahevAne Azaya e che ke-pata pitAnA karelA karmothI prerAIne prANI saMsAra rUpa aTava-jaMgalamAM bhaTakyA kare che. 14 'kammuNA kamma khati bAlA' chatyAdi zA---'vAlA-vAlAH' bhayo / mana nAza thAya cha tama bhAna. pApA mazAnIyo 'kammuNA-karmaNA' sAdhanA Arama 35 mAnava dvArathI 'kamma-karma' pA54 'na khave ti-nakSapayanti' nAza 4 // zatA nathI. arthAt 5 / 5 42vAne 42 potAnA nA nA 42rI zatA nathI. 52'tu 'dhIrAdhIrA' dhIra 535 'akammuNA-akarmaNA' mAsavAne zrIna 'kamma-karma' 55 4 'khave ti-kSapayanti' bhA2 che. tethI 'mehAviNo-medhAvinaH' bhuddhimAn Y35 'lobhamayAvatItA-lobhamayAdatItAH' 525thI dU2 2se . tathA 4zana Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra.zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam ___ anvayArtha:-(vAlA) bAlAH (karmaNA karmakSayo bhavati) iti manyamAnA ajJAninaH (kambhuNA) karmaNA-sAvadyArambharUpeNa AlayadvAreNa (kamsa) karma-pApa karma (na khaveM ti)nakSapayanti-kSapayituM na zaknuvanti, apitu (dhIra) dhIrA:-mahAsatvavantaH purupAH (akammuNA) akarmaNA-Astravanirodhena (kamma) karma pApa karma (khati) kSapayanti, ataH (yedhAviNo) medhAvina:-viziSTaghuddhizAlinaH, ata eva (lobhAyAtItA) lobhasayAdatItA:-parigrahAtItA-dravyabhAvaparigrahavarjitAH ataeva (saMtosiNo) santopiNA-santopavantaH saMyatAH (pAca) pApam-sAvadyA. nuSThAnam (no pakareM ti) no prakurvanti / / 15 // TIkA-kizcAnyat 'bAlA' vAlA iva vAlA:-avivekina:-sadasadviveka vikalA:-mithyAtvadoparabhibhUtAH 'kammuNA' karmaNA-sAvacakarmAnuSThAnena prANAtipAtAdirUpeNa 'kamma' karma 'na khati' na kSapayanti-karmaNaH kSayArthamutsakAH / udyuktA api karma kSapayituM na samarthA bhavanti, kintu 'dhIrA' dhIrAH-parIpahopa , mayAdatItAH parigraha se dUra rahate haiM ataeva saMtoliNo-saMgoSiNA' saMtuSTa rahale have 'pAvaM-pApam sAvadha anuSThAna 'no pakareMti no prakurvanti' nahIM karate haiM // 15 // ___ anvayArtha-ajJAnI jIva (lAvadya) karma se karma kA kSaya nahIM kara sakate, dhIra puruSa akarma se (Aava nirodha se) karma kA kSaya karate haiM ataH medhAvI puruSa parigraha le (athavA lobha aura mada se) rahita hokara, santoSa dhAraNa karake pApa nahIM karate haiM // 15 // TIkAtha-sat alata ke viveka se zUnya aura mithyAtva Adi doSoM se parArata ajJAnI jIva prANAtipAta rUpa sAvadha karma ke anu. SThAna se karmoM kA kSaza karane ke lie utsuka rote hue bhI kSaya karane meM samartha nahIM ho sakate haiM / kintu jo puruSa dhIra hai arthAt parISahoM 'saMtosiNo-saMtopiNa' satuSTa manIne 'pAvaM pApam' sAvadha manuhAna 'nA pakare'ti-no prakurvanti' 42tA nathI / / 15 / A anvayArtha--ajJAnI jIva (sAvagha) karmathI kamane kSaya karAvI zakatA nathI. dhIra purUSa akarmathI (Asane 2kavAthI) karmane kSaya kare che tethI medhAvI puraSa parigrahathI (athavA lebha ane madathI) rahita banIne sa teSa dhAraNa karIne pApa karma karatA nathI. 15 TIkAtha-sata asanA viveka rahita ane mithyAtva vigere dethI parAjaya pAmelA ajJAnI cha prANAtipAta rUpa sAvadha karmanA anuSThAnathI kameno kSaya karavA mATe utsuka thatA hovA chatAM paNa kSaya karavAmAM samartha thatA nathI, paraMtu je purUSa ghara che, arthAtu parISaha ane upasargone sahana Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 sUtrakRtAka sUtre sargavijaye samarthAH deyopAdeyavivekavantaH santaH 'akampuNA' akarmaNA - Asravani rodhena antazaH zailesyavasthAyAm 'kamma' karma 'khave 'ti' kSapayanti - sadvaidyAH cikitsayA rogamivApanayanti / kathaM bhUtAstedhIrAstatrAha - 'mehAviNo' medhAvinaHhitAhitaprApti parihArajJAH, tathA - 'lobhamayAtratItA' lobhamayAdatItAH - lobhamayaH parigrahastasmAdatItAH - atikrAntAH - vAhyAbhyantaraparigrahavarjitAH, ataM eva 'saMto siNo' santoSiNaH- jinavacanAmRtapAnena santRSTA ataeva te dhIrAH 'pAva' pApas - prANAtipAtAdirUpam 'no pakareMti' no prakurvanti / lobhAtItatvena pratiSedhAMzo darzitaH, santoSeNa tu vidheyAMza iti // 15 // mUlam - te tIyaM uppannamaNAgayAI, logassa jANaMti tahAgayAI / tAro annesiM aNanna NeyA, buddhA huM te aMtakaDA bhavati // 16 // chAyA - te'tItotpanna nAgavAni, lokasya jAnanti tathAgatAni / netAro'nyeSAmananyanevAH, buddhAtha te'ntakarA bhavanti // 16 // evaM upasargoM ko sahana karane meM samartha tathA heya upAdeya ke viveka se vibhUSita haiM, vahI akarma ke dvArA arthAt Asrava kA nirodha karake, pUrNa rUpa se zailezI avasthA meM karmoM kA kSaNa karate haiM, jaise cikitsA ke dvArA acchA vaidya roga kA kSaya kara detA hai / ve dhIra puruSa medhAvI hote haiM hita kI prApti aura ahita ke parihAra ( dUra karane) ko jAnate haiM, bAhya tathA Abhyantara parigraha se atIta hote haiM aura jina-vacanarUpI amRta kA pAna karane se santoSI hote haiN| aise puruSa prANAtipAta mRSAvAda Adi pApakarma nahIM karate haiM | || 15 // karavAmAM samatha tathA ya tyAgavA caiAgya ane yukta che, teja akrama dvArA athavA AsatranA zailIzI avasthAmAM kramanA kSaya kare che jema rAganA nAza karI de che. te dhIra purUSa medhAvI hAya hitanI prApti ane ahitanA parihAra dUra karavA mATe samaje che, mAhya-mahAranA tathA AbhyaMtara-aMdaranA parigrahathI para hAya che, ane jIna vacana rUpI amRtanuM pAna karavAthI saMteASI hAya che evA purUSA prANAtipAta, mRSAvAda vigere pApakarma karatA nathI. 51pappA upAdeyanA (grahaNu) vivekathI niSa karIne pUrNa rUpathI cikitsA dvArA sArA vaidya Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 295 ___ anvayArthaH-(te) te-Asravanirodhena karmakSapakAstIrthakarAH (logassa) lokasya prANisamUhasya (tIyauppannamaNAgayAiM) atItapratyutpannAnAgatAni,-bhUtavartamAnabhaviSyakALabhAvIni sukhaduHkhAdi (tahAgayAiM) tathAgatAni-yathA-vasthitAni (jAti) jAnanti / tathA-te tIrthakarAH (annesiM) anyeSAM jIvAnAm (NetAro) netAra:-mArgadarzakAH santi kintu te svayam (aNannaNeyA) ananyanetA-nAnye tAn netuM samarthAH santi / tarhi kathametAdRzA jAtAH ? ityAha-(te) te-tIrtha'te tIya uppannamaNAgayAI' ityaadi|| zabdArtha-'te-te' ve Anava ke nirodhase karmakA kSaya kahane vAle vItarAga puruSa 'logassa-lokasya prANI samUhake 'tIya uppannamaNAgayAI-atItotpannAnAgatAni' bhUna, vartamAna aura bhaviSya aise kAlatra yakA vRttAMto ko 'tahAgayAI-tathAgatAni' yathArtha rUpase 'jANaMtijAnanti' jAnate haiM evaM ve tIrthakarAdi 'annesiM-anyeSAM dUsare jIvoMke 'NetAro-netAraH' netA arthAt mArgadarzaka hai paraMtu svayaM 'annnnnneyaaannynetaa|' netA rahita haiM arthAt unakA koI netA nahIM hai 'te-te' the tIrthakarAdi jJAnI puruSa 'hu-ca' nizcaya 'buddhA-buddhAH' svayaM buddha hone se 'aMtakaDA-antakRtAH' sakala karmoM kA nAza karanevAle hote haiM / / 16 / / . anvayArya-AzravakA nirodha karake karmoM kA kSaya karanevAle tIrthakara prANiyoM ke bhUta, vartamAna aura bhaviSyat kAla ko sukha duHkha ko yathArtha rUpa se jAnate haiN| ve anya jIvoM ke netAmArgadarzaka hote 'te tIyaThappannamaNAgayAi' yA zahAtha--'te-te' mAsAnA pAthI 4manA kSaya bhAnapApA vaat253| 'logassa-lokasya' prANiyonA saranA 'tIyauppannamaNAgayAI-atItotpannAnAgatAni' bhUta, patabhAna, mane mAviSya mema traye nA vRttAMtAna 'tahAgayAi-tathAgatAni' yathArtha pAyAthI 'jANaMti-jAnanti' and che bhane tiith42||6 'annesiM-anyeSAM' jIta nA 'NetAro-netAraH' netA mayata bhAza' che. paraMtu svayaM 'aNannaNeyA-ananyanetA.' netA 2hita cha, arthAt teone koI netA nathI te-te tIrthaMkarAdi jJAnI purUSa "du- nizcaya 'buddhA-buddhAH' svaya muddha pAthI 'aMtakaDA-antakRtAH' sa4 bhAna nAza karavAvALA hoya che 16 anvayArtha-Avone nirodha karIne karmone kSaya karavAvALA tIrtha kara prANinA bhUta, vartamAna ane bhaviSya kALane sukha dukha ane yathArtha pazuthI jANe che. teo anya jInA netA-mArgadarzaka bane che, paraMtu Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAgasUtre karAH (hu) nizcayena (buddhA) buddhAH-svayaM buddhA bhavanti ataH (anakaDA) anta kRtAH-sakalakarmaNAmantakartAro bhavantIti // 16 // ____TIkA-ye ca lobhAtItatvena bAhyA'bhyantaraparigraharahitAH 'te' te-vIta. rAgAH (logassa) lokasya-lokavattimANivargasya 'tIya utpannamaNAgayAI atItotpannA'nAgatAni tatra atItAti-pUrvajanmArjitAni utpannAni-vartamAnajanmasthitAni, anAgatAni-bhaviSyajjanmabhAvIni sukhaduHkhAdIni 'tahAgayAI tathAgatAni-yAni yathA vidyante-tAni tathaiva 'jANaMti' jAnanti, na tu vibhaGgajJAnivad viparItaM jAnanti tathAhi-AgamavAkyam-'aNagAreNaM saMte ! mAI micchAdiTTI rAyagihe Nayare samohae vANArasIe nayarIe khvAI jANai pAsaha ? jAva se daMsaNavivajjAse bhavai) ityAdi, mAyI mithyApTiranagAro rAjagRhasthito vArANasI haiM, para unakA koI netA nahIM hotA, kyoMki tIrthakSara svayaMyuddha aura anta kara hote haiM // 16 // TIkArtha-lobha se sarvathA rahita hone ke kAraNa jo pAhya aura Abhyantara parigraha se mukta ho cuke haiM, ve vItarAga puruSa loka meM sthita prANiyoM ke bhUtakAla meM utpanna hue, vartamAnakAla meM utpanna hote huve tathA aviSya meM hone vAle samasta sukhoM aura dukhoM ko vAstavika rUpa se jAnate haiM / visaMgajJAniyoM kI jaise viparIta rUpa meM nahIM jAnate haiN| Agama meM kahA hai-'bhagavan ! mAyAcI aura mithyASTi anagAra rAjagRha nagara meM rahA huA kyA vArANasI nagarI ke rUpoM (padArthoM / ko jAnatA aura dekhatA hai ? isakA uttara yaha hai ki-hAM, jAnatA aura dekhatA to hai kintu yathArtha rUpa se nahIM dekhatA parantu usako darzana teonA keI netA hotA nathI kema ke tIrthakara svayaM buddha ane aMtakara DAya che. // 16 // TIkarthalesathI sarvathA para hevAnA kAraNe jeo bAhA ane Abhyantara paribrahathI mukta thaI cUkelA che, te vItarAga purUSe lekamAM rahelA prANi nA bhUtakALamAM utpanna thayelA, vartamAnamAM utpanna thatA ane bhaviSya kALamAM utpanna thanArA saghaLA sukha ane duone vAstavika rUpathI jANe che visaMga jJAnInI jema viparIta rUpathI jANatA nathI. AgamamAM kahyuM che ke-he bhagavAna mAyAvI ane mithyAdRSTi anagAra rAjagRha nagaramAM rahIne zuM vArANasI nagarInA rUpo (padArtho)ne jANe ke dekhe che? tene uttara evo che ke-hA jANe che, ane dekhe che paraMtu tene darzana viparyAsa hoya che arthAt te viparIta rUpathI jANe ane dekhe che. ItyAdi Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 217 sthitirUpANi pazyati, natu yathA'vasthitarUpeNa pazyati, yatastasya dRSTiviparyAso bhavati naiva sa yathAvasthitaM rUpAdikaM draSTuM zaknotIti bhagavaduttaram / tathA te 'annesi anyeSAM bhavyAnAm 'NetAro' netAraH sadupadezadAnAd mokSamArgadarzakAH santi / kintu te svayam 'aNannaNeyA' ananyaneyA:-nAnyenetuM yogyA', na ko'pi teSAM netA bhavitumaI tIti bhAvaH / tarhi kimityAha-'buddhA' budvAra-svayaM buddhAH santi, 'hu' iti nizcayena 'te' te-tIrthakarAH 'aMtakaDA' antakRtAH, antaH kRto yaiste tathA, sarvakarmaNAmantakarA bhavantIti // 16 // buddhA yAvanmokSaM na gacchanti tAvat kiM kurvanti tatrAha- .. mUlam-te haiN| kuvvaMtiNa kAravati, bhUyAhisaMkAi duguNchmaannaa| - sayA jayA vipaNamati dhIrA, viNattidhIrA ye havaMti ege // 17 // chAyA-te naiva kurvanti na kArayanti, bhUtAbhizaGkayA jugupsamAnAH / sadA yatA vipaNamanti dhIrA, vijJaptidhIrAzca bhavantyeke // 17 // viparyAsa hotA hai arthAt vaha viparIta rUpa se jAnatA aura dekhatA hai|' ityaadi| - tIrthaMkara anya bhavya jIvoM ke netA hote haiM, sadupadeza dekara unheM mokSa mArgadikhalAte haiM, kintu ve anyaneya nahIM hote arthAt unakA koI netA nahIM hotA, kyoMki ve svayaMbuddha hote haiM aura samasta karmoM kA anta karane vAle hote haiM // 16 // tIrthakara java taka mokSa nahIM jAte taba taka kyA karate haiM ? isa prazna kA uttara dete haiM-'te Neca kuvaMti' ityAdi / tIrthakara anya bhavya jInA netA hoya che. sadupadeza ApIne teone mekSa mAga batAve che, paraMtu teo anyathI laI javAya tema hotA nathI. arthAt teonA koI netA detA nathI. kemake teo svayaMbuddha hoya che. ane samasta karmane anna karavAvALA hoya che. 16 tIrthakara jayAre mokSa jatA nathI tyAre zuM kare che ? e praznanA uttara bhApata cha -'te Neba phukvati' ityAdi. sa0 38 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 . . ...anvayArtha-(te)te-pUrvoktAH pratyakSajJAninaH (duguchamANA) jugupsamAnAH pAeM pharma nindantaH santaH (bhUyAhisaMkAi) bhUtAbhizaGkayA-prANyupamardanagaGgAyA (3) naiva (kuvaMti) kurvanti-na svayaM pApakarma samAcaranti tathA-(Na kAravaMti) na pApAcaraNe paraM prerayanti, upalakSaNAt pApaM kurvantamanyaM nAnumodayanti ca, kintu te (dhIrA) dhIrAH-parIpahopasargasahanazIlAH (sayA) sadA-nirantaramahAnizam (nayA) "zabdArtha-'te-te' ve pUrvokta pratyakSa jJAnI arthAt tIrdhakarAdi 'duguM chmaannaa-jugupsmaanaa|' pApakarma se ghRNA karate hue 'bhUnAhisaMkAibhUtAbhizaGkayA' prANiyoM ke ghAtake bhaya se 'neva phuti-naiva kurvanti' svayaM pApa nahIM karate haiM tathA 'Na kAravaMti-na kArayanti' pApAcaraNa karane ke lie anya ko prerita nahIM karate haiM 'dhIrA-dhIrA.' parIpata evaM upa. sarga ko sahana karanevAle ve purupa 'sayA-sadA sarva kAla 'jayA-yatA' yatanA yukta hokara 'vippaNamaMti-vipraNamanti' saMyama kA anuSThAna karate haiM 'ya-ca' tathA 'ege-eke' koi alpasatva 'viSaNatti dhIrA-vijJa. ptidhIrAH saMyama ke jJAna mAtra se saMtuSTa hati-bhavanti' hote haiM arthAt kriyAse saMyamakA anuSThAna nahIM karate haiM // 17 // anvayArtha-ve pUrvokta pratyakSajJAnI pApakarma kI jugupsA karate hue, prANiyoM ke upamardana (virAdhanA) kI saMbhAvanA le na svayaM pApakarma karate haiM na karavAte haiM aura na pApakarma karanevAle kA anumodana karate haiM / ve zabdArtha- te-te e pahelA varNavela pratyakSa jJAnI arthAt tIrdhaka|| duguMchamANA-jugupsamAnAH' pA5 4manI yA 42tA yA 'bhUtAhisaMkAi -bhUtAbhizaGkayA' prAziyAnA ghAtanA bhayathA 'neva phuvvati-naiva phurvanti' pAte pA54 42tA nathI tathA 'na kAravati-na kArayanti' pAparnu mAya25 321 // ATe mAta / 42tA nathI. 'dhIrA-dhIrAH' parISa bhane 65sana sahana 42vAvANA mevAta 53Sa'sayA-sadA' saNa 'jayA-yatAH' yatanAvAra manI. 'vippaNamaMti-vipraNamanti' sayabhanu manuDAna 43 che. 'ya-ca' bhane'ege-eke' 5 55 satva 'viNNattidhIrA-vijJaptidhIrAH' sayabhanA jJAna bhAtrI saMtoSI 'hava'ti-bhavanti' thAya che. arthAt yApUrva sayabhanu anuSThAna karatA nathI. 1LA anvayArtha-pUrvokta pratyakSa jJAnI pApakarmanI niMdA karatA thakA prANinA upamardana (virAdhanA)nI saMbhAvanAthI pite pApa-karma karatA nathI temaja bIjA pAse pApakarma karAvatA nathI tathA pApa karma karavAvALAnI ane Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 296 yatA:-yatanAvantaH (viSaNamaMti) vipraNamanti-saMyamAnuSThAne namrI bhavanti (ya) ca tathA (ege) eke-kecanA'lpasacAH (viNNattidhIrA) vijJaptidhIrAH-jJAna dhIrAH saMyamajJAnamAtrasantoSitAH (havaMti) bhavanti kintu saMyamAnuSThAnaM kriyayA nAcarantIti // 17 // TIkA-'te' te-pratyakSajJAnino viditavedhA vA tIrthakaragaNadharAdayoM 'dugu chamANA' jugupsamAnAH pApaM karma nindantaH santaH 'bhUyAhisaMkAI' bhUtAmiMzakayA-trasasthAvaramANyupamardezaGkayA 'Ne' naiva 'kuvvaMti' kurvanti-na svayaM prANAtipAtAghaSTAdazapApasthAnAni samAcaranti 'na kAravaMti' na kArayanti nAnyaM tadAcaraNArtha prerayanti upalakSaNAt pApasthAnAni samAcaranta manyaM nAnumodayanti kintu te 'dhIrA' dhIrAH parISahopasa racalanazIlAH 'sayA' sadA nirantaram 'jayA' yatA:dhIra puruSa nirantara yAtanAvAna hote haiM aura saMyama ke anuSThAna meM namra hote haiM / kintu koI koI sattvahIna anyadarzanI jJAnazUra hI hote haiN| saMyama ke jJAna meM to kuzala hote haiM para usakA AcaraNa nahIM krte|17| TIkArtha-ve pratyakSajJAnI yA jAnane yogya padArthoM ko jAnane vAle parokSajJAnI tIrthaMkara gaNadhara Adi pApakarma kI duguMchA-niSedha karate hai| trasa aura sthAvara jIvoM ke upamardana (virAdhanA) kI AzaMkA se na svayaM hiMsA Adi aThAraha pApasthAnoM kA sevana karate haiM, na dUsaroM ko sevana karane kI preraNA karate haiM aura (upalakSaNa se) na pApasthAnoM kA sevana karane vAle kA anumodana hI karate haiN| ve dhIra puruSa parISahoM ora upasagoM se calAyamAna na hote hue nirantara yatanAvAna hote haiM madanA paNa karatA nathI. evA te dhIra purUSe hamezAM yatanAvAna rahe che. temaja saMyamanA anuSThAnamAM namra hoya che. paraMtu kaI kaI satva vagaranA anya darzanavALA jJAna sUraja hoya che. saMyamanA jJAnamAM te teo kuzaLa hoya che. paraMtu teo tenuM AcaraNa karatA nathI, 1 TIkAtha-te pratyakSa jJAnI athavA jANavA gya padArthane jANavAvALAe pakSa jJAnI tIrthakara gaNadhara vigere pApakarmanI zuM chAniSedha 4re cha, trasa bhane sthA12 7vAna mana (virAdhanA) nI mAthI svy:hiMsA vigere aDhAra prakAranA pApa sthAnenuM sevana karatA nathI. tathA bIjAone tenuM sevana karavAthI preraNA karatA nathI, ane (upalakSaNathI) pApasthInenuM sevana karavAvALAnuM anumodana karatA nathI. te dhIra purU parISaha ane upasargothI calAyamAna na thatA hamezAM yatanavAnuM rahe che. ane vinaya Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAsUtre pApAnuSThAnAnnivRttAH santaH 'vippaNamaMti' vipaNamanti saMyamAnuSThAnaM prati vivikAreNa namra afa fvanayapUrvakaM saMramamAcarantIti bhAvaH / 'ya' - ' ca - tathA 'ege' eke- kecana gurukarmANo'lpasaccAH puruSAH 'viSNattidhIrA' vijJaptidhIrAH - vijJavijJanaM tanmAtreNaiva dhIrAH santoSiNaH jJAnAdeva abhilaSitavAJchakAH na tu saMyamAnuSThAyinaH 'havaMti' bhavantIti // 17 // mUlam - Dehare the pANe buDDhe ye pANe, 'te Attao pIsai savvaloe / 300 vehatI logamiNa mahataM, buddhe'patte pariveejjA | 18 | chAyA - DaharAca mANA vRddhAtha prANA, stAnAtmavat pazyati sarvaloke / utprekSeta lokamimaM mahAntaM vRddho'pramatteSu parivrajet ||18|| aura vinayapUrvaka saMyama kA anuSThAna karate haiM / inake viparIta koI koI bhArIkarma vAle savarahita jana jJAna santoSI hote haiM arthAt jJAnaM se hI abhISTa kI siddhi kI abhilASA karate haiM // 17 // 'Dahare ya pANe' ityAdi / zabdArtha -- 'sabbaloe - sarvaloke' paMcAsti kAya yukta samasta lokameM 'uhare ya - DaharAca' choTe choTe ekendriyavAle kunthu, pipIlikAAdi 'pANe - prANAH' prANI haiM 'ya-ca' tathA 'buDDhe ya- vRddhA va' ghaDe baDe hAthI Adi bAdara zarIravAle 'pANe - prANAH' prANI hai 'te - tAn' una sabakI 'Attao pAsai - Atmavat pazyet' Atmavat dekhanA cAhiye tathA 'iNaM - imam ' pratyakSa dRzyamAnaM 'mahataM mahAntam' vizAla loyaM -lokam' jIvAjIvAtmaka loka ko 'uchatI-utprekSeta' karma ke vazavartI hone bhAre kama vALA ja abhISTanI pUrNAMka saMyamanuM anuSThAna kare che, AnAthI viparIta kAi kAI satva vagaranA purUSA jJAna satASI hAya che. arthAt jJAnathI siddhinI abhilASA icchA karatA rahe che. 517NA ' Dahare ya pANe' tyAhi 6 zahArtha-'sravvaloe - sarvaloke' pa'yAstibhayavAjA mA sampU so bhAM 'hare - DaharAdha' nAnA nAnA ze! indriyavANA kuMthu (pIsia (DIDI) vigere 'pANe - prANAH AthiyA hai. 'ya-ca' bhane 'vuDDhe ya- vRddhAzca' bhoTA moTA hAthI vigere mahara zarIravAjA 'pANe - prANA' AziyA hai. 'te - tAn' me madhAne 'Ao pAsai - Atmavat pazyet' yetAnA saraNA levA lehaye, tathA 'irNaimam' mA pratyakSa hemAtA 'mahaMta - mahAntam' vizANa loyaM-lokam' vA nnbhane 'ubvetI-utprekSeta' bhanI vazIbhUta hovAthI huH 35 viyAre Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArthabodhana TokA pra. zru. a. 12 samavasaraNa svarUpanirUpaNam 301 anvayArtha :- (savvaloe) sarvaloke pazcAstikAyAtmake samastaloke ye ( Dahare ya) DaharA - laghavaH pRthivIkAyikA kendriyAH, kunthupipIlikAdayaH, sUkSmA vA (pANe) prANAH prANina:, (ye) ca puna: ( buDDhe ya) vRddhAtha mahAnto syAdayo vAdarA vA (pANe) prANAH prANinaH santi (te) tAn sarvAn (bhattaopAsaha) Atmavat pazyet / tathA (i) imaM pratyakSatayA dRzyamAnam (mahaMtaM) mahAntam anAdyanantatvAd vizAlam (loyaM) lokas - jIvAjIvAtmakam (ucvehatI) utprekSeta karmavazAda duHkharUpatvena vicArayeva tathA - (buddhe) buddha:- vijJAtatatro heyopAdeyakuzalo muniH (appamattesu) apramatteSu - apramattayogeSu (parivvajjA) parivrajet - vicaret, apramatto bhUtvA vizuddhasaMyamaM pAlayediti bhAvaH ||18|| TIkA -- yadyevaM tahiM muniH kiM kuryAdityAha - 'savvaloe' sarvaloke pazcAsti. kAyAtmake loke ye 'Dahare ya pANe' DaharAva - laghavaH kunvAdayaH sUkSmA vA ghANAHse duHkharUpa se vicArakare kathA 'buddhe - buddhAH tattvadarzI muni 'appamattesu - apramatteSu' saMghama pAlana yoga meM 'parivvajjA - parivrajet dIkSit hokara vizuddha saMyamakA pAlana kare // 18 // f anvayArtha - isa paMcAstikAyAtmaka sampUrNa loka meM jo choTe arthAt pRthvIkAdhika Adi ekendriya tathA kunyu pIpilikA Adi prANI haiM aura jo baDe arthAt hAthI Adi bAdara prANI hai, una saba ko apane samAna dekhe tathA jAne | isa vizAla loka ko duHkha rUpa vicAre aura kuzala muni apramatta yogoM meM vicare vizuddha sayama kA pAlana kare | 18 TIkArtha-muni ko kyA karanA cAhie, so kahate haiM - isa paMca astikAya rUpa loka meM jo kuMthu Adi sUkSma prANI hai aura jo baDe tathA 'buddhe-buddha" tatvane bhAgavAvAjA suti 'appamattesu-apramatteSu' sayabhanu pAlana 42vAbhAM 'parivvaejja parivrajet' dIkSA aMgIra urIne vizuddha sAthabhanuM pAsana re // 18 // annayA ----A pa'cAstikAyAtmaka sa`pUchu leAkamAM jee nAnA arthAt pRthvIkAyika Adi ekendriya tathA kunthu pipIlikA vigere prANiA che, ane jee moTA arthAt hAthI vigere je khAdara prANI che, te badhAne petAnI jemaja jue, ane peAtAnI kharAkhara samaje. A vizAla leAkane dukharUpa vicAraeN tathA kuzala muni aprasanna cegeAmAM vicare ane vizuddha saMyamanu pAna 4. // 18 // TIkA"--munie zu karavu jeIe, te kahevAmAM Ave che, A paca asti kAya rUpa leAkamA kudyu vigere je sUkSma prANI che, ane meTA hAthI Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 sUtrakRtAsUtra pANinaH 'ya' ca-punaH 'buDDhe ya' vRddhAzca mahAzarIrAH-hastyAdayaH prANAH prANinaH 'te' tAn-sarvAn kSudrAn mahattazca-mUkSmAn vAdarAn vA jIvAn 'Atto pAsaI' Atmavat pazyeva yathA-mama duHkhamanabhipretaM tathaiva eteSAmapi duHkhamanabhimatameva 'satve jIvA vi icchaMti jIviu~ na marijjiuM' iti vacanAt sarve mANino jIvituM samicchanti na tu maritum , sarveSAM jIvAnAM jIvanAzAmaraNabhayAni samAnAnyeva, uktaMca-'amedhyamadhye kITasya, surendrasya suraalye| samAnA jIvitAkAsA, samaM mRtyumayaM tayoH // 1 // ' / iti vicArya sarvajIvAn Atmavat / tathA 'iNaM' pratyakSa dRzyamAnam 'mahata' mahA. ntam-mUkSma cAdarajIvAkulatvAt kAlato bhAvatazca anAdyanantasvAd mahatpadacAcyam 'lorya' lokam-sthAvarajaGgamarUpam 'udhvehatI' utprekSeta-karmavaMzavartitayA hAthI Adi haiM, una sabhI choToM-ghaDoM ko apane hI samAna samajhe / arthAt yaha soce ki jaise mujhe duHkha apriya hai usI prakAra ina saba prANiyoM ko bhI duHkha aniSTa hai 'sabhI prANI jIvita rahanA cAhate haiM, koI bhI marane kI icchA nahIM karatA', isa vacana ke anusAra sabhI prANiyoM meM jIvita rahane kI abhilASA aura maraNa kA bhaya samAna rUpa se vidyamAna rahatA hai / kahA bhI hai-'amedhyamadhye kITastha' ityAdi / azuci meM rahe hue kIDe meM tathA svargaloka meM rahanevAle devendra meM jIvita rahane kI akAMkSA aura mRtyu se bhIti eka sI hotI hai|' isa prakAra vicAra kara saba jIvo ko Atmatulya smjhe| sUkSma aura cAdara jIvoM se vyApta hone ke kAraNa tathA kAla aura bhAva se anAdi-ananta hone ke kAraNa yaha loka lahAra kahAgayA hai| muni | vigere je jIvo che, te badhAja eTale ke nAnA moTAne pitAnI barobaraja samajavA. arthAta ema vicAravuM ke jema mane duHkha apriya che, e ja pramANe A badhA prANIne paNa dukha apriya che. badhAja prANi jIvavAnI IcchA vALA ja hoya che. koI maravAnI IcchA karatA nathI. A vacana pramANe badhA ja prANiyamAM jIvavAnI IcchA ane maraNane bhaya sara hoya che. kahyuM para che -'amedhyamadhye kITasya' tyAhi / azucimAM rahelA chamAM ane svarga mAM rahenArA devendramAM jIva vAnI jIjJAsA ane maraNathI Dara eka sarakhA ja hoya che A pramANe vicAra karIne saghaLA ne AtmA tulya-pitAnI sarakhA samajavA sUkSama ane bAdara jIthI thana hovAne lIdhe tatha kALa bha vadhI anAdi-ananta hovAnA kAraNe A leka mahAnuM kahela che. muni A mahAna Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 303 duHkhAtmakatvena vicArayet / punazca-'buddhe' buddhaH-heyopAdeyavivekakuzalo muniH 'appamattesu' apramatteSu-apamacayogeSu 'parivaejjA' parivrajet-vicaret , saptadavidharmayamaM pAlayediti bhAvaH // 18 // mUsam-je Ayao paeNrao vAvi NaccA, alamappaNo hoI alaM presiN| - "taM joIbhUyaM ca saiyA sajjA, 'je pAu~kujjA aNuvIi dhammaM // 19 // chAyA-ya AtmataH parato vA pi jJAtvA, 'lamAtmano bhavatyalaM pareSAm / taM jyotirbhUtaM ca sadA vased , ye prAdupkuryuranuvicintya dharmam // 19 // isa mahAn loka ko duHkhamaya soce aura apramatta yogoM meM vicaraNa kare arthAt sataraha prakAra ke saMyama kA pAlana kare // 18 // 'je Ayao parao vA yi NaccA' ityAdi / zabdArtha-'je-yaH' jo ahaMdAdi 'Ayao-AtmatA' svayaM 'cAvA' athavA gaNadharAdi 'parao-parataH' tIrthaMkarAdike upadezase dharma ke tatva ko 'NaccA jJAtvA' jAnakara 'appaNo-Atmana:' apanA uddhAra karane meM 'alaM hoi-alaM bhavati' samartha hotA hai tathA 'paresiM-pareSAM' dUsaroM kA uddhAra karane meM bhI 'alaM hoi-samarthoM bhavati' zaktimAn hotA hai 'taM-tam' sva aura para donoM ko tAraNa karanevAlA tathA 'joi. bhUyaM ca-jyotibhUta' prakAzasvarUpa usa muni ke nikaTa 'sayA-sadA' lekane dukhamaya samaje ane apramata gamAM vicaraNa kare arthAt sattaraprakAranA saMyamanuM pAlana kare 5185 je Ayao vA vi NaccA' tyAha zahAtha-'je-ya 2 mata vigaire 'Ayao-Atmata.' pota 'vA-vA' mathA madha 'parao-parataH' tI 42 viren| pazathI yamana tapane 'NaccA-jJAtvA' nae 'appaNo-mAtmanaH' taan| G.2 42vAmA 'alaM hoi -alaM bhavati' samartha thAya che tathA 'paresi-pareSAM' bhI bInA ddhAra 421 / bhATa 5 'alaM hoI-samarthoM bhavati' timAn thAya che. 'ta-tam' 55 bhane 52 meM mannara tApApA tathA 'joibhUyaM ca-jyotirbhUtam' azA te bhuninI sabhI5 'sayA-sadA' saba 45 vasejjA-vaset nivAsa 4re arthAt Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAce ____ anvayArtha:-(je) yaH-ahaMdAdiH 'Ayao' Atmata:-sahasaMmatyA (vA) athavA yo gaNadharAdiH (parao) parataH tIrthaGkarAyupadezAt lokAlokasvarUpa jIvA'jIvA. disvarUpaM vA (NaccA) jJAtvA (appaNo) Atmane-svasmai svAtmoddharaNAya (alaM) alam-samarthaH (hoi) bhavati / tathA-(paresiM) parebhyaH-saMsArijIvebhyo'pi tadudaraNAyA'pi (alaM hoi) alaM samarthoM bhavati / (ta) tat-tathAbhRtaM svaparobhayatAraNasamartham (joibhUyaM ca) jyotirbhUtam-candrAdityamadIpatulyaM mokSamArgadarzakatvA jyotiH svarUpaM tIrthakaragaNadharAdikaM muniH (sayA) sadA-bhAjIvanam (vasejjA) vaset-seveta tadAjJAM paripAlayediti bhAvaH, ka evaM kuryAdityAha-(je) yo guru kulavAsI muniH (dhamma) dharmam-zrutacAritralakSaNam (aNuvIDa) anuvicintya (pAu. kunjA) pAdukuryAt-bhakaTayeda-samupadizediti bhAvaH // 19 // sarvakAla 'vasejjA-vaset' livAlakare arthAt ulakI AjJA kA pAlana kare 'je-ya:' guru ke samIpa rahanevAlA jo muni 'dhamma-dharmam zruta cAritra vAle dharma ko 'aNuvIi-anudhicintya' samyak vicAra pUrvaka 'pAukujjA - prAduSkuryAt' upadezakare / / 19 / / anvayArtha--jo tIrtha kara Adi apanI sahaja prajJA se adhayA jo gaNadhara Adi tIrtha karAdi ke upadeza se loka aloka yA jIva-ajIva Adi ke svarUpa ko jAnakara apane uddhAra ke lie aura dUsaroM ke udadhAra ke lie samartha hotA hai, usa jyotisvarUpa tIrtha kara, arthAt usakI AjJA kA pAlana kare / kauna aisA kare / isa prazna kA utsara. diyAgayA hai-jo gurukulavAsI muni zrutacAritra dharma ko punaH punaH cintana karake prakaTa karatA hai arthAt upadeza karatA haiM // 19 // tamAnI bhAzAnu 5.6 42 'je-ya.' zu3nI sabhIce savAra muni 'dhamma-dharmam zruta yAtri vANA dhamana 'aNuvIi-anuvicintya' sabhya piyAra 4 'pAukujA-prAduSkuryAt' 54 // 42 // 16 // anvayArtha--je tIrthaMkara vigere pitAnI sahaja prajJAthI athavA je gaNadhara vigere tIrthakara vigerenA upadezathI loka aleka athavA jIva ajIva vigerenA svarUpane jANIne pitAnA uddhAra mATe samartha thAya che, e ti. svarUpa tIrthakara vigere mahApurUSanuM jIvana paryata sevana kare arthAta temanI AjJAnuM pAlana kare e rIte keNa kare ? e praznanA uttaramAM graMthakAra kahe che ke je gurUkulamAM vAsa karavAvALA muni zrata cAritra dharmanuM vAraMvAra ciMtavana karIne upadeza kare che teo e rIte varte che, 1 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAryabodhinI TIkA pra.va. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 385 TIkA-punarappAha-'je' ya stIrthakarAdiH 'Ayao' AtmataH-svayam 'vA' athavA 'je' ya:-gaNadharAdiH 'parao' parata:-tIrthakarAyupadezAd lokAlokasvarUpaM pazcAstikAyAtmakaM lokaM vA 'gaccA' jJAtvA-karmavazAjjIvAzcaturgatikasaMsAraM bhramantIti viditvA 'appaNo' Atmane-AtmakalyANAya tapa saMyamArAdhanena sarva karmakSapaNAya 'alaM hoi' alam-samarthoM bhavati, tathA-'paresi' parebhyo-svasmAdai minnebhyo'nyasaMsArijIvebhyaH naukAvat paroddharaNAya 'alaM hoI' alaM samarthoM bhavati / 'te' sam-tathAbhUtam tIrthakaragaNadharAdikaM svaguruM vA, kIzamityAha-'joibhUyaM' jyotirbhUtam-candrAdityapradIpasamaM mokSamArgaprakAzakatvAjjyoti svarUpaM muniH 'sayA' sadA 'vasejjA' vaset-se veta, saMsAramayodvignaH, Atmahitamabhilapana muniH svAtmAnaM kRtArtha manyamAno nirantaram-ahanizaM survantika eva vaset / dIkArtha-jo tIrthaMkara Adi mahApuruSa svayaM podha prApta kara ke athavA jo gaNadhara Adi tIrthaMkara Adi se bodha prApta karake lokaaloka ke svarUpa ko athavA paMcAstikAyamaya loka ko jAnatA hai arthAt yaha jAnatA hai ki karma ke vazIbhUta hokara saMsArI jIva cAra gatiyoM meM bhramaNa karate haiM, vaha apanA kalyANa karane meM arthAt tapa aura saMyamakI ArAdhanA dvArA samasta karmoM kA kSaya karane meM samartha hotA hai| vahI apane se atirikta anya prANiyo kA uddhAra karane meM bhI naukA ke samAna samartha hotA hai| isa prakAra ke jyotisvarUpa arthAt candra aura sUrya ke samAna prakAzakartA mokSamArga ke prakAzaka mahApuruSa kA muni sadA sevana kre| abhiprAya yaha hai ki saMsAra ke bhaya se udvigna hokara Atmahita kI abhilASA karane vAlAmuni apane Apako kRtArtha TIkA-je tIrthakara vigere mahApurUSa svayaMbadha prApta karIne pitAnI meLe athavA je gaNadhara Adi tIrtha kara vigerethI bedha prApta karIne loka ane alekanA svarUpane athavA paMcAstikAyamaya lokane jANe che, arthAt e jANe che ke-karmane vazIbhUta thaIne saMsArI jIvo cAra gatimAM bhramaNa kare che. te pitAnuM kalyANa karavAmAM arthAt tapa ane saMyamanI ArAdhanA dvArA saghaLA karmono kSaya karavAmAM samartha thAya che. teja pitAthI jUdA anya prANicenA uddhAra karavAmAM paNa vahANanI mAphaka samartha thAya che. A prakAranA jyoti svarUpa arthAt candra ane sUryanI sarakhA prakAza phelAvanArA matakSetra mArganA prakAzaka mahApurUSanuM munie sadA sevana karavuM kahevAne abhiprAya e che ke-saMsAranA bhayathI uga pAmIne AtmahitanI IcchA karavAvALA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasne uktaJca-'nANassa hoi bhAgI, thirayarao desaNe caritte ya / dhannA AvakahAe, gurukulavAsaM na muMcaMti // 1 // chAyA-jJAnasya bhavati bhAgI, sthirataro darzane caritre ca / * dhanyA yAvatkathAyAM, gurukulavAsaM na muzcanti // 1 // etAdRzaH ko bhavedityAha-'je' ya:-gurukulavasanazIlo muniH 'dhamma' dharma zrutacA. ritralakSaNaM kSAntyAdidazavidhaM vA dharmam 'aNuvII' anuvicintya dharmArAdhanena mokSo bhavatIti jJaparijJayA pAlocya 'pAukujjA' pAdupkuryAt-makaTIkuryAda svaparyAlocitaM jinoktaM dharma parepaH samudizediti // 19 // mUlam -attANa jo jANai jo ya loga, gaI ca jo jANai NAgaI c| mAnatA huA rAtadina nirantara guru ke samIpa hI nivAsa kre| kahA hai-'nANassa hoi bhAgI' ityAdi / jo muni jIvana ke antima kSaNa taka gurukula meM rahatA hai, vaha dhanya hai / vaha jJAna kA bhAjana hotA hai aura darzana tathA cAritra meM adhika sthira ho jAtA hai| - aisA kauna hotA hai ? isa prazna kA yahAM yaha uttara diyA gayA hai-gurukula meM nivAsa karanevAlA jo muni zrutacAritra dharma kA athavA kSamA Adi daza prakAra ke dharma kA puna: puna: cintana karake usakA dUsaroM ko upadeza karatA hai| arthAt dharmArAdhana se mokSa hotA hai, aisA jJaparijJA se jAna kara jinokta dharma kA upadeza detA hai. // 19 // muni pitAne kRtArtha mAnatA thakA rAta divasa niraMtara gurUnI samIpe ja nivAsa 42. 4ghu 55 cha -'nANassa hoi bhAgI' tyA je muni jIvananA antima kSaNa sudhI gurUkuLamAM rahe che, te dhanya che. te jJAnanuM pAtra bane che. ane darzana tathA cAritramA tathA tapamAM vadhAre daDha banI jAya che. evuM koNa hoya che ? A praznane uttara ahiyAM A pramANe ApavAmAM Ave che -gurUkuLamAM nivAsa karavAvALA je muni zrata cAritra dharmanuM athavA kSamA vigere dasa prakAranA dharmane vAraMvAra vicAra karIne bIjAone tene upadeza Ape che. arthAt dharmanI ArAdhanAthI mokSa thAya che. A pramANe rUpariNAthI jAne chokta dharmane upadeza Ape che 19 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam jo sAsayaM jANa asAsayaM ca, jAiM ca maraNaM ca jaNokvAyaM // 20 // 'chAyA-AtmAnaM yo jAnAti ya zca kokaM, gatiM ca yo jAnAtyanAgatiM ca yA zAzvataM jAnAtyazAzvataM ca, jAtiM ca maraNaM ca janopapAtam // 20 // * anvayArtha:-(jo) yaH kazcit (attANa) AtmAnam (jANai) jAnAti tathA (jo ya loga) yazca lokam-paJcAstikAyAtmakam ca zabdAd alokam-anantA'attANa jo jANai joyaloga' ityAdi / zAbdArtha- 'jo-ya:' jo koI 'attANa-AsmAnaM' AtmAko 'jANA-jAnAti jAnatA hai tathA 'jo-yA-jo koI 'loga-lokam' paMcAstikAyAtmaka loka evaM aloka ko jAnatA hai tathA 'jo-ya: jo koI 'gaI-garti' paraloka gananarUpa gati ko 'ca-ca' aura 'NAgaI dha-anAgarti ca' anAgatiko 'jANai-jAnAti' jAnatA hai tathA 'joyA jo 'sAsarya-zAzvatam' sarva vastusamUha ko dravyArthika naya se nitya 'ca-ca' tathA 'asAsayaM-azAzvatam' paryAyArthika naya se azAzvata-anitya 'jANa-jAnAti' jAnate haiM, tathA 'jAI-jAti' jIvoM kI tpatti ko 'ca-ca' tathA 'maraNaM-maraNam' jIvoM ke maraNagati ko 'ca' aura 'jaNokvAyaM-janopapAtam' prANiyoM ke aneka gatiyoM meM jAnA jAnatA hai // 20 // ___ anvayArtha jo puruSa AtmA ko jAnatA hai, jo loka ko jAnatA 'attANa jo jANai jo ya loga" tyAta zAya-jo-yaH' ne 'attANa-AtmAnam' AtmAne 'jANaIjAnAti' ta cha. tathA jo-ca.' 'loga-lokam' 5 yAstiyA alk tathA bha ne cha. tathA 'jo-yaH' ne 'gaI-gatim' prsaa| samAna 35 gatina 'ca-ca' bhane 'NAgai ca-anAgatica' manAtine 'jANaijAnAti' to cha tathA 'jo-yaH' re 'sAsaya-zAzvatam' sarva patu samajhane dravyAthinayathA nitya 'ca-ca' mana 'asAsaya-azAzvatama' paryAyAthi nayathA bhazAkta-bhanitya 'jANa-jAnAti' nii che tathA 'jAI-jAtim' vAnI utpattine, 'ca-ca' tathA 'maraNa-maraNam' vAnI bhara gatine 'ca-ca' bhane 'maNovavAya-janopapAtam' prANiyonI bhane gatiyAmA pAnu cha // 20 // Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 sUtrakRtAGgo kAzamAtrarUpaM vA jAnAti tathA (no) yaH (gai) gati-paralokagamanarUpAm , 'ca' ca-tathA 'NAgaI ca' anAgati ca paralokagamanarUpAm yadvA-(NAgaI) anAgatiM vA jIvo yatra gatvA na nivarttate ityevaM rUpAM mokSagati vA (jANa) jAnAti / tathA (jo) yaH (sAsayaM) zAzvatam-sarva vastujAtaM dravyArthikanayAnityam (ca) ca-tathA (asAsaya) azAzvatam paryAyAthikanayAdanityaM ca. zabdAnityAnityarUpaM vA vastujAtam (jANai) jAnAti / tathA (jAI) jAtimjIvAnAmutpattim (ca) ca-tathA maraNaM prANinAM mRtyum (ca) ca tathA (jaNocavAyaM) janopapAtam janAnAM prANinAm upapAtaM-devanArakotpattirUpaM jAnAti sa eka kriyAvAdaM bhApitum ahaMtIti dvitIyagAthA'ntimacaraNena sambandhaH // 20 // mUlam-aho vi sattANaM viuddaNaM ca, jo AsavaM jANai saMvaraM c| . dukkhaM ca jo jANai nijiraM ,, so bhauliu marihaI kiriyavAyaM ||21||yugmm|| chAyA-adho'pi satyAnAM vikuTanAM ca, ya AzrayaM jAnAti saMvaraM ca / duHkhaM ca yo jAnAti nirAMca, sa bhASitumarhati kriyAvAdam // 21 // |yugmm / anvayArtha:-'ca' ca-tathA 'jo' yaH kazcida 'sattANa' satyAnAM mANinAm 'ahovi' adho'pi-narakAdAvapi yat 'viuTTaNa vikuTTanAM narakAdiyAtAnAm, tathAAsravam-karmAgamanamArgam 'ca' ca-tathA-'saMvara' saMvaram-karmanirodhamArga ca ca 'jANaIjAnAti, 'ca' ca-tathA 'jo' yaH dukkhaM' duHkham azAtarUpaM ca zabdAt hai, aloka ko jAnatA hai, jo gati aura anAgati ko jAnatA hai yA mokSa ko jAnatA hai, jo zAzvata aura azAzvata ko jAnatA hai, jo jIvoM ke janma aura maraNa ko jAnatA hai, utpAta arthAt devabhava aura narakabhava meM utpanna hone ko jAnatA hai, vahI kriyAvAda kA upadeza karane ke yogya hai // 20 // anvayArtha--je purUSa AtmAne jANe che, je lekane jANe che, je gati ane anAgatine jANe che. athavA me kSane jANe che. jeo zAzvata ane azAzvatane jANe che jeo jInA janma ane maraNane jANe che, utpAta arthAta devabhava ane narakabhavamAM utpanna thavAnuM jANe che. eja kriyAvAdane upadeza karavAne gyA che. 20 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra. zruM. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam z sukhaM vA 'ca' ca tathA 'nijjaraM' nirjarAM tapojanyakarmakSapaNarUpam 'jANaI' jAnAti 'so' sa eva 'kiriyavAyaM' kriyAvAdam 'mAsiu' sAvitum 'arihadda ' arhati - yogyo bhavatIti // 21 // yugmam | TIkArtha- jo jJAnI puruSa yaha jAnatA hai ki yaha AtmA satata gamana Agamana karatA rahatA hai, zarIra se bhinna hai, sukha duHkha kA AdhAra hai aura paralokagAmI hai, jo paMcAstikAyamaya athavA caudaharAjU parimANa vAle loka ko jAnatA hai, 'ca' zabda se kevala AkAzamaya aloka ko bhI jAnatA hai, jo yaha jAnatA hai ki jIva yahAM se marakara paraloka meM jAtA hai aura paralokase Akara isa bhava meM janma letA hai arthAt jo jIva ke punarjanma ko jAnatA hai, athavA jo anAgati ko arthAt mokSa meM gae hue jIva ke punarAgamana ke abhAva ko jAnatA hai, tathA jo dravyArthika naya kI apekSA se samasta vastuoM kI nityatA ko tathA paryAyArthika naya kI apekSA se anistoM ko jAnatA hai, yA zAzvata arthAt mokSa aura azAzvata arthAt saMsAra ko jAnatA hai, tathA jo jIvoM kI apane apane karma ke anusAra hone vAlI utpatti ko, Ayu ke kSayarUpasaraNa ko athavA bAlamaraNa aura paMDitamaraNa ko jAnatA hai, tathA jo jIvoM ke deva aura nAraka rUpa meM hone vAle utpAta ko jAnatA hai, vahIM kriyAvAda kA upadeza dene yogya hotA hai | 20| TIkAtha--je jJAnI purUSa e jANe che ke A AtmA satata gamana ane Agamana karatA rahe che te zarIrathI bhinna che. sukha du.khanA AdhAra che, ane paraleAkamAM javAvALA che, je pacAstikAya maya athavA cauda rAju paramANuvALA lokane jANe che. 'ca' zabdathI kevaLa AkAzamaya AleAkane paNa jANuM che, je e jANe che ke jIva ahIthI marIne paraleAkamAM jAya che ane palekathI AvIne A bhavamAM janma le che athavA je jIvanA punaja mane jANe che, athavA anAgatine arthAta mekSamAM gayelA jIvanA punarAgamananA abhAvane jANe che, tathA je dravyAthika nayanI apekSAthI saghaLI vastuenA nityapAne tathA payArthi ka nayanI apekSAthI anityapAne jANe che. athavA zAzvata arthAt mAkSa ane azAzvata arthAt saMsArane jANe che, tathA je jIvAnI pAta peAtAnA kama pramANe thavAvALI utpattine, AyuSyanA kSaya rUpa marane athavA khAlamaraNune ane pati maraNane jANe che, tathA je jIveAnA deva ane nAraka rUpathI thavAvALA utpAdane jANe che, eja kriyAvAdane upadeza ApavAne cA hoya che. // 20 // l Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 sUtrakRtAstra ' TIkA-punarapyAha-'jo ya' yazca-kazcit 'attANa' AtmAnaM sAtatyena gamanAgamanazIlaM zarIrAdabhinnaM sukhaduHkhAdhAraM paralokagAminaM ca 'jANA' jAnAti, tathA-'jo ya' yazca 'logaM lokam paJcAstikAyAtmakaM caturdazaravA smakaM vA ca zabdAd alokam-anantAkAzAstikAyamAtrarUpam 'jANA' jAnAti ca' tathA 'gaI' gatim-paralokagamanarUpAm 'ito-mRtvA jIva paraloke gacchati' ityevaM rUpAm, tathA-'NAgaI' Agatim NakAro'lAkSaNikA, paralokAdAgamanarUpAm 'jo'yaM jIvaH sa paralokAdAgato'sti' ityevaM rUpAm anena jIvasya punarjanmasiddham / athavA 'NAgaI anAgatim 'yatra gatvA na nivartate' ityevaM mokSarUpAmanAgatim 'jANaI' jAnAti, tathA 'jo' yaH 'sAsayaM' zAzvata dravyAthikanayApekSayA nityaM sarvavastujAtaM mokSaM vA tathA 'asAsayaM' azAzvata paryAyAthikanayApekSayA anityaM vastujAta, saMsAraM vA ca-zavdAt nityAnityamiti 'aho vi lattANa' ityAdi zabdArtha-ca-ca' tathA 'jo-ya:' jo koI sattANa-satvAnAm 'prANiyoMke 'aho vi-adhopi' narakAdikoMmeM bhI jo viudaNaM-vikuTTanam' naraka AdikI yAtalA rUpa 'AlavaM-Atra ram' karmAgamanarUpa Anavako 'ca-ca' tathA 'saMvara-saMvaram' karmanirodharUpa saMvarako 'jANAijAnAti' jAlatA hai 'ca-ca' tathA 'jo-ya:' jo 'dukha-duHkham' azAtA. rUpa du.khako evaM 'ca' zabdale sukhako 'ca-ca' tathA 'nijjaraM-nirjarAm' nirjarAko 'jANaha-jAnAti, jAnatA hai 'so-sa:' vaha 'kiriyAvAyaMkriyAvAdam' kriyAvAda ko "mAli-bhASitama' kathana karane ke liye 'arihaha-ahati' yogya hotA hai / 21 // ___ 'aho yi sacANa' ityAdi / zabdArtha--'ca-ca' bhane 'jo-yaH' 'sattANa-satvAnAm' prAdhiyAnA 'ahovi-adho'pi' na24 mAhimA para le 'viudRNaM-vikuTTanam' na24 vigairenI yAtanA 35 tathA 'AsavaM-Asravam' bhanI bhAgamana 35 mApana 'ca-ce' tathA 'sa'vara -sa varam' manA nirodha 35 sava22 'jANai-jAnAti' naye. 'ca-ca' tathA 'dukkha-duHkham' azAtA 35 mane tathA 'ca' za54thA sumane 'ca-ca' tathA nijjara-nirjarAm' nizana 'jANai-jAnAti' to cha. 'mosaH' te 'kiriyAvAya-kriNavAdam' jiyAvAhane bhAsiu-bhASitum' ithana 42vAne 'arihai-arhati' yAzya thAya che. // 21 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 311 ubhayasvarUpaM padArthajAtaM ca 'jANa' jAnAti / ca tathA 'jAI' jAtim - sva svakarmavazAJjIvAnAmutpartti ca tathA 'maraNaM' maraNam - AyuSkakSayarUpaM vAlapaNDitamaraNAdikaM vA, tathA - 'jaNocavAyeM' janopapAtam - jAyanta iti janA:- prANina), teSAmupapAtam narakadevotpattirUpaM vA jAnAti sa kriyAvAdaM bhASitumaItItyagrima gAthAntimacaraNena sambandhaH // 20 // TIkA- ca- puna 'aho vi' adho'pi - adholoke'pi azubhakarmavazAd ratnaprabhAdinarakapRthivI gatAnAmapi 'sattANa' satvAnAM - prANinAm 'viuTTaNaM' vikuTTanAmvividharUpa narakayAtanAm tathA 'jo' yaH 'AsavaM ' Asravam - karmAgamanamArga prANAvipAtAdirUpaM mithyAdarzanAdikaM ca / ca tathA 'saMvara' saMvaram - karma nirodharUpaM prANAtipAtA diviratarUpaM rAgadveSAdirAhityarUpaM samyagdarzanAdikam azeSayoganirodhasvabhAvaM puNyapApaM vA 'jANaI' jAnAti, ca-tathA-' dukkha' duHkham anvayArtha- - tathA jo puruSa prANiyoM ko narakAdi meM hone vAlI yAtanA ko jAnatA hai, jo Azrava aura saMbara ko jAnatA hai, duHkha sukha aura nirjarA ko jAnatA hai, vahI kriyAvAda kA upadeza karane ke yogya hotA hai // 21 // TIkArtha - jo adholoka meM azubha karma ke udaya se ratnaprabhA Adi narakabhUmiyoM meM gaye hue prANiyoM kI vividha prakAra kI pIr3A ko jAnatA hai, jo yaha jAnatA hai ki karmoM ke Agamana ke dvAra kyA haiM, arthAt hiMsA Adi pApoM ko, rAgadveSa jo aura mithyAdarzana Adi AzravoM ko jAnatA hai, jo Azrava ko rokane ke upAya ko arthAt hiMsA virati, vItarAgatA evaM samyagdarzana yoganirodha Adi ko jAnatA hai, jo manvayArtha --tathA je purUSa prANiyAne naraka vigeremAM thavAvALI yAtanA (pIDA)ne jANe che je Asrava ane sa varane jANe che. sukha, duHkha ane nijazane jANe che, eja kriyAvAdanA upadeza karavAne cegya che. 5215 TIkAtha---je nIcenA lAkamAM azubha kamanA uDDayathI ratnaprabhA vigere narakabhUmiyAmAM gadhelA prANiyAnI vividha prakAranI pIDAne jANe che, ane e jANe che ke-karmInA Agamananu' dvAra zuM che? arthAt hiMsA vizerene; rAgadveSane ane mithyA darzIna vigere AsravAne Asravane rokavAnA upAyane arthAt hi'sA viti, jANe che, ane je vItarAga paNu ane Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAce azAtarUpaM janmajarAmaraNarogazokajanitAM zarIrapIDAM tatkAraNaM vA, ca-tamA 'nijjara' nirjarAm-tapaH saMyamAdijanyaM karmakSapaNam 'jANa6 janAti 'so' sa:pUrvoktatattvajJomAniH 'kiriyavAyaM kriyAvAda jIvA'jIvAstitvarUpama, mAsika bhASitam-upadeSTum 'arihai' aIti-yogyo bhavatIti // 21 // mUlam-lahesu sevesu asajjamANo, gaMdheluM rasese adussamANe / jo jIviyaM No araNAhikakhI, ___AyANagutte valayAvimukke ||22||ttivemi|| chAyA-zavdeSa rUpeSvasajjamAno, gandheSu rasepu cAdvipan / no jIvitaM no maraNamabhikAkSed, AdAnagupto vlyaadvimuktH|22| iti bravImi duHkha ko arthAt asAtA ko yA janma, jarA, maraNa, roga zoka Adi se utpanna hone vAlI zArIrika pIr3A yA usake kAraNoM ko jAnatA hai, aura jo tapa saMyama Adi rUpa nirjarA ko jAnatA hai, aisA tatvavettA muni hI kriyAvAda kA upadeza dene ke yogya hotA hai / // 21 // 'saddelu ruvesu' asajjamANo' ityAdi / zabdArtha-muni maddesu-zabde vINA Adike zabdoM meM 'svesurUpeSu tathA rUpameM 'asajjamANo-asajjamAna:' Asakti nahIM karatA huA tathA gaMdhetu-gaMdheSu' gaMdhameM 'ca-ca' aura 'rasetu-raseghu' rasameM 'adussamANe-adviSan' dveSa na karatA huA 'jIviyaM-jIvitam' jIvana dhAraNa karane kI 'no abhikakhI-no abhijAkSet' icchA na kare tathA samyagdarzana yoganiSedha vigerene jANe che. je dukhane arthAt asAtAne athavA janma, jarA, maraNuM, rega, zoka vigerethI utpanna thavAvALI zArIrika pIDA athavA tenA kAraNene jANe che, ane je tapa saMyama vigere rUpa nirjarAne jANe che. evA tatvavettA munija kriyAvAdane upadeza ApavAne gya hoya che. AvA Avati'.-muni 'saddhasu-zoSu' vii| vigairenA za54mA 'rUdesu-rUpeSu' tathA 35mA "asajjamANo-asajjamAnaH' bhAsata yA vinA tathA 'gadhesugandhepu' mA 'ca-ca' mane rasesu-raseSu' rasamA 'adussamANe-advipan' dveSa mApa yA vinA 'jIviya-jIvitam' na dhAraya 42pAnI 'no abhikakhA Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 i i samArthabodhinI TIkA pra. thu. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 313 anvayArtha : - muniH (saddesu) zabdeSu veNuvINAdijaniteSu ( rUvesu) rUpeSu. nIlapItAdiSu (asajjamANe) asajjamAnaH- AsaktimakurvANaH upalakSaNAt ama nozandarUpeSu dvepamakurvANaH, tathA (gaMdhe) gandheSu kathitakalevarA dijaniteSu durgandheSu (ca) tathA (rasesu) raseSu - amanojJeSu yuSitAntamAntAdyazaneSu (aduramaNe) adviSan -dveSamakurvANaH upalakSagAd manojJagandharaseSu AsaktimakurvANaH, san (jIvayaM) jIvitam - asaMyamajIvanam (no abhikakhI) no abhikAGakSetnAbhivAcchet / tarhi kiM kuryAdityAha - ( valayAvik ke) balayAd vimukta:- mAyA kapaTarahitaH san ( AyANagutte) AdAnaguptaH saMyukto bhUtvA viharet niSkapaTabhAvena saMyamaM pAlayediti bhAvaH ||22|| 'maraNaM - maraNam' mRtyu kI bhI 'no abhikakhI-no abhikAMkSeta' icchA na kareM 'valayAvimuk-valayAhimuktaH' mAyA evaM kapaTase rahita hokara 'AyANaguse - AdAnaguptaH saMyamayukta hokara vicaraNakare 'nivemi- iti bravImi aisA meM kahatA hU~ ||22|| anvayArtha - manojJa zabdo meM aura rUpoM meM Asakta na hotA huA aura upalakSaNa se amanojJa zabda rUpoM meM dveSa na karatA huA tathA durgoM aura amanojJa rasoM meM dveSa na karatA huA tathA manojJa gaMbha aura rasa meM Asakti na dhAraNa karatA huA, manojJa aura amanojJa sparza meM bhI rAga dveSa na karatA huA muni jIvana kI AkAMkSA na kare aura maraNa kI bhI AkAMkSA na kare / chala kapaTa se rahita evaM saMyama se yukta hokara vicare ||22|| no abhikAGakSet' 427 na re tathA 'maraNaM maraNam' bharAyanI pazu 'nA abhi har - abhikArakSet' 42chA na re 'valayAvimukke valayAdvimuktaH ' bhAyA bhane upaTa rahita panIne 'AyANagutte - AdAnaguptaH ' sayama yukta manIne viyaras 4re 'ttivepi- iti bravImi' se pramANe huM huM chu. // 22 // anvayA--maneAjJa zabdamAM ane rUpAmAM Asakta na thanAra ane upalakSaNuthI amAna zabda ane rUpemAM dveSa na karanAra tathA durgaMdha ane amaneAjJa raseAmAM dveSa na karanAra tathA manejJa gadha ane rasamAM Asakti dhAraNa na karanAra temaja maneAjJa ane amane jJa sparza'mAM paNa rAgadveSa na karanAra suni, jInanI AkAMkSA na kare temaja la na karanAra kapaTathI rahita ane sayama cukta banI vicaraNa kare // 22 // sU0 40 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 - sUtrakRtAGgasUtre TIkA - adhunA'dhyayanArthamupasaMhannAha - 'sadesu' ityAdi / 'sadesu' zavdeSu - veNuvINAdijaniteSu zrotramanohareSu 'rUvesu' rUpeSu nIlapItAdiSu netrAnandajanakeSu 'asajjasANI' asajjamAnaH- AsaktimakurvANaH, upalakSaNAt amanojJazabdarUpeSu dvepamakurvANaH, tathA 'gaMdhesu' gandheSu kathitamRtakalevarAdijaniteSu durgandheSu tathA-'rasesu' raseSu - paryuSitAnyamAntAdyAdhAreSu upalakSaNAt koSThapuTAdimanojJagandheSu drAkSAdimanojJaraseSu ca AsaktimaNiH tathA zabdA disaivarttitvena sparzeSu ca manojJAmanojJeSu rAgadvepamakurvANaH san 'jIviyaM' jIvitam - asaMya matvena jIvanam 'no abhikakhI' no abhikAGakSed evaM 'maraNa' maraNam - AyuSkakSayarUpaM mRtyuM vAlagaraNaM vA 'no abhikakhI' no abhikAGkSet / tarhi muniH kiM kuryAditi tatkarttavyaM darzayati 'valayA' caLayAt, ye - mAyA, tasmAt 'vimuko' 1 TIkA- -aba adhyayana ke artha kA upasaMhAra karate hue kahate haiMmuni veNuvINA Adi se utpanna hone vAle zrutimadhura zabdoM meM, netroM ko Ananda pradAna karane vAle sundara rUpoM meM Asakti na kre| isI prakAra amanojJa zabdoM aura rUpoM meM dveSa na kare / saDe mRtakakalevara Adi se utpanna durgandha meM tathA rUkhe sukhe vAsI AhAra Adi ke rasa meM, upalakSaNa se koSThapuTa Adi kI sugaMdha meM aura drAkSA Adi ke madhura rasa meM aura inake sahacara manojJa amanojJa sparza meM bhI rAga dveSa na kare / asaMyamamaya jIvana kI AkAMkSA na kare aura Ayu ke kSaya rUpa maraNa kI yA bAlamaraNa kI AkAMkSA na kare / kintu kapaTa se TIkA"--have adhyayananA anA upa sahura karatAM kahe che ke-munie priya lAganArA zabdomAM Asakta thavu nahI' eja rUpeAmAM dveSabhAva rAkhave veNu vINA AdithI utpanna thavAvALA zrotrane maitrAne AnaMda ApanArA suMdara evA rUpAmAM pramANe amaneAna-manane na game tevA zabdo ane nahIM. 'saDe' bharesAnA zarIramAMthI utpanna thanAra durgandhabhAM subhA sujhe vAsI AhAra vigerenA rasamAM upalakSathI kaiSTa puSTa arthAt sudhIvALA padArthanA paDikA vigerenI sugadhamAM ane darAkha vigerenA mIThA rasamAM ane tenA sahucara maneAjJa amaneAna evA sparzImAM paNa rAgadveSa na kare. asayama maya jIvananI AkAMkSA-icchA na kare ane AyuSyanA kSaya rUpa maraNunI athavA khAla maraNunI AkAMkSA-icchA na kare. paraMtu kapaTathI Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 12 samavasaraNasvarUpanirUpaNam 315 vimuktA-rahitaH kapaTarahitaH san 'AyANagutte' AdAnaguptaH-AdAna-saMyamaH dena sahitaH, AdAne-sayame sati guptaH manocAkAyaduSpaNidhAnarahitaH guptaH, iti , gupvendriyo vA bhUtvA viharet nipaTamanovAka kAyaiH saMpramaM pAlayediti bhAvaH // 22 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadhapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjaguruvAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlativiracitAyAM zrI "sUtrakRtAgasUtrasya" samayArthabodhinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM samavasaraNanAmakam dvAdazamadhyayanaM samAptam // 13 // rahita hokara aura saMghama se yukta hokara, mana vacana kAya ke aprazasta vyApAra ko tyAga kara vicare / arthAt niSkapaTa bhAva se tInoM yogoM se saMyama kA pAlana kare // 22 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "sUtrakRtAgasatra" kI samayArthayodhinI vyAkhyA kA samavasaraNa nAmaka bArahavAM adhyayana samApta // 12 // rahita thaIne ane saMyamathI yukta thaIne mana, vacana, ane kAyAnA apra zasta vyApArane tyAga karIne vicaraNa kare. arthAt niSkapaTa bhAvathI traNe gethI saMyamanuM pAlana kare ararA jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "sUtrakRtAMgasUtranI samayAtha bedhinI vyAkhyAnuM samavasaraNanAmanuM bAramuM adhyayana samApta 12 pa Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutrakRtAgasUtre // atha trayodazamadhyayanam / / - gata samavasaraNAkhyaM dvAdazamadhyayanam, sAmmata-trayodazamArabhyate, asya pUrvAdhyayanena sahA'yamamisambandhaH-pUrvA'dhyayane paravAdinAM matAni nirUpitAni, tabhirApharaNamapi ca kRtam, tannirAkaraNaM ca vastuto yAthAtathyena bhavatItyasminnadhyayane yAthAtathyaM pratipAdayiSyate / ityanena sambandhena AyAtasyAsyAdhyayanasya idamAdimaM sUtram-'AhattahIye' ityAdi / ____ atha ca pUrvAdhyanasyAntimasUtreNa sahAsyAdimatrasyAyaM sambandhaH anantarasUtre 'valayAvimukke' munilayAdvimukto bhavet ityabhihitam atra bhAvavalayasyAdhikArastenA'tra bhAvavalayaM rAgadveparUpaM gRhyate'to bhAvavalayAd vimuktasyaiva yAthAtathyaM bhavatItyanena sambandhena sUtrakAraH mAha-'AhattahIye' ityAdi / mUlam-AhattahIyaM tu paveyaissaM, nANappagAraM purisaMssa jaayN| terahaveM adhyayanakA prAraMbha samavamaraNa nAmaka cArahavAM adhyayana samApta huaa| aba terahavAM adhyayana kA prAraMbha kiyA jAtA hai| pUrvavartI adhyayana ke sAtha isa adhyayana kA yaha sambandha hai-cArahaveM adhyayana meM pravAdiyoM ke mata kA nirUpaNa aura nirAkaraNa kiyA gayA hai| vaha nirAkaraNa vastutaH yAthAtathya se hotA hai, ata eva isa adhyayana meM yAthAtathya kA pratipAdana kiyA jAyagA / isa sambandha se prApta isa adhyayana kA yaha prathama sUtra hai-AhattahIyaM' ityaadi| taramA adhyayana praasamavasaraNa nAmanuM bAraNuM adhyayana purU thayuM. have temAM adhyAyanano prAraMbha karavAmAM Ave che. AnA pahelAnA adhyayana sAthe A adhyayanane A pramANene saMbadha che.-bAramA adhyayanamAM paravAdinA matanuM nirUpaNa ane nirAkaraNa karavAmAM Avela che, te nirAkaraNa kharI rIte yathA tathyathI thAya che, tethI A adhyayanamAM yathAtathyanuM pratipAdana karavAmAM Avaze A saMbandhathI prApta thayela A adhyayananuM A paheluM sUtra che. 'AhattahIyaM' tyAdi Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 317 saoSa dhamma asaoya lIlaM', __ sati alaMti karislAsi pauuN||1|| chAyA-yAthAtathyaM tu mavedayiSyAmi, jJAnaprakAraM puruSasya jAtam / satazca dharmamasatazca zIla, zAn:imazAnti ca kariSyAmi prAduH // 1 // anvayArthaH-(AhattahIyaM tu) yAthAtathya tu-paramArthatattvaM tu 'purisassa' puruSasya jIvasya yat (jAyaM) jAtam-utpannam (nANappagAraM) jJAnaprakAram-jJAnA zabdArtha-'AhattahIyaM tu yAthAtatthaM tu' yathArtha arthAt saccA tattva 'purisassa-puruSasya' jIva ko jo 'jAyaM-jAtam' prApta huvA hai tathA 'nANappakAra-jJAnaprakAram' jJAnake prakAra arthAta samyaka jJAna darzana aura cAritra 'paveyahassaM-pravedayiSyAmi' kathana karUMgA 'ta' zabda se mithyAdRSTiyoM ke doSoM ko bhI kAhagA 'sao yasatazca' cAritrazIla uttama sAdhukA 'dhamma-dharmam' zrunacAritrarUpa dharma tathA 'sIlaM-zolam' zIla-svabhAva tathA 'saMti-zAntim'sakala karmakSayarUpa zAntiko-nivRttiko 'pAuMkarissAmi prAduH kariSyAmi prakaTa karUMgA tathA 'asao ya-asatazca' paratIrthikoM kA, avarmAcaraNa, kuzIla tathA 'asaMti-azAntim' saMsAra kA svarUpa pragaTa karUMgA // 1 // ___ anvayArtha-- paramArtha dRSTi se vicAra karane para jIva ko vAstavika rUpa meM utpanna hone vAle samyag jJAna samyag darzana samdhaka cAritra zahAtha-AhattahIyaM tu-yAthAtathya tu' yathAtha mAta sAyu-tatva 'purisassa-puruSasya' panere 'jAya-jAtam' prAta yeta tathA 'nANappakAra -jJAnaprakAram' jJAnanA prAza arthAt sabhyazAna, zana bhane yAtrinu 'paveyaissa-pravedayiSyAmi 4thana 43rIza 'tu' zawthA mithyAvAhiyAnA hoSAne 5 4Iza 'saoya-satazca' yAtrizIra uttama saadhun| 'dhamma-dharmam' zruta yAritra 35 dharma tathA 'sIla-zIlam' zAsa-2vamA mane sati-zAntima' sasa meM kSaya35 zAnti-nivRttine 'pAukarissAmi-prAdu. kariSyAmi' prasTa 4zaza tathA 'asao ya-asatazca' 52tIthina arbhAyarane tathA 'asaMtiazAntim' sa sAnA 2135ne prATa 4222 // 1 // anvayArtha-paramArtha daSTithI vicAratAM jIvane vAratavika paNAthI utpanna thavAvALA samyak jJAna sammadarzana samyak cAritrarUpa jJAna prakAranuM nirU Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 sUtrakRtAGgasUtre dikaM samyagjJAnadarzanacAritram (paveyaissaM ) mavedayiSyAmi prakaTayiSyAmi, tu zabdena mithyAdRSTInAM dopAnapi kathayiSyAmi (sao ya) sataca cAritravataH puruSasya (dhammaM ) dharma- zrutacAritrarUpam tathA - (sIla) zIlam - udyuktavihAritvam tathA - (saMtiM) zAntim - saphala karmakSayalakSaNAM nirvRtim ( pAuMkarissAmi) prAdu / kariSyAmi prakaTayiSyAmi tathA - ( asao ya) asataca puruSasya paratIrthikAdeH ca zabdAd-adharmaM pApam azIlaM kutsitazIlam tathA - (asaMti) azAntim- bhani rvANarUpAm etatsarvaM prakaTayiSyAmi // 1 // - TIkA - sudharmasvAmI jambUsvAminaM pratyAha- ' AhattaddIyaM tu' yAthAtathyaM tu yathA tathA bhAvo yAthAtathyam - tattvam, tacca paramArthacintAyAM samyagjJAnAdikameva, atastAdRzajJAnAdikameva pradarzapati - 'purisassa' puruSasya - jIvasya yat 'jAyaM jAtam - samutpannam 'gANapagAra" jJAnamakAram, atra prakArazabda:: -Adyarthe rUpa jJAna prakAra kA nirUpaNa karUMgA, aura midhyAdRSTiyoM ke doSoM kA bhI kathana karUMgA, evaM cAritra vAle puruSoM kA zruta cAritra lakSaNa dharma tathA zIla evaM sakala karma kSaya rUpa zAnti ko bhI pragaTa kruuNgaa| isI prakAra asaccaritra paratIrthikAdi puruSoM ke pApa adharma azIla kutsita zIla evaM azAnti vagairaha sabhI durguNoM ko bhI pragaTa karUMgA // 1 // TIkArtha- sudharmAsvAmI jambUsvAmI ke prati kahate haiM- yathArthatA ko yAthAtathya kahate haiM, usakA abhiprAya hai tattva / paramArtha dRSTi se vicAra kiyA jAya to samyagjJAna samyagdarzana samyak cAritra sampak tapa hI yAthAtathya yA tattva haiM / ata eva yahAM unako hI dikhalAyA jAtA hai / jIvako utpanna hone vAle 'nANappayAra' arthAt jJAnaprakAra ko paNa karIza ane mithyAdapriyAnA daSAnu paNa kathana karIza temaja cAritra zIla purUSAnA sakala kama kSaya rUpa zAMtine paNu pragaTa karIza teja rIte asacAritravALA paratIki purUSonA pApa, adha, azIla, kutsitazIla ane azAMtI vigere saghaLA durgANAne paNa pragaTa karIza // 1 // TIkA--sudharmAsvAmI jammUsvAmIne kahe che ke-yathA paNAne yAthA tathya kahe che. tenA abhipraya che tatva paramAtha dRSTithI vicAra karavAmAM Ave te samyajJAna samyak darzIna samyaklR cAritra samyak tapaja yAthAtathya arthAt tatva che. tethIja ahiyAM tene ja dekhADavAmAM Ave che. jIvane utpanna thavAvALA 'nANu payAra' arthAt jJAna prakArane huM kahIza Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthaghodhinI TIkA pra.zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 319 . tena jJAnAdikam-samyagjJAna-samyagdarzana-samyak cAritramityarthaH, atra sabhyagdarza nam-auSazamikakSAyikakSAyopazAmika gRA te, samyaka cAritraM tu vratasamitikaSAyANAM dhAraNarakSaNanigrahAdikaM gRhyate, etat samyagjJAnAdikam 'paveyaissaM' pavedayiSyAmi vivazAcAraratAn daddopAMzca praadusskrissyaami| yadvA-'nANappagAraM' iti nanAmakAram-anekapakArakaM vicitram, 'purisassa' puruSasya mANinaH 'jAya' jAtam-svamA prazastAprazastarUpam uccAvacaM vA bhavedayiSyAmi-kathayiSyAmi / tu zabdena mithyASTInAM dopAnapi kathayiSyAmi / 'so' sata:-cAritravataH zubhA'nuSThAnaM kurdataH puruSasya 'dhamma' dharyam-zruta cAritralakSaNam, tathA- sIla' zIlam-udyuktavihAritvam , tathA-'saMti' zAntim-azeSakarmakSayalakSaNAM niva'tim, 'pAu pharizsAmi' prakaTaM kariSyAmi, tathA-'asao' asataH-asatpuruSasya paramaiM khuuNgaa| yahAM 'prakAra' zabda 'Adi' ke artha meM hai, ataeva tAtparya yaha huA ki sampagjJAna samyak darzana samyaka cAritra aura samyaka tapakA kathana kruuNgaa| yahAM aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika samyagdarzana samajhanA cAhiye aura vratoM tathA samitiyoM kA dhAraNa evaM rakSaNa tathA kaSAyoM kA nigraha cAritra zabda se grahaNa karanA caahie| isake atirikta jo kuzIla (kutsita AcAra) meM rata haiM, unake doSoM ko prakaTa karUgA / athavA 'nANappayAra' kA artha hai nAnA prakAra | tAtparya yaha hai ki prANiyoM ke prazasta aura aprazasta yA zubha aura azubha jo svabhASa hai, unakA kathana kruuNgaa| 'tu' zabda se yaha sUcita kiyA gayA hai ki mithyASTiyoM ke doSoM ko bhI maiM khuuNgaa| tathA zubha anuSThAna karane vAle satpuruSa ke zrunacAritrarUpa dharma aura ugra ahiyAM prakAra zabda AdinA arthamAM che, tethI ja tAtparya e thayuM ke -samyapha jJAna, samyak darzana samyak cAritra ane samyapha tapanuM kathana karIza. ahiyAM pathamika, zAyika ane kSApazamikane samyak darzana samajavuM joIe. bIjA vratone tathA kaSAyane nigraha caritra zabdathI grahaNa karavo joIe. A sivAya je kuzIla (kutsita AcAra)mAM pravRtta che. teonA dhAna pragaTa 426 'nANappayAra' nArtha nAnA 42 me pramANe che. kahevAnu tAtparya e che ke-prANinA prazasta ane aprazarata athavA zubha ane azubha je svabhAva che, tenuM kathana karIza. "tu zabdathI e batAvyuM che ke-mithyA daSTivALAonA doSone paNa huM pragaTa karIza. tathA zubha anuSThAna karavAvALA purUSanA zruta cAritra rUpa dharma ane ugra vihAra Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 sUtrakRtAstre tIthikAdeH cazabdAd dharmapratipakSabhUtam adharma pApam, zImatipakSabhUtam azIlam-kutsitazIlam, azAntim mokSAbhAvarUpAm, enatmarva prATapipyAmi // 1 // mUlam-aho sa rAo va samuSTiehi, tahAgaehi pddilmdhmm| samAhi mAghAyasajosayaMtA, saMsthAramevaM pherusaM vcNti||2|| chAyA-ahani ca rAtrIca samutthitethya, stathAgatebhyaH pratilabhya dharmam / samAdhimAkhyAtamajoSayantaH, zAstAramevaM paruSa vadanti // 2 // vihAra Adi zIla ko, masAta karmakSayasvarUpa mokSa ko prakaTa karUMgA evaM asatpuruSa ke adharma ko, kRzIla ko aura mokSalAva ko bhI prakaTa karUMgA // 1 // 'aho ya rAo ya' ityAdi / zabdArtha-'aho ya-ahani ca' dina meM 'rAo ya-rAtrau ca' rAtrI meM 'samuhiehi-samutthitebhdhaH' uttama anuSThAna karanevAle zrutacAritrako dhAraNa karanevAle ko tathA 'tahAgaehi-tathAgatebhyaH' tIrthaMkaroM se 'dhammadharmam' zrutacAritrarUpa dharma ko 'paDilabha-pratilabhya' prApta karake 'aghAyaM-AkhyAtam' tIrthakarokta 'samAhi-samAdhi samAdhikA 'ajosayaMtA-ajoSayantaH sevana na karate hue (jamAliAdinihnava) 'satthArazAstAram' apane guru Adiko hI 'evaM-evam' ukta prakArase 'pharusaMparuSam' kaThora vacana 'zyaMti-vadanti' kahate haiM // 2 // vigere zIlane, saghaLA karmone kSayarUpa mokSane pragaTa karIza tathA asatparU SanA adharmane, kuzIlane, ane mokSabhAvane paNa pragaTa karIza. 'aho ya rAo ca' yA za6-aho ya-ahani ca hisamA 'rAo ya-rAtrau ca' rAtre 'samudviehi samutthite yaH' uttama manuhAna 42vAvANA zruta yAtrine dhAraya 4211 vAjAne tayA 'tahAgaehi-tathAgatebhyaH' tIrtha / pAsethA 'dhamma-dharmam' zruta zAstri35 dhamana 'paDilabha-pratilabhya' prArata hIne 'aghAya-AkhyAtam' tItha 4zata samAhi-samAdhi' samAdhituM 'ajosayaMtA-ajoyayanta.' sevana na 4rIna (bhAlI vigere liy|) 'satthAra'-zAstAram' potAnA zu3 vigairene 1 'evaM-evam' tazata 'pharusaM-parUpam' hora kyana vacaMti-vadanti' 4 cha. // 2 // Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 321 anvayArthaH- (aho ya) ahani ca-divase (rAbho ya) rAtrau ca (samuTThiehiM) samutyitebhyaH-rAtrindivaM sadanuSThAnaM kurvadbhayaH zrutacAritradhAribhyaH, tathA-(tahAgaehi) tathAgatebhyaH-tIrthasyaH (dhamma) dharmam-zrutacAritrarUpam (paDilambha) pratilabhyaprApyA'pi jamAli-prabhRtayaH (AghAyaM) AkhyAtam-kathitamapi tIrthakaddhiH (samAhi) samAdhi-samyagjJAnadarzanacAritralakSaNaM ratnatrayaM mokSamArgam (ajo. sayaMtA) ajopayanta:-asevamAnAH (satyAraM) zAstAram-guryAdikameva (evaM) evam-uktarItyA vakSyamANarItyA ca (pharusaM) parupa kaThoravacanam (vayaMti) vadanti -kaThoravacanadvArA mokSamArgadarzaka gurgadikameva nindanti // 2 // TIkA-puruSasya guNadopapaM nAnAmakArakaM svabhAvaM kathayiSyAmi, iti pUrvaM kathitam, samprati-tadeva guNakSetrAta vivecayati 'aho ya' ityAdi / 'aho ya' mAni ca-divase 'rAo ya' rAtrau ca 'samuhidi samusthittebhyaH-rAtrindivaM samya___anvayArtha-jo dina aura rAta samyak prasAra se utthita hai arthAt rAta dina uttama (utkRSTa kriyA) anuSThAna karane vAle haiM aura zrutacAritra ke dhAraka haiM unase tathA tIrthaMkaroM se, saMsArasAgara se tArane meM samartha zrutacAritra dharma ko prApta karake bhI jamAli tathA digambara vagairaha samyagjJAnadarzanacAritra rUpa ratnatrayAtmaka mokSamArga ko nahIM sevana karate hue kaThora vacanoM dvArA mokSamArgapradarzaka AcAryabagairaha guru kI hI nindA karate haiM // 2 // TIkArtha-pahale kahA thA ki puruSa ke guNa doSoM ko usake nAnA prakAra ke svabhAva ko kahU~gA, usI ko atha kahate haiN| jo dina aura rAta samyak prakAra se usthita haiM arthAt samIcIna anuSThAna meM pravRtta anvayArtha-je rAtadivasa samyapha prakArathI usthita che arthAta rAtadivasa uttama (utkRSTa kriyA) anuSThAna karavAvALA hoya ane mRtacAritrane dhAraNa karavAvALA hoya temanI pAsethI tathA tIrthaMkara pAsethI saMsAra sAgarathI tAravAmAM samartha evA zrutacAritra dharmane prApta karIne paNa jamAlI tathA digambara vigere samyaka jJAna darzana cAritra rUpa ratnatrayAtmaka mekSa mArganuM sevana na karatAM kaThora vacane dvArA mokSa mArgane batAvavA vALA AcArya vigere gurUnI ja niMdA kare che. ra ' ' TIkAtha-pahelAM kahevAmAM Avela che ke-purUSanA guNa dene tathA teonA aneka prakAranA svabhAvane kahIza. have tene ja kahevAmAM Ave che? je rAta ane divasa sArI rIte-samyak prakArathI ArAdhanAmAM tatpara thayelAM su041 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 sUtrakRtAgasUtra gutthitebhyaH sadanuSThAnavadbhayaH zrunacAritradharebhyaH, tathA-'tahAgarahi' tathAgatebhyastIrthakarebhyaH 'dhamma' dharmam-zrutacAritrAkhyaM saMsArasAgarottaraNopAyaM dharmam 'paDilabha' pratilabhya-pApyA'pi, karmaNAmudayena hatabhAgyA jamAliprabhRtayo mandAdhikAriNaH 'AghAyaM' AkhyAtaM kathitamapi 'samAhi' samAdhis-samyagdarzanajJAna cAritralakSaNaM mokSamArgas 'ajosayaMtA' ajopayantaH-asevamAnAH samya gAcaraNamakurmANAH tIrthakarapratipAditaM mArga virAdhayati, tathA-kumArga ca marUpa. yati-kathayanti te, yadayaM mahAvIrasvAmI sarvajJa eva na saMbhavati, yataH kriyamANaM kRtamiti badatItyAdi / evaM sarvajJoktapazradhAnAH, yadi kvacidguruvanavetsalatayA pratibodhitA bhavanti tadA te 'satthAraM' zAstAram, anuzAsakam 'pharusaM' paruSa kaThoravacanam 'vayaMti' vadanti-kaThoracanena gurvAdikamevAdhikSipantIti // 2 // aura zrutacAritra ke dhAraka haiM, unase tathA tIrthakaroM se saMsAra sAgara se tArane meM samartha zrutacAritra dharma ko prApta karake bhI karma ke udya se hatabhAgya jamAli Adi kathita samAdhi kA samyagjJAnAdi ratnoM kA arthAt mokSamArga kA sevana nahIM karate / samyaka AcaraNa na karate hue tIrthakara ke mArga kI ghirAdhanA karate haiM / kumArga kI prarUpaNA karate haiN| ve kahate haiM ki mahAvIra svAmI sarvajJa hI nahIM hai, kyoMki ve kiye jAte hue kArya ko kiyA huvA kahate haiM / isa prakAra sarvajJa ke kathana para zraddhA na karate hue unako kahIM koI sadaguru vatsalabhAva se pratiyoSa dete haiM to ve usa pratiyodhaka ko hI kaThora vacana kahane lagate haiM // 2 // che, arthAt urdhva gatie pahoMcelA che, eTale ke-gya anuSThAnamAM pravRtta ane RtacAritranA dhAraka che, tethI tathA tIrthakarothI saMsAra sAgarathI tAravAmAM samartha zatacAritra dharmane prApta karIne paNa karmanA udayathI hata bhAgya jamAli vigeree kahela samAdhinuM arthAt samyaka jJAna vigere ranatrayanuM arthAt mekSa mArganuM sevana karatA nathI jamAli vigere samyam Aca2Na na karatAM tIrthaMkaranA mArgane ja naSTa karavA prayatna kare che. kumArganI prarUpaNa kare che. teo kahe che ke-mahAvIra svAmI sarvajJaja nathI. kemake teo karavAmAM AvatA kAryane kareluM kahe che, A rIte sarvajJanA vacana para zraddhA na karatAM ane zarIra vigerenI durbalatAne kAraNe saMyamanA bhArane vahana karavAmAM samartha ne thanArA teone koI sagurU vAtsalyabhAvathI pratibodha Ape te teo te pratibodha ApanArane ja kaThora vacane kahe che ArA, Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 325 mULam-vilohiyaM te aNukAhayaMte, je AttabhAveNa viyaagrejaa| aTTANiyA hoMti bahuguNANaM, jeNANa sNkaaisNvejjaa|3| chAyA-vizodhitam te anukathayanti, ye AtmabhAvena vyAgRNIyuH / . . ___asthAnikA bhavanti bahuguNAnAM, ye jJAnazaGkayA mRSA vadeyuH // 3 // anvayArtha:-(te) te jamAlimabhRtayaH 'visohiyaM vizodhitam-sakaladoSa 'visohiyaM te aNukAyate' ityaadi| zabdArtha-'te-te' jamAli Adi nihava 'visohiyaM-vizodhitam' doSarahita evaM tIrthakarAdike dvArA prarUpita aise jJAnadarzana cAritra rUpa mokSa mArga ko 'aNukAhayaMte-atukathayanti tIrthaMkara kI, prarUpaNAse viparIta pratipAdana karate haiM 'je-ye' jo 'AttabhAveNa-AtmabhAvena' apanI rucike anusAra 'viyAgarejjA-vyAgRgIyuH' AcArya paraMparA se viruddha prakArase sUtroMkA artha karate haiM aise ve 'bahUguNANaM-ghahuguNAnAma' aneka sadguNoM kA 'aTTANie-asthAnikAH' 'hoI-bhavanti' hote haiM 'je-ye' jo koI jamAli Adi apAtra 'NANasaMkAi-jJAnazaGkayA' vItarAgake jJAna meM zaMkAzIla hokara 'musaM vaejjA-mRSA vadeyaH' mithyAbhASaNakarate haiM ve uttama guNoM ke pAtra nahIM hote haiM // 3 // anvayArtha-ve jamAli vagairaha sakaladoSoM se rahita tIrthaMkaroM 'visohiyate aNukAhayate' yA zArtha -'te-te' pUti bhAti vigaire nive| 'visohiya-vizodhitam' hApa rahita mane tI 426 me 5328 mevA jJAna, zana, yAtri 35 mokSamA ne 'aNukAhayate-anukathayanti' tIya 42nI pra352thI 13 prati. pAhana 42 che. 'je-ye 22 / 'gattabhAveNa-AtmabhAvena' pAtAnI 3yA pramANe 'viyAgarejA-vyAgRNIyu' mAyAya 52 52||thii 1i35 zata sUtrAno matha 42 cha. mevA tamyA bahUguNANa-bahuguNAnAm' bhane guai|naa 'advANie hoI-asthA. nikA. bhavanti' sasthAna 35 thAya che. 'je-ye' mAli vire apAtra 'NANasaMkAi-jJAnazaGkayA' vItarAganA jJAnamA zazIla manIne 'masaM. vaejA-mRSA vadeyu.' (bhathyA lA5 42 che. tebhy| uttama gunA pAtra35 banatA nathI. 3 anvayArtha-te jamAli vigere saghaLA deSathI rahita arthAt nirdoSa Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGga rahitamapi jJAnadarzanacAritrarUpa mokSamArga tIrthakRtmatipAditamapi (aNu kAhayate) anukathayati, anu-pazcAt tIrthakRt prarUpaNAto viparItaM pratipAdayati (je) ye svAgrahagrahaniviSTAH saMtaH (AttabhAveNa) AtmabhAvena-svAbhimAyeNa (viyA. garejA) vyAgRNIyuH-anyathaiva sUtrAdInAmabhiprAya kathayeyuH evaM bhUtAste durA. prahiNaH (bahUguNANaM) bahuguNAnAm-anekasagudNAnAm (aSTANiyA) AsthAnikAH (hoti) bhavanti (je) ye kecid jamAlipabhRtayaH (gANasaMkAi) jJAnazaGkayA svadurAgraheNa samutpannajJAnasandehena (musaM vaejjA) mRSA vadeyuH-mRpAvAda kuryuH // 3 // TIkA--'te' te jamAli voTikAdayaH 'visoDiyaM' vizodhita-sakaladoSavarjitamapi jJAnadarzanacAritrAtmakaM sarvajJapratipAditamapi mokSamArgam 'aNukAiyaMte' anu kathayanti-anu-pazcAt tIrtha karaparamparAgatamarUpaNAto virUpaM pratipAdayanti 'je' ye-svAgrahagrahaniviSTAH santaH 'AttabhAveNa' AtmabhAvena-svAbhiprAyeNAdvArA pratipAdita samyagjJAna darzana cAritra tapa rUpa mokSa mArga kA viparIta rUpa se hI pratipAdana karate haiM, jo ki atyanta durAgrahI evaM haThIle hone se apanI icchAnusAra hI sUtroM kA abhiprAya kahate hue aneka sadguNoM kA apAtra hote haiM aura apane durAgrahavaza jJAna meM bhI sandigdha hokara mithyA bolate haiM aura mRpAvAda kA prarUpaNa karate haiM // 3 // . TIkArtha-jo jamAli Adi samasta doSoM se rahita, sarvajJa dvArA pratipAdita jJAna darzana cAritra tapa rUpa mokSamArga tIrthaMkaroM se calI AI paramparA se viruddha pratipAdana karate haiM, jo durAgraha rUpI graha se prasta hokara apane abhiprAya ke anusAra, AcAryaparasparA se Agata evA tIrthakarAdike e pratipAdana karela samyak jJAna darzana cAritra tArUpa mokSa mArganuM viparIta paNAthI ja pratipAdana kare che. jeo atyaMta durA grahI ane haThIlA paNAthI pitAnI IcchAnusAra ja sUtrane abhiprAya kahIne aneka sadguNonA apAtra thAya che ane pitAnA durAgrahane vaza thaIne jJAnamAM paNa saMdehavALA banIne juduM ja kahe che. ane mRSAvAdanI ja prarUpaNa kare che. mArA TIkAryuM-je jamAli vigere nirdoSa arthAta saghaLA dethI rahita evA ane sarvajJa dvArA pratipAdana karelA jJAna, darzana, cAritra ane tapa rUpa mokSanuM pratipAdana tIrthakarathI cAlatI paraMparAthI virUddha rUpe kare che, teo durAgraha rUpI grahathI grasta thaIne pitAnA abhiprAya pramANe AcArya para Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pherava samayAvadhinI TIkA pra. zu. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam ssvArya paramparAgatamadhyartham atikrampa 'triyAgarejjA' vyAgRNIyuH sUtrAdInAmanyathaiva vyAkhyAnaM kurvantIti bhAvaH / gambhIrAbhiprAyaM sutrArthI svakarmodayAt pUrvaparasaGgatipUrvaka vyAkhyAtumasamarthAH svAtmAnaM paNDitaM manyamAnAH sUtramArga parityajya pratipAdayati / svakIyA'bhiprAyeNa sUtrArthavarNanam anarthAya bhavati / evaM bhUtAste 'bahUgugANaM' vahuguNAnAm 'aTTANiyA hoti' asthAnikA bhavanti, svakIyAsnaMta saMsArAya bahUnA mutamaguNAnAm AdhArarahitA bhavanti / te cAmI uttamaguNA AgamoktAH 'susssara paDipuccha, suNei genhaI ya I69 Atri / tato apoha vA dhAre, karei vA samme' || || chAyA - zuzrUSate pratipRcchati, zRNoti gRhNAti Ihate cApi / tatospote vA dhArayati, karoti vA samyak // 1 // artha ko ullaMghana karake sUtra Adi kA anyathA hI vyAkhyAna karate haiM, gaMbhIra rahasya vAle sUtra ke artha ko pUrvApara saMbaMdhapUrvaka vyAkhyAna karane meM karmodaya se asamartha hone para bhI apane ko paNDita mAnate haiM, ve sUtra ke mArga kA tyAga karake prarUpaNA karate haiM / kintu apane abhiprAya ke anusAra sUtra ke artha kA prarUpaNa karanA anarthakara hotA hai / aisA karane vAle ve jamAli Adi bahuta se guNoM ke apAtra ho jAte haiM | Agama meM kathita ve uttama guNa isa prakAra haiM-surasUsa' ityAdi zuzrUSA karanA arthAt gurumukha se zravaNa karane kI icchA honA pRcchA karanA, guru ke kathana ko dhyAnapUrvaka sunanA, artha ko grahaNa parathI AvelA anu' ullaMdhana karIne sUtra vigerenA anyathA ja aeTale ke virUddha rUpe ja vyAkhyAna kare che, gabhIra rahesya vALA sUtranA ane pUrvaparanA saMdha pUrNAMka vyAkhyAna-upadeza karavAmAM karmodayathI asamartha hovA chatAM paNu peAtAne paDiMta mAne che, tee sUtranA yathArtha manA tyAga karIne prarUpaNA kare che, paraMtu peAtAnA abhiprAya pramANe sUtranA arthanI prarUpaNA karavI te anatha kAraka hoya che, evu karanArA te jamAli vigere ghaNuA evA guNunA apAtra banI jAya che, AgamamAM kahelA te uttama guNe! prabhA che. 'surasUsai' tyahi zuzruSA karavI arthAt gurUmukhathI zravaNu karavAnI IcchA karavI, pRcchA karavI, gurUnA kathanane dhyAnapUrvaka sAMbhaLavu ane grahaNa karavA tathA grahaNa karelA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgamatra ___ gurvAdikaM zuzrUpate tatkathitaM zRNoti gRhNAti tadarthAnuSThAna karotIti bhaavH| ___athavA-guruzuzrapAdinA samyag jJAnAvagamaH, tataH samyaganuSThAnam, tataH karmakSayalakSago mokSaH, ityevamAdiguNAnAmabhAjanaM bhavatItyata evoktam'vahUguNANaM aTThANiyA hoti' bahuguNAnAmasthAnikA bhavantIti, punaH kiM bhUtA evaM bhavanti, tatrAha-je' ye kevit 'NANasaMkAI' jJAnazaGkayA, svAgraheNa jJAne zrajJAne zati jJAnazaGkA, tayA 'musaM' mRpAvAdam 'vadejjA' vadeyuH-jinezvaraprati pAditAgame ye zaGkAM kurvanti, 'ayamAgamaH sarvajJapaNIta eva na bhavati, prakArA ntareNa cA'syA'rthoM bhavet' ityaadi| athavA-jJAnazaGkayA svapANDityA'bhimAnena mRpAvAdaM vadeyuH yathA'haM bravImi tathaiva sarvaM samyaka, nAnyathetyAdi / sarva karanA, gRhIta artha kA cintana karanA, apeha karanA arthAt vyatirekI dharmoM kA nivAraNa karanA, aura saddharma ko dhAraNa karanA aura phira tadanusAra anuSThAna krnaa| guru kI zuzrUSA (sevA) karane se sampagjJAna kI prApti hotI hai, tatpazcAt samyak anuSThAna hotA hai aura phira karmakSaya rUpa mokSa prApta hotA hai| jo tIrthaMkara kI paramparA ke viruddha prarUpaNA karatA hai, vaha samyaka guNoM se rahita hotA hai / isake sivAya jo zrutajJAna meM zaMkA karake mRSAvAda karatA hai jaise yaha Agama sarvajJapraNIta hai athavA nahIM ? isakA artha aisA hai yA vaisA ? athavA apane pANDitya ke abhimAna se jo mithyA bhASaNa karatA hai-jo maiM kahatA hU~ vahI saba ThIka hai, anyathA nahIM, ityaadi| arthanuM ciMtana karavuM. ahi karavuM. arthAt vyatirekavALA dharmonu nivAraNa karavuM. samyagU dharmane dhAraNa karavuM. ane pAchA te pramANe anuSThAna karavuM. gurUnI zuzraSA (sevA) karavAthI samyak jJAnanI prApti thAya che, te pachI samyaka anuSThAna thAya che ane te pachI karma kSaya rUpa mekSa prApta thAya che. je tIrthakaranI paramparAthI virUddha prarUpaNa kare che, te samyaka guNethI rahita thAya che, AnA sivAya zrutajJAnamAM zakA karIne je mRSAvAda kare che. jemake-A Agama sarvajJa praNIta che ke nathI? Ano artha A pramANe thAya che? ke nathI thatuM ? athavA pitAnA pAMDitya-paMDita paNAnA abhimAnathI je mithyA bhASaNa kare che, arthAt teo kahe che ke huM je kahuM chuM eja kathana ThIka che, anyathA nathI vigere Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 327 jJasyA'ya mArgaH sarvadoparahitaH, tathApi svAgraheNa yastatra doSa marUpayati / tathA yaH svAbhimAyeNA''cArya paramparAM parityajya vyAkhyAnaM karoti, tathA- sarvajJapraNItAgame zaGkayA mRpAvAdaM karoti, sa uttamaguNAdhikArI na bhavatIti bhAvArthaH // 3 // mlam-je yAvi puTrA paliuMcayaMti, AyANamaTTa khalu vcyNti| asAhuNo teIha lAhumANI, mAyaNi eNsaMti anntghaayaa| chAyA-ye cApi pRthAH parikuzcayanti, AdAnamartha khalu baJcayanti / asAdhavaste iha sAdhumAnino, mAyAnvitA ejyantyanantaghAtam / 4 / __bhAvArtha yaha hai ki sarvajJa kA yaha mArga sarva doSoM se rahita hai, tathApi apane Agraha se jo usameM doSa kahatA hai, jo AcArya paramparA tyAga kara apanA manamAnA vyAkhzana karatA hai tathA jo sarvajJapraNIta Agama meM zaMkA karake mithyA bhASaNa karatA hai, vaha uttama guNoM kA adhikArI nahIM hotA // 3 // _ 'je yAvi pudrA paliuMcayaMti' ityaadi| __ zabdArtha-'je yAvi-ye cApi' jo loga paramArthataH zAstra ke rahasya ___ ko nahIM jAnate haiM ve anya ke dvArA 'puTThA-pRSTAH' he sAdho! Apake guru kA nAma kyA hai ? aisA pUchane para paliuMcayaMti-parikuzcayanti' apane gurukA nAma chipAkara adhika jJAnavAle koi anyakA nAma kahate haiM ve loga 'AyANamaTuM-AdAnamartham' jJAnAdile athavA mokSa rUpa kahevAno bhAvArtha e che ke--sarvajJane A mArga sarva da vinAne che, te paNa pitAnA AgrahathI jeo temAM doSa kahe che. jeo AcArya paraMparAne tyAga karIne potAnuM mana mAnyuM vyAkhyAna kare che, tathA je sarvajJa praNIta AgamamAM zaMkA batAvIne mithyA bhASaNa kare che, te uttama guNane adhikArI thato nathI. mArA 'je yAvi pudA palicaya'ti' ityAhi zahAtha-'je yAvi-ye cApi' 2 vA marI rIta shaasn| 27tyane tatA nathI to bhI dvArA 'puTThA-pRSTAH' sAdhu sApanA 13nu nAma zucha 1 me pramANe pUchAmA mAve tyAre 'palicayati-parikuJcayanti' pitAnA gurUnuM nAma chupAvIne vadhAre jJAnavALA bIjA keInuM nAma pitAnA 13 tarI3 che. te ho| 'pAyANamaTuM-AdAnamartham' jJAnAhiyA gayA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 satrakRtAce ___anvayArtha:-(je yAvi) ye cApi-ye ke canApi paramArthataH zAstrarahasyaM na jAnanti, te'nyena (puTA) pRSTAH (bhoH / ka ste gururasti) ityAdi, paraiH pRSTAH santaH (paliuMvayaMti) parikuzca panti taduttaradAne mA kunti, yasmAdadhItavantaH yena dIkSitA stasyAlpazrutasya gurornAmagrahaNe lajjamAnA tasya nAma na kaya yanti kintu anyasyaivAdhikajJAninaH kasyavidAcAryasya nAmagrahaNaM kurvanti 'AyANama?' adAnamarthas-AdAnaM jJAnAdikaM mokSarUpaM vArtham 'vaMcayaMti' caJcapanti-mokSamArga AtmAnaM vaJcitaM kurvanti, tathA kurvantaste (sAhumANI) sAdhumAninaH-AtmAnaM sAdhu manyamAnAH, vastutaH (asAhuNo) asAdhayaH artha se 'vaMcayaMti-vazcayanti' vaMcitahote haiM aisA karane vAlA 'sAhumANI -sAdhumAninaH' apane ko sAdhu mAnane vAle vastutaH 'asAhuNoasAdhavaH' vAstavika sAdhu nahIM haiM paraMtu asAdhu hI hai 'mAyaviNamAyAnvitAH' mAyA-kapaTa vAle ve 'aNaMnaghAyaM-anantaghAtam' anekavAra saMsAra ko 'esaMti- eSyanti' prApta karate haiM // 4 / ___ anvayArtha-anya bhI jo koI vAstava meM zAstra rahasya ko nahIM jAnate haiM ve bhI, 'phona tumhAre guru haiN|' ityAdi dUsaroM dvArA pUche jAne para jina se paDhAyA jinase dIkSAgrahaNa kiyA aiMse guru ke alpazruta hone ke kAraNa nAma lene meM zaramAne se nAma nahIM lete haiM parantu kisI anya hI adhika jJAnI AcArya kA nAma kahate haiM aura mokSamArga se svayaM pazcita hokara bhraSTa ho jAte haiM, aise karane vAle apane ko sAdhu mAnane 'mAkSa35 ma thI 'vaMcayati-vaJcayanti' payita thAya che. chatarAya che. sema 42vA 'sAhumANI-sAdhumAninaH' pAtAne sAdhu bhAnapAvANA paratu bharI zata 'asAhuNo-asAdhavaH' masAdhu che. 'mAyaNNi-mAyAnvitAH' bhAyA 454 qi to 'aNataghAya-anantaghAtam' mana4vA2 sasArane 'esaMti. eNyanti' prApta kare che jA anvayArtha---anya ke jeo vAstavika rIte zAstranA rahasyane jANatA nathI teo paNa "keNa tamArA gurU che ? e rIte bIjAo dvAre pUchavAmAM Ave tyAre jemanI pAsethI vidyA grahaNa karI athavA jenI pAsethI dIkSA grahaNa karI evA gurUM apamRta hevAthI tenuM nAma levAmAM zaramAvAthI temanuM nAma na letAM keI bIjA ja vadhAre jJAnavALA AcAryanuM nAma kahe che. tathA mokSa mArgathI svaye vaMcita thaIne bhraSTa banI jAya che evuM kara Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 329 (mAyaNNi) mAyAnvitAH (aNaMtaghAyaM) anantaghAtam anekavAraM vinAzaM saMsAramA (esaMti) eSyanti-prApsyanti // 4 // ____TIkA-'je yAci' ye cApi-ye kecana paramArthataH zAstrarahasyaM na jAnanti kintu ajJAnavalenaivA'bhimAnaparvatArUDhAH santaH, te'nyena 'puTThA' pRSTAH santaH 'bho ! kaste guru|" ityAdi paraiH pRSTAH 'paliuMcaya ti parikuJcayanti-tatprati vacane kapaTaM kurvanti, yasmAdadhItavAn yena dIkSitaH, tasyAlpazrutasya svaguro. nAmagrahaNe lajjamAnAstasya nAma na kathayanti, kintu-anyasyA'dhikajJAninA phasyacidAcAryasya nAma grahaNa kurvanti / AyANamaTaM' AdAnamartham AdAnaM jJAnAdikaM mokSo vA tamartham 'vaMcayati' vaJcayanti-mokSamArgAdAtmAnaM vaJcitaM kurvanti, mokSAd bhraSTA bhavantItyarthaH, evaM kurvantaste 'sAhumANI' sAdhumAninaH-prAtmAnaM sAdhu manyamAnAH, vastutaH 'asAhugo' asAdhavaH santaH pApaM kurvanti vyavaharanti vAle vAstava meM asAdhu hI haiM aura atyanta mAghAvI hone se ananta ghAta ko yA anantavAra saMsAra ko prApta karate haiM // 4 // TIkArtha-jo vAstava meM zAstra ke rahasya ko nahIM jAnate kintu ajJAna ke bala se hI abhimAna ke parvata para ArUDha haiM, unase japa koI pUchatA hai-ApakA guru kauna hai ? to ve jisase adhyayana karate haiM yA jisase dIkSita hue haiM, usa alpajJAnI apane guru kA nAma kahane meM lajjita hote haiM / ataeva usakA nAma na lekara kisI anya adhika jJAnavAn AcArya kA nAma lete haiN| aise loga AdAna se arthAta jJAnAdika se athavA mokSa se, apane ko hI vaMcita-bhraSTa karate haiN| apane Apako sAdhu mAnate haiM kintu vAstava meM asAdhu hote haiN| pApa vAthI pitAne sAdhu mAnavAvALA vAstavika rIte asAdhu ja che. ane atyaMta mAyAvI hovAthI anaMtaghAtane athavA anaMtavAra saMsArane prApta kare che. jo TIkArtha-je vAstavika rIte zAstranA rahasyane jANatA na hoya paraMtu ajJAnanA baLathI ja abhimAnanA parvata para caDhelA che, teone jyAre koI pUche che ke-ApanA gurU keNa che? to teo jenI pAse bhaNatA hoya athavA jenAthI dIkSA grahaNa karI hoya te alpa abhyAsavALA pitAnA gurUnuM nAma kahevAmAM zaramAya che, tethI tenuM nAma na letAM bIjA keI adhika vidvAna mAyA' nAma se cha, mevAmI - mAhAnathI bharthAt jJAnAcI mayA bhathI vaMcita rahe che. eTale ke tenAthI bhraSTa thAya che. teo pote pitAne sAdhu bhAna hai, paratu vAstaviH zata tamo masAdhu-DAya che. pAyana vana sU0 42 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 sUtrakRtAstra cAtmAnaM vizuddhamiti eko dopastAvatsvayamasAdhavaH, dvitIyastu sAdhumAnina iti bAlasya dvividhadoSavatvam, ukta ca 'pAvaM kAUNa sayaM, appANaM suddhameva vAharai / duguNaM karei pAvaM, bIyaM vAlassa maMdattaM' / chAyA-pApaM kRtvA svaya, mAtmAnaM zuddhameva vyAharati / dviguNaM karoti pApa, dvitIya bAlasya mandatvam / / iti / te AtmotkarSAt 'mAyagi mAyAnvitAste 'aNataghAyaM' anantazo bahuzo ghAtaM vinAza, saMpAraM yA 'esaMti' haSyanti-prApyanti, dopadvayayuktatvAt, tadeva. mAtmotkarSAd bodhilAbhaM vinAzayanti, saMsAragati ca pApnuvantIti // 4 // mAnaphalaM padaya, krodhAdi kapAyaphaLamAha-'je kohaNe' ityaadi| mUlam-je kohaNe hoI jagahamAsI, violiyaM je u udiirejjaa| kA AcaraNa karate haiM parantu apane ko niSpApa kahate haiM / yaha unakI viveka hInatA hai| kahA bhI hai 'pAcaM kAUNa sayaM' ityaadi| -- jo pApa karake bhI apane ko zuddha hI kahatA hai, vaha dugunA pApa karatA hai / mUrkha kI yaha dUsarI mUrkhatA hai / / 1 // isa prakAra abhimAna ke kAraNa jo mAyAvI hote haiM, ve ananta cAra arthAt vAra bAra vinAza ko yA saMsAra ko prApta hote haiN| kyoM ki ve do doSoM se yukta hote haiM-prathama doSa pApa karanA aura dUsarA doSa apane ko niSpApa kaha kara mAyApAra karanA / ve isa prakAra Aramo. skarSa ke kAraNa ghodhilAbha kA vinAza karate haiM aura bhavabhramaNa ko prApta hote hai // 4 // kare che, paraMtu pitAne niSpApa kahe che, te tenuM viveka hInapaNuM che. dhu 55 cha 4-'pAvaM kAUNa saba" tyAta je pApa karIne paNa pitAne zuddha ja kahe che, te bamaNuM pApa kare 'che. bhUmanuM 2 ghI bhUma pAche. // 1 // : AvA prakAranA abhimAnanA kAraNathI je mAyAvI hoya che, teo ane - tavAra arthAt vAraMvAra vinAzane athavA saMsArane prApta thAya che. kemake ke teo be thI yukta hoya che. pahele deSa pApa karavuM. ane bIje pitAne -pApa vagarane kahIne mAyAcAra karo. teo A rIte AtmotkarSanA kAraNe be dhilAbha vinAza kare che. ane bhavabhramaNane prApta thayA kare che, kA Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayArthabodhinI TIkA pra. bhuM. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam aMdhe se daMDe hAya, osie saI pAvakammI // 5 // chAyA - yaH krodhano bhatrati jagadartha bhASI, vyavazamita yastudIrayet / andha ivAsau daNDapathaM gRhItvA'vyavazamito ghRSyate pApakarmA // 5 // anvayArtha -- (je) yaH puruSaH (kohaNe) krodhanaH (hoI) bhavati = krodhaM karoti tathA ( jagahamAsI ) jagadarthabhASI - yo'nyasya dopamASaNaM karoti saH (je u) mAna kA phala dikhalA kara aba krodhAdi kaSAyoM kA phala kahate haiM- 'je kohaNe' ityAdi / zabdArtha - 'je - pa.' jo puruSa 'kohaNe - phodhanaH' krodhavAlA 'hohabhavati' hotA hai arthAt krodhI hotA hai tathA 'jagaTTa bhAsI jagadartha bhASI' dUsare ke doSoM kA kathana karatA hai tathA 'je u-ye tu' jo koI 'vio siyaM - vyavazamitam ' zAnta hue kalaha ko 'udIra ejjA - udIrayet' phira se prakaTa karatA hai 'se- saH' aisA pAvakammI pApakarmA' pApakarma karanevAlA 'aMdheva - andhaiva' andhe ke samAna 'daMDapa - daNDapatham ' laghumArga ko 'gahAya - gRhItvA' grahaNa kara ke 'athiosie - avyavazamita' sadA kalaha karanevAlA 'ghAsaha - ghRSyate' pIDita hotA huA duHkhakA anubhava karatA hai // 5 // anvayArtha - jo puruSa krodhI hotA hai arthAt krodha karatA hai aura dUsaroM ke doSoM kA bhASaNa karatA hai aura jo koI mithyA duSkRta mAnanu phaLa khatAvIne have krodhAdika kAcAnu phaLa khatAve che. 'je kohaNe' ityAdi zabdArtha--'je-yaH' ne puSa 'kohaNe - krodhanaH ' zedhavANI 'hoI - bhavati' thAya che. arthAt GodhI hoya hai, tathA 'jagadRbhAsI jagadartha'bhASI' mIlanA hoSo 4hI matAve che. tathA 'je u-ye tu' ? 'viosiyAM - vyavazamitam' zabhI gayesA usane 'udIrapajjA - udIrayet' irIdhI yA re che. 'se - saH' bha 42vAvANI te 53Sa 'pAvakammI- pApakarmA' pAya vAvAjA 'adheva - andha iva' bhAghaNAnI prema 'daDapaha' - daNDapatham ' Tu' zrIne 'adhisosie - avyavazamita' sahA usa yukta thaIne dukhaneA anubhava kare che pA bhArga'ne 'gahAya - gRhItvA' aDatha uravAvANI 'ghAsai - ghRSyate' pIDA anvayAya--je purUSa krodhI hAya che. arthAt krodha kare che. ane khIjAnA dASAnu bhASaNu kare che, ane je kAI mithyA duSkRta vigere dvArA Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P sUtrakRtAna sUtre yastu kathita (viosiya) vyavazamitam - midhyAduSkRtAdinA upazAntamapi kalahAdikam ( udIraejjA) udIrayet - punaH prakAzayet (se) saH - evaMvidho'sau (pAva hot resa (a) andha iva cakSurahita iva (daMDapa) daNDapatham - laghumArgam (mahA) gRhItrA (avisie) anvavazamitaH - anupazAntakalahaH sarvadaiva phaLaha kurvANaH (ghAsa ) ghRSyate - pIDayate // 5 // 15 TIkA- 'je' yA puruSa: 'kohaNe' krodhanaH- krodhakArI 'ho' bhavati krodhaM karoti krodhavazago bhavatIti yAvat 'jagahabhAsI' jagadarthabhASI, anyasya yo dopastasya bhASaNaM karoti, vivadamAnayordvayoryathA kathaJcit kSamApaNAdinopazAnte'pi vivAde punastathodvejanakaraM vacanaM vadet yena prajvalita krodhavatostayoH punarapi vivAdo yathA jAyeta / evaM bhUto yaH sa jagadarthamApI / athavA jayArtha" vagairaha dvArA upazAnna hone para bhI kalahAdi kA phira se udghATana karatA hai aisA pApI puruSa andhe ke samAna choTe mArga ko apanA kara -hamezA kalaha karate hue svayaM pIDita hotA hai // 5 // TIkArtha - jo puruSa ko zIla hotA hai, dUsare ke doSoM ko prakAzita karatA hai, athavA jo jayArthabhASI hotA hai arthAt jisa prakAra ke bhASaNa le vijaya prApta ho, usI prakAra kA bhASaNa karanevAlA hotA tathA jeA upazAnta hue kalaha ko punaH prajvalita karatA hai, jaise jhagar3ane vAle do manuSyoM kA jhagar3A kSamApaNA Adi kisI upAya se zAnta ho gayA ho, phira bhI aise bancana kahanA ki jisase donoM kA krodha phira bhar3aka uThe aura phira unameM jhagaDA ho jaay| isa prakAra ke '' upazAnta thavAthI paNa pharIthI kalahu vigerene upasthita kare che, evA pApI purUSa AMdhaLAnI mAphaka TUMkA mArgane apanAvIne kAyama kajIyA kaMkAsa karIne peAte ja duHkhI thAya che. pA TIkA--je purUSa kIdhI hoya che; ane khIjAnA dASA pragaTa kare che, athavA je yathArtha bhASI-kharU' kahenAra hAya che, arthAt je rItanA khelavAthI vijaya maLe tevA prakArathI khAle che, tathA je zAMta thayelA kalahane pharIthI upasthita kare che, jemake-kajIyeA karanArA be manuSyanA jhaghaDA, kSamApanA vigere upAyAthI ThaMDA paDI gayeA hoya te pharIthI upasthita thAya tevuM khelavu' |marthAt maTI gayelA kajIyAnI bAbatamAM "evA vacanA kahevA jenAthI te Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 333 bhASI, yathA bhASaNena svasya jayo bhavet, tathaiva kRtvA ceSTAdivizeSairavidyamAnamapi prayatna labhyamartha vadati, sa jayArthabhASI 'je u' yastu 'viosiyaM' vyavazamitammithyAduSkRtAdinA upazAntamapi kaLahAdikam 'udIraejjA' 'udIrayet, evaMvidhakrodhapiyasya kIdRzaM phalaM bhavati tadarza pati-'pAvakammI' pApakarmA 'se' saH-asau pApamasadanuSThAnaM karma yasyA'sau pApakarmA, andheva-andhaH cakSurvikala itra 'daMDapahaM' daNDapathama-laghumArgam 'gahAya' gRhItyA 'avimosie' avyayazamitA-anapazAntakalaha sadaiva kalahe vyApriyamANaH 'ghAsai' ghRSpate-pIDayate caturgatika"saMsAre'navarataM duHkhabhAga bhavatIti bhAvaH // 5 // mUlam-je viggahIe annAyabhAsI, na se sabhe hoI ajhNjhptte| . uvavAyakArI ya harImaNe ya, egaMtadihI ya amaairuuve||6|| chAyA-yo vigrahiko'nyAyabhASI, na saH samo bhavatyajhaMjhAM prAptaH / upapAtakArI ca hrImanAzca ekAntadRSTizca amAyirUSaH // 6 // krodhapriya puruSa ko jo phala hotA hai, use dikhalAte haiM-vaha pApakarma karane vAlA caturgatika saMsAra meM nirantara duHkha kA bhAgI hotA hai, jaise pagaDaMDI se calane vAlA aMdhA puruSa duHkha kA bhAgI hotA hai / / 5 // je vigahIe' ityaadi| zabdArtha-'je-yaH' jo puruSa viggahIe-vigrahika' kalaha karane vAlA hai tathA 'annAyabhAsI-anyAyyabhASI' nyAya se viruddha kathana karatA hai 'se-saH' aisA puruSa 'same-samaH' madhyastha 'na hoina bhvti| nahIM hosakatA haiM tathA 'ajhaMjhapatte-ajhaMjhAM prAptaH' vaha kalaha rahita bhI ane krodha pharIthI saLagI uThe, ane teone pharIthI jhaghaDo thAya, AvA prakAranA koI priya purUSane je phaLa maLe che, te batAvavAmAM Ave che. te pApakarma karavAvALe purUSa cAra gativALA sa sAramAM niraMtara dukhane bhogavavALA bane . jema pagadaMDIthI cAlavAvALe aMdhaLe mANasa du:kha bhegave che. saMpA 'je viggahIe' tyAdi zahA- 'je-yaH' 2 535 'vigahIe-vigrahIka' saha 42vAvANI DAya cha tathA 'annAyabhAsI-bhanyAyabhASI' nyAya vi3 4thana 42 cha. 'se-saH' sevA pu35 'same-sama' madhyastha 'na hoi-na bhavati' 25 zasta nathI tathA 'ajhajhapate-ajhaMjhAM prAptaH' te 419 vinAnI yA 54 zasal Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgo ___ anvayArthaH-(je) yaH kazcit (viggahIe) vigrahikA-sadaiva kalahapriyo bhavati tathA (annAyabhAsI) anyAyabhASI-gurudInAmapi nindako bhavati (se) sa:-tathAvidhaH puruSaH (same) samaH-madhyasthA (na hoi) na bharati (ajha apase) ajhaMjhApAptaH-kalahavarjito na bhavati, mAyArahito'pi na bhavati, tasmAt kAdhA. dayo doSAH parityAjyAH, madhyasthaH ko bhAvItyAha-'upavAyakArI ya' upapAtakArI ca doparahito gurvAdInAM nidezakArakA AcAryAdInAmAjJApAlakaH 'ya' ca-punaH 'harImaNe' hImanAH-lajjAzIlaH saMyamazIlo vA tathA-'egaMtadiTThIya' ekAntadRSTizca jinendramArge atyantazradvAluH 'amAharUde' amAyirUpaH-mAyAvanito madhyastho bhavati / / 3 / / nahIM holakatA hai ataH krodhAdikaSAyoM kA tyAga karanA ucita hai paraMtu 'ubavAyakArI ya-upapAtakArI ca' jo guru kI AjJA kA pAlana karatA hai 'ya-ca' aura 'harImaNe-DrImanAH' pApakarane meM gurumAdi se lajjita hotA hai tathA 'egaMradiTThI-ekAntadRSTiH' jinodita mArga meM atyanta zraddhA rakhanevAlA hotA hai aisA purUpa 'amAirUpe-amAthirUpa:' mAyArahita hone se madhyastha hosakatA hai // 6 // ____ anvayArtha --jo koI hamezA kalahapriya hotA hai aura gurujana vagairaha kA bhI nindaka hotA hai, aisA puruSa kabhI bhI madhyastha nahIM ho sakatA / aura kalaha se varjita bhI nahIM hotA, evaM mApA se rahita bhI nahIM ho sakatA isaliye krodhAdi dopoM ko chor3a denA caahiye| guru jana vagairaha kA AjJAkArI aura anucita kArya karane meM zaramAne nathI. mata: hopAti-pAyAMnA tyA 42 me yogya che. paraMtu 'uvavAya kArI ya-upAtakArI ca' re zu3nI mAjJa'tuM pAlana 42 cha 'ya-ca' bhane 'harI. maNe-hImanAH' 55 42vAmA 23 vigaire yAMse zarmihI mane cha. tathA 'ega tadivI-ekAntahaSTi.' ti bhAgamA atyata zraddhAya che, mevA 535 'asAyirUve -asAyirUpa.' mAyA hita pAthI madhyastha tha che. // 6 // anvayArtha-je kaI hamezA kalahapriya hoya che, ane gurUjana vigerene paNa niMdaka hoya che, e purUSa keI paNa samaye madhyastha thaI zako nathI ane kalaha rahita paNa thaI zakato nathI. tethI krodha vigere de ne choDI devA joIe. gurUjana vigerenA AjJApAlaka tathA anucita kArya Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 335 TIkArtha - 'je' yaH kazcidaviditaparamArthavaccaH 'viggahIe' vigraDikaH yo vigrahaM - kalahaM karoti - sadaiva kalahapriyo bhavati / tathA-' annAyamAsI' anyAyabhASI, anyAyyaM yathA syAttathA bhASituM zIlaM yasya tAdRzaH gurvAdInAM mahatAmapi sukSepakArakaH / IrA : 'se' saH tAdRzaH puruSaH 'same' samaH ' na hoI' na bhavati madhyastho na bhavati rAgadveSayuktatvAt 'ajha jha patte' ajhaMjhAM prAptaH -kalaharahito na bhavati mAyArahito'pi na bhavati, tasmAt krodhAdayaH sarve eva sthAjyAH / madhyasthaH ko bhavati ityAha- 'uvavAyakArI' ityAdi / 'uvavAyakArI' upapAtakArI guru nidezakArI doSarahito gurvAdInAm - AcAryAjJAsampAdanakArI, vAlA pUrNa saMyamazIla jinendra pratipAdina mokSa mArga kA atyanta zraddhAlu aura mAyAvarjita puruSa hI madhyastha ho sakatA hai ||6|| TIkArtha- paramArtha tattva ko nahIM jAnane vAlA jo sAdhu kalaha (kleza) karatA rahatA hai, yadyapi pratilekhana Adi kriyAe~ karatA hai phira bhI koI kalahapriya hotA hai tathA jo anyAyabhASI hotA hai arthAt apane guru Adi mahAn puruSoM para bhI AkSepa karatA hai, vaha puruSa samabhAvI nahIM hotA, kyoM ki vaha rAgadveSa se yukta hotA hai / vaha 'kalaharahita bhI nahIM hotA - mAyA se rahita bhI nahIM hotaa| isa kAraNa krodha Adi sabhI syAgane ghogya haiM / madhyastha kauna hotA hai ? so kahate haiM - jo doSarahita hotA hai / guru kI AjJA kA pAlana karatA hai, AcArya kI AjJA para amala karatA karavAmAM zaramAvAvALA pUsayamazIla jInendra pratipAdita mekSa mArgomAM atyaMta zraddhALu ane mAyA rahita purUSa ja madhyastha thaI zake che. utku TIkA paramArtha tatvane na jANanArA evA je sAdhu kalaha (phleza) karatA rahe che, jo ke pratilekhana vigere kriyA kare che, te paNa kAi lahe priya hAya che. tathA je anyAya meAlavAvALA hAya che, arthAt peAtAnA gurUvigere mahA purUSa| para paNa AkSepa kare che, tevA purUSa samabhAvI thaI zakatA nathI. kemake te rAgadveSathI yukta hoya che. te kalaha rahita paNa hatA nathI-mAyA vagaranA paNu hAtA nathI tethI krodha vagere khaSA kace tyAgavA ceAgya che. madhyastha kANu thaI zake che ? te vinAnA hAya che, gurUnI AjJAnu yathArtha batAvavAmAM Ave che-je kASa pAlana karanAra hAya, AcArya'nI Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakRtAnasUtra athavA upAyakArI-tropadezapavartakaH / tathA 'ya' ca punaH 'harImaNe' hImanA:hIrlajjA saMyamA-sUlottaguNabhedabhinnasaMyamo vA tatra sano yasya aho hImanAH / athavA anAcAra kurvan AcAryAdibhyo guru janebhyo lajjate yaH sa hImanAH / tathA-'egaMtadiTThI' ekAntadRSTiH, ekAntena tattvepu jIvA'jIvAdipu mokSe SA dRSTi jJAna vidyate yasyAsau ekAntadRSTiH jinendramArge ekAntena shrddhaalu| etAdRzA svata eva / 'AirUve' apAyiyo bhavati, na vidyate mAyA yasyA'sau amAyI tasya rUpaM yasyo'sau amAyirUpaH-sarvathA chaLa rahitaH sa bhavatIti na gurvAdIn kapaTa bhAvena sevate na vA'nyena kapaTavyavahAraM kArayati kurvantaM nAnamodate / yaH krodhaM karoti, tathA anyAyyabhASAmiyo bhavati, sa kathamapi madhya. sthamAvaM na prApnotItyataH sAdhuH sarvathaivA''cAryAdInAmanujJA saMpAdayet / tayA hai athavA jo sUtroM ke upadeza kA pravartaka hotA hai, jo mUlaguNa aura uttaraguNa rUpa saMyama meM mana lagAtA hai athavA anAcAra karate AcArya Adi gurujanoM se lajjita hotA hai, jo ekAntadRSTi hotA hai arthAt jise ekAntataH jIva ajIva Adi tatvoM kA yA mokSa kA jJAna hotA hai arthAt jo jinendra ke mArga meM ekAnta zraddhAvAna hotA hai| tathA jo mAyA se rahita hotA hai, aisA puruSa guru Adi kI sevA karatA hai, svayaM kapaTavyavahAra nahIM karatA, dUsare se kapaTavyavahAra nahIM karavAtA aura na kapaTavyavahAra karane vAle kA anumodana karatA hai| tAtparya yaha hai ki jo krodha karatA hai, anyAya yukta bhASA bolatA hai, vaha kisI bhI prakAra madhyastha bhAva ko prApta nahIM karatA hai| "AjJAne amala karatA hoya athavA je sUtronA arthane pravartaka hoya che, je mULa guNa ane uttara guNa rUpa saMyamamAM manane lagADe che athavA anAcAra karatAM, AcArya vigere gurUjane pAMse lajajIta thAya che, je ekAnta daSTi. heya che, arthAt jene ekAntataH jIva ajIva vigere tanuM athavA mokSanuM jJAna hoya che. arthAt je jInendranA mArgamAM ekAnta zraddhA vALo hoya che, tathA je mAyAthI rahita hoya che, e purUSa gurU vigerenI sevA kare che, ane pote kapaTa yukta vyavahAra karatA nathI, tathA bIjA pAse kapaTa vyavahAra karAvatuM nathI, tathA kapaTa vyavahAra karavAvALAne anumodana paNa ApatA nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke--je krodha kare che, tathA anyAya yukta vacane bele che, te TheI paNa prakAre madhyastha bhAvane prApta karI zakatA Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. va. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 337 pApakarmaNi gurudizyo mahadbhayo lajjAM kuryAt / tathA jIvA jIvAdisakalapadArtheSu ekAntaSTirmavet / yaH puruSaH etAdRzo bhavati, sa eva vastuto'mAyi. rUpo bhavatIti bhAvaH // 6 // mUlas-se palale suhame purisajAe, jaJcAnie ceva suujjuyaare| . vahuMSi aNusAlie je tahambA, samahu le hoi ajhNjhptte|7|' chAyA-sa pezalaH sUkSaNa: puruSajAtA, jAtyanvitazcaiva muRjvaacaarH| / balapyanuzAsvamAno yastathAcI, samaH khalu sa bharatyajhaMjhAM prAptaH // 7 // ataeva sAdhu sarvathA hI AcArya Adi kI AjJA ke anulAra vyava hAra ko pApakarma karane meM suru Adi mahAn jaloM se lajjita ho, jIva ajIca Adi lamasta tatvoM para zraddhA kare, aisA puruSa hI vAstava meM AmAthI hotA hai // 6 // 'le pesale suho' ityaadi| zabdArtha-jo puruSa saMsAra sAgara se atyaMta uchega ghAlA ho kara 'yahuMpi-pachuapi' aneka bAra 'aNulAsie-anuzAsyamAna:' AcArya Adi ke dvArA zikSA pAkara zrI tahaccA-lathAcI' apanI cittavRttiko zuddha rakhatA hai arthAt jaisA pahale saMyamapAlana meM cittavRttithI. AcArya Adi ke dvArA anuzAsita hone para bhI-zikSA pAne para bhI aisI hI cittavRtti rakhatA hai anyathAbhAva nahIM rakhatA hai 'se-sa' aisA vaha puruSa 'pesale-pezala' vinaya Adi guNoM se yukta aura bhRdu: nathI. tethI sAdhue sarvadA AcArya vigerenI AjJA pramANe ja vyavahAra kare, pApakarma karavAmAM gurU vigere mahAna janethI lajajIta thavuM.--jIvI jIva vigere saghaLA ta para zraddhA karavI, e purUSa ja vAstavika rIte sabhAyI yaza cha. // 6 // 'khe- pesale suhame' tyAdi * zabdArtha-je purUSa saMsAra sAgarathI atyaMta ugavALe thaIne 'bahupi-bahuapi' bhane pA2 'aNusAsie-anuzAsyamAnaH' mAyA vizthI zikSA pAmIra paNa 'tahaccA-tathAH' pAtAnI vittavRtti zuddha rAkhe che. arthAt pahelAM saMyama pAlanamAM jevI cittavRtti hatI AcArya vigerethI zikSA pAmIne paNa evI ja cittavRtti rAkhe che - e 'te 535 'pesale-pezala:' Gnaya vigaire guNadhI yuta bhane bhRDha lASI hAya che." Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcakatAmasUtre - anvayArtha:-yaH saMsArasAgarAdatIvo dvignaH san (bahuM pi) bahu api premAdato mArgAt skhalitaH anekazo gurnAdibhiH (aNusAsie) anuzAsyamAnaH anuzAsitaH anuziSTaH-zikSitaH 'tahacyA' tathAH yathaiva pUrva saMyamaparipAlane cittavRttigamIda lathai nikSAnantarApi cinarti kurvANo manA. gapi citte nAnyathA karodi 'senA yAbidha eva puruSaH 'pesale' pezala!vinayAdiguNasampanno mRTa mAtrI mati na?'rahameM sakSamaH-sUkSmadarzI ghAtikaryasvarUpajJAtA 'purisajAe' gurUpajAta-pAyakArI jaccazipa ceya' nAtyanvitaH -muvaMzodbhAvaH tathA sa eva jhugA' mulapayApAra.-saMyarAmArga pravartazaH 'se' bhASI hotA hai layA ne dI evaM 'pudilajAepuruSajAtA' puruSArtha melA hai nayA 'jaccalie ceka-jAnyAnvitazcaipa' ghahI puruSa uttama jAti vAlA lagA 'lu ujjuyAre-su prAjyAcAra' saMghamalArga meM pravRttikAne vAlA le-lA desA puruSa hI 'lale-samA' madhyastha hosakatA hai 'ajhaMjhapatte-ajhaMzAM prAptA' modha aura mAyA bhAdi se rahita hotA hai // 7 // - anvadhArtha-jo isa saMsAra rUpa sAgara se atyanta udvigna hai aura pramAda vaza mokSa mArga se skhalita hone se gurujanoM dvArA ane. kavAra anuzAsita kiyA gayA hai aura pUrva kI bhAMti zikSAgrahaNa karane ke bAda bhI saMyama pAlana meM ruci rakhatA hai, aisA purupa hI vina. yAdi guNa sampanna hokara mRdubhAgI tathA sUkSmadazI ghAti karma catuSTaya svarUpa kA jJAtA evaM purupArthI paramakulIna kahA jAtA hai| evaM aisA hI tathA 'suhame - sUkSmaH' sUkSbhazI va purisajAe-puruSajAtaH' 53SAtha 421 // qANA cha tathA 'jaccannie ceva-jAtyAnvitazcava' me 535 ttama tAmA yA 'surajjuyAre-suRjjvAcAra.' saMyama bhAgamA pravRtti 42vAjA che. 'se-sa.' mev| 535 / 'same-samaH' madhya25 27 / che. 'ajhajhapatte-ajhaMjhAM prAptaH' tev| 535 4odha bhane mAyA vizthI 2hita sAya che. // 7 // anvayArtha-jeo A saMsAra rUpa sAgarathI atyaMta ugavALA che, ane pramAdavaza mikSa mArgathI khalita thavAthI gurUjano dvArA anekavAra anuzAsita karAyela che ane zikSA thayA bAda paNa pahelAMnI mAphaka saMyama pAlanamAM rUci rAkhatA hoya AvA purUja vinayAdi guNAvALA banIne mRdubhASA tathA sUphamadaza ghAtaka catuSTayanA svarUpane jANavAvALA tathA purUvAthI ane parama kulIna kahevAya che ane evAja purUSa saMyama mArganA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthacodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam sA tathAvidhA puruSa eva (same) samaH-madhyasthaH saMmati 'ajhaMjhapatte' aMza jhAM mAtA-krodhamAyAvarjitaH 'ho' bhavati // 7 // ___TIkA-punarapi saguNAnera darzayati-yaH saMsArasAgarAdatIvodvignaH 'vahuMti bahuapi pramAdato mArgAtskhalitaH anekazo gurvAdibhiH 'aNumAsie' anuzAsitaH-zikSitaH unmArgamApakakAraNaparihArAyA''diSTaH 'tahaccA' tayAcaH yathaiva purA saMyamaparipAlane cittattirAptIt tathaiva zikSAnantaramapi cittavRtti kurvANaH, manAgapi nAnyathA citte Anayati 'se' sa eva 'pesale' pezalo vinayAdiguNasaMpanno mRdubhASI bhavati tathA 'muhame' sUkSmaH-sUkSmadarzitvAt sUkSmArthabhASisvAdvA ghAtIkauravarUpavicArakatvAdvA mUkSmaH 'purisajAe' puruSajAti: sa eva paramArthataH puruSArthakArI 'jaccannie' jAtyanvitA-suvaMzodbhavaH san zIlavAneva mukulo bhaNyate na tu salotpattimAtreNa mukulo bhavati / tathA sa eva puruSa saMghamamArga kA pravartaka hokara madhyastha hotA hai aura krodha mAyA rUpa jhaMzA ko prApta nahIM karatA hai // 7 // TImArtha---punaH sadguNoM ko hI pradarzita karate haiM-jo saMsAra se atIva padvigna hotA hai tathA pramAda vaza sanmArga se skhalanA hone ke kAraNa anekavAra zuru Adi se anugAlita hone para arthAt unamarga prApta karAne vAle kAraNoM kA tyAga karane kA Adeza dene para apanI cittavRtti ko pUrvavat pavitra banAye rakhatA hai, vaha vinaya Adi guNoM se yukta hotA hai, mRdubhASI hotA hai, tathA sUkSmadarzI, sUkSma arthoM kA baktA aura ghAtI karmoM ke svarUpa kA vicAraka hone se sUkSma hotA hai, aisA puruSa hI vAstavane puruSArthanArI holA hai / vahI jAtimAna hotA hai kyoMki skula meM utpanna hokara bhI jo zIlavAn pravartaka banIne madhyastha bane che tathA krodha mAyA rUpa jhaMjhane vaza thatA nathI pachA TIkArtha- pharIthI sad guNone ja batAvatAM kahe che ke-je A saMsAra sAgarathI atyaMta udvega yukta thAya che, tathA pramAda vazAt sanmArgathI khalita thavAthI anekavAra gurU vigere dvArA anuzAsita karavAmAM AvatAM arthAta ubhAga prApta karAvavALA kAne tyAga karavAnI AjJA karavAmAM AvatAM potAnI cittavRttine pahelAnI jema pavitra banAvI le che, te vinaya vigere guNethI yukta hoya che, DuM be lavAvALo hoya che, tathA sUhamadaza, sUkSma arthone vaktA - bolanAra ane ghAtiyAkarmanA svarUpane vicAravAnuM hovAthI sUkSma hoya che, e purUSa ja vAstavika rIte purUSArthane karavAvALA hoya che, eja jAti Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtramatAsUtra . ujjuyAre' su RjvAcAra:- suSTu-atizayena Rju!-saMyamA-sadAcaraNazIla:" 'saMyamamArgapavartataH, 'se' saH-asau 'same' samaH 'hoi' bhavati / 'ajha apatte ___ ajha jhAM prAptaH, jhaMjhA-krodho mAyA vA tadrahito bhavati / athavA ajhaMgAmAptaH :: vItarAgaiH samastulyo bhavati vItarAgo bhavatIti / kutrApi pramAdavazAt skhalane ___ AcAryAdibhya AkSipto'pi yazcittatti nA'nyathA karoti krodhAdikaM naiva karoti, kintu punarapi saMyamapAlane tatparo bhavati, sa eva vinayAdiguNaiH saMyukto bhavati / sa eva sUkSmArthadarzI, sa eva puruSArtha kArI, sa eva jAtyAdisaMpannaH, sa eva saMyamasya paripAlayitA, sa vItarAgavat stutyo bhavatIti bhAvArthaH // 7 // hotA hai vahI kulIna sahalAtA hai, uMce kala meM utpanna hone mAtra se hI koI kulIna nahIM ho jaataa| vahI saMyamavAn yA saMyama kA pravartaka kahalAtA hai| aisA puruSa hI sana yA samabhAvI aura ajhaMjJA prApta arthAt krodha yA mApA se rahita hotA hai| athavA vItarAga ke tulyahotA hai| / abhiprAya yaha hai ki pramAda ke kAraNa kahIM svalagA hone para AcArya Adi upAlaMbha de to cittavRtti ko jo anyathA nahIM karatA, kodhAdi nahIM karatA, kintu punaH saMyama ke pAlana meM tatpara ho jAtA hai| dahI sAdhu vinaya Adi guNoM se yukta hotA pahI sUkSmadarzI, puruSArthakArI, jAti sampanna, saMyama pAlane vAlI aura bItarAga ke tulya stutya hotA hai // 7 // - mAna hoya che. kemake sArA kuLamAM utpanna thaIne paNa je zIlavAna hoya che, teja kulIna kahevAya che, uMcAkuLamAM utpanna thavA mAtrathI ja keI kulIna thaI jatuM nathI. eja saMyamavAnuM athavA saMyamane pravartaka kahevAya che. e purUSa ja sama athavA samabhAvI ane ajhaMjhA prApta arthAt krodha athavA mAyAthI rahita hoya che. athavA vItarAganI tulya hoya che kahevAno abhiprAya e che ke-pramAdane kAraNe kayAMka khalana thaI javA chatAM AcArya vigeree DhaLake ApavAthI cittavRttine anyathA karate nathI eTale ke krodha vigere karato nathI, paraMtu pharIthI saMyamanA pAlanamAM tatpara thaI jAya che te sAdhuja vinaya vigere guNothI yukta hoya che, te ja sUkSma darzI, purUSArtha kArI, jAtiyukta, saMyamanuM pAlana karanAra ane vitarAganI tulya vakhANavA lAyaka kahevAya che. zALA Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 34 mUlam-je yAvi apaeM vasumaMti sattA, khAya vAyaM aparikkha kuNjjaa| taveNa vAhaM sahiutti netA, ___ aNNaM jaNa pakSalAi biMbabhUyaM // 8 // chAyA-ya cA''tmAnaM vasumantaM matyA, saMhagAvantaM vAdamaparIkSA kuryAt / tapasA vA'haM sadita ivi mattA, 'nyaM janaM pazyati vizvabhUtam // 8 // saMyama ke mArga meM vicaraNa karane vAle muni ko prAya: garva AjAtA hai, ataH kahate haiM-'je yAvi' ityAdi / zabdArtha-'je thASi-yazcApi' jo koI 'appa-AtmAlam' apane ko "vasumaMti-vasumantam' saMyamarUpasuyukta tathA 'saMkhopa-saMkhyAvantam' jIvAdipadArtha viSayaka jJAnarUpa saMkhyAvAlA 'mattA-satvA' mAnakara arthAta hama hI saMyamI aura jJAnI hai aisA abhimAna yukta hokara 'apa rikkha-aparIkSya' vicAra kiye vinAhI bAyaM-bAdam' apanI baDAI 'kujjA-kuryAt' karatA hai tathA 'ahaM-aham' inahI 'taveNa-taSasA' tapase 'sAhiutti-sAhitahAti' yukta hai aisA 'mattA-satvA' mAnakara 'aNNaM jarNa-anyaM janam' anya janako 'viSa bhUyaM-virUSabhUtam' jala meM dRzyamAna candrakI chAyA ke anusAra nirarthaka 'passaha-pazyati' dekhanA hai vaha sarvathA viveka varjita hai | saMyamanA mArgamAM vicaraNa karavAvALA munine prAyagarva AvI jAya che, samatApatai 2. 'jeyAvi' tyAla zahAtha-jeyAvi-yazcApi'ne 'appaM-AtmAnam' pAtAne 'vasumati vasumantam' sa yama 35 vasuyuta tathA 'saMkhAya-saMkhyAvantam' yA hAtha sadhI jJAna35 sadhyAvANI 'mattA-satvA' mAnIne arthAt 1 sayabhapANI bhane jJAnI cha / bhalibhAna yukta ne 'aparikSa-aparIkSya' piyAra 4yA vinA 'vAya-vAdam' cAtAnI moTAI 'kujjA-kuryAt' 12 tathA 'aha-aham' huna 'taveNa tapasA' tapathI 'sahi utti-sahita iti' yuta chuse pramANe 'sattA-matvA' bhAnIne 'aNNa jaNa-anyam janam' manya banane vibhUyaM bimbabhUtam' pAemA mAtI yandranI chAyA bhanusAra nirartha 'paskhai-pazyati' duma che. te sathA 1 ta che. // 8 // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skRtAstra ___ anvayArthaH- (je yAvi) yazcApi kazcit (appaM) AtmAnam (amumaMti) vasu mantam-saMyamarUpavasuyuktam tathA (saMkhAya) saMkhyAvantam-jIvAdipadArthaviSayaka jJAnarUpa saMkhyAvantam (matA) matvA ahameva saMvamI jJAnI cetyevamabhimAnI bhattA (aparikAva) aparIkSya-vicAraM vinaiva (vArya) vAdam-savalanivalam (kRjjA) kuryAta evam (ahaM) ahameva vA (naveNa) tapasA (mahiutti) sahina:-ahameva tapasA yukta iti (mattA) matvA (aNNaM jaNa) anyaM janam (vivabhUyaM) vimbabhUnam-jalasthacandramitra nimvazazama-arthazUnyam (passai) para pati tirarakAraSTayA'dalokate ityarthaH / / 8 // ___TIkA-prAyaH saMyapamArge viharato muneH gavaH prabhavatItyAha-'je yAvi' ityAdi / je yAvi' yazcApi (appaM) svAtmAnam 'dha sumaMti' vasumantam-bama-dhanaM tadanna saMyamA, tadvantamAtmAnam / tathA 'sakhAya' saMkhyAvantam-saMkhyAjIvAdi padArthaviSayakaM jJAnaM tadvantamAtmAnam 'mattA' matvA, ahameva saMyamavAn jJAnavAna, nAsti madanyaH kazcit tathAvidho jJAnI tapatI kA, ityevamabhimAnaM karoti __anyadhArtha-anya bhI jo koI apane ko saMyama rUpa dhana vAlA aura jIyAdi viSayaka tatva kA jJAtA samajhakara 'maiM hI saMyamI evaM jJAnI hai ailA abhimAnI hokA vinA vicAre hI pUrva pakSa uttarapakSa rUpa pAda ko sabala nirvala karatA hai aura maiM hI pUrNa tapasvIhU aisA mAnakara dUlaroM ko jalacandra ke samAna prativimba panAvaTI tapasvI samajhatA hai vaha puruSa sarvathA hI viveka zUnya mAnA jAtA hai // 8 // TIkArtha-jo muni apane ko saMyamatrAn athavA jJAnavAn mAnakara maiM hI saMyamI aura jJAnI hUM, mere sivAya anya koI ailA jJAnI yA tapasvI nahIM hai, aikSA abhimAna karatA hai tathA jo vicAra kiye binA hI ghAda karatA hai-bhASaNa karatA hai, aura meM hI tapasvI' aisA mAnakara anvayArtha-bIjA paNuM je kaI pitAne saMyama rUpa dhanavALA ane jIvAdi viSaya saMbaMdhI tatvane jANavAvALA samajIne huM ja saMyamI ane jJAnI chuM, evuM abhimAna dhAraNa karIne vagara vicAryuM ja pUrvapakSa uttara pakSa rUpa vAdane sabaLa ane nirbala kare che, ane huM ja pUrNa tapasvI chuM evuM mAnIne bIjAne jala caMdravat, banAvaTI tapasvI samaje che, e purUSa sarvathA vivekahIna mAnavAmAM Ave che 58 TIkA-je muni pitAne saMyamavAnuM athavA jJAnavAnuM mAnIne huM ja saMyamI ane jJAnI chuM mArA sivAya bIjo ke I e jJAnI athavA tapasvI nathI. evuM abhimAna kare che, ane je vicAra karyA vinA ja vAta kare che - Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 343 tathA-'aparikkha' aparIkSya-vicAramantareNaiva 'vAya' vAdam savAnalam 'kujjA' kuryAt 'aha' ahameva vA 'taveNa' tapasA 'sahiutti' sahita:-ahameva tapasA yukta iti 'mattA' matvA 'aNNaM jaNaM' anyaM janam-svato vyatirikta sAdhu gRhasthaM vA 'vibhUya' bimvabhUtam, jalastha candramitra 'passai' pazyati jalacandrAdi. vadarthazUnyaM puruSAkRtimAtraM pazpati, avamanyate iti, yA svAtmAnameva saMyamajJAnatapobhiranvita jAnAti, annAMzca tiraskaroti, sa sarvathaivA'bhiprAnavAn, anivekI bhavatIti bhAvaH // 8 // mUlam--ergatakUNa u se pailei,Na vijaI mANapati gote| je mANaNaTreNa viu~kalejA, vasumantareNa aNbujjhmaann||9|| chAyA--ekAntakUTena tu sa payeti, na vidyate maunaede gotre / yo mAnanArthena vyutkarpayet vasumanyatareNa bhavuyamAnaH // 9 // apane se bhinna anya sAdhuoM aura gRhasthoM ko parachAI mAtra nikammA samajha kara unakI avahelanA karatA hai vaha avivekI kahA jAtA hai| * bhAvArtha yaha hai ki jo apane Apako saMyala, jJAna aura tapa se sampanna samajhatA hai aura dUsaroM kA tiraskAra karatA hai, vaha abhimAnI tathA avivekI hotA hai / / 8 // 'egaMta kUDeNa u le paleha' ityAdi / zabdArtha-se-sa' pUrvokta ahaMkAravAn sAdhu 'egaMtakUDeNa u-ekAntakUTena tu' asyantamoha mAyA meM phaMsakara 'paleha-paryeti bAra bAra saMsArameM bhramaNa karatA hai vaha saMsArase mukta nahIM hosakatA tathA 'monnpyNsibhASaNa kare che, ane huM ja tapasvI chuM. ema mAnIne pitAnAthI bIjA sAdhuo ane grahasthAne nakAmA samajIne tene tiraskAra kare che, te avivekI kahevAya che kahevAne bhAva e che ke-je pitAne saMyama, jJAna ane tapathI yukta mAne che, ane bIjAone tiraskAra kare che, te abhimAnI tathA avivekI hoya che pa8 'gata kUDeNa u se palei' tyA Avr - se sa.' pUrvarita mArI sAdhu, 'egaMtakaDeNa sa-ekAntakUTena tu' bhatyAta mA bhane mAyAmA sAIna palei-parya'ti' pAvA2 sasAramA ama 42 cha. te sasArathI bhuta tha/ ! nathI, tathA 'moNapayasi-mauna Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAgapatre ____ anvayArthaH-(se sa. pUNe to'haGkAravAnna sAdhuH (egaMtakaDeNa u) ekAnta. kUTena tu-anyanta mohamAyAdau samAsaktaH (pale6) paryeti-saMsArasAgarameva punaH punaH prApnoti, na kadAcit saMsArAd vimukto anati (moNapasi) maunapade saMpame (jote) gotre niravaca dANI--rAmudrAgAtmakAgamAdhArabhUte (Na vijjai) na vidhate-na tiSThati (je) gaH khalu (mANaNaTeNa) mAnanArthana-samAnArthena (vasumannatareNa) yasamanyatareNa-saMyamorANa jJAnAdinA ca mandaM karoti evam (abu. jjhamANe) abuddhayamAnaH-paramArthamabudhyamAnaH san (viukkasejjA) vyutkarpayetAtmAnaM satkAramanAdiyA garvayukta rUgeti // 2 // maunapade' vaha saMbana - 'gonta -gotre' AAroM ke AdhAra rUpa 'Na vijjaina vidyate' nahIM hai 'je-yA sarvajJa satameM jo puruSa 'mANagaDe ga-mAnanArthena' samAnAdise tathA 'vasantareNa-vastumantareNa laMdhamake utkarSa se athavA jJAnAdi se bada karatA hai ailA puruSa 'adhujjJamANe-avudhyamAnaH paramArtha ko nahIM jAnatA huA viukajA-vyutkrayeta apane AtmAko sarakAra aura mAnAdi se nIce girAtA hai|9|| anvayArtha-vaha pUrvokta ahaMkArI sAdhu atyanta moha mAyA ke jAla meM phaMsakara saMsAra rUpa samudra meM vAraMvAra dRSatA hai kabhI bhI saMsAra se vimukta nahIM ho pAtA, aura niravadya AgamakA AdhArabhUta saMyama mArga meM nahIM rahatA aura apane saMmAnAdi prApti ke lie saMyamoskarSa evaM jJAnAdi se mada (ahaMkAra) karatA hai aura paramArtha tasva ko nahIM jAnatA hubhA apane ko sAkAra mAnAdi se nIce girAtA hai // 9 // pade' ta ayamamA 'gotta-gotre' bhAgabhAnA mAghAra 35 'Na vijjai-na vidyate' tha tA nathI 'je-yaH' re 535 sajanA matamA 'mANaNadveNa-mAnanArthena' samAna virodhI tathA 'vasumannatareNa-vasumanyatareNa' sayamanA G45degyA bhayA jJAnAhiyA maha 42 cha / 535 'avujjhamANe-avudhyamAnaH' 52bhAdhAna na to th| 'viukkasejjA-vyutkarpayet' pAtAnA yAtmAne sahAra ane mAnAdithI nIce pADe che. pelA - avayArtha-e pUrvokta ahaMkArI atyaMta mohamAyAnI jALamAM phasAIne saMsAra rUpI samudramAM vAraMvAra DUbe che, keI paNa samaye saMsArathI mukta thaI zakatA nathI tathA niravadya agamanA AdhArabhUta saMyama mArgamAM rahetA nathI. ane potAnA sanmAnAdinI, prApti mATe saMyamatkarSa tathAjJAnAdimAM mada (ahaMkAra) kare che. ane paramArtha tatvane jAga vinA ja pitAne satkAra ane mAnapAnathI nIce pADe che. te Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra.zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 345 TIkA-'se' sA-pUrvoktA'haGkAravAn sAdhuH 'egaMtakUDega' ekAntakUTenakUTavatkUTam kUTe-mohamAyAdau samAsaktaH 'palei' paryeti-yathA mRgaH kUTa pAzena baddhaH pIDayate tathA sa puruSaH saMsArasAgarameva paunaH punyena AsAdya tatraiva gatito gatyantara gacchati na kathaMcitsaMsArAdvimukto bhavati / 'goNapayaMsi' maunapade, munInAM pada-sthAnaM maunapadas-saMyamaH, tatra 'gotte' gotre-gAM-cAcaM trAyatesAvadhavyApArataH pAlayati iti gotra tasmin niravANI-samudAyAtmaka AgamaH tadAdhArabhUte ityarthaH 'Na vijjaI' na vidyate / ko na vidyate etAha zapade tabAda-'je mAgaNadvega' yo mAnanArthana, mAnam-satkArasanmAnAdikam tenA'rthaH-prayojanaM tena mAnanArthena 'viukka sejjA' vyutkarSa yet-AtmAnaM lAbhamAnA. dinA sadayuktaM karoti kintu sa na sazrama pade vidyate, tathA-'vasumannatareNa' basu manyatareNa, tatra vasuH-saMyamaH tathA anyatarapadena jJAnaM gRhyate saMyamotkarSaNa utkRSTajJAnAdinA vA yo madaM karoti 'avujjhamANe' abuddhayamAnaH-paramArthamabuddhayamAno mAyati / paThannapi zAstrANi tadartha cA'vagacchannapi nA'ptau sarvajJasya mataM - TIkArtha-jo sAdhu pUrvokta prakAra se ahaMkAra karatA hai, vaha moha mAyA meM Asakta hokara punaH punaH saMsAra sAgara ko prApta hotA, hai, eka gati se dUsarI gati meM utpanna hotA hai aura kabhI saMsAra se vimukta nahIM hotA hai / vaha muniyoM ke pada meM arthAt saMyama meM sthita nahIM hotA aura Agama meM bhI sthita nahIM hotaa| kauna sthita nahIM hotA hai ? isakA uttara yaha diyA hai ki jo mAna sanmAna kA arthI hotA hai aura mAna sanmAna pAkara ahaMkAra karatA hai| athavA jo saMyama yA jJAna kA mad karatA hai, vaha zAstroM TIkAryuM-je sAdhu pUrvokta prakArathI ahaMkAra kare che, te moha ane mAyAmAM phasAIne saMsAra rUpI samudrane vAraMvAra prApta kare che arthAta eka gatithI bIjI gatimAM utpanna thAya che, ane kyAreya saMsArathI mukta thaI zakatuM nathI. te muninA padamAM arthAta saMyamamAM sthita thatA nathI. ane AgamamAM paNa sthita thatA nathI. AvI rIte ke sthita thaI zakatA nathI? tene uttara ApatAM kahe che ke-jeo mAna ane sanmAnanI IcachAvALA hoya che, ane mAna sanmAna meLavIne ahaMkAra kare che, athavA je saMyama athavA su0 44 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAstra paramArthato jAnAti ahaGkArI pravacana marmajJo na bhavatIti / abhimAnavAn purupa ekAntato mohAtaH saMsArameva paribhramati // 9 // sarveSvapi madeSu jAtibhada eva prabala iti tannirAkartuM sUtrakAro pravIti 'je mAhaNe' ityAdi / mUlam-je mAhaNe khattie jAyae vA, tehuggaputte taha leMcchaI vaa| je paivaie paradattamoI, gote Na 'je thaibhai mANavaddhe // 10 // chAyA-yo brAhmagaH kSatriyo jAtyA vA, tathograputrastathA Thecchako vaa| yA manajitaH paradattabhojI, gotrena yaH stabhnAtyabhimAnavaddhe // 10 // ko paDha kara bhI aura unake artha ko jAnatA huA bhI vAstava meM: sarvajJa ke mata se anabhijJa hai| tAtparya yaha hai ki abhimAnavAn purupa ekAntataH moha se AvRta hokara saMsAra meM paribhramaNa karatA hai // 9 // / saMgha madoM meM prAyaH jAnimada pravala hotA hai, ataeva aba usakA nikiAraNa karane ke lie sUtrakAra karate haiM-'je mAhaNe' ityaadi| zabdartha-'je-yaH' jo puruSa 'jAyae-jAtyA' jAti se 'mAiNobrAmaNA' brAhmaNa hai 'vA-vA' athavA 'khattie-kSatriyaH' ikSvAku vaMzake kSetrIya jAtikA hai 'taha-tathA' tathA 'jaggaputte ugraputraH' ugraputra-kSatriya jAti vizeSakA hai 'taha-tathA' 'lecchaI vA-leccha ko vo' lecchaka jAti kA jJAnane mada kare che, te zAstrane bhaNIne paNa ane tenA arthane jANavA chatAM paNa vAstavika rIte sarvajJanA matathI ajJAta che. kahevAnuM tAtparya e che ke-abhimAnavALo purUSa ekAta ! mahine vaza thaIne saMsAramAM bhaTake che. chellA te darekane prAya jAtimAM prabaLa hoya che. tethI have te batAvavA mATe sUtra2 'je mAhaNe' dhtyAla AyA hai che. __ zavati-'je-yaH' ne puraSa 'jAyae-jAtyA' natithI 'mAhaNo-brAhmaNaH' prAMta cha. 'vA-vA' yA 'khattie-kSatriyaH' vA 'zIya kSatrIya tanA che. 'saha-tathA' tathA 'uggaputte-ugraputra.' uyaputra-kSatriya' tI vizeSanA che. 'taha-tathA' Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam ___anvayArtha:-(je) yaH kazcidapi (jAyae) jAtyA (mAhaNe) brAhmaNo bhavati (vA) vA-athavA - (khattie) kSatriyaH-3kSvAkuvaMzIya. (taha) tathA (uggaputte) ugra putrA-ugravaMzIyaH (vaha) tathA (lecchaI vA) lecchayo vA bhavati (je) ya: (pannaie) pravanitaH-pRhItasaMgamA (paradattamoI) paradattabhojI-niravapiNDohArakA saMyamAnuSThAnazIlaH (je) yA (gote) gotre (pANabaddha) mAnabaddhe-abhimAnasthAnabhUte samutpannaH (Na maha) namAti-abhimAnaM na karoti / jAti kulamadaM yo na karoti sa eva sarvajJamArgAnugAmI bhavatIti bhAvaH // 10 // . kSatriya vizeSa hai 'je-ya:' jo 'pancahae-pravrajita.' saMyama ko dhAraNa karane ke liye dIkSita hotA hai aura 'paradattabhoI-paradattabhojI' anya ke dvArA pradatta niravaca AhAra ko grahaNa karatA hai tathA 'je-ya: jo puruSa 'gotte-gotra' vaMzakA 'mANabaddhe-mAnabaddhe' abhimAna yogya sthAnameM utpanna hone para bhI 'Na thAmaha-na nabhnAti' abhimAna nahIM karatA hai vahI sarvajJake mArga meM pravRtta hotA hai // 10 // anvayArtha jo koI bhI jAti kA brAhmaNa ho yA-kSatriya ho, yA ugraputra kSatriya jAti-vizeSa ho yA lichavI jAti kA, ho vaha dIkSA grahaNa kara nirdoSa bhikSA kA AhAra karane vAlA saMyama kA, anuSThAna kartA hotA hai evaM jo ucca kula meM utpanna hone para bhI jAti kula.kA abhimAna yA mada. nahIM karatA hai vahI sarvajJa patha kA anugAmI hotA hai // 10 // tabhara 'lecchaIvA-leccha kovA' 27 antAna kSatrIya vizeSa cha. 'je-yA 'pavAe-prabajita.' sayabhane ghA251 321 // bhATe pIkSita thAya che. sana 'para stabhoI-paradattabhojI' bhAga 2 mAma mAveta niravadha mAhArane para 42 cha tathA 'je-yare 535 gotte-gotre' zayI 'mANaddha-mAnavaddha' bhanibhAna yogya sthAnamA pana thA ch| 5Y 'Na thavmai-na stanAti' masimAna karatA nathI eja purUSa sarvajJanA mArgamAM pravRtti karavAne gya bane che. 1 anvayArtha-kaI paNa bhale jAtithI brAhmaNa hoya, kSatriya heya, IkavA kuva zIya heya aA uputra kSatriya jAti vizeSa hoya, agara lIchavI jAtinA hoya te dIkSA dhAraNa karIne nirdoSa bhikSAne AhAra karanAra ane saMyamanuM pAlana karanAra hoya ane je uccakuLamAM utpanna thaIne paNa jAti kulanuM abhimAna athavA mada karatA nathI eja sarvajJa praNIta mArganuM anusaraNa karavAvALA kahevAya che. 1 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 sUtraMkRtAGgamya TIkA-'je' yaH ko'pi 'jAyae' jAtyA 'mAhaNe' brAhmaNo bhavati 'vA' sA-athavA 'khattie' kSatriyaH-ivAkuvaMzIyaH, kSatriyabhedaM darzayati-taha' tayA .'uggaputte' ugraputraH 'lecchaI' lecchako vA kSatriyajAtivizeSA ime sarve'pi 'je' yA pancaie' prajitA-gRhItasaMyamaH 'paradattabhoI' paradattabhojI paraiH-gRhasyaH pradatta nidIpa piNDaM bhoktuM zIlaM yasya sa tathA-saMyamAnuSThAnazIlaH gotte' gotre-vaMze 'mANabaddhe' mAnavaddhe'bhimAnasthAnabhUte smutpnnH| 'Na yamaI' na sta...nAti, stambhaM garva na kuryAt iti / sarvalokamAnyo'pi dIkSAmAdAya bhikSArtha, mitastato vajan kathaM hAsyAspadaM jAyeyamiti madam-glAni na kuryAditi / . yo brAhmaNaH kSatriya ugraputro lecchavaMzIyo vA parepo vRttido'dhunA dIkSA"mAdAya bhikSArtha manyadIyabhavanapaTan svoccagotrasahajanmAnaM madaM na karoti sa eva sarvajJamArgA'nugAmI iti bhAvArthaH // 10 // ____ TIkArtha-jo jAti se brAhmaNa kSatriya ikSvAkuvaMzIya vA ugravaMzIya licchavivaMzIya dIkSita huA hai aura parAye diye hue AhAra ko grahaNa karatA hai / arthAt bhikSA para nirvAha karatA hai aura abhi. mAna nahIM kare, arthAt sarvalokamAnya hokara bhI dIkSA grahaNa karake bhikSA ke lie idhara udhara paribhramaNa karatA huA 'maiM hAsyAspada "hogA isa prakAra kA mada yA glAni na kre|| tAtparya yaha hai-jo brAhmaNa, kSatriya, ugraputra yA licchavivaMza meM utpanna huA puruSa pahale dUsaroM ko AjIvikA detA thA, aba dIkSita hokara sikSA ke lie dUsaroM ke gharoM meM jAnA huA apane janmavaMza kA TI -2 tithI brAhmaNa, kSatrIya, vA zANA 24241 GA vaMzamAM utpana thayela ke liMka karI vaMzamAM utpanna thayela dIkSita thayela hoya, . ane bIjAe Apela AhAra grahaNa kare che, arthAt bhikSA para nirvAha kare che, ane abhimAnane ye kuLamAM utpanna thaIne paNa abhimAna na kare, arthAt sarva lekamAnya hovA chatAM paNa dIkSA grahaNa karIne bhikSA mATe , Ama tema bhramaNa karatA thakA "huM hAsyAspada thaIza A rItane mada athavA glAni na kare. kahevAnuM tAtparya e che ke--je brAhmaNa, kSatriya, ugraputra athavA liccha- vivaMzamAM utpanna thayela purUSa pahelAM bIjAone AjIvikA ApatA hatA, ane have dIkSita thayA pachI bhikSA mATe bIjAonA gharomAM jatAM potAnA Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAnathyasvarUpanirUpaNam 349 mUlam-Na tassa jAI va kulaM va tANaM, japaNatha vijAcaraNaM sucinnN| Nikkhamne 'se seve'gAri kamma, Na se pArae hAI visaaynnaaeN||11|| chAyA- na tasya jAtizca kulaM ca trANaM, nAnyatra vidyAcaraNaM sucIrNam / niSkramya sa sevate'gArikarma, na sapArago bhAti vimocanAya // 11 // abhimAna na kare / jo aisA karatA hai vahI sarvajJa ke mArga kA anuyAyI hai // 10 // ___ mada matta puruSa kA koI prANa (rakSaNa) nahIM kara saratA isa ko dikhalAte haiM 'na tassa' ityAdi / zabdArtha-'tasla-tasya' madonmatta puruSa kA 'jAI vA-jAtivA' jAtimada athavA 'kulaM vA-kulaM vA' alamada 'na tANaM-na prANam' saMsArase rakSaNa karanevAlA nahIM hotA hai 'NaNNattha-mAnyatra' sivAya 'vijjAcaraNa suviNaM-vidyAcaraNaM sucIrNa' samyak prakAra se sevana kiyA huA jJAna aura cAritra atirikta ke saMsAra se koI rakSaNa karane vAlA nahIM hotA 'se-sa:' jAtikulakA abhimAna vAlA sAdhu 'Nikkhamma-niSkrampa' pravrajyA grahaNa karake bhI 'agArikamma-agArikarma sAvadha karmAnuSThAna-arthAt gRhastha ke karma ko 'sevaha-savate' sevana karatA hai 'se-sa' vaha vimoyaNAe-vimocanAya' apane karma ko ni: janma vaMzanu abhimAna na kare. AvI rIte je abhimAna karatA nathI. e ja , sarvajJA mArganA anuyAyI hoya che. 10 , madamasta purUSanu traNa (rakSaNa) karI zakAtuM nathI. te batAvavA sUtradhAra 4 cha-'na tassa jAIva kulaM va tANa' ityAdi sAtha--'tassa-tasya' bhanmatta 53pne| 'jAI vA-jAti ' tima mathavA 'kulaM vA-phulaM vA' pusamA 'na tAga-na trANam' sa sArathI 2kSA 42vAvA DAtA nathI 'NaNNatya-nAnyatra' sivAya 'vijjAcaraNaM suciNNa-vidyAcaraNaM sucIrNam' sabhya prakArathI sevana karavAmAM Avela jJAna ane cAritra vinA saMsArathI me 2kSa 42vApANu DAtu nayI 'se-sa.' gati bhane sunA bhalibhAnapANI sAdhu 'Nisamma-niSkramya' 5zarul 3 rIne 5 'agArikammaagAri kama' sApa mAnuna 25thAt thAnA mana 'sevai-sevate' se Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgayo ___ anvayArtha:-kriyamANo mado mattasya trANAya na bhavatIti, darzayitumAha(na tassa) ityAdi, (nassa) tasya-madonmattasya puruSasya (jAI vA) jAti jAtimado vA (kulaM vA) kulaM vA-vaMzamado vA (na tANaM) na trANam-saMsArAta bANakArakaM na bhavati, pratyuta saMsArabhramaNakArakameva bhavati (gaNatya) nAnyatra (vijjAcaraNaM zucima) vidyAcaraNaM sucINa vihAya jJAna cAritraM ca sucIrNa saSThatayA samAcaritaM vihAya nAnyat kimapi saMrakSakaM bhavati samyagajJAnacAritrameva saMsArAta saMrakSakaM bhavati, tasmAt (se) sa:-jAtikulAbhimAnI sAdhuH (Nikvamma) niSkramya-pravrajyAM gRhItvA'pi (agArikamma) agArikama-sAvadhakamAnuSThAnam jAtyAdimadAdikaM vA (sevaI) sevate (se) saH (nimoyaNAe) vimocanAya-nizzeSa karmaNAM kSayAya (pArae) pAragaH-samarthaH (na hoi) na bhavati / 11 // TIkA--na khalu kriyamANo mado mattasya trANAya bhavati, pratyuta saMsArasya niviDanidAnameva bhavatIti darzayati-'na tassa' ityAdi / tassa tasya-madama. zeSa rUpase kSapaNa karane ke lie 'pArae-pAragaH' samartha 'na hoina bhavati' nahIM ho sakatA hai // 11 // anvayArtha-~-madonmatta puruSa ko jAti mada yA kulamada saMsAra se bacAne vAlA nahIM hotA hai| isaliye samyaka jJAna cAritra ko choDa kara dUsarA kucha bhI saMrakSaka nahIM ho sktaa| kintu samyaka jJAna cAritra hI saMsAra se bacAne vAlA hotA hai| isaliye jAti kulAbhimAnI sAdhu dIkSA grahaNa karake bhI ninditakarma kA sevana karatA hai yA jAtyAdi mada karatA hai vaha nizeSa karmakA kSaya karane meM samartha nahIM hotA // 11 // TIkArtha--kiyA jAne vAlA abhimAna abhimAnI ke trANa(rakSA) ke lie nahIM hotaa| kintu saMsAra kA hI kAraNa hotA hai, yaha dikha* cha. 'se-saH' te 'vimoyaNAe-pimocanAya' pAtAnA 4mana ni.za55thI kSapAya 42vA. bhATe 'pArae-pAraga.' samaya 'na hoi-na bhavati' ya zatA nathI // 1 // anvayArtha-madanamatta purUSane jAtimada athavA kulamada saMsArathI bacAvI zakatA nathI. paraMtu te saMsAra cakramAM ja phasAvanArA bane che. tethI samyaka jJAna cAritrane che DIne bIjuM kaMI paNa rakSaNa karanAra banI zakatuM nathI. paraMtu samyapha jJAna cAritra ja sa sArathI bacAvI zake che. tethI jAti ane kulAbhimAna vALA sAdhu dIkSA grahaNa karyA chatAM paNa niMdita kamanu sevana kare che. athavA jAti vigerene mada kare che. e purUSa ni:zeSa karmane kSaya karavAmAM samartha thaI zakatuM nathI. 11 TIkAryuM-karavAmAM AvanArUM abhimana abhimAnInuM rakSaNa karavAvAmAM samartha thaI zakatuM nathI. paraMtu saMsAranuM ja kAraNa thAya che, teja batAve Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 351 vasya 'jAI va jAti zca-mAusamutthA, 'kulaMba' kulaM ca pitRmamuttham etadupalakSaNaM sarvamadAnAm, tathA ca kriyamANaH ko'pi madaH svakattuH-saMsArAt 'tINa' prANa-rakSAkAraNaM na bhavati, pratyuta saMsArabhramaNakAraNameva bhavati 'gaNastha' nAnyatra 'vijjAcaraNaM' vidyAcaraNam, vidyayA jJAnam, caraNena cAritraM gRhyate tadapi 'muciNa' mucIrNam-samyaktyasampalitaM saMsArAta saMrakSakaM bhavati jJAnacAritraM vihAya nAnyad rakSakam / evaMvidhe satyapi mokSamArge 'Nikkhamma' niSkramya-vrajyAmAdAyA'pi 'se' saH 'agArikamma' agArikarma-sAvadhakarmAnu. SThAnaM jAtyAdikaM vA 'sevaI' sevate-madAdikaM karoti yaH saH 'vimoyaNAe vimo. canAya-nizzeSakarmaNAM kSayAya 'pArae' pAragaH- samartha. 'na hoI' na bhavati-azeSakarmaNAM kSayakartA na bhavati / ukta'ca 'jAtiH kulaM vA na bhaveddhi jantoH, saMrakSaNAyeti vadanti dhiiraaH| kintUktametaccaritaM ca rakSeda, jJAnaM ca cAritramavehi vidvan ! // 1 // lAte haiN| mAtRpakSa ko jAti aura pitRpakSa ko kula kahA jAtA hai| jAti athavA kula AtmA kA trANa nahIM kara sakate / yahAM jAti aura kula upalakSaNa haiM / ataeva yaha samajhanA cAhie ki pala Adi kA abhimAna bhI saMsAra se prANa nahIM kara sktaa| vaha to saMsAra bhramaNa kAhI kAraNa hotA hai| samIcIna prakAra se Acarita arthAt samyag darzana se yukta jJAna aura cAritra hI saMsAra se rakSA kara sakate haiN| inake sivAya anya koI rakSaka nahIM hai| jo muni pravrajyA aMgIkAra karake bhI gRhastha ke kAryoM kA arthAt sAvaMdya anuSThAnoM kA sevana karatA hai| athavA mada Adi karatA hai, che. mAtRpakSane jAti kahe che, ane pitRpakSane kuLa kahevAmAM Ave che. jAti athavA kuLa AtmAnuM rakSaNa karI zakatA nathI. ahiyAM jAti ane kuLa e upalakSaNa che, tethI e samajavuM joIe ke -baLa mada rUpa mAM lAbhamAM tapamada sUtramada azvayaM mada vigerenuM abhimAna paNa saMsArathI rakSaNa karI zakatA nathI te te saMsAramAM bhramaNanuM ja kAraNa hoya che, sArI rIte AcaravAmAM Avela arthAta samyaka darzanathI yukta jJAna ane cAritra ja saMsArathI rakSA karI zake che, tene zivAya bIjuM kaI rakSA 42vAvA nathI. je muni pravajyA-dIkSA grahaNa karIne paNa gRhanA kAryonuM arthAta sAvA anuSThAnenuM sevana kare che, athavA 'mada vigere kare che, te saghaLA Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre ato yaH pravajpAmAdAyA' pe gRhasthaharsa jAti madAdikaM sAvadharma vA sevate, sa karma kSapayituM samartho na bhavanIti bhAvAryaH / / 11 / / mUlam-NikiMcaNe bhikkhU sulUhajIvI, je gAravaM hoI silogagAmI / AjIvamayaM tu abujjhamANo, puNo puNo vippariyAsuvei // 12 // chAyA-niSkiJcano bhikSu murUkSa jIvI, yo gauravavAn bhavati shlokkaamii| AjIvametattvavuddhayamAnaH, punaH punarviparyAsamupaiti // 12 // vaha samasta karmoM kA kSaya karane ke lie samartha nahIM hotA kahA bhI hai 'jAtiH kulaM' ityaadi| dhIra puruSoM kA kathana hai ki jAti athavA kula jIva kI rakSA karane meM samartha nahIM hai / he jJAnI ! jJAna aura cAritra hI AtmA kI rakSAkarane meM samartha hote haiN| ataeva jo dIkSA svIkAra karake bhI gRhastha ke yogya kArya karatA hai yA jAti mad Adi kA sevana karatA hai, vaha karmoM kA kSaya karane meM samartha nahIM hotA hai // 11 // 'NikiMcaNe bhikkhU' ityAdi / zabdArtha-'je bhikkhU-yo bhikSuH' jo sAdhu 'NikiMcaNe-niki cana:' bAhyaparigraha se rahita arthAt dravya Adi nahIM rakhatA hai bhAnA kSaya 42pAmAM samartha tha zata nathI. yu 5 cha-'jAti:kuLaM tyAdi dhIra purUnuM kathana che ke--jAti athavA kuLa jIvanI rakSA karavAmAM samartha nathI. he jJAnI! jJAna-ane cAritra ja AtmAne rakSA karavAmAM samartha thAya che ! tethIja jeo dikSAne svIkAra karIne paNa gRhasthane cagya evA kAryo kare che, athavA jAti mada AdinuM sevana kare che, te karmone kSaya karavAmAM samartha thaI zakatA nathI. 11 'NikiMcaNe bhikkhU' yA zArtha - 'je bhikkhU-ye bhikSuH' re sAdhu 'NikiMcaNe-niSki canaH' pAhya pariaDathI 2Dita arthAta dravya vizere rAmatA nathI, tathA 'sulUhajIvI-surUkSa Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 353 ___ anvayArthaH-evam (je bhikkhU) yo bhikSuH-paradattapiNDabhojI (NivikacaNe) niSkiJcanaH-bAyaparigrahavarjisaH (mulUhajIvI) surUkSajIvI- rUkSazuSkabhojana karcA, evaM yaH (mAravaM) gauravavAn-RddhirasasAtagauravAmiyaH, ebam (siloga gAmI) zlokakAmI-AtmazlAghAmilApI (hoi) bhavati saH (abujjhamANA) avuddhayamAnaH-paramArthamokSamArgamajAnAnA (eya) etadeca nizcinatyAdikam AtmazlAghAparAyaNo bhUtvA (AjIva) AjIvam-bhAjIvikA kurvan (puNo puNo) tathA 'sulUcha jIvI -surukSajIvI' lUkhA sUkA AhAra karatA hai evaM 'je -ya:' jo 'gAravaM-gauravam' RddhirasamAnArUpa gaurava priya hoi-bhavati' hotA hai tathA 'lilogagAmI-zlozanAmI' apanI zlAghA kI icchA rakhatA hai vaha 'avujjhamANo-avudhyamAna:' paramArthale-tattvataH mokSa. mArga ko nahIM jAnanevAlA 'eyaM-etat' yaha niSkaMcanAdika ko 'AjIvaM-AjIvam' AjIvikAke sAdhanarUpa karake 'puNo puNo-punaH punaH' pArayAra saMsArameM 'vippariyAsaM-viparyAsam' janma, jarA zoka evaM maraNAdikako 'eti-upaiti' prApta karatA hai // 12 // anvayArtha-jo bhikSu sAdhu nirdoSAhArakA grahaNa karatA aura pAzyaparigraha se varjitahokara rUkSazuSka (lakhA sukhA) bhojana karane vAlA hai / evaM jo Rddhirasa sAtAgaurava kA priya hai / evaM AtmazlAghA kA abhilASI hai| vaha paramArtha mokSa mArga ko nahIM jAnate hue apanI prazaMsA meM lIna hokara niSkiJcanasvAdi bAhyaparigraha ke parityAga ko hI jIvI' yumo bhu! BABA2 42 cha. tathA 'je-ya' ra 'gAravaM-gauravam' Rddhi 2sa sAtA 35 go21 priya hoi-bhavati' DAya che tathA 'silogagAmI-zlokagAmI' pAtAnI sAdhAnI ch| rANe che, te 'abujjhamANo-abudhyamAnaH' 52. bhAtha thI-tatvata: mAkSabhAna anyApA 'eya-etat' mA nayanAhina 'AjIva-bhAjIvam' mAnA sAdhana 35 manAvAne 'puNo puNeA-punaH punaH pAvA2 saMsAramA 'vippariyAsa-viparyAsam' -bha, 042 // 4 bhane bhAhi hune 'eti-upaiti' prApta 42 che. // 12 // anvayArtha---je sAdhu nirdoSa AhArane grahaNa kare che, ane bAhya pari. grahathI vana lukhe suke AhAra karavA vALo che evo purUSa paNa je addhi rasa zAtA gauravapriya heya tathA AtmazlAghAne IrachanAra hoya te paramArtha evA makSa mArgane na jANute thake pitAnI prazaMsAmAM ja lIna akicanatvAdi Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre punaH punaH saMsAre 'vippariNasaM' viparyAsam-janmajarAzokamaraNAdikam (uvei) upaiti prApnotIti // 12 // TIkA-punarapi madadopayeLa kathayati-'je bhikkhU' yo bhikSuH-niravadha bhikSaNazIlaH paradattabhojI 'NivikacaNe' nirSikaJcano-vAhyaparigraharahita tathA'mulUhajIvI' surUkSajIvI- suSTu rUkSamantadhAntaM takamizritapayupitavallacaNakAdikaM tena jIvituM prANadhAraNaM pAtu zIlaM yasya sa ruukssjiivii| etAdRzo'pi kazcit yA 'gAravaM' gauravavAna RddhissasAtagauravapriyaH 'hoi' bhavati, tathA"silogagAmI' zlokakAmI-yAtmazlAghaHmilApI bhavati, etAdRzaH puruSaH 'abujjhamANo' paramArthamokSamArgam abuddhayamAnaH 'eyaM' etadeva-niSkiJca satyAdi kam AtmazlAghAtatparatayA 'AjI' ANIyam-AjIvikAm-AtmavattanopAyaM jIvikA kA sAdhana banAkara vAravAra saMsAra meM janma jarA zoka mRtyu ko prApta karatA hai // 12 // ____TIkArtha-phira mada ke doSa dikhalAte haiM-jo bhikSu hai arthAt bhikSA se zarIra nirvAha karatA hai| parigraha se rahita hai aura rUkSajIvI hai, arthAt atyanta rUkhA anta prAnta takramizritavAsI canA Adi se prANa dhAraNa karatA hai| aisA puruSa bhI yadi Rddhi, rasa aura sAtA ke gaurava kI kAmanA karatA hai aura apanI prazaMzA kI abhilASA karatA hai to vaha paramArthika mokSamarga ko na jAnane vAle usa puruSa ke pUrSoMkta akiMcanatA niSparigrahatA Adi guNa AjIvikA mAtra hI haiN| arthAt gaurava priyatA aura AtmaprazaMsA kI kAmanA ke kAraNa ukta bAhya parigrahanA parityAgane ja AjIvIkAnuM sAdhana banAvI vAraMvAra saMsAramAM janma, jarA, zokane prApta karIne maraNa pAme che. 12 TIkAI-pharIthI madanA deze batAve che--je bhikSu che, arthAt bhikSAthI zarIrane nirvAha kare che, parigrahathI rahita che, ane rUkSa jIvI che, arthAt sukhe suke anta prAnta chAza mizrita vAsI caNA vigerethI prANa dhAraNa kare che, arthAt zarIrane nirvAha kare che, e purUSa paNa je Rddhi rasa ane sAtAnA gauravanI IcchA kare, ane pitAnI prazaMsAnI IcchA kare, te te paramArthika mekSamArgane na jANavAvALA te purUSane pUrvokta akiMcanapaNuM niSarigrahapaNu, vigere guNa kevaLa AjIvikA puratA ja che. arthAt gaurava priyatA ane AtmaprazaMsAnI kAmanA-icchAnA kAraNe e guNothI paNa tenA Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpayAryavodhinI.TIkA pra.zru a 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 356 kurvANaH 'puNo puNo' punaH punaH saMsAre 'vippariyAsaM' viSaryAsam janmajarAmaraNazokAdikam 'uvei' upaiti-mApnoti yadyapi saMsArAduttarituM vAJchati kintu tatraiva mjjtiiti| yA sarvathA sarvArtha rahito bhikSAmAtreNodaraM pUrayati, saH yadi mada karoti, pUjAkAmI vA bhavati, tadA tasya bhikSATanaM jIvikAsAdhanaM bhavati, sa caivaMvidhA san saMsArATavImevATatIti bhAvArthaH // 12 // mUlam-je bhAsavaM bhikkhU susAhuvAI, paDihANavaM hoI visArae y| ' AgADhapaNNe suvibhAviyappA, annaM jaNaM painnayA prihvejjaa||13|| chAyA-yo bhApAvAn bhikSuH susAdhugadI, pratibhAnavAn bhavati vizAradazca / AgADhapajJAH suvibhAvitAtmA, 'nyaM janaM prajJayA paribhavet // 13 // guNoM se bhI usakI AtmA kA kalyANa nahIM ho sktaa| aisA puruSa saMsAra meM vAraMvAra janma jarA bharaNa zoka Adi ko prApta hotA hai / vaha yadyapi saMsAra se tiranA cAhatA hai| kintu una doSoM ke kAraNa usameM DUbatA hai| ____ Azaya yaha hai ki jo jagat ke samasta padArthoM kA parityAga kara cukA hai aura zikSA ke dvArA udapUrti karatA hai / vaha bhI yadi mada karatA hai yA prazaMsA kA icchuka hotA hai / to usakA bhikSATana karanA jIvikA kA sAdhana hI hai| vaha puruSa saMsAra aTavI meM hI bhaTakatA rahatA hai // 12 // AtmAnuM kalyANa thaI zakatuM nathI. e purUSa saMsAramAM vAraMvAra janma, jarA, maraNa, ane zoka vigere prApta kare che, joke te saMsAra sAgarathI taravAnI IcchA kare che, paraMtu upara kahelA dene kAraNe temAM DUbe che. kahevAno Azaya e che ke-jeo jaganA saghaLA padArthone parityAga karI cUkyA che, ane bhikSA dvArA pitAnA udaranI pUrti kare che, te paNa je mada-abhimAna kare, athavA prazaMsAnI IrachA kare te tenuM bhikSATana karavuM e kevaLa AjIvikAnA sAdhana puratuM ja che, te purUSa sasAra rUpI aTavI jaMgalamAM ja bhaTakato rahe che. 1rA Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgama , 'je bhAsavaM bhikkhU sulAhavAI' ityaadi| - zabdArtha-'je bhikkhU-ghaH bhikSuH' jo sAdhu 'bhAsavaM-bhASAvAn' bhASA ke doSa evaM guNa ko jAnane vAlA hone se sudara bhASA bolane ghAlA ho tathA 'susAhuvAI-summAdhuvAdI' suMdara miSTa bhASI ho 'paDi. hANava-pratibhAnavAn , autpatyAdidhuddhi guNa se acchIpratibhAcAlA ho tathA 'visArae-vizAradaH' vizArada arthAt aneka prakAra ke artha ko prakAzana karane meM samartha ho tathA 'AgADhapanne-AgADhaprajJaH' vizeSa prakAra se, prajJAzAlI ho evaM 'subhAviappA-subhASitAtmA' dharma kI bhAvanA se jisakA hRdya bAsita hai vahI sAdhu hai paraMtu meM hI jJAnI aisA abhimAna karane vAlA puruSa 'aNNaM jaNaM-anyaM janaM' dUsare ko 'paNNayA-prajJayA' apanI buddhi kI pratibhAse 'parihavejjA-paribhavet' tiraskRta karatA hai aisA puruSa sAdhu nahIM kahA jAsakatA hai aisA puruSa kevala sAdhvAbhAsa hI hai / / 13 / / ___anvayArtha-jo sAdhu bhASA kA guNa doSa jAnane se sundarabhASA bhASI hai / evaM susAdhuvAdI pUrNa pratibhAzAlI hai aura autpatti 'je bhAsavaM bhikkhu susAhuvAI' tyAta zabdArtha--'je bhikhU-ya. bhikSu.' re sAdhu bhAsavaM-bhApAvAn' lApAnA deze ane guNene jANavAvALA hevAthI suMdara bhASA prayoga karanAra hAya tathA 'susAhuvAI-susAdhuvAdI' su42 bhASA mAsavANA 31ya 'paDihANavaM -pratibhAnavAn' bhotpatti vigere muddhina! guyAthI su2 pratimaineI hAya tathA 'visArae-vizAradaH' vizA26 arthAt mane prA2nA athaka pragaTa 42. pAmAM samartha hAya tathA 'AgADhapanne-AgADhaprajJaH' viza5 prarathI prajJAzAlI khAya mana 'subhAviappA-subhAvitAtmA' dhamanI bhAvanAthI bhanu 66ya pAsita hoya eja sAdhu kahevAya che. paraMtu huM ja jJAnI chuM e pramANenuM abhimAna 42vAvANI pu35 'aNNaM jaNa-anyam jana' manyane 'aNNayA-prajJayA' pAtAnI bhuddhinI pratimAthI parihavejA-paribhavet' tiraskRta 43 to meva535 sAdhu kahI zakAtuM nathI. e purUSa kevaLa sAvAbhAsa ja kahevAya che. 13 anvayArtha-je sAdhu bhASAnA guNa doSane jANavAthI suMdara bhASA belanAra che, tathA susAdhuvAdI ane pUrNa pratibhAzAlI che, ane autpattikI Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 357 andhayA:-(je bhikkhu) yo bhikSuH-bhikSaNazIla: (bhAsava) bhASAzana bhASAdopaguNatayA zobhanamApAyukto bhavet evam-(musAhuvAI) susAdhuvAdI (paDihANa) pratibhAnavAn-autpattikyAdi buddhiguNasamanvitaH, tathA 'visArae' vizAradazca arthagrahaNasamarthaH evam (AgADhapaNNe) AgADhamajJaH-viziTapajJAvAn (muvibhAviyapA) suvibhAvitAtmA-dharmavAsanAvAsitAtmA khalu musAdhubhavati-ahameva paNDita ityevaM vidho janaH (aNNaM jaNaM) anyaM janaM 'paNNayA' prajJayA svabuddhipratibhAvalena 'parihavenA' paribhavet-apamAnitaM kuryAt sa na sAdhuH, api tu sAdhAbhAsaH // 13 // TIkA-'je bhikkhu yo bhikSu:-zikSaNazIla: 'bhAsava' bhASAguNadoSajJatayA zobhanabhApA yukto bhaveda, tathA-'susAhuvAI susAdhuvAdI suSTu sAdhazobhanaM mitaM pathyaM priyaM ca vadituM zIlaM yasya sa musAdhuvAdI 'paDihANa' pratibhAnavAn-autpattikyAdibuddhiguNasamanvitaH, tathA 'visArae ya' vizArakI vagairaha buddhi guNoM se yukta hai / tathA vizArada hai arthAt artha grahaNa karane meM samartha hai| evaM viziSTa prajJAvAna hai aura dharma bhAvanA se vAsita AtmA hone para bhI 'maiM hI eka paNDimaha' aisA samajhane vAlA dUsare ko apanI buddhi pratibhA ke bala se apamAnita karatA hai| vaha sAdhu nahIM hai / apitu sAdhvAbhAsa hai / / 13 // TIkArtha-jo bhikSu bhASAvAn hotA hai arthAt bhASAke guNoM aura doSoM ko jAnane ke kAraNa zobhana bhASA kA prayoga karatA hai 'suMdara bhASA likhatA hai yA saMskRta prAkRta Adi aneka bhASAoM kA jJAtA hotA hai, jo susAdhuvAdI hai / arthAt prazasta, parimita, pathya aura priya bolane vAlA hai| pratibhAvAna arthAt autpattikI Adi buddhi vigere buddhinA guNethI yukta tathA vizArada arthata artha grahaNa karavAmAM samartha hoya evA vizeSa prakAranI buddhivALA tathA dharmabhAvanAthI vAsita AtmA hovA chatAM paNa "huMja ekalA 5 Dita chuM, evuM samajanAra bIjAne pitAnI buddhi pratibhAnA baLathI apamAnita kare che, e sAdhu nathI, paraMtu sAdhavAbhAsaja che 13 TIkAI---je bhikSu bhASA jJAnavAnuM hoya che, arthAt bhASAnA guNa ane dene jANavAnA kAraNe suMdara bhASAne praga kare che. (suMdara bhASA lakhe che,) athavA saMskRta prAkRta vigere aneka bhASAone jAvA vALa hoya cheje sAdhuvAdI hoya che, arthAt prazasta, parimita, pathya ane priya Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 sUtrakRtAzastre dazca-arthagrahaNasamartha:-anekaprakArakArtha kathanasamarthaH, tathA-'AgADhapaNNe' AgADhamajJaH, AgADhA-avagADhA paramArtha paryavasitA tatvaniSThA prajJA buddhiryasya sa AgADha prajJaH, tathA-'muvibhAviyA' suvibhAvitAtmA, suSTu vividhaM bhAvitA __-dharmavAsanayA vAsita AtmA yasya sa tathAbhUtaH, etAdRzamApAdiguNaiH karmakSayakArakairapi yaH kazcid madaM kuryAt, yathA'hameva bhASAvidhijJaH sAdhuvAdI matto'nyo nAsti kazcid alaukikaH-lokottarazAstrArtha vizAradaH kintu ahameva paNDita iti / evamAtmotkarSa vAn 'aNNaM jaNaM' anya janam 'paNNayA' prajhayAsvakIyamajJayA 'parihavejjA' paribhavet-apamAnayet sa na sAdhuH api tu sAdhyAbhAsaH, iti / yaH samyagrUpeNa bhApAguNadoSa jAnAti, miSTaM pathyaM hitaM ca vacanaM vadati, zAstrArthaparyAlocane nipuNo dharmavAsanayA''tmA vAsitaH sa musaadhuH| ke guNoM se sampanna hai / jo vizArada hai arthAt mUkSma tatva ko grahaNa karane se tathA aneka prakAra ke arthoM kA kathana karane meM samartha hai| jo tatva meM pragADha prajJA vAlA hai taza jisane apanI AtmA ko dharma ke saMskAroM se bhAvita kiyA hai / vaha yadi apane ina guNoM ke kAraNa abhimAna karatA hai, vaha socatA hai ki-maiM hI bhASAvidhi kA vettA hUM, zobhanavAdI ha mujhase ghaDha kara adhavA mere samAna koI zAstrArtha meM kuzala nahIM haiM / maiM advitIya paNDita hU , aura aisA soca kara dUsaroM kA parAbhava karatA hai / to vaha lAdhu nahIM hai, vaha sAdhvAbhAsa hai| Azaya yaha hai ki jo bhASA ke guNoM aura doSoM ko samyak prakAra se jAnatA hai| madhura satya aura hitakara vANI volanA hai| zAstra ke artha kA vicAra karane meM nipuNa hotA hai aura dharma kI pAsanA se belavA vALe che, pratibhAvAna arthAt autpattikI vigere buddhinA guNethI yukta che; je vizArada che, arthAt sUrama tatvane grahaNa karavAmAM tathA aneka prakAranA arthonuM kathana karavAmAM samartha che. je tatvamAM atyaMta buddhizALI che, tathA jemAM pitAnA AtmAne dharmanA saMskArothI bhAvita karyA che, te je pitAnA A guNane kAraNe abhimAna kare, ane vicAre ke-huMja bhASA vidhine jANavAvALo chuM zobhanavAdI chuM mArAthI vadhAre athavA mArI sarakhe zAstrArthamAM keI kuzaLa nathI. huM eka advitIya paMDita chuM. Ama mAnIne bIjAnuM apamAna kare che, tiraskAra kare che, te te sAdhu nathI. paraMtu sa havAbhAsa mAtra veSadhArI sAdhu ja che tema samajavuM. kahevAno Azaya e che ke--je bhASAnA guNe ane dene sArI rIte jANe che, madhura, satya ane hitakara bhASA bole che, zAstranA arthano vicAra karavAmAM nipuNa hoya che, ane dharmanI vAsanAthI vAsita AtmA vALa hoya Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam yastvebhireva guNairmadatrazAdanyaM tiraskaroti sa na bhavati sAdhuH apitu sAdhvAmAsa patra samantavya iti // 13 // mUlam - evaM Na se hoI samAhipatte, jai pensa bhikkhU viukkasejjA | ahavA vi 'je lobhamayAvalitte, 359 annaM jaiNaM khise bAlapanne // 14 // chAyA - evaM na sa bhavati samAdhiprAptaH, yaH prajJAvAna mikSuyutkarSe t / atrApi yo lAbhadAvaliptaH, anyaM janaM khisati bALaprajJaH // 14 // pAsita AtmA vAlA hotA hai| vaha susAdhu hai / kintu inhIM guNoM ke kAraNa abhimAna karake jo dUsaroM kA apamAna karatA hai / vaha vAstava meM sAdhu nahIM hai / use sAdhvAbhAsa hI samajhanA cAhie // 13 // ' evaM Na se hoi ' ityAdi / zabdArtha, - ' evaM - evam pUrvokta prakAra se 'se- saH' dUsare kA apamAna karanevAlA vaha sAdhu prajJAse yukta hone para bhI 'samAhipatte - samAdhiprAptaH ' mokSa mArga meM gamana karanevAlA 'Na hoi na bhavati' nahIM hotA hai 'je-ya:' jo 'bhikkhU - bhikSu / ' sAdhu 'paNNavaM - prajJAdhAnU' buddhimAna ho karake bhI 'viukka sejjA - vyutkarSet' abhimAna karatA hai 'ahavA vi- athavA'pi ' athavA 'je-ya:' jo sAdhu 'lAbhamayAvalitte - lAbhamadAvaliptaH' apane lAbhake madase masta hai 'bAlapaNNe - bAlaprajJaH' mUrkha che, te susAdhu che, para'tu Aja Ane kAraNe abhimAna karIne khIjAenu je apamAna kare che. te vAstavika rIte sa dhu nathI tene sAdhvAbhAsa ja samajavA joI e 13NA 'eva Na se hoi ' tyAhi zabdArtha -'eva - evam' pUrveti aArathI 'se- saH' mInanu' apamAna uravAvANI te sAdhu ajJAvAn hovA chatAM pazu 'samAhipatte- samAdhiprAptaH ' bhokSa bhArga'bhAM abhana uravAvA 'Na hoi na bhavati' thateo nathI. 'je-ya:' ne 'bhikkhU bhikSuH' sAdhu ' paNNava - prajJAvAn' muddhimAna hovA chatAM payu 'dhiThakka sejjA-vyuH tkarSayet abhimAna raiche. 'avA vi- athavA'pi' gathavA 'je-ya.' ne sAdhu 'lAbhamayAvalitte - lAbhamadAvalipta' potAnA sAlanA bhaddathI masta he te 'bAla Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 sUtrakRtAstra anvayArtha:-(e) evam-pUrvoktaprakArega (se) sa:-parApamAnarutA sAdhu:prajJAvAnapi (samAhipatte) samAdhimApta:-mokSamArgagAmI (Na hoi) na bhavati (je) yaH khalu (bhikkhuu| bhikSu:-sAdhu. (paNNava) prajJAvAn bhUtvA'pi (biupasenA) vyumkapet-abhimAnaM karoti (ahavA vi) athavA'pi (je) yaH sAdhuH (lAbhamayAvalite) lAbhadAyalipta' (vAlapANe) bAlamajJaH-mUrkhaH (aNNaM jaNaM) anyaM janamsAnantaram (khiMsai)) khisati-nindati // 14 // TIkA-sampati-pUrvoktadopasya kiM phalaM bhavati tadarzayati-'evaM Na se' ityAdi / 'evaM' evama-pUrvoktaprakAreNA'nyasyApamAnaM kurvANaH, AtmotkarSa ca kurvan sarvazAstrArthavizArado'pi, tattvA'vagADhavajJAvAnapi 'samAhipatte' samAdhiprAptaH mokSamArga-samyagjJAnacAritrAtmakaM dharmadhyAnAtmakaM vA prAptaH 'Na se hoi' na sa hai ataH vaha 'baha anna-jana-anyaM janam' dUsare kI 'khisai-nindati' nindA karatA hai // 4 // ____ anvayArtha- pUrvokta rIti se dUsare ko apamAna karane vAlA sAdhu prajJAvAna hone para bhI mokSamArga gAmI nahIM hotA hai| evaM jo sAdhu ghuddhimAna hokara bhI abhimAna karatA hai / athavA jo sAdhu lAbha madavAlA hai| vaha bAla prajJa mUrkha dUsare sAdhu kI nindA karane ghAlA hotA hai // 14 // ____TIkArtha-pUrva kathita doSa kA phala kyA hotA hai / vaha yahAM dikhalAte haiM-pUrvokta prakAra se jo prajJAvAn sAdhu abhimAna karatA hai| dUsaroM kA tiraskAra karatA hai / vaha samasta zAstroM meM vizArada hone para bhI aura tatvaniSTha prajJAvAna hone para bhI samyagjJAna-darzana-cAritra panne-bAlaprajJa.' bhUma che tathA te 'annaM jana-anyam janam' anya nAnI khisai-nindati' C 42 cha. // 14 // anvayArtha-pUrvokta prakArathI bIjAnuM apamAna karavAvALe sAdhu prajJAvAna hovA chatAM pazu mokSa mArgamAM jaI zakato nathI. ane je sAdhu buddhimAn hovA chatAM paNa abhimAna kare che. athavA je sAdhu lAbhamada vALa hioya e te bAla prajJa-mUrkha bIjA sAdhunI nIMdA karanAra hoya che. te samAdhi prApta karI zakato nathI 14 TIkAI-pahelA kahela denuM phaLa zuM thAya che? te ahiyAM batAvavAmAM Ave che.-pUrvokta prakArathI je prajJAzALI sAdhu abhimAna kare che. bIjAone tiraskAra kare che, te badhA ja zAstromAM vizArada hovA chatAM paNa ane tatvaniSTha prajJAvAna hovA chatAM paNa samyak jJAna-samyapha darzana-samyak Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam bhavati, paramArthasamudrasyopari eva paLavate / ka evaM bhUta statrAha-'je' yaH paramArthamaviditvA sarvaviziSTamAtmAnaM manyamAnaH svaprajJayA 'bhikkhU' bhikSu:- sAdhuH 'panna' prajJAgan 'viukAsejnA' vyutkarSet-amimAnaM kuryAt, sa samAdhi prApto na bhavati, 'ahavA ghi' athavA'pi 'je' yaH svalpAntarAyo labdhi. mAn svArtha va sarvasAdhAraNazayyA saMsvArakAdhupakaraNAdikamutpAtituM samarthoM bhavati sa tInaprakRtitayA 'lAbhamayAvalitte' lAbhapadAvalipta:-lAbhamadAnvitaH 'annaM jaNaM' anyam-alabdhimantaM janaM sAdhvantaram 'bAlaganne' bAlapajJo mUrkhaH 'khimati-nindati-apamAnayati ca vakti ca ahametAdRzaH sarvasAdhAraNazayyA. saMstArakAdhapakaraNotpAdako'smi, anyaratu-zvAnAdivat dhAramAnaH strodarapUrtimAtrayapi na karoti / etAdRzaH parAbhibhavakArI garviSTho bhikSuH samAdhipAto na bhavatIti // 14 // tapa rUpa athavA dharmadhyAna rUpa samAdhi (mokSamAgI) ko prApta nahIM kara pAtA hai| vaha paramArtha rUpI samudra kI sataha para hI teratA rahatA hai| tathA jo sAdhu svalpa antarAya vAlA thA ladhi vAlA hone ke kAraNa apane lie aura dUsare sAdhuoM ke lie zarayA, saMstAraka Adi yA upakaraNa Adi prApta karane meM sAmathryavAna ho aura hIna prakRtivAlA hone se lAbhamada se yukta hokara dUsare sAdhu kI nindA karatA hai aura kahatA hai-maiM sarva sAdhAraNa ke lie zayyA saMskAraka Adi tathA upakaraNa Adi prApta karake le AtA hUM dUsare to zvAna ke jaisA idhara udhara bhaTakate hue apanA peTa bhI nahIM bhara sakate / isa prakAra dUsare kA parAbhava karanevAlA abhimAnI sAdhu samAdhi ko prApta nahIM kara sakatA // 14 // thAritra, tapa rUpa athavA dharmadhyAna rU5 samAdhi (mokSamAga) prApta karI zakato nathI. 'te paramArtha rUpI samudranI sapATi paraja tarata rahe che. tathA je sAdhu thoDA aMtarAya vALe athavA labdhivALA hovAne kAraNe pitAne mATe ane bIjA sAdhuo mATe zayyA saMstAraka vigere athavA upakaraNa vigere prApta karavAmAM sAmarthyavAna hoya, ane hIna prakRtivALA hovAthI lAbha madathI yukta thaIne bIjA sAdhunI niMdA kare che, ane kahe che, ke-huM sarva sAdhAraNane mATe zayyA saMstAraka vigere tathA upakaraNa vigere prApta karIne laI AvuM chuM bIjAo te kutarAonI jema Ama tema bhaTakIne pitAnuM peTa paNa bharI zakatA nathI. A rIte bIjAone tiraskAra karavAvALe abhimAnI sAdhu samAdhine prApta karI zakato nathI 14 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bakara mUlam - pennAmayaM caiva taivomayaM ca AjIvagaM caiva catthamAhu, jinnAmae gomayaM ca bhikkhU / sUtrakRtAGgasUtre se paMDieM uttama pogale "se // 15 // chAyA - prajJAmadaM caiva tapomadaM ca nirnAmayed gotramadaM ca bhikSuH / AjIvagaM caitra caturthamAhuH, sa paNDita uttamapudgalaH saH ||15|| prajJA Adi mada nahIM karanA cAhiye / yaha dikhalAte haiM- 'pannAmayaM caiva tayomayaM ca' ityAdi / zabdArtha - 'bhiva- bhikSuH sAdhu 'paNNAmayaM ceva - prajJAmadazcaiva ' maiM hI pUrvAdike jJAna ko jAnane vAlA hUM isaprakAra ke jJAnamada ko tatho 'tavomayaM tapomadaM' tapake madako meM hI tapasvI hUM isa prakAra ke abhimAnako tathA 'goyamayaM ca - gotramadaJca' svakula evaM jAti Adi ke mada ko tathA 'utthaM caturtham' cauthA 'AjIvagaM cetra - AjIvagazcaiva' AjIvikA mada ko 'NiNNAmae-nirnAmayet' zyAgakare aisA karane vAlA 'sa-sa' vaha sAdhu 'paMDie - paNDita' buddhimAn 'uttamapoggale- -uttama. pudgalaH' uttama bhavyAtmA 'Ahu-AhuH' kahA jAtA hai ||15| me te matAvavA bhATe 'pannAmayaM d have ajJA vigeren| bhaTTa 12vo na deva tapomada'ca' tyAhi gAthA rahe hai. * 'Ahu - AhuH' zabdArtha-bhikkhU-bhikSu'' sAdhu 'paNNAmayaM ceva - prajJAmadaJcaiva' hUM'04 pUrvAhinA 'jJAnane laguvAvANI chu bhASA prahAranA jJAnamahane tathA 'tavomayaM tapomada' tapanA bhahane hun tapasvI chu bhASA prAznA abhibhAnane tathA 'goyamaya va * gotramadaM 'ca' potAnA husa tathA lati vigerenA bhahane tathA 'cautthaM caturtham ' 'thothA 'AjIvagaM caitra - AjIvakacaiva' bhAvanA bhane 'NiNNAmae-nirnAma 2 'yet' tyAga 4re me 42vAvaNo 'se-sa' arthAt bhahanA tyAga zvAvANI te sAdhu 'paMDie - paNDitaH ' muddhimAn 'uttamapoggale - uttamapudgala. ' ttabha lavyAtbhA hevAya he // 15 // Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra. a. 13 yAthAtathya sva svarUpanirUpaNam 363 anvayArtha : - (bhikkhU) bhikSuH- bhikSaNazIlaH sAdhuH (paNNAmayaM cetra ) prajJAmada caiva jJAnamadaM ca, evam - (tayomayaM ca tapomadaM ca ekAvalikAditapomadam, ahameva tapasvItyevamabhimAnam, tathA - ( goyamayaM ca ) gotramadaM ca - svakulajAtyAdimaMdam, evam (AjIvagaM cetra ) AjIvagaM caiva - arthasaMgrahaM ca (cautthaM ) caturtham ( NiSNAma eM) nirnAmayet parityajet tathAsati (se) saH -pUrvoktamadatyAgI (paMDie) paNDitaH - buddhimAn ( uttayapoggale) uttamapudgalo avyAtmA iti (Ahu) Ahu:kathayanti tIrthaMkarAdayaH // 15 // - " TIkA - prajJAdInAM madaM na kuryAt ityetaddarzayati- ' bhikkhU' mikSuH- bhikSaNa zILaH sAdhuH, saMsAraparyaTanameva madaphalam - iti vicintya 'pannAmayaM ceva' prajJAmadaMjJAnamadam ahameva pUrIdijJAnadhArakaH, ityevaM rUpam, tathA-'tavomayaM ' tapomadaMtapaso madam - ekAvalimuktAvaliguNaratnasaMvatsarAditapaH kArI, ahameva zAstrArthadisemeva tapasvI ityAdyabhimAnam / tathA - 'goyamayaM' gotramadam, gotrasya - svakulajAtyAdeH 'uprAdivaMzajAto'hamityAdimadam 'cauthaM' caturtham 'AjIva anvayArtha - nirdoSa bhikSAgrahaNa karane vAlA sAdhu prajJAmada arthAt jJAnamada evaM ekAvalikAdi tapomada ko chor3a de, yAne maiM hI pUrNa tapasvI hUM isa prakAra kA abhimAna na kare / evaM gotramada arthAt jAti kula mada evaM AjIvikA rUpa artha parigraha ko chor3a de aisA pUrvokta mada kA tyAgI sAdhu paNDita evaM bhavyAtmA muktimArga ke yogya ginA jAtA hai // 15 // TIkArtha - he bhikSu ! mada kA phala saMsAra paryaTana hai, aisA jAna kara prajJA kA mada na kareM arthAt 'maiM hI apUrva jJAna kA dhAraka hU" / aisA abhimAna na kreN| tathA 'maiM ekAvalI, muktAvalI, guNaratna saMvatsara Adi tapasyA karane vAlA hU' aisA tapa kA mada na kare / 'maiM ugravaMza meM utpanna anvayA --nirdeSi bhikSA praheNu karavAvALA sAdhu prajJAmada arthAt jJAnamai ana ekAvali vigere tapAmadane cheDIne ane ema mAne ke huM ja pUrNa tapasvI chu. AvA prakAranuM abhimAna karavu na joIe. tathA gAtramA arthAt jAtimai kulamada, tathA mAjavikA rUpa aparigrahane gheADIde evA pUrvokta mane tyAga karanAra sAdhu paDita eva' bhavyAtmA muktimArgane cegya gaNAya che. 155 TIkA-sAdhue madanu* phaLa sa sAra Tana che, tema-samajIne prajJAnA sada karavA na joIe, tathA hu ekAvalI, muktAvalI, guNuratna savatsara vagera tapasyAo karavAvALA chu. A rIte tapa sabadhI madya karavA na joIe Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 sUtrasUtre 'va' AjIvagam, AsamantAjjIvati aneneti AjIvo'rthasaMgrahastaM gacchatiAzrayati ityAjIvagastaM ca caturtham 'vinnAmae' nirnAmayet-tyajet pUrvoktamadasyAgAdasau 'paMDie' paNDitaH 'se' saH 'uttamapoggale' uttamapudgalaH, uttamaH pudgala:( AtmA yasya sa tathA etAdRza evaM samastamadatyAgI viziSTAtmA bhavati- sarvebhyaH samutkRSTo bhavatIti / $ sAdhu jJanimadaM tapomadaM gotramadaM, tathA caturthamAjIvikAmadaM parityajet / ya ittha karoti sa eva paNDitaH sarvebhya utkRSTazca bhavatIti bhAvaH // 15 // mUlam - aiyAI maiyAI vigiMca dhIrA, Na tANi saMvaMti sudhIraMdhammA / 'gotAvayA mehesI, ucca aMgottaM ca geMhUM vaiyaMti // 16 // huA hUM" isa prakAra apane kula kA yA apanI jAti kA bhI ahaMkAra na kreN| cauthA AjIvikA ko sada bhI na kre| jisake sahAre manuSya jItA hai / use AjIvikA kahate haiM / sAdhu ke lie annapAnI Adi hI AjIvikA hai / vaha pracura mAtrA meM milate hoM to usake lie abhimAna nahIM karanA cAhie / mada kA tyAga karane vAlA paNDita arthAt vivekavAn kahalAtA hai / vahI uttama AtmA hai / bhAvArtha- yaha hai ki sAdhu jJAnamada, tapomada, gotramada aura cauthA AjIvikAmada na kare / jo ina mardoM kA parityAga karatA hai vahI paNDita aura pradhAna hotA hai // 15 // ujIva'zamAM utpanna thayA chuM'. A rIte peAtAnA kulanu athavA peAtAnI jAtanuM pazu abhimAna na kare temaja ceAthu... AjIvikAnA mada na kare. jenI sahAthI manuSya jIve che tene AjIvikA kahe che. sAdhu mATe annapANI eja AjIvikA che te ghaNA pramANamAM DhaLatA hAya te| te mATe abhimAna karavu` * na joIe, madanA tyAga karavAvALA pati arthAt viveka zIla kahevAya che. teja uttama AtmA che. bhAvArtha AnA e che ke--sAdhue jJAnamada, tAmada, caitramada ane ceAthe AjIvikA marda na karave. A madAnA je tyAga kare che, teja pa ti ane pradhAna purUSa kahevAya che. / 15 / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 365 chAyA--etAn madAna viviJcyu dhIrA, na tAn sevante sudhIradharmANaH / ., te sarve gotrApagatA maharSaya, uccAmagotrAM ca gatiM vrajanti // 16 // ; anvayArthaH--(dhIrA) dhIrAH-paramArtha vettAraH (eyAI) etAn-jAtyA-- diviSayakAn (ma yAI) madAn (vigica) vivinnyuH -pRthak kuryu:-svAtmanaH sakAzAda niHsArayeyuH te khalu dhIrAH (sudhIradhammA) mudhIradharmANa:-tIrthaka prati 'eyAiM prayAiM vigiMca dhIrA' ityAdi / , zabdArthI-'dhIrA-dhIrAH' paramArthattasvako jAnane vAlA dhIra puruSa 'eyAI-etAn' ina jAtyAdi 'mAI-madAn' madasthAnoM ko vigiMcapRthakkuyuH' apane se dUra kare aisA karane vAle puruSa 'sudhIradhammA-sudhIradharmANA' tIrtha kara ke dvArA pratipAdita dharma kA pAlana karane vAle haiM 'tANi-tAn' ina padasthAnoM ko 'Na seveti-na sevante' khevana nahIM karate haiM 'te-te' ve 'savvagottAvayagA-sarvagotrApagatAH' saba prakAra ke mada sthAnoM ko tyAga karane vAle 'mahesI-maharSayaH' maharSi arthAt vizeSa prakAra ke tapa se pApa ko drakarane vAle 'ucca-uccAm' sarvo skRSTa 'agottaM ca-agotrAca' gotra, jAti Adi pada se rahita aisI 'gaha-gatim' mokSarUpa gati ko 'vayaMti-vrajanti' gamana karatA hai // 16 // anvayArtha--dhIra sedhAvI paramArthavettA sAdhu pUrvokta jAti kulAdi viSayaka padoM ko apane andara se nikAla de| aise dhIra sAdhu tIrthakara 'eyAI mayAI vigica dhIrA' tyAta zahAtha---'dhIrA-dhIrAH' 52mA ne pApANI ghAra 535 'eyAIetAn' jati vigairen| 'mayAI-madAn' bhasthAnAne 'viniNc-pRthkphuyuH| cAtAnI 62 42 sema 42vAvANe 535 'sudhIradhammA-sudhIradharmANaH' tAtha. 42 vA pratipAdana 42vAmA mAvasa manu 54na 42vAvA che. 'tANi tAn' 2. bhasthAnena 'Na sevaMti-na sevante' sevana 42 nathI. 'te- tA savvagottAvayagA-sarvagotrApagatA' yA prA2nA mahatthAnAne tyA 421/vANA 'mahesI-maharSaya' maharSi arthAt vizeSa prAnA tapathI pAyane 2 42vAvANA 'ucca-uccAm' sarvotkRSTa 'gottaca-agotrAJca' gAtra, ti viNe mAthI 2hita mevI 'gai-gatim' bhAkSa35 gatimA 'vayaMti-vrajanti' gamana kare che. 16 - avayArtha-dhIra medhAvI paramArtha vettA sAdhu pUrvekta jAtikula vigere saMbadhI mane pitAnI aMdarathI dUra kare evA dhIra sAdhu tIrtha kare pratipA Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 sUtrakRtA pAditadharmapratipAlakAH (tANi) tAn-jAtyAdimadAn (Na sevaMti) na sevante (te) te-evaMbhUtAH-parityakta parvamadAH (savyagottAvayagA) sarvagotrApagatAjAtyAdimadarahitAH (mahesI) maharSayaH-viziSTa vatapaH zopitaphalmapAH (uccaM) uccAm-sankRiSTAm (bhagottaM ca) agotrAM ca-gotrarahitAm (gaI) gatimmokSarUpAm (vayaMti) vrajanti // 16 // TIkA--'dhIga' dhIrAH, dhI:-buddhi stayA rAjante ye te dhIrAH-parIpahopasarga sahanasAmarthAd vijJAtaparamArthAH, 'eyAI etAn-pUrvoktAna jAtyAdIn 'mayAI' madAna jAti kulavalarUpalAmatapaH sUtraizvaryarUpANi madasthAnAni, saMsArasya caturgatikasya kAraNAnIti parijJAya 'vigica' viviJcyuH-pRthakU kuryuH svAtmanaH tAdRzA dhIrAH 'sudhIradhammA' sudhIradharmANa:-sudhIraH-supratiSThitaH dharma:zrutacAritralakSaNo yeSAM te sudhIradharmANaH tIrthakarapratipAditadharmapAlakAH 'tANi'-tAn-jAtyAdimadAn 'Na' na 'seti' sevante-jJaparijJayA anarthakAraNAni jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA na sevante-parityajanti, te evaM bhUnA parityaktase pratipAdita dharma kA pratipAlana karate hue jAtyAdi mada kA sevana, nahIM karane vAlA sarvathA mada se rahita hokara viziSTa tapa dvArA pApoM kA zopita kara sarvocca mokSa gati ko prApta karatA hai // 16 // TIkArya--jinakI buddhi sthira hai, jo parISahoM aura upasargoM ko sahana karane meM samartha haiN| jinhoMne paramArya ke svarUpa ko samajha liyA hai| ve ina jAti1, kula2, vala3, rUpa4, lAbha5, tapa6, zruna7 aura aizvarya 8 rUpa mada ke ATha sthAnoM ko caturgatika saMsAra kA kAraNa jAna kara tyAga deN| jo tIrthakarokta dharma kA pAlana karate haiM ve ina madoM kA sevana nahIM krte| inheM jJaparijJA se anartha kA kAraNa jAna kara dana karela dharmanuM pAlana karatA thakA jAtyAdi madanu sevana na karanAra sarvathA mada rahita thaIne vizeSa prakAranA tapa dvArA pApane kSINa karIne sarvocca mekSa gatine prApta kare che 16 TIkArtha-jemanI buddhi sthira che, jeo parISaha ane upasargone sahana karavAmAM samartha che, jeoe paramArthanA svarUpane samajI lIdhela che te 2mA ti, 1 pusa, 2 51 3, 35 4, sAsa 5, 156, zruta , mana mezya rUpa, madanA ATha sthAnone cAra gativALI saMsAranuM kAraNa samajIne tene tyAga kare jeo tIrtha kare pratipAdana karelA dharmanuM pAlana kare che, teo A madhenuM sevana karatA nathI, tene jJa pariNAthI anarthanuM kAraNa samajIne Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 367 sarvamadAH 'savvagottAvayagA' sarvagotrA'pagatAH, gotra-kulAdikam , topagatA: santaH 'mahesI' maharpayo-viziSTatapaH zoSitakalmaSAH 'uccaM' uccA sarvottamAm 'agotta' agotram- gotrAdirahitAm 'gaI' gatim-mokSAkhyAm 'vayaMti' vrajanti-gacchantIti / ca zabdAta karmAvaziSTAH santa paJca mahAvimAneSu vA kalpAtIteSu vajantIti / dhIrohi pUrvoktamadasthAnaM parityajeta jJAnayuktaH puruSo gotrAdyabhimAnaM na karoti, ataH saH gotrAdirahito maharSiH sarvataH uttamA mokSAkhyAM gatiM pApnotIti bhAvaH // 16 // mUlam-bhikkhU muyacce taha didhamme, __gomaM ca NagaraM ca annuppvissaa| se esaNaM jANa maNesaNaM ca, annasta pauNasta aNANugiddhe // 17 // chAyA--bhikSurmudarcastathA dRSTadharmA, prAmaM ca nagaraM ca anupavizya / sa eSaNAM jAnan aneSaNAM ca, annasya pAnasyA'nanugRddhaH // 17 // pratyAkhyAnaparijJA se tyAga dete haiM / aise sarva madoM ke tyAgI aura gotra kula Adi se pRthak maharSigama sarvottama evaM gotra Adi se rahita mokSa nAmaka gati meM jAte haiN| agara unake kucha kama zeSa raha jAte haiM to pAMca kalpAtIta anuttara vimAnoM meM utpanna hote haiN| Azaya yaha hai ki dhIra puruSa sabhI bhadasthAnoM kA tyAga kre| jJAnavAn puruSa ko gotra Adi kA abhimAna nahIM karanA cAhie / jo gotra Adi ke mada kA tyAgakara dete haiN| ve gotra rahita uttama muktigati kI prApti karate haiM // 16 // pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare che. evI rIte badhA ja mane tyAga karanAra ane kula be tra AdithI pRthaka evA maharSi gaNuM sarvottama ane zetra vigerethI rahita mikSa gatimAM jAya che athavA je temanA keI karma bAkI rahI jAya te pAMca kapAsIta anuttara vimAnamAM utpanna thAya che kahevAne Azaya e che ke--dhIra purUSe saghaLA madarathAnene tyAga karo. jJAnavAna purUSane gotra vigerenuM abhimAna karavuM na joIe. jeo gotra vigerenA madane tyAga kare che, teo getra rahita uttama mukti gatine prApta kare che. 16 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 sutrakRtAsUtre anvayArthaH - (mumacce) ludarca : - prazastalezyAvAn mRnAca vA (bhikkhU ) bhikSuH sAdhuH (ha) tathA (divarame) dRSTavarmA zrutacAritravAn (nAmaM ca ) grAmaM ca (nagaraM ca) nagaraM ca cakArAt kheTAdikaMpananAdikaM ca (aNuSpavissa) anupavizya bhikSAdyarthaM pravizya (se) saH evaMbhUto muniH (ema) eSaNAmgaveSaNAcepaNAm (jANa) jAnan - jJAtvA (aNeSaNaM ca ) anevaNAM ca udgamadoSAdikAM tatparihAra tadvipAkaM ca jAnan (bhaNagarasa) annasya (pANassa) pAnasya (aNANugiDe) anugRddha:- gRddhibhAvavarjitaH sana saMyamamArge viharet ||17|| 'bhikkhU suvacce taha dina dhamme' ityAdi / zabdArtha --- 'mugacce - mudaca: ' uttamalezyA saMpanna 'bhikhU - bhikSu / ' sAdhu 'taha tathA' tathA 'dighara se dRSTadharmA' nacAritra dharma se yukta sAdhu 'gAmaM ca grAmaM ca' choTe choTe gAmoM meM aura 'NayaraM ca - nagaraca' nagara meM 'aNuSpavirusa-anupavi' bhikSA Adi ke nimitta se praveza karake 'se- saH' aisA muni esaNaM- eSaNAm' eSaNA ko 'jANaM jAnan' jAnakara ke tathA 'aNeSaNaM ca-aneSaNAJca' aneSaNAko jAnakara ke 'aNNa ssa-annasya' anna aura 'pANassa - pAnasya' pAna ke 'aNANugiddhe-anajugRddhaH' gRddhibhAva se varjita hokara saMgamamArga meM vicaraNa kare || 17 // anvayArtha - - atyanta prazasta zuklAdi lezyA vAlA sAdhu zruta sampanna hokara grAma nagara vagairaha meM bhikSATana ke liye praveza kara gaveSaNAdi eSaNA ko jAnakara evaM udgamAdi doSa kA parihAra rUpa 'bhikkhU muyacce taha diTThadhamme' tyA hi zabdArtha -'muyacce-mudarca.' uttama zyAvANI 'bhikkhu - bhikSuH ' sAdhu 'taha - tathA' te 'diThThadhamme - diSTadharmA' zrutayAritra 35 dharmavANI sAdhu 'gAma cagrAma 'ca' nAnA nAnA gAbhA bhane 'Nayaraca-nagaraMca' nagarabhAM 'aNuSpa vizva - anupravizya' bhikSA vigerenA nibhittathI praveza urIne 'se- saH' se sAdhu 'esaNaM- eSaNAm' zeSAne 'nANa- jAnan' lagAne tathA 'aNesaNaM ca - anepaNAJca' bhaneSAne lagIne 'aNNassa - annasya' bhannatA bhane 'pANassa - pAnasya' pAnanA 'aNANugiddhe -ananugRddhaH' zRddhibhAvathI rahita thaha ne saMyama bhArgabhA vitha re // 17 // anvayA - atyanta prazasta zukalAdi kezyAvALA sAdhu zruta cAritra sapanna thaIne gAma, nagara vigeremAM bhikSATana sATe praveza karIne gaveSaNAki eSaNuAne jANIne tathA ugAdi dveSanA parihAra rUpa aneSaNA ane tenA Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - samayArthavodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam ..369 TokA-'yacce' sudarcI-modanamut-darpaH-AnandA tatsvarUpA arcA majhAdikA lezyA yasya sa mudaH -mazaratalezyAvAn athavA 'muzcce' ityasya mRtArcA iti cchAyA, tadarthazaM mRteva ranAnavilepanAdi saMskArAbhAvAd arcA-tanu:zarIraM yasya sa gRkhArcaH, tathA-'didham' dharmA, dRSTo dharmaH zrutacAritralakSaNo yena sa dRSTadharmA zrutacAritradharmasaMpAH 'mikkhU bhikSuH-sAdhuH-niravdyabhikSaNazIlaH 'gAmaM ca grAmam, cakArAt khevAdikam 'jagaraM ca nagaras cakArAt pattanAdikam 'thaNuppavistA' anumavizya bhikSAdharSam 'se' sA 'esaNaM' eSaNAm * aneSaNA aura usake vipAka ko bhI jAnate hue anna pAna ko lobha choDa kara saMpala Arga meM vicare // 17 // ___TIkArtha--yahAM bhikSu kA eka vizeSaNa 'mughacche diyA gayA hai| isakA eka saMskRta rUpa hai-'mudaH' jisakA artha hai prazasta lezyA vAlA dUsarA saMskRtarUpa hai-'mRtArcaH' jisakA artha hai yA zarIrAlA arthAt snAna, pilepana Adi saMskAra na karane ke kAraNa jisakA zarIra mRtatulya hai / tAtparya yaha huA ki 'jo bhikSu zubha lezyA se yukta hai| zarIra saMskAra kA tyAgI hai tathA jo zruta aura cAritra dharma ko jAnane vAlA hai arthAt jo jJaparijJA se dharma ko jAnakara Asevana parikSA se 'usakA sevana karatA hai| yaha grAma, kheDe Adi meM yA nagara tathA pattana Adi meM bhikSA ke lie praveza karake gaveSaNA, grahaNaipaNA aura pari. vipAkane paNa jANatA thakA annapAnane lebha choDIne saMyamamArgamAM vicaraNa kare. 17 * 'Ta -maDiyA minu me vizeSa 'muyacce' mA5pAmA mAvena cha, tanI saMskRta chAyA 'mudaH' se prabhAye thAya che. tana mathadeg prazasta. vezyAvANA se prabhAra thAya che. tathA tanI bhI chAyA 'mRtArca' mevI bane che, tene artha marelA zarIravALe A pramANe thAya che, arthAt snAna vilepana vigere saMskAro na karavAnAM kAraNe jenuM zarIra marelA jevuM che, kahevAnuM tAtparya e thayuM ke je bhikSu zubha lezyAthI yukta hAya zarIranA saMskArane tyAga karavAvALe heya, tathA je zrata ane cAritra dharmane jANavAvALA che, arthAt jJa parijJAthI dharmane jANIne Asevana parijJAthI tenuM sevana kare che, te gAma, kheDa, vigeremA athavA nagara ke pattana vigeremAM bhikSA mATe praveza karIne gaSaNa, zahaBSaNA ane paribhegaiSaNa ne jANa thake tathA uMga sU0 47 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 370 sUtrakRtAgalo gaveSaNagrahaNaiSaNAm paribhaugaiSaNAM ca 'jANaM' jAnan vizuddhAhArasevane karmanirjareti jJAtvA tathA-'aNesaNaM ca' anepaNAm-udgamadopAdikaM tatparihAraM tadipAkaM ca jAnAnaH 'annastra' annasya 'pANassa' pAnasya 'aNANugiddhe' ananugRdA annAthAhArAdiSu gRddhibhAvarahitaH saMyamamArge viharet / uttamalezyAvAn tathA pRSTadharmA sAdhuH bhikSArtha grAme nagare vA praviSTaH eSaNAmanepaNAM ca vicArya, annapAnAdau anAsaktaH zuddhamannAdikaM bhikSediti bhAvaH // 17 / tadevaM bhikSuranukUlazabdAdiviSayaprAptAvapi taM rAgadvaiparahitatayA dRSTamapyadRSTa zrutamapyazrutaM kurvANaH eSaNAmanepaNAmajJAnakuzalo'pi kvacid grAmAdau bhikSArthamaTan antamAntAhAratathA zarIra saskArAbhAvAcca mRsadRzadevAnubhavena kadAcit saMyamAdau aratyAdikaM prApnuyAt tadA sa kiM kuryAditi darzayatimUlam-araiMca iMca abhibhUyaM bhikkhU , bahujaNe vAtaha eNgcaarii| egaMtamoNeNa viyogarejjA, eMgasa jaMto geirAMgai y|18|| chAyA-arati rati cAbhibhUya bhikSu bahujano vApi tathaiva cArI / ekAntamAnena vyAgRNIyAd, ekasya janto gati mAgati ca // 18 // bhogaiSaNA ko jAnatA huA tathA udgamAdi doSa rUpa aneSaNA ko, usake parihAra aura vipAka (phala) ko jAnatA huA, abha aura pAnI meM Asakta na ho kara saMyamamArga meM vicre| tAtparya yaha hai ki uttama lezyA vAlA tathA dharma kA jJAtA mumi bhikSA ke artha grAma yA nagara meM praveza karake eSaNA aneSaNA kA vicAra kre| anna pAnI meM gRha na ho aura zuddha annAdi ko hI prahaNa kare // 17 // mAdi deSa rUpa aneSaNane tenA parihAra ane vipAka (phaLa)ne jANa thake anna ane pANImAM Asakta na thatAM saMyama mArgamAM vicaraNa kare. kahevAnuM tAtparya e che ke-uttama vezyAvALA tathA dharmane jANavAvALA muni bhikSA mATe gAma athavA nagaramAM praveza karIne eSaNA aneSaNA * vigerene vicAra kare annapANImAM Asakta na bane ane zuddha anna vige jene ja grahaNa kare chelachA Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 371. bhikSu anukUla rUpa zabda Adi kI prApti hone para bhI rAgadveSa se rahita hone ke kAraNa dRSTa viSaya ko adRSTa aura zruta ko azruta karatA huA eSaNA aneSaNA ke jJAna meM paTu hone para bhI grAmAdi meN| bhikSArtha paryaTana karatA huA antaprAnta AhAra karane ke kAraNa tathA zarIra kA saMskAra na karane ke kAraNa mRta sadRza deha kA anubhava karake saMyama meM arati ko prApta ho jAe to usa samaya kyA kare ? yaha dikhalAte haiM-'araI rahaM ca abhibhUya' ityAdi / zabdArtha-'bhikkhU-bhikSuH' niravadya bhikSA ko grahaNa karane vAlA, sAdhu 'bahUjaNe vA-bahujano vA' aneka puruSoM ke sAtha nivAsakaratA ho 'taha-tathA' aura 'egacArI-ekacArI' ekelA bhI ho to bhI 'araI-ara. tim' saMyama meM aruci evaM 'raI ca-ratiJca' asaMyamameM ruci ko 'abhibhUya-abhibhUya' dUrakara ke 'egassa-ekasya' akelA hI 'jNto-jnto|' jIva kI 'gaI-gatim' bhavAntara gamanarUpa gati ko tathA 'AgaI ca Agatizca' bhavAntarase Agamana rUpa Agati ko 'egatamoNeNa-ekA. ntamaunena' sarvathA zuddha saMyama ko Azraya karake 'viyAgarejjA-dhyA. gRNIyAt' dharmakathAkA upadeza kare // 18 // bhikSu anukULa rUpa, zabda, vigerenI prApti thavA chatAM paNa rAgadveSathI rahita hovAnA kAraNe duSTa thayelA viSayone adaSTa kRtane azrutanI jema karatA thakA eSaNa ane aneSaNAnA jJAnamAM catura hovA chatAM paNa gAma vigeremAM AhArane mATe paryaTana karatA thakA anta prAta AhAra karavAnA kAraNe tathA zarIranA saMskAro na karavAthI marelAnI jema zArIrane anubhava karIne saMyamamAM aratiarUci bhAva prApta thaI jAya te tevA samaye zuM karavuM? te batAvavA mATe nIce pramANenI gAthA kahe che. araI raiMca abhibhUya' tyAdi zA- 'bhikkhU-bhikSu' nirava mikSAne vApAnI sAdhu 'bahUjaNe vA-bahujano vA' mane 53thAnI sAtha nivAsa 42tA DAya 'taha-tathA' bhAra 'egacArI-ekacArI' 4 4 heya te 55 'araiM-aratim' sayamamA mayi mane raiMca rativa' mesa'yasamA 3thine, 'AbhibhUya-abhibhUya' 62 4zana egassa-ekasya' 43 'jaito-janto.' panI gaI-gatim' japAnta2 gamana 35 matine tathA 'Agaica-agatiJca' sapAntarathI 15 // 35 mAnina 'ega. tamoNeNa-ekAntamaunena' sapayA zuddha sybhne| mAya zana, 'viyAgarejjAvyAgRNIyAt' thAna 5deza 42 // 18 // Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- -- -- - -- -- -- -- -- bhUtrakRtAGgasUtra5 anvayArthaH-(bhikkh) bhikSuH-nirapadyabhikSaNazIlA' sAdhuH (bahujaNe, vA) paMhujano vA bhavet (taha) tathA (egacArI) ekacArI-ekAkI vA bhavet . saH, (araI). atim-saMyamArucim (raiMca) rati ca-asaMyamaruciM ca (abhibhUya); abhibhUya-parAbhUya-durIkRtya (egassa) ekasya-ekAkina etra (jaMto) janto:jIvasya (gaI) gatiH-bhavAntaragamanarUpA (AgaI ya) Agatizca-bhavAntarAdAgamana, rUpA. bhavatIti, (egaMtINena) ekAntamaunena-sarvathA zuddhasaMyamamAzritya (viyAga-; rejjA) vyAgRNIyAt-kathayet // 18 // .. TIkA-'bhikkhU' bhikSuH-niravadyabhikSaNazIlo muniH 'bahujaNe' bahujanaH pahayoM janAH sAdhavaH saMyamasahAyakAriNo yasya sa tathAvidho bhavet 'taha'. sathA 'vA' vA-athavA 'egacArI' 'ekacArI-pratimApatipattikAle jinakalpi kAvasthAyAmanyadA vA ekAkivihArI bhavet kasyAzcidapyavasthAyAM vartamAno bhavedityarthaH saH 'araI' araMtim, asnAnatayA malamalinagAtratvena antamAntaH anvayArtha -nirdoSa bhikSAgrahaNa karane vAlA sAdhu.janoM se yukta. ho thA akelA (rAgadveSase rahita paDimAdhArI) hI ho / kintu ati. rUpa saMyama meM aruci tathA ratirUpa asaMyama meM ruci ko dUra kara jIva kA akelA hI bhavAntara gamana aura bhavAntara se Agamana rUpa gati Agati kA ekAnta mauna hokara zuddha saMyama ke sAtha upadeza kareM // 18 // TIkArtha-sAdhu cAhe bahuta se sahAyaka lAdhuoM ke sAthaho cAhe ekAkI ho (rAgadveSa rahita ho) tathA paDimA aMgIkAra karane kI sthiti meM, jinakalpika avasthA meM athavA kisI anya samaya meM akelA-vicaraNa-kara rahA ho, lAra yaha ki kisI bhI avasthA meM ghoM na ho, kadAcit arati ko prApta ho jAya-snAna na karane se (zarIra saMskAra rahita ' anvayArtha-nirdoSa bhikSA grahaNa karavAvALA sAdhu ghaNu sAMdhujanathI yukta heya arthAta ekalA (rAgadveSathI rahita paDimAdhArI) ja hoya paraMtu arati rUpa arUcIne dUra karIne jIvanuM ekalAnuM ja bhavAtaramAM gamane ane bhavAntarathI Agamana rU5 gati AgatinuM ekAnta mauna thaIne saMyame pUrvaka upadeza kare che18 ke - TIkartha-sAdhu, ghaNA sAdhuonI sahAyathI yukta hoya athavA ekalA ja hoya (rAgadveSa rahita hoya) tathA paDimA aMgikAra karavAnI sthitimAM janakapika avasthAmAM athavA koI bIjA samayamAM ekalA vicaraNa karI rahyA hAya kahevAno hetu e che ke-kaI paNa, avasthAmAM kema na hoya ? kadAca arati bhAvane prApta thaI jAya te arthAt snAna na karavAthI (zarIra saMskAra Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthacodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 373 - paryupitatakramizritavallacaNakAghAhAratayA tathA kSINazarIratvena ca , mohakarmodayAt samutpanAM saMyamArucim ekarastuti yadyaratiH syAttadA anyavastuni, ratirbhavatye vetyAha-'raI' ratin-lAvadyA'nuSThAnarUpAmasayame, samutpanA , rucim 'abhibhUya' abhibhUya-sasArasvarUpajJAnena tiryanArakAdi, du kha vicAraNena AyuSo'lpatvacintanena ca dUrIkRtya 'egatamoNega' ekAntamaunena sunInAmayaM maunaH, saMyamaH ekAntena sarvathArUpeNa maunaH ekAntamauna stena parizuddhena saMyamena ekAntazuddhasaMyamamAzrityetyarthaH 'viyAgarejjA vyAgRNIyAt-dharmakathAvasare anyadA vA saMyamArAdhayA prANAtipAtaviramaNAdirUpAM.dharmakathAM kathayet / ki kathayedityAha yasya 'egarasa', ekasya ekAkina eva svakRta zubhAzubhamantareNa asahAyasya 'jaMto' jantoH -jIvasya 'gaI' gati:-paraloke gamanam 'ya' ca-tathA 'AgaI' Agati:bhavAntarAdAgamanaM bhavati . .... ... ..... hone se) rUkhA-sUkhA ThaMDhA AhAra karane se athavA kRzakAya hone se tathA Antara kAraNa mohanIya karma ke udgha le use , saMghama ke prati arati (aruci) utpanna ho jAya aura jaba eka vastu meM arati hogI: to usase viparIta anya vastu meM rati bhI utpanna hogii| ataeva saMyama meM arati utpanna hone se asaMghama ke prati rati utpanna hojAya to use saMsArake svarUpa kA vicAra karake .narakatiryaca ,gatiyoM ke duHkhakA vicAra karake tathA Ayu kI alpatA kA vicAra karake, dUra kara de| vaha zuddha saMyama kA Azraya lekara bacana kA prayoga kare / dharma kathA kahate samaya yA anya samaya meM isa prakAra se- bole jisase saMghama meM bAdhA utpanna -na--ho--aura dharma kI hI bAta bole| yaha kahe ki yaha jIva ekAkI hI apane zubha aura azubha karmoM ke rahita hovAthI) sukhe suke ThaMDe AhAra karavAthI athavA zarIranA sukAvAthI tathA Abhyantara kAraNa mohanIya karmanA udayathI tene saMyama pratye arati (arUci) utpanna thaI jAya ane jyAre eka vastumAM arati thAya tyAre tenAthI judI anya vastumAM rati paNa utpana thAya. tethI ja sa yamamAM arati utpanna thavAthI asaMyamamAM rati (prIti) utpanna thaI jAya to teNe saMsA: ranA ravarUpane vicAra karIne naraka, tiryaMca gatiyAnA duHkhano vicAra karIne tathA AyuSyanA ala55NAno vicAra karIne tene dUra kare. 'tene zuddha saMyamane zraya laIne vacanane prayoga kare. dharmakathA karatI vakhate athavA anya samayAM evI rIte bele ke jenAthI saMyamamAM bAdhA na Ave, ene dharmanI ja vAta kahe teNe kaheluM ke-A jIva ekale ja potAnA zubha ane azubha Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 saMvakRtAstra uktaMva--'ekA prakurute karma, bhunaktyekazca tatphalam / jAyate mriyate ceka, eko yAti bhavAntaram // 1 // ityAdirUpAM dharmakoM kathayediti bhAvaH // 18 // mUlam-saMyaM sameccA aduvA vi soccA, bhAsejja dhamma hiyayaM peyANaM / je gairahiyA saNiyANappaogA, Na tANi sevaMti sudhIradhammA // 19 // chAyA-svayaM sametyAthavA'pi zrutvA, bhASeta dharma hitakaM prajAnAm / ye garhitAH sanidAnapayogAH, na tAn sevante sudhIradharmANaH // 19 // sAtha paraloka jAtA hai aura ekAkI hI bhavAntara se AtA hai| kahA hai-'ekaH prakurune karma' ityaadi| 'yaha jIva akelA hI karma upArjana karatA hai / akelA hI usakA phala bhogatA hai, akelA hI janmatA maratA hai aura akelA hI paraloka meM jAtA hai|' bhAva yaha hai ki isa prakAra kI dharmakathA sAdhu ko karanI cAhie / 18 // 'sayaM sameccA aduvA vi soccA' ityaadi| zabdArtha -'sayaM-svayam' anyake upadeza vinA apane Apa 'samecAsametya' samyak prakAra se mokSa mArga ko jAnakarake 'aduvAvi-athavA. 'pi' athavA 'soccA-zrutvA' guru paramparAse sunakara 'payANa-prajAnAm' karmonI sAthe paralekamAM jAya che. ane akaleja bhavAtarathI Ave che, Bcha -'ekaH prakurute karma tyAhi A jIva eLe ja karmanuM upArjana kare che. eka ja tenuM phaLa bhagave che, eka ja janme che, ane ekalo ja mare che, ane paralokamAM paNa eka ja jAya che. kahevAno bhAva e che ke-A pramANenI dharmakathA sAdhue kahevI joIe 18 'sayaM sameccA aduvA vi soccA' yA sAtha-'sayaM-svayam' mInA paheza vinA potAnI bheje 'sameccA -sametya' sArI rIta mokSa mAgana ne 'aduvAvi-athavA'pi' athavA 'sroccA-zrRMvA' zu3 5252||thaa sAmajAna 'payANa-prajAnAm' alamAna 'hiyayaM-- Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samapArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 375 anvayArthaH - (sayaM) strayam - Atmanaiva paropadezaM vinaiva ( sameccA) sametya mokSamArga samyagjJAtvA (aduvA vi) athavA'pi ( soccA) zrutvA - guruparamparayA nizamya (yA) manAnAm (hivayaM) hitakaM hitakArakam (dhammaM) dharmam zrutacAritrarUpam (bhAsejja) bhASeta (je) ye khalu (garahiyA) garhitAH - ninditAH (saNiyANapaogA) sanidAnaprayogAH - satkArasaMmAnAdikathanasahitA vyApArA mavanti ( tANi) tAn - sanidAnaprayogAn (sudhIradhammA) sudhIradharmANa:- maha yaH (Na sevaMvi) na sevante ||19|| TIkA - punarapyAha- 'sayaM' svayam - AtmanA paropadezamantareNaiva 'sameccA' prajAoM ke 'hipa-hitakam' hitakAraka 'dhammaM dharmam' cAritra rUpa dharma kA ' bhAsejjA - bhASeta' kathana kare je ye' jo 'garahiyA - garhitA' niMdita kArya 'saNiyANappaogA - sanidAnaprayogA' phalakI prAptike liye kiyA jAtA hai 'tANi tAn' aise sanidAna kArya kA 'sudhIra dhammA-sudhIradharmANa:' dhIra puruSa 'Na sevaMti na sevante' sevana nahIM karatA hai // 19 // anvayArtha - svayaM hI AtmA ke dvArA paropadeza ke vinA hI mokSa mArga ko acchI taraha jAna kara athavA guru paramparA dvArA samajha kara prajAoM kA hitakAraka zruta cAritra rUpa dharma kA upadeza kare / aura jo sAdhujanoM ke lie nindita satkAra saMmAnAdi kathana vyApAra haiN| nako sudhIra dharmA (medhAvI sAdhu) maharSigaNa sevana nahIM karate haiM / 19 / TIkArtha - aura bhI kahate haiM- manuSyajanma, Arya kSetra Adi, yaha hitakam' dvita424 'dhammaM - dharmam' zrutayAritra 35 dharma'ne 'bhAsejjA - bhASeta ' 4thana 4re 'je-ye' ? 'garahiyA - garhitAH' nihita artha 'saNiyANappaogA-banidAnaprayogAH' itanI prati bhATe 42vAmAM Ave che 'tANi tAn' bhevA sani. hAna artha' 'sudhIradhammA-sudhIradharmANa' dhIra 53Sa 'Na sevati na sevante' sevana karatA nathI. 519mA anvayA --pe teja AtmA dvArA parApadeza vinAja mAkSa mAne sArI rIte jANIne athavA gurU paraMparA dvArA samajIne prajAnA hitakAraka zrutacAritra rUpa dharmanA upadeza kare ane je sAdhujanA mATe niMdita satkAra sammAnAdi kathana rUpa vyApAra che, tenu' sudhIra dharmo (medhAvI sAdhu) sevana 42tA nathI. // 18 // TIkA"--vizeSa kahe che--manuSya janma A kSetra vigere rUpa Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 sUaphatAGgasUtre * sametya-sampajJAtvA manuSya janmAyadezAdikam, caturgatiyo'yaM saMsArarUpa etasya ca kAraNaM mithyAtvAdikam , azepakarmakSayo mokSaH, tatkAraNAni 'saMdhyajJAnadarzanacaritrANi vetyetatsana svata eva jJAtvA "aduza vi' athavA'pi, gudisakAzAda 'soMccA' zunyA 'dhammaM dharmam-zrunacAritralakSaNam 'payANa' prajAnAmsthAvarajaMgamAdInAm 'hiyayaM hitakas-rakSakam 'bhAsejjA' bhASeta-sarvajIvarakSaNa * parakaM zruta vAritralakSaNam hitakaraM dharmam-abhibhASeta, 'saNiyANappaMyogA' 'sanidAnaprayogAH, nidAnena-satkAra sammAnAdyAzaM manena saI yatante iti sanidAnAH, prakaga yujyante iti prapogA vyApArAH, dharmakathA prabandhA vA 'je' ye 'garahiyA' gahitA:-ninditA:-mithyAvAdikAH karmabandhajanakAH 'tANi' tAn sarvAta cAritravidhnabhUtAn 'sudhIrathayA' sudhIradharmANo saharpayo na sevante,-ete. pAmAcaraNaM naiva. kurvantIti / svata eva dharmAn jJAtvA parasmAdvA zrutvA, prajAmyo / saMsAra cAra gati vAlA hai / mithyAtva Adi saMsAra ke kAraNa haiN| 'bhava ghandhanoM ko naSTa karane vAlA sanasta karmoM kA kSaya honA mokSa hai / samyagjJAna darzana aura cAritra tapa mokSa ke kAraNa haiM, ityAdi paropa deza ke vinA svayaM hI jAna kara athavA guruparamparA se dUsaroM se suna ..kara sthAvara .aura trasa jIvoM ke lie hitakArI zrutacAritraM dharma kA upadeza-phare / satkAra sanmAna Adi kI abhilASA se yukta yogoM kA yA dharmakA rUpa prapancoM kA. jo mithavAva Adi karmaSandha jainaka hote haiN| cAritra meM : bandhaka hote haiM, unakA dharma meM dRr3ha maharSiana sevana nahIM krte| ... . : + . .. , . . -... Azaya yaha hai ki dharma ko svayaM hI jAna kara athavA dUsaroM se suna kara jIvoM kA hita karane vAle dharma kA. upadeza karanA cAhie / A saMsAra RAra gativALA che. mithyAtva vigere saMsAranA kAraNa che bhavabaMdhanene naSTa karavAvALA saghaLA karmo kSaya thavo te mokSa che. samyaphajJAna samyak darzana ane cAritra samyapha tapa e mekSanA kAraNuM rUpa che. vigere papadeza vinA svaye jANIne athavA guruparaMparAthI bIjAonI pAsethI sAMbhaLIne sthAvara ane trasa jIvene mATe hita karanAra zrata cAritra dharmano upadeza kare. satkAra saMnmAna vigerenI abhilASAthI yukta ceMgene athavA dharmakathA rUpa praba dhone 2 mithyA viNa: mAya cha: sAritramA 5-4 thAya che. * sarnu bhA 44 me sunina sevana 2tA thI. ' kahevAno Azaya e che ke--dharmane svayaM jahIne athavA chabIo pAsethI sAMbhaLIne jIvonuM hita karavAvALA dharmane upadeza kara joIe, Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 377 hitaM dhrmmupdisheyuH| tathA yAni ninditAni 'dharmapratibandhakAni karmANi tAni, tathaiva pUjAlAbhAdi prayojakAni tAni vA dhIrapuruSA na 'sevante -iti samuditArthaH // 19 // dravyakSetrakAlabhAvamabuddhvA yo munirupadizati tasya kIdRzaM phalaM bhavatItyata Aha-kesici' ityaadi| mUlam-kasiMci takAI abujjha bhAvaM, khuddapi gacchejja albhaanne| Aulla kAlAiyAraM vaighAe, laiddhANumANe ya paresu atttth|20| chAyA-kepacittaNA'cuddhvA bhAvaM, kSaudramapi gacchedazradadhAnaH / AyuSaH kAlAtivAraM vyAghAtaM, labdhAnumAnazca parevAn // 20 // tathA jo yogavyApAra-nindita haiM, dharma ke bAdhaka haiM aura pUjA lAbha Adi ke prayojaka haiM, unako dhIra puruSa sevana na kre|||19|| dravdha kSetra kAla aura bhAva ko jAne binA jo muni upadeza detA hai| use kaise phala kI prApti hotI hai| yaha kahate haiM-'kesici takAI" ityaadi| zabdArtha-takkAI-tarkeNa' apanI buddhi ke tarka se 'kesidhikeSAzcit' mithyAtva bhAva se jinakI buddhi kuMThita hogaI hai aise puruSa ke 'bhAvaM-bhAvam abhiprAya ko 'adhujjha-avuddhvA na jAnakara sAdhu 'yadi upadeza deve to 'asahahANe-azradadhAnA' vaha usa upadeza meM zraddhA na rakhatA huA apane mantavyoM kI niMdA sunakara 'khuIpi-kSadratvamapi' upadezakarame vAleke prati virudvabhAva ko 'gacchejjA-gacchet' prApta ho tathA je yoga vyApAra nidita che, dharmane bAdha karavAvALA che, ane pUjA, lAbha vigerenI pravRtti karAvanArA che, tenuM dhIra purUSe sevana karavuM nahI palA dravya kSetra ane bhAvane jANyA vinA je muni upadeza Ape che. tene vu 35 prApta thAya cha, te matAvatAM sUtra2 'kesiMci takAI' yA gAthA kahe che. zahAtha-'takkAI-takeMNa' yAnI muddhina tathA 'kesivi-keSAnvita -bhibhyA mAthI manI muddhi hita 5 sAya mel y3panA 'bhASabhAvam' bhanibhAyane 'ajjJa-abuddhvA' yA vinA sAdhuna paheza bhArata 'asarahANe-azraddadhAna.' te 22 padezamA zraddhA na 42tAM pAtAnA matavyonI niet AimaNIne 'khuipi-kSudratvamapi' paheza 42nAra pratye vi3 mA 'gacchennA sU048 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1378 sUtrakRtAGgo :: anvayArtha-(naksAI) tarkeNa (kemici) hepAMcid mithyAtyopahatabuddhI nAm (bhAva) bhAva-abhimAyA (anujJa) anuyA - anumAnAdinA'jJAtyA paratIthikamupadizeva tadA (a.hANe) azradadhAnaH zrotA svadharmanindA zrutvA kadAcit (khudaMpi) kSaudramapi-kSudratvamagi-upahAra pratinirodhamapi (gacchejanA) gacchetamApnuyAt tatazca-'mAina) a.gugaH (kAlAgAra) kAlAdicAram-dIrghakAlasthitikatvamapi (baghAe) nayA rUpa rinAzalakSaNaM kuryAt tasmAt (ladrANumANe ya) labdhAnumAna ca-anumAnAdilA rAzimA jAtyA (paresu) pareSu paratIthikeSu (bhaTe) arthAna- sAhamAhie NAdijAna ugadigediti bhAvaH // 20 // aura 'Ausa-AyuSaH' yaha upadeza karane vAle kI Ayuke 'kAlAiyAra -kAlAticAra' kAlAtikramaNarUpa 'vaghAe-vyAghAtam' vyAghAta-yAdhA pahoMcAve isalie 'laddhANumANe ya-lamAnumAnazca' anumAna Adi se anya kA abhiprAya jAnakara ke 'parelu-parepu' paratIdhikoM ko 'adve'arthAn' saddharmAdi prarUpaNApa arthakA upadezakare // 20 // - anvayArtha-tarka ke dvArA kinhIM mithyAtvopahata ghuddhiyoM kA ____ abhiprAya ko anumAna bagaira ke dvArA jAne binA hI yadi sAdhu paratI. ___-rthiyoM ko dharmopadeza kare to zrotA apane dharma ko nindA sunakara azraddhA karate hue kadAcit upadezaka kA hI virodha kara sakatA hai 1, aura upadezaka ke Ayu kA bhI vighAta kara sakatA hai| isaliye anu mAnAdi ke dvArA parAbhinAya ko jAna sara paratIrthikoM ko - saddharmAdi kA upadeza kareM // 20 // gacchet' praA thAya bhane 'mAussa AyuSaH' te upaheza 42nA2nA AyujyanA 'kAlAiyAra-kAlAticAram' timana 35 vAghAe-vyAghAtam' vyAghAta"mAyA pAyA tathA 'laddhANumANe ya-labdhAnumAna' bhanumAna vizthI bhItanA "miprAyana 'angla 'paresu-parepu' 'manya tItha ne 'adve-arthAn' saddhAha prarUpaNa rU5 arthane upadeza kare che - anvayArthI--tarka dvArA koI mithyAtvathI apahata buddhivALAonA - ' abhiprAyane anumAna vigerethI joyA vinA ja je sAdhu pratIrthikone dharmano : -upadeza Ape te zrotAjana pitAnA dharmanI niMdA sAMbhaLIne azraddhA karIne che ! kadAcaM upadezakane ja virodha karI zake che ane upadezakanA AyuSyane paNa che vighAta karI zake che. tethI anumAna vigere dvArA anyanA abhiprAyane sama:: jIne paratIrthikane saddharma vigerene upadeza kare che Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI dhIkA pra. zu. ga. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam ........379..... / TIkA kesiMci' ke pavit-kuzAstrazasiddhAnta kAraNAlA "mithyAtvopahatta buddhInAM laghumakRtInAm 'bhA' mA pam - abhimAsam 'ko'yaM rAjAdikA kasya dhama syA'nuyAyI, kataraM dharmamAzritaH kasya dezasyA''rAdhaH? ityAdi, 'takAI' tarkeNa / 'abujha abudhA-anumAnAdinA parAbhimAyamajJAtvA yadi kazcitsAdhuH kamapi paratIthikamupadizeta, yenopadiSTe na upadezena parazAnadevAdInAM nindA'vagamyetA sa ca paratIthiko nindAvacanaM zrutvA 'padahANe' jinamatam azraddadhAna:-ati .. kaTutAM bhAvayan 'khuISi kSaudramapi-kSudratvamapi gacchenja' gacche3-atikruddhaH san upadeSTAraM vipriyavAdinaM muni prati viruddhamapi kuryAt, skandakAcAryasya- pAlaka. purohitavat, sa nindAvacanadra, upadeSTuH 'Aussa' AyupaH 'kAlAiyAra' kAlAticAram-dIrghasthiti rutvamapi 'vadhAe' vyAghAtarUpa vinAzarUpam-parikSepa TIkArtha-jinakA antaHkaraNa kuzAstroM kI vAsanA se pAsita hai| jinakI buddhi mithyAtva se upahAta hai aura jo svabhAva se kSudra haiN| aise logoM ke abhiprAya ko jAne vinA arthAt yaha zrotA rAjA Adi kauna hai ? kisa dharma kA anuyAyI hai ? kisa deva kA ArAdhaka hai ?ityAdi bAtoM ko na jAna kara koI sAdhu yadi andhamatAvalambI ko upadeza de aura usase zAmna yA deva kI nindA ho jAya to vaha nindA ke vacana sunakara jinamata para addhA nahIM kregaa| atyanta kaTukatA kA anubhava karatA huA upadezaka para kuddha ho jaaegaa| upadeza dene vAle muni ke viruddha bhI kucha kara baiThegA jaise pAlaka purohita ne skandakAcArya ke viruddha kiyA thaa| vaha dIpasthiti vAlI Ayu kA TIkAryuM-jeonuM aMtakaraNe kuzAstronI vAsanAthI vAsita che, jeonI buddhi mithyAtvathI upahata-gherAyelI che, ane je savabhAvathI kSudra che, evA lekonA abhiprAyane jANyA vinA arthAt A zrotA rAjA vigere keNa che? kayA dharmanA anuyAyI che ? kayA devanI ArAdhanA karavAvALA che? vigere bAbatone na jANatAM koI sAdhu je bIjA satavALAene upadeza Ape ane tema karatAM teonA deva agara zAstranI niMdA thaI jAya, to te niMdAnA vacane sAMbhaLIne janamata para zraddhA nahI kare, ane atyaMta kaDavA paNa anubhava karIne upadeza karanAra para kola karI besaze, ane upadeza ApavA vALA muni virUddha paNa kaIka karI bese. jevI rIte pAlaka nAmanA purohite kaMkAcAryanI virUddha pravRtti karI hatI. ane te dIrghasthitivALI AyuSyane - Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 sUtrakRtAstra samAvaM saMvartayet, ataH 'laddhANumANe' labdhAnumAnaH-parAbhimAyamanumAnAdinA hAvA 'paresu' pareSu-paratIrthikeSu yathAyogam 'a?' arthAn-saddharmaprarUpaNAdikAna brUyAt, svabuddhayA parAbhiprAyamajJAtvA dharmopadeze kRte zroturazraddhA samuspadhate, tathA-kruddhaH zrotA sAdhu mArayedapi / ataH parAmipAyamanumAnAdInA sAsvA upadezo dAtavya iti bhAvaH // 20 // mUlam-kammaM ca chaMdaM ca virgica dhIre, viNaija u savao aaybhaavN| sevehi laippaMti bhayAvahehiM, vijja gahAya tasathAvarehi // 21 // chAyA-karmaca chandazca vivecayeddhIro, vinayettu sarvata AtmabhAvam / - rUpa lupyante bhayAvahai, vidvAn gRhItvA sasthAvarebhyaH // 21 // vighAta bhI karade / ataeva sAdhu anumAna Adi se dUsare ke abhiprAya ko jAna kara anya tIrthakoM ko yathAyogya arthoM kA kathana kre| ___ Azaya yaha hai ki apanI buddhi se dUsare ke abhiprAya ko jAne vinA dharmopadeza karane se zrotA ko azraddhA utpanna hotI hai| krodhita huA zrotA sAdhu ko mAra bhI DAlatA hai| ataeva anumAna Adi se dUsare ke abhiprAya ko jAna kara dharmopadeza denA cAhie // 20 // 'kammaM ca chaMdaM ca vigica dhIre' ityAdi / zabdArtha-dhIre-dhIra' dhIra sAdhu sunane vAlekA 'kamma-karma karmaevaM.'chaMda-chandam' abhiprAyako 'vigiM ca-vivecayet' samyaka prakAra se vivAta paNa karI bese tethI sAdhu anumAna vigerethI bIjAnA abhiprAyane jANIne anyatIthi kone yathAyogya arthone upadeza kare, kahevAno Azaya e che ke-pitAnI buddhithI bIjAnA abhiprAyane jAyA vinA dharmopadeza karavAthI zrotAne azraddhA utpanna thAya che. krodhAyamAna thayeva zrotA sAdhune mArI paNa nAkhe tethI anumAna vigerethI bIjAnA abhiprAyane samajIne dharmopadeza karavo joIe. pArA 'kammaM ca chadaMca vigica dhIre' tyA sAtha-'dhIre-dhIraH' dhIra sAdhu sAlavAvANAnA 'kamma-karma' bha. mana- 'chad-chandam' abhiprAyane 'vigiMca-vivecayet' sArI rIta ngii ve tathA Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra. zu. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 385 ____ anvayArthaH-(dhIre) dhIra: akSobhyaH sAdhuH zrotuH-puruSasya (kamma) pharma kIdRzaM tasyAbhimatam evaM zrotuH (chaMdaM) chandam-abhiprAyam (kasya matasyAyamanuH yAyI vartate) ityevam (vigiMca) vivecayet-samyag jAnIyAt, tathA zrotuH (sao) sarvataH-sarvapakAreNa (AyamAvaM) AtmabhAvam-anAdibhAvAbhyastaM mithyAtvAdikam (viNaijja) vinayet-dUrIkuryAt (bhayAvahe hi) bhayAvahai:-bhayo. spAdakaiH (rUve hiM) rUpai.-cakSurAdIndriyamanoharai rUpAdiviSayaiH puruSAH (luppaMti) lupyante cAritradharmAt skhalanti tasmAt (vijja) vidvAn -dezakAlAbhimAyA'. bhikSaH (gahAya) gRhItvA-zroturabhipAyaM buddhvA (tamathAvarehi) sasthAvarebhyo jIvebhyo hitamupadizet // 21 // jAnaleveM tathA 'savvao-sarvataH' saba prakAra se sunane vAlekA 'Aya: bhAvaM-AtmabhAvam' anAdi bhavase abhyarata aise mithyAtvAdika ko 'viNaijja-vinayet' dUrakare 'bhyaavhehi-bhyaavhai|' bhayako utpanna karane vAle 'rUvehi-rUpaiH' cakSu Adi indriyagamya rUpAdi viSayoM se manuSya 'luppaMti-lupyante' cAritra dharma se skhalita hote haiM ata:' 'vijja-vidhAna' vuddhimAna puruSa 'gahAya-gRhItvA' zrotA ke abhimAyako jAnakara 'tasathAvarehi-trasasthAvare' basa aura sthAvara jIvoM ke kalyANakA upadezakareM // 21 // ___ anvayArtha-dharmamArga se vivalita nahIM hone vAlA dhIra sAdhu zrotA puruSa kA abhiprAya ko acchItaraha jAnale aura zrotA ke anAdi bhava paramparA se abhyasta mithyAtvAdi ko acche prakAra se dUra kare aura atyanta bhayaGkara sAMsArika rUpAdi viSaya puruSoM ko cAritra dharma se 'savvao-sarvataH' mA mahArathI samAjAnA 'AyabhAva'-AtmabhAvam' manAhi sapathI bhakSyasta 2 mithyA pahine 'viNaijja-vinayetU' 62 42 'bhayAvahehi-bhayAvahai' maya Gpana 42vAvA 'rUvehi-rUpai' natra vigerendriya sabhya 356 viSayAthI bhanuSya 'lu'pati-lupyante' yAtri thI malita thAya che. tethI 'vijja-vidvAn' bhuddhimAn 535 'gahAya-prahItvA' zrItAsAnA mali. prAyane tI 'tasathAvarehi-trasasthAvarebhyaH' trasa bhane sthA12 vAnA kalyANane upadeza kare 21 anvayArtha -dharmamArgathI vicalita na thavAvALA dhIra sAdhu zrotAone anukUla evA dharma tathA temanA abhiprAyane sArI rIte jANI le, ane zrotA onA anAdi bhavapara parAthI abhyasta mithyAtva vigerene sArI rIte dUra kare ane atyaMta bhayaMkara evA sa sAranA rUpAdi viSaya purUSane cAritra Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 ska ra ne ___TIkA--'dhIre dhIraH pakSobhyaH parinipThitabuddhiH sAdhu:-upadeze pravRttaH dharmakathA zrotuH puruSasyA'numAnAdipamANena (kamma) karma kI haga tasyA'nuSThAnam mataM vA tathA shrotu| 'cheda' chandam-karaya matasyA'yamanuyAyItyAdhamipAyam 'vinica' vivecayet-samyag jAnI gava, jJAtvA ca dharmakAyAM kuryAna, yathA'nuSThitena zrotumanasi na bhavet-kSobhaH, bhavecca padArthAvagamaH, tathopadeSTavyaH, yathA zrotaH 'sanI' sarvata:-sarvaprakAreNa 'AyabhAva' anAdibhavAmyAnam mizpAtvAdikam 'viNaijja' vinaye-vizeSato nivArayet 'bhayAvahe hi' bhayAvaha:-bhayotpAdaka 'rUvehi' rUpaiH-cakSurAdipanoharaiH rUpAdiviSayaH 'luppaMti' tRpyante-cAritradharmAva girA detA hai| isalie vidvAn sAdhu dezakAla kI sthiti ke anusAra zrotA kA abhiprAya jAna kara isa sthAvara sabhI prANiyoM kA hitakArI upadeza kare / / 21 // TIkArtha-jisakI buddhi paripakva hai aisA sAdhu jaba upadeza dene meM pravRtta ho to sunane vAle purupa ke viSaya meM anumAna Adi ke dvArA yaha jAna le ki yaha kyA karatA hai, isakA mata kyA hai? yaha kisa mata kA anuyAyI hai ? ityAdi ghAtoM ko samyaka prakAra se samajha phara dharmakathA kreN| jisase zrotA ke mana meM kSobha na ho parantu usako vastunaca kA jJAna ho jAya aisA upadeza karanA caahie| aise upadeza ke dvArA hI otA ke anAdi bhavoM meM abhyasta mithyAtva Adi ko haTAnA caahie| yaha samajhanA cAhie ki netroM ko manohara pratIta dharmathI nIce pADI de che. tethI vidvAna sAdhue dezakALanI paristhiti anusArA zrotAonA abhiprAyane jANIne trasa ane sthAvara evA badhAja prAphine hitakAraka dharmane upadeza kare 21 TIkAI--jenI buddhi paripakava che, e sAdhu tyAre upadeza ApavAmAM pravRtta thAya te sAMbhaLavAvALA zrotAone sa ba dhamAM anumAna vigere dvArA e jANuM levuM joIe ke-A zuM kare che? Amane mata zuM che? A kayA matane anusaranArA che? vigere bAbatone sArI rIte samajIne dharma kathA kare, ke jethI zrotAonA manamA lebha utpanna na thAya. paraMtu teone vastutatvanuM jJAna thAya. e upadeza kare jaIe. evA upadeza dvArA ja zrotAnA anAdi bhavathI abhyasta mithyAtva vigerane haTAvavA joIe. e samajavuM joIe ke-AMkhone suMdara jaNAtA rUpa, vigere viSayonA kAraNe je Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathya svarUpanirUpaNam 383 skhalanti viSayAsaktA jIvA idda nAnAduHkhaM samanubhavanto bhavAntare'pi duHkhamanubhavanti / 'vij' vidvAn dezakAlA'bhiprAyA'bhijJaH 'gahAya' gRhItvA zroturabhimAyam taddhitam 'tasathAvarehiM' asasthAvarebhyo dharmamupadizeda-dharmakathAM kuryAditi / dhIraH zrotuH puMso'bhiprAyaM buddhvA - anuzAya dharmadezanayA tasya mithyAtvaM zanairapanayet / moH bhoH jagajjAtA jIvAH / ime rUpAdayo manohAriNo viSayA ApAvaramaNIyA atIva bhayadAH, atastAn yathAyathaM yUyaM pariharata, ityevaM bodhayet / tathA tathA tadabhipAyaM jJAtvA sasthAvarajI samudAyAnAM yathAhita mupadizediti bhAva // 21 // hone vAle rUpa Adi viSayoM meM Asakta jIva isa loka meM bhI nAnAprakAra ke duHkhoM kA anubhava karate haiM aura parabhava meM bhI duHkha bhogate haiM / ataeva deza, kAla aura abhinAya ko jAnane vAlA vidvAna puruSa zrotA ke abhiprAya ko samajha kara trasa sthAvara jIvoM ke lie hitakArI dharma kA upadeza kareM / 1 bhAvArtha - yaha hai ki dhIra sAdhu sunane vAle puruSa ke abhiprApa ko samajha kara dharma dezanA ke dvArA dhIre dhIre usake mithyAtva ko dura kare / ' jagat ke jIvoM ! yaha rUpa Adi manohara viSaya Upara Upara se hI ramaNIya pratIta hote haiM / yaha atIva bhayotpAdaka haiM / ataeva jaise bane vaise inheM tyAgo' ityAdi bodha karAve / tathA unake abhiprAya ko jAna kara basa aura sthAvara jIvoM kA hita karanevAlA upadeza deveM | 21 | vAstavamAM bhaya kara che, evA viSayAmAM Asakta jIva A leAkamAM aneka prakAranA dukhAne! anubhava kare che, ane parabhavamAM paNa duHkha legave che. tethIja deza, kALa ane abhiprAyane jANavAvALA vidvAn purUSa zrotAnA abhi prAyane samajIne trasa ane sthAvara jIvAne mATe hitakara dharmanA upadeza kare. kahevAnA bhAvArtha e che ke ~dhIra sAdhu sAMbhaLavAvALA purUSanA abhi prAyane samajIne dha dezanA dvArA dhIre dhIre tenA mithyAtva paNAne dUra kare, hai jagatanA jIve ! A rUpa vigere sudara viSayeA upara uparathI ja sudara jaNAya che. A atyaMta bhaya ThAraka che. tethI ja jema ane tema tenA tyAga kare. vigere prakArathI mAdha karAve, tathA zrotAnA abhiprAyane samajIne trasa ane sthAvara jIvAne hitakara evA upadeza kare // 21 // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 punarapyAha- mUlam - na pUrveNaM cetra siloyagAmI, sUtrakRtAGgasUtre piyemapiyaM kassai No kairejjA | sacce aNaTTe parikSejjayaMte, aNAule ya aksAi bhikkhU ||22|| chAyA - na pUjanaM caiva zlokakAmI, viyamamiyaM kasyA'pi na kuryAt / sarvArthAna parivarjayan di, anAkulacAkapAyI mikSuH // 22 // anvayArthaH - ( aNAule ) anAkula:- sUtrArthAd viparItaM na gacchan (ya) ca - punaH (akasAI) akapAyI- krodhAdikapAyavarjitaH (bhikkhu) bhikSu - sAdhuH aura bhI kahate haiM- 'na pUyaNaM ceva siloyagAmI' ityAdi / zabdArtha - 'aNAule - anAkula, ' Akula na honevAlA 'ya-ca' aura 'asAvI - akaSAyI' krodhAdi kapAyoM ko choDane vAlA 'bhikkhU - bhikSuH' sAdhu 'na pUSaNaM ceva-na pUjanaM caiva' vastra, pAtra Adi kA lAbharUpa pUjanakI icchA na kare tathA 'siloyagAmI-lokakAmI' AtmazlAghI na bane evaM 'savve aThThe sarvAn anarthAn' saba anarthoM ko 'parivajjayaMte - parivarjayan' varjita karatA huA 'kassA - kasyApi ' kisI ' kA bhI kisI jIvakA 'piyamapiyaM priyamapriyam' miya athavA apriya No karejjA- na kuryAt ' na kareM ||22|| anvayArtha - sUtrArtha se viparIta mArga kI ora nahIM jAtA huA - anAkula aura krodhAdi kaSAyoM se varjita hokara sAdhu vastra pAtrAdi vajI pazu che. 'na pUyaNaM cetra siloyagAmI' ityAdi. zabdArtha -- 'aNAule - anAkula' Aja na thavAvAjA 'ya-ca' bhane 'akasvAyo - akaSAyo' odha vigere uSAyAne hoDavAvAjA 'bhikkhU - bhikSuH sAdhu 'na 'pUyaNaM caiva na pUjanaM 'caiva' 12tra, yAtra vigerenA sAla35 pUjananI chAna 42. tathA 'siloyagAmI-"lokakAmI' AtmasAdhAvANA na bhane tathA 'savve aTe - sarvAn anarthAn' maghA 4 manathene 'parivajjayaM de - parivarjayan' va urIne 'karai - kasyApi 'tu yA arthAt artha yA lavanu' 'piyamappiya- priyamapriyam' priya athavA apriya ' No karejjA - na kuryAt ' na re ||22|| annayA ----sUtrAthI viparIta mArga tarapha gayA zivAya anAkula tathA krodha vigere kaSAyeAthI mukta thaIne sAdhu vasra pAtrAdi rUpa pUjAnI icchA na Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra.zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 385 (na pUyaNaM cetra) na pUjanaM cA-catrapAtrAdilAbharUyaM pUjana nAbhilapet tathA (silocanAmI) zlokakAmI-AtmazlAghAvAn na bhavet evam-(savve ann)| sarvAn anarthAn (parivajjayaMte) parivarjayan -pariharan (karasAi) kasyApi jIvasya (piyamappiyaM) priyamamiyaM vA (No karejjA) na kuryAt // 22 // TIkA-'amAule' anAkula:-sUnA viparItaM na gacchan (ya) ca-puna: (aphasAi) apAyI-krodhAdiphapAyarahitaH "bhivatU' bhikSuA-sAdhuH-dharmadezanAM kurvan 'na pUSaNaM cetra' na pUjanaM vastrapAtrAdilAmarUpaM nAgilapediti yAvata / tathA -'siloyagAmI' lokakAmI-AtmapazamA kAmanAvAn pUjAla ghAkAmena dezanAyAM no pravRtto bhavet / tathA 'kamala' satyApi jIvaraya 'piyanappiyaMpA' priyamapriya vA, vatra piyaM thoturyat priyam-rAja dezabhaktalI kathApaM vikathAdikaM chalita kathAdikaMca abhiyaM-tatsamAtritadevanindAM ca 'go karejA' kathamapina kuryAta 'savye sarvAneca 'thanAn pUjAlAsAyanibhAyeNa svakRtAn paradUSaNatayA ca paralAbha rUpa pUjA kA abhilApA nahIM kare aura AtmazlAdhI (apanI prazaMsA) na ho| evaM sabhI anarthoM ko choDate hue kisI bhI prAgI kA priya ga apriya AcaraNa na kare // 22 // __TIlArtha-anAkula arthAt sUtra ke artha se viparIta na jAtA hI tathA koza Adi kaSAyoM se rahita sAdhu dharmadezanA karatA huA na to vana pAtra Adi ke lAbha kI icchA kare aura na AtmaprazaMsA kI kAmanA kre| pUjA-prazaMsA kI icchA se dezanA dene meM pravRtta na ho| tathA kisIkA burA na kare arthAt rAjakathA dezakathA, bhojanakathA aura strIkathA rUpa vikathA, chalitakathA tathA sabhI prakAra ke anartho arthAt pUjA lAma Adi kI abhilASA janita svakRta anarthoM se aura para kare. ane amArI (pitAnA vakhANane IcchavAvALA) na bane tathA badhA ja anane choDIne kaI paNa prANane priya athavA apriya lAge tevuM AcaraNa na kare pararA TIkArtha-anAkuLa arthAt sUtranA arthathI viparIta na janAra tathA krodha vigere kaSAthI rahita sAdhu dharmadezanA karatA thakA vastra pAtra vigerenA lobhanI IcchA na kare. tathA AtmaprazaMsAnI paNa IcchA na kare pUjA-prazaMsAnI IcchAthI dezanA ApavAmAM pravRtta na thavuM. tathA koInuM paNa burU karavuM nahIM, arthAt rAja kathA, dezathA, bhojana kathA ane strIkathA rUpa vikathA, chalita kathA, saghaLA prakAranA ane arthAt pUjAlAbha vigerenI IcchAthI thavAvALA sU0 49 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 sUtrakRtAstre kRtAn 'parivajjayaMte' parivarjayan- enhirana dharmakathAM kuryaaditi| sAdhurdharmopadezena svasya lAbhaM pUjAmAtmanaH zlAghAM vA necchet / kasyA'pi sakapaTaM bhiyaM phaTu vA no vadeta, sarvAneva arthAt parityajan anAkulaH sarvapAyavinimuktazva dharmadezanAvAcaM vadet / cApasA karayApi manasi kSomo na bhavet // 22 // mUlam-AhattahIca samupadANe, savvehiM pANehi NihAya dNdd| . NojIviyaM golaNAhikalA, prigejaavlyaavimukke|23| ttibemi|| chAyA-yAthAtathyaM saraprekSamANaH, sarveSu prANiSu nihAya daNDam / no jIvitaM no maraNAbhimAjhI, parivrajedvalayAdvimuktaH // 23 // iti bravImi, nindA ke kAraNa utpanna hone vAle parakRta amarthoM se pacatA huA dharmakathA kre| abhiprAya yaha hai ki sAdhu dharmopadeza se apane lAbha, pUjana, prazaMsA Adi kI abhilASA na kre| kisI ko apriya athavA kaTu na khe| sabhI anartho kA tyAga karanA huA, anAkula aura samasta kaSAyoM se mukta hokara dharmadezanA kare jisase kisI ke mana meM kSobha utpanna na ho // 22 // , 'AhattahIyaM samupehamANe' ityaadi| ... zabdArtha-ohattahIyaM-yAthAtathyaM' vAstavika rUpase svasamaya parasamayAdiko 'samupehamANe-samutprekSamANaH' dekhatA huA 'savvehiM pANehiM svakRta anarthone ane anyanI niMdAnA kAraNathI utpanna thavAvALA bIjAe karelA anarthothI bacatA thakA dharmakathA kare. kahevAne abhiprAya e che ke--sAdhu dharmopadezathI pitAnA lAbha, pUjana, prazaMsA vigerenI abhilASA na kare. koIne paNa apriya athavA kaDavuM vacana na kahe. saghaLA anarthono tyAga karatA thakA, anAkuLa ane saghaLA kaSAyathI mukta thaIne dharmadezanA kare jethI tenA manamAM lebha panna na thAya // 22 // / / , 'AhattahIyaM samupehamANe' yA !.. zArtha-'AhattahIya-yAthAtathya" vAstavipAthI 25samaya 52sabhayAline 'samuhapehamANe-samutprekSamANA.' bhAna. 'savvehi pANehi-sarveSu prANeSu' Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmavArthabodhinI TIkA ma. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam -287 anvayArthaH-(AhattahIya) yAthAtathyam-vAstavikarUpeNa svasamayaparasamayAdikam 'samupehamANe samutprekSamANaH-pAlocayan (salvehiM pANahiM) sarveSu mANiSu-sthAvarajaGgamepu (daMDa) daNDa-prANAtipAtAdikam (NihAya) nihAya -parityajya (No jIviyaM) no jIvitam-asaMyatabhIvanaM nAbhilaSet evam (No maraNAhikaMkhI) no maraNAbhikAGkSI parIpahopasargeSu prApteSvapi jalAnalapAtAdinA svakIyaM maraNamani nAbhikAkSet apitu (liyAvimukke) valayAdvimuktA, palayena-mAyAdinA mohanIyakaraNA vimuktA-varjitaH, 'parivyaejjA' parivrajetsaMyamAnuSThAnaM kuryAt // 23 // sarveSu prANeSu' sthAvara jaMgamAtmaka sabhI prANiyoM meM 'daMDa-daNDam' prANAtipAtAdika ko 'nihAya-nihAya' tyAgakara ke 'No jIviyaM-no jIvitam' asaMghata jIvana kI icchA na kare tathA 'No maraNAhikaMkhI-no maraNAbhizAkSI' parISaha evaM upasarga prApta hone para jalapatana agnidAha Adise apane maraNa kI bhI icchA na kare paraMtu 'valayAvimukke-valayAdvimukta' mAyAdi mohanIya karma se mukta hokarake 'parivvaejjA-pariva. jet' saMghamakA anuSThAna kareM // 23 // ___ andhayArtha-vAstavika rUpa se svasiddhAnta parasiddhAnta vagairaha kA paryAlocana karate hue sabhI sthAvara jaMgama prANiyoM kI prANAtipAta rUpa virAdhanA chor3akara saMghama rahita jIvana kI abhilASA na kre| aura nAnA prakAra ke kaSTa evaM vipadAoMke Ane para bhI jala agni vagairaha ke dvArA apanA AtmaghAta bhI na caahe| api tu mAyA mohanIya karmAdi rUpa valaya le chuTakArA pAkSara saMyana kA sevana kare // 23 // sthAvara mAtma mA 01 prAliyAmA 'daDaM-daNDam' prAtipAtAni 'NihAya-nihAya' tyAga rIne 'jo jIviyaM-no jIvitam' Asayata bananA 2ch| na. 42 tathA 'No maraNAhikaMkhI-go maraNAbhikAkSI' pazaSa mana 64. sarga prApta thAya tyAre jala patana, agnidAha, vigerethI pitAnA maraNanI dhnch| 5 na 42. paraMtu 'valayA vimukke balayAdvimukta' bhaay| vigaire bhAI. nIya mathI bhuta tha42 'paripaemA-parivrajet' sa yamanu manuSThAna 42 // 23 // anvayAI-vAstavika paNAthI svasiddhAMta ane parasiddhAMta vigerenI paryAlocanA karIne badhAja thAvara jaMgama prANiyAnI prANAtipAta rUpa vizedhanAne choDIne saMyama vinAnuM jIvana jIvavAnI IchA na kare tathA aneka prakAranA kaNa ane vipatti AvI paDe te paNa jala agni vigerenI mArkata pitAnI AtmahatyAnI IcchA paNa na karavI. paraMtu mAyA mohanIya kamadirUpa valayathI chuTakAro meLavIne saMyamanuM sevana kare che23.' Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtratA sUtre pATIkA 'AhattahIye' yAthAtathyam, yathA tathA bhAvo yAthAtathyam 'bujjhi(vanaMti tiuTTejjA' iti prathamagAthAnArabhya 'AhattahIyaM iti paryantaM yAthAtathyena samayaparasamayAdikam 'samupehamANe' samutprekSamANaH- paryAlocayan putramatirant aiserer 'savyehi' sarveSu 'pANehiM' prANipu-sthAvarajaGgameSu sUkSmabAdaramabhedabhinneSu 'daMDa' daNDam daNDayante maryante prANino yena sa daNDa:prANAtipAtAdikaM tam 'NihAya' nihAya - parityajya saMprApte'pi prANanAze yAva jIvadayAdharmaM na syajet 'jIviyaM' jIvitaM - jIvanam - asaMyamajIvitaM sthAvarajaGgamopamardanalakSaNaM dIrghAyuSkaM vA nA'milapet / parAn vyApAdya svajIvanamapi nAbhilaSet / tathA-'No maraNAdikakhI' no maraNAbhikAGkSI parISahopasargeSu samApteSvapi jalAnalasaMpAtA''pAditajantUpamardena svakIyaM maraNamapi nAbhikAikSet 'valayAvimukte' valayAdvimuktaH, balayena mAyAdinA mohanIya karmaNA vizeSeNa muktaH TIkArtha - yathArtha vastu svarUpa ko arthAt 'bujjheja tiujjA' isa prathama gAthA se lekara 'Ahatahiye' isa pada paryanta bhalI bhAMti samajha kareM, svasamaya aura parasamaya Adi kA vicAra karatA huA tathA sUtra pratipAdita artha kA abhyAsa karatA huA samasta sthAvara jaMgama, sUkSma bAdara Adi prANiyoM ke daMDa- prANAtipAta Adi ko tyAga de / prANanAza kA avasara AjAne para bhI jIvana paryanta dayAdharma ko na tyAge / / sa sthAvara prANiyoM kI hiMsA Adi rUpa asaMyamamaya jIvana kI athavA dIrgha Ayu kI abhilASA na kre| dUsaroM kA ghAta karake apane jIvana kI kAmanA na kare / ghora parIpaha athavA upasarga upasthita hone para bhI jala yA agni meM gira kara yA hiMsaka prANI se apanA ghAta karavA kara apane maraNa kI abhilASA na kare / valaya se arthAt mAyA se yA - 4 TIartha - yathArtha vastu svapane arthAt 'bujjejjA tiuTTejjA' mA paDelI gAthAthI ne 'AhattahIya' yaha paryanta sArI rIte samane svasamaya ane parasamaya vigerenA vicAra karatAM thakA tathA sUtramAM pratipAdana karela arthanA abhyAsa karatA thakA saghaLA sthAvara jaMgama, sUkSma khAtara vigere prANiyAnA daMDa prANAtipAta vigerenA tyAga kare prANu nAzanA avasara AvI jAya te paNu jIvana panta yAdhanA tyAga na kare trasa, sthAvara prANicAnI hiMsA vigere rUpa asayamamaya jIvananI athavA lAMbA AyuSyanI abhilASA na kare. khIjAone ghAta karIne peAtAnA jIvananI kAmanA na kare, ghAra parI ' 12 he athavA upasarga upasthita thAya te paNa pANI athavA agnimAM Dine athavA hiMsaka prANi pAMse peAtAnA ghAta karAvIne peAtAnA maraNanI IcchA na Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 13 yAthAtathyasvarUpanirUpaNam 389 -rahitaH 'parivaejjA' parivrajeda-saMyamAnupAnaM kuryAt sarvathA gamAdarahitaH saMyamamArge divaredini / 'ttivemi' iti zamo'dhyagatakazAnti bodhapati ityAha tubhyaM tIrthakaroktameva dharma yAthAtathyaM brImi kathayAmi / na tu svarUpolakalpitaM kimapi bhavadbhayaH pratipAdayAmi / etena abAmANyazaGkA nirastA bhavati, nirdoSatayA bhagavata AptatvAt / AptasamuccAritazabdaspa pramANabhUmityAditi // 23 // // iti zrI vizvavikhzata-jagadalapa-prasiddhapAcaka-paJcadazabhASAkalitalAkatakalApAlApakamavizuddhagadapadhanakananyanisApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcanapani kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjaguruvAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabaliviracitAyAM zrI "sutrakRtAGgasUtrasya" samayArthabodhinyArupAyAM vyAkhyAyAM yAthAtathyanAmakam trayodazamadhyayanaM samAptam // 13 // mohanIya karma se rahita hokara saMyama kA anuSThAna kare sarvathA pramAda rahita hokara saMyama ke mArga meM vicaraNa kre| yahAM 'iti' zabda adhyayana kI samApti ko sUcita karatA hai| isa prakAra he jambU ! maiM tumheM tIrthaMkaroktadharma hI yathArtha rUpa se khtaa| Apase svakapolakalpita kucha bhI nahIM kaha rahA huuN| isase apramANatA kI zaMkA kA nivAraNa ho jAtA hai| bhagavAn nidopa haiM kyoMki ve Apta haiN| Apta kA kahA huA zabda prAmANika hotA hai| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "sUtrakRtAGgasUtra" kI samayArthabodhinI vyAkhyA kA yAthAtathya nAmaka terahavAM adhyayana samAsa // 13 // kare. valayathI athavA mAyAthI athavA mehanIya karmathI rahita thaIne saMyama anuSThAna kare. sarvathA pramAda rahita thaIne saMyamanA mArgamAM vicare. ahiyAM "ti" zabda adhyayananI samAptinuM sUcana kare che. A rIte he jabU! huM tamane tIrtha kare kahela dharmaja yathArtha rUpe kahuM chuM. tamane huM sva kapolakalipata kAI paNa kahene nathI. A kathanathI apramANapaNAnI zakAnuM nivAraNa thaI jAya che. sagavAna nirdoSa che, kemake teo Asa che, Apta kahela zabda pramANu yukta hoya che 23aaaa ' jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "sUtrakRtAMgasUtranI samayArthAdhinI vyAkhyAnuM yathAtathyanAmanuM teramuM adhyayana samApta 13 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 sUtrakRta // atha granthanAmakaM caturdazamadhyayanamArabhate // gataM yAthAtathya nAmakaM trayodazamadhyayanaM samprati caturdazaM granthanAmakasadhyanaM prArabhyate / asya pUrvA'dhyayanena ayamabhisambandhaH itaH pUrvA'dhyayane yAthAvadhyamiti samyak cAritraM matipAditam / nirmalacAritrAvAptizca granthaparityAgAdeva saMbhavati / grantha parityAgazca granthajJAnena bhavati / anena sambandhena AyAtasya adhyayanasyedasAdimaM sUtram mULam-graMthaM vihAya haiha sikkhamANo uTThAya subaMbhaceraM vaisejjA / ovAryakArI vijayaM susikkhe jecheye dipamAyaM na kujjA // 1 // chAyA - granthaM vihAyeha zikSamANa, utthAya subahmacarye vaset / avapAtakArI vinayaM suzikSet, yazcheko vimamAdaM na kuryAt // 1 // caudahavAM adhyadhanakA prAraMbha yAthAtathya nAmaka terahavAM adhyayana samApta huA / apa grantha nAmaka caudahavAM adhyayana kA AraMbha kiyA jAtA hai / pUrva adhyayana ke sAtha isakA yaha sambandha hai pUrva adhyayana meM samyak cAritryakA pratipAdana kiyA gayA hai / kintu nirmala cAritrya kI prApti grantha ke tyAga se hI ho sakatI hai aura grantha kA parizyAga graMtha ko jAnane se hI ho sakatA hai / isa sambandha se AyA huA isa adhyayana kA yaha prathama sUtra hai'gaMdhaM vihAya' ityAdi / zabdArtha - 'iha - iha' isa jinazAsana meM saMsAra ke svabhAva ko jAnanevAlA koI puruSa 'gaMthaM - grantham ' bAhyAbhyantara dhanadhAnya Adi caudamAM adhyayananA prAraMbha yAthAtathya nAmanuM teramu adhyayana samApta thayuM. have grantha nAmanu caudamu' adhyayana Ara bha karavAmAM Ave che. pahelAnA teramA adhyayana sAthe Ane evA saba'dha che ke-pahelAnA adhyayanamAM samyak cAritranuM pratipAdana karavAmAM Avyu che, paratu ni`La cAritranI prApti granthanA tyAgathI ja thaI zake che, ane granthane parityAga graMthane jANavAthI ja sa'bhave che. A sakhaghthii AvelA mA adhyayanatuM mA paDe sUtra che - 'gaMtha vihAya' ityAhi zabdArtha' - 'iha - idda' mA jInazAsanamAM saMsAranA svabhAvane jANavAbodh yu3Sa 'gaMva- grantham' mA bhane sAmyantara dhanadhAnya vigere pari Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhinI TIkA pra. dhru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 391 anvayArtha:- (ha) - iha - asmin pravacane jinazAsane vA jJAta saMsAra svabhAvaH kazcit puruSaH (ga) grantham - vAhyAbhyantaradhanadhAnyAdikam 'vihAya' vihAya - parityajya ( uTThAya ) tthAya - pravajyAM gRhItvA (sikkhamANo) zikSaNANa:- zikSAM- grahaNAsevanArUpA samyagAsevamAnaH (suvaMbhacera) subrahmacaryam - samyagrUpeNa saMgama (vasenA) vaseda - AcAryasamIpe yAvajjIvanaM vased tathA (ovAyakArI) aurant guzAparipAlako bhUtvA (viNayaM) vinayam (suruikkhe) suzikSeta - parigrahako 'vijJAya - vihAya' choDakara pravrajyAko 'uDAya - utthAya' grahaNa karake 'sikkho - zikSamANaH' grahaNa aura AsevanarUpa zikSA ko karatA huA vaMbharaM - subrahmacaryam' samyak prakAra se saMgha 'basejjA - vaset/- redhara rahe tathA 'ovAdhakArI - avapAtakArI' AcAryAdikI AjJA kA lana karatA huA 'viSayaM - vinayaM' vinayakI 'sulikkhesuzikSeta 'zikSA kA abhyAsa kare isa prakAra 'je-ya:' jo puruSa 'cheya - che" saMyama ke pAlana meM nipuNa hokara 'vizvamAyaM - vipramAdam' koI ( prakAra kA prasAda 'na kujjA- na kuryAt' na kareM arthAt sucAru rUpa se saMyamakA pAlana kare // 1 // anvayArtha - isa jina zAsana rUpa jainAgama se saMsAra svabhAva ko mAnane vAlA puruSa pAtra aura Abhyantara dhanadhAnya lobha krodhAdi kaSAya ko choDakara pravrajyA grahaNa karane ke lie udyata hokara dIkSA grahaNa karaM grahaNAsevanA rUpa zikSA kA sampagrUpa Asevana karate hue AcArya ke samIpa acchI prakAra brahmacarya rUpa saMyamakA jIvanaparyanta thahune 'vihAya - vihAya' choDIne avalyA 'uTThAya - utthAya' grahaNa harIne mA hevana 35 zikSA graha urato ' suvaMbhacere - subrahmacaryam' sabhya aThArathI saMyamabhA "vasejjA - vaset' sthira rahe tathA 'ovAyakArI - avapAtakArI' mAyAya vigerenI AjJAnu pAsana urato th| 'viNayaM vinayam' vinayanI 'susikkhesuzikSet' zikSAnA abhyAsa pure mA rIte 'je-ya' ne 53Sa 'cheya-chekaH ' saMyama pAlana vAmAM nipuNu manIne 'vippamAya vipramAdam' / pazu prA 2nA prabhAha 'na kujjA- na kuryAt na 42 arthAt sabhya prahArathI satyamanuM pAlana kare // 1 // anvayA - --A jInazAsana rUpa nAgamathI saMsAranA svabhAvane jANuvAvALA purUSa khAdya ane Abhyantara dhana dhAnya lAbha krodhAdi SAyAne cheDIne pratrajyA grahaNa karavA mATe udyamI thaIne dIkSA grahaNa karIne grahaNAsevanA rUpa zikSAnu samyak prakArathI Asevana karIne AcAyanI pAse sArI Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 sUtrakRtAGgasUtre grahaNAsevanAzikSAbhyAM vinayaM samraga yasyed ekam (je) yaH (cheya) chesaH saMyamA nuSThAne nipuNaH (vippamAya) vizmAdam-vividha pranAdam (nakunjA) na kuryAt / / ___TIkA-'iha' iha-asmin pravacane vA jinazAsane jJAtasaMsArasvabhAvaH kazcit 'gaM' andhas-bAhyAbhyanna dhanadhAnyadvipadacatuSpadAdikam 'vihAya' parityajya, jJAtasaMsArasvabhAvaH puruSaH yenA''tsA adhyate-badhyate sa granthaH, tAdarza dvipadacatuSpaddhanadhAnyAdikaM granthapadAbhilapyaM parityajya prajitA san 'uhAya' sadatyAnena utthAya 'zikkhamANo' zikSamANaH zikSA-grahaNAlpAmAsevanArUpAMca. samyagAsevamAnaH 'mubaMbhacera' subrahmavarya muSThu-zobhanaM navabhibrahmacaryaguptibhi gupta navavATikAvizuddhaM brahmacarya-saMyamaH tam 'vasenA' vaset-paripAlayet tathA 'obAyakArI' avapAtakArI avapAto gurUNAmAjJA tatkArI, sadA gurvAjJA paripAlako bhavet / tathA bhUtaH san 'viNayaM' vinayam vinIyate-apanIyate karma yena so vinayaH, tara 'susikkhe' suzikSet-grahaNA''sevanAbhyAM vinayaM samyag abhya. pAlana kare aura guru kI AjJA kA pAlaka hokara grahaNAsevanA dvArA vinaya kA samyak prakAra se abhyAsa kare (sokhe) aura saMyamAnuSThAna meM nipuNa hokara kisI bhI pramAda ko na kare arthAt sabhI pramAdo ko choDa de // 1 // ____TIkArtha-hasa jina pravacana meM thA loka meM saMsAra ke svabhAva ko jAna lenevAlA puruSa AtmA ke bandha ke kAraNabhUta vipad catuSpada dhana dhAnya Adi ghAhya Abhyantara anya parigraha ko tyAga kara dIkSA aMgIkAra karake, grahaNarUpa aura Alevana rUpa zikSA kA sevana karatA huA laya vADoM se yukta brahmacarya kA pAlana kare / jIvanaparyanta AcArya ke samIpa nivAsa kre| sadaiva gurujanoM kI AjJA kA pAlana kre| sUtrAdhyayana rUpa grahaNa aura prakSepaNAdi rUpa Alevana vinaya kA samyak prakAra se sevana kare / jo rIte brahmacarya rUpa saMyamanuM jIvana parvata pAlana kare ane gurUnI AjJA pAlaka banIne grahaNasenA dvArA sArI rIte vinayane abhyAsa kare (sIe) ane saMyama pAlanamAM nipuNa banIne keI paNa prakAranuM pramAda na kare arthAt badhAja pramAda tyAga kare che TIkArtha-A jInapravacanamAM athavA A lekamAM saMsAranA svabhAvane jANavA vALe purUSa AtmAnA baMdhanA kAraNabhUta dvipada, catuSpada, dhana, dhAnya vigere bAhya ane Akyattara gratha, at parigrahane tyAga karIne tathA dIkSAne svIkAra karIne, sUtra dhyayana rUpa grahaNa zikSAne ane prakSepaNudi rUpa sevana zikSAnuM sevana karatAM nava vADothI yukta brahmacaryanuM pAlana kare ! jIvana paryanta Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam syet / 'je' ya: 'cheya' chakkA-nipuNaH-vivekakuzala', saMyamA'nuSThAne AcAryopadeze yA 'vippaNAya' vimamAdam-vividhaM mahAdasya 'majjA ' na kuryAt yathAhi kazcidrogI vaidyopadezaM kurvANaH svakIyaprazaMsAM nairujyaM ca mApnoti, tathA yAba jjIvanamAcAryopadezaM saMyamaM ca anupAlayan sAbadhagranthaparityAgI muniH pApa. kauSadharathAnIyAcAryazcanaparipAlakaH san opazaMsAm-vividha prasAdam 'na kumA' na kuryAta, yathAhi kazcidrogI vaidhopadezaM kurvANaH svakIyaprazaMsAM nairujyaMca prApnoti, tathA yAvajjIvanamAcAryopadeza saMyamaM ca alupAlayan sAvadhagrantha parityAgI suniH pApakauSadhasthAnIyAcArya-canaparipAlaka, san lokaprazaMsAm azepakarmakSayaM ca prApnoti, iti / ihaloke anya parityajya zikSA samupalabhya, dIkSito dIkSayA samyagRbrahmacarya pAlayet / tathA guroranumA paripAlayan vinayaM laMyama ke anuSThAna meM kuzala hai yA AcArtha ke upadezako grahaNa karane meM azala hai| vaha pramAda na re / jaise rogI vaidya ke upadeza ke anusAra AcaraNa karatA huA prazaMsA aura nIrogatA prApta karatA hai| usI prakAra yAvajjIvana AcArya ke upadeza ko tathA saMyaya ko pAlatA huA sAvadha grantha ko tyAga karanevAlA evaM pApakSama ke auSadhalpa AcArya.ke vacana kA pAlaka sAdhu prazaMsA prApta karatA hai| loga use kahate haiM 'aho! guke kA AjJAkArI yaha muni dhanya hai| yaha samasta karmo kA kSaya karatA hai| tAtparya yaha hai ki-isa loka meM parigraha ko tyAga kara, zikSA prApta karake aura dIkSA grahaNa karake samyak brahmacarya kA pAlana kre| AcArya samIpe nivAsa kare. hamezAM gurUjananI AjJAnuM pAlana kare grahaNa ane Asevana rUpa vinayanuM sArI rIte sevana kare. je saMyamanA anuSThAnamAM kuzaLa evA athavA AcAryanA upadezane grahaNa karavAmAM kuzaLa evA ziSya pramAda na kare. jema rogI vaidyanA upadeza pramANe AcaraNa karate thake prazaMsA ane nIrogI paNuM prApta kare che, e ja pramANe jIvana paryanta AcAryanA upadezanuM tathA sa yamanuM pAlana karatA thakA sAvadha granthane tyAga karavAvALA sAdhu pApakarmanAM auSadha rUpa AcAryanA vacananuM pAlana karanAra prazaMsA prApta kare che. loka tene kahe che ke-aho! gurUnI AjJAkArI A munine dhanya che. te saghaLA kamene kSaya kare che. tAtparya e che ke-A lekamAM parigrahane tyAga karIne zikSA prApta sU0 50 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 sUtrakRtAGgasU zikSet / tathA saMyamAnuSThAnaM kurvan prasAdaM na kuryAt evaM karaNena sAdhuH samudAye prazaMsAyA azeSakarUpamokSaraya cAdhikArI bhavatIti bhAvaH // 1 // yastu yAvajjIvaM gurugacanaH samyak saMyamaM paripAlayan gurumanuvatte sa uttarati saMsArasAgaram, yastu tadAjJAmanaturundhAnaH svacchandatAmavalamvya gacchAdvinirgatyaikAkI viharati, tasyApAyaM darzayati sUtrakAraH - 'jahA' ityAdi / mUlam - jahA dimIpotanapa jAtaM sAvAsamA paiviDaM mainnamANaM / tamacAiyaM varuNamapa jAvaM Dha~kAi avattagamaM harejjA // 2 // chAyA- -yathA dvijapatagapatra jAtaM, svAvAsakAn plavituM manyamAnam / tamazaknuvantaM varuNamapatrajAtaM yo'vyaktarAma dareyuH // 2 // 9 -- guru kI AjJA pAlatA huA vinaya ko sIkhe / saMyama kA anuSThAna karane meM pramAda na kare // 1 // yAvajjIvana guruvacana ke adhIna hokara saMyama kA paripAlana karatA hai, vaha saMsAra sAgara ko pAra kara letA hai| isake viparIta jo guru AjJA kA pAlana na karake svacchanda bana jAtA hai aura gaccha se nikala kara ekAkI vihAra karatA hai / usako kyA apAya (kaSTa) hotA hai, yaha sUtrakAra dikhalAte hue kahate haiM- 'jahA' ityAdi zabdArtha - 'jahA - pathA' jisa prakAra se 'apasajAtaM - apatra Atam' jisako paMkha AI na ho aisA pakSI kA baccA 'sAvAsagA - svAvAsakAt' apane nivAsasthAna se 'pathiuM - plaSitum ' uDane ko 'manamANaM karIne ane dIkSA grahaNa karIne samyakU praddAcaya nuM pAlana kare. gurUnI AjJAnuM pAlane karatA thakA vinaya sIkhe, sayamanuM anuSThAna karavAmAM pramAda na kare // 1 // 1 jee jIvana paryanta gurU vacanane AdhIna thaIne sayamanuM pAlana kare che, te saMsAra sAgarane pAra karI le che, tethI ulTA je zurU AjJAnuM pAlana na karatAM svachaMda khanI jAya che, ane gacchathI bahAra nIkaLIne ekale vihAra kare che, tene zuM apAya (ka) thAya che, e batAvavA mATe sUtrakAra 'aho' ityAhi gAthAtu sthana mere che. zabdArtha' ---'jahA-yathA' ? abhAye 'apattajAtaM - apanajAtam' ne yAMbha bhAvI na DAya mevu' pakSI Nabhyu' 'sAvAsagA - svAvAsa kAt' potAnA tivAsaraNAnatha, 'paviu~-plavitum' uDavAnI 'mannamANaM manyamAnam' 42ch| 42te| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayArthabodhinI TIkA pra. zruM. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 395 anyavArtha : - ( jahA ) tathA - yena prakAreNa (avattajAtaM ) apatrajAtam - anuspannapakSam (sAvAsagA ) svAvAsakA svAra ( paviuM) plavitum - utpretitum (mannamArNa) manyamAnam, parantu utpatitum (acAiya) azaknuvantam (taM taru) taruNam AtmAnaM manyamAnaM taM bAlam ( diyApotaM) dvijapotaM pakSizizum (apattajAtaM ) apatrajAtam - pakSarahitam ataeva ( avvatagamaM) avyaktagamam uDDIya gantumasamartha jJAtvA (DhakAi) DhaGkAdayo mAMsAbhiruvayaH pakSiNaH (harejjA) hareyuH - kaccA utthApya nayeyuH vyApAdayeyuritibhAvaH / yathA'jAtapakSaM pakSi manyamAnam' icchA karatA huA uDane meM 'acAiyaM - azaknuvantam' azaktivAlA hotA hai aisA hI 'taM taruNaM taM taruNam' apane ko taruNa mAnanevAlA usa bAla ajJAnI ko 'apattajAtaM - apatra jAtam' paMkharahita aise 'diyApotaM - dvijapotam' pakSi zizu ki jo 'avvattagamaM - avyaktagamam' uDakara jAne meM asamartha hai aise pakSizAvakako 'DhaMkAi - DhaGkAdayaH' Adi mAMsAhArI pakSI 'harejjA - hareyuH' hara lete haiM arthAt mAra DAlate haiM ||2|| anvayArtha - jisa prakAra anutpanna pAMkhavAle pakSI ke bacce jo ki apane ghoMsale se ur3anA cAhatA hai / kintu pAMkha na hone se uDa kara jAne meM asamartha hai| aise apane ko taruNa Anane vAle pAMkha rahita pakSI ke zizu ko DhaGka vagairaha mAMsa bhakSaka pakSI mAra DAlate haiM / arthAt nanheM pakSI ke zAvaka (bacce) jo ki ghoMsalA choDakara idhara udhara bhaTakatA rahatA hai / usako mAMsa khAnevAle DhaGka vagairaha vaDe ghAtakI pakSI paraMtu uDavAmAM 'acAiya' - azaknuvantam' sazakta hoya che sevA 'taM taruNa-saM 'caruNam' ghotAne ta3th mAnavAvANA me jAsa-ajJAnIne 'apattajAta' - apatrajAtam' yAMga vinAnA sevA 'diyApota- dvijapotam' pakSinA samnI bhe 'avvattagamaM - avyaktagamam' uDIne zvAmAM asamartha che, sevA pakSinA mabhyAne 'Dha kAi - DhaGkAdayaH' 84 vigere mAMsAhArI pakSI 'harejjA - hareyu ' DarI se che. arthAt mArI nAkhe che. ArA na anvayA--je pramANe jenI Akha mAnI nathI tevu' pakSInu` khaccuM ke je peAtAnA mALAmAMthI uDavA Icche che. paratu pAMkha na hAvAthI uDIne bahAra javA zaktimAt nathI evA ane pAta ne tarUNa mAnavAvALA pAMkha vinAnA pakSInA baccAne DhaMka vigere mAsazakSaka pazciyA mArI nAkhe che. arthAt nAnA pakSinA baccAne ke je mALeA cheDIne Ama tema bhaTake che, tene mAMsabhakSaka pakSio jabara jastIthI mArIne khAI jAya che. eja pramANe ekalArja-samru Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtasUtre zAtrakaM nIDaM vihAya itastataH paribhramanta mAMsabhakSakA DhaGkAdayo valAd nItvA bhakSayanti tathaiva ekAkinaM pRthagbhUya viharantaM sAdhumapi aparipakabuddhiM paratIrthikAH svamataM grAhayituM hareyuriti bhAvaH // 2 // PS TIkA- 'jadA' yathA yena prakAreNa 'diyApotaM ' dvijapotam-pakSizizum 'apattajAtaM ' apatrajAtaM patanti gacchanti yena tat patram - patram na jAtaM (yasya sospatra jAtaH, tam 'sAvAsagA' svAvAsakAt - svIyanIDAt 'paciDaM' pla vitum - utpatitum 'mannAmANaM' manyayAnam - ito'hamuDIyA'nyatra gamiSyAmIti kRtvotplutam, parantu utpatitum 'acAiye ' azaknuvantam 'taruNaM' taruNam - cAlam 'apattajAta' apatrajAtaM - pakSarahitaM pakSizAvakaM jJAvA 'DhakA' DhaGkAdayo mAMsA 'bhirucaH pakSiNaH 'avattagarma' avyaktagamam - uDDIya gantumasamartham 'harejjA' - jabaradastI mArakara khA jAte haiM / vaise hI samudAya se alaga hokara 'vihAra karanevAle aparipakva buddhi sAdhu ko bhI dUsare tIrSika anya 'matAvalambI apane mata ko svIkAra karAneke liye hara kara le jAte haiM // 2 // TokArtha - jisake paMkha uge nahIM hai aisA koI pakSI kA baccA apane ghoMsale se bAhara ur3ane kI icchA karatA hai, vaha socatA hai ki maiM yahAM se ur3akara anyatra jAUMgA / kintu vaha uDale meM asamartha ho jAtA hai aura DhaMka Adi pakSI use binA pAMkhoM kA pakSI kA baccA , semala kara haraNa kara lete haiM aura mAra DAlate haiM / 1 yaha hai ki koI pakSI kA baccA, jisake abhI taka paMkha nahIM uge haiN| apane ghoMsale se bAhara nikala kara uDanA cAhatA hai, para vaha pAMkhoM ke abhAva meM uDa nahIM sakanA / use idhara-udhara akelA dAyathI alaga thaIne vihAra karavAvALA aparipakava buddhivALA sAdhune paNu anyatIrthika peAtAnA matane svIkAra karAvavA mATe harIne laI jAya che. rA TIkA"--jenI pAMkha ugI nathI, evuM kAI pakSInuM accu peAtAnA mALAthI bahAra uDavAnI icchA kare che, ane te vicAre ke huM ahiMthI uDIne khIje jaIza. paraMtu uDavAmAM asamartha thAya che. ane Dhaka kaka vigere hiMsaka pakSio tenA pAMkha vagaranuM samajIne tene pakaDIne laI jAya che, arthAt bhArI nAce che. `l kahevAnuM tAtpa e che ke----keAI pakSInuM khaccuM' ke jene pAMkha ugI na hAya, evuM te peAtAnA mALAmAMthI bahAra nIkaLIne uDavAnI icchA kare che, para'tu te pAMkhAnA abhAvane lIdhe uDI zakatu' nathI. tene Ama tema ekaluM Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 227 hareyu:-nayeyuH - vinigatayeyuriti / cathA'nutpannapakSaM pakSiNo vAle nIDaM vihAya svataH paribhrantaM vAvAda viyukta kA DhaGkAdayo'znanti, evametra ekAkinaM pRthagbhUya viharantaM sAdhumapi parddhi kadAcitparatIrthikAH svamataM grAhayituM hareyuriti bhAvaH // 2 // mUlam - evaM tu saMhaM pi adhammaM nistAriyaM busimaM zrannamANA / diyasta chAyaM va apacanArtha heritu pAMvadhammA aMge // 3 // chAyA - evaM tu zaikSamadhyapuSTavapaNiM, nistAritaM vayaM manyamAnAH / dvijasya zAmivA'patrajAtaM hareyuH pApadharmANo'neke // 3 // ghUmate dekha hiMsaka pakSI haraNa kara le jAte haiM aura mAra DAlate haiM / isI prakAra gaccha se alaga hokara ekAkI vicaraNa karanevAle aparipakva vRddhi sAdhu ko dekhakara anyatIrthika apane mata meM dIkSita karane ke lie hara lete haiM ||2 // ' evaM tu khehaM pi' ityAdi / zabdArtha - ' evaM tu evaM tu' pUrvokta prakAra se 'adharma-apuSTa dharmANam zrutacAritra dharma meM nipuNa na hone vAle ' sepi - ziSyamapi' nava dIkSita ziSyako bhI 'nissAriya - nistAritam' gacchase nikale hue dekhakara 'simaM vayam' apane adhIna 'mannamANA - manyamAnAH ' samajhate hue 'aNe - aneko bahuta se 'pAvanammA-pApadharmANa:' pAkhaust aise paratIrthika 'divasa-dvijasya' pakSI ke 'apantajAyaM - apana krUtu joIne hiMsaka pakSI tene pakaDIne laI jAya che, ane mArI nAkhe che. eja pramANe gacchathI judA paDIne ekalA vicaraNa (vihAra) karavAvALA aparipakava buddhivALA sAdhune joine anya matavALAe peAtAnA matamAM laI javA mATe tenu haraNa kare che. arthAt tene phasAvIne laI jAya che. rA 'eva tu se pi' tyAhi zabdArtha -'eva tu eva tu' pUrvokta are 'adudhammaM - apuSTadharmANam' zruta cAritra dharmabhAM nipuNu na thavAvAjA 'sehaMpi - ziSyamani' navIna dIkSA dhAra resa ziSyane yA 'nissAriyaM - nissAritam' gachanI mahAra nipuNeso lene 'pusimaM- vazyam' potAne khAdhIna 'mannamANA - manyamAnA" mAnavAtrAlA 'aNegeaneke' ma pAtradhammA- pApadharmANa:' yAmaDI mevA bhrtiirthi| 'diyarasa - Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 sUtrakRtazistra ___ anvayArtha:-(evaMta) evaM tu-pUrvoktapakAreNa (apuTThadhamma) apuSTadharmANam apUrNa zrutacAritradharmANam / 'sehaM pi' zaikSa-ziSyamapi navadIkSitam (nissAriya) nissAritam-pAkhaNDibhiH pratAyaM gacchAnniSkAsitam (yusima) vRSimantaM cAritravantaM ziSyama (mannamANA) manyamAnA (aNege) aneke (pAvadhammA) pApadharmANaH-pAkhaNDinaH paratIthikAH (diyassa) dvijasya-pakSiyaH (bhapattanAyaM) apanajAtam -anutpannapakSam svAvAsAnnismRtam (chAvaM) zAvam-zizum (ba) itra (harejjA) hareyu -nayeyuH // 3 // TIkA-dArTAntike yojayati-'evaM tu evaM tu-pUrvoktamakAreNa, tatrA'puSTapakSatvam, i5 tu zabda:-apuSTadhamatvamiti vaiziSTayaM darzayati-'apuTadhamma' apuSTadharmANam-apRSTaH-apariNato dharmaH zrutacAritrAkhyo yasya taM-dharmasya pUrNasAmagrIrahitas 'sehaMpi' ziSyam-navadIkSitaM gacchakriyAmanavagacchantam 'nissAjAtam' paMkha rahita 'chAvaMca zovamiva' bacce ke jaise 'hareyuH' haraNa kara le jAte hai|3|| ___anvayArtha-pUrvokta prakAra se apuSTa zrutacAritra dharmavAle navIna dIkSita sAdhu ziSya ko samudAya se bAhara nikAle hue dekha kara usako apane ghaza meM mAnate hue aneko pAkhaNDI paratIrthika Thaga kara anutpanna pAMkhavAle pakSI ke bacce ke samAna hara lete hai arthAt apane adhIna panAkara apane matameM phasAte haiM // 3 // TIkArtha-ullikhita dRSTAnta ko dASTAntika ke sAtha ghaTita karate hai| jaile pakSI kA baccA apuSTa pAkhoMvAlA hotA hai| usI prakAra yahAM sAdhu apuSTa dharmavAlA hotA hai| arthAt usameM zunacAritra dharma samyaka prakArale pariNata nahIM ho pAyA hai| vaha gaccha kI kriyA ko samajha dvijasya' pakSinA 'apattajAya-apanajAtam' 5in pinAnA 'chAvaMva-zAkkamiva' yAnI ma 'harejA-hareyuH' 80 se che. // 3 // anvayArtha-pUrvokta prakArathI apuSTa kRtacAritra dharmavALA nava dIkSita sAdhune samudAyathI bahAra nIkaLela joIne tene pitAne vaza mAnIne aneka pAkhaMDI paratIrthike ThagIne pAMkha phUTayA vinAnA pakSinA baccAnI mAphaka tene harI le che. arthAt pitAne vaza karI pitAnA matamAM phasAvI le che ! TIkAI-upara batAvelA dRSTAntane dAbdantika sAthe ghaTADe che. jema pakSinuM baccuM apuSTa pAMkhevALuM hoya che. e ja pramANe ahiyAM sAdhu apuSTa dharmavALe heAya che arthAta tenAmAM zrutacaritra dharma sArI rIte parita thayela nathI te gacchanI kriyAne samajela nathI. evA aparipakava sAdhune Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 399 riya' nissAritam-pAgvaNDimiH pratArya niSkAsitaM svagacchataH svayameva ni: mRtaM vA tam avalokya 'sima' saMyamayuktam 'mannamANA' manyamAnAH 'aNege' aneke 'pAdhalyA' pApadharmANaH-pAkhaNDinaH paratIthikAH svakuTumbino vA pratArayanti pratArya mArgAcyAvayanti / kamiva 'apatnajAyaM' apanajAtas 'chAvaM' zAvam 'ca' ina kasya-'diyarasa' dvijasya-pakSiNaH, apanajAtaM pakSizizubhitra ziSyam 'harisu' hareyuH te paratIthikA apuSTadharmANaM, yathA pakSarahitaM pakSizizu mAMsabhakSakAH pakSiNo haranti, evaM nirvale ziSyaM svagacchAdvinirgataM yathA tathA vA tamekAkinaM paratIthikAH svakuTumbino vA nayeyuH, pUrva cATuvacanai vyAmoha pazcAnmArgAdbhraSTaM kurvantIti smuditArthaH // 3 // ekAzIbhUya viharataH sAdhorane ke doSAH saMbhavanti, ataH sadaiva gurukule cAso vidheya iti darzayati sUtrakAraH 'osANaM' ityAdi / mULam-osANamicche aNue samAhi aNosie kreinncaa| obhAsamANe viryassa vitta __Ne Nikase bahiyoM Asupanne // 4 // chAyA-avasAnamicchenmanujaH samAdhi, manuSitonAntakara iti jJAtvA / avabhAsayana dravyasya vRttaM, na niSkasendahirAzuprajJaH // 4|| nahIM pAyA hai| aise aparipakva sAdhu ko gaccha se guruvarga dvArA nikAlA huA yA svayaM nikalA huA dekha kara apane hAtha AyA jAna phara, aneka pApadharmI pAkhaNDI paratIrSika yA usake kuTumbI jana pralo bhana dekara mArga se bhraSTa kara dete haiM / ThIka usI prakAra jaise vinA pAkhoM ke pakSI zAvaka ko DhaMka Adi mAMsa bhakSI pakSI haraNa kara lete haiN| ekAkI hokara vicaraNa karane vAle sAdhu ko aneka doSa utpanna hote haiM / ataeva sadaiva gurukula meM nivAsa karanA cAhie / yaha sUtra. gacchathI gurUvarga dvArA bahAra kahADela athavA svayaM bahAra nIkaLe joIne pitAnA hAthamAM Avela samajIne aneka pApa dharma pAkhaMDI paratIthika athavA tenA kuTumbI bhAvIne mArgathI bhraSTa kare che. jemake pAMkha vinAnA pakSInA baccAne ThaMka kaMka vigere mAMsa khAnArA pakSI haraNa karIne laI jAya che. pAkA ekalA thaIne vihAra karavAvALA sAdhune aneka doSe utpanna thAya che. tethI sadA gurUkuLamAM ja vAsa kare joIe, te batAvavA sUtrakAra kahe che Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 sUakRtAGgasUtre ___ anvayArtha:--(aNue) sanujaH-sAdhuH (bhaNosie) anupitaH svacchanda cArI san (gaMtakara) nAntakara-karmakSayakArako na mati (ii) iti-ityevam (NaccA) jJAtyA-samyavicArya (bhosANaM) avasAnam gulamulanivAsam tathA (samAhi) samAdhim-saMpamAnuSThAnam (icche) inchet-vAnchet evam (haviyarasa) dravyasya-bhavyasya mokSagAnayogyasya saH yat (vitta) vRttam cataravivAdita saMyamamArgas (obhAsamANe) ababhAsayan-jinadharma prakAzayan (bahiyA) bahiHkSAra dikhalAte haiM-'osANaM' ityaadi| zabdArtha-'aNue-manujaH' manuSya 'agolie-anupitaH' guru kula meM nivAsa na karanevAlA-arthAta svacchaMdAcaraNa karane se nakAranAntaphara' karma kA kSaya karanevAlA nA hai 'i-hati' isa prakAra se 'cA jJAtvA' jAnakAra 'Apanne-mAzupraja' buddhimAna puruSa 'osANaMavasAna' zuru bhaccha meM nivAsa karane kI tathA 'samAhi-samAdhim layamAnuSThAna karane kI icche-icchet icchA kare isa prakAra karane se 'ciyarasa-dravyasya muktigamana yogya sAdhu ke jo 'vittaM'-vRttaM sarvajJa pratipAdita saMyamamArga ko 'mosAsamANe-avajAlayan' pragaTa karatA huA 'bahiyA' yahi gaccha ke bAhara 'Na Nikkase-na niSkaset' na nIkale arthAt svacchaMdAcArI na bane // 4 // ___anvayArtha -manamAnI vicarane vAlA anasthita svacchandacArI sAdhu karmakA kSaya karanevAlA nahIM ho sktaa| aisA samajha kara aura vicAra kara sAdhu gurukula meM nivAsa aura saMyamAnuSThAna karane kI -mokhANe' tyAha zahAya-maNue-manujaH' manuSya 'aNAsie-anupitaH' zu36mA nivAsa 421vANe marthAt 21276 mAya21 42pAthI 'gaMtakare-nAntapharaH' manA kSaya 4za zata nathI. 'ii-iti' mA nabhAe 'jaccA-jJAtvA' tena. 'AsupannepAzuprajJaH' muddhimAna 535 oTANa-avamAnam' zu34mA nivAsa 42pAnI 'icche-icchet' 52ch| 42 mA pramANe pAthI 'daviyassa-dravyasya' bhumitabhAbhana yogya sAdhune re 'vitta-vRtta' sabase pratipAhana resa sayama bhAga 'obhAsamANe-avamAsayan' pragaTa 42te| / 'vahiyA-bahiH' 127nI mahAra 'Na Nikase-na niSkaseta' na nANe marthAt 2927 hayArI na mane // 4 // anvayArtha-manasvI pare vicaravAvALe asthira buddhivALo ane svacchadAcArI sAdhu kamane kSaya karavAmAM samartha thaI zakato nathI. A rIte samajIne ane vicArIne sAdhu gurUkuLamAM ja rahevAnI ane saMyamAnuSThAra karavA Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthacodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam gurukulAt gacchAdvA vahi: (Na Nikakase) na niSkaset-anyatra nopavaset svacchandacArI na bhavediti bhAvaH // 4 // TIkA ... 'maNue' dhanujaH-sAdhuH 'aNosie' anupito'navasthita:-svacchanda cArI 'gaMtakara' nAntakara:-karmakSayakArako na bhavati 'ii ispevaM 'NaccA' jJAtvA -sammaga vicArya 'osANe' avasAnam-gurukule sadaivA'vasthAnam-nivAsaM yAca jjIva tathA 'samAIi' samAdhim saMpamA'nuSThAnarUpAm 'icche' icched-vAnchet , sa eva pratijJAtamartha pratipAlayituM zakSyati, yo gurukule sadaiva tiSThati, nAnyathA tatsaMbhavati / gurukulabAsarahitasya jJAnamupahAsamAyaM bhvti| taduktam -'nahi bhavati nirvigopakAmanupAsitagurukulasva vijJAnam / . . ghakaTitapazcAdbhAgaM pazyata nRtyaM mayUraspa // 1 // icchA kAre / evaM madhya mokSa bhabana yogya sAdhu kA vRtta ko jo ki lajJa chArA pratipAdita saMyama mArga aura jinadharma hai usako prakAzita karate hue gurukula se thA gaccha se bAhara na nikale // 4 / / ___TIkArtha--jo manuSya arthAt sAdhu gaccha meM nivAsa na karake stha chanda vicaraNa karatA hai, vaha karmoM kA kSaya nahIM kara sktaa| aisA vicAra karaphe sAdhu sadaiva gurukula meM rahane kI icchA kare aura samyaka anuSThAna karane kI abhilASA kare / jo sadaiva guru ke samIpa nivAsa karegA, ghahI apanI pratijJA kA pAlana karane meM samartha hogaa| isake vinA pratijJA kA pAlana kahIM ho sktaa| gurukulavAsa se rahita puruSa kA jJAna hAsyAspada hotA hai| kahA bhI hai-'nahi bhavati nirmigopaka' ityaadi| nIja icchA kare, tathA bhavya mekSa gamana cagya sAdhunA vRttAMtane ke je sarvajJa dvArA pratipAdita saMyama mArga ane jainadharma che, tene prakAza karatA thakA gurUkuLamAMthI athavA gacchamAMthI bahAra nIkaLe nahIM arthAt svadA cArI na bane cheDA TIkA-je manuSya arthAt sAdhu gacchamAM nivAsa na karatAM svaracha vicaraNa (vihAra) kare che, te karmone kSaya karI zakatA nathI. e vicAra karIne sAdhu hamezAM gurUkuLamAM rahevAnI IcchA kare, ane samyak anuSThAna karavAnI abhilASA-IcchA kare, je sarvadA gurUnI pAse nivAsa karaze, eja potAnI maryAdAnA pAlanamAM samartha thaI zakaze te sivAya pratijJAnuM pAlana thaI zakatuM nathI gurUkuLa vAsathI rahita purUSanuM jJAna hAsyAspada thAya che. 4. 5 che 4-nahi bhavati nirvigopa' tyAha sU051 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtra , - anupAsitagurukulasya sAdho vijJAna tasya rakSaNAya samartha na bhavati yathA gurUpadezamantarA svAnumavasAyeNa nRtgato mayUrasya mudyabhAgaH prabhAgito bhavati / 'daviyassa' dravyasya-sokSagamanayogasya vA yat 'vittaM' vRttam-sarvajJapatipAditasaMyamamArgam 'omAsamANe agAsayan-jinadhArI prakAzayan 'pahiyA' yahiH gurukulAd gacchADA 'Na Nita kase' niSkasena gurukulaM parityajya nA'nyatropavasena -svacchandAcArI na bhavediti, kA? itpAha-'Asuganne' AzupajJa:zIghrabuddhiH ziSyaH // 4 // yo gurukule vasati tasya guNAnAha-'je ThANI' ityaadi| mUlam-je ThANao ya samaNAlaNe ya parakSa yAvi sulA jutte| samitisuguttIsutha Araenne viyAgariteya puMDho ejjA // 5 // chAyA-yaH sthAnatazca zayanAsanAbhyAM ca parAkramatazcA'pi susaadhuyuktH| ___ samitiSu guptipu cA''gatamajJo, vyAzca pRthag vadet / / 5 / / 'jaise guru ke upadeza ke pitA apane hI anubhava ke AdhAra para nAcane vAle mayUra kA guhaya bhAga chipA nahIM rahatA prasTa ho jAtA hai| usI prakAra jo sAdhu gurukula meM nivAsa nahIM karatA, usakA jJAna usakI rakSA karane meM samartha nahIM hotaa|' ataeva mokSagamana yogya sAdhu ke yA sarvajJa ke mArga ko arthAt sarvajJa pratipAdita saMyama sArga ko prakAzita karatA huA sedhAvI sAdhu gurukula athavA gaccha se bAhara na nikale / gurukula ko tyAga kara anyatra nivAsa na kare arthAt svacchandocArI na bane // 4 // jema gurUnA upadeza vinA potAnA ja anubhavanA AdhAra para nAcavAvALA mArane gudA bhAga chAno rahI zakatuM nathI. arthAta bahAra dekhAI Ave che. e ja pramANe je sAdhu gurUkuLamAM nivAsa karatA nathI. tenuM jJAna tenI rakSA karavAmAM samartha thatuM nathI. tethI ja mokSamAM javAnI IcchAvALA sAdhue sarvasanA mArgane arthAt sarvajJa dvArA pratipAdana karela saMyama mArgane prakAzita karatA thakA buddhizALI sAdhu gurUkuLa athavA garachathI bahAra na nIkaLe gurUkuLane tyAga karIne anya thaLe nivAsa na kare. arthAta varacchandacArI na bane jhAjhA Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 403 anvayArthaH-(je) yaH-prAvairAgyavAn sAdhu gurukulanivAsI (ThANao ya) sthAnatazca (susAhujutte) susAdhuyuktaH-susAdhumamAcAriyukto bhavati (ya) ca-punaH (sayaNAsaNeya) zayanAsanAbhyAM zayanAsanamAzritya ca, tatra zayanaM-zayanasthAnapramArjanapUrvakam AsanaM prayatnena gAtrasaMkocanaM pasAraNamupavezanaM ca pramArjana gurukulabAsI ke guNoM kA kathana karate haiM-'je ThANao' ityaadi| zabdArtha--'je-ya:' zuru gaccha me vinAsa karane vAlA sAdhu 'ThANaoya-sthAnatazca sthAna se arthAt gurugaccha meM nivAsa karane se 'susATu jutte-sAdhuyukta:' uttapta sAdhuguNa se yukta hotA hai 'ya-ca' aura 'sayaNAsaNegha-zaSanAsanAbhyAm' zayana aura Asana meM susAdhu hotA hai 'yAdi-api ca aura bhI 'samitilu guttisa para kame-samitiSu gusiSu parAkramet' samiti tathA gupti meM parAkrama vAlA hotA haiM arthAt saMya mAnuSThAna meM parAkramI hotA hai ata: 'Ayapanne-AgataprajJaH' karttavya meM vivekagIla hotA hai aura anyako 'vidhAgarite-vyAkurvan' kathana karatAhuvA 'puDho-pRthakpRthakU' guru kRpAse samiti guptikA yathArtha svarUpa kA pAlanapUrvaka aura usake phala kA 'vaejjA-padet' pratipAdana kare / / andhayArtha-vaha sthAna se susAdhu kI samAcArI se yukta hotA hai| tathA zarayA aura Asana se bhI susAdhu kI samAcArI vAlA hotA hai| arthAt zayana Asana aura sthAna kA pramArjana karake tathA yatanA have Y34mA sanAranA zuSonu thana 42vAmA bhAva cha-'je ThANao' tyahi sArtha-je-yaH' 237bhA nivAsa 42vApANere sAdhu 'ThANaoyasthAnatazca' sthAnathI arthAta 234mA piAsa 42vAthI 'susAhujutte-susAdhuyutaH' uttama mevA sAdhuguthI yukta mane cha 'ya-ca' gAne 'sayaNAsraNeya-zayanAsanA. bhyAm' zayana mane sAsanamA susAdhu gane cha 'yAvi-apica' tabha04 'samitisu guttisu parakSame-samitiSu guptipu parAkrametU' samiti tathA gulimA 52 / 4 42. pAna sama ne cha arthAt sayamAtumA parAbhI mane cha. tathA 'Ayapanne-AgataprajJaH' tavyamA vibhane che. sane bhI 'viyAgarite-vyAku can' dhana 42tA th| 'puDho-pRthaka pRthak' zu355AthI samiti stinA yathAtha 2135 pAsana zana tanA nu vaejjA-vadet' pratipAhana 42 // 5 // anvayArtha-je vairAgyavAna sAdhu gurUkuLamAM nivAsa kare che, te sthAnathI susAdhunI sAmAcArIthI yukata hoya che arthAt zayana Asana ane sthAnanuM Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUmakatAmasUrya pUrvakaM kurvana cakArAd gamanamAganaM ca pratyutpekSaNAdipUrvakaM kurvan susAdhuyukto bhavati svAdhyAya dhyAnatatparo bhavati (yAvi) cApi (parakkame) parAkramatA-parA kramamudhuktavihAritvamAzritya (samitisu guttIsu) samitipu-IryAdipaJcasamitipu guptiSu-trividhAsu (Ayapanne) AgatamajJaH-saJjAtakatrtavyaviveko bhavati, ca-puna: (puDho viyAgarite) pRthaka pRthak ahiMsAdi prakAzayan (vaejjA) vadediti / / 5 / / . TIkA-'je' yaH prAptavairAgyaH sadA gurukulavAsI 'ThANo ya' sthAnatazvasthAnamAzritya ca 'musAhujutte' sumAdhuyuktA-susAdhuguNayukto bhavati, susAdhurDi sthAna kAyotsargAdikaM vidhatte tatra samyak matyupekSamANAdikAM kriyAM karoti kAyotsarga ca mekariva niSkampaH zarIranispRho vidhatte 'sayaNAsaNe ya' ca-puna: zayanAsanAmyAM zayanata-Asanatazca, tatra zayanaM kurvan saMstArakaM tad yUmi kAyaM ca pUrvaka zarIra kA saMkocana, prasAraNa aura upavezana karatA humA sAdhusamAcArI se sampanna hotA hai| vaha IryA Adi pA~ca samitiyoM meM tathA tIna guptiyoM meM yathocita parAkrama karatA hai| usameM kartavya maMbaMdhI viveka utpanna ho jAtA hai aura vaha pRthak pRthak ahiMsA Adi ko prakAzita karatA huA dharma kA upadeza karatA hai // 5 // TIkArtha-jo vairAgya yukta sAdhu gurukulavAsI hotA hai, vaha sthAna 'kI dRSTi se susAdhu ke guNoM se yukta hotA hai| sulAdhu yogya sthAna meM kAyotsarga Adi kriyAe~ karatA hai| vaha usa sthAna kA samyaka prakAra se pratilekhana karatA hai| aura meru kI bhAMti niSkaMpa hokara tathA zarIra ke prati nispRha hokara kAyotsarga karatA hai| gurukulavAsI sAdhu bhI aisA hI karatA hai| isI prakAra japa zayana karatA pramArjana karIne tathA yatanA pUrvaka zarIranuM saMkecana, prasAraNa ane upe zana karatA thakA sAdhusamAcArIthI yukta hoya che. te Iya samiti vigere pAMca samitimAM tathA traga guNiyamAM yathA yogya parAkema kare che. temAM kartavya saMbaMdhI viveka utpanna thaI jAya che. ane te alaga alaga ahiMsA vigerene prakAzita karatA thakA dharmane upadeza kare che. pAna TIkAI-je vairAgyavALe sAdhu gurUkuLamAM rahevAvALo hoya che, te sthAnanI dRSTithI su sAdhunA guNothI yukta hoya che. susAdhu cagya sthAnamAM kAtsarga vigere kriyAo kare che, te e sthAnanuM sArI rIte pratilekhana Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3D% 3 D samayArthabodhino TIkA pra.zu. ya. 14 granthasvarUpanirUpaNam 405 pratyupekSya zAstroktakAle gurubhinnujJAna bhAvIta, evamAsanAdibu saGkucitagAtreNa svAdhyAyAdhyayanaM dhyAnaM ca karoti, ilAdi khulAdhukriyAyukto gurukulavAsI bhavati / 'yAni' cA ghi 'parakama' parAkamataH-parAkalaM saMyamAnuSThAnAdi samAzritya 'samiti' IryAdi paJca samitiSu 'guttImu' gupita-tisRSu manaHprabhRtiSu 'Ayapanne' AgatamajJa:-AgatA-samutpanmA prajJA-buddhi yasya sa AgataprajJaH saJjAtaphartavyavivekaH svato bhavati tathA parasyApi ca 'viyAgarite' vyAkurvana-kathayan 'puDho' pRthak pRthagU guroH prasAdAda parijJAnasvarU: yathAsthitasvarUpapratipAdanaM tatphalaM ca 'vaejjA ' vadet-pratipAdayet / / 5 / / mUlam sadANi soccA adu bheraivANi aNAlabe tesu priiiejjaa| nidacaM sikkhU ne paimAyaM kuMjjA, kaha kaha vA vitigicha tinne // 6 // hai to saMstAraka kA pratilekhana karake ucita samaya para guru kI AjJA prApta karake sotA hai / jaba baiThatA hai to gAtra ko saMkucita karake svA. dhyAya adhyapana evaM dhyAna karatA hai| gurukulavAsI sAdhu bhI isI prakAra kI susAdhu kI kriyAeM karatA hai / vaha IyaryA Adi pAMcoM sami. tiyoM meM manogupti Adi tInoM guptiyoM meM use karttavya kA viveka utpanna ho jAtA hai| guru ke prasAda se samiti gupti Adi ke svarUpa kA jJAtA hokara dUsaroM ko vaha upadeza detA huA yathArtha rUpa se unakA svarUpa aura phala Adi pratipAdana karatA hai // 5 // kare che, ane merUnI jema niSThapa thaIne tathA zarIranI pratye nispRha thaIne kAtsarga kare che. gurUkuLamAM rahevAvALo sAdhu paNa ema ja kare che. eja pramANe jyAre suve che, tyAre sastAraka (pAtharaNA)nuM pratilekhana pramArjana karIne ane teja pramANe bhUmi ane zarIranuM pratilekhana karIne ucita samaye gurUnI AjJA meLavIne suve che. jyAre te bese che, tyAre zarIrane saMka cIne bese che. tathA svAdhyAya, adAyana ane dhyAna kare che, tyAre paNa zarIrane saMkecIne bese che gurUkuLamAM rahenAra sAdhu paNa Aja pramANenI su sAdhane yogya kriyAo kare che Isamiti vigere pAce samitimAM. tathA mane gupti vigere traNe guptimAM tene kartavyano viveka pragaTa thaI jAya che. gurUkRpAthI samitigupata vigerenA svarUpano jANakAra banIne te bIjAone upadeza Apate thake thArtha rUpathI tenuM svarUpa ane phaLa vige. renuM pratipAdana kare che pA Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtratAnasUtre chAyA--zabdAn zrutvA'tha bhairavAn , anAzrava steSu parivrajet / nidrAMca bhikSuna prasAdaM kuryAt, kathaM kathaM vA vicikitsA tIrNaH / / anvayArtha:-(bhikkhU) bhikSuH-niravabhikSAzIlA sAdhuH (sadANi) zabdAn -karNapriyAn veNumRdaGgAdizabdAn 'soccA' zrutyA (adu) athavA (bheravANi) bhairavAn-bhayAvahAn-karNakaTUna siMhAdizabdAn zrutvA (tesu) teSu karNapriya karNa 'lahANi soccA' ityAdi / zabdArtha-'bhikkhU-bhikSuH' niradadya bhikSA ko grahaNa karane vAlA sAdhu 'sahANi-zabdAn' karNapriya veNu, mRdaGga Adi ke zabdoM ko 'so. ccA-zrutvA' suna karake 'adu-athavA' athavA 'bherayANi-bhairavAn' athaGkara karNakaTu siMhAdike zabdoM ko sunakarake 'tesu-tepu' anukUla pratikUla aise zabdoM meM 'aNAsave-anAzrayaH' rAgadveSa rahita hokara ke 'parivya ejjA-parivrajet' saMghamake anuSThAna meM tatpara rahe tathA 'nidaMcanidrAMca nidrAko aura 'pamAya-pramAdam' pramAda 'na kujjA-na kuryAt' na kare ila prakAra karanevAlA 'lahaM kahaM vA-kathaM kathamapi' koha bhI viSayameM 'vittigicchatinne-vicikitsAtIrNaH' cittaviplutirUpa bhramako guru kRpA se pAra karate haiM // 6 // ___anvayArtha-nirdoSa bhikSAgrahaNa karanevAlA lAdhu karNapriya veNu mRdaGgAdi zabdoM ko sunakara athavA atyanta bhayajanaka karNakaTu siMhavyAghrAdikSA zabdoM ko sunakara una una karNapriya evaM karNakaTu anukUla 'sahANi soccA' yA Avattha-'bhikkhU bhikSuH' ni1 mikSA ghaDalya 42vANA sAdhu 'sahANi zabdAn' jAnane game tavA vIya, bhRga vigerenA zahAne 'soccA-zrutvA' sAmajIna 'adu-athavA' magara 'bheravANi-bhairavAn' saya 42 4942 siMDavige. znA zora sAlajIne 'tesu-tepu' manuNa pratiSa sevA zobhA 'aNA save-anAzravaH' rAga mane deSa hita manIna parivvarajjA-parijet' sayabhanA manuhAnamA tat52 22 tathA nidaca-nidrAMca' nidrAne bhane 'pamAya-pramAdam' prabhAha 'na kujjA-na kuryAt' na 42 tth| 'kaha kahavA-kaMdhakathamapi' hI 55 viSayamA vitigicchatinne-vicikitsAtIrNaH' vittavilati 35 bhramane mu3. pAthI 52 42 che. // 6 // anvayArthI--nirdoSa bhikSA grahaNa karavAvALo sAdhu kAnane priya vaNA, mRdaMga vigerenA zabdone sAMbhaLI athavA atyaMta bhayakAraka karNakaThora siMha, Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 407 kaTuSu - anukUla pratikUleSu zabdeSu (aNAsave ) anAzravaH - rAgadveSarahito bhUtvA (parimajjA ) parivrajeda-saMyamAnuSThAnatatparo bhavet tathA (nica) nidrAMca (pamAyaM) pramAdaMca (na kujjA) na kuryAt tathAsati (vahaM kahaM vA ) kathaM kathamapi (viti gacchatigne) vicikitsAm cittaviluptirUpAm tIrNa:- atikrAndo bhavati 6 / TIkA- IryAsamiyAdiyuktasya sAdhoryatkarttavyaM tadupadizati - ' bhikkhU' bhikSuH - niravadyabhikSagazIlaH 'saddANi' zabdAn - veNumRdaGgAdiprabhavAna zrotramanoharAn 'soccA' zratvA-zrotrendriyega sAkSAtkRtya 'adu' athavA 'bheravANi' bhairavAn - bhayA vahAna karNakaTUna siMhavyAghrAdijanitAn zabdAn zrukhA 'aNAsave' avAzravaH zabdam Azrati yadvA zobhanatvena tAMstAn gRhNAti, ityAzravaH na AzravA'nAzrava. 'tesu' teSu anukUlapatikUleSu zrotrendriyasusaMbaddheSu zabdeSu anAzravo madhyastho rAgadveSarahito bhUtvA 'parivvajjA' parivrajet - parisamantAd vrajet saMyamAnuSThAnatatparo bhavet / pratikUla zabdoM meM rAgadveSa rahita hokara saMghamAnuSThAna meM tatpara ho aura nidrApramAda ko na kare / isa prakAra karane se cittavipluti (vyAkulatA rUpa vicikitsA ko pAra kara sakatA hai ||6|| TIkArtha - IryAsamiti Adi se yukta sAdhu kA jo karttavya hai / usakA upadeza karate haiM - niravadya bhikSA grahaNa karanevAlA bhikSu veNu mRdaMga Adi ke karNoM ko priya lagane vAle zabdoM ko suna kara athavA bhayAvaha (bhayaMkara) evaM karNakaTu siMha vyAghra Adi ke zabdoM ko sunakara rAgadveSa se yukta na ho / arthAt anukUla zabdoM meM rAja na kareM aura pratikUla zabdoM meM dveSa nakare | parantu madhyastha bhAva dhAraNa kare aura saMyama ke anuSThAna meM tatpara rahe / vAgha vigerenA zabdo sAMbhaLIne te te ka priya ane RNukaTu anukUla pratikUla zabdomAM rAgadveSa rahita anIne saMyamAnuSThAnamAM tatpara ane ane nidrA pramAdanuM sevana na kare. A pramANe karavAthI cittavidyuti (vyAkuLanA) rUpa vicikitsAne pAra karI zakAya che. prA TIkA--IyA~samiti vigerethI yukta sAdhunuM je kanya che, tenA upadeza kare che.--niravadya bhikSA grahaNa karavAvALA bhikSue veNu mRdaMga vigerenA kAnAne priya lAgavAvALA zabdane sAMbhaLIne athavA bhaya kara evA ane kAnane kaDavA lAge tevA siMha, vAgha vigerenA zabdone sAbhaLI rAga dveSathI yukta na thavu arthAt anukULa zabdomAM rAga na karavA ane pratikULa zabdomAM dveSa na karavA paraMtu madhyasthabhAvane dhAraNa karavuM. ane saMyamanA anuSThItamAM tatpara rahevuM. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhya sUtrakRtAGgasUtre aur 'nirda' nidrAn 'pAya' ghanAda, pramAdazabdena cAnye catvAraH mamAdA gRhyante iti paJcavidhamapi pAdam 'na kujjA' na kurrA, paJcamamAdA yathA'sajjaM vikalAyA, nidA vihAya paMcamI bhaNiyA / ee paMca pamAyA, jIvaM pAti saMsAre // 1 // evaM gurukulAvAsAt sthAnAsana zayanAdipu anugatamajJaH parityaktasarva kapAyo gurvAjJayA 'ka' kahaM vA' kathaM kathamapi 'citigicchatinne' vicikitsAM citta viluptirUpAm tIrNaH - atikrAnto bhavati / yadvA-mayA gRhIto'yaM paJcamahAvratabhAro'tidurvahaH kathaM kathamapyantaM gacchet ityevaM bhUtAM vicikitsAM gurupasAdAttI rNo bhavatIti / IryAsamityAdipu yuktaH sAdhuH anukUla pratikUlazabdAn zrumbA TheSu sAdhu nidrApramAda kA sevana na kare / pramAda pAMca prakAra kA hai| kahA bhI hai- 'sajjaM viSayakasAyA' ityAdi / ' (1) madya (2) viSaya (3) kapAgha (4) nidrA aura (5) pA~cavAM pramAda vidhA hai / kaha pAMca pramAda jIva ko saMsAra meM girAte haiM / ' isa prakAra gurukulavAsa se zayana Asana Adi ke viSaya meM jAnakAra hokara tathA samasta kaSAryoM se rahita hokara fufufferer se rahita ho jAtA hai / athavA 'sere dvArA vahana kiyA huA pAMca mahAvanoM kA yaha bhArI bhAra kaise kaise nivahegA ! isa prakAra kI vicikitsA ko guru ke prasAda se pAra kara letA hai, bhAva yaha hai ki I ko zravaNa karake madhyastha sAdhu nidrA, pramAda athavA nidrA ane pramAdanuM sevana na kare pramAda yAMtha prahAra he che, che - 'majja visayakasAyA' tyAhi (1) bhadya (2) viSaya ( 3 ) upAya (4) nidrA ane (4) pAMyA prabhAha vikathA che. A pAMca pramAda jIvane sasAramAM pADe che, samiti Adi se yukta sAdhu anukUla zabdoM rahe / nidrA Adi pramAdoM kA parityAga kare / A rIte gurUkuLavAsathI zayana Asana vigerenA sabaMdhamAM jANukAra thaIne tathA saghaLA kaSAyeAthI rahita thaIne vicikitsAthI rahita thaI jAya che. athavA mArA dvArA vahena karAtA pAMca mahAvratAnA A bhAre bhAra kevI rIte nabhaze ? AvA prakAranI vicikitsAne (sa Mdeha)ne gurUkRpAthI pAra karI le che, kahevAnA bhAva e che ke--ie~ samiti vigerethI yukta sAdhu anukULa ane pratikULa zabdane sAMbhaLIne maghyaratha rahe, nidrA vigere pramAdAnA pari Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '49 samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 'madhyastho bhavet / tathA nidrAdipamAdaM parityajan yadi kutracit saMzayaH samutpardheta tadA gurunAkyena tAzasaMzavAdikam atikrAmel iti bhAvaH // 6 // kiJca gurukule vAsaM kurvatA yadi kenacitsAdhunA kutracitskhalitAya kasmacit sadupadezo dIyeta, tadA tabA''tmano'panAnamiti kRtyA na apamAnamabhimanyeta, iti bhAvaM darzayati-'DahareNa' ityaadi| mUlam-DahareNa buDaNa'NusAlie u rAimieNAvi lsvvennN| lassaMtapaMthirato NAbhigacche gitaevAvi apArae lo| chAyA-dahareNa ddhanA'nuzAsitastu, rAnikenA'pi samantra nena ! samyaktayA sthirtonaabhiprche| nIyamAno vApyapANaH saH / 7 / kadAcit philI viSaya meM saMzagha utpanna ho to zuru kI AjJA se usa saMzaya ko dUra kare / // 6 // ___ gurukula meM nivAsa karane vAle sAdhu kI nahIM rakhalanA ho jAya aura dUsarA koI sAdhu ule sadupadeza de to vaha apanA apamAna na 'smjhe| yaha bhAva yahA~ dikhalAte hai-DahareNa' ityaadi| zabdArtha-'DahareNa-dahareNa' apane se choTi avasthA bAle ke dvArA athavA' buDDheNa-vRddheina' paDi avasthAbAle ke dvArA 'rAhaNieNAvi-ratnA' dhikenApi dIkSAparyAyase apanese jyeSTha ke dvArA athavA 'samavvaeNe -samavayasA dIkSAparyAyase athavA zAstrAbhyAsase athavA vayase samAna ke dvArA 'aNulAlie u-anuzAsitastu' kisI prakAra pramAda hone para pratiyodhita karale para 'lamaMtayaM-samyaktathA' samghaka prakAra 'shirtotyAga kare. kadAca koI viSayamAM saMzaya utpanna thAya te gurUnI AjJAthI te saMzayane 2 42. // 6 // gurUkuLamAM nivAsa karavAvALA sAdhunI kyAMka khUlanA thaI na jAya ane bIje kaI sAdhu tene sadupadeza Ape te tene pitAnuM apamAna na sama, te mApa mADiyAM satAvatai 49 che-- DahareNa' tyAhi. zA-'DahareNa-dahareNa' potAnAthI nAnI bharavANA dvArA athavA ''buDDheNa-vRddhena' mArI bharavA dvArA 'rAiNieNAvi-ratnAdhikenApi' dIkSA yA. yathA pAtAnAthI moTI 21 // 2 // athavA 'samavvaeNaM-samavayamA' dIkSA paryAyathI athavA te zAstrAbhyAsathI athavA umarathI barAbarIyA dvArA "agsaasie u-anuzAsitastu' prabhAha thAya tyAre pratidhita 42vA chatA 'samaMtayaM-samyakUtayA' sArI rIta 'thirato-sthirataH' sayabhanA paripAlanamA su0 52 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAgasatre ___anvayArtha:-(DahareNa) dahareNa svApekSA vayasA kaniSThena vAlena 'buDUDheNa' vRddhena-cayo'dhikena em (rANieNAdhi) rAsnikena-ratnAdhikenApi dIkSAparyAyajyeSThena (samana eNaM) samatratena anuzAsitastu mamAdaskhalitacaraNaM mati preritaH san pratibodhito'pi (sammatayaM) sambakAyA 'thirato' sthirataH-saMyamaparipAlanasthairyeNa (gAbhiganche) tAbhigacchet tadupadezaM na svIkAroti punaH pramAdaskhalitacaraNaM karoti, tadA (se) khaH pramAvaskhalanakartA sAdhu. (NijjaMtae vAvi) nIyamAnovA'pi mokSamArga prati preyamANo'pi tadAraNatayA saH (apArae) apA. ragaH-na saMsArasAgarayArago bhavati // 7 // sthirataH' saMyama ke paripAlana meM sthiratAko 'NAbhigacche-nAbhigacchet' usake upadezako svIkAra nahIM karatA hai aura bArabAra pramAda karatA rahe taba 'se-sa.' pramAda karane vAlA sAdhu 'NijjatievAvi-nIyamAna eva' saMsAra samudra meM le jAnevAle hote haiM 'apArae-AparagaH' saMsAra sAgara se pAra karane vAle nahIM hote haiN|7|| anvayArtha-dahara arthAta ulara meM apane se choTI umrarathAlA sAdhu se yA vayo'dhika vRddha sAdhu se evaM dIkSAparyAya meM apane se baDe sAdhu se athavA dIkSAparyAya zrula yA vaya meM apane se tulya sAdhu se pramAda skhalanAcaraNa ke viSaya meM samajhAe jAne para jo sAdhu krodhAdike vazIbhUta zekara saMyama kA paripAlana nahIM karatA hai, phira se pramAda svalana aura galatI karatA hI rahatA hai, vaha pramAd galtA karane vAlA sAdhu isa saMsAra samudra ke pravAha meM bahatA huA saMsAra sAgara kA pAragAmI nahIM hotA hai / / 7|| sthiratA 35 'NAbhigacche-nAbhigacchet' tanA apaDezana vIratA nathI. ane. vAraMvAra prabhAha 42te| 29 tyAre 'se-sa.' ne prabhAha 42vA sAdhu 'NijjataevAvi-nIyamAna eva' saMsAra samudramA paapaanne| thAya che. apArae-apAragaH' sasA2 sAgarathI pA2 42vaalaa| tht| nathI, // 7 // anvayArtha-Dahara arthAt umaramAM potAnAthI nAnI umaravALA bAla sAdhuthI athavA vayevRddha sAdhuthI tathA dIkSA paryAyamAM pitAnAthI moTA sAdhu pAsethI athavA dIkSA paryAya zrata athavA vayamAM pitAnI barobara evA sAdhu 'dvArA pramAda, khalanAcaraNanA saMbaMdhamAM samajAvavAmAM AvethI je sAdhu krodhAdine vaza banIne saMyamanuM paripAlana karatA nathI ane pharIthI pramAda, khalana ane bhUla karatA ja rahe A pramAda karavAvALe sAdhu A saMsAra rUpI samudranA pravAhamAM vaheto thake saMsArasAgaranI pAra jaI sht| nathI. // 7 // Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zrRM. a 14 granthasvarUpanirUpaNam TIkA-'DahareNa' dahareNa-svApekSayA kyasA kaniSThena vAlena 'khuTTeNa' vRddhenavayodhikena tayA-'rAiNieNA vi' rAtnike na-ratnAdhikenApi paryAyajyeSThena 'samadhaeNa' samavratena-samAnadIkSAparyAyeNa samAnazrutena kA, 'bhavadvidhAnAmidam IdRpramAdAcaraNamayukta' mityevam 'aNusAlie u' anuzAsitastu pramAdaskhalitacaraNaM preritaH san 'sammaMtayaM satyaktayA 'thirao' sthiratA-sthairyeNa 'NAmigacche nAbhigacchet-samyaktayA sthairyeNa na sIkaroti / tadA saH 'Nijjatae vA vi' nIyamAno vA'pi mokSamArga pati preryamANo'pi tadakaraNatayA 'apArae se apAraga eva sa bhavati saMsArasAgarAtikramaNe samartho na bhvtiiti| yadi kadAcit pramAdAt kacit skhalanaM bhavet sadA tatra bAlasAdhunA vRddhasAdhunA dIkSAparyAyAdhikena samena vA pramAdaparimArjanAya sahasopadiSTaH tadupadezaM na paripAlayati tadA sa sAdhuH saMsArasAgarapAragamane samartho na bhavatIti bhAvaH // 7 // ___TIkArtha-apane se choTI umra vAle ke dvArA, vayo vRddha ke dvArA ratnAdhika arthAt dIkSAparyAya meM pRddha ke dvArA, vaya dIkSAparyAya yA zruta meM barAbarI vAle ke dvArA 'Apa jaise ko isa prakAra kA pramAdAcaraNa karanA ucita nahIM hai, isa prakAra se pramAdAcaraNa ke lie anuzAsita hone para jo samyak prakAra se sthiratA ke sAtha svIkAra nahIM karatA hai, vaha saMsAra ke pravAha meM bahatA hI hai| vaha saMsArasAgara ke pAra pahuMcane meM samartha nahIM hotaa| ____tAtparya yaha hai ki kadAcit prasAda ke kAraNa skhalana ho jAya aura dUsarA koI choTA bar3A thA samavayasya sAdhu pramAda kA parimArjana karane ke lie upadeza de to jo lAdhu usakA pAlana nahIM karatA, TakAtha-pitAnAthI nAnI uMmaravALA dvArA athavA vayevRddha dvArA ratnAdhika arthAta dIkSA paryAyamAM vRddha evAthI athavA vaya dIkSA paryAya athavA zratamAM barAbara-sarakhA evA dvArA "tamArA jevAne AvI rItanuM pramAdanuM AcaraNa karavuM egya nathI AvI rIte pramAdanA AcaranA sa ba dhamAM anu. zAsita thavA chatAM paNa je sArI rIte sthiratAnI sAthe tene svIkAra karatA nathI. te saMsAranA pramAdamAM ja vaheto rahe che. te saMsArasAgaranI pAra pahoMcI zaktA nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke--kadAca pramAdane kAraNe khalana thaI jAya ane bIjA koI nAnA, meTA ke sarakhI uMmaranA sAdhu pramAdanuM parimArjana -nivAraNa karavA mATe upadeza Ape te je sAdhu tenuM pAlana karatA nathI. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 anya __ sUtrakRtAha sUtre, mUkam-viuhieNaM samayANusiSTe DaihareNa vuDDeNa u coie y| #. accuTriyAeM ghaDadAsie~ vA aMgAriNaM vA smyaannusitte|8| / chAyA-vyutthitena samayAnuziSTo DahareNa vRddhena tu noditazca / / atyutthitayA ghaTadAsyA vA, agAriNAM vA samayA'nuziSTaH // 8 // micchAmi dukkaDaM' isa prakAra nahIM kahatA vaha sAdhu saMsAra pravAha meM paMDA rahatA hai| saMsArasAgara ke pAra nahIM pahu~ca sakatA 7 // viuhiteNaM' ityAdi / zabdArtha-virahieNaM-nyusthitena' zAstra ke pratikUla AcaraNa karanevAle ke dvArA 'samaeNa-hAsana' sarvajJapraNIta Agamake anusAra 'aNusi-anuzAsitaH anuzAmita-sUlottara guNase skhalita hokara 'coie ya-loditazca' prerita kiyA huA sAdhu 'DahareNa-dahareNa' choTI vayavAle ke dvArA 'buDDega u-vRddhena tu' athavA adhika UmaravAle ke dvArA 'coie ya-nodito'pi' zubha kArya kI ora prerita kiyA huA tathA 'accuvidhAe-atyutthitayA' ati nIca svabhAvavAlI dAsI ke dvArA athavA 'ghaDadAlie bA-ghaTadAsthA pA' jalavahana karanevAlI dAsI ke dvArA prerita kiA hayA tathA 'amAriNaM vA-gRhasthAnAM yA koI gRhastha janake dvArA 'samayANusi-samayAnuziSTha:' gRhasthadharmAnusAra zikSA dene para arthAt gRhastha ke dvArA apamAna pUrvaka AkSepa karane para bhI sAdhu krodha na kare // 8 // 'micchAmi duchaDaM' / pramANe tA nathI. sAdhu sasAnA pravAhamA 54 rahe che. arthAt sa sArasAgaranI pAra pahoMcI zakatA nathI. , 'viudvieNa' tyAdi , zahAtha-'viudvieNa-vyutthivena' zAthI vi36 mAya26 42nAra dvArA 'samapaNa-samayena' sajJa mata mAgama sanusAra 'aNusi?- anuzAsita.' anuzA sita bhUTottara zuguthI samalita vAthI 'coie ya-noditazca' prerita 42pAsa mAvesa sAdhu 'uhareNa-dahareNa' nAnI 217 // 2 // 'vuDDheNa u-vRddhena tu' athavA dhAre ubh21|| 2 / 'cAie ya-nodito'pi' zumaya ta26 prerita 42vAmA yAveta tathA - 'agAriNaM vA-gRhasthAnAM vA' / 25 dvaa2| 'smyaannusiddhe-smyaanugi: gRhasthanA dharma pramANe zikSA ApavAmAM Ave tyAre arthAt gRhastha dvArA apamAna pUrvaka AkSepa karavAmAM Ave te paNa sAdhue krodha karavo nahIM 58 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saimayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 grantharavarUpanirUpaNam ___ anvayArtha:-(viuhieNaM) vyutthitena-paratIdhikena (samayANusiTe) samayAnuziSTaH samayena sarvajJapaNItAgamA'jusAreNa anuzAsitaH mUlottaraguNAcaraNe skhalitaH san (coie ya) nodinaca tamAgayenaivaM pratipAditaM yathA tvayA kriyate ityevaM paratIthikaiH noditaH, (DahareNa) dahareNa-alpavayaskena (budreNa u) vRddhenaadhikavayasA nodito'pi, tathA (accuTTiyAe) atyusthitayA-atinIcasvabhASayA dAsyA (ghaDadAsie vA) ghaTavAlyA yA jalavAhinyA dAsthA vA nodito'pi, tathA-(agAriNaM vA) agAriNAM vA-gRhasthAnAM vA (sasayANusiTe) samayAnuziSTa:-samayena anuSThAnena gRhasthadharmeNa anuzAsitaH-gRhasthairadhikSipyamANo'pi sAdhuH kopaM na kuryAt // 8 // TIkA-sAmprataM svapakSanodanAnantaraM svayaM vetarapreraNAmadhikRtya darzayati zAstrakAra:-'viuhieNaM' vyutdhitena sarvajJabhaNItazAstraviruddha kArya yaH karoti sa anvayArtha-jyusthita arthAt paratIthikoM dvArA apane siddhAnta ke anusAra mUlottara guNAcaraNa meM skhalana hone para paralIthikoM dvArA AkSepa kiye jAne para, yA Dahara arthAt alpavayaska tathA adhika vayaska dvArA AkSipta hone para kahane para evaM ati tuccha svabhAvadAsI se yA jala zAhaka dAsI se masita hone para adhacA gRhasthoM ke dvArA apane dharma ke anusAra AkSipta hone para 'kahane para bhI sAdhujana krodha na kare // 8 // TIkArtha-svapakSa kI preraNAdikhalAne ke pazcAt aba zAstrakAra svapakSa se itara pakSa kI preraNA ke viSaya meM kahate haiM / jo utthita to hai parantu viparIta rUpa se utthita hai / arthAt sarvajJapraNIta zAstra se anvayArtha- susthita-arthAta paratIrthika dvArA pitAnA siddhAMta pramANe anuzAsita thaIne athavA sarvajJa praNata Agama anusAra mUttara guNAcaraNamAM khalita thavAthI paratIrthika dvArA AkSepa karavAmAM Ave tyAre athavA Dahara-arthAt nAnI umaravALA tathA meTi umara vALAthI AkSepa karavAmAM Ave tyAre tathA atyaMta tucha svabhAva vALI dAsIthI agara jalAravAvALI dAsI dvArA Thapake ApavAmAM AvethI athavA gRhastha dvArA pitAnA dharma pramANe Thapake ApavAmAM AvethI paNa sAdhue krodha karavo nahIM. pATA Takartha-potAnA pakSanI preraNA batAvyA pachI have zAstrakAra pitAnA pakSathI bIjA pakSanI preraNAnA sabaMdhamAM kahe che, je usthita te che, paraMtu viparIta rUpathI hasthita che, arthAta sarvajJa praNIta zAstrathI virUddha kArya Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 svakRtAstra vyutthitaH paratIthikastena vyutthitena 'samaeNa' samayena-sarvajJapraNItAgamA'nusAreNa 'aNusiDhe' anuzAsitaH-mUlottaraguNAcaraNe skhalitaH san noditaH 'bhavatAmAgame naivaM pratipAditaM yathA bhavadbhiH kriyate' anena prakAreNa paratIthikaiH 'coie ya' noditazca tathA 'uhareNa nyUnavayaskena 'buDrega' vRddhena-pariNatavayaskena nodito'pi prerito'pi kutsitAcAramattaH sAdhuH tathA 'accuSTiyAe' atyusthitayA-atinIcasvabhAvayA atikupitayA vA dAsyA'pi tathA-'ghaDadAsie vA' ghaTadAsyAjalavAhinyA'pi dAsyA noditaH sarvajJamaNItazikSayA'nuzAsitaH sAdhuH kopaM na kuryAt tacchizAstrahitamitikRtyA strI kuryAditibhAvaH / tayA-'agAriNa' agA. riNAM-gRhasthAnAM yaH samayo'nuSThAnaM tatsamayena 'aNusiTTe' anuzAsitaH 'bho bhoH sAdho ! kimidamArabdhaM tvayA IdRzaM-mAdRzAnAM gRhasthAnAmapi etAdRzamAcaraNaM na yujyate, kiM punaH sAdhUnAM yujye / ityevamapamAnapUrvakamAdhikSipyamANo'pi, 'mamaiva etacchreyaH' ityevaM manyamAno na manAgapi mano dupayeta iti|| viruddha kArya karatA hai| vaha paratIrthika vyusthita kahalAtA hai| kadAcit koI paratIrthika sarvajJa prazIta Agama ke anusAra skula cA uttara guNoM meM skhalanA hone para preraNA kare, jaise Apake bhAgama meM to aisA nahIM kahA hai jaisA Apa karate haiN| isI prakAra koI kama umravAlA yA vRddha : puruSa preraNA kare / yahAM taka ki atyanta tuccha svabhAvavAlI dAsI yA jala bharanevAlI dAlI preraNA kare to bhI sAdhu Rpita na ho| tathA koI gRhasthoM ke anuSThAna ko lekara anuzAlana kare / jaise bho sAdhu ! tamane yaha kyA kiyA ! aisA karanA to mere jaise gRhasthoM ke lie bhI yogya nahIM hai / sAdhuoM ko yaha kaise zobhA de sakatA hai ! isa prakAra kare che, te paratIrthika vyasthita kahevAya che. kada ca kaI paratIrthika sarvajJa praNIta Agama pramANe mULa athavA uttaraguNemAM khalanA thaI javAthI preraNa kare jemake-AgamamAM te A pramANe kahela nathI, ke je pramANe Apa kahI rahyA che. e ja pramANe koI nAnI umaravALe athavA vRddha purUSa preraNuM kare eTale sudhI ke-atyaMta nIca svabhAva vALI dAsI athavA pANI bharavAvALI dAsI preraNA kare te paNa sAdhue krodha na kara. tathA koI gRha anuSThAnane laIne anuzAsana kare. jemake he sAdhu! tame A zuM karyuM? Ama karavuM e te mArA jevA gRhasthane paNa cagya nathI. sAdhu ene A kevI rIte zebhAspada thaI zake? A pramANe apamAnapUrvaka AkSepa Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam zAstraviruddharmakartA gRhasthaH parasamayAnusArI, tathA vayasA'lpo vRddho vA evamatvantaninditadAsIva, yadi sAdhu savaijJapraNItazikSAmAzrityAdhikSipet tadA sAdhu statra krodhaM na kuryAt matyuta svahitamitikRtvA saharSa svIkuryAditi bhaavH||8|| mUlam-Na tesu kujjhe Ne va peThavahejA, Na yAvi kiMcI pharusaM vejjaa| tahA karissaMti paDisujA, seyaM khu ayaM ga paimAyaM kujjA // 9 // chAyA-na teSu judhyenna ca pravyathayet , na cApi kizcittarUpa bade / tathA kariSyAmIti pratizRNuyAt , zreyaH khalu bhayaM na pramAdaM kuryaat|9| apamAnapUrvaka AkSepa hone para bhI tanika bhI apane manako dUSita na kare / api tu yahI soce ki isakA kahanA mere lie kalyANakArI hai| Azaya yaha hai-zAstra viruddha kArya karanevAlA gRhastha, andhamatAvalambI umra meM choTA, baDA yA atyanta nindita manuSya bhI yadi sAdhu para AkSepa kare (phaTakAre) to bhI sAdhu kopa na kare // 8 // __ 'Na teslu kujjhe Na ya padahejjA' ityaadi| _zabdArtha-'testu-teSu' svasamaya parasamaya meM rahane vAle AkSepa karanevAloM para sAdhu 'Na kujjha-na krudhyet' krodha na kare 'Na ya-na ca na usako 'pancahejjA-pravyathayet' pIDita kare arthAt isa prakAra se karanevAloM ko pIDA na kareM 'Na yAvi-na cApi' aura na 'kiMci phalasaM vaejjA-kiJcit paruSaM vadet' koI bhI kaThora vacana kahe paraMtu usakA thAya te paNa jarA paNa pitAnA manane dUSita na kare. paraMtu eja vicAre -mAnu. 4thana bhAre bhATa 4kSyA 24 cha. kahevAno Azaya e che ke-zAstravirUddha kArya karavAvALA gRhastha anya matAvalambI, umaramAM nAne, mATe, athavA atyaMta halako manuSya paNa je sAdhu para AkSepa kare (ThabakAde) te paNa sAdhue krodha kara nahIM. 8 'Na sesu kujjhe Na ya pavvahejjA' tyAha zahAtha-'tesu-tepu' 55samaya 52samayamA 22vA vA mA5 421 / 4 . S52 sAdhu 'Na kujjhe-na krudhyet' dhana 42 'Na ya-na ca' ta tana 'pavvahejjA-pravyathayet' pAsa 42 arthAt // zata pApAjAsAne pAna 42 'Na yAvi-nacApi' tama na kiMci pharasaM vaejjA-kizcit paruSa vadet' I Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAnasUtre ___ anvayArthaH- (tesu) teSu-pUkteiSu svasamayaparasamayasthineSu adhikSepa kAriSu (Na kujjhe) na krudhyet-sAdhuH krodhaM naiva kuryAt (Na ya) na ca nApi panca hejjA) pravyathayet tathA vaktAraM na pIDachet (Na yAvi) na cApi (kiMcI phasataM vaejjA) nizcit parupa-zrutikaTupacanaM badela, kintu tadIyaM vAkyaM zrutvA (tahA karissaMti paDisuNejjA) tayA kariSyAmi yathA bhavAnAha ityevaM pratizaNuyAta mithyAduSkRtaM datvA asadAcaraNAd nivartata, ana mamaiva (khu seya) khalu zreya:kalyANaM varttane yana enepAm (bhayaM) bhayAt (pamA) pramAday (Na kujamA) na kuryAt kintu sadAcaraNe mano nidadhyAt // 9 // vacana ko suna karake 'tahA karissati paDisuNejjA- tathA kariSyAmi iti pratizRNuyAt' maiM bailA hI karU pA isa prakAra sAdhu nizcaya kare miyA duSkRta karake asadAcaraNa se nivartita ho jAye 'seyaM kha meyaMzreyaH khalu bhAmedaM' aura aillo samajhe kI isameM merA hI kalyANa hai 'paramArya-pramAdara' pramAda na kujjA -na kuryAt na kare / / // ___ anvayArtha-una pUrvokta AkSepa karane vAle svasiddhAnta evaM para siddhAntamatAvalambI puruSoM ke Upara sAdhu mahAtmA krodha na kare aura una AkSepa karanevAloM ko pIr3ita bhI na kare evaM unake prati thoDe bhI kaTu zabdoM kA prayoga na kare kSintu unake bAsyoM ko sunakara jaisA Apa kahate haiM, vaisA hI karUgA yaha kaha kara mithyAduSkRta dekara asat AcaraNa se nivRtta ho jAya / isameM serA hI kalyANa hai kyoMki inake bhaya ne pramAda na kara sadAcaraNa meM hI bala lagegA aisA soce // 8 // pa12 payana yu. 52tu tenA kyanane sabhanIne 'tahA karisaMti paDisuNejjA-tathA kariSyAmi iti pratizruNuyAta' ve sama 4 4hI mI pramANe sAdhu nizcaya 42 mithyAhuna ne asahAyarathI nivRtta tha naya. 'seyaM khu meya' yaM khalu mabheda' mane me samare hai mAmA mA31 zreya che. 'pamAya-pramAdam' prabhAha na kujjA-na aryAta' na re // anvayA-e pUrvokta AkSepa karavAvALA siddhAMta ane parasiddhAMta matAvala thI purU upara sAdhue krodha karavo nahIM. ane e AkSepa karavAvALAne pIDita paNa na kare. tathA teo pratye zeDo e kaTu zabdane prayoga paNa na kare. paraMtu teonA vacano sAMbhaLIne "tame jema kahe che teja pramANe have huM karIza, A rIte kahIne mithyA dukRta ApIne asat AcaraNathI nivRtta banI jAya Ama karavAthI mAruM ja kalyANa che. kema ke A lekonA bhayathI pramAda na karatAM sadAcaraNamAM ja mana lAgaze tema vicAre chelA Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra.zu. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam .......17 ___TIkA-'tesu teSu-adhikSepakAripu svasamayaparasamayasthiteSu 'Na kujjhe na dhyet-krodhaM naiva kuryAt kSamAzIla stapastrI, 'Naya' na ca 'pavvahejjA' pravyathayet, na tathA vaktAraM puruSa vyathayen na kathamapi pIDayet 'Na yAvi' na cApi 'kiMcI' kiJcidapi 'pharusaM' paruSam -zrutikaTuvacanam 'caenaAvadet, evaM sa sAdhuvicAraM bhAvayet-ithe mAM nitarAM nindantu, kintvatra teSAM vacanaM satyamasatyaM vA,? yadi satyaM prayujyate, tadA'laM krodhenA'vicArya prayujyamAnena / yadi vA-asatyamamUlAM latAM pallavayati, tadApi viduSakasenaM sattyA matya nigRhItatayA'laM kopena / taduktam - 'AkrupTena matimatA, tatvArthavicAraNe matiH kAryA / yadi satyaM kaH kopaH syAdanRtaM kiM nu kopena ||1||iti / TIkArtha-kSamAzIla tapasvI una pUrvokta svamatavAle yA anyamatAvalambI AkSepa kare yA hita zikSA de to una para krodha na kare / unheM DaMDA Adi ke prahAra se vyathA na pahaMcAve aura na kaThora vacanoM kA prayoga kre| kintu lAdhu isa prakAra vicAra kare, ye merI nindA karate haiM so inakA kahanA satya hai yA asatya ? yadi satya hai to mujhe krodha nahIM karanA cAhiye / yadi inakA kathana alasya hai to bhI inheM vidUSaka ke samAna samajhakara kopa karane se kyA lAbha hai ? kahA bhI hai'AkruSTena matimatA' ityaadi| ___jaya koha Akroza kare to buddhimAna puruSa tatva kI vicAraNA kare, vaha isa prakAra-yadi yaha satya kahatA hai to krodha karane se kyA lAbha? aura yadi isakA kahanA asatya hai to bhI krodha kyoM kiyA jAya?" TIkAI--kAmAvAna tapasvI te pUrvokta svamata vALA ke anyamatavALA AkSepa kare-athavA hitakara zikSA-zikhAmaNa de te tenA para krodha na kare tene daMDA vigerenA prahArathI pIDA na pahoMcADe tathA tenA pratye kaThora vacanane prAga paNa na kare. paraMtu sAdhu e vicAra kare ke-mArI niMdA kare che, paNa teonuM kathana sAcu che? ke asatya che? je satya che, te mAre krodha kare na joIe. ane je teonuM kathana asatya che, te paNa tene vidUSaka pramANe sabhane zodha 425AthI zusAla cha ? yu 55 cha -'AkruSTena mati. matA' tyAdi jyAre koI Akroza kare te buddhizALI purUSa tavane vicAra kare te A pramANe vicAre ke-je A satya kahe che, te krodha karavAthI lAbha zuM che? ane je tenuM kahevuM asatya hoya te paNa krodha zA mATe kare ? sU0 53 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAstre yadi te kathayeyuH bhoH ? bhavatA etAdRzamasadAcaraNaM na vidheyam , etAdRzaM tadIyaM vAkyaM zrutvA 'tahA karirasaMti' tathA kariSyAmi yathA''ha bhavAn iti-evaMvidhavacanena 'paDisuNejjA' pratizaNuyAt madhyasthabhAvamudrAmavalambya tat kayitamanutiSThet / mithyAduSkRtaM datvA asadAcaraNAt nirartena / atra mamaiva 'khu' khala nizcayena 'seyaM zreyaH, eteSAM bhayAt khalu kvacidapi 'pamAya' pramAdam 'Na kutrA' naiva kuryAt-asadAcaraNaM na vidavyA kintu sadAcAre manonidadhyAditi / pUrvoktaprakAreNa zikSitaH sAdhuH zikSAdAturupari krodhaM na kuryAt / tathA na taM pIDayet kintu-itaH paraM bhUyo'haM nai kariNyAgni, sAdhu pratibodhito'smIti pratijJAM kuryAt / tathA pramAdaM parityajya sAdhunA sadAcAre mati vidheyA, iti bhAvaH / / 9 / -yadi ve kaheM ki Apako aisA anucita AcaraNa nahIM karanA cAhie to unakA yaha kathana sunakara sAdhu kahe 'acchA Apa jaisA kahate haiM, vaisA hI kruuNgaa| isa prakAra usake kathana ko madhyastha bhAva se aMgIkAra karake vaisA hI kare aura mithavAduSkRta dekara asat AcaraNa se nivRtta ho jaay| tathA aisA vicAra kare ki merA hI kalyANa hai| unake bhaya se bhI prasAda na kare aura sadAcaraNa meM dila lagAve / : Azaya yaha hai ki pUrvokta prakAra se koI sAdhu ko hitazikSA de to sAdhu zikSA denevAle para krodha na kare daNDA Adi se yA kaTuka ghacana se prahAra na kare, parantu aisA kahe ki aya merA aisA nahIM karane kA bhAva hai, Apane mujhe acchI hitazikSA dI haiM / pramAda kA parityAga karake sadAcaraNa meM ghuddhi ko sthApita kare // 9 // - je teo ema kahe ke-Ape ayogya AcaraNa karavuM na joIe te 'temanuM e kathana sAMbhaLIne sAdhue kahevuM ke "ThIka che, Apa jema kahe che, eja pramANe karavAne bhAva rAkhuM chuM. A pramANe tenA kathanane madhyastha -bhAvathI svIkAra karIne temaja kare. ane mithyAdukRta daIne asat AcaraNathI nivRtta thaI javuM. tathA e vicAra kare ke-Ama karavAthI te mArUM ja kalyANa che, tenA bhayathI paNa pramAda na kare. ane sadAcaraNamAM mana lagAve. kahevAno Azaya e che ke-pUrvokta prakArathI je kaI sAdhune hita kara zikhAmaNa de te sAdhue zikhAmaNa ApanArA upara krodha kare nahIM tene daMDA vigerethI athavA kaDavA veNathI prahAra na kare. paraMtu evuM kahevuM kehave tema na karavAne mATe bhAva che. Ape mane sArI hitakara zikhAmaNa ApI che. A rIte pramAdane tyAga karIne sadAcaraNamAM buddhine sthApita kare che Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. Q. a. 15 granthasvarUpanirUpaNam mUlam-varNasi mUDhassa jahA amUhA, maiggANusAsaMti hiyaM payANaM / - teNI vi maMjhaM iNameva seyaM, jaM 'me buhA saimaNusAsayaMti // 10 // chAyA-vane mUDhasya yathA'mUDhA, mArgamanuzAsati hitaM prajAnAm / tenApi mahyamidameva zreyo, yanme budhAH samyaganuzAsati ||10||r, 'varNasi mUDhassa jahA' ityAdi zabdArtha-'jahA-yathA' jisa prakAra se 'amUDhA-amUDhA' sadaH sanmArga ko jAnane vAle puruSa 'vaNe-bane' vanameM 'mUDhassa mUDhasya bhramita dizA hone se mArga se skhalita puruSako 'payANaM-prajAnAm' prajA ke'hiyaM-hitam' hitakarane vAlA 'magga-mArgam' mArgako 'aNulAsaMtianuzAsati' kaha dete haiM vaise hI 'teNApi-tenA'pi' sAdhu ko bhI yahI vicAranA yogya hai kI 'majjha-mahyam' sujhako 'iNameva seyaM-idaH meva zreyA' yahI kalyANakArI hai 'ja-cat' jo 'me-mama' mujhako 'buDDAvRddhAH' ya bAla vRddha gRhastha vigairaha 'samaNusAlayaMti-samyaka anuzAsati' zikSA dete haiM arthAt ye saca jo mujhe zikSA vacana kaha rahe haiM ve mere lie hitakara hai aisA vicAra karake kisIke upara krodha na kare // 1 // 'varNasi mUDhassa jahA' yA zA--'jahA-yathA' 2 pramANe 'amUDhag-amUDhAH' sahasabhAgana pApANe 535 'vaNe-pane' panamA 'mUDhassa-mUDhasya' zino zrama thapAthI bhAga thI bhUdA 5 // 5352 'payANa-prajAnAm' prasanA hiya-hitam' hita 42vApAmA 'magga-mArgam' bhAgane 'aNusAsaMti-anuzAsati' zikSA mA che. se rIta 'veNa vi-venApi' sAdhuse 5 me viyA yogya cha hai-'majhamahyam' bhane 'iNameva seya-idameva zreya.' mA 48yAeY 424 che. 'ja-yat'2 'me-mama' bhane buDDhA-vRddhAH' mA mAsa, vRddha, 20 vigaire 'samaNusAsayatisamyak anuzAsati' zikSA mA che arthAt // mA bhane 2 zikSA kyAna kahI rahyA che e mAre mATe ja hitakAraka che. ema vicAra karIne keInA para kodha na kare 51 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra (iM anvayArthaH - ( jahA ) yathA - yena prakAreNa ( amUDhA ) amUhAH - sadasanmArgave - tAraH (buNe) vane - ati gahanavane (mUhassa) mUhasya - digbhrAntatvena pathabhraSTasya puruSasya (pANaM) prajAnAm - janasAdhAraNAnAm ( hiyaM ) hitaM - hitakAraka ( maggaM) mArgam (aNusa saMti) anuzAsati pratipAdayanti tadvacanasvIkAreNa yathepsitasthAnamA tirbhavati tathaiva ( teNA vi) tenApi sAdhunA itthameva vicAraNIyam yat (jha) mahAmU (iNameva seyaM) idameva zreyaH kalyANakAri vartta se (jaM) yat (me) memAm (buhA) budhAH hitabuddhimantaH hame bAlavRddhamidhyAdRSTigRhasthaghaTadAsImabhRtayaH ( saMmaNusAsayati) samyaga anuzAsati - zikSayanti, eteSAM zikSayA mamaitra hitaM bhavivyatIti vimRzya kathamapi krodho na karttavyaH sAdhubhiriti bhAvaH // 10 // TIkA -- uktamarthaM dRSTAntadvArA dRDhIkaroti - 'varNasi' ityAdi / 'jahA' yathA yena prakAreNa 'varNasi' vane - atigahanavane 'mUDhassa' mUDhasya diGmUDhatayA vyAkuli - tasya-pathabhraSTasya 'amUhA' amUDhAH - sadasanmArgajJAtArA 'payANaM' prajAnAm - jana sa (anvayArtha - jisa prakAra sadasadmArgavettA vidvAn loga atyanta gahana vanameM digmUDha-mArga bhUle hue mUDha puruSako prajAjana kA hitakArakamArgoM kA upadeza karate haiM yAne mArga dikhalAte haiM, vaise hI sAdhujana kI bhI vaisA hI vicAra karanA cAhie ki mere lie yahI kalyANakAraka mArga hai jo mujhe ye sabhI bAlavRddha mithyAdRSTi gRhastha ghaTadAsI vagairaha sabhdhaka prakAra se zikSA dete haiM, ina logoM kI zikSA se merA hI hita hogA aisA vicAra kara sAdhuoM ko hitazikSA denevAloM para kabhI krodha nahIM karanA cAhie // 10 // TIkArtha - ukta kathana ko dRSTAntadvArA dRDha karate haiM 'varNasi' ityAdi jaise vanameM dizAsUDha hokara mArga bhUle hue puruSa ko sanmArga ke jJAtA anvayA --je pramANe sat asat mAnA jANanAra vidvAn lAka atyata gADha vanamAM mArga bhUlelA mUkha purUSane tene hitakAraka evA mAga batAve che. arthAt mAnA upadeza Ape che. eja pramANe sAdhu jate paNa evAja vicAra karavA joIe ke mAre mATe Aja kalyANupradamAga che. ke je mane A badhA khAla, vRddha, mithyAdRSTi, gRhastha, gharadAsI vigere sArI rIte zikhave che. A leAkeAnI zikSAthI mArU' ja hita thaze Ama vicAra karIne sAdhune hitakara zikSA batAvanAra para kayAreya koSa karavA na joie 10nA TIkA A kathanane dRSTAMta dvArA dRDha karatAM kahe che ke-vatti ityAdi jema vanamAM digmUDha thaIne mArga bhUlelA purUSane sanmArga jANanArA amUDha ta Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 41 sAdhAraNAnAm 'hiyaM hita-zreyaH samastadoparahitaM mano'bhilapitasthAnamApakam 'magga' mArgam 'aNuvAsaMti' anuzAsati-pratipAdayanti tAdRzopadezena tasya hitameva bhavati, abhilpitsthaanmaaptyaa| evameva 'teNA vi' tenApi sAdhunA itthameva vicAraNIyam-'majjhaM mahyam 'iNameva seyaM' idameva zreyA-kalyANakAri 'ja meM yanme 'buhA' ime budhAH-hitacintakAH vAlavRddhamithyApTigRhasthaghaTadAsI prabhRtayaH 'samaNusAsaMti' samyak zikSayanti, eteSAM zikSayA'smAkameva hitaM bhaviSyatIti vicArya sAdhubhiH kathamapi krodho na krnniiyH|| yathA vane bhraSTamArgaH kazcit kasyacidanyasyopadezena tadupadiSTameva mArgamAzrayan mano'bhilaSitasthAnamApnoti tathaivA'syAkamapi pathabhraSTAnAM budhopadezena hitameva setsyatIti parimAvya sAdhunA krodho na vidheyaH // 10 // amRDha puruSa hitakArI, salasta doSoM se rahita evaM abhISTa sthAna para pahaMcA denevAle mArga kA nirdeza karate haiM to usa mUDha puruSa kA hita hI hotA hai / vaha apanI maMjila para pahuMca jAnA hai| sAdhu ko bhI aisAhI socanA cAhie, mujhe jo bAlaka miyAdRSTi, gRhastha yA ghaTadAsI Adi zikSA de rahe haiM, yahI mere lie zreyaskara hai, inakI zikSA se merA hI kalyANa hogaa| isa prakAra vicAra karake unake upara krodha nahIM karanA caahie| ___ Azaya yaha hai ki jaise mArga bhUle hue purupa kisI dUsare ke upadeza se sahI rAha para A jAtA hai, aura apanI maMjila ko pA letA hai jise pA lenA usa mArga para cale vinA asaMbhava sA thaa| isI prakAra vRddha janoM ke upadeza se merA hita hI hogaa| aisA vicAra karake Una mArgadarzakoM ke Upara krodha na kare // 10 // purUSa, hitakara saghaLA de thI rahita ane yogya sthAne pahoMcADanAra mAga batAve, te tethI te mUDha purUSanu hitaja thAya che, te potAnA Icchita sthAna para pahoMcI jAya che, sAdhue paNa ema ja vicAravuM joIe kemane A bAlaka mithyASTi gRharatha athavA ghara dAsI-pANI bharavA vALI dAsI vigere sArI zikhAmaNa Ape che. Aja mAre mATe zreyaskara che AmanI zikSAthI mArUM ja kalyANa thaze. A pramANe vicAra karIne krodha karavo na joIe. kahevAne Azaya e che ke-jema mArga bhUlelo purUSa keI bIjAnA upadezathI cogya mArga para AvI jAya che. ane potAnI ma jIle pahoMcI jAya che. je meLavavA te mArga para cAlyA vinA asa bhava jevuM che. eja pramANe vRddhajanenA upadezathI mAruM kalyANa ja thaze. e vicAra karIne kodha na kara. 10 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 sUtrakRtazistra mUlam-aha teNa mUDheNa amUDhagasta, __ kAyavva pUyA svisesjuttaa| eorvamaM tattha udAhu vIre, aNugamma atthaM uvaNei sammaM // 11 // chAyA-atha tena mUDhenA'mUDhasya, kartavyA pUjA savizepayuktA / etadupamAM tatrodAhRtavAn vIraH anugamyArthamupanayati samyak // 11 // anvayArthaH- (aha) atha yathA tena (mUDheNa) mUDhena-mArgabhraSTAd vyAkulitacittena 'amUDhagassa' amUhasya-tatsanmArgopadeSTuH 'savisemajuttA' savizeSayuktA 'aha teNa sUDhena' ityaadi| zabdArtha-'aha-atha' isake pazcAt 'teNa-tena' usa 'mUDheNa-mUDhena' mUrkha ko 'asUDhassa-amUDhasya' sanmArga kA upadeza denevAle puruSa kI 'savisesajuttA-savizeSayuktAH' vizeSa Adara sanmAnapUrvaka 'pUyApUjA' pUjA 'kAyabvA-kAryA' karanI cAhie 'eovama-etadupamA yaha upamA tattha-tatra' isa viSaya meM 'vIre-vIraH' tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrane 'udAhu-udAhRtavAn' kahA hai 'aI-artham' padArtha ko 'aNugammaanugamgha samyag rIti se jAnakara 'samma-sapaka' samyaka prakAra se 'udhaNei-upanayati' apane meM sthira karate haiM // 11 // anvayArtha-jisa prakAra vaha pUrvokta vyAkula mRDha puruSa mArga kA bhUlA huA apanA sanmArgopadezaka puruSa kA vizeSAdara sammAna ke 'aha teNa mUDhena' tyAla Avant-'aha-atha' te pachI 'teNa-tena' se 'mUDheNa-mUDhena' bhUma 53dhe 'amUDhassa-amUDhasya' sanmAnanA paheza pu3SanI 'savisesajuttAsavizeSayuktAH' vizeSa mAha2 sanmAna pU4 'pUyA-pUjA' pUta 'kAyavvA-kAryA' 42vI 2 eovama-etadupamAM' ! 5mA 'tattha-tatra' te vISayamA 'vIre -vIraH' tAya 42 lApAna mahAvIra svAmI the 'udAhu-udAhRtavAn' he che. 'aTTa-artham' pahAyane 'aNugamma-anugamya' sArI zata nahIna 'samma-samyak' sanya5 542thI 'uvaNei-upanayati' pAtAnAmA sthi2 43 cha. // 11 // anvayathe--je rIte e pUrvokta mArga bhUlela vyAkuLa mUDha purUSa pitAne sanmArga batAvanAra purUSane vizeSa Adara mAna pUrvaka kemala zabdAdi Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 423 vizeSAdarasanmAnapUrvakam (pUjA) pUjA - madhurazabdAdi - satkArarUpA (kAyantrA) kAryA. karttavyA (eovamaM) etadupamAm (tattha ) tatra (vIre) vIrastIrthakara : ( udAha) udAhatavAn[-kathitavAn (a) ardham - paramArtham (aNugamma ) anugamya - samyaktayA vijJAya (sammaM) samyak (uvaNe ) upanayati - Atmani avadhArayati - anya nodanAkRtaM paramopakAraM samyagAtmani dhArayati / 11 // TIkA - punarapi tamevArtha dRDhayati- 'aha' atha yathA tena 'mUDhena' mUDhena patha bhraSTAd vyAkulitamAnasena 'amUDassa' amUDhasya tatsanmArgopadeSTuH - upakArAtizayaM manyamAnena 'savisesajutA' savizeSayuktA 'pUyA' pUjA - madhurazabdAdirUpA sarakArasanmAnarUpA vA 'kAyanA' kartavyA 'eovamaM' etadupamAm ' tattha' tatra 'vIre' vIra stIrthakara 'udAhu' udAhRtavAn abhihitavAn 'attha' paramArtham 'aNugamma' anugamya - samyagjJAtvA 'saMmma' samyak 'utraNe / ' upanayati - anyopadiSTaM sAtha komala zabdAdi dvArA pUjA satkAra karatA hai / usI prakAra ukta upamA ko bhagavAn mahAvIra svAmI ne udAharaNa ke rUpa meM kahA hai / ata eva isa paramArtha ko samyak prakAra se jAna kara sAdhu apane AtmA meM dhAraNa kare / arthAt pUrvokta rIti se anya dvArA kI kI gaI hita zikSA ko apanA paramopakAraka samajha kara apane AtmA meM dhAraNa karanA cAhie // 11 // TIkArtha - isI kathana ko punaH dRDha karate haiN| jaise - mArga bhUle hone ke kAraNa vyAkulacitta usa mUDha puruSa ke dvArA, amUDha puruSa kA atyanta upakAra mAnA jAtA hai aura madhura zabdoM dvArA satkAra sanmAna Adi kiyA jAtA hai / isI prakAra tIrthaMkara mahAvIrane kahA hai ki paramArtha ko jAna kara sAdhu preraNA karane vAle ke upakAra ko apanI AtmA meM dvArA Adara satkAra kare che eja rIte ukta upamAne bhagavAn mahAvIra svAmIe udAharaNanA rUpamAM kahela che. tethI e paramAna sa rI rIte jANIne sAdhue tene pAtAnA AtmAmAM dhAraNa karavuM. arthAt pUrvokta prakArathI anya dvArA karavAmAM Avela hitakara zikSAne peAtAnA parama upakAra karanArI samajIne peAtAnI aMdara tene dha raNa karavI joIe. 1pA TIartha - --A kathanane pharIthI dRDha kare che, jemake mAga bhUlela hAvAthI vyAkuLa citta te mUDha purUSa dvArA amUDha purUSanA atyaMta upakAra mAnavAmAM Ave che. eja pramANe tIrthaMkara mahAvIra svAmIe kahyuM che ke-paramAIne jANIne sAdhu preraNA karavAvALAnA upakArane pAtAnA AtmAmAM sthApita kare, Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 sUtrakRtAGgasUtra nodanAkRtaM paramopakAra samyagAtmani upanayati / tathA ahamanena paramopakAriNA saMsArasAgarAduttAritaH tato mayA'sya vinayAdisi satkAro vidheyH|| yathA mArgabhraSTo mArgApadezaka savizeSa sammAnayati, tathA sAdhunA sanmArgoMpadarzakasya sammAnAdi kartavyam / ahimagarthe vahado dRSTAnnAH santi, tadyathA 'gehami aggijAlAulaMmi jahaNAsa ddjjhmaannmi| jo bohei surataM, so tassa jaNo paramabaMdha' // 1 // chAyA-gRhe'gnijvAlAkule yathAnAma dahyamgane / yo bodhayati suntaM sa tasya janasya paramavAndhayaH / 1 // yathA vA vipasaMpRktabhojanakartAraM kazcitpuruSa kazcit tAdRzabhojanAnivArayeva satasya paramavandhuriti // 11 // sthApita kre| soce ki isa paramopakArI mahAbhAga ne mujhe saMsAra sAgara se tAra diyA hai| ataeka mujhe isakA (yadi vaha sAghu hai to) vinaya Adi satkAra karanA caahie| bhAvArtha yaha hai ki-jaile mArga bhraSTa puruSa mArga batalAne vAle kA vizeSa rUpale Adara karatA hai| usI prakAra asadAcaraNa meM pravRtta sAdhu ko satpatha para lAnevAle Adara satkAra sammAna karanA caahie| isa viSaya meM bahuta se dRSTAnta haiN| yathA-gehami aggijAlA' ityAdi / __ 'ghara meM Aga laga gaI ho aura vaha ghara jvAlAoM se vyApta ho gayA ho. aise avasara para jo dayAlu puruSa usa ghara ke bhItara soye puruSa ko jagA detA hai, vaha usakA paramabandhu hai|' te vicAre ke-A parama upakArI mahAbhAge mane saMsAra sAgarathI tArI dIdhe che, tethI ja ane tene je te sAdhu hoya te) abhyatthAna ane vinaya namrabhAva vigerethI satkAra kara joIe. kahevAne bhAvArtha e che ke-jema mArga bhUlele purUSa mArga batAvavA vALAne vizeSa prakArathI Adara kare che, e ja pramANe asad AcaraNamAM pravRtta thayelA sAdhue sanmArga para lAvavALAno madhuravacanAdi dvArA mA42 42 na . yA viSayamA dhAya! 4 STAnta cha. resa-gehaMmi agijAlA' yA gharamAM Aga lAgI gaI hoya, ane te ghara javAlAothI vyApta thaI gayuM hoya, evA avasare re dayALu purUSa te gharanI aMdara sUtelA purUSane jagADI de che, te tene zreSTha baMdhu kahevAya che. Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zu. a. 14 nanthasvarUpanirUpaNam mUlam-NeyA jahA aMdhakAraMsi rAo, mAga Na jANai apslmaann|| se sUriyala abhuggaleNaM, agaM viyANAi gAliyaMsi // 12 // chAyA-netA yathA'ndhakArAyAM rAtrau mAgaM na jAnAtyapazyan / sa sUryasyA'bhyudgamena mArga vijAnAti prakAzite // 12 // . athavA jaile viSamizrita AhAra karate hue puruSa ko yadi koI roka detA hai to vaha usko parama hitaipI hai| isI prakAra prasAda vaza asadAcaraNa I pravRtta puruSa ko jo rokatA hai, yaha bhI ulA parama hitaiSI hai // 11 // 'NethA jahA aMdhakAraM' ityaadi| zabdArtha-'jahA-yathA' jaise 'NeyA-netA' nAyaka arthAt mArgadazaMka-upadezaka 'adhakAraMsi-andhakArAyAm' aMdhakAra vAlI 'rAorAtrau' rAnI 'apastamANe-apazyan' apanA aMga bhI na dekhatA huA 'marga-mArgam' apanA paricita mArgabhI 'Na jANaha-ma jAnAti' nahIM jAnatA hai 'le-saH' aisA vaha nAyaka 'sUriyasta-sUryasya' sUryakA 'abbhuggabheNaM-abhyuddhasena' udaya se 'pagAsiyaMsi-prakAzite' cAroM ora prakAza hojAne para 'magga-mArgam' mArgako 'vidhANAha-vijAnAti'jAna letA hai // 12 // athavA jema jhera bheLavele AhAra karatA purUSane je kaMI rekI de, to te tene parama hitiSI kahevAya che. e ja pramANe pramAdane vaza thayelA tathA asadu AcaraNamAM pravRtta thayelA purUSane je rekI de che, te paNa tene parama hitaiSI kahevAya che. 11 'NeyA jahA adhakAra' tyAdi zavattha --'jahA-yathA' ma 'NeyA-netA' nAya3 mAta bhAga 4-5heza 'madhakAraMsi-gandhakArAyAm' ma 3.2yuta 'rAo-rAtrau' rAtre 'apassamANe apazyan' pAtAnA zarIrane 5g as zaya tavA 'maga-mArgam' bhAgane / 'na jANai-na jAnAti' to nathI 'se-sa.' meve te nAya 'sUriyassasUryasya' sUryanA 'abbhugameNaM-abhyudgamena' 65 vAthI 'pagAsiyasi-prakAzite' yAre ta25 // vAthI 'maga-mAgam' bhAgane 'viyANAi-vijAnAti' jANuM le che. 12aa khU0 54 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 - sUtrakRtAstre __ anvayArtha:-(jahA) yathA-yena prakAreNa (NeyA) netA-nAyakaH-mArgadarzaka: (aMdhakAraMsi) andhakArAyAra (rAo) rAtrI (apassamANe) apazyan-nijAGgamapianavalokayan (maggaM) mArga-svAbhyastapathamapi (Na jANai) na jAnAti (se) sa eva nAyakaH (mariyarasa) sUryasya (ajhuggameNaM) abhyudgamena-udayena (pagAsiyaMsi) prakAzite sati (magga) mArga (ciyAgAi) vijAnAti // 12 // TIkA-'jahA' yathA-yena prakAreNa 'yA' netA-nAyako mArgadarzaka: 'aMdhakAraMsi' prApi sajalajaladagIlAndhakArapravRttAyAm 'rAo' rAtrau moSapadyAmamAvAsyAm sAndrA'ndhakAramAvRtatvAd hasvAdikamapi nijAGgam 'apassamANe' apazyan , kutaH 'maga' mArga svA'syastamapi 'Na jANaI' na jAnAti-na samyagU jAnAti prAvRtadinadvArabhitra 'se' sa eva 'riyalsa' sUryasya 'avyuggameNaM' abhyu. gamena-udayena 'pagAsiyaMsi' prakAzite dikcakre sati 'magaM' mArgam 'viyANAI' __anvayArtha-jisa prakAra mArgadarzaka netA puruSa sAvana bhAdoM mAsa kI andherI rAta meM kisI bhI vastu ko dekhane meM asamartha hokara apane aMgoM ko bhI nahIM dekhate hue svAra prasta patha ko bhI nahIM jAna pAtA hai| kintu vahI puruSa sUryodaya hone se prakAzita hone para mArga ko samyaka prakAra se jAnatA hai // 12 // TIkArtha-jaise koI netA -vAgadarzaka sajala meghoM ke kAraNa atIva saghana aMdhakAra vAlI varSAkAlIna rAtri meM, ghora timira phaila jAne ke kAraNa apanA hAtha Adi aMga bhI nahIM dekha pAtA hai| to apane abhyasta mArga kA bhI kyA kahanA hai| vaha use bhI dekha nahIM sktaa| kintu jaya sUrya kA udaya hotA hai, taba vahI mArga ko dekhane lagatA hai| anvayArtha--je pramANe mArgadarzaka netA purUSa zrAvaNa bhAdaravA mAsanI aMdhArI rAte kaI paNa vastune jovAmAM asamartha banIne pitAnA zarIranA avayane paNa dekhI zakatuM nathI. eja rIte te pitAnA paricita mArgane paNa joI zaktA nathI paraMtu e ja purUSa sUryodaya thavAthI prakAzane lIdhe mArgane sArI rIte jANI le che. 12 1 TIkAI--jema keI netA mArgadarzaka jaLa vALA vAdaLane lIdhe atyaMta gADha aMdhArAvALI varSARtunI rAtrIe ghora aMdhakAra phelAI javAthI pitAnA hAtha vigere aMge paNa joI zakatA nathI, te pachI paricita mArga na dekhAya temAM zuM kahevAnuM hoya ? te tene paNa joI zakto nathI. paraMtu jyAre sUrya udaya thaI jAya ane prakAza phelAI jAya tyAre eja purUSa te mArgane sArI rIte joI zake che, e ja rIte je vastu pahelAM netrathI aAcarane Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam vijAnAti-samyagavacchati / yadeva vastu pUrvamanirIkSaNIyamAsIt, tadevA'dhunA kAraNasAphalyena nirIkSaNAtisaralaM bhavati / yathA mArgadarzakaH puruSo gADhAndhakArAhatAyAM nizIthinyAM kimayapazyan mArga na jAnAti, sa eva samupasarpati sUrye tadA lokAlokite digvibhAge samavagacchati mArgam , evameva sarvajJa vacanakAzena samupalabdhasamyagjJAno jIvaH sanmArgam avagacchatIti bhAvaH // 12 // mUlam-evaM tu saihe vi apuTradhamme dhammaM na jANAi abujjhmaanne|' se kovieM jiNavayaNeNaM pacchAsUrodae posai ckkhunnev|13| chAyA-evaM tu ziSyo'pyapuSTadharmA, dharma na jAnAtyabuddhayamAnaH / sa kovido jinavacanena pazcAtsUryodaye pazyati cakSuSeva // 13 // " isa prakAra jo vastu pahale netroM se agocara thI, vahI agha pUre kAraNa milane para sunirIkSya bana jAtI hai| tAtparya yaha hai ki jaise mArgadarzaka puruSa saghana timira se vyApta aMdherI rAtri meM kucha bhI na dekha pAtA huA mArga ko bhI nahIM jAnatI hai| kintu vahI mArgadarzaka sUryake udita hone para aura samasta dika samUha meM usake prakAza kA prasAra hone para mArga dekhane lagatA hai| isa prakAra jisa jIva ko sarvajJa ke vacanoM se samyag jJAna kI prApti hoM jAtI hai| vaha sanmArga ko jAnane lagatA hai // 12 // _ 'evaM tu sehe vi apuTuvamle' ityaadi| zabdArtha-evaM tu-evaMtu' isI prakArase arthAt koI draSTA andhakAra yukta rAtrI meM mArgako dekhatA nahIM hai paraMtu sUryodaya se andhakAra dara jevAya tevI hatI. teja have kAraNa maLavAthI sArI rIte joI zakAya tevI banI jAya che. ' kahevAnuM tAtparya e che ke-jema mArga darzaka purUSa gADha aMdhArAthI gherAyelI aMdhArI rAtrImAM kaMI paNa joI na zakatAM mArga paNa joI zakate nathI. paraMtu eja purUSa sUrya udaya thAya ane saghaLI dizAomAM sUryane prakAza prasArita thaI jatAM mArga jevA maDe che eja pramANe je jIvane sarvasanA vacanathI samyapha jJAnanI prApti thaI jAya che, te sanmArgane jANavA lAge che. rA 'eva tu sehe vi apududhamme' tyAdi zahA -'evaM tu-evatu' mA pramANe arthAt / drA : yukta rAtre mArgane joI zakatA nathI paraMtu sUrya udaya thatAM aMdhakAra hara Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ charaTa sutrakRtAGgasUtre - "anvayArthaH- (evaM tu) evameva-pUrvoktarItyA kazcid draSTA yathA'ndhakArAhatAyAM rAtrau mArga na pazyati kintu sa eva sUryodayena andhakAre naSTe sati sarvAnapi digdezAn mArga ca pazyati tathaiva (apuDhadhamme) apuSTadharmA-asamyagrajJAtazrutacAritradharmA (avujjhamANe) avudhyamAnaH-sUtrArthamajAnAnaH (se he vi) ziSyo'pi navadIkSitaH sAdhurapi (dhamma) dharmam-zrutacAritrarUpam (na jANAi) na jAnAti hone para sagha padArtha evaM mArgako dekhatA hai usI prakAra 'apuThThadhammeapuSTamardhA' dharmameM anipuNa aura 'abujjhamANe-adhyAmAna.' sUtrArthako nahIM jAnane vAlA 'sehe vi-ziSyo'pa' nava dIkSita sAdhu bhI 'dhammadharmam' zrutacAritra rUpa dharma ko 'na jANai-na jAnAti' nahIM jAnatA hai paraMtu 'se-saH' vahI ziSya 'pazcAt' gurukula me rahakara zikSA prApta karane para 'jiNavayaNeNa-jinavacanela' tIrthakarake Agamake jJAnase 'kovie ___-kovidaH' vidvAna hokara 'sUrodaya-sUryodaye' sUrya kA udya se andha kAra nAza honese 'cakkhuNe-cakSuSeva' netrake dvArA dekhane vAloM ke jaisA hI pAsai-pazyakti' jinadharmake tatva ko yathArtha rUpase dekhatA hai / 13 / .. anvayArtha-evaM pUrvokta rIti se jisa prakAra koI draSTA (dekhane ghAlA) purupa andherI rAtameM mArga ko nahIM dekhatA hai kintu vahI puruSa sUryodaya se andhakAra ke naSTa ho jAne para sabhI dazadizA evaM mArga ko dekhatA hai| isI prakAra aparipaka zrutacAritra dharmavAlA aura sUtrArtha thapAthI mA 1 pAna tathA bhagana se za cha. se zata 'apududhamme -apuSTadharmA' dharmamA manipuNa ane 'abujhamANe-abudhyamAnaH' sUtrAthana nahIM - pApA 'sehe vi-ziSyopi' navIna hI dhAraNa 429 sAdhu 59] 'dhamma dharmam' zrutayAritra 35 mana 'na jANai-na jAnAti' tyut| nathI. paraMtu 'se-saH' me ziSya 'pacchA-pazcAt' zu37mA rahIna zikSA prApta 4aa pachI __ 'jiNavayaNeNa-jinavacanena' tI 2 // majJAnathI 'kovie-kovidaH' vidvAn panIne 'sUrodae-sUryodaye' suuryn| ya yatA bhAratI nAza thavAthI 'cakkhuNeva-cakSupeva' netravANAsAnI bha4 pAsai pazyati' baina dhamanA takane yathArtha rIte juve che. 13 anvayArtha_eja pramANe pUrvokta prakArathI jema ke draSTA (dekhavAvALe) purUSa aMdhArI rAte mAne joI zakatuM nathI paNa eja purUSa sUryodaya thavAthI adhakArane nAza thatAM badhI ja dizAone temaja mArgane sArI rIte dekhI zake che. e ja pramANe aparipakava zrutacAritra dharmavALA Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ semayArthavodhinI TIkA pra zu. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam kintu (se) sa eva khalu (panchA) ezcAt gurukulavAsA pAsAdyanantaras (jiNavayaNeNa) jijayacanena-tIrthakadAgamena (kovie) kovidaH-abhyasta jinapraNItAgamaH, samyagRjJAtajainatatvArthaH (svarodaye) mUryodaye sati nirastAndhakAraH (cakkhu Neya) cakSuSeva-netreNeva (pAsai) pazyati-jainadharmatat samyag jAnAti // 13 // TIkA-yathA timirAkrAntAyAM rAtrau mArga na pazyati kintu sa eva draSTA sUryodayena naSTe tamasi sanipi vAyAn digdezAn pazyati / evaM tu' evameva tu 'sehe vi' ziSyo'pi navadIkSitaH zikSaNakAlaganurundhAno'pi 'apuTTadhamme' apuSTadharmA, nAsti puSTa:-rAmyak parijJAtaH zrutacAritrAkhyo dharmoM yasya sa tathA. bhUtaH 'abujhamANe' avudhyamAnaH sUtrArthasyAparijJAnAt 'dhamma' dharma zrutacAritrAkhyam 'na jANaI' na jAnAti samyaka 'se' sa eva tu 'pacchA' pazcAta-gurukula ko nahIM jAnatA huA nava dIkSita sAdhu bhI zrutacAritra rUpa dharma ko sucAru rItise nahIM jAnatA hai| kintu vahIM sAdhu pIche gurukula meM vAsa tathA abhyAsa karane ke bAda tIrthaMkaroM ke AgamoM se pUrNa paricita ho jAne para janazAstra tattvajJa hokara sUryodaya se andhakAra nAza hone ke ghAda AMkhoM ke samAna jainadharmatatva ko sucArurUpase jAnatA hai // 13 // TIkArtha-'jase andhakAra se vyApta rAtri meM koI mArga nahIM dekha pAtA hai| kintu vahI draSTA (dekhanevAlA) sUrya ke udaya se aMdhakAra naSTa hojAne para sabhI dizAoM aura dezoM ko dekhane lagatA hai| isI prakAra navadIkSita ziSya apanI zikSA ke samaya apuSTa dharma hotA hai / arthAt use zrutacAritra dharma kA alI bhAMti se jJAna nahIM hotaa| dharma kA jJAna na hone ke kAraNa vaha avuddha hotA hai| kintu tadanantara gurukulavAsa, ane sUtrArthane na jANanArA navIna dIkSA dhAraNa karela sAdhu paNa yutacAritra dharmane sArI rIte jANatA nathI paraMtu eja sAdhu pAchaLathI gurUkuLamAM vAsa tathA abhyAsa karyA pachI tIrthakarone AgAmomAM pUrNa paricita thaI jAya tyAre te jana zAstranA tatvane jANanAra banIne jema sUryodayathI aMdhakAranA nAza thayA pachI AMkhenA prakAzanI mAphaka jainadharmanA tatvane sArI rIte jANI lenAra bane che 13 TIkArtha-jema andhakArathI vyApta rAte ke mArga joI zakatA nathI, paraMtu e ja draSTA (jenAra) purUSa sUryano udaya thatAM A dhArAne nAza thavAthI saghaLI dizAone joI zake che. e ja pramANe nava dIkSita ziSya pitAnI zikSAnA samaye apuSTa dharma vALo hoya che. arthAta tene zrata cAritra dharmanuM jJAna sArI rIte hotuM nathI. dharmanuM jJAna na hovAnA kAraNe te abuddha hoya Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtratAso vAsAbhyAsAdivividhopAyaiH 'jiNakyaNeNa' jinavacanena 'kovie' kovidaHabhyaratajinapraNItAgamaH 'sarodae' sUryodaye sati nirastA'ndhakAraH 'cakkhuNeva' cakSuSetra 'pAsaI' pazyati-sarvAn jIvAdi padArthAn / yathA AlokAdisahakArisahakRtasannikRSTakAraNena spaSTaM pazyati rUpAdikam / tathA jinavacanA'bhyAsAditatatvajJAnena sarvAn padArthAn jIvAdIn pshyti| __ ayaM bhAvaH-indriyArthasannikarSAt sAkSAtkAritayA parisphuTA ghaTAdayaH pratIyante evaM sarvajJapraNitAgamenApi mUkSmavyavahita vimakRSTasvargApavargadevAdayaH parisphuTAH nizzaGka pratIyante / api ca kadAcit cakSupA anyathAbhUto'pyavaH anyathA abhyAsa Adi vividha upAyoM se jinavacana meM kuzala ho jAtA hai| jaise sUryodaya hone para cakSu se saba kucha dRzya dikhAI dene lagatA hai| usI prakAra vaha bhI jIvAdipadArthoM ko hastAmalakavatU jAnane lagatA hai| ___ Azaya yaha hai ki jaise indriya aura padArthake sannikarSa se arthAt yathAyogya sambandha se ghaTa Adi padArtha spaSTa evaM sAkSAt dikhAI dene lagate haiN| isI prakAra sarvajJa praNIta Agama se bhI sUkSma (paramANu Adi) vyavahita (deza se dUravartI sumeru Adi) aura viprakRSTa (kAlase vyavahita rAma evaM padmanAbha Adi) parisphuTa evaM asaMdigdha rUpameM pratIta hone lagate haiN| cakSu se to kabhI kabhI padArtha jaisA hotA hai| dhaisA na dikhAI dekara anyathA rUpameM bhI dikhAI detA hai| jaise rassI sarpa ke rUpameM aura ki zuka (palAza) puSpoM kA samUha agni rUpa meM che paraMtu te pachI gurUkulavAsa, abhyAsa vigere judA judA aneka upAyothI jIna vacanamAM catura thaI jAya che. jema sUryodaya thavAthI netrathI saghaLA padArtho spaSTa dekhAvA lAge che, e ja pramANe te paNa jIvAdi padArthone hastAmalavat jANavA lAge che. kahevAno Azaya e che ke-jema Indriya ane padArthanA saMnikarSathI arthAt yathAyogya saMbandhathI ghaTa vigere padArtha spaSTa ane sAkSAt dekhAvA mAMDe che, e ja pramANe sarvajJa praNIta AgamathI paNa sUma, (paramANu, vigere) vyavahina (dezathI dUra sumerU vigere) ane viprakRNa (kALathI vyavahita rAma ane panAbha vigere) pariTa ane asaMdigdha rUpamAM pratIta thavA lAge che, netrathI te kaI kaI vAra padArtha jevo hoya che te na dekhAtAM anyathA rUpathI (judA prakArathI) paNa dekhAya che, jemake-rastI-dorI sApanA rUpamAM ane kiMzuka (palAza khAkharAnA phale) pU samUha azcinA Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanarUpaNam 431 jJAyate yathA rajjuH sarpabhrAntyA, kiMzukanicayo'gnyAkAreNApIti / na ca sarvajJAgamasya kvacidapi visaMvAdaH anyathA'sarvajJatvApattipasaGgAditi // 13 // mUlam - uDUM aheyaM tiriyaM disAsu, taisA ye je thAvarA jeya pAMNA / saiMyA jaie tesuM parivvaiejjA, saMpaausaM avikapaisANe // 14 // chAyA - Urdhvamadhastig dizAsu trasAtha ye sthAvarA ye ca mANAH / sadA yatasteSu parivrajed manAk pradveSamavikampamAnaH // 14 // dikhane lagate haiM / kintu sarvajJa kA Agama kabhI aisA visaMvAdI nahIM hotaa| agara vaha visaMvAdI ho jAya to sarvajJa praNIta hI nahIM ho sakatA // 13 // gurukula meM vAsa tathA abhyAsAdi ke dvArA jina bhagavAn ke vacana marma ko jAnane vAlA ziSya mUlottara guNoM ko acchI prakAra jAnatA hai / nameM mUlaguNa ko adhikRta kara kahate haiM- uDU" ityAdi / A zabdArtha - 'uDDu - Urdhvam' urdhva dizA meM, 'ahe adhaH' adhodizAmeM 'tiriyaM - tiryaga' tirachi 'disAsu-dizAsu' dizAoM meM 'je ye' z2o 'tasA - trasA:' teja, vAyu, Adi dIndriya jIva tathA 'je-ya-ye ca' jo 'thAvarA - sthAvarAH' pRthvIkAya, jalakAya aura vanaspati kAya sUkSma, bAdara 'pANA - prANAH' prANI haiM 'tesu teSu' una ekendriyAdi jIvoM meM 'sayA rUpamAM dekhAvA lAge che. paraMtu sa`jJanA Agama AvA prakAranA visa vAdI hAtA nathI. jo te visaMvAdI thaI jAya te sarvajJa praNItaja na thaI zake // 13 // gurUkuLamAM vAsa tathA abhyAsa vigerethI jIna bhagavAnanA vacananA mA~ne jANuvAvALA ziSya mUlettara guNAne sArI rIte jAhyuM che, temAM mULa guthune adhikRta rIne he che - 'ur3aDha" hatyAhi zamdArtha-'uhRdaM-Urdhvam' adhvadvizAmAM 'ahe - adhaH' adhodizAmA 'tiriyaM -tiryagU' tirachI 'disAsu- dizAsu' hizAmAM 'je-ye' ? 'tasA-trakhA.' tainsa, vAyu vigere me indriyavAjA lavo tathA 'je ya-ye ca ? 'thAvarA - sthAvarAH ' pRthvIprAya sAhAya bhane vanaspatiThAya sUkSma, mahara 'pANA - prANA' AziyA he 'tesu-Thepu' meoThendriya vigere lavAsAM 'sayA - sadA' sarvANamAM 'jae Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sUtrakRtAgasUtre anvayArthaH -- gurukulavAsAdinA jinavacanamarmajJaH ziSyo mRlottaraguNAna samyag jAnAti tatra guNanadhikRtyAha - (uDUM) Urdhvam - (a) adhodizi (tiriyaM ) tiryakra (disAya) dizAsu - UrdhvAdharyadikSu je) ye ( tasA) trasA:- tejovA yuddhIndriyAdayo jIvavizeSAH tathA (je ga) ye ca (yAvarA) sthAvarAH - pRthivIjalavanaspatayaH sUkSmA bAdarAdha (dANA) mANAH - prANinaH santi (te) teSu - ekendriyadvIndriyAdi jItepu (sayA) sadA-sarvasminneva kAle ( nae) yataH - yatamAnaH yatanApUrvakam (maNA ) manAgapi kiJcidapi (pao) pradvepam akurvan tathA - (avikaMpamANe) atrikampamAnaH - avicalana- avicalitaH sanaH (parivajjA) paritrajet - saMyamamArge vicaret // 14 // sadA' sarva kAla meM 'jae - cataH' yama pUrvaka rahe 'maNA-manAka' thoDAsAbhI 'pasaM pradeSam' dveSa na kare tathA 'adhikaMpamANe- adhikampamAnaH ' saMyama meM sthira raha kara 'pariva-parivrajet' saMghama mArga meM vica raNa kareM ||14|| anvayArtha - Upara dizA adhodizA tathA tiryag yAne donoM ke madhya dizA meM rahane vAle jitane trasa tejovAyu hIndriya vagairaha jIva vizeSa haiM / evaM jitane sthAvara pRthivI jala vanaspati tathA sUkSmavAdara prANI rahate haiM, una sabhI ekendriya dvIndriya prabhRti jIvoM ke viSaya meM sadA hI yatanA ke sAtha dhyAna dete hue leza mAtra bhI dveSa nahIM karate hue saMyama mArga se vicalita nahIM hote hue arthAt saMyama kA paripAlana karate hue dIkSA dhAraNa kara saMyamamArga meM vicare ||14|| yataH' yatnapUrva'4 raDe 'maNA-manAka' thoDI yu 'pakSosa- pradvepam' dveSa na re tathA 'avikapamANe- adhikapamAnaH saMyama sthira rAhIne 'parivvajjA-paritra jet' sayama bhArgabhAM viyara 43 // 14 // anvayA--uparanI dizA nIcenI dizA tathA tiya mannenI madhyanI dizAomAM rahevAvALA jeTalA trasa ane tejaskAya vAyukAya dvIndriya geire jIva vizeSa che, temaja jeTalA sthAvara pRthvIkAya, jalakAya, vanaspatikAya tathA sUkSma khAdara prANiyA rahe e khadhA eka indriya vALA e indriyavALA vigere jIveAnA sakhadhamAM sadA yatanApUrvaka vartatA tathA jarA paNa dveSa na karatAM saMyama mAthI vicalita na thatAM arthAt sa yamanu paripAlana karatA thakA DhIkSA dhAraNa karIne saMyama mArga mAM vicaraNa kare 5145 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 433 TIkA-ziSyo gurukulanivAsAt jinavacanamarmajJo bhavati, tAdRzazca mUlo ttaraguNAna samyak svarUpeNa jAnAti tatra mUlaguNamadhikRtyAha-'uDUM' Urdhvam ardhadizAyAm 'aheyaM' adhodizi 'tiriya' tiryag-antarAle 'disAmu dizAdikSu upalakSaNAd vidikSu ca-UrdhAdhastiyegdizAsu vidizAsu ca anena kSetramadhikRtya prANAtipAtaviratiH prtipaaditaa| tathA-'tasA prasA:-trasyanti-duHkhAdau udvegaM prApnuvanti iti trasA:-jIvavizeSAH tejovAyudvIndriyAdayazca / tathA 'je ya' ye ca 'thAvarA' sthAvarA:-tannAmakarmodapavartinaH pRthivIjalavanaspatayaH, ete bhedamabhedabhinnAH sUkSmA vAdarAzca / 'pANA' mAgA:-pANavanto jIvAH, 'temu' teSu 'sayA' sadA-sarvasminneva kAle, etAvatA kAlamadhikRtya mANAtipAtaviratiH TIkArtha-gurukula meM nivAsa karane se ziSya jinavacanoM kA marmajJa ho jAtA hai aura marmajJa hokara samyak prakAra se mUlaguNoM aura uttara guNoM kA jJAto bana jAtA hai| ataeva ava mUlaguNa ke viSaya meM kahate haiN| Urdhva dizA meM, adho dizA meM, tirkI dizA meM, jo bhI usa jIva haiM arthAt duHkha Adi kI prApti hone para udvega pAne vAle tejaskAya, vAyukAya aura dvIndriya Adi prANI haiM / tathA jo sthAvara nAmakarma ke udaya vAle pRthvIkAya, apkAya aura vanaspatikAya ke sthAvara jIva haiN| jinake sUkSma bAdara Adi aneka bheda prabheda haiM, una meM sadaiva yatanA kre| yahAM dizAoM kA kathana karake kSetra prANAtipAtavirati kA aura 'sadaiva' kahakara kAlaprANAtipAta viramaNa kA pratipAdana kiyA gayA hai| TIkrArtha-gurUkuLamAM nivAsa karavAthI ziSya jIna-vacananA marmane jANa nAre banI jAya che, ane marmajJa thaIne sArI rIte mULa guNe ane uttara guNone jANavA vALa banI jAya che. tethI have mULa guNanA saMbaMdhamAM kahevAmAM Ave che. urvadizAmAM, adizAmAM tichadizAmAM je kaI trasa jIva che, arthAt duHkha vigerenI prApti thatAM udvega pAmavAvALA tejaskAya, vAyukAya, ane hIndriya vigere prANi che, tathA je sthAvara nAma karmanA udayavALA pRthvIkAya, apUkAya, ane vanaspatikAyanA sthAvara jIve che, ke jenA sUkSama ane bAdara rUpathI aneka bheda ane prabheda thAya che, temAM hamezAM yatanAvAna thavuM. ahiyAM dizAonuM kathana karIne kSetra prANAtipAta viratinuM ane sadeva kahIne kAla prANAtipAta viramaNanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, sa0 55 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAstre pratipAditA / 'jae' yataH tadrakSaNe yatanAvAn san sthAvarajaGgamamANiSu upakAre'pakAre vA 'maNappaosaM' manasA-manAgapi madvepamakurvan 'avikaMpamANe' avikampamAna:-saMyamAdavicalan 'parivyaejjA' parivrajet-saMyamamANe vicaret / tadevaM yogatrikakaraNatrikeNa dravyakSetrakAla bhAvarUpA mANAtipAtavirati samyag aratyadviSTatayA anupAlayet / evaM zeSANyapi mahAvratAni uttaraguNAMzca grahaNA sevanAzikSAsamanvitaH samyag anupAlayediti bhAvaH // 14 // mUlam-kAleNa pucche samiyaM payAsu, AikkhamANo daviyassa vittaM / taM soyakArI puMDho pravale, saMkhAImaM kevaliyaM samAhi // 15 // chAyA-kAlena pRcchet samitaM majAmu AcakSANo dravyasya vRttam / taM zrotrakArI pRthak pravezayet saMkhyAyemaM kaivalikaM samAdhim // 15 // kisI bhI jIva ke dvArA upakAra yA apakAra hone para mana se bhI kiMcit dveSa na kre| isa prakAra tIna kAraNa tIna yoga se dravya kSetra kAla aura bhAvarUpa hiMsAvirati kA samyak prakAra se, rAgadveSa se rahita hokara pAlana kre| isI prakAra zeSa mahAvratoM kA aura uttaraguNoM kA bhI grahaNa aura Ase. sevana rUpa zikSA se yukta hokara samyak rUpase pAlana kare // 14 // gurukula meM vAsa karane vAle ziSya kI vinayavidhi kahate haiM'kAleNa' ityaadi| zabdArtha-kAleNa-kAlena' praSTavya avasara ko jAna kara 'pyaasukoI paNa jIva dvArA upakAra athavA apakAra thAya tyAre manathI paNa kaI paNa dveSa na kare, A rIte traNa karaNa ane traNa gothI dravya, kSetra kALa ane bhAvarUpa hiMsA viratine samyak prakArathI rAga dveSathI rahita thaIne pAlana kare. eja rIte bAkInA mahAvratanuM ane uttara guNanuM paNa grahaNa ane Asevana rUpa zikSAthI yukta thaIne samyak rUpathI pAlana kare che14 gurUkuLamAM vAsa karavAvAvALA ziSyanI vinayavidhi kahevAmAM Ave che. kAleNatyAhi Av14-'kAleNa-phAlena' 5701 yAya 5142ne nalIna payAsu Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam anvayArthaH-gurukulavAsiziSyasya vinayavidhimAi-(kAleNa) "kAchenapraSTavyakAlaM jJAtvA (payAsu) prajAma-jIvaviSaye (samiya) samitam samyag jJAnayuktam AcAryam (pucche) pRcchet--jIvAdiviSayakaM praznaM kuryAt, praznottaraM dadada khalla guruH zuzrUSAyogyo bhavati ataevAha-(daviyassa) dravyasya-mokSagamanayogyabhavyasya vItarAgasya vA (vitta) vRttam-saMyamAnuSThAnam AgamaM vA (AikkhamANo) prajAsu' jIvoM ke viSayameM 'samiyaM-samitam' samyak jJAnavAle AcArya ko 'pucche-pRcchet' jIvAdi saMbaMdhI prazna pUche 'daviyassa-dravyasya mokSa gamana ke yogya sarvajJake 'vittaM-vRttam' saMyamAnuSThAnako 'AikkhamANe -AcakSANa' batAne vAle AcArya kI sAdhu pUjA kare '-tam' usa AcAryake upadezako 'soyakArI-zrotrakArI' AcArya kI AjJAkA pAlana karane vAlA ziSya 'puDho-pRthak ekAnta bhAvase 'pavese-pravezayet' apane aMtaHkaraNa meM sthApita kare 'ima-imam Age kahe jAne vAlA 'kevaliyaM-kaivalikam' kevala jJAnaple kahA huA 'samAhi-samAdhim' samyaka jJAnAdiko 'saMkhA-saMkhyAya' samyaka prakArase jAna karake hRdaya meM dhAraNa kare // 15 // anvayArtha-pUchane kA samaya jAna kara yA dekhabhAla kara ziSya-prajA jIvoMke viSaya meM samyagjJAna yukta AcArya ko pUche, yAne jIvAdi viSaya prazna kare, praznoM kA uttara dene vAle zuru sevA karane yogya hote haiN| isaliye kahate haiM ki bhavya dravdha arthAt mokSa gamana yogya athavA prajAsu' yAnA samayamA 'samiya-samitam' sabhya jJAnavANI yAyAyana 'pucche-pRcchet' 5 pUche. 'daviyarasa-dravyasya' bhAkSa gamanane yogya savajJAna 'vitta-vRttam' sayabhAnuThAnane 'AikkhamANe-AcakSANa.' matAvA mAyAyanA sAdhu sA2 42 'ta-tam' ko mAyA / pahezane 'soyakArI-zrotrakArI' mAyAya nI mAjJAna pAna 42vAvANI ziSya 'puDho-pRtham' santa nayA 'pavese-pravezayet' pAtAnA mata:42 mA dhAra 42 'ima-imam' mA . pAmA bhaavnaa2| 'kevaliyaM-kaivalikam' jJAnathA 4AmA mAvesa 'samAhi-samAdhim' sabhya sAnAmina 'saMkhAya-saMkhyAya' sArI zata nging. yamAM dhAraNa kare che1pa anvayArtha-prazna pUchavAne samaya jANIne samajI vicArIne ziSya prajAnA hita saMbaMdhI samyak jJAna yukta AcAryane prazna pUche che. arthAta jIvAdinA saMbaMdhamAM prazna kare. praznonA uttara ApavAvALA gurU sevA karavA Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre AcakSANa:-kathayan upadizan praznasyottaraM dadAnaH satkaraNIyo bhavati (ta) tamAcAryopadezam (soyakArI)-zrotrakArI-zrotre-kaNe kartuM zIlaH ziSyaH-AcAryAjJApAlakaH (puDho) pRthak (pavese) pravezayeta-svAntaHkaraNe sthApayet (ima) imam - vakSyamANam (kevaliyaM) kaivalikam-kevalajJAnena kathitam (samAhi) samAdhim .:(saMkhA) saMkhyAya samyag jJAtvA svahRdaye dhArayet // 15 // t, TIkA-gurukulanivAsinAM vineyAnAM vinayavidhimAha-kAleNa' ityaadi| : 'kAleNa' kAlena-praSTavyakAlaM jJAtvA 'payAsu' prajAmu-prakarpaNa jAyante-utpatti padavImAsAdayantIti prjaaH-jiivaaH| tAdRzajIvaviSaye 'pucche' pRcchan-praznaM : kuryAta, kaM pRcchet tatrAha-samiyaM' samitam samyagjJAnayuktam AcAryam , jIvAdi. viSayakaM praznaM kuryAt / tataH 'AikkhamANo' AcakSANaH-praznottaraM dadat AcA ryAdiH zuzrUSAyogyo bhavati / kiM kathayan tatrAha-'daviyassa' dravyasya mokSagamana. - yogyamavyasya vItarAgasya vA 'vittaM' vRttam-anuSThAnamAgamaM saMyamaM vA, jhAnaM .ghItarAga kA vRtta yAne saMyamAnuSThAna kA yA Agama kA upadeza dene vAlA aura praznoM kA uttara dene vAlA guru satkAra karane yogya hotA hai| isaliye AcArya ke upadeza kA grahaNa karane vAlA ziSya AcArya kI AjJA pAlaka hokara AcAryopadeza ko apane hRdaya meM sthApita kare , aura kevalajJAna ke dvArA pratipAdita vakSyamANa samAdhi ko samyak prakArase jAna kara AtmA meM dhAraNa kare // 15 // - TIkArtha-gurukulavAsI vineyo (ziSyoM) zrI vinaya vidhi kahate haiN| prazna karane kA yogya avasara jAna kara jIvoM ke viSaya meM AcArya se prazna pUche / praznoM kA uttara dene vAle AcArya Adi zuzrUSA ke yogya gya hoya che. tethI kahevAmAM Ave che ke-bhavya dravya arthata mokSa gamana gya athavA vItarAganA vRttAMta arthAt saMyamAnuDa no udeza ApavAvALA ane praznone uttara ApavAvALA gurU satkAra karavAne yogya hoya che. tethI AcAryane upadezane grahaNa karavA vALA ziSya AcAryanI AjJAnuM pAlana karanAra banIne AcAryanA upadezane pitAnA hRdayamAM sthApita kare ane kevaLajJAna dvArA pratipAdita vayamANa samAdhine sArI rIte jANIne AtmAmAM dhAraNa kare. 15 TIkAtha-gurUkuLamAM rahevAvALA vinaya (ziSya) nI vinayavidhi kahe 3 vAmAM Ave che.--prazna karavAne yogya avasara samajIne jIvonA saMbaMdhamAM AcAryane prazna pUche. praznone uttara ApavAvALA AcArca vigere sevA kara Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 437 bruvANo guruH satkaraNIyo bhavati / tamupadizantaM gurum 'soyakArI' zrotrakArIAcAryopadiSTaM zrotre-kaNe kartuM tatkSaNe eca dhArayituM zIlaM yasya sH| tathAAcAryAjJAsaMpAdakaH, 'puDho' pRthak pavese' svAntaHkaraNe pravezayet-vyavasthApayet / 'saMkhA' saMkhyAya-samyagjJAtvA, imaM vakSyamANam 'kevaliyaM' kaivalikam-kelinA / saMjAtaM-kevalajJAnena kathitam / 'samAhi' samAdhim-samyagjJAnAdikaM svahRdaye vyavasthApayediti // 15 // mUlam-assi suThiccA tiviheNa tAyI, eesu yA saMtinirohamAhu~ / 'te evamakkhaMti tilogadaMsI, ___Na bhujja meyaMtu pamAyasaMgaM // 16 // chAyA-asmin musthAya trividhena bAyI, eteSu ca zAntinirodhamAhuH / ta evamAcakSate trilokadarzino, na bhUyo yantu pramAdasaGgam // 16 // hote haiN| mokSa gamana ke yogya bhavya jIva ke yA vItaroga ke vRttako arthAt Agama ko yA AcAra ko nirUpaNa karane vAlA guru satkAra karane yogya hotA hai| tattva kA upadeza karanevAle guru ke upadeza ko kAnoM meM dhAraNa karanA caahie| arthAt sAvadhAnI ke sAtha zravaNa kara ke tadanusAra vyavahAra karanA caahie| use antaratara meM praveza karAnA caahie| tathA Age kahI jAne vAlI kevalI bhagavAn ke dvArA kathita samAdhi samyagjJAnAdi ko bhI hRdya meM dhAraNa karanA cAhie // 15 // 'assi suThiccA' ityaadi| zabdArtha - 'assi-asmin' guruke upadeza vacanameM 'sutthiccaavAne cagya hoya che. mekSa gamanane gya bhavya jInA athavA vItarAganA vRttane arthAt Agamane athavA AcArane kahevAvALA gurU satkAra karavAne gya hoya che. tatvane upadeza karavA vALA gurUnA upadezane kAnamAM dhAraNa kare joIe, arthAt sAvadhAnatA pUrvaka sAMbhaLIne te pramANe vyavahAra karavuM joIe tathA AgaLa kahevAmAM AvanArI kevalI bhagavAn dvArA kahe vAmAM Avela samAdhi samyaka jJAna vigerene paNa hRdayamAM dhAraNa karI levI joIe. 1pa assiM suThiccA' tyA Awell-'assi-asmin' Y3 // 54 // vayanamA 'suThiccA susthAya' Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAtre - anvayArtha :-- (assi) asmin gurukule nivasan ziSyaH (muThiccA) musthAyaH / / - samAdhirUpe muktimArge samyak sthitvA (tiviheNa) trividhena-trikaraNatriyogena (tAyI) trAyI-sakalajIvatrANakArako bhavati (epasu yA) eteSu ca-samitiguptyAdiSu vicarataH-saMyatasya (saMti) zAntim-samastaklezakSayarUpAm (niroha) susthAya' samAdhi rUpa mukti mArgameM sucAru rUpase nivAsa karanevAlA sAdhu 'tiviheNa-trividhena' trikaraNa tIna yogase 'tAyI-trAyI' samasta jIvoM kA rakSaNa karane vAlA hotA hai 'eestu-eteSu' ye samiti aura guptike pAlana karanevAle saMyatako 'yA saMni-ghA zAntiH sakala kleza kSayarUpa jo zAnti hai tathA 'niroha-nirodham' azeSa karmakSaya rUpa nirodha-karmakA kSaya honA 'Ahu-AhuH sarvajJoM ne kahA hai ve kauna the? aisI jijJAsA meM kahate haiM-'tilogadaMsI-trilokadarzinaH' tinoM lokake jJAtA 'te-te' ve tIrthaMkarAdi 'evamakkhaMti-ebamAcakSate' isa prakArase kahate haiM kI bhujja dha-bhUpazca' phirase 'pamAyasaMgaM-pramAdasaGgam' madaka pAyAdi saMsarga ko 'Na eyaMtu-na yantu' prApta na hove // 16 // anvadhArtha-gurukula meM nivAsa karanevAlA ziSya samAdhi rUpa samyag jJAna cAritrAtmaka muktimArga meM samyaka sthita hokara trikaraNa triyoga se sakala jIvoM kA trANa kAraka (rakSaka) hotA hai| mokSatatva ko jAnane vAle vidvAn sarvajJa bhagavAn tIrthakara samiti gupti Adi meM samAdhi 35nubhutimAmA suyA3 52thI nivAsa 42vaavaa| sAdhu 'tivi heNa-trividhena' 4i295 triyAyA 'tAyI-nAyI' saghA vAnu 2kSaya 421 / vANe DAya che. 'eesu-eteSu' yA samiti ne zuktinu pAlana 421 / 1 / / sayatana 'yA saMvi-yA zAntiH sa beza kSaya 352 zAnti cha tathA 'niroha nirAdham' mazeSa 4 kSaya 35 nirAdha arthAt bhano kSaya thavAnu 'AhuAhuH' sajJAya yuM che. te sapaza aura tA ? me jJAsA bhATe 4 cha hai-'tilogadasI-trilokadarzinaH naye sahane pApA 'te-' sa titha. hi evamakkhaM ta-evamAcakSate' ye rIte 49 cha -'bhUja ya-bhUyazca' zathI 'pamAyasagaM-pramAdasaGgam' bhASAya vigere sasagAna 'Na eyaMtu -na yantu' prAnta na thAya 16 anvayArtha-gurUkuLamAM nivAsa karavAvALA ziSya samAdhi rUpa samya jJAna cAritrAtmaka muktimArgamAM susthita thaIne traNa karaNa ane traNa cogathI lakala jIvonA trANa kAraka (rakSaka) thAya che mokSa tatvane jANavAvALA vidvAna sarvajJa bhagavAn tIrthaMkara samiti gupti vigeremAM vicaravAvALa' saMyamI sAdhune Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. 7. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam nirodham-azeSakarmakSayasvarUpam (Ahu):-pratipAdayanti, te ke ityAha-(tiloga daMsI) trilokadarzinaH-sarvajJAH (te) te-tIrya karAH, pUrvoktamartham (evamakkhaMti) eva mAcakSate-kathayanti (zujja) bhUyaH-punaH khalu (pamAyasaMga) pramAdasaGgam-madakapAyAdisaMsargam (Na eyaMta) na yantu-na prApnuvantu iti tIrthakarAH prtipaadynti|16| ____TIkA-api cAnyat 'assi' asmin gurukule ni san ziSyaH 'suThiccA' susthAya-yaggurumugvAt sarvajJazAstraM zrutam, zrutvA ca samyagadhAritam, avadhArite ca tasmin , samAdhibhUte muktimArge samyakUsthitvA 'tiviheNa' trividhena-trikaraNa. triyogena 'tAyI' trAyI-sasthAvarasUkSmavAdaraparyAptAparyA ta sakalajIvarakSako bhavati SaTkAyarakSaNopadezako vA, tasya 'eesa yA' eteSu ca samitiguptyAdipu vicarane vAle saMyamI sAdhu ko samasta kleza kSaya rUpa zAnti tathA azeSa karmakSaya rUpa nirodha ho jAtA hai aisA kahate haiN| ve trilokadarzI sarvajJa vItarAga tIrthaMkara bhagavAn pUrvokta artha ko isalie kahate haiM ki jisase sAdhu mahAtmA ziSyagaNa phira se krodhAdi kaSAya jAtyAdi ATha madakA saMsarga ko na prApta kare // 16 // _____TIkArtha-gurukula meM nivAsa karane vAle ziSyane guru ke mukhase jo sarvajJa kA zAstra sunA hai aura sunakara avadhAraNa (arthAdinizcaya karane vAlA) kiyA hai| use avadhAraNa karane para samAdhi rUpa mukti mArga meM samyaka prakAra se sthita ho| tIna karaNa aura tIna yoga se trasa, sthAvara. sUkSma, yAdara, paryApta, aparyApta Adi samasta jIvoM kA rakSaka ho yA SaTkAya jIvoM kI rakSA kA upadeza kartA ho| samitigupti Adi meM samasta kaleza kSaya rUpa zAnti tathA azeSa karmakSaya rUpa niSedha thaI jAya che. tema kahe che. e trilekaTaza sarvajJa vItarAga tIrthaMkara bhagavAna pUrvokta arthane e mATe kahe che ke jethI sAdhu mahAtmA ziSyagaNa pharIthI krodhAdi kaSAya jAtyAdi ATha madanA saMsargane prApta na thAya 1dA TIkArtha-gurUkuLamAM nivAsa karavA vALA ziSya gurU mukhethI sarva prIta AgamanuM zravaNa karyuM che. ane te sAMtaLIne avadhAraNa arthAta arthAdino nizcaya karela che. te e rIte avadhAraNa karavAthI samAdhi rUpa mukti mArgamAM samyak prakArathI sthira rahe. traNa 'karaNa ane traNa vegathI vasa, sthAvara, sUma, bAdara, paryApta aparyApta vigere saghaLA nI rakSA karavA vALA hoya ke SakAyanA jInI rakSAne upadeza karavAvALe heya samiti gupti vigeremAM vicaravAvALA saMyata purUSane samarata kalezane kSaya Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 440 sUtratA vicarataH-saMyatasya 'saMti' zAntim-samastaklezakSayarUpAm, tathA 'niroha' nirodham-azeSakarmakSayasvarUpam 'Ahe' AhuH-pratipAdayanti ke evaM pratipAdayanti tabAha-tilogadaMsI' trilokadarzinaH trayANAM lokAnAM darzanazIlA te trilokadarzinaH-sarvajJAH-tIrthakarAH pUrvoktamartham ,te te tIrthakarAH 'evamakkhati' eva mAcakSate-kathayanti, evamevArtha te tIrthakarAdayaH pratipAdayanti saMsArasAgarasya pAragamanAya / 'Na bhujja' na bhUyaH 'eyaMtu' yantu 'pamAyasaMga' pramAdapadgam mada kapAyAdisambandhaM sAdho na kurvantu iti pratipAdayanti / gurukule vasan sAdhuH samyag manovAkkAyaiH prANijAtAn rakSan samitiguptiparipAlanena zAnti muktiM ca prApnoti / trilokadarzinastIrthakarAH kathayanti yat evaM bhUtAH sAdhavaH kathamapi mamAdasaGga na prApnuyuriti bhAvaH // 16 // vicaraNa karane vAle saMyata puruSa ke samasta klezoM kA kSaya rUpa zAnti prApta hotI haiM aura samasta kamoM kA kSaya rUpa nirodha bhI prApta hotA hai| aisA tInoM lokoM ko dekhane vAle tIrthaMkara kahate haiN| saMsArasAgara se pAra pahuMcane ke lie tIrtha kara pUrvokta artha ko isI prakAra kahate haiN| unakA kathana hai ki sAdhu phira pramAda arthAt madya kapAya Adi kA saMga na kre| tAtparya yaha hai ki gurukula meM nivAsa karane vAlA sAdhu mana vacana kAya se prANiyoM kI rakSA karatA huA, samitiyoM aura guptiyoM kA pAlana karake zAnti aura mukti prApta karatA hai| trilokadarzI tIrthaMkaroM kA kathana hai ki isa prakAra ke sAdhu kisI bhI prakAra ke pramAda kA saMsarga na kare // 16 // rUpa zAMti prApta thAya che. ane saghaLA karmone kSayarUpa nirodha paNa thAya che. e pramANe traNe lekene dekhavAvALA tIrthakara kahe che. saMsAra sAgarathI pAra pahoMcavA mATe tIrthaMkara pUrvokta arthane Aja pramANe kahe che teo kahe che ke-sAdhue pramAda arthAt madya viSaya kaSAya vigerene saMga karo nahIM. kahevAnuM tAtparya e che ke-gurUkuLamAM nivAsa karavAvALA sAdhu, mana, vacana, ane kAyAthI prANanI rakSA karatA thakA samiti ane guptinuM pAlana karIne zAMti ane mukti prApta kare che. traNe kALanA jJAnane jANa nArA tIrtha karanuM kathana che ke-AvA prakAranA sAdhu kaI paNa prakAranA pramAin samaga na 42 // 16 // . Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam mUlam-nisamma se bhikkhu samIhiyaTuM, paDibhANavaM hoI visArae y|... AyANamaTThI vodANamoNaM, uveJca suddhaNa uvei mokkhaM // 17 // chAyA--nizamya bhikSuH sa samIhitArtha, pratimAnavAn bhavati vizAradazca / AdAnArthI vyavadAnamaunam, upetya zuddhenopaiti mokSam // 17 // 'nisamma se bhikkhu' ityaadi| zabdArtha-se-sa' guru ke samIpa nivAsa karanevAlA bhikkhU-bhikSu' sAdhu 'samIhiyaTuM-samIhitArtham' apane abhilaSita mokSarUpa arthakoM 'nisamma-nizamgha' gurumukhase suna karake 'paDibhANa-pratibhAnavAn' heyopAdeya ke jJAnavAlA 'hoi-bhavati' hotA hai 'visArae ya-vizAradazca' yathAvasthitArtha ko pratipAdana karanevAlA hotA hai 'AyANamaTTI-AdAnArthI' samyak jJAna athavA mokSa kI kAmanA ghAlA vaha sAdhu 'vodANamoNaMvyavadAna maunam' ghAraha prakArakA tapa aura sarvaviratirUpa saMyama ko upecca-upetya grahaNa aura Asevana rUpa zikSA se prApta karake 'suddheNa zuddhana' udgamAdi doSarahita AhAra le jIvana vitAtA huA 'mokkhamokSam' azeSa karmakSayarUpa mokSako 'ubei-upaiti' prApta karatA hai // 17 // 'nisamma se bhikkhu' tyA zAya-se-saH' 23sabhI nivAsa 42vApAyI ta mikkhU-bhikSuH' sAdhu 'samIhiyaTu-samIhitArtham' pAtAne ti bhAkSa35 matha 'nisammanizamya' zubhumayI sAMsanAne 'paDibhANava-pratibhAnavAn' uyopADeya jJAna pANe 'hoi-bhavati' chAya che. 'visArae-vizAradazca' tathA yathAvasthitAH pratipAhana 42vAvA. sAya che. 'AyANamaTThI-AdAnArthI' sabhya jJAna ath| bhAkSanI manApaNa te sAdhu 'vAdANamoNaM-vyavadAnamaunam' mAra mAranu ta bhara. sAviti 35 sayabhane 'upecca-upetya' a ma mAsevana35 zikSAthI pAta 4zane 'suddheNa-zuddhana' ma vigere hoSAthI 2Dita mahArathI vana nials 42 / 'mokkha-mokSam' mazeSa bhakSaya 35 bhAkSara 'uveiupaiti' mA 43 che. // 17 // sU0 56 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAgasUtre anvayArtha:-(se) sa gurusamIpe sadA vasan (sikkhu) bhikSu:-anayadhabhikSaNazIlo mumukSuH sAdhuH (samIhiyaTe) samIhitArtham-zabhilapita mokSarUpamartham (nisamma) nizamya-gurumukhAdavagamya (paDibhANava) pratibhAnavAn- heyopAdeyajJAnavAn (hoi) bhavati (visArae ca) vizAradazca zrotRNAM yathAvasthitArthapratipAdakazca bhavati (AyANamaTThI) AdAnArthI-mokSArthI samyagjJAnAdyarthI vA (vodANa moNaM) vyavadAnamaunam, vyavadAnaM dvAdazAvidhaM tapaH, maunaM sarvaviratilakSaNaH saMyamaH, etAdRzau tapAsaMyamau (ucca) upetya-grahaNasevanarUpayA zikSayA prApya (suddhaNa) zuddhena-udgamAdidoparahitena AhAreNa jIvanayApanaM kurvan (mokkha) mokSam-azepa. pharmakSayarUpam (uveDa) upaiti-prApnoti // 17 // ___TIkA-'se' sa zurutamI pe sadA vasan 'bhikkhu bhikSu:-muktigamanayogyaH mokSamArgam 'nisamma nizamya-avagamya hRdyadhArya 'sasIhiya8' smiihitaarthm| anvayArtha guru ke samIpa hamezA basane vAlA ziSya, bhikSunirdoSa bhikSA sevana karanevAlA lokSAbhilASI sAdhu svAbhilaSita mokSarUpa artha ko gurU mukhase suna kara pratibhAvAna hotA hai yAne heyopAdeya jJAna vAlA ho jAtA hai aura vizArada arthAta zrotAoM ko yathAvasthita vastu svarUpa kA pratipAdana karatA hai aura mokSArthI yA sampag jJAnArthI puruSa cAraha prakAra ke tapa aura sarvavirati lakSaNa saMyama ke grahaNa sevana rUpa zikSA dvArA prApta kara udgamAdi doSa rahita AhArase saMyamayAtrAkA nirvAha karate hue azeSa karma kSaya rUpa mokSa ko prApta karatA hai // 17 // TIkArtha-sadA guruke samIpa nivAsa karane vAlA sAdhu mokSamArga ko sunakara aura hRdaya meM dhAraNa karake, apane abhISTa mokSa rUpa arthako anvayArtha-gurUnI samIpa kAyama vAsa karavAvALA ziSya ke je nirdoSa bhikSAnuM sevana karavAvALA ane mokSAbhilASI che ane pote Icchela mekSarUpa arthane gurUmukhethI sAMbhaLIne pratibhAvAna thAya che. eTale ke he pAdeya jJAnavAnuM thaI jAya che. ane vizArada arthAt zrotAone yathAvasthita vastu svarUpanuM pratipAdana kare che. ane mokSArthI arthAta samyak jJAnAthI purUSa bAra prakAranA tapa ane sarva virati lakSaNa saMyamane grahaNa sevana rUpa zikSA dvArA prApta karIne umAdi deSa rahita ahArathI saMyama yAtrAne nirvAha karatA thakA azeSakarma kSaya rUpa mokSane prApta kare che, TIkArtha-sadA gurU samIpe vAsa karavAvALo sAdhu mokSamArgane sAMbhaLIne tathA tene hRdayamAM dhAraNa karIne pite IcchelA mekSa rUpa arthane Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam svasyA'bhilaSitaM mokSarUpapartha jJAtvA heyopAdeyaM samyak parijJAya AcAryasamIpavAsAt 'paDibhANava' pratimAnavAn-heyopAdeyajJAnavAn 'hoi' bhavati / tathA'visArae ya' vizAradazca-svasiddhAntasya yathAvat parijJAnAt zrotRNAM yathAvasthitArtha pratipAdakazca bhavati / 'AyANamaTThI' AdAnArthI tatrAdAnaM mokSaH, AdAna samyag jJAnAdikaM vA tadevArtha:-prayojanaM vidyate yasya sa AdAnArthI etAdRzo jJAnAdiprayojanavAn 'vodANamoNaM' vyavadAnAnam , tatra vyavadAnaM dvAdazavidhaM tapaH maunaM sarvaviratilakSaNaH saMyamA, etAdRSau tapa-saMyamau 'uvecca' upetyagrahaNasevanayA dvividhayA zikSayA sarvadA samanvitaH sarvatra pramAdarahitaH, pratimAsampanno vizAradazca / 'suddhaNa' zuddhena udgamAdidoSarahitena AhAreNA''tmAnaM yApayan 'mokkha' mokSam-azepakarmakSayarUpam 'uve' upaiti-mApnoti / kAraNasamavadhAnAcca sadha eva mokSamazeSakarmakSayarUpaM praapnotiiti| __ gurukule vAsaM kurvan AcAryamukhAt savajJAgamaM satsAdhorAcaraNAdikaM zrutvA jAna kara, heya aura upAdeva ko bhalI bhAMti samajha kara jJAnavAn ho jAtA hai| vaha apane siddhAnta ko yathAvat jAna kara kuzala bana jAtA hai aura zrotAoM ke samakSa yathArtha arthoM kA pratipAdaka hotA hai / AdAna arthAt mokSa yA samyagjJAnAdika artha ko jAnane vAlA hotA hai / tapa aura saMyama ko grahaNa aura Asevana rUpa donoM prakAra kI zikSA se prApta karake sarvatra pramAda rahita, pratibhA sampanna aura vizArada hotA hai| udgamAdi doSoM se rahita zuddha AhAra se jIvana nirvAha karatA 'huA mokSako prApta karatA hai| ___tAtparya yaha hai ki gurukulavAla karatA huA sAdhu AcArya ke mukha se sarvajJa praNIta ogama aura sat sAdhu ke AcAra Adi ko zravaNa jANIne tathA heya ane upAdeya arthAt grahaNa karavA cogya ane tyAga karavA cogya tatvane sArI rIte samajIne jJAnavAna banI jAya che. te potAnA siddhAMtane sArI rIte yathArtha rUpathI jANIne kuzaLa banI jAya che. ane zrotAenI samakSa yathArtha arthonuM pratipAdana karavAvALo bane che. AdAna arthAta makSa athavA samyakajJAnAdine jANavAvALe thAya che tapa ane saMyamane grahaNa ane Asevana rUpa ane prakAranI zikSAthI prApta karIne sarvatra prasAda rahita, pratibhA saMpanna ane vizArada thAya che. udgama vigere dezothI rahita zuddha AhArathI jIvana nirvAha karate thake mokSane prApta kare che. kahevAne Azaya e che ke-gurUkuLamAM vAsa karatA thakA sAdhu AcAryanA mukhethI sarva praNata Agama ane sat sAdhunA AcAra vigerene Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ sUtrakRtIGgasUtre pratibhAsampanaH zAstrArthapratipAdakazca bhavati / tathA samyagjJAnAdyarthI tapaH saMyamoM mApya vizuddhAhAreNa zarIrayAtrAM nirvahan mokSagAmI bhavatIti bhAvaH // 17 // mUlam-saMkhAi dhammaM ca viyAgaraMti, buddhA hU~ te aMtakarA bhavati / te poragA doha vi moyeNAe, saMsodhiyaM paha muMdAharati // 18 // chAyA-'saMkhyayA dharmaca tyAgRNanti, buddhA hu te'ntakarA bhavanti / - te pAragA dvayorapi mocanAya, saMzodhitaM paznamudAharanti // 18 // karake pratimA sampana aura zAstra ke artha kA pratipAdaka ho jAtA hai| samyagjJAnAdi kA arthI hokara tapa aura saMyama ko prApta karake vizuddha AhAra se zarIra nirvAha karatA huA mokSagAmI hotA hai // 17 // agha gurukuladhAsiyoM kA dharma kahate haiM-'saMkhAi dhammaMca' ityAdi / . zabdArtha-'dhammaMca-dharmazca' zrutacAritra lakSaNa dharma ko 'saMkhAisaMkhyAya' savuddhise svayaM dharma ko jAnakara ke dUsare ko 'viyAgaraMtidhyAgRNanti' upadeza karate haiM 'te-te' isa prakAra ke ve sAdhu 'buddhAhu'hu vuddhA' tInoM kAlake jJAtA hone se 'aMtakarA-antakarA' saphala karma ko vinAza karane vAle 'bhavaMti-bhavanti' hote hai te-te' yathAvasthita dharma kA pratipAdana karanevAle 'doNhavi-dvayorapi apane aura dUsare ke : sAMbhaLIne pratibhA saMpanna ane zAstranA arthane pratipAdana karavAne samartha : banI jAya che. samyak jJAna vigerenI kAmanA vALa thaIne tapa ane saMya. mane prApta karIne vizuddha AhArathI zarIrane nirvAha karato thake melagAmI thaI jAya che. chelachA have gurUkuLamAM vAsa karanArAonA dharmanuM pratipAdana karavA mATe , 'khAi dhamma ca' tyAhi gAthAnu 4thana 42vAmAM Ave che. zam - 'dhammaMca-dharma'ca' zrutayAritra 35 yamana 'sakhAi-saMkhyAya' sa bhuddhithA pAte yAne bhAjayAne 'viya gara ti-vyAgRNanti' upaheza re cha. 'te-3' mA 42nA sAdhu 'buddhA hu-huH buddhA' tro ne MpApA pAthI 'aMtakarA-antakarA.' sa manA vinAza 42 // vANA 'bhavaMti-bhavanti' "pAya che. 've-ve' yathAsthita dhamanu pratipAdana 42vApAmA 'doNhavi-dvayorapi' 1. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhino TIkA pra. zu. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam ___ anvayArthaH-gurukulavAsino dharmamupadizanti, ityAha-(dhammaM ca) dharma ca zrutacAritralakSaNaM dharmam (saMkhAi) saMkhyayA-savuddhayA svayaM dharma zAsvA parebhyaH (viyAgaraMti) vyAgRNanti-upadizanti munayaH (te) te-evaM vidhAste sAdhavaH (buddhA hu) buddhA:-trikAladarzinaH khalu-nizcayena (aMtakarA) antakarA:-saJcita sakalakarmaNAM vinAzakAH (bhavati) bhavanti (te) te-evaMvidhA:- yathA'vasthitadharmapratipAdakAH (dohavi) dvayorapi-svaparayoH (moyaNAe) mocanAya-karmapAzavimocanAya vimocanayA vA (pAragA) pAragAH-saMsArasamudrAd uttArakA bhavanti, tathA evaMbhUtAH sAdharaH (saMsodhiya) saMzodhitam-pUrvAparA'viruddham (paNhaM) praznam (udAharati) udAharanti-kathayanti // 18 // 'moyaNAe-mocanAya' karmapAza se mukta hone ke lie 'pAramA-pAragAH' saMsArasamudra se pAra pahoMcAne vAle hote haiM tathA aise sAdhu 'saMmodhiyaM -saMzodhitam' pUpirase aviruddha 'paNhaM-praznam' praznoM ko 'udAharaMtiudAharanti' kahate haiM // 18 // ___ anvayArtha-muni loga zrunacAritra rUpa dharma ko sampam buddhi se svayaM jAna kara dUsare ko upadeza dete haiN| isa prakAra ke ve sAdhu mahAtmA trikAladarzI aura sakala sazcita karma kA vinAzaka hote haiN| isa prakAra yathAvasthita dharma ke pratipAdaka ve munimaNa apane aura dUsare ko karmapAza se chor3Ane ke liye thA karmapAzale chor3A kara saMsAra samudra se pAra karane vAle hote haiM aura isa prakAra ke sAdhu pUrvApara virodha se rahita prazna kA uttara dete haiM // 18 // ghAtAnA mana bhI mAnA 'mAyaNAe-mocanAya' ubhAzayA bhuta thavA bhATa 'pAragA-pAragAH' saMsAra sAgarathI pAra pAMyANA DAya che. tathA sevA * sAdhu 'sasodhiya -sa zodhitam' pUrvA52thI avi34 'paNha'-praznam' praznane udA. harati-udAharanti' 4 che. // 18 // anvayArtha-munileka zrata cAritra rUpa dharmane samyapha buddhithI svayaM jANIne bIjAne upadeza Ape che. A prakAranA te sAdhu mahAtmAo trikAla darzI ane saghaLA saMcita karmono nAza karavAvALA hoya che. A rIte yathAvasthita dharmanA pratipAdaka te munigaNa pitAne ane bIjAne karma pAzathI choDAvavA mATe athavA karmapAzathI choDAvIne sa sAra samudrathI pAra karavAvALA hoya che. ane AvA prakAranA sa dhuM pUrvApara vidhathI rahita praznonA uttara Ape che 18 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkRtAstra TIkA---gurukulanivAsino munayaH kiM kurvanti tadarzayati 'dhamma' zrutacAritra lakSaNaM dharmam 'saMkhAi saMkhyayA, saMkhyA, sadbuddhiH tayA svayaM dharma jJAtvA parebhyaH 'viyAgaraMti' vyAgRNanti-pratipAdayanti-upadizantItyarthaH / evaMvidhAH 'te' te 'hu' nizcayena 'buddhA' buddhAH-trikAladarzinaH 'aMkarA bhavaMti' antakarA bhavantisaJcitasakalakarmaNAM vinAzakA bhavanti / 'te' te-evaMvidhAH yathA'vasthitadharmaparUpakAH 'doNha vi' dvayorapi svaparayoH 'moyaNAe' karmavimocanAya karmavimocanayA vA snehAdinigaDamocanayA karaNabhUtAzca 'pAragA' saMsArasamudrasya pAragAH-uttArakA bhavanti, tathA evaMbhUtAzca 'saMsodhiyaM saMzodhitam pUrvAparA'viruddham 'paNI' praznam 'udAharasi' udAharanti-kathayanti / pUrva vuddhvA vicArya ko'yaM praznakartA kIdRzo'yam kasya dharmasyA'nuyAyI kIdRzamartha jJAsyati / kIdRgarthapratipAdanazakto'hamityAdi vicArya vyAkuryAt / athavA pareNa kazcidartha pRSTastaM praznaM samyag vicArya tata uttaraM dadyAt / TIkArtha-gurukulanivAsI muni kyA karate haiM, to dikhalAte hai, zruta aura cAritra rUpa dharma ko apanI sadbuddhi se jAna kara dUsaroM ko usakA upadeza karate haiN| ve nizcaya hI trikAladarzI aura saMcita karmoM ke kSaya karanevAle hote haiN| dharmakI samIcIna prarUpaNA karane vAle ve sva aura para donoM ke karmabandhana ko yA snehI Adi kI ver3iyoM ko kATakara saMsAra samudra se tArane vAle hote haiM / ve pUrvApara virodha se rahita prazna kA uttara dete haiN| prathama yaha jAna kara ki yaha prazna katA kauna hai ? kaisA hai ? kisa dharma kA anuyAyI hai ? kisa prakAra ke artha ko sama. jhego ? maiM kisa prakAra ke arthakA pratipAdana karane meM samartha hUM? ityAdi TIkartha-gurUkuLamAM nivAsa karavAvALA munie zuM kahe che-e batA vavA mATe have kahevAmAM Ave che-zrata cAritra rUpa dharmane pitAnI sadda buddhithI jANIne bIjAone tene upadeza Ape che. teo nizcayaja trikAla daza ane sacita samata kamene kSaya karavAvALA hoya che. dharmanI sArI rIte prarUpaNa karavAvALA teo sva ane para ema bannenA karma bandhanane athavA sneha vigerenI beDiyAne kApI nAkhIne saMsAra samudrathI tAravAvALA hoya che teo pUrvA para virodha vinAnA praznone uttara Ape che, pahelAM e jANI le che ke A praznakartA koNa che? kevA che? kayA dharmanA anuyAyI che? kevA prakAranA arthane samajhaze? huM kevA prakAranA arthanuM pratipAdana karavAne zaktimAna chuM ? vigere prakAre vicAra karIne te uttara Ape Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 447 evaM te yathAvasthitaM dharmaM pratipAdayantaH svaparavArakA bhavantIti gurukule nivasan saduddhayA dharmaM jJAtvA tamevA'nyebhya upadizet / etAdRzaH pUrvasacitaM karma vinAzayati, sa hi svaM paraM ca karmajAlA vyAvarttayati // 18 // mUlam - No chAyae No'triya sajA, mANaM Na sevejja pegAsaNaM ca / 1 Nayavipanne parihAsa kuMjjA, yA''siyAvAya viyA~garejA // 19 // chAyA - no chAdavennApi ca lUSayed mAnaM na seveta prakAzanaM ca / na cApi prAjJaH parihAsa kuryAH na cApyAzIrvAdaM vyAvRNIyAt // 19 // vicAra karake vaha uttara deveM yA kisIne koI prazna pUchA ho to usa prazna para bhalI bhAMti vicAra karake phira uttara deveM / isa prakAra kA AcaraNa karanevAlA yathAvasthita dharma kI prarUpaNA karate hue sva aura para ko tArane vAle hote haiM / Azaya yaha hai ki gurukula meM nivAsa karane vAlA muni apanI buddhi se dharma ko jAna kara dUsaroM ko upadeza detA hai / aisA puruSa trikAladarzI hokara pUrva maMcita karma kA kSaya karatA hai / apane ko tathA dUsaroM ko karma jAla se chur3AtA hai // 18 // asaMyata sAdhu kA dharmopadeza prakAra kahate haiM - No chAyae' ityAdi / zabdArtha - ' panne - prAjJaH' sarvatazvako jAnane vAlA sAdhu 'No chAyae athavA kAie kaI prazna pUchela hAya, tA e prazna para sArI rIte vicAra karIne te pachI tenA uttara Ape A prakArathI tee yathAvasthita dharmanI prarUpaNA karatAM sva ane parane tAravAvALA hAya che. kahevAnA Azaya e che ke--gurUkuLamAM nivAsa karavAvALA muni pAtAnI buddhithI dhamane jANIne khIjAone upadeza Ape che, evA purUSa trika.Ladarzi thaine pUrva saMcita karmanA kSaya kare che. peAtAne tathA khIjAne kama jALathI che'DAve che, ||18|| have sayata sAdhutA dharmopadezanA prakAra khatAve che. 'jo chAyae' tyAhi zabdArtha' - ' panne prAjJa. ' samasta tatvane laghuvAvAjA sAdhu 'No chAyae-no Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre anvayArthaH - ( saMyatasya dharmopadezama kAramAha - ( panne ) mAjJaH - sarvazvahaH sAdhuH (No chAyae) no chAdayet sUtrArthaM nAnyathA kuryAt, na vA sUtrArthaM gopayet paraguNAn vA na chAdayet (go'viya lupsa ejjA) nApi ca lUSayet - paraguNAn naiva viDambayet (mArga) mAnam - ahameva sarvazreSThaH' ityAdyabhimAnam (Na sevejja) na seveta, tathA - ( pagAsaNaM ca) prakAzanaM ca svasya tapasvitvena paNDitatvAdinA vA khyApanaM na kuryAt (Na yA vi) na cApi ( parihAsa ) parihAsam - krIDAnabhavacanam (kujjA) kuryAt ( yA vi) na cApi (AsiyAvAyaM) azIrvAda ca (ciyAgarejjA) vyAgraNIyAda yAda - azIrvAdavacanaM na brUyAditi bhAvaH // 19 // 448 -no chAdayet' sUtra ke arthako na chipAve 'No vi ya lUsa ejjA - nApi ca lUSayet' anyake gugoM ko na chipAce 'mANaM - mAnam' maiM hI sarvazreSTha hUM isa prakAra mAnakA 'Na sevejjA-na seveta' sevana na kare tathA 'pagAsaNaM ya-prakAzanaJca' apane ko paMDina athavA tapasvi panese pragaTa na kare tathA 'NayAvi - nacApi' na 'AsiyAzayaM - AzIrvAda' AzIrvacana 'viyA garejjA - vyAgRNIyAt' kA kathana kare arthAt AzIrvacana na kahe // 11 // anvayArtha - sarva tatvajJa sAdhu sUtrArtha kA anyathA rUpa se varNana nahIM kare, yA sUtrArtha kA gopana bhI nahIM kare aura dUsaroM ke guNoM ko viGambanA meM nahIM ddaale| maiM hI sarva se zreSTha hUM ityAdi mithyA abhimAna nahIM kare aura apane ko pANDita rUpa se yA tapasvI rUpase loka meM prakAzana nahIM kare aura parihAsa halI kroDA meM bhI narma vacana na bole / evaM AzIrvAda vacana bhI na bole ||19|| chAdayet' sUtranA arthane chupAye nahIM' 'No vi ya lUjhaejjA - nApi ca lUSayet' zrInanA guNAne chUpAve nahIM' 'mANa - mAnam' hU~' sarvottama chu bhAvA aratA bhAnane 'Na sevebjA na seveta' sevana na ure tathA 'pagAvaNaM ya - prakAzana' ghotAne paMDita athavA tapasviSayAtI agara na ure tathA 'Na yAvi na cApi' na 'AsiyAvAya' - AzIrvAdam' AzIrvAyananu' 'viyAgarejjA - cyAgRNIyAt' athana 42 AzIvacana na kahe / 19 / annayA--sa tatvajJa sAdhu sUtrAnuM anyathA rUpathI varNana na kare athavA sUtrAne chUpAve paNa nahIM. ane khIjAnA guNlRAne paNa chUpAve nahI' tathA khIjAnA guNeAnI viDaMbanA na kare. hUja sauthI zreSTha chuM. evA prakAratu mithyAbhimAna na kare ane peAtAne patipaNAthI athavA tapasvIpazAthI leAkamAM prasiddha na kare arthAt mazkarI hAMsImAmAM paNa asatya vacana na Ave tathA AzIrvAda vacana pazu na mele !19aa Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 449 . samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam TIkA-saMyataH kena prakAreNa prarUpaNAM kuryAttatrAha-'No chAyae' ityAdi / AcAryazikSayA pratijJAtAgamaH sAdhuH praznasyottaraM bruvan kamapi hetumAzritya pareNodvejito'pi ziSyebhyaH kupito'pi ratnatrayasaMpanno vA kutrikApaNakalpo vA caturdazapUrviNAmanyataro vA sUtraM tadartha vA 'No chAdayet-nAnyathA vyAkhyAnaM kuryAt / athavA dharmakathAM kurvan nArtha chAdayet-gopayet, AtmaguNotkarSA'mi mAyeNa anyadIyaguNAn na chAdayet / tathA-parakIyaguNAn 'No vi lUsaejjA' nApi lUpaveta-naiva viDambayet / athavA zAstrArtham apasiddhAntena na vyAkhyAM kuryAt / tathA- 'sarvasyApi zAstrasyA'haM marmajJaH sarvasaMzayAnAM samucchettA, nAsti mattulyo'nyaH, ahameva tapasvI' iti, evaM vidham 'mANa' mAnam -abhimAnam 'na se vejjA' TIkArtha-sAdhu kizta prakAra prarUpaNA kare, lo kahate haiM-jisane AcArya kI zikSA se AgamoM ko jAna liyA hai| aise sAdhu ko prazna uttara dete samaya kisI hetu se dUsarA koI udvigna kara de ziSyoM para kupita hokara bhI ratnatraya se sampanna aura kutrika ApaNa (kutiyAvaNa) ke samAna (sabhI praznoM kA uttara denevAlA) yA caudaha pUrviyoM meM se anyatara hokara sUtra ko yA usake artha ko na chipAve, usako anyathA vyAkhyA na kre| athavA dharma kathA karate samaya artha kA gopaka na kre| apane guNoM kA Adhikya prakaTa karane ke lie dUsare ke guNoM ko AcchA. dita na kare tathA dUsare ke guNoM kI viDambanA na kre| athavA siddhAnta se viparIta vyAkhyA na kare / isake atirikta maiM saba zAstroM ke rahasyakA vettA hUM, samasta saMzayoM kA chettA hUM, mere jaisA anya koha nahIM hai, maiM hI tapasvI hUM, isa prakAra kA abhimAna na kre| apanA pANDitya TIkAtha-sAdhue kevI rItanI prarUpaNa karavI te sUtrakAra batAve che. jeNe AcAryanI zikSAthI Agamo jANI lIdhela che, evA sAdhune praznane uttara ApatI vakhate kaI paNa hetuthI bIjA keI udvigna kare ziSya para krodha karIne paNa ratna trayathI sampanna kutrika ApaNuM (kutiyAvaNa)nI sarakhe (saghaLA praznone uttara devAvALe) athavA cauda pUrvimAMthI anyatara thaIne sUtrane athavA tenA arthane chupAve nahIM. tenuM anyathA vyAkhyA na kare. athavA dharmakathA karatI vakhate arthanuM gepana na kare potAnA guNonuM vizeSa paNuM batAvavA mATe bIjAonA guNene DhAMke nahIM. athavA bIjAnA guNenI viDambanA na kare. athavA siddhAMtathI viparIta vyAkhyA na kare. A zivAya huM saghaLA saMzane dUra karanAruM chuM. mArA je bIjo koI nathI. huM ja sU0 57 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 sUtrakRtAGgo na seveta / tathA 'pagAsaNaM' prakAzanam, svasya paNDitatvena-tapasvitvena vA khyApanaM na kuryAt / tathA'nyAnyamapi pUjAsatkArAdikaM nAbhilapet / tathA 'na yA vi' na cApi 'phanne' mAjJaH-sarvapadArthavettA 'parihAsaM' parihAsam-krIDAvacanam 'kujjA' kuryAt, yadi zrotA pratipAditamartha na jAnIyAt, prajJAmAnyAdihetutayA tadA tasyopahAsamadhikSepavacanaM kathamapi na kuryAt / 'Na ya' na ca 'AsiyAvAya' AzIrvAdam 'bhoH bhoH ? diirghaayubh|' ityAzIrvacanam na 'viyAgarejjA' vyAraNI. yAva-na yAt, kintu mApAsamitiyukto bhUyAt / itthaM praznottaraM dadat sAdhuH artha na chAdayet, tathA'siddhAntamAzritya zAstravyAkhyAnaM na kuryAt / tathA 'ahaM vidvAn tapasvI vA' enamabhimAnaM na sevet| svaguNAMzcApi na prakAzayet, na vA'buddhayamAnaM zrotAramupahaset AzIrvAdasUcakamapi vaco na brUyAditi bhAvaH // 19 // yA tapasvIpana prakaTa na kre| pUjA latkAra kI abhilASA na kre| buddhimAna sAdhu haMsI majAka na kre| yadi zrotA buddhi kI mandanA Adi kisI kAraNa se pratipAdita artha ko na samajha sake to usako na upahAsa kare aura na AkSepa kare / 'dIrghAyu hozro, dharmavAna hoo' ityAdi AzIvArda ke vacanoM kA prayoga na kare kintu bhASA samiti se yukta ho| ___ Azaya yaha hai ki praznoM kA uttara dete samaya sAdhu artha ko chipAne kA prayatna na kre| maiM pikAna yA tapasvI hai, aisA abhimAna na kre| apane guNoM ko prakaTa na kre| AzIrvAda sUcaka vacana na bole // 19 // tapasvI chuM. AvA prakAranuM abhimAna na kare. pitAnuM pAMDitya athavA tapasvI paNuM prakaTa na kare. pUjA satkAranI IcchA na kare. buddhimAna sAdhu ThA mazkarI na kare. je kaI zrotA buddhinA maMdapaNuM vigere kaI kAraNathI pratipAdana karela arthane na samajhe to tenI mazkarI na kare. tathA AkSepa paNa na kare. "dIrdhAyu thAva "dharmavAna thAva vigere prakArathI AzIrvAdanA vacanane prAga na kare, paraMtu bhASA samitithI yukta thAya. kahevAno Azaya e che ke-praznonA uttara ApatI vakhate sAdhu arthane chupAvavAno prayatna na kare. zAstra virUddha vyAkhyAna na kare huM vidvAna chuM. athavA tapasvI chu. evuM abhimAna na kare. pitAnA guNone pragaTa na kare. ane manda buddhivALA zrotAnI mazkarI na kare. tathA AzIrvAdanA vacane na bese. 19 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 451 mlam-bhUyAbhisaMkAi duguMchamANe Na Nivvahe saMtapaeNa goyaM / kiMcimicche maNue payAsu asAhudhaimANiNa sNvejaa||20|| chAyA-bhUtAbhizaGkAyA jugupsamAno, na nirvahemantrapadena gotram / / na kiJcidicchenmanujaH prajAsu, asAdhudharmAnna saMvadet // 20 // anvayArtha:-kimarthamAzIrvAdo na vaktavyaH ? ityAha-(bhUyAbhisaMkAi) bhRtAbhizaGkayA-prANivinAzazaGkayA AzIrvAdaH pApakarma iti (duguMchamANe, juguptamAnaH ___sAdhu ko AzIrvAda vacana nahIM bolane meM kAraNa kahate haiM'bhUyAbhi saMkAi' ityaadi| ___ zabdArtha--'bhUyAbhisaMkAi-bhUtAbhizaGkayA' sAdhu, prANiyoM ke vinAza kI AzaMkA le AzIrvAda pApakarma hai isa prakAra se 'duguMcha. mANe-jugupptamAnaH' ghRNA karake AzIrvAda na kahe evaM 'goyaM-gotram' vAk saMyama ko 'saMtapaeNa-mantrAdena' maMtra Adi ke prayoga se 'Na Nibahe-na nivat ni:ssAra na banAve hA prakAra 'maNue-manujA' sAdhu puruSa 'pathAtu-prajAsu' prANiyoM meM dharmakathA karake 'kiMci-kimapi' kisI prakAra kA pUjA satkAra Adiko 'Na icche-na icchet icchA na kare tathA 'asAhu dhammANi-asAdhu dharmAn' asAdhu ke dharmakA 'Na saMvaejjA-na saMvadet' upadeza na kare // 20 // anvayArtha-bhUtoM kI abhizaGkA le yAne prANiyoM ke virAdhanA kI AzaGkA se AzIrvAda bolanA pApakarma hai / isa prakAra ghRNA karate hue sAdhu me mAzAyana na mAvAnu 294 cha. 'bhUyAbhisaMkAI' tyAdi zahAtha--'bhUyAbhisa kAi-bhUtAbhizaGkayA' sAdhu prANiyonA vinAzanI AstthI mAzI 5.54 cha L prAre 'duguMcamANe-jugupsamAnaH' yA 4zana zAyana na 4 tema 'goya-gotram' vA5 sayamana 'maMtapaeNa-mantra padena' bhatra vigerenA prayogathA 'Na Nivyahe-na nirvahetu' ni:ssAra na manAve mA prare 'maNue-manujaH' sAdhu 535 'payAsu-prajAsu' prANiyomA dhamA zana kici-kimapi' pa prA2nA pUta sat2 vigerenI 'Na icche-na icchet' ch| na 42 tathA 'asAhu dhammANi-asAdhudharmAn' asAdhunA mAnA 'Na saMvaejjA-na savadetU' 64heza na 42 // 20 // avayartha-bhUtonA vinAzanI abhizaMkAthI arthAt prANiyAnI virA dhanAnI AzaMkAthI AzIrvAda kahevA te pApakarma che. A rIte ghaNA karatA Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtra -ghRNAM kurvan AzIrvaco na brUyAt sAdhuH, evam (goyaM) gotram-vAk saMyamam (maMtapaeNa) mantrapadena-mantrAdipayogeNa (Na Nivahe) na nirvahet asAraM na kuryAt , 'prANiviSaye rAjAdinA sAvadhamantraNAM vA na kuryAt, evam (maNue) manujaH (payAsu) prajAsu-prANiSu dharmakathAM kurvana (Na kiMciM) na kimapi pUjAsatkArAdikam (icche) icchet-abhilaSet, evam sAvadhakarmakAriNAm (amAhu dhammANi) asAdhudharmAn tarpaNAgnihotrAdIn (Na saMvaejjA) na saMvadeva-nopadizet // 20 // .. TIkA-kiM nimittam AzIrvAdo na vidheyastatrAi-'mUyAbhisaMkAI bhUtAbhizaGkayA bhUteSu bahuvidhabhedAbhedabhinnepu prANiSu yA vinAzazaGkA tayA, AzI. diM sAvadhaM karma 'duguMchamANe' jugupsamAnaH, AzIrvaco na brUyAt tathA 'goya' gotram, gA:-vANIH trAyate iti gotram-vAcAM saMyamaH, tAdRzaM vAkUsaMyamam 'maMtapaeNa' mantraSadena-mantrAdiprayogeNa 'Na Nimahe' na nirvaheda-sArarahitaM na kuryAt , sAdhu AzIrvAda vacana nahIM bole, evaM vacana saMyama ko mantrAdi prayoga ke dvArA sAra rahita na kreN| athavA prANI ke viSaya meM rAjA vagairaha ke sAtha duSTa vicAra na kare / isI prakAra muni dharmakathA karate hue apanI pUjA satkArAdi ko nahIM cAhe / evaM sadoSa pharma karane vAloM kA tarpaNa agni hotrAdi asad dharma kA upadeza nahIM de // 20 // " TIkArtha--bahuta prakAra ke bhedoM aura prabhedoM se bhinna prANiyoM ke vinAza kI AzaMkA se pApa se ghRNA karatA huA guni AzIrvAda ke vacana kA prayoga na kareM 'go' kA artha vANI hai| usakI rakSA karanevAlA 'gotra' kahalAtA hai arthAt bacana saMyama ko 'gotra' kahate haiN| usa vacana saMyama ko maMtrAdi kA prayoga karake ni:sAra na banAI ! athavA gotrakA sAdhu AzIrvAda vacana na kahe tathA vacanasaMyamane mAtra di gadvArA sAra vagaranA na banAve. athavA prANInA saMbaMdhamAM rAjA vigerenI sAthe duSTa vicAra na kare eja pramANe muni dharmakathA karIne potAnA pUjA sarakAra vigerenI IcchA na kare tathA sadeSa karma karavAvALa nA tarpaNa agnihotrAdi asadu dharmane upadeza na kare. 20 TIkArthaghaNA prakAranA bhedo prabhedothI bhina prANinA vinAzanI AzaMkAthI pApathI vRNu karatA karatA sAdhu AzIrvAdanA vacanene praga na kare. " ne artha vANI e pramANe thAya che, tenI rakSA karanAra gotra kahevAya che. arthAt vacanasaMyamane gotra kahe che. e vacanasa mane maMtra vigerine prayoga karIne niHsAra na banAve. athavA "geAtra eTale prANinA prANe Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 453 yadvA gotraM prANinAM jIvita tat mantrapadena rAjAdinA saha jIvopamardarUpAM mantraNAM na kuryAt tathA 'maNue' manujaH 'payAmu' prajAsu prajAyante iti prajAH-prANinaH teSu vyAkhyAnAdikaM dharmakathAM vA kurvana 'Na kiMci' na kimapi pUjAsatkArAdikam 'icche' icchet-abhilaSet / tathA sAvadhakarmakAriNAm 'apsAhu dhammANi' asAdhu dharmAn tarpaNAgnihotrAdIn 'Na saMvaejjA' na saMvadet tatkRte upadezo na deyaH / athavA kutsitadharmopadeSTAram uddizya sAdhuvacanaM na zaditi / ____ pApAt-juguptamAnaH prANinAM vinAzanazaGkayA kasmaicinnadeyA AzIH / tathA mantravidyAprayogeNa svakIya vAksaM yamasya nA'sAratAmApAdayet / tathA majAto na ki mapi pUjAsatkArAdikamabhilaSet / tathA sAvadhakriyAyuktaM dharma no vadediti bhAvaH 20 // artha hai prANiyoM kA prANa / usa gotra ko arthAt jIva ke prANoM ko maMtrapada se arthAta rAjA Adi ke sAtha maMtraNA karake naSTa na kre| prANiyoM ko upadeza detA huA unase pUjA satkAra Adi kI abhilASA na kre| tathA sAvadha kArya karane vAloM ke asAdhu dharmoM kA arthAt tarpaNa, homa Adi karane kA upadeza na de| athavA khoTe dharma kA upadeza dene vAle ko sAdhu acchA yA saccA na kahe / ___ abhiprAya yaha hai ki sAdhu pApa se ghRNA karatA huo prANihiMsA kI AzaMkA se kisI ko AzIrvAda na deve / maMtravidyA kA prayoga karake apane saMyamako nistAra na banAve / prajA arthAt prANiyoM se dharmoMpadeza ke badale meM pUjA satkAra Adi kisI vastu ko pAne kI icchA na kare tathA jo dharma sAdhu ke yogya nahIM hai / ullakA upadeza na kare // 20 // e gotrane arthAt jIvana prAne ma trapadathI arthAta, rAjA vigerenI sAthe maMtraNa karIne tene nAza na kare prajA arthAt prANiyAne upadeza ApatA thakA teonI pAse pitAnI pUjA satkAra karAvavAnI IcchA na kare. tathA sAvadha kArya karavAva LAonA asAdhu dharmone arthAt tarpaNa hama vigere karavAne upadeza na kare athavA beTA dharmane upadeza ApavAvALAne sAdhu arthAta sA3 mATuna 4. kahevAne abhiprAya e che ke-sAdhu pApanI niMdA karatA thakA prANiyenI niMdAnI zaMkAthI koIne paNa AzIrvAda na de. maMtra vidyAno prayoga karIne pitAnA saMyamane nisAra na banAve. prajA arthAt prANiyenI pAsethI dharmopadezanA badalAmAM pUjA satkAra vigere kaI paNa vastu meLavavAnI IcchA na kare. tathA je dharma sAdhune yegya nathI, tene upadeza na kare. rame Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva mUlam - hAsaM piNo saMdhai pAvadhamme, sUtrakRtasUtre oe tehI pherulaM viyoNe / NI tuccha NIya vikatthaijjA, aNAile yA aksAi bhikkhU // 21 // chAyA -hAsamapi na sandhayet pApadharmAn, ojastathyaM parUpaM vijAnIyAt / na tuccho na ca vikatthayet, anAvilo vAkapAyI bhikSuH // 21 // 'hApi No saMgha pAdhamme' ityAdi / zabdArtha - bhikkhU - bhikSuH niravaya bhikSA kA sevana karanevAlA sAdhu 'hAsapi - hAsyamapi' parihAsa bhI 'No saMpae-no sandhayet' na kare tathA 'pAvadha me - pApamana' kAyika vAcika, mAnasika vyApAroM ko na kare tathA 'oe ojaH' rAgadveSa rahita hokara 'tahiyaM - tathyam' satya vacana zrI ' phakasaM kaThoram' anya ko pIDA karanevAlA hai aisA 'vidyANe-vijAnIyAt ' jAne tathA 'No tucchae-na tuccho' svayaM kisI arthako jAnakara athavA rAjAdise pUjA satkAra Adi prApta karake madana kare 'no ya vikatthahajjA - na ca vikatthayet' AtmazlAghA na kare tathA 'aNAile - anAvila' dharmakathA Adi ke avasara AkulatA na rakhe tathA 'akasAI - akaSAyI' krodhAdi kaSAyoM se rahita hoveM arthAt krodhAdi ko apane meM praveza na karane deM // 21 // hAsaM pa No saMghai pAvaghamme' ityAdi zabdArtha -'bhikkhU bhikSuH' niravadya likSAnu sevana uravAvANI sAdhu 'hAsa pi - hAsyamapi' parihAsa yA 'No saMghae-no sandhayet' na re tathA 'pAvadhammepApadharmAna' pApadharmanA hAya, vAyi mAnasi me vo prahArathI tyAga re tathA 'oe - ojaH' rAgadveSa rahita manIne 'tahiyaM' - tathyam' satya vayana pazu 'pharusaM - kaThoram' manyane thIDA uravAvANu che mevu' 'viyANe-vijAnIyAt' la tathA 'NA tucchara-na tuccho' pote ardha pazu garthane lagIne athavA rAla vizeraithI pUnna sarakAra vigere pAbhIne bhaTTa na re 'no ya vikatthaijjA-naca vikattha yet' mAtmazlAghA potAnA vAyu na re tathA 'aNAile - anAvila.' dharma OMthA vigerenA avasare manujatA na rAje tathA 'akasAI - akaSAyI' dha vigerene peAtAnAmAM praveza na karavA de ||rA Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam ___ anyayArthaH-(bhikkhU) mikSu:-niravadhabhikSaNazIlaH sAdhuH (hAsaM vi) hAsamapi pahiAsamapi (No saMghai) no sandhayet-naiva kuryAt tathA (pAvadhamme) pApadharmAn sAvadyAn kAyikavAcikamAnasikavyApArAn na kuryAt , evam (bhoe) ojaHrAgadveSAbhyAM rahitaH akiJcano vA (tahIyaM) tathyam-satyamapi vacanam cauryAdi duSkarmasa rakam (tvaM cauraH) iti kathanam (pharusaM) parupam-kaThoram (viyANe) vijAnIyAt / (tvaM cauraH) ityAdi kathanaM pApa tyAdakaM kaTuphalajanakaM ceti vijJAya parityajet , tathA (No tucchae) no tuccho bhavet tathA (go ya) na ca (vikatthaijjA) vikatdhayet-AtmazlAghAM na kuryAt , tathA (aNAile) anAvilaH-avyagracitto bhavet , dharmakathAdhavasare anAkulo vA bhavet tathA-(aphamAI) apAyI-krodhAdikapAyarahito bhavet // 21 // TIkA--'bhikkha bhikSu niravadhabhikSaNazIla AtmArthI 'hAsa pi hAsamapi. parihAsamapi svastha parasya vA tathA vacanaM zarIrAtrayavikRti vA 'No' naiva saMghaI' anvayArtha--nirdoSa bhikSAgrahaNa karane vAlA sAdhu parihAsa karanA bhI choDa de aura kAyika vAcika mAnasika pApamameM sAvadha vyApAroM ko na kre| isI prakAra rAgadveSa se rahita athavA akiJcana hokara satya hone para bhI cauryAdi duSkarma sUcaka-'tU caura haiM' ityAdi kaThora vAkya ko pApotpAdaka aura kaTuphala janaka samajhakara choDa de aura tuccha vicAra ko bhI choDa de, arthAt svayaM bhI tuccha nahIM bane aura apanI prazaMsA svayaM na kare, tathA avyapracita hokara dharmakathAdike avasara para vyAkula na ho aura kroSa lobha mAna mAyArUpa kaSAyako choDa de|21| dIkArtha-nirdoSa bhikSA grahaNa karanevAlA bhikSu aisA bacanaprayoga yA zarIra ke kisI avayava kA vyApAra na kare jisase apane ko yA anvayArtha-nirdoSa bhikSA grahaNa karavAvALA sAdhu hAMsI mazkarI karavAnuM paNa choDI de. tathA kAyika vAcika ane mAnasika pApakarma sAvadya vyApAra na kare. eja pramANe rAgadveSathI rahita athavA akiMcana thaIne satya hevA chatAM paNa cerI vigere duSkarma sUcaka tuM "cera cho" vigere prakArathI kaThera vAkAne pAtpAdaka ane kaTuphala janaka samajIne cheDI de, tathA tuccha vicArane paga cheDI de, arthAt pite tucha na bane tathA pitAnI prazaMsA svaya na kare tathA avyagra citta thaIne dharmakathAdinA avasare vyAkuLa na bane tathA kola lebha mAna mAyA rUpa kaSAyAne choDI de 21 TIkAI-nirdoSa bhikSA grahaNa karavAvALe sAdhu e vacana prayoga ke zarIranA koI paNa avayavane vyApAra-pravRtti na kare, ke jenAthI pitAne Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456' sutrakRtAGgasUtre sandhayet-naiva kuryAt kathamapi, tathA 'pAvadhamme' pAvadharmAn sAvadhAna kAyikavAci kamAnasikavyApArAna na kuryAt yathA idaM chindi bhindi ityAdikam / yadvA - sAdhuH paratIrthikAnhArayenApi tanmataM na motsAhayed yathA zobhanaM matradIyaM vratAdikamiti, yathA - 'mRdrIzayyA prAtarutthAya peyA, madhye bhaktaM pAnakaM cA'parA / tathA-' drAkSAkhaNDaM zarkarAcArddharAtre, mokSazcAnte zAkyaputreNa dRSTaH // 1 // iti, ityAdivAkyaM pApotpAdakamiti parihAsenApi kathaM kathamapi noccAraNIyam / - 'oe' ojaH - rAgadveSAbhyAM rahitaH / athavA vAhyAbhyantaragranthatyAgAd akiJcanaH 'tahIyaM' tathyam- satyamapi vacanam - cauryAdiduSkarmakaraNazIlam 'pharusaM ' parUpam -'vaM cauraH' ityAdi kathanam biyANe' vijAnIyAt 'vaM cauraH' ityAdi dUsare ko haMsI Ave, tathA kAya, vacana yA mana saMbaMdhI sAvadha vyApAra na kare, jaise- isakA chedana karo, bhedana karo ityAdi / athavA sAdhu haMsI majAka meM bhI paratIrthiko ke manako protsAhana na de / Apake vrata Adi paDhiyA haiM / aisA na kahe- 'komala seja ho, prAtaHkAla uThate hI peyapAna karane ko mile, dopahara meM bhojana aura aparAhna meM pAnapeya yA pAnI mila jApa, ardharAtri meM dAkha aura anta meM mokSa mila jAya ! yaha zAkpaputra buddha kA darzana dharma hai|' aise vAkya pApajanaka hote haiN| ataeva haMsI meM bhI inakA prayoga na kare, tathA rAgadveSa se rahita athavA bAhya aura Abhyantara parigraha ke tyAga ke kAraNa akiMcana sAdhu aise satya vacana ko bhI jo kaThora ho / jaise 'tuma caura ho' ityAdi jJapari vyApAra nare athavA khIjAne hasavuM Ave. tathA kAya, vacana, athavA mana sabaMdhI sAvadya prema-mAnu chehana . lehana uro. vigere, athavA sAdhu hasI mazkarImA pazu paratIthiMkAnA matane prAtsAhana na de ApanA vrata vigera zreSTha che, ema na kahe komaLa zayyA hAya, savAre uThatAM ja pAna karavAnuM maLe, mAre bhAjana ane aparAhnakALe pAna-peya athavA pANI maLI jAya, adhi rAte drAkSa ane sAkara jevI keAI mIThI evI cIja malI jAya, ane ante meAkSa maLe. A rItanA zAkayaputra bauddhanA danane abhiprAya che, AvA vAkaye pApa janaka hAya che. tethI mazkarImAM paNa tene prayAga na karavA. tathA rAgadveSathI rahita ane khAdya ane Abhyatara pari grahanA tyAganA kAraNe kicana sAdhu evA satya vacanane paNu ke je kaThAra hAya jemake-tu. cAra che ? vigere parijJAthI pApajanaka ane kaDavA phaLa Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 457 satyamapi kathanaM pApotpAdakakaTuphalajanakaM ceti jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA parityajet / tathA-'No tucchae' no tuccho bhavet svataH phamapyarthavizeSa jJAtvA, yadvA rAjAditaH pUjAsatkArAdikaM sanabApta kathamapi no madaM kuryAt / tathA-'yo ya na ca 'vikatthaijjA' vikatyayeta-AtmazlAghAM na kuryAt / athavA yadi ko'pi kamapyartha nAvagacchet , tadA tasya vikatthanam-apamAnaM na kuryAt / tathA 'aNAiche' dharmakathAvatsare anAkulo bhavet yadvA 'aNAile' anAvila:avyagracitto bhavet , dharmakathAdinA lokaraJjanaM kRtvA lAmaM saskArAdikaM ca na vAnchet / tathA-'akasAI' apAyI-kapAya:-krodhAdimtadrahitaH, apAyI bhavediti // 21 // mUlam-laMkejayA'saMktibhAva mikkhU, vibhajjavAyaM ca viyaagrejaa| bhAsAdyaM dhamalamuTTitehiM vidhAMgarejjA samayA supanne // 22 // chAyA-zaketa cA'zaGkitabhAvo bhikSuH, vibhajyavAda ca vyAgRNIyAt / bhASAdvayaM dharmasamutthitai, yAgRNIyAt samatayA suprajJaH // 22 // jJAne pApajanaka aura kaTusa phala ko denevAlA jAnakara pratyAkhyAna parijJA se tyAga hai, sAdhu tuccha na bne| kisI arthavizeSa ko jAnakara athavA rAjA Adi se satkAra sanmAna prApta karake kisI bhI prakAra kA mada na kare, apanI prazaMsA na kare, adhavA koI kisI bAta ko yadi na samajha pAye to usakA apamAna na kare, dharmakathA Adi ke avasara para nirAkula rahe athavA dharmakathA Adike dvArA lokaraMjana karake satkAra Adi kI vAMchA na kare aura krodha Adi kaSAyoM se rahita ho // 21 // ApanArA samajIne pratyAkhyAna pariNAthI tene tyAga karI de. sAdhu tuccha na bane. keI artha vizeSane jANIne athavA rAjA vigerethI avasare satkAra sanmAna prApta karIne koI paNa prakArathI mada na kare. pitAnI prazaMsA na kare. athavA keInI kaI paNa vAtane kadAca na samaje te tenuM apamAna na kare, dharmaka vigerenA avasare. vyAkuLa na bane athavA dharmakathA vigere dvArA lakaraMjana karIne satkAra vigerenI IrachA na kare, ane krodha vigere kaSAyothI rahita bane 21 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre ___ anvayArthaH-sAdho dharmopadezapakAramAha-(bhikkhU) bhikSuH-sAdhuH (asaMkiya bhAva) azaGkitabhAvaH-nayavAdamarmANi agaGkitabhAvo'pi kevalajJAnAbhAvAt (saMkejja) zaketa-zaGkAzIla eva bhavet ahaM na sarvajJa iti matvA sarvadA sAzaGka eva sAdhu ko dharmopadeza karane kA prakAra kahate haiM-'saMkeja ghA' ityaadi| zabdArtha-'bhivarakha-zizuH sAdhu 'asakiya bhASa-azaktibhAvaH' nayavAda ke mana meM niHzaka hone para bhI kevalajJAna kA abhAva hone se 'saMkejja-zaGketa' zaMkAyukta hI honA cAhie evaM 'viprajjavAyaMvibhajyavAdam' syAvAdayukta vANI kA viyAgarejjA-vyAgRNIyAt, kathana kare tathA 'bhAsAyaM-mApAdvayaM satyAvRSA rUpa prathama vyavahAra bhASA kahe 'dhammasamuTThiehiM-dharma samutthitaiH' saMmyak saMyama se udhita tathA 'supanne-suprajJaH sAdhu 'samayA-sammatayA samatA bhAva se dekhatA huA dharma ko 'viyAmarejjA-vyAgRNIyAt' kahe arthAt hara ekake. sanmukha satya aura vyavahAra ina dobhApA dvArA dharma yA upadeza kare // 22 // ___ anvayArtha-nirdoSa bhikSA grahaNa karanevAlA sAdhu nayavAda ke marma viSaya meM sandeha rahita hone para bhI kevalajJAna na hone se zaGkAzIla hI banA rahe, meM sarvajJa nahIM hai| aisA mAnakara hamezA zaMkA zIla hI sAdhue dharmopadeza karavAno prakAra batAvatAM kahevAmAM Ave che. 'saMkejja yA' ityAhi zahAtha-'bhikkhU-bhikSuH' sAdhu 'asaMkiyabhAva-azaMkitabhAvaH' nayavAna bhabhamA ! 2hita pA chatai 5 vaNajAnanA malA pAthI 'sakejja -zaketa' zI yuta 1 ne tamA 'vibhajavAya-vibhajyavAdam' syAbAI yukta pAtu 'viyAgarejjA-vyAgRNIyAt' 4thana 42 tathA 'bhAsAdvaya -bhASAdvayaM' satyAbhUSA 35 05172 sASAnu 4thana 42 'dhammasamudviehidharmasamutthitaiH' sabhyaH sa yamayI layita tathA 'supanne-suprajJa.' sAdhu 'samayAsamatayA' samatA mAthI netA 5 / dhamanu 'viyAgarejjA-vyAgRNIyAt' 4thana kare arthAta darekanI pAse satya ane vyavahAra e be bhASAno Azraya karIne dharmane upadeza kare anvayArtha-nirdoSa bhikSA grahaNa karavAvALA sAdhu nayavAdanA marma saMbaMdhamAM sadeha rahita hovA chatA paNa kevaLajJAna na hovAthI zaMkAzIla ja banyA rahe. huM sarvajJa nathI. tema mAnIne kAyama zaMkAzIla ja banyA Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhitI TIkA pra. dhuM. aM. 14 granthasvarUpanirUpaNam 459 bhavet, evam (vibhajnavArya) vibhajyavAdas - pArthakyenArthaM vibhajya (viyAgarejjA ) vyAgraNIyAt - vadet evam (bhAsAduyaM) bhASAdvikam yatra kutrApi vadet sAdhuH tatra dharmavyAkhyAnAvasare anyatra vA bhASAdvikena prathamAndhimasatyA satyAmRSArUpeNa vadet 'dhammasamuTThiehiM' dharmasamutthitaiH samyak saMyamenotthitaiH sAdhubhiH saha (sunne) sujJa: - sAdhuH ( samayA) samatayA - samabhAvena rAjAnaM daridraM ca samabhAvena pazyan dharmam (viyAgarejnA) vyAgRNIyAt sarvaM prati bhASAdvikamAzritya dharmamupadizet // 22 // TIkA -- dharmopadezaprakAramAha - ' bhikkhU' bhikSu' - sAdhuH 'asaM kiyabhAva' sUkSma sUkSmataranayavAdamarmANi azaGkitabhAvo'pi kevalajJAnAbhAvAt 'saMkejja' zaGketasadA zaGkAzIla eva bhavet, 'kevalajJAnAbhAvAnnAhaM sarvajJa' iti matvA sarvadA sAzaGka eva bhavet / athavA- - auddhatyaM parityajya garna naiva kuryAt / yathA sUtrasUtrAbanA rahanA cAhie, evaM artha ko acchI prakAra vilagA kara ( vibhAgakara) jahAM kahIM bhI sAdhu bole vahAM para dharmavyAkhyAna ke avasara para yA dUsarI jagaha bhI bhASAhaya kA arthAt satyAnuSA (satya aura vyabahAra) rUpa dvitIya bhASA dvArA bole aura samyak saMyama pAlaneke liye : tatpara sAdhuoMke sAtha rahate hue sumajJa sAdhu svabhAva se hI rAjA aura daridra ko dekhate hue sabhI ke prati dvitIya bhASA kA sahArA lekara dharmakA upadeza kare ||22|| TIkArtha - dharma ke upadeza kI vidhi kahate haiM - sUkSma evaM sUkSmatara nayavAda ke marma meM saMdeha rahita hokara bhI sAdhu kevalajJAnI na hone ke kAraNa sadA zaMkAzIla hI rahe - maiM sarvajJa nahIM huuN| aisA soca kara sadaiva zaMkAyukta banA rahe | athavA uddhanatA kA tyAga karake garva dhAraNa na rahevuM joIe tathA ane sArI rIte lagAvIne (vibhAga karIne) kahe. jyAM jyU sAdhu eTale tyAM tyAM dha AkhyAnanA avasare athavA anya sthaLe paNa bhASAya arthAt satyA mRSA (satya ane vyavahAra) rUpa bIjI bhASA dvArA khele tathA samyak sayama pAlana mATe tatpara evA sAdhuenI sAthe rahIne suprajJa sAdhu samabhAvathI ja rAjA ane rakane joIne badhA pratye khIcha bhASAnI sahAya laIne dhanA upadeza kare // 22 // TIkA dhanA upadezanI vidhi khatAvatAM kahe che ke-sUkSma ane sUkSmatara nayAdanA marmImAM sa Mdeha rahita thaIne paNa sAdhu kevaLa jJAnI na hAvAthI sadA za'kAzIla ja rahe 'hu sajJa nathI tema samajIne sadA zakA yukta ja banyA rahe athavA urdUghata pAnA tyAga karIne gava dhAraNana kare Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAsUtra rthayo viSaye nAsti eko'pi sandehaH ityAdi garva na kuryAt viSamamartha prarUpayan sAzaGkameva kathayet / yadvA parisphuTamapyazazitabhAvamapyartha tathA na vadet , yena prayujyamAnena parasya zaGkA tadviSaye bhavet / 'vibhajavAya' vibhajyavAdam pArthakyenArtham 'viyAgarejjA' vyAgRNIyAt-vadeva , yAvatA vyAkhyAnena na kasyApi tadarthaviSayakaH sandehaH samutpadyeta / athavA-vibhajyavAdaH-syAdvAdaH, asti nAsti vA ityAdirUpaH tAdRzaM syAdvAdaM sarvalokA'visaMvAditayA sarvatrA'skhalitaM svAnubhavasiddhaM vadet / athavA arthAn vibhajya tadvAdaM vyAt yathA sarvo'pi padArthaH svadravyakSetrakAlabhAvApekSayA san , paradravyakSetrakAla bhAvApekSayA'san / taduktamkare ki sUtra aura artha ke viSaya meM mujhe koI sandeha nahIM hai| viSama aura duruha artha kI prarUpaNA karate lamaya sAzaMka hI rahe, athavA jo arthasphuTa ho, asaMdigdha ho use bhI isa prakAra se na kahe / jisa se dUsare ko zaMkA utpanna ho / sAdhu vibhajyavAda kA kathana kare / arthAt vibhinna nayoM kI apekSA se vastu ke svarUpa kA pratipAdana kare aura aisA vyAkhyAna kare, jisase kisI ko bhI usa viSaya meM sandeha utpanna na ho / athavA vibhajyavAda kA artha hai sthAbAda / kisI eka apekSA se vastu hai aura philI dasarI apekSA se nahIM hai| isa prakAra ke sthAvAda ko jo samasta loka meM avisaMvAdI hone ke kAraNa nirdoSa aura svAnubhava se siddha hai, kathana kre| yA samasta padArthoM kA vibhAga karake unake viSaya meM prarUpaNA kre| jaise sanI padArtha svadravya kSetra kAla aura bhAva kI apekSA se haiM tathA paradravya parakSetra parakAla ke sUtra ane arthanA saMbaMdhamAM mane koI ja saMdeha nathI viSama ane daya arthanI prarUpaNa karatI vakhate zaMkAzIla ja rahe. athavA je artha skuTa hoya, asaMdigdha hoya, tene paNa e rIte na kahe ke jethI bIjAne zaMkA utpanna thAya. sAdhu vibhAjya vAdanuM kathana kare, arthAta judA judA namnI apekSAthI vastunA svarUpanuM pratipAdana kare ane evuM vyAkhyAna kare, ke jenAthI keIne paNa te viSayasAM sa deha na rahe. athavA vibhAjyane artha syAdvAda e pramANe che eTale ke keI eka apekSAthI vastu che, ane bIjI keI apekSAthI nathI. A prakAranA syAdvAdane je saghaLA lekamAM avisaMvAdI hovAthI nirdoSa ane svAnubhavathI siddha che. tenuM kathana kare athavA saghaLA padArthone vibhAga karIne tenA saMbaMdhamAM prarUpaNa kare. jemake-saghaLA padArtho pitAnA dravya, kSetra, kALa, ane bhAvanI apekSAthI che, tathA paradravya parakSetra, para Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 14 granthasvarUpAnarUpaNam 'sadeva sarva ko necchet , svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate ||1||iti|| etena syAdvAdo na mUlAgamaprasiddhaH, api tu AcInai nivezitaH iti zaGkA'pi parAstA / 'vibhajnavArya' iti mUlAkSarata eva tasya syAdvAdaspa prAdurbhAvAt / yadya. pyatra syAdvAdo na bIjarUpeNaiva nihito na tu svarUpeNa tathApi vRkSarUpeNa kAle bhaviSyati / virAjyavAdamapi dvi kenaiva vaktavyam / tatrAha-'bhAlAduyaM' iti / 'bhAsAyaM' bhASAdvikam yatra kutrApi vadet sAdhu statra dharmavyAkhyAnAvasare, aura para bhAva kI apekSA se nahIM haiN| kahA bhI hai 'sadeva sarva ko necchet' ityaadi| svarUpa Adi catuSTaya kI apekSA se samasta padArthoM ko sat kauna nahIM mAnegA! isI prakAra pararUpa Adi catuSTaya se ye asat haiN| aisA bhI kauna svIkAra na karegA? agara ailo na mAnA jAya to padArthoM kA svarUpa siddha hI nahIM ho sktaa| vibhajyavAda ke kathana se yaha zaMkA bhI dUra ho jAtI hai ki sthA. dAda mUla AganoM se siddha nahIM hai| parantu arvAcIna AcAryoM ne usakA niveza kiyA hai / 'viprajjavAya' ina mUla akSaroM se hI syA dAda kA prAdurbhAva huA hai / yadyapi yahAM syAdvAda kA bIja rUpa se nahIM vidhAna kiyA gayA hai, saptabhaMgI ke rUpa meM nahIM tathApi vRkSa rUpa se to samaya pAkara hI hogA ? isa vibhajyavAda kA kathana bhI do prakAra kI bhASAoM dvArA hI karanA cAhiye arthAt satya bhASA aura vyavahAra 4, sana 52mApanI apekSAthI nathI. 4yu 55 cha -'sadeva sarva ko necchet' ityAdi svarUpa vigere catuSTayanI apekSAthI saghaLA padArthone sa ke nahIM samaje ? eja pramANe pararUpa vigere catuSTayathI teo asat che. evuM paNa ke nahI svIkAre ? jo evuM mAnavAmAM na Ave te padArthonuM svarUpa siddha ja thaI zakatuM nathI. vibhaya vAdanA kathanathI e zaMkA paNa dUra thaI jAya che-syAdvAda mULa AgamathI siddha nathI. paraMtu arvAcina AcAryoe tene niveza karela che. 'vibhajjavAya' / bhUNa sarothI syAdvAhana prAvi thaye che. nemaDiyA syAdvAdanuM bIja rUpe ja vidhAna karela nathI tema saptabhaMgInA rUpe paNa nahIM te paNa vRkSa rUpathI te samaye meLavIne ja thaze. A vibhajyavAdanuM kathana paNa che Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 sUtrakRtAGgesUtre anyatra vA bhASAdvayena satyA satyAmRpArUpeNa satyayA, yanna satyaM nApi mithyA, tAdRzayA ca prathamAntimabhApayetyarthaH vadet / kiM bhUtaH man 'dhamma samudvite hiM' dharmasamutyitaiH samyak saMyamamAzrityotthitAH satsAdhayaH-udyuktavihAriNaH, taiH saha 'sapanne' supajJaH-zobhanA prajJA-sakalapANirakSaNarUpA mati yasya sa sumajJaH-sAdhuH 'samayA' samatayA-samabhAvena cakravattinaM daridraM ca samabhAvena pazyan rAgaDheparavito vA dharmam 'viyAgarejnA' vyAgRNIyAn sabai prati bhASAdvika mAzritya dharmamupadizediti / sUtrArthayoH zaGkArahito'pi sAdhuH zaGkamAna eva. bhASA se hI usakI prarUpaNA karanI cAhie / sAdhu dharmopadeza ke samaya athavA kisI anya samaya para jaba bhI bole, inhIM do bhASAoM ko bole / jo satya ho vaha bhASA aura jisameM na satya kA vyavahAra ho na asasya kA, vaha vyavahAra bhASA kahalAtI hai| sAdhu kisa prakAra kA hokara aisA bhASaNa kare ? isa prazna kA uttara yaha diyA gayA hai-jo lamyak saMyama ke dvArA utthita haiM, arthAt uttama saMyama kA pAlana karane vAle satlAdhu haiN| unake sAtha rahe, usakI buddhi samasta prANiyoM kI rakSA karane kI ho| vaha cakravartI rAjA aura daridra ko lamabhava se dekhatA huA yA samabhAvI arthAt rAgadveSa se rahita hokara dharma kA sabhI ko do prakAra kI bhASAoM se upadeza de| abhiprAya yaha hai ki sAdhu zaMkA se rahita hokara bhI zaMkAyukta prakAranI bhASAo dvArA ja karavuM joIe. arthAt satya bhASA ane vyavahAra bhASAthI ja tenI prarUpaNa karavI joIe sAdhue dharmopadezanA samaye athavA bIjA koI paNa anya samaye jyAre paNa bele tyAre A be bhASA ja bole. je satya che, te satya bhASA che ane jemAM satyane vyavahAra na hoya tema asatyane vyavahAra paNa na hoya, te vyavahAra bhASA kahevAya che. - sAdhue kevA prakAranA thaIne AvuM bhASaNa karavuM ? A praznane uttara e ApavAmAM Ave che ke-je samyak sa yama dvArA usthita che, athavA uttama sa yamanuM pAlana karavAvALA satyAdhu che, tenI sAthe rahevuM. temanI buddhI saghaLA prANiyonI rakSA karavAnI hoya. te cakravartI rAjA ane daridrane samabhAvathI jotA thakA arthAt samabhAvI arthAt rAgadveSathI rahita thaIne dharmane upadeza saghaLAone be prakAranI bhASAothI Ape. kahevAne abhiprAya e che ke-sAdhue zaMkAthI rahita thaIne paNa Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 14 pranthasvarUpanirUpaNam brUyAt, tathA vyAkhyAnAdau syAdvAdazepetaM vacanameva caret / tathA dharmAnuSThAmiH saha viharan satyA tathA caraNAm asatyAmRSA vA, yA nApi satyA nApi mRSA, area bhASa prayuJjAnaH sarve prati samatayA dharmamupadizet / tatra na vyaktibhedena vaiSamyaM karttavyamiti bhAvaH ||22|| mUlam - aNugacchamANe vitaI vijANe tahA tahA sAhu akka leNaM / na katthai bhAsaM vihiMsaMijjA niruddhagaM vAdi na dahiija | 23 | chAyA - anugacchan vitathaM vijAnIyAt tathA tathA sAdhurakarkazena / na katyeSAM vis,i niruddhakaM vApi na dIrghayet ||23| 463 vacana kA prayoga na kare / vyAkhyAna Adi ke samaya meM sthAvAdayukta vacana hI bole / tathA dharma kA anuSThAna karane vAloM ke sAtha vihAra kare tathA satya bhASA aura vyavahAra bhASA kA prayoga karatA huA samabhAva se saba ko dharma kA upadeza kare | sunane vAle vyaktiyoM meM bheda karake upadeza meM viSamatA na kare arthAt rAjA Adi ko lagana ke sAtha aura daridroM ko upekSA se sAtha upadeza na kare ||22|| 'agacchamANe' ityAdi / zabdArtha - 'aNugacchamANe- anugacchan' satyAnRpA rUpa dUsarI vyavahAra bhASA kA azrayakara ke upadezakarane vAle muni ke vacana ko anusaratA huA koI adhikArI 'vita - vitathaM' viparIta 'vijANevijAnAti' samajhate haiM aisA sampaka artha ko nahIM jAnane vAle manda za'kita vacananA pracaiAga na karaveza. vyAkhyAna vigerenA samaye syAdvAda cukta vacana ja mele. tathA dharmanuM anuSThAna karavA vALAnI sAthe vihAra kare tathA satya bhASA ane vyavahAra bhASAnA pratyeAga karatA thakA samabhAvathI saghaLAne dharmanA upadeza kare. sAMbhaLatAra vyaktiyeAmAM bheda rAkhIne upadezamAM viSamapaNu' na kare. arthAt rAjA vigerene dhyAnapUrvaka ane daradrone upekSA pUrNAMka upadeza na kare. ArA aNugaccamANe' tyiAhi zabdArtha' - 'aNugacchamANe- anugacchan' satyabhUSAya mIla vyavahAra bhASAnA Azraya karIne upadeza karavAvALA muninA vacanane anusaranArA koI bhaDa adhikArI 'vitahUM - vitathaM ' viparIta 'vijANe - vijAnAti' samane mevA ane sabhya arthane na laghuvAvAjA maha adhikArIne 'tathA tathA tathA tathA ' Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 sUtrakArako ___ anvayArthaH-(aNugacchamANe) anugacchana satyA sanyAmpeni bhASAhikamA. zritya upadezaM kurvato munervacanamanuparan kazcid mandAdhikArI 'vitahaH vita viparItameva anyathaiva (vijANe) vijAnIyAt, ta samrAgartha manana garama mandAdhi. kAriNam 'tahA tahA' tathA tapA-tena tena prakArega hetu dRSTAntAdikathanaprakAreNa (sAhu) sAdhuH (araseNaM) arkaze na komalavacanena upadige yena sa samyaga vagaccheda mUkho'yamitikRtvA taM nApamAnayena (Na katthai bhAma) na katthaye bhApAm adhikArIko 'tahA tahA-yA tathA' usa usa prakArane hetudRSTAta Adi zana prakAra se 'mAsa sAdhuH' nAdhu 'amarakaNaM-asarkazena' komala bacana se upadezakare 'Na zAsthAi bhADa-na phatyayet mApAm' netra bhaMga ke vikArale prazna karnAke panameM kucha bhI pIDA utpanna na kare tathA 'Na vihisaijjA-na vihirayAt' usakA niraskAra bhI na kare tathA 'nijhAdvagaMvAdhi-nirUdvavApi alpAko 'Na dIhA -nadIghadra' dIrgha. zAkyale kathana na kare // 23 // ____ anvayArtha-satyA mRSA 'jo satya hai aura aTa nahIM hai' rUpa dvitIya bhASA vyavahAra hArA upadeza karane vAle muni ke vacana kA anumaraNa karatA huA jo koI sanda adhikArI purupa vitatha yAne asatya ko viparIta hI samajhane lagatA hai| usa samyak artha ko nahIM jAnane vAle mandAdhikArI ko usa usa tarIkSA se hetu dRSTAntAdi kathana pUrvaka komala vacana dvArA sAdhu upadeza kare jisase vaha mandAdhikArI usako samyagrUpa se samajha jAya 'yaha mUrkha hai' aisA samajha kara usako apatata prArathI-ketu dhAta viren| 45na prAthI 'sAhu-sAdhuH' sAdhu 'aka kaseNa-akarkazena' ma kya thA 5 // 42 'Na kathai-bhAsa-na katthayet mAm' netra saMketanA vikArathI praznainA manamAM kaMI paNa pIThA utpanna na 42 tathA 'Na vihisaijjA-na vihisyAta' tenA ti224|2 5 na 42 tathA 'niruddhaga vASi-niruddhavApi' 852 'Na dIhaijjA-na dIrghayeta' samApUrva kathana na kare 23 anvayArtha-satyAmRSA (je satya che ane juThuM nathI) rUpa bIjI vyavahAra bhASA dvArA upadeza karavAvALA muninA vacananuM anusaraNa karatA thakA je kaI maMda adhikArI purUSa vitatha arthAt asatyane viparIta ja samaje che, e samyak arthane na jANavAvALA maMdAdhikArIne e tarakIbathI hetu dRSTAMta vigere kathana pUrvaka kemala vacana dvArA sAdhu upadeza kare. jethI e maMdAdhikArI tene samyapha prakArathI samajI jAya "A mUrkha che evuM samajIne tene Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarthavodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam vRddha bhUmavikArAdibhiH praSTurmanasi kiJcidapi pIDAM notpAdayet (Na vihiMsaMijjA) na vihiMsyAt na tiriskuryAt, tathA 'niruddhagaM vAvi' niruddhakaM vApi atyArthamapi (Na dIhaijjA) na dIrghayet - dIrghavAkyena na kathayet // 23 // TIkA -- punarapi upadezavidhimAha - 'aNu gacchamANe' anugacchan, bhASAM satya vyavahArarUpAmAzrityopadezaM kurvatI vacanaM kacit sUkSmabuddhayA jhaTiti samyagevADavagacchati / kacinmandAdhikArI 'vivAha' vitatham - anyathaiva - viparItameva 'vijANe' vijAnIyAt AcAryAzayamanavagacchan sandamavitvAdanyathaiva pratipadyeta tadA taM samyagarthamavagacchantaM mandAdhikAriNam ' taddA tahA' tathA tathA tena tena prakAreNa hetudRSTAntAdikathanaprakAreNa - 'bho svaM samyagra nAvagacchasi ? pUrkhastvaM devAnAM dhiyo'si, ityAdi karkazAlA pairanirbhartsayana yena prakAreNa sa samyagacchen mAnisa na kare, bhrUbhaGga netra vikArAdi ke dvArA maSTA ke mana meM thoDI bhI pIDA paidA na kare aura usako tiraskAra na kare / tathA alpArtha ko bhI lambe cauDe baDe vAkyoM se nahIM kahe ||23|| TIkArtha- punaH upadeza kI vidhi kahate haiM- satya bhASA aura vyava hAra bhASA kA Azraya lekara upadeza karane vAle sAdhu ke vacana, ko koI sUkSma buddhi vAlA hone se jaldI ThIka ThIka samajha letA hai / koI mandabuddhi hone se viparIta hI samajhatA hai arthAt AcArya ke Azaya ko ThIka ThIka na samajha kara anyathA hI grahaNa karatA hai / aisI sthiti meM jo manda ho aura ThIka prakAra se samajha na sakatA ho usakI isa prakAra bhartsanA 'tiraskAra' na kare - 'are' tU samajhatA nahIM hai, tU mUrkha hai, ajJAnI hai' ityAdi / parantu jisa prakAra vaha ThIka ThIka samajha sake, apamAnita na kare brabhaMga netranA vikArAdi dvArA pUchanAranA manamAM gheADI paNa pIDA thAya tema na kare. ane tenA tiraskAra paNa na kare. tathA alpAthane pazu lAMkhA lAMmAM vAkacethI na kahe523|| TIkA-phIthI upadezanI vidhi khatAvatAM kahe che. satya bhASA ane vyavahAra bhASAne Azraya laine upadeza karavAvALA sAdhunA vacanane kAi sUkSma buddhizALI hAvAthI jaldIthI sArI rIte samajI le che, ane kaI manda buddhivALA haoNvAthI ulTu ja samaje che, arthAt upadezaka AcAyanA Azayane kharobara na samajatAM jUdAja prakArathI tene samaje che, AvI sthitimAM je manda hAya, ane sArI rIte samajI na zakatA hoya, tenA gAvI rIte tirasAra na re re tU' sabhA nathI? tU bhUrkha che, ajJAnI cheA vigere prakArathI tenA tiraskAra karavA nahI, para Mtu je rIte sU0 59 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 sUtrakRtAGgasUtre tena prakAreNa 'sAhu' sAdhuH samyagavavodhayet, mRo'yamiti kRtvA taM nAbamAnayet 'Na katthai mAsaM' na katthayed bhASAm-bhrUbhaGgavikArAdibhiranAdareNa na kadhayet maSTumanasi alpIyasImapi pIDAM lotrAdayet / yathA-'he mUrkha ? saMskRtamate ! dhiktvAm' ityAdi moccAraNena 'Na vihisaijjA' na pihisyAt-naiva tiraskuryAt / asaMbaddhabhApAdopahAropya taM na viDampayet / tathA-niruddhagaM vAvi' niruddha vApi niruddhamalpArtham / yahA niruddhamalpakAlika vyAkhyAnam, vyAkaraNatarkAdipravezAnniruddhadvAreNa 'Na dIhajjA' na dIrgha pet yadalpa vAkyaM tadIghakAlikaM na kuryAt / tathA coktam 'so atyo battano jo bhAi ava varehi thodehi / jo puNa thobo bahu aksarehi so hoDa nistAro' // 11 // vaisA hI sAdhu prayatna kara ke bharajJAve / mauha canA kA athavA kisI anya prakAra kA vicAra pradarzita karake nazana karatA huna pUchane vAle ke mana meM leza mAtra bhI pIDA utpanna na kare / 'are sUkhaM asaMskRta! tujhe dhikkAra hai|' ityAdi kaha kara tiraskAra na kare / araddha bhApA ke doSa kA Aropa karake usakI viDamanA na kare / thoDI bAta ko pahata lambI karake na kahe athavA alpakAlIna vyAkhyAna ko vyAkaraNa tarka Adi ghuseDa kara lakhyA na kare / choTe vAkya ko dIrghakAlIna na kreN| kahA bhI hai 'so atyo battavyo jo bhaNNa' ityAdi / 'aise artha kI vyAkhyA karanI cAhie jo thoDe akSaroM dvArA kahA jA sakatA ho / jo ghoDA artha bahuta akSaroM dvArA kahA jAtA hai, vaha nissAra ho jAtA hai|' ThIka ThIka samajI zake, e ja pramANe sAdhu prayatna karIne samajhAve. bhamara caDAvIne athavA koI anya prakArano vikAra batAvIne kathana karanAra para pUchavAvALAnA manamAM lezamAtra paNa pIDA utpana na kare. are mUrkha he maMda buddhivALA tane dhikkAra che, vigere prakArathI kahIne tene tiraskAra na kare. asaMbaddha bhASAnA dezane Aropa karIne tene pIDA na kare, theDI vAtane ghaNuM moTuM svarUpa ApIne na kahe, athavA thoDA samayanA vyAkhyAnane vyAkaraNuM, tarka vigere umerIne tene vistAra na kare. nAnA vAkyane lAbA samaya vANAna mAnAve. yu para che 3-so attho vattavvA jo bhaNNai' tyAha evA arthanuM vyAkhyAna karavuM joIe ke-je thoDA akSaro dvArA kahI 'zakAya tema haya, je cheDe arthe ghaNe akSara dvArA kahevAmAM Ave che, Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam chAyA--so'thoM vaktavyo yo bhaNyate'kSaraiH stokaiH / __yaH punaH stoko bahubhirakSarai sa bhavati nissAraH // 1 // tathA ca 'yadalpAkSaraM mahArthaka tadeva prazasyate' iti / bhApA dvayamAzrityopadizataH sAdhoH sakAzAt kazcit sUkSmabudvitayA aditi samyagartha jAnAti, tatraiva tamartha mandamati navigacchati, anyathA pratipadyate / tatra mandamatIna pratibodhya komalA lApaiH sAdhurbodhayitu ceSTeta, navanAtya tanmano vyathayen / na vA praznakatturbhASA vinindha, alpArthaM vAkyaM mahatA parikareNa dIrghayediti bhAvaH // 23 // mUlam-samAlavejjA paDipuna bhAsI nilAmiyA samiyA attrdNsii| aNAi suddhaM vayaNaM bhiMuMje alisaMdhae pArvavivegaM bhikkhuuaa24|| ataeva vahI kathana prazaMsanIya hotA hai / jisameM akSara thoDe ho kintu artha bahuta ho| tAtparya yaha hai ki upadeza dene vAle sAdhu ke abhiprAya ko koI sUkSma buddhi zIghra samajha letA hai aura bhanda buddhi jaldI nahIM samajha pAtA hai yA ulaTA samajhaletA hai| aisI sthiti meM sAdhu mandamati zrotAoM ko komala zabdoM se samajhAne kA prayatna kare / unakA anAdara karake mana ko vyathA 'duHkha na pahucAve, na praznakartA kI bhASA kI nindA kare / alpa artha vAle viSaya ko lamyA na kare yA lambe lambe ghAkya na bole // 23 // te nisAra banI jAya che. tethI eja kathana prazaMsanIya-vakhANavA lAyaka hoya che, ke jemAM thoDA akSare hoya paraMtu sAthe ghaNe heya, arthAta arthagAMbhIrya vacane kahevA joIe. kahevAnuM tAtparya e che ke-satya ane vyavahAra bhASAnuM avalambana karIne upadeza denArA sAdhunA abhiprAyane keI sUma buddhivALe purUSa jaladIthI samajI zake che ane maMda buddhi jaladI samajI zakatA nathI, athavA te uTI rIte samajI le che. AvI sthitimAM sAdhu manda buddhivALA zrotA ene kamaLa zabdothI samajhAvavA prayatna kare tene anAdara karIne tenA manamAM dukha pahocADe nahIM. tathA prazna karanArAnI bhASAnI niMdA paNa na kare alpa arthavALA viSayane lAMbu na banAve. athavA lAMbA lAMbA vAkyo na bele, 23 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vate sUtrakRtAsUtra chAyA--samAlapet pratipUrNabhApI, nizamya smygrthdrshii| ___ AjJayA zuddhaM vacanamabhiyuJjIta, abhisandhayetpApaviveka bhikSuH // 24 // . anvayArthaH--(bhikkhU ) bhikSuH-sAdhuH 'paDipunnabhAsI' pratipUrNamApI-spa. pTArthapativaktA (nisAmiyA) nizamya-gurumuvAt sutrArtha samyagavadhArya (samiyA) samyak-samyagrUpeNa (advadaMsI) arthadarzI tatvArthajJAtA (ANAi) aajnyyaa-tiirth| 'samAlavejjA' ityaadi| zabdArtha--'bhikkhU-bhikSu' sAdhu 'paDipuNNamAsI-pratipUrNabhASI' spaSTArtha ko kahe arthAt jo artha alpAkSarase samajhane meM zakya na ho aise artha ko vistRta rUpase jisa prakAra se zrotA samajha sake usa rUpase 'samAlavejjA-samAlapet' kahe 'lisAmiyA-nizamgha' gurumukhase sUtra aura usake artha ko samyaka rUpale samajhakara 'sapriyA-samyaka' samyaka prakArale 'aTTadaMsI-arthadarzI tatvArtha ko jAnane vAlA 'ANAha AjJayA' tIrtha kara pratipAdita zAstrake anusAra 'zuddha-zuddham' niravadya 'vayaNaM-vacanam' vacanakA bhije-abhiyuJjIta' prayoga kare aisA karane ghAlA sAdhu 'pAvavivegaM-pApavitrekam satkAra Adi nirapekSa hone se doSa rahita vacana 'abhisaMghae-abhisaMdhyAt' kathana kare // 24 // , anvayArtha-nirdoSa bhikSA grahaNa karane vAlA aura spaSTAvaktA sAdhu gurumukha se sUtrArtha ko acche prakAra samajha kara samIcIna rIti 'samAlavejjA' tyAhi Avaltha-'mikkhU-bhikSuH' sAdhu 'paDipuNNabhAsI-pratipUrNabhASI' 25TArtha pUrvaka kathana kare arthAt je artha alpAkSarathI samajavAmAM zakaya na hoya evA arthane vistAra pUrvaka ke je rIte sAMbhaLanArAo samajI zake e rIte 'samAlavejjA-samAlapetU' 43 'nisAmiyA-nizamya' 13bhumathI sUtra bhane tanA matha ne sArI samana 'samiyA-samyak sabhya prasthI 'adudaMsI-artha darzI' tatvAyana tayApA 'ANAi-AjJayA' tItha 42 pratipAhita zAkha pramANe 'suddha-zuddham' niravadha 'ghayaNa-vacanam' kyananu 'bhiuMje-abhiyuJjIta' prayoga are sayu 42vAvANe sAdhu 'pAvavivegaM-pApavivekam' sa42 vigaire apekSA 2hita pAthI 5 2hita kyananu 'abhisaMdhae-abhisaMdhyAt' kathana kare rajA | anvayArthI--nirdoSa bhikSA grahaNa karavAvALA ane spaSTa arthane kahe vAvALA sAdhu gurUmukhathI sUtrArthane sArI rIte samajIne samyak rItathI tatvArthane Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zu. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam .. _ 469 kadAdInAmAjJayA-tIrthakRtpatipAdita zAstrAnusAreNa (muddhaM) zuddhaM niravadham (vayaNaM) vacanam (bhiuMje) abhiyuJjIta-prayujIva, tathA kuNiH (pAvavivega) pApavive. kam-satkArAdinirapekSatayA niduSTaM vacanam (abhisaMdhae) amisandadhyAtupayuJjIta // 24 // TIkA-kIdRzamupadizettatrAha-'bhikkhU bhikSuH-AtmArthI saMyataH 'paDipunnabhAsI' pratipUrNabhASI, yo'rthaH svalpAkSareNa bodhayitu grAhayituM na zakyate, tamartha vistRtazabdena paryAyazabdaprayogeNa bhAvArthakathanena vA yathA zrotA buddhayeta tathA 'samAlavejjA' samAlapet yathA bodhuM zaknupAttathA kathayet, / zabdaM zabdAtara vA niyojya tathA prayuJjIta, yathA prayukta tAdRzo'rthoM vodhagamyo bhavet / na tu dIrghavAkyaprayoganipebhiyA taM kramaM parityajet / etAvatA bodhyamartha se tatvartha kA jJAto hokara tIrthakara gaNadhara Adi mahApuruSoM kI AjJA se arthAt tIrthakRtpratipAdita zAstra ke anusAra zuddha nirakdya vacana kA prayoga kare / isa prakAra karate hue satkAra pUjAdi kI apekSA ke vinA hI pApa rahita niduSTa vacana kA upayoga kare // 24 // TIkArtha-kisa prakAra upadeza de, lo kahate haiM mokSAbhilASI saMghamI pratipUrNa bhASI ho arthAt jo artha thoDe akSaroM se na saplajhAyA jA sakatA ho, use vistRta zabdoM se, paryAyavAcaka zabdoM kA prayoga karake athavA usakA bhAvArtha kaha kara samajhAye, jisase zronA samajha jaaye| athavA zabdAntara kI yojanA karake zabda kA ailA prayoga kare jisase durUha viSaya bhI bodhagamya ho jaay| lAve vAkya prayoga ke niSedha ke jANavAvALA thaIne tIrthakara, gaNadhara vigere mahApurUnI AjJAthI arthAt tIrthakara pratipAdita zAstranA kathana pramANe zuddha niravadya vacanane prayoga kare AvI rIte karatA thakA satkAra pUjA vigerenI apekSA vinA ja pApa rahita nirdoSa vacanane upayoga kare 24 TIkAI--kevI rIte upadeza devo, te batAvavA kahevAmAM Ave che. - mokSanI IcchAvALA, sAdhue saMyamI ane pratipUrNa bhASA belavI. arthAta je artha cheDA akSarothI na samajAvI zakAtuM hoya, tene vistRta zabdothI eTale ke paryAya vAcaka zabdone prayoga karIne athavA tene bhAvArtha kahIne samajhA. va, ke jethI sAMbhaLanAra zrotA barAbara samajI le. athavA anya zabdanI cejanA karIne zabdone e prayAga kare ke jenAthI na samajI zakAya te viSaya paNa samajI levAya, lAMbAM lAMbAM vAkyonA prayoganA niSedhanA bhayathI kamano Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtra grAhayatA guruNA zabdAdhikyamapi prayoktavyameva / sthalavizeSe kvacana sAvadhAnamanasA'tikaThina viSayaM svala pakSareNa prayukta yadi ziSyaH jJAtuM na zaknuyAt tadA vistRtamAkhyayA bodhayet / na tu pANDityA'bhimAnena mUchitaH 'saMsadi samAgatAH sabhyAH vyAkaraNe tarke mAM prauDhamavagaccheyuH' iti kRtyA svalpAkSaramayuktamapi dIrghAkyAvalyA bodhayitumupakrameta / itthaM pUrvaprAkyaprastutavAkyayoratha sAmaM. jasya mabhinIya yastu bodhayet saH pratipUrNabhASI bhavet iti manye / tathA AcA. yamukhAt 'nisAmiyA' nizamya-zrutyA sUtraM tadarthaM ca samyagavadhArya, 'samiyA' bhaya se phrama kA parityAga na kare / samajhAne yogya viSaya ke anurodha se AvazyaktA hone para guru ko adhika zabdoM ko bhI prayoga karanA caahie| kisI vizeSa sthala meM mana ko avadhAna yukta rakhane para bhI koI kaThina viSaya yadi thor3e zabdoM meM na samajhA jA sakatA ho to vistRta vyAkhyA karake samajhAnA ucita hai| hAM, apane pANDitya ke ahaMkAra meM cUra ho kara, pariSad meM upasthita sabhya mujhe vyAkaraNa evaM tarkazAstra meM niSNAta samajhe' aise vicAra se thor3e meM kahane yogya artha ko lambI lambI vAkyAvalI kA prayoga karake samajhAne kA prayatna na kare / isa prakAra pUrzakta (lambA karane kA niSedha batalAne vAle) vAkya kA tathA prastuta vAkya kA samanvaya karake jo upadeza karatA hai, vahI pratipUrNa ASI kahalAtA hai, aisA bhagavAn pharamAte haiN| tathA samyak prakAra se artha kA dI puruSa AcArya ke mukha se sUtra aura artha ko avadhAraNa karake tIrthaMkara Adi kI AjJA se arthAt tyAga na kare. samajhAvavAne gya viSayamA AvazyakatA jaNAvavAthI gurUe vizeSa zabdone pravega paNa kare I e. keI vizeSa sthaLamAM manane dhAraNa yukta rAkhavA chatAM paNa keI kaThaNa viSaya je ceDA zabdomAM na samajI zakAya te hoya, te vistAra pUrvaka tenI vyAkhyA karIne samajhAvavuM te yogya che. pitAnA pAhityanA ahaMkAramAM masta banIne pariSadamAM rahelA mane vyAkaraNa ane tarka zAstramAM niSNAta samaje evA vicArathI cheDAmAM kahevA yogya arthane lAMbI lAMbI vAkaya paMktine prayoga karIne samajhAvavAno prAga na kare. A rIte pahelA kahela (lAMbA vAkyone niSedha batAvanArA) vAkyane tathA praratuta vAkyane samanvaya karIne je upadeza kare che, eja pratipUrNa bhASI kahevAya che, evuM bhagavAn pharamAve che. tathA sArI rIte arthane jANanAre purUSa AcAryanA mukhethI sUtra ane arthane sArI rIte samajIne tIrthaMkara vigerenI AjJAthI arthAta tIrthakare Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam 471 samyagrUpeNa 'aTThadasI' arthadarzI gurusakAzAdavadhAritamarthaM draSTuM zIlaM yasya samyagarthadarzI / etAdRzaH 'ANAI' AjJayA tIrthakarAdInAmAjJayA- tIrthakara pratipAditazAstrAnusAreNa 'suddha' zudvam-pUrvAparAviruddhatayA niravadyam / 'vayaNaM' vacanam ' bhiu'je' abhiyuJjIta / evaM ca etAzaM vacanaM prayuJjAnaH 'pAvavivegaM ' pApavivekam - pUnAsatkArAdinirapekSatayA nirduSTaM vacanam 'abhi ave' abhisandadhyAt niSTavacanaM prayuJjIteti yathA'tikliSTo'rthaH sva. lpAkSareNa naitra prakAzayituM zakyate, tatrAgatikagaThitayA vama vistRtazabdenAspi bodhayet / tathA gurumukhAd upazrutya samyagatradhArya vIrthakarAjJayA vizuddha vacanaM vadet / sAdhu pApA pApayo vivekaM kurvan nirduSTaM zabdaM vadediti bhAvaH 2 || punarapi upadezavidhi darzayati- 'adA buibAi' ityAdi, mUlam - ahA buiyAI susikkha ejjA jaijja yA NAivelaM vaejjA / se diDimaM diTTiNa lUsa ejjA se jANai bhAsiuM taM samAhiM / 25 / chAyA - yathoktAni suzikSeta yadetaca nAdivelaM vadet / dRSTimAn harTina lUSayet sa jAnAti bhASituM taM samAdhim 25 / tIrthakaropadiSTa Agama ke anusAra zuddha pUrvApara virodha se rahita vacana kA prayoga kare | isa prakAra se vAkya kA prayoga karane vAlA hI nirdoSa baccana kA prayoktA hotA hai / bhAva yaha hai ki jo artha thor3e akSaroM se prakAzita na kiyA jA sakatA ho, use prakAzita karane kA anya koI upAya na hone para vistRta zabdoM se bhI samajAveM / tathA gurumukha se dhAraNa karake tIrtha kara kI AjJA ke anusAra vizuddha vacana bole / sAdhu ko pApa aura apApa kA viveka karake abUSita vacana hI bolanA cAhie ||24|| upadeza karela Agama pramANe pUrvAparanA virodha vinAnAM zuddha vacanane prayAga kare. A rIte vAyanA pratyeAga karavAvALA ja nirdoSa vacanane upadezaka thAya che. arthAt nirdeSi upadeza ApI zake che. A kathananA bhAvAtha e che ke--je atha thADA akSareAthI batAvI na zakAtA hAya tene prakAzita karavA khIje kaMi upAya na haiAya te vistAra vALA zabdothI paNa te samajhave. tathA gurU mukhathI dhAraNa karIne tI...karanI AjJA pramANe vizuddhe vacana mele sAdhue pApa ane pApane viveka karIne doSa vinAnA nirRSi vacanA ja khAlavA joIe 5645 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 sUtrakRtAGgakhatre andhayAyaH - (ahA vuiyAI) yayoktAni-tIrthakRTuktAcArAGgAdimatrANi 'musi. kkhaejjA' suzikSeta-AsevanazikSayA se veta, anye gastayaiva pratipAdayecca evam-'jaijja' yateta-AgamAbhyAsAya prayatna kurvIta (yA) ca tathA (gAivela) nAtivelam-kAlikotkAlikAgamA'dhyayanamaryAdAmullaya (na vaeDA) na vadeva puna: upadezavidhi kahate haiM-'ahA vujhyAi' ityAdi / zabdArtha-ahA vujhyAI-yoktAni' tIrtha kara pratipAdita AcArAGga Adi sUtroM ko 'ssulikhaejjI-suzikSe' acchItaraha sIkhe nayA 'jai. jjayA-yatena' Agamake alpAla kA prayatna kare 'NAhavelaM-nArivalaM' maryAdA kA ullaMghana kara ke 'na barajajA-na badeta' cANI ma kahe 'se-saH' aisA karane vAlA sAdhu 'didvimaM-dRSTi zan' samyaka jJAnavAlA dihidRSTim' sampradarzana ko 'Na lasaenjA-la lUpa yeta' daSita na kare arthAt jinavacana viruddha prarUpaNA na kare 'le-sA' aisA muni 'taM-tam' sarvajJa kathita 'samAhi-samAdhi lambajJAna darzana ko 'lAsi-mApitum' prarUpaNA karane ko 'jANaha-jAnAti' jAnate haiM / / 2 / / ___anvadhArtha-sAdhu puruSa tIrtha kara pratipAdita AcArAGga Adi sUtroM kA samyak prakAra se grahaNa Azlebana zikSA dvArA sevana kare aura dasare ko vaise hI kahe evaM Agama kA abhyAsa ke liye prayatna kare / zathI 5g apaDezana vidhi satAvatai sUtra2 . che -'ahA bui. yAi' tyahi. Avat - ahA buiyAI- yathoktAni' tIyadeg42 pratipAti mAyArA vizeSa sUtrIne 'susimakkhaejjA-suzikSayeta' sArI rIte zINe ta 'jaijjayA-yateta' bhAsamanA 25yAne prayatna 4re 'NAivela-nAtivelam' mAhAnu SAdhana 4zana 'na vaejjA-na vadeta' yA na 42 'se-saH' ko pramANu ptnaa| sAdhu 'diTThimaM-dRSTimAn' sabhya jJAnavANI 'didi-dRSTim' sam55 zanane 'Na lUsaejjA-na lUpayet' hoSa yuta na 43 arthAt nayanathA vi36 535642 'se-saH' / muni 'taM-tam' sarvajJa vAsa thita 'khamAhi-samAdhim' sabhya jJAna prazanane 'bhAsiu'-mApitum pr35|| 42vAne 'jANai-jAnAti' paNe che. // 25 // anvayArtha-sAdhu purUSa tIrthaMkara pratipAdita AcArAMga Adi sUtronuM sArI rIte grahaNa Asevana zikSA dvArA sevana kare ane bIjAone eja rIte kahe tathA AgamanA abhyAsa mATe prayatna kare paraMtu kAlika utkAlika Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam adhyayanakarttavyamaryAdAM nAtikrameta (se) saH - evaMguNaviziSTaH sAdhuH (diTTima) dRSTimAn samyag jJAnavAn (diDiM) samyagdarzanam (Na lUsa ejjA) na lUSayet - na jinavacanavirudvaparUNAM kuryAt (se) saH - evaMvidho muniH (taM) tam sarvabhASitam (samAhiM) samAdhim samyagjJAnadarzanacAritrarUpam ( mAsiu ) bhASitum - prarUpayitum (jANa) jAnAti - nirUpavituM zaknoti // 25 // TIkA- 'adA bujhyAI' yathoktAni tIrtha karapratipAditAni AcArAGgAdisUtrANi 'sikkhajjA' suzikSeta suSThu sampara grahaNazikSayA tIrthakaroktA'' samyag gRhItvA, Asevana zikSayA seveta / anyebhyaH pratipAdayedapi tathaiva / tathA 'jaijja' yata tadAgamAbhyAsAya satataM prayatnaM tadArAdhane vA kuryAt kintu kAlika utkAlika Agama ke adhyayana maryAdA kA ullaMghana kara nahIM bole / arthAt adhyayanakAlika karttavya maryAdA kA atikramaNa nahIM kare / isa prakAra kA guNagaNaviziSTa sAdhu samyag jJAna yukta hokara samyakdarzana ko dUSita na kare arthAt jinavacana ke viruddha vivecana na kre| aisA karane vAlA sAdhu sarvajJa se bhASita samyagjJAna darzana cAritra tapa rUpa samAdhi kA nirUpaNa kara sakatA hai ||25|| TIkArtha - tIrthaMkara ke dvArA pratipAdita AcArAMga Adi sUtroM ko sIkhe arthAt grahaNazikSA se samyak prakAra jAna kara Asevana zikSA se tadanusAra vyavahAra kare aura dUsaroM ko bhI usI prakAra sikhAve / una AgamoM ke apAsa ke liye yA unakI ArAdhanA ke lie sadA AgamanA adhyayana maryAdAnuM ul.. ghana karIne na khAle arthAta adhyayana kAlanA kaya maryAdAnuM atikramaNa na kare. A prakAranA zuglRgaNu viziSTa sAdhu samyak jJAna yukta thaIne samyak danane dUSita na kare arthAt jInavacananI virUddha vivecana na kare ema karavAvALA sAdhu sajJa dvArA kahela samyajJAna dana cAritra tapa rUpa samAdhitu nirUpazu karI zake che pA TIkA tIrthaMkara dvArA pratipAdana karAyelA AcArAMga vigere sUtreAne zIkhe arthAt grahaNu zikSAthI sArI rIte jANIne Asevana zikSAthI te pramANe vyavahAra kare. ane bIjAone paNa te pramANe zikhave te AgamAnA abhyAsa mATe athavA tenI ArAdhanA mATe haMmezA prayatnavAn rahe, kAlika sU0 60 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAhI 'yA' ca tayA-'NAivelaM' nAtivelam-kAlikotkAlikA''gamA'dhyayanasya yA maryAdA tAmatikramya 'na vaejja' na vadeva-adhyayanakartavyamaryAdA nAti krameta, yathAvaptaraM parasparAbAdhayA sarvAH kriyAH patilekhanAdikAH kuryAdityarthaH / sa evaM guNajAtIyo yathAkAlavAdI ca 'dihiMma' dRSTimAna-samyagjJAnavAn yathAvasthitapadArthAn upadizaMzca dharmadezanAm 'dihi' dRSTim-samyagdarzanam 'Na lUsaejjA' na lUpayet na dupayet jinavacanaviruddhaprarUpaNAM na kuryAt / ____ ayaM bhAvaH-zrota vizeSa kasya dharmasyAnuyAyI ityAdikaM jJAtvA tathopadezo dAtavyaH siddhAntaviruddhadezanAparihAreNa yathA zrotuH svAnte samyaktvaM sthirI bhavet manasi saMzayAdizca notpadyeta 'se' saH yazcaivaMvidhaH saH 'jANai' jAnAti / prayatnazIla rhe| kAlika aura utkAlika sUtroM ke adhyayana kI joM maryAdA hai| usakA ullaMghana karake prarUpaNA na kare / adhyayana aura kartavya kI maryAdA kA ullaMghana na kare / arthAt paraspara meM kisI ko. ghAdhA na pahuMcA kara yathAvasara sara pratilekhana Adi kriyAeM kare / ina guNoM se yukta tathA yathAkAla kartavya karane vAlA hI samyagjJAnavAn hotA haiM / ataeva padArthoM ke vAstavika svarUpa ko jAnatA huA aura dharmadezanA karatA huA apane samyagdarzana ko dUSita na kre| jinava-- cana ke viruddha prarUpaNA na kre| ____ Azaya yaha hai-zrotA ke viSaya meM yaha jAnakara ki yaha kisa dharma kA anuyAyI hai, tadanusAra middhAnta viruddha marUpaNA tyAga kara upadeza denA caahie| upadeza aisA honA cAhie jisase zrotA ke antaHka. ane utkAlika sUtronA adhyayananI je maryAdA che, tenuM ullaMghana karIne prarUpaNa na kare. adhyayana ane kartavyanI maryAdAnuM ullaghana na kare. arthAta parasparamAM keIne paNa bAdhA na pahoMcADIne yathAvasara saghaLI pratilekhana vigere kriyAo kare. A guNothI yukta tathA yathAkALa kartavya karavAvALA ja samyapha jJAnavAna hoya che, tethI ja padArthonA vAstavika svarUpane jANatA thakA tathA dharmadezanA karatA thakA pitAnA samyak darzanane dUSita na kare arthAta jInevacananI virUddha prarUpaNA na kare. ' kahevAno Azaya e che ke-zrotAnA saMbaMdhamAM e jANIne kekayA dharmane anuyAyI che? te pramANe siddhAMta virUddha prANa prarUpaNAne tyAga karIne upadeza deve joIe, upadeza e have joIe ke-jenAthI zrotA Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 14 granthasvarUpanirUpaNam sarvajJabhASitam 'samAhi' samAdhim-samyagjJAnadarzanacAritrarUpam 'bhAsiu' bhApi tum, jAnAti prarUpayituM zaknotItyarthaH / sAdhuH sarvajJoktAgamasyA' yAsaM kurvan tadupadiSTopadezA'nusArivacanameva vadet / sa ca tadIyamaryAdAmatikramya nAti vadeva, samyagdRSTimAn sat kathamapi samyagdarzanaM na dupayet / ya evamupadeSTuM jAnAti, sa eva sarvajJoktabhAvasamAdhi bhApituM jAnAtIti bhAvaH // 25 // mUlam-alUsae No pacchanna bhAsINo suttamatthaM ca krejjtaaii| sattArabhattI aNuvIyavAyaM suyaM ca samma pddivaayyti||26|| ' chAyA--alUpaye no pracchannamASI, no sUtramarthaM ca kuryAt traayii| zAstRbhaktathA'nuvicintya vAdaM, zrutaM ca samyak pratipAdayet // 26 // raNa meM sampatva sthira ho sake aura saMzaya Adi doSa utpanna na hoN| jo isa prakAra bhASaNa karatA hai vahI sarvajJa kathita samyagjJAnadarzana cAritra tapa rUpa samAdhi kA prarUpaNa karanA jAnatA hai / vahI samAdhi kI prarUpaNA karane meM samartha ho sakatA hai| " , tAtparya yaha hai ki sAdhu sarvajJokta Agama kA abhyAsa karatA huA, Agama ke upadeza ke anusAra hI vacanoM kA prayoga kre| vaha maryAdA kA ullaMghana karake bhASaNa na kre| kisI bhI prakAra samyagdarzana ko dUSita na kre| jo ailA upadeza karanA jAnatA hai, vahI sarvajJokta samAdhi kA upadeza karanA jAnatA hai // 25 // 'alUsae' ityaadi| zabdArtha- 'alsae-alUSaka' sAdhu Agama ke artha ko dRSita sAMbhaLanArAnA aMtaHkaraNamAM samyaktva sthira thaI zake. ane saMzaya vigere de utpanna na thAya A rIte je upadeza Ape che, eja sarvajJa kathita samyajJAna samyakdarzana samyakucAritra ane sabhyatA rUpa samAdhinI prarUpaNa karavAnuM jANe che. eja samAdhinI prarUpaNA karavAmAM samartha thaI zake che. kahevAnuM tAtparya e che ke-sAdhu sarvajJa kathita Agamane abhyAsa karatA thakA AgamanA upadeza pramANe ja vacane prayoga kare. te maryAdAnuM ullaMghana karIne bhASaNa na kare. keI paNa prakArathI samyak darzanane deSa yukta na banAve A pramANe je upadeza karavAne jANe che. eja sarvajJa prati samAdhine upadeza karI zake che. rapA 'alUsae' tyahi zahA-'alsae-bhalUpakaH' sAdhu bhAgabhAnA mana ipita 42nAra na " " Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 sUtrakRtAGgesUtra ___ anvayArthaH-(alUpae) alUpayet-apasiddhAntakathanena sarvajJabhApitAGgaM na lUpayeta-na dupayet 'No pacchannabhAsI' na pracchanna mApI siddhAntArthasya pracchanna bhASako na bhavet, tathA 'tAI trAyI prANinAM trANakartA paTakAyaparipAlakA (suttamatya ca) sutramartha ca-AgamArtha svamatikalpanayA viparItam 'Na karejja' na kuryAt svArtha dhiyA sUtrArtha nAnyathArUpeNa prarUpayet yataH (satcArabhattI) zAstakarane vAlA na bane 'NA pacchannabhAsI-na pracchannabhASI' siddhAnta ke artha ko chipAkara kathana na kare tathA 'tAI-trAcI' prANiyoM ke rakSaNa karanevAlA purupa 'suttamasya ca-sUtram' arthaJca' Agamake artha ko apanI buddhi kI kalpanAse viparIta 'Na karejjA-na kuryAt' na kare arthAt svArtha buddhise sUtrArtha ko anyathA rUpase na kahe 'sattArabhattI-zAsta bhatyA' para ke hita karane vAle AcArya ke prati bhakti se 'vAyaM-vAdam' vANIko 'aNuvIya-anuvicintya' samyaka vicAra karake Agama kA virodha na ho isa prakAra kI vANI kA kathana kare tathA suyaMca-zrutazca' AcArya evaM guru mukhase jo sunA ho usako hI 'samma-samyak sucAru rUpase 'paDivAthayaMti-pratipAdayet' sUtrArtha kA pratipAdana kare // 26 // _____ anvayArtha-alUSaka arthAt apasiddhAnta kA kathana kara sarvajJa bhASita AcArAGga Adi Agama ko dUSita nahIM karane vAlA sAdhu siddhAnta bhUta artha ko ekAnta meM chipakara bhASaNa ke dvArA gupta na kare tathA pRthivyAdi SaTakAya kA paripAlana karane vAlA samasta prANiyoMkA bhane 'No pacchannabhAsI-na pracchannabhASI' siriana mana chupAvI. thana na 42 tathA 'tAI-trAyI' prANInu 2kSaya 42vAvANI 535 'sucamatthaMdha-sUtram bharthamca' bhAgabhAnA matha na pAtAnI muddhinI 85nAthI viparIta zata 'Na kareja na kuryAt' na 42 mAta vAtha bhuddhithA sUtrAya anyathA re na 44 'sattArabhattI-zAstRbhaktyA' manyanu hita 42vaavaa| mAyA pratye tithI 'pArtha-vAdam' pAena 'aNuvIya-anuvicintya' viyA2 412 mAzabhanA virodha na thAya me zatanI pAna 4thana 42 tathA 'suyaMca-zrutaJca' mAyA bhane 43bhumayI re mamanyu DAya tara 'samma-samyak' sArI zata 'paDivAyayaMtipratipAdayet' sUtrArthanu pratipAhana 42 // 26 // anvayArtha-alUSaka arthAt apasiddhAMtanuM kathana karIne sarva kathita bacArAMga vigere Agane dUSita na karavAvALA sAdhu siddhAMta yukta ane ekAMtamAM chupAIne bhASaNa dvArA gupta na kare. tathA pRthivI vigere kAya Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samayArthayodhinI TIkA pra. zru. aM. 14 granthasvarUpanirUpaNa 477 bhaktayA-parahitakArakAcAryabhaktyA (vArya) bAdam (aNunIya) anuvicintya vAdaM vadet, tathA-(suyaM ca ) zrRMta ca yadAcAryagurumukhAt zrutaM tadeva vastu (samma) samyak (paDivAyayaMti) pratipAdayet nAnyatheti bhAvaH // 26 // TIkA-punarapyupadezavidhimupadizati-tIrthakaroditA''gamasya dezanAM kurvan 'alUsae' na lUpayet apasiddhAntakathanena sarvajJabhApitA na dupayet, 'sarvajJa dhyAkhyAnAvasare nAhamAsam' ityAdi kutarkeNa na khaNDayet / tathA-'No pacchanna trANa kA sUtra aura AgamArtha ko apanI mati kI kalpanA se vipa -rIta artha na kare / arthAt svArthavuddhi se sUtrArtha ko viparIta rUpase dUsaroM ko nahIM kahe, kyoMki parahita kAraka AcArya ke prati bhakti kA khyAla kara vAda vivAda ko samyagra rUpa se vicAra kara arthAt isa vAda se Agama kI to koI kSati nahIM hogii| aisA vicAra kara vAda kare, tathA jo vastu AcArya guru janoM ke mukha se jaisA lunA yA jAnA hai usI vastu ko vaise hI samIcIna rUpale kahe usake viparIta rUpa se nahIM kahe // 23 // TIkArtha-phira upadeza vidhi kA vidhAna karate haiM-tIrthakara prarUpita Agama kI dezanA karane vAlA muni siddhAnta viruddha kathana karake sarvajJa 'ne jaba vyAkhyA kI taba maiM to vahAM thA nahIM, isa prakAra kA kurtake karake usakA khaNDana na kare / aviruddha aura saMgha ke anubhava se siddha jIvenuM pAlana karavAvALA saghaLA prANiyonuM rakSaNa karavAvALA, sUtra ane AgamanA arthane pitAnI buddhinI kalpanAthI viparIta rIte na ghaTave arthAt svArtha buddhithI svArthane viparIta rIte bIjAone na kahe. kemake-parahita kata evA AcAryanA pratyenI bhaktino khyAla rAkhIne vAdavivAdamAM sArI rIte vicAra karIne eTale ke A vAdathI AgamanI to kaI kSati thaze nahIne ema vicAra karIne vAta kare tathA je vastu AcArya vigere gurUjanonA mukhathI je rIte sAMbhaLyuM hoya athavA jANyuM hoya e vastune eja rIte samyak prakArathI kahevuM. pite jANyuM hoya tethI viparIta rUpe 4 nahI // 29 // TIkAI-pharIthI upadeza vidhinuM vidhAna karatAM kahe che ke-tIrthakare prarUpaNa karela Agamane upadeza ApanAra muni siddhAta virUddha kathana karIne sarva kahela aMgane dUSita na kare. sarva jyAre kahela vyAkhyA karI tyAre huM te tyAM hate nahI A rItane kutarka karIne tenuM anDana na kare. avi Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 sUtrakRtAtre bhAsI' na pranchannabhASI bhavet, aviruddhaM siddhAntArtha sarvAnubhavasiddhaM pracchanna bhASaNena aspaSTa mApaNena na gopayet / athavA pracchAnaM guptamartham apakvabuddhibhyo na vadet / yato'paktramatibhya stAdRzasiddhAntarahasyodghATana mahitAya bhavati / I taduktam - prazAntamatrau zAstra - sadbhAvapratipAdanam / doSAyAsbhinavoddIrNe, zamanIyamivajvare // 1 // yathA navInajvaravataH zAntyarthamauSadhaM hAnikArakaM bhavati tathA apaaadvibhyaH zAstrarahasyakathanaM hAnikArakamiti bhAvaH / tathA - 'tAI' zrAyI paTkAya paripAkaH svapararakSakaH, athavA prANinAM saMsArasAgarAd rakSaNazIlaH 'suttamatthaM ca' sUtramarthaM ca sUtram yadi vA tadIyamartha svamatikalpanayA viparItam 'NakarejjA' na kuryAt svamativikalpanAtaH sUtrArtha kathamapi nA'nyathA nayet na prarUsiddhAnta ke artha ko aspaSTa bhASaNa karake gopana na kare / athavA jo viSaya pracchanna ho arthAt sarvajJa sAdhAraNa ke samakSa kahane ke yogya na ho, use aparipakva buddhi vAloM se na kahe / kyoMki aise logoM ke samakSa usa viSaya ko prakaTa karanA unhIM ke lie ahitakara hotA hai / kahA bhI hai- aprazAntamatau zAstra' ityAdi / jaise navIna jvara vAle kI zAnti ke lie dI gaI auSadha bhI hAni-kAraka siddha hotI hai / usI prakAra aparipakva buddhiyoM ko zAstra kA rahasya kahanA hAnikAraka hotA hai / ' - tathA trAyI arthAt SaTAya kA paripAlaka, svapara kA rakSaka athavA prANiyoM kA saMsArasAgara se rakSaNa karane vAlA sAMdhu sUtra ko, artha ko athavA sUtra ke arthako apanI kalpanA se viparIta na kare / kyoM rUddha ane khadhAnA anubhavathI siddha siddhAMtana ane aspaSTa bhASaNa karIne chUpAve nahIM. athavA je viSaya gupta hAya arthAt sarva sAdhAraNeA pratye kahevA ceAgya na hAya, tene aparipakava buddhivALAnI AgaLa na kahevA kemake-evA leAkeAnI samakSa te viSayane pragaTa karave te temane ja mATe masti 12 hoya che, chupA hai - 'aprazAntayatau zAstra' ityAdi jema navA javara-tAva vALAnI zAti mATe ApavAmAM Avela esaDa paNa hAnikAraka siddha thAya che, eja pramANe aparipakava buddhivALAone zAstranu rahasa kahevu' te hAnikAraka hAya che, tathA trAyI arthAt SaTkAyanA paripAlaka, sva ane paranA rakSaka athavA prANiyonuM saMsAra sAgarathI rakSaNu karavAvALA sAdhu sUtrane ane, athavA sUtranA ane peAtAnI sva kalpanAthI viparIta na manAve. kema viparIta na Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmayArthabodhinI TIkA pra.va. a. 14 pranthasvarUpanirUpaNam payet / kuto na arthAntaramabhinayet ityata Aha-sattArabhattI' zAstRbhaktyA, para kIya hitamAcaran zAstrAcAryAdiH tasya yA bhakti stayA 'vAya' vAdam 'aNuvIya' anuvicintya yadahaM pratipAdayAmi, anenA''gamasya kApi kSatirna bhavediti vicArya vAdaM vadet / tathA 'suMya ca' zrRMta ca yadAcAryamukhAt tadeva zrRMta vastu 'samma' samyak 'paDivAyayaMti' pratipAdayet lokAnAM hitaM tathA gurubhakti cA'nu. smRtya tadeva zrutaM vastu 'samma' samyak 'paDivAyayaMti' pratipAdayet lokAnAM hita tathA gurubhakti cA'nusmRtya tadeva vaktavyaM yadgurumukhAcchUtaM bhavet / na tu lokAnurodhena tatsukhAya yathAkathaMcit prahasanamitra vktvymiti| sAdhurAgamArthaM na dakSa yet, na dA AgamasiddhAntaM gopayet / paTakAyarakSakaH sAdhuH sUtrArtha nA'nyathA'bhina. yet / gurorbhaktiM manasi nidhAya tato yadvaktavyaM tat kimapi deva, tathA guru mukhAd yathA zrutaM tathaiva vaktavyaM nAnyatheti bhAvaH // 26 // viparIta na kareM ? isakA uttara yaha hai ki AcArya Adi zAstra upadezakoM ke prati bhakti se prerita hokara 'maiM jo kahatA hUM usase Agama kI koI kSatito nahIM ho rahI hai, isa prakAra vicAra karake bole| AcArya ke muMkha se jo vastu sunI hai, usI kA samyak prakAra se pratipAdana kare, arthAt logoM ke hita ko tathA guru bhakti ko smaraNa karake vahI kahanA cAhie jo gurumukha se sunA ho| loko ke anurodha se unake manoraM jana ke lie yathA kathaMcit prahasana sarIkhA nahIM gholanA caahie| ____tAtparya yaha hai ki sAdhu Agama ke artha ko dUSita na kare aura na Agama ke siddhAnta ko chipAe / rakSaka sAdhu strArtha ko anyathA na sikhAve / guru ke prati hRdaya meM bhakti dhAraNa karake hI jo ghalane kare ? A praznano uttara ApatAM kahe che ke AcArya vigere zAstrane upa deza ApanArAo pratye bhaktithI prerita thaIne huM je kahuM chuM. tethI A gamanI koI kSatita thatI nathI ? AvA prakArano vicAra karIne besavuM. AcAryanA mukhethI je vastu sAMbhaLelI hoya, eja varatanuM samyapha rIte pratipAdana kare arthAt lekenA hitane tathA gurUbhaktine smaraNa karIne eja kahevuM joIe ke je gurUmukhethI sAMbhaLela heya, lekenA anurodhathI teonA manoraMjana mATe yat kiMcit hAsya kAraka balavuM na joIe. . kahevAnuM tAtparya e che ke-AgamanA siddhAMtane chupAve nahIM parakAya rakSaka sAdhu sUtrArthane anyathA zIkhave nahIM gurU pratye hRdayamAM bhakti dhAraNuM Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAgasUtre 480 mUlam-se suddhasutte uvahANavaM ca dhamma ca je videi tattha ttth| ___Adejjavakke kusale viyate sa arihai bhausiuN"tsmaahi|27| chAyA-sa zuddhamatra upadhAnavAMzca dharma ca yo vindati tatra tatra / ___ AdeyavAkyaH kuzalo vyaktaH so'rhati bhApitu taM samAdhim // 27|| yogya ho so ghole| tathA gurumukha se jo sunA ho vahI vAle, anyathA nahIM // 26 // - 'se suddhasutte' ityaadi| zabdArtha-se-sa:' yathAvasthita Agama kA kathana karane vAlA 'suddhasutto-zuddhasUtra zuddha stUtra ko kahane vAlA tathA 'uvahANavaM caupadhAnavAn' zAstrokta tapakA AcaraNa karane vAlA 'tasya tattha-tatra tatra' AjJA se grahaNa karane yogya sthAlameM AjJAse grahaNa kare isa prakAra 'je-ya:' jo sAdhu 'dhamma-dharmam zratacAritra rUpa dharmako 'vidativindati' prApta karatA hai aisA puruSa 'Adejjavakke-AdeyavAkyA' grahaNa karane yogya vAkya vAlA tathA 'kusale-kugala' Agama ke prati. pAdana meM nipuNa 'viyatte- vyaktaH vicAra pUrvaka kArya karanevAlA 'se-sa' 'aisA puruSa 'taM samAhi-taM samAdhim' sarvajJokta bhAva samAdhi ko bhAsiuM-bhASitu' isako kathana karane meM 'arihaha-arhani' yogya hotA hai 'ttivemi-iti bravImi' aisA meM sudharmA svAmI kahanA h||27|| karIne ja je belavAne yogya hoya eja bele tathA gurU sukhathI je sAMbhaLela hoya eja kahe tethI anya prakAranuM kathana na kare. 26 se suddhasutte' tyAdi zahAtha-'se-saH' yathAsthita mAgamanu 4thana 42vAvA 'suddhamutto zuddhasUtraH' zuddha sUtranu 4thana 42vAvA tathA 'uvahANavaM-upadhAnavAn' zAsIta taparnu mAya2] 421AvAta 'tattha-tatra' mAzAthI baDaya 425 / yogya sthamA mAjJAthI 1 saya 43 mA rIte 'je-yaH' sAdhu 'dhamma-dharmam' zrutayAra 35 dhamana 'vidati-vindati prAta 42 . mevo 535 'Adejjavakke-AdeyavAkyaH' ara 42vA yogya pAyA tathA 'kusale-kuzalaH' sAmanA pratipAhana 42pAmA nipuY 'viyatte-vyakta' viyA2 pUrva 4 4 42vaapaann| 'se-sa' / pu35 'taM samAhi-taM samAdhim' sarvota mApa samAdhina 'bhAsiu'-bhASitum' mIne 4thana 4.pAmA 'arihai-arhati' ye 25 mana che. 'ti vemi-iti pravImi' se rItasudhA svAmI 4 cha // 27 // Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAbodhinI TIkA pra. thu. a. 14 pranthasvarUpanirUpaNam ** upadhA anvayArthaH - (se) saH - * yathAvasthitAgamasya praNetA (suddhasutte) zuddhamutraH, zuddham - nirmalaM prarUpaNato'dhyayananazca sUtram - pravacanaM yasya yasya sa zuddhamUtra samyagrUpeNa zuddhasUtram ityartha', tathA yaH ( uvahANavaM ca ) navAMzva - sUtrArAdhanArtha tapazcaraNazIla ityarthaH tathA 'tattha tastha' tatra tatra AiyA brAhmasthaLe AjJayaiva grAhyaH, hetukasthale hetunaiva grAhyaH etadrahaNasampannaH (je) ya (dhammaM) dharma zrutacAritrAkhyam (viMdara) vindati - samyakprApnoti etAdRzaH puruSaH (Adejjavakke) AdeyavAkyaH tatrAdeyaM grAhyaM vAkyaM vacanaM yasya sa AdeyacAkyo bhavati (kusaLe ) kugala : - AganapratipAdane nipuNaH (triyatte) vyaktaH - vicAra pUrvakaM kAryakArI (sa) saH - etAdRzaH puruSaH (taM samAhi) taM bhAvasamAdhim - jJAnAdikam (bhAsiu ) bhASituM parebhyaH pratipAdayitum (ariha ) arhati - yogyo bhavatIti / (ttibemi) iti bravImi iti zabdaH adhyayana samAptibodhakaH ityahaM sudharmasvAmI tubhyaM bravImi - kathayAmi iti ||27|| TIkA- 'je' yaH 'se' samyagdarzanasyAdUSakaH - yathArasthitAgamasyArthI dika manuvicintya bhASakaH 'suddhasute' zuddhasUtraH tatra zuddhaM nirmalaM yathAvasthitaprarUpaNayA - anvayArtha - yathAvasthita Agama kA praNetA, prarUpaNa aura adhyayana kI apekSA nirmala pravacana vAlA, tapasvI AjJA dvArA grAhya Agama ko AjJA se aura hetugrAhya ko hetu se grahaNa karane vAlA aisA jo puruSa zrutacaritra dharma ko prApta karatA hai, vaha grAhyavacana, Agama pratipAdana meM nipuNa, vicAra kara kArya karane vAlA hI samAdhi kA prarUpaNa karane ke 'yogya hotA hai / suprama smI jambU svAmI se kahate haiM / jaisA bhagavAn se maiMne sunA hai, aisA maiM kahatA hUM // 27 // TIkArtha- jo mamyagdarzana ko dUSita na karane vAlA Agama ke vAstavika artha kA vicAra karake bhASaNa karatA hai, jo pravacana sUtra kA annayA --yathAvasthita AgamanA praNetA prarUpaNA ane appayananI apekSAthI nirdela pravacanavALA tapasvI AjJA dvArA grAhya Agamane AjJAthI ane hetu grAhya Agamane hetuthI grahaNa karavAvALA eve je purUSa zrutacAritra dharmone prazna kare che te grAhyavacana, AgamanA pratipAdana karavAmAM nipuNa, evA ane vicArIne kArya karanAra ja samAdhinI prarUpaNA karavAmAM yogya thAya che. sudharmAMsvAmI jammU svAmIne kahe che ke, je rIte bhagavanI pAsethI me' sAMbhaLyu che eja rIte hu... kahu chu. zaraNA TIkA -- jee samyak danane dUSita na ratAM AgamanA vAstavika athanA vicAra karIne bhASaNa kare che, je pravacana sUtranu zuddha adhyayana ane su0 61 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 sUtrakatAsUtra 'dhyayanena ca sUtraM pravacanaM yasya sa zuddhasUtraH (ca) ca-tathA 'uvahANa' upadhAnaghAn sUtrArAdhanArtha tapazcaraNazIlaH, tathA 'tattha tattha' tatra tatra 'dhamma dharmam-zrutaH cAritralakSaNam yaH 'vidaI vindate-sampagrUpeNa prApnoti tatra ya AjJAgrAhyo'rthaH sa AjJayaiva gRhyate, hetukazca hetudvAreNaiva gRhyate / etadahaNa sampannaH 'Adejjavakke' AdeyavAkyaH-grAhyavAkyo bhavati tathA-'kusale' kuzalo nipuNaH, AgamapratipA dane tadanuSThAne ca 'viyatte' vyakta!-parisphuTaH nAsamIkSyakArI yazcaitad guNayuktaH sa: 'ta' taM sarvajJakathinam 'samAhi' samAdhim-bhAvasamAdhi jJAnAdikam 'bhAsiu~' bhApitu-pratipAdayitum 'arihaI' arhati yogyo bhavati nAparaH kazcid bhAvaM samAdhipatipAdane samarthoM bhavatIti / 'ttivemi' iti bravImi iti-yathA bhagaH ghanmuvAt zrutaM tathaiva bravImi-kathayApi, iti jambUmvAminaM pati mudharmasvAmivAkyam // 27 // iti zrI-vizvavikhyAta nagadla bhAdipada bhUpitabAlabrahmacAri - 'jainAcArya' pUjyazrI-ghAsIlAlaba tiviracitAyAM zrI sUtrakRtAGgasUtrasya "samayArthavodhinyA. khyAyA" vyAkhyayA samalaGkRtam caturdazamadhyayanaM samAptam // 14 // zuddha adhyayana aura prarUpaNA karatA hai, sUtrArtha ke adhyayana ke lie tapazcaraNa karatA hai, AjJA dvArA grAhya artha ko AjJA se hI aura hetu dvArA grAhya artha ke hetu se hI grahaNa karatA hai, usI ke vacana grAhya hote haiM, vahI AgamoM kI vyAkhyA karane meM tathA anuSThAna meM kuzala hotA hai| soca vicAra kara kArya karanevAlA hotA hai| vahI sarvajJakathita jJAnAdi svarUpa bhAvalamAdhi kA pratipAdana karane ke yogya hotA hai| . ___ 'iti' zabda adhyayana kI samApti kA sUcaka hai| sudharmAsvAmI kahate haiM he jambU ! jaisA maiMne bhagavAna tIrthaMkara ke mukha se sunA hai vaisA hI meM tumheM kahatA hUM // 27 // prarUpaNa kare che, sUtrArthanA adhyayana mATe tapazcaraNa kare che, AjJA dvArA grAhya arthane AjJAthI ja ane hetu dvArA grAhya arthane hetuthI ja grahaNa kare che, teonuM vacana ja grAhya hoya che, ane eja AgamanI vyAkhyA karavAmAM tathA anuSThAnamAM kuzala hoya che. samajI vicArIne kArya karavA vALA hoya che, e ja sarvajJa kathita jJAnAdi svarUpa bhAva sama dhinuM pratipAdana karavAne yogya hoya che. iti zabda adhyayananI samApti sUcaka che sudharmAsvAmI kahe che kehe jabU! je pramANe meM bhagavAna pAsethI sAMbhaLela che, e ja pramANe A huM tamane kahuM chuM. merA Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam ____ atha paJcadazAdhyayanamArabhyate. gataM caturdazamadhyayanam , sAmpataM paJcadazamArabhyate, asya ca pUrvAdhyayanenAyaM sambandhaH-pUrvAdhyayane vAhyAbhyantaragranthasya parityAgA pratipAditaH, vAhyA pantaragranthaparityAgenaiva munirmokSamArgasAdhakAyata cAritro bhavitumarhati tato yAdRzo muniryathA saMpUrNatayA''yatacAritro bhavettathA'sminnadhyayane pratipAdayiSyate / tathA'nantarasUtreNa cAyamabhisambandhaH-pUrvAdhyayanAntimasutre proktaM yat ya AdeyavAkyaH kuzalo vyaktazca bhavati sa eva samAdhi bhApitumaIvIti kintu etA. . pandrahaveM adhyayanakA prAraMbha / caudahavAM adhyayana samApta huaa| aba pandrahavAM prAraMbha kiyA jAtA hai| pUrva adhyayana ke sAtha isakA sambandha yaha hai pichale adhyayana meM bAhaya aura Abhyantara parigraha kA tyAga kahA gayA hai / bAhaya aura Abhyantara parigraha ke tyAga se hI muni mokSamArgasAdhaka Ayata dIrgha cAritra vAlA ho sakatA hai| ataeva jisa prakAra kA muni pUrNa rUpa se Ayata (dIrgha) cAritravAna hotA hai, vaha isa adhyayana meM pratipAdana kiyA jaaegaa| tathA anantara isase pahale vAle sUtra ke sAtha isakA yaha saMbaMdha haipUrvavartI adhyayana ke antima sUtra meM kahA gayA hai ki jo grAhya vacana vAlA, kuzala aura vyakta arthAt soca vicAra kara karane vAlA hotA hai, vahIM samAdhi kI prarUpaNA karane ke yogya hotA hai| kintu aisI paMdaramA adhyayanane prAraMbha caudamuM adhyayana samApta thayuM have paMdaramA adhyayanane prAraMbha karavAmAM Ave che. pUrva adhyayana nI sAthe Ane sabaMdha A pramANe che. pAchalA adhyayanamAM bAhya ane Abhyantara parigraha no tyAga kahela che bAhya ane AtyaMtara parigrahanA tyAgathI ja muni mekSamArganA sAdhaka ane AyatadIrgha-cAritravALA thaI zake che. tethI ja kevA prakAranA muni pUrNa rUpathI Ayata "dIrgha cAritravAnuM hoya che. te A adhyayanamAM pratipAdana karavAmAM Avaze. tathA AnAthI ahelAnA sUtranI sAthe ane A pramANeno saMbaMdha che.-pUrvanA adhyayananA chelalA sUtramAM kahevAmAM Avela che ke-je grAhya vacana vALA, kuzaLa ane vyakta arthAta samajI vicArI ne karavAvALA hoya che, eja samAdhinI prarUpaNa karavAne gya hoya che. paraMtu evI -prarUpaNa te Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keTaI sUtrakRto dRzabhASakastu atItavarttamAnAnAgatakAlajJAnavAneva bhavati, sa eva cAkhilavandhanAnAM parijJAtA troTayatA ca bhavatItyatra pratipAdyate anena sambandhenAyAtasyAsya paJcadazAdhyayanasyedamAdisUtram - 'jamatIyaM' ityAdi / " mUlam - jamatIyaM paMDuppannaM, AgamissaM ca NAyao / saMvvaM sennaI taM tAI, daMsaNAvararNatae // 1 // > chAyA - yadatItaM pratyutpannam AgamiSyacca nAyakaH / sarvaM manyate tat trAyI darzanAvaraNAntakaH ||1|| prarUpaNA to vahI kara sakatA hai, jise bhUta, vartamAna aura bhaviSyat kAla kA jJAna ho, vahI samasta bandhanoM ko jAnane vAlA aura tor3aneM vAlA hotA hai / yaha tathya yahAM prakaTa kiyA jAtA hai / isa sambandha se prApta pandrahaveM adhyayana kA yaha prathama sUtra hai- 'jamanIyaM' ityAdi / zabdArtha - jo mahApuruSa 'daMsaNAvaraNatae - darzanAvaraNAntakaH' darzanAvaraNIya karmakA atakaranevAlA arthAt cAroM prakArake ghAtiyA. karma ko khapAnevAlA ataeva 'tAI - trAyI' prANiyoM kI rakSAkaranevAlA tathA 'NAyao - jJAyaka : ' utpAdAdidharma padArtha ko jAnanevAlA athavA 'NAyao - nAyakaH' yathAvasthita vastu kA pratipAdana karanevAle hone se nAyaka - netA aisA vaha 'jamatIyaM yadatItam' jo padArtha bhUtakAla meM ho cuke haiM tathA jo 'pappanaM pratyutpannam vartamAna kAla meM ho rahA hai aura eja karI zake che ke-jene bhUta, vartamAna ane bhaviSya kALanuM jJAna hoya, eja saghaLA manyune ne jANavAvALA ane teADavAvALA hoya che. A tathya ahiyAM pragaTa karavAmAM Ave che. A saMbadhathI prApta thayela 5 daramA adhyayana pahelu sUtra che - 'jamatIyaM'' tyiAhi. zabdArtha--ne mahAyu3Sa 'dasaNAvaraNaMtara - darzanAvaraNAntaka' darzanAvaraNIya kamanA aMta karavAvALA arthAt cAre prakAranA ghAtiyAkarmane khapAvavAvALA bheTalA bhATe 4 'tAI - trAyI' prAthiyonI rakSA ThevAvAjA tathA 'NAyao-zAyakaH' utpAda dharma pahArthane laghuvAvAjA athavA 'NAyao nAyakaH' yathAvasthita vastunuM pratipAdana 42vAvAjA hovAthI nAyam- netA theve| te 'jamatIyayadatItam' ? yahArtha bhUtaaNasAM thaa| yUhesa he tathA ne pahArtha 'pahuppannaMpratyutpannam' vartabhAnANabhAM vidyamAna che bhane le pArtha' 'AgamitsaM - Aga Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNameM ... 485 ___ anvayArtha:-yo mahApuruSaH (dasaNAvaraNaMtae) darzanAvaraNAntakaH darzanAvaraNIyakarmAntakartA darzanagrahaNena ghAtikarmacatuSTayakSapaka ityarthaH, ataeva (tAI) pAyI sadupadezadAnena pANinAM saMsAraduHkhadAvAnalAt rakSakaH, athavA (tAI) iti samyagjJAnavAn , tathA (gAyao) jJAyaka:-utpAdAdi dharmayuktapadArthAnAM jJAtA, yadvA-(NAyao) nAyakaH-yathAvasthitavastumatipAdakatvena praNetA, etAdRzaH saH (jamatIya) yadatItam-atItakAlikaM, yat (paDappanna) pratyutpanna-vartamAnakAli. kam , yacca (Agamissa) AgamiSyat anAgatakAlabhAvivarttate (taM savvaM) tatsarva samastaM padArthajAtaM (mannaI) manyate yathAvasthitatayA jAnAti sa sarvajJaH sarvadarzI bhavatIti bhAvaH // 1 // jo 'AgamissaM-AgamiSyat' bhaviSyakAla meM hone vAlA hai 'taM sarvatatsarvam' vaha samasta padArtha jAta 'annaI-manyate' yathAvasthitarUpase jAnate haiM vaha sarvajJa aura sarvadarzI kahA jAtA hai // 1 // ___anvayArtha-jo mahApuruSa darzanAvaraNIya karma kA anta karane vAlA hai arthAt darzana zabda ke grahaNa se cAroM ghAtiyA karmoM kA kSaya karane vAlA hai aura isa kAraNa jo vAyI hai sadupadeza dekara prANiyoM kI saMsAra ke duHkha rUpI dAvAnala se rakSA karatA hai athavA tAI arthAt samparajJAnavAn hai| tathA utpAda vyaya aura dhauvya se yukta padArthoM kA jJAtA hai yA nAyaka arthAt yathArtha vastusvarUpa kA pratipAdana karanevAlA netA hai / vaha atItakAlIna, vartamAnakAlIna aura bhaviSyakAlIna samasta padArthoM ko yathArtharUpa se jAnatA hai arthAta sarvajJa aura sarvadarzI hai // 1 // miSyat bhaviSyamA vAnAche. 'ta savva tatsarvam' te saghaNA hA samUDana 'mannaI-mayanta' yathAsthita paNe naye che. sarvajJa bhane sazI hai. vAya che. 1 anvayArtha--je mahApurUSa darzanAvaraNIya karmano aMta karavAvALA che arthAt darzana zabdanA grahaNathI cAre ghAtiyA karmo kSaya karavAvALA che ane te kAraNe jeo trAyI che sadupadeza ApIne saMsAranA dukharUpI, dAvAnaLathI prANiyonI rakSA kare che. athavA tAI arthAt samyak jJAnavAnuM che tathA upapAta vyaya ane dhrauvya thI yukta padArthonA jJAtA che. athavA nAyaka eTale ke yathArthavanusvarUpa nuM pratipAdana karavAthI netA che te bhUtakAlIna, vartamAna kAlIna ane ane bhaviSyakAlIna saghaLA padArtho ne yayArtha paNAthI jANe che. arthAt sarvajJa ane sarvadazI che. A Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C sUtrakRtasUtre TIkA: - yo mahApuruSaH 'daMsaNAvaraNaMtara' darzanAvaraNAntakaH- darzanAvaraNIyakarmakSakaH darzanAvaraNasya madhyapadagrahaNe pUrvAparapadagrahaNAt jJAnAvaraNIyadarzanA varaNIyAntarAyamohanIyarUpaghAtikarmacatuSTayasya antakaH kSapakaH, ataeva 'tAI' trAyI sadupadezadAnena prANinAM saMsArottArakatvAd rakSakaH, yadvA 'tAyI' iti chAyA, tatra taya dhAtorgatyarthatvena jJAnArthatvAt tayanaM vAyaH, sa vidyate yasyAsau sAyI samyagjJAnavAn, ataeva 'NAyao' jJAyakaH utpAdavyayazrInyAtmakapadArthajAtasya dravyakSetrakAlabhAvato dravyaparyAyasvarUpato vA jJAtA, yahA 'NAyao' iti nAyakaH yathAvasthitastrarUpaprarUpakatvena praNetA, etAdRzaH saH 'jamatIya' yadatItam atItakAlajAtam, bhUtakAlikamityarthaH yat 'pappannaM' pratyutpannaM varttamAne jAyamArna varttamAnakAlikamityarthaH yacca 'AgamissaM' AgamiSyat anAgatakAle bhaviSyamANam bhaviSyatkAlabhAvi ityarthaH evaM yat trikAlasaMbhava jIvAjIvAdi samasvapadArthajAtaM varttate 'taM samba' tatsarvaM 'mannaI' manyate - manute - utpAdAdirUpeNa dravya 486 . TIkArtha - yahAM 'daMsaNAvaraNaMtara' isa madhya ke pada ko grahaNa karane se pahale aura pIche ke padoM kA grahaNa ho jAtA hai / ataH artha yaha nikalA ki jo jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina ghAtiyA cArakarmoM kA anta karane vAlA hai, aura isa kAraNa jo prAyI arthAt sadupadeza dekara prANiyoM ko saMsAra se tArane vAlA rakSaka hai athavA 'tAyI' arthAt samyagjJAnavAn hai, utpAda vyaya aura dhauvya rUpa padArthoM kA dravya kSetra kAla bhAva se yA dravya aura paryAya rUpa se jJAtA hai yA yathArtha vastusvarUpa kA pratipAdaka hone se praNetA hai, aisA puruSa hue 42vAthI tethI tenA TIartha - maDiyAM 'da'saNAvaraNatae' mA madhyanA pahane pahelA nA ane pachInA padmA nu grahaNa paNa thaI jAya che, atha e thaze ke-je jJAnAvaNu, danAvaraNu, meAhanIya, ane aMtaraya A thAra ghAtiyA karyAM nA 'ta karavAvALA che, ane e kAraNe jee| trAyI- kSaNukaravAvALA che, arthAt sadupadeza ApIne prANiyAne sa'sArathI ta.vA. vANA rakSa4 he athavA 'tAI' arthAt sabhya jJAnavAn che, utpA ane dhrauvya rUpa padArthI nA dravya, kSetra, kALa ane bhAvathI athavA dravya ane paryAyarUpathI jANanArA che. athavA yathA vastu svarUpanuM pratipAdana karavAvALA hAvAthI praNetA che, evA purUSa bhUtakALa sa`khadhI, vartamAnakALa samadhI nyUya Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 15 AdAnIya svarUpanirUpaNam 487 kSetrAdibhAvarUpeNa dravyaparyAyarUpeNa ca jAnAti na kimapi tasyAparijJAtaM bhava atra bhAva: / atra 'tAyI' ityanena sAmAnyasya 'manute' ityanena vizeSasya parizatRtvena saH sarvajJaH sarvadarzIti pradarzitam / 'na kAraNAbhAvAt kArya samutpayate' iti nyAyAt 'darzanAvaraNAntakaH' ityanena ghAtikarmacatuSTayasya kSapakatvaM pradarzitam ghAtikarmacatuSTayakSaye satyeva kevalajJAna kevaladarzanotpattisaMbhavAditi // 1 // mUlam - aMtae vitigiMcchApa, se jANai aNeliMsaM / alisassa avakhAyA NaM se hoI tehi tahiM // 2 // MERCH! chAyA - antako vicikitsAyAH sa jAnAtyanIdRzam / anIzasyAkhyAtA na sa bhavati tatra tatra // 2 // atIna kAlika, varttamAnakAlika aura avyikAlika isa prakAra tInoM kAloM ke jIva ajIva Adi samasta padArthoM ko jAnatA hai| 'taya' dhAtu jAnane ke artha meM hai| yahAM 'tAyI' isa pada se sAmAnya dharmoM kA jAnanA prakaTa kiyA gayA hai, aura 'mannaha' isa pada se vizeSa dharmoM kA jAnanA sUcita kiyA hai / ataH vaha sarvajJa sarvadarzI hotA hai, yaha pradarzita kiyA gayA hai / kAraNa ke abhAva meM kArya kI utpatti nahIM hotI isa nyAya se ' darzanAvaraNAntaka' isa pada se cAroM cAtika karmo kA kSaya karane vAlA artha liyA gayA hai, kyoM ki cAroM ghAtiyA karmoM kA kSaya hone hI kevalajJAna aura kevaladarzana kI utpatti honA saMbhava hai // 1 // ane bhaviSya kALa sadhI ArIte traNe kALanA jIva, ajIva, vigere saghaLA padArthAne jANe che 'taya' dhAtu bhaguvAnA arthamA che. maDiyAM 'tAyI' bhA padathI aghaNA dharmene laghunArA me artha pragaTa zvAmAM Ave che. mane mannai ? A patrathI vizeSa dharmAMnA jANunArA ema sUcita thAya che tethI te sarvajJa, sarvahazI hAya che. bha matAvavAmAM Ave che. aragunA bhalASamAM ayaMnI utpatti thatI natha, yA nyAyathI 'darzanAvaraNAntaka' mA paha thI thAre ghAtiyA bhenA kSaya uravAvAjA me prabhA nA atha svIkAravAmAM Avela che. kemake cAre ghAtiyA karmonA kSaya thAya tyAre ja kevaLajJAna ane kevaLadarzananI utpatti thavA sabhava che. 1 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 satrarutAgale ___ anvayArthaH-yaH ghAtikarmacatuSTayAntakatvena (vitigicchAe) vicikitsAyAH saMzayaviparyayamithyAjJAnarUpAyAH (aMtae) antako vinAzako bhavati (se) sa: (aNeLisaM) anIza-ananyasadRzaM dharma (jANai) jAnAti / yaH anIzasya hAtA bhavati sa eva (aNelisassa) anIzasya ananyasazasya dharmasya (akkhAyA) AkhyAtA kathayitA bhavati / etAdRzaH (se) saH mahApuruSaH (tahi tarhi) tatra tatra bauddhAdidarzane (Na hoi) na bhavati, anIzasyAjJAyakatvAditi // 2 / / 'aMnae' ityAdi / zabdArtha-jo cAroM prakAra ke ghAtiyA karma kA nAza karane vAle hone se 'vitigicchAe-vicikitsAyAH' miyAjJAna rUpa saMzayaviparyaya kA 'aMtae-antakA' nAzakarane vAle hote haiM 'se-sA vaha 'aNelisaM -anIdRzam ananya sAdhAraNa aise dharma ko 'jANai-jAnAti jAnate haiM 'aNeliyassa-anIdRzasya jo puruSa sabase adhika vastutatvakA 'akkhAyA-AkhyAtA' kathana karane vAle haiM aisA 'se-saH' vaha puruSa 'tahiM tahiM-tatra tatra' Una Usa bauddhAdi darzanoM meM 'Na hoina bhavati' nahIM hotA hai / 2 // anvayArtha jo cAroM ghAtikarmoM kA anta karane vAlA hone ke kAraNa cicikitsA arthAt saMzaya, viparyAsa rUpa mithyAjJAna kA anna karane vAlA hai, vaha ananyasadRza-anupasa-dharma ko jAnatA hai| jo ananyasadRza dharma ko jAnatA hai, vahI ananyasadRza dharma kA pratipAdaka hotA hai| aimA puruSa bauddha Adi anya darzanoM meM nahIM hotA // 2 // aMtae' tyAdi zabdArtha-jeo cAre prakAranA ghaniyA kamene nAza karanArA hevAthI 'vitigicchAe-vicikitsa.yA.' bhithyAjJAna 35 saMzaya viSaya yana 'aMtaeantaka.' nAzavANA DAya che. 'se-saH' te 'aNelisa-anIdRzam' ananya sAdhA265 mevA bhane 'jANai-jAnAti' naye che. 'aNeliyassa-anIdRzasya' me 135 sahuthI bayAre 12tutatpanu 'akkhAga-AkhyAtA' 4thana 42vAvANA che. meve 'se-saH' te 535 "tahi tahi-tatra tatra' te te mauddha vigairenA zanAmA 'Na hoi-na bhavati' utA nathI // 2 // anvayArtha--je cAre ghAtiyA karmonA aMta karavAvALA hevAthI vicikitsA arthAta saMzaya viparyAya 5 mithyAjJAnano aMta karavAvALA che. te ananya sadeza-anupama dharmane jANe che. je ananya sadaza dharmane jANe che. teja ananya sadaza dharmanA pratipAdaka hoya che, e purUSa bauddha vigere anya dazakamAM te nathI, mArA Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthabodhinI TIkA pra. kSu. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 489 TIkA - yaH ghAdikarma catuSTayAntakatvena 'vitimicchAe' vicikistAyAH vicikitsA - cittaviplutiH saMzayajJAnamityarthaH, tasyAH saMzaya, viparyayamithyAjJAnAnAm antako vinAzako bhavati nissaMzayajJAnavAn bhavatItyarthaH / ayamAzayaHsaMzayakAraNatAvaraNakarmaNaH kSayAt saMzayAdijJAnAnAmante varttamAnaH yo mahApuruSaH ghAtikarmacatuSTayAnAM vinAzako bhavan san nirastasaMzaya viparyayamithyA jJAno bhavati / 'se' sa eva mahApuruSaH 'aNelisa' anIdRzam - ananyasAdhAraNam 'jANaI' jAnAti, na vatsadRzo'nyaH kazvid vidyate yaH sarvakSmavAdadharmAtmakaM sAmAnyavikSepAtmakaM vA padArthasArthaM jAnIyAt / sa hi sarva padArthajAtaM sAmAnyavizeSarUpeNa tadubhayasaMcalitatayaiva jaanaati| etAvatA mImAMsakamatamapAkRtam, TIkArtha - jo mahApuruSa cAroM ghAtika karmo kA kSaya kara detA hai, yaha viviear 'citta viplava' kA arthAt saMzaya, viparyaya aura anayavasAya kA bhI vinAzaka hotA hai niHsaMzaya jJAna se sampanna hotA hai| Azaya yaha ki jo mahApuruSa saMzaya Adi ke kAraNa bhUta karma kA kSaya ho jAne se saMzayAdi se Upara uThakara cAra ghAtiyA karmoM kA vinAzaka hotA hai / usameM saMzaya yA viparyaya rUpa mithyAjJAna nahIM hotA, aisA puruSa ananyasadRzadarzI hotA hai arthAt usake samAna vahI hotA hai, anya koI nahIM jo samasta sukSma bAdara Adi anantadharmA maka padArthoM ko jAna sake, vaha paraspara mile hue sAmAnyavizeSamaya padArthoM ko jAnatA hai / isa kathana ke dvArA mImAMsakamata kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| TIkA --je mahApurUSa cAre ghAtiyA karmo nA kSaya karIde che, te vici kitsA 'citta viplava' nA arthAt saMzaya, viparyaya ane adhyavasAyane paNu vinAzakaranArA hAya che ni saMzaya-sa`zaya vagaranA jJAna thI yukta hAya che. kahevAnA Azaya e che ke je mahApurUSa saMzaya vagerenA kSaya thaI javA thI sazaya vigerenI upara rahIne cAra nAza karanArA hAya che, temAM sazaya athavA viSaya rUpa nathI, evA purUSa ananya sAzadarzI hAya che, arthAt tenI samAna eja hAya che, anya kAI tevA thai zakatA nathI arthAt sUkSma, khAdara vigere anaMta dhama vALA padArthAne jANI zake tema heAtA nathI te paraspara maLelA sAmAnya ane vizeSamaya padmA ne jANe che. kAraNabhUta kaeNma ghAtiyA krarmAnA mijJAna hotu A kathana dvArA mImAMsakAnA matanuM nirAkaraNlR karavAmAM Avela che. sU0 62 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 sUtratA sU te evaM manyante yadi sarvajJaH svIkriyeta tadA tasya sarvapadArthajJAtvasyAbhyupagamya mAnatve sarvadA rUpAdijJAne'nabhimatagandhAdijJAnamapi prasajyeta iti / sarvajJasya yad-jJAnam, na tat itarajJAnatulyam api tu tadjJAnaM vastugata sAmAnyavizeSAMzaparicchedakameva, tadanyasya tu na tathA / ato na mImAMsAkasyA''kSepaH sAdhIyAn / nanu sAmAnyataH sarvajJasya siddhAvapi mahAvIrAditIrthakara eva sarvajJo nAnyaH ityatra nAsti kimapi mamANam, pramANAbhAve ca sa eva sarvajJo nA'nya iti kathaunakI mAnyatA yaha hai ki yahAM sarvajJa mAneMge to vaha sabhI padArthoM" ko jJAtA hogA aura sarvadA rUpAdi kA jJAna use hogA to aniSTa gaMdha Adi kA bhI jJAna mAnanA paDegA / + sarvajJa kA jJAna itara janoM arthAt chacasthoM ke jJAna ke samAna nahIM hotA / vaha vastu ke ananta atIta evaM anAgata paryAyoM ko tathA ananta dharmoM ko yugapat jAnatA hai, jaba ki dUsaroM kA jJAna isa prakAra nahIM jAnane meM aasktaa| sImAMsaka kA AkSepa ThIka nahIM hai, kyoMki gaMdha ke jJAnamAtra se gaMdha kI anubhUti nahIM hotI / sarvajJa vItarAga hote haiM, ataeva unheM na koI gaMdha iSTa hotA hai, na aniSTa hotA hai / ve samasta padArthoM ko madhyastha bhAva se hI jAnate haiM / zaMkA - sAmAnyarUpa se sarvajJa kI siddhi ho jAne para bhI mahAvIra Adi tIrthakara hI sarvajJa haiM, anya buddha yA kapila Adi nahIM, isa viSaya meM koI pramANa nahIM hai / pramANa ke abhAva meM yaha nahIM kahA jA tenI mAnyatA. evI che ke-jo sarvajJa mAnavAmAM Ave te te saghaLA padArtho ne jANanAra thaze, ane sarvAMdA rUpa vigeretu jJAna temAne thaze. to anISTa gadha vigerenuM jJAna paNa mAnavuM paDaze. sarvAMganu jJAna itarajanA arthAt chadmasthonA jJAnanI samAna hatu nathI, te vastu nA anaMta atIta ane anAgata paryAyane tathA anata dharmAM ne cugapat--ekI sAthe jANe che, jyAre khIjAenuM jJAna A rIte jANI zakAtu nathI, mImAMsakanA AkSepa kharekhara nathI, kemake gadhanA jJAna mAtra thI gaMdha nA anubhava thateA nathI, sajJa vItarAga haiAya che. tethI tene keAI gadha ISTa hotA nathI, tema aSTi paNa hAtA nathI, te saghaLA padArtho ne madhyasthabhAvathI jANe che zakA--samAnyapaNAthI sarvajJanI sidhdhi thaI javA chatAM mahAvIra vigere tIrthaMkara ja sajJa che, khIjA budha athavA kapila vigere sarvajJa nathI A saMbadhamAM ... evuM kAI pramANa nathI, pramANanA abhAvamAM ema Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ semayAthaivodhinI TIkA pra. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 491 yituM na zakyate / ubhayorapi mahAvIravuddhayo stathAtvasvIkAre kathamubhayomatA. naikyam / tathA coktam - arhan yadi sarvajJo, buddho netyatra kA pramA / . thathobhAvapi sarvajJau-matabhedastayoH katham // 1 // ityAzaGkAyAmAha-'aNelisassa akkhAyA' anIdRzasya AkhyAtA, ananyasAdhAraNasya dharmasya ya AkhyAtA pratipAdaka: 'se' saH etAdRzaH saH 'tahi tahi' tatra tatra bauddhAdike darzane 'Na hoI' na bhavati, api tu bhagavAn tIrthakara evA'nanyasadRzasya jJAtA pratipAdakazca bhavati na tu buddhAdi riti siddham / ayamAzayaHbauddho hi paryAyamAtrameva icchavi, sarvasya kSaNikatvasvIkArAva, dravyaM tu sarvAvasthA'nugataM necchati, kiMtu na tat samyak, yataH paryAyakAraNasya sakatA ki mahAvIra hI sarvajJa haiM, anya nhiiN| yadi mahAvIra aura buddha Adi sabhI ko sarvajJa mAnA jAya to unameM mataikya kyoM nahIM hai ? kahA bhI hai-'arhan yadi sarvajJo' ityAdi / , 'arhanta yadi sarvajJa haiM to kyA pramANa hai ki buddha sarvajJa nahIM haiM ? yadi donoM sarvajJa haiM to phira donoM meM mata bheda kA kyA kAraNa hai ?' ' samAdhAna--jo ananya (anupama) sAdhAraNa dharma kA pratipAdaka hai, vaha vauddha Adi darzanoM meM nahIM hotA, nahIM ho sakatA hai| bhagavAna tIrthakara hI ananya sAdhAraNa dharma ke jJAtA aura pratipAdaka hote haiM, buddha Adi nahIM / Azaya yaha hai ki buddha sirpha paryAya ko hI svIkAra karate haiM, kyoMki vaha saba ko kSaNika mAnate haiN| ve samasta paryAyoM meM eka rUpa ke avasthita rahane vAle dravya ko svIkAra nahIM karate, nahIM kahI zakAya ke mahAvIra svAmI ja sarvajJa che, anya nahIM je mahAvIra ane buddha vigere badhAne sarvajJa mAnavAmAM Ave, to temAM eka mata pAra bha nathI 1 4 55 cha hai-'aIn yadi sarvajJo' tyAla, - je ahaMta sarvajJa hoya te budha sarvajJa nathI, emAM zuM pramANa che? jo e bane sarvajJa che, to e banemAM matabhedanuM zuM kAraNa che. samAdhAna-je ananya "anupama sAdhAraNudharmanuM pratipAdaka che, te baudhdha vigerenA darzane mAM hetuM nathI ane hAI zakatuM nathI bhagavAna tIrthaka karaja ananya sAdhAraNa dharmanA jANanArA ane tenuM pratipAdana karanArA hoya che. buddha vigere tevA hetA nathI kahevAno Azaya e che ke-buddha kevaLa pathane ja svIkAra kare che. kemake te badhAne kSaNika mAne che. teo saghaLA paryAmAM eka rUpathI avasthita rahevAvALA dravyane svIkAra karatA Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 sUtrakRtAGgale dravyasyAbhAvAt kathaM paryAvA bhaveyuH ? paryAyAnicchatA dravyamapi svIkaraNIyameva na tu tathAsvIkaroti, tato na sa sarvajJaH / aacyutA'nutpannasthiraikasvabhAvasya dravyamAtrasyaiva svIkArAt pratyakSapAptArthakriyAsamarthaparyAyasyA'nabhyupagamAtsA. khyazAstrapratipAdakaH kapilo'pi na sarvajJaH / jalataraGgavad abhinnayordravyaparyAyayo maidenA'bhyupagamAnnyAyazAstrapratipAdako'pi na srvjnyH| asarvajJatvAcca tIrthAntarIyANAM madhye na kazcidapi, anIdRzasyA'nanyasadRzasya dravya-paryAyobhayarUpasya kintu yaha mAnyatA samIcIna nahIM hai, kyoMki paryAyoM ke kAraNabhUta dravya kA abhAva hone se paryAya kisa prakAra ho sakege ? ataH jo paryAyoM ko svIkAra karatA hai, use dravya bhI svIkAra karanA caahie| parantu buddha dravya ko svIkAra nahIM karate, ataeva ve sarvajJa nahIM haiN| ____ apane svabhAva se cyuta na hone vAle, kabhI utpanna na hone vAle aura sthira eka svabhAvavAle dravya ko hI svIkAra karane aura pratyakSa prApta arthakriyA meM samartha paryAya ko na svIkAra karane ke kAraNa sAMkhya zAstra ke pratipAdaka kapila bhI sarvajJa nahIM haiN| jala aura jala kI taraMga ke samAna abhinna dravya aura paryAya meM sarvathA bheda svIkAra karane se nyAyazAstra kA pratipAdaka bhI sarvajJa nahIM hai| isa prakAra asarvajJa hone ke kAraNa anyatIrthakoM meM se koI bhI kathaMcit abhinna dravya aura paryAya kA pratipAdaka nahIM hai| ata eva nathI, paraMtu temanI A mAnyatA barAbara nathI, kemake paryAnA kAraNabhUta dravyane abhAva hovAthI paryAya kaI rIte banI zake? tethI je paryAne svIkAra kare che, teNe dravyane paNa svIkAra kare joIe paraMtu buddha dravyane svIkAra karatA nathI. tethI teo sarvajJa nathI. pitAnA svabhAvathI alita na thavAvALA, kyAreya utpanna na thavAvALA ane sthira eka svabhAva vALA dravyane ja svIkAra kare ane pratyakSa prApta artha kriyAmAM samartha paryAyane svIkAra na karavAnA kAraNe sAMkhya zAstranA pratipAdaka kapila paNa sarvajJa nathI. jaLa ane jaLanA taraMge samAna abhinna dravya ane paryAyamAM sarvathA bhedane svIkAra karavAthI nyAyazAstranA pratipAdaka paNa sarvajJa nathI. A rIte asarvajJa hevAnA kAraNe anyatIrthike pachI koI paNa kathacita abhinna dravya, ane payayanuM pratipAdana karavAvALA nathI. tethI ja Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNaM pratipAdayitA bhavati iti arhanneA'tItAnAgatavarttamAnavartino'rthasya ArupAtA vartate, ataH 'na tatra tatre' ti suSTuktam iti ||2|| ? mUlam - tarhi tarhi sukkhAyaM se ya sacce sugAhie / sayA sacceNa saMpanne mitiM bhUpahiM kaMppae // 3 // chAyA -- tatra tatra strAkhyAtaM tacca satyaM svAkhyAtam / sadA satyena saMpanno maitrIM bhUteSu kalpayet || 3 || arhanta hI atIta anAgata aura varttamAna kAla ke padArthoM ke jJAtA haiN| isa prakAra ThIka hI kahA gayA hai ki aise dharmapraNenA anya darzanoM meM nahIM hai // 2 // 'tahiM tarhi sukkhAyeM' ityAdi / zabdArtha - 'tahiM tahiM tatra tatra' zrI tIrthaGkaradeva ne AgamAdi sthAnoM' meM 'suvakvAyaM - svAkhyAtam' samyak prakAra se jIvAdi padArthoMkA kathana kiyA hai 'se ya-tacca' vaha bhagavat kathana hI 'sacce - satyaM ' sakala jagajjIvoM ke hitakAraka hone se yathArtha hai aura vahI 'suAhiesvAkhyAtam' samyak pratipAdita hone se subhASita hai ataH 'sacceNasatyena' muni saMyama se 'saMpanne- saMpannaH' yukta hokara 'bhUehiM - bhUteSu' prANiyoM meM 'mitti - maitrIma' maitrIbhAva 'kappae-kalpayet' kare arthAt kahIM bhI jIvavirAdhanA kI bhAvanA na kareM // 3 // arhanta bhagavAna ja atIta, anAgata, ane vata mAna kALanA pAne jANu nArA che. A pramANe ThIka ja kahyu che ke-mAvA dhama praNetA anya inAmAM nathI tArA 'tahi tahi suyakvAya' tyiAhi zabdArtha--'tahi N tahiM'-tatra tatra' zrI tIrtha 53 deve Agama vizeSa sthAnAbhAM 'suyakkhAya'-svAkhyAtam' sArI rIte vAhi hAtha uthana yu che 'se ya- tacca' se bhagavat athana 4 'sacce - satya'' samasta bhagavAnu Dita42 hovAthI yathArtha he bhane sena 'suyAhie - svAkhyAtam' sabhya pratipAhana uresa hovAthI subhASita che. tethI 'sacceNa - satyena' bhuni sayabhathI saMpanne-saMpannaH' yukta manIne 'bhUehiM' - bhUteSu' ADiyomA 'mitti - maitrIm ' maitrIbhAva ' kappae - kalpayet' are arthAt jyAMya pazu kavonI virAdhanAnI IcchA na kare // 3 // Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutrakRtAGgasUtre anvayArtha:-(tahiM tarhi) tatra tatra sthAne AgamAdau (mRyakAvAya) svAkhyAtaM suSThutayA yathArthatayA AkhyAta-pratipAditaM tIrthakaraiH, yad tat jIvAjIvAdipadArthajAtam utpAdAdidharmayuktadravyaparyAyAtmakaM vA tattatsarvaM tIrthakarairyathArthatayA kathitamitibhAvaH / (se ya) tacca-cadeva taduktameva (sacce) satyaM sakalajagajjantu. hitakaratvAd yathArtha vartate nAnyat , tathA tadeva ca (suyAhie) svAkhyAtaM suSTutayA matipAditatvena subhASitaM sarvapANipriyajanakatvAt , ato muniH (sacceNa) satyena sadbhayaH-sattvebhyo hitapharatvAt saMyamena (saMpanne) saMpanna yuktaH san (bhUehi) bhUteSu prANiSu (mitti) maitrI maitrIbhAvanAM (kappae) kalpayet kuryAt / na kutrApi jIvavirAdhanamAvanAM kuryAditi bhAvaH // 3 // TIkA-tIrthAntarIyANAmasarvajJatvam , tIrtha karasya ca sarvajJattaM yena prakAreNa bhavati-tat sayuktikaM darzayati-tahiM tahi' ityAdi / 'tahiM tahi' tatra tatra' anvayArtha-bhinna bhinna AgamoM meM tIrthaMkaroM ne jIva ajIva Adi padArthoM ko utpAda Adi dharmoM se yukta yA dravyaparyAyAtmaka rUpa meM padhArtha rUpa se kahA hai| unakA kathana samasta saMsAra ke prANiyoM kA hita karane vAlA hone se satya hai, anya nahIM / vahI su-AkhyAta dharma hai / ataH muni satya se arthAt prANiyoM ke lie hitakara hone ke kAraNa saMyama se sampanna hokara prANiyoM para maitrI bhAvanA dhAraNa kare / kahIM bhI koI jIva kI virAdhanA na kare // 3 // TIkArtha-anyattIthiko kI asarvajJatA aura tIrthaMkara kI sarvajJatA jisa prakAra siddha hotI hai, vaha yuktipUrvaka dikhalAte haiN| anvayArtha--bhinna bhinna AgamamAM tIrthakaree jIva ajIva vigere padArthone utpAda, vigere dharmothI yukta athavA dravya paryAyAtmaka rUpamAM yathArtha paNAthI kahela che tenuM kathana saghaLA saMsaranA prANiyAnuM hita karanAra hevAthI satya che. anya nahIM eja sukhyAta dharma che. tethI muni satyathI arthAt prANi mATe hitAvaha hevAnA kAraNe saMyamathI sampanna thaIne prANi para maitrI bhAva dhAraNa kare. kyAMya paNa jIvanI virAdhanAnI bhAvanA na kare che ---yatArthinu asa bhane tAya 42rnu ajJA je pramANe siddha thAya che, te yukti pUrvaka have batAvavAmAM Ave che.- . Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam sattadityarthaH, yad yat padArtha jAtaM jIvAjIvAdikam , tathA mithyAtvAvirati. pramAdakapAyayogAH bandhahetavaH saMsAranidAnatveneti, tathA jJAnadarzanacAritrANi mokSamArgaH mokSakAraNatveneti kathitaM tattatsarva pUrvA'parA'virodhitayA yuktivAbhyAM samupavRMhitatayA ca 'suyakkhAyaM' svAkhyAtaM-mu samyak-AkhyAtaM vyAkhyAtaM pratipAdita tIrtha kareNa dvAdazavidhapariSadi na tu paratIrthikaH, itthamaviruddhaM yuktyu petaM cA''rakhyAtam / ato na tatra svAkhyAtatva saMbhavati / tIrthakRtA tu punaryaduktaM tatra tatra jIjIvAdikaM vandhakAraNaM mokSakAraNaM ca, tatsarvaM pUrvA'parA'viruddhatvAt - tIrthaMkara ne jisa jisa jIva yA ajIva Adi padArthoM ko jaisA kahA hai, mithyAtva avirati pramAda kaSAya aura yoga ina pandha ke kAraNoM ko saMsAra kA kAraNa kahA hai, samyagjJAna darzanacAritra aura tapa ko mokSa kA mArga kahA hai| kahA bhIhai nANaM ca daMsaNaM ceka, caritaM ca tavo thaa| esa maggatti panatto, jiNehiM varadasihi // ___ 'uttarAdhyayana sUtra a0 28 gA, 2. vaha saba pUrvApara aviruddha hone se tathA yukti aura tarka se puSTa hone se sthAkhyAta hai / tIrthaMkara ne bAraha prakAra kI pariSad meM usakA sundara vyAkhyAna kiyA hai / paratIthikoM ne isa prakAra pUrvApara aviruddha evaM yuktisaMgata kathana nahIM kiyA hai| ataeva vahA~ svAsthAtatA kA saMbhava nahIM hai / tIrthaMkaroM ne jIva ajIva bandha ke kAraNa aura mokSa tIrthakare je je jIva athavA ajIva vigere padArthone je pramANe kahyA che, mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ane coga A bandhanA kAraNene saMsAranuM kAraNa kahela che, samyakajJAna samyaphadarzana samyaphacAstri ane samyakatapane mekSanuM sAdhana kahela che kahyuM paNa che ke nANaM ca dasaNaM ceva, caritaM ca tavo thaa| esa maggatti pannatto, jiNehi gharadesihi // uttarAIyayana sU. ma. 28 // 3 A sarva pUrva para avirUddha hovAthI tathA yukti ane tarkathI puSTa havAthI svAkhyAta che, tIrthakare bAra prakAranI parikSAmAM tenuM suMdara vyAkhyAna karela che. paratIrthikae A rIte pUrvApara avirUddha ane yukti saMgata kathana karela nathI ethI ja tyAM svAkhyAta pazune saMbhava nathI rtIthakeree jIva Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 sUtrakRtAgasUtre svAkhyAtaM bhavati / 'se ya' tacca tadeva bhagavatpratipAditameva 'sacce' satya' vartate asadakAraNarAgadveSamohAdInAmabhAvAt sadasyo hitalAcca tadeva ca 'supArie' davAkhyAtaM - suSThutayA pratipAditatvena subhASitamasti samastajagajjantUnAM priyakaratvAt, midhyAtvamarUpaNakAraNaM rAgAdikaM tattu tasya nAsti iti kAraNAmAkAryAbhAvaH svataH siddha eva / atastIrthakarasya vacanaM satyArthamatipadikameva bhavati, natvasatyArthapratipAdakam / uktaJca - 'vItarAgA hi sarvajJA, mithyA na bruvate vacaH / yasmAttasmAdvacasteSAM, tathyaM bhUtArthadarzanam // 1 // iti / ke kAraNa Adi jo bhI kahA hai, vaha saba pUrvApara aviruddha hai ataeva svAkhyAta hai / tIrthakaroM dvArA jo pratipAdana kiyA gayA hai vahI satya hai, kyoM ki ve asatya ke kAraNabhUta rAga, dveSa aura moha me rahita hote haiM aura saba ke hitakArI hote haiN| unakA kathana hI subhASita hai kyoM ki vaha jagat ke samasta jIvoM ke lie priyakara hotA hai / rAgAdi doSa hI mithyA bhASaNa ke kAraNa hote haiN| vaha doSa unameM haiM nahIM, ataeva kAraNa ke abhAva se kArya kA abhAva 'svataH siddha hai| isa prakAra tIrthakara ke vacana satyArtha ke hI pratipAdaka haiM / asatya ke pratipAdaka nahIM / kahA hai- 'vItarAgA hi sarvajJA' ityAdi / 'jo vItarAga aura sarvajJa haiM ve sidhyAvacana 'asatya' nahIM bolate haiM / ataeva unake vacana satya artha ke hI pratipAdaka hote haiM / ' ajIva bandhanA kAraNe| ane mekSanA kAraNeA je kAMI kahyA che, te badhA pUrvopara avirUddha che, ethI ja te svAkhyAta che. tIrthaMkarA dvArA je pratipAdana karavAmAM Avyu' che, eja satya che. kaeNma ke tee asatyanA kAraNu rUpa rAga, dveSa, ane mADhathI rahita haiAya che. ane badhAnuM hita karavAvALA hAya che. teonu` kathana ja subhASita che. kemake teo jagatanA saghaLA jIvAne mATe priya karanAra hAya che, rAgAdi doSaja mithyA bhASaNanA kAraNa rUpa hAya che. te deSa temAM che ja nahIM tethI ja kAraNanA abhAvathI kAca'ne abhAva svataH siddha ja che A rIte tI karanA vacanA satya anu' ja pratipAdana karavAvALA che. asatyanu pratipAdana karavaavaajaa nathI. che - ' vItarAgA hi sarvajJA' ityAdi je vItarAga ane sarvajJa che, tee mithyAvaccana (masatya) khelatA nathI, ethIja teonA vacane satya anuMja pratipAdana karavAvALA hAya che. Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 497 zrato jinoktavacanArAdhako muniH 'sayA' sadA-sarvakAlam 'sacceNa satyena-satyabhASaNena, yadvA satyaH sadbhyaH prANiyo hitakaratvAt satyaH-saMyamaH, tena tapo. viziSTena saMyamena (sapanne)-saMpannaH yuktaH san 'bhRehi' bhUteSu samastamANivargeSu 'mitti' maitrIm-mANinAM rakSaNAta rakSaNopadezadAnena ca, bhUtadayArUpAM 'kappae', kalpayet-kuryAt na teSu virAdhanabhAvanAM kuryAditi bhAvaH // 3 // mUlam -bhUehiM na virujjhejA eNla dhamle vuliimo| busimaM jagaM parinnAya, asti jiivitNbhaavnnaa||4|| chAyA-bhUtaizca na viruddhayeta eSa dharmaH ghRssiimtH| vRSImAn jagatparijJAya, asmin jIvitabhAvanA ||4|| , ataeva jinokta vacanoM kA bhArAdhaka muni sadaiva satya se arthAt satya bhASaNa se athavA saMyama se yukta ho kara samasta jIvoM para, unakI rakSA karake aura rakSA kA upadeza dekara dayA kre| virAdhanA kI bhAvanA na kare // 3 // 'bhUehiM na virujjhejjA' ityaadi| zabdArtha-muni kisI prakAra se bhI 'bhUehi-bhUteSu' basa sthAvara prANiyoM meM 'na virujjejjA-na virudhyeta' virodha bhAva na kare 'esaeSaH sarva jIva rakSaNarUpa yaha 'dhamme-dharmaH' dharma 'vu pImao-vRSImataH' sat saMyamavAle sAdhu kA hai ataH 'vusisaM-vRSImAn' saMyamI sAdhu 'jagaM-jagat' asa sthAvara rUpa jagata ko 'parinnAya-parijJAgha' jJa pari aeva janAkta vacanonuM ArAdhana karavAvALA muni hamezAM satyathI arthAt satya bhASathI athavA sayamathI yukta thaIne saghaLA jIvonI rakSA karIne ane rakSAne upadeza ApIne teonI rakSA kare virAdhanAnI bhAvanA na kare bhUpahi na virujjhejA' tyAdi zahAtha-muni 4 pa 54|2thii 'bhUehi-bhUteSu' trasa bhane sthA12 prAliyomA 'na virujjejjA-na virudhyeta' vi2.5 lA na rANe 'esa-eSaH' sava' chana2kSa 35 mA 'dhamme-dharmaH' 5 'vusImae-vRSImataH' sat seya. bhavAya sAdhunA cha tethI 'sima-ghRSImAn' sybhvaaye| sAdhu 'jagaM-jagat' isa maka sthA52 35 gatUne 'parinnAya-parijJAya' za parizAthI sanya-zate Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 sUtrakRtAGgasUtra * anvayArthaH-muniH kenApi prakAreNa (bhUehi) bhUteSu trasasthAvarepu (na viru: jjejjA) na virudvayeta-mANibhiH saha virodha nava kuryAt (esa) epa:-sarvajIva. rakSaNarUpaH (dhamme) dharmaH (busImao) pImata:-saMyamavataH sAdhoH satsaMyamavatasvIyaMkarasya vA vartate ataH (busimaM) vRpImAn saMyamavAn muniH (jaga) jagata-prasa.' sthAvararUpaM (parinAya) parijJAya-jJaparijJayA samyagUvijJAya (assi) asmin-tIya-- karamatipAdive dharma (jIvitabhAvaNA) jIvitabhAvanAH-saMyamajIvanabhAvanAH paJcaviMzatibhakArA dvAdazaprakArA cA bhAvanAH prANipANatrANarUpA bhAvanA yA kuryAditi // 4 // ____TIkA-pUrva bhUteSu maitrI kuryAditi proktam , sA ca yathA'nubhUyate tathA pradarzayati-'bhUehi' ityAdi / bhUtamaitrImAvarAna muniH 'bhUedi' pUteSu mANabhUta. jJAse samyak jAnakarake 'assiM -asmin' ila tIrthakara pratipAdita dharma meM 'jIvitabhAvaNA-jIvitabhAvanA' saMyamI jIvana kI bhAvanA kre|4| ___ anvayArtha-muni kisI bhI prakAra trasa aura sthAvara prANiyoM ke sAtha virodha na kare / yahI jIva rakSA rUpa dharma saMghamavAn sAdhu kA athavA tIrtha kara kA hai| saMyamavAn muni basa sthAvararUpa jagat ko jJaparijJA se samyaka jAna kara tIrthaMkara pratipAdita dharma meM saMyamI jIvana kI bhAvanA kare arthAt paccIsa prakAra kI, bAraha prakAra kI' athavA prANiyoM ke prANoM kI rakSA rUpa bhAvanA kare // 4 // TIkArtha-pahale kahA jA cukA hai ki prANiyoM para maitrIbhAva kre| usa maitrIbhAva kA anubhava kisa prakAra kiyA jAtA hai so yahA~ kahate oneta 'assiM-asmin' mA tAre pratipAna 42tA dharmamA 'jIvita bhAvaNA-jIvitabhAvanA' sayama pUrva vita mAnA 3re // 4 // anvayArtha-muni keI paNa prakAre trasa ane sthAvara prANiyAnI sAthe virodha na kare eja jIvarakSA rUpa dharma saMyamavAnuM sAdhune athavA tIrtha"karana che. saMyamavAn muni traNa sthAvara rUpa jagatane jJaparijJAthI sArI rIte jANIne tIrthaMkara pratipAdita dharmamAM saMyama yukta jIvananI bhAvanA kare. arthAt pacIsa prakAranI bAra prakAranI athavA prANiyenA prANanI rakSAnI bhAvanA re // 4 // - TIkAtha-pahelAM kahevAmAM AvI gayuM che ke-prANi sAthe mitrIbhAva rAkhe, e mitrabhAvane anubhava kevI rIte karavAmAM Ave che? e ahiMyAM Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : samayArthabodhinI TIkA pra dhuM. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 499 , jIvasatvarUpeSu prANivargeSu 'na virujjhejjA' na virudhyeva bhUtaiH saha virodhaM na kuryAt jIvAn na virAdhayediti bhAvaH, 'esa' eSaH bhUtAvirodharUpaH 'dhamme' dharmaH 'sImao' vRSImataH- vRSI-satsaMyamaH tadvataH satsaMyamavataH tIrthakRta ityarthaH yadvA 'sImao' ityasya vazyatrataH, iticchAyA, tatra vazyaH AtmA, vazyAni indriyANi vA yasya savazvAn, tasya vazyavataH Atmendriyanigrahavato vA varttate, tIrthakara - gaNadharAdi mokta eSa dharma iti bhAvaH, ataH 'vumImaM' hRSImAn vazyavAn vA satsaMyamI, jitendriyo vA muniH 'jaMge' jagat jagatsvarUpaM svakarmajanitasukha"duHkhAdibhoktAraM prANivarga vA 'parinAya' parijJAya - jJaparijJayA yathArthamavabudhya"assa' asmin pUrvokte dharme 'jIviyabhAvaNA' 'jIvitabhAvanA:- saMyamajIvanabhAvanAH - jIvasamAdhikArakatvena jIvarakSaNa bhAvanAH mokSakAriNIH kuryAditi // 4 // (T haiM / muni, prANa, bhUta, jIva aura lava rUpa prANiyoM ke sAtha virodha - na kare arthAt unakI virAdhanA na kare / bhUtoM ke sAtha vizeSa na karane rUpa dharma vRSImAn arthAt saMyamavAn - tIrthakara kA hai / athavA 'busImao' kI chAyA 'vazyamAna' hai jisakI AtmA yA indriyA~ vaza .. meM haiM arthAt jo Atmanigraha yA indriyanigraha vAlA hai, usakA yaha dharma hai| tAtparya yaha hai ki yaha dharma tIrthaMkara aura gaNadhara kA kahA huA hai, ataeva satsaMyamI yA jitendriya muni jagat ke svarUpa ko athavA apane-apane upArjita karmoM ke dvArA hone vAle sukha-duHkha ko bhogane vAle prANiyoM ko jJaparijJA se yathAvat jAna kara pUrvokta karma meM saMyama'maya jIvana kI bhAvanA kare jIvoM ko samAdhikAraka hone se mokSa pradAyinI jIvarakSA rUpa bhAvanA kare // 4 // kahevAmAM Ave che. muni prANa, bhUta, jIva ane satva rUpa prANiyAnI sAthe * virezva na kare. arthAt temanI virAdhanA na kare. bhUtAnI sAthe virodha na zvA 35, dharma vRSImAn-arthAt saMyabhavAn tIrtha urano che, athavA 'busI'mama' nI chAyA vazyamAna se prabhAche nemono AtmA bhane indriyo vazamAM che, arthAt je thyAtmanigraha athavA indriya niha vALA che, tenA mA dhama che. kahevAtu' tAtpaya e che, A dhama tIrthaMkara ane gaNudhare kahyo che. tethI ja satya'yamI athavA jItendriya muni jaganA svarUpane athavA pAta peAtAnA prApta karela karmo dvArA thavAvALA sukhaduHkhane leAgavavA vALA prANiAne jJa parijJAthI jANIne pUrvokta dharmamAM sayamamaya jIvananI bhAvanA kare. jIvAne samAdhikAraka hAvAthI mekSa ApanArI jIva rakSA rUpa bhAvanA re // 4 // Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 sUtrakRtAgasarva mUlam-bhAvaNAjogasuddhappA jale gAvA va aahie| nAvA va tIrasaMpannA savvadukkhA tiudRi // 5 // chAyA-bhAvanAyogazuddhAtmA jale naurikha aakhyaatH|| nauriva tIra saMpannA sarvaduHkhAt truTayati // 5 // anvayArthaH-(bhAvaNAjogasuddhappA) bhAvanAyogazuddhAzmA-satsaMyamasaMskAra rUpazuddhabhAvanAmAvitAtmA muniH (jale) jale jalazabdena jalamacure samudre (nAvA va) nauriva (Ahie) AkhyAtaH kazitaH bhgvdbhiH| etena kimiti dRSTAntena spaSTayati-(tIrasaMpannA) tIrasaMpannA tIraM prAptA (nAvA va) nauriva sa muniH (satra 'bhAvaNAjogasuddhappA' ityAdi / zabdArtha-'bhAvanAjogasuddhappA-bhAvanAyogazuddhAtmA' satsaMyama. rUpa zuddha lAvanA rUpI yoga le zuddha AtmAvAlA puruSa 'jale-jale jala zabda se jalAdhika panevAle samudra meM 'NAvA va-nauriva' nAva ke samAna 'Ahie-AkhyAtaH' kahA gayA hai 'tIrasaMpannA-tIrasaMpannA' tIra-kinAre ko prApta karake 'gAvA va-nauriva' jaise nau vizrAma karatI hai aisA vaha muni 'savvadukkhA-sarvaduHkhAt' zArIrika aura mAnasika klezoM se 'tiuTTai-truTayati' mukta hotA hai // 5 // ___anvayArtha-bhAvanAyoga se arthAt satsaMyama ke saMskAra se zuddha AtmA vAlA muni jala meM arthAt jala kI pracuratA vAle samudra meM naukA ke samAna kahAgayA hai| isase kyA phala hotA hai ? yaha dRSTAnta ke ____wattha-'bhAvaNAjogasuddhappA-bhAvanAyogazuddhAtmA' sat sayabha35 zuddha bhAvanA 350 yogathI zuddha bhaabhaavaam| 35 'jale jale' 1 zavthI mAEix. pApA samudramA 'nAvAva-nauriva' DInAma 'Ahie-AkhyAtaH' 49 che. 'tIrasaMpannA-tIrasaMpannAH' tI2-nArAne prApta 4zana 'nAvAva-nauriva' abha lA vizrAma 42 cha. me zate / muni 'savvadukkhA -sarvaduHkhAt' (24 bhane bhAnasi 4thI 'tiuTTai-truTyati' bhuta thAya che. // 5 // anvayArtha-bhAvanA rogathI arthAt satsaMyamanA saMskArathI zuddha AtmA vALA muni jaLamAM arthAt jalanI pracuratAvALA samudramAM naukA jevA kahela che. tenAthI zuM phaLa thAya che? te nIcenA daSTAntathI spaSTa kare che. kinArAne Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samayArthavodhinI TIkA pra. thu. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 501 dukkhA) sarvadu.khAt zarIramAnasasamvandhiklezAt (viudda) truTati pRthagbhavati / yathA naukA svAnukUla niryAmakAdisAmagrIvazAt samudratIraM pApya pratikUlavAtAdi samastopadravAt pRthagbhavati vizrAmaM ca prApnoti tathaiva pUrvokto bhAvanAyogazuddhAtmA munirapi saMsArAntarUpaM mokSaM prAptaH san samastazArIramAnasaduHkhAd vimukto : bhavati, sAdhaparyavasitamanyAvAdhamanantaM siddhisukhamanubhavatIti bhAvaH ||5|| TIkA-pUrvokte jinoktadharme jIvitabhAvanAM kurvetaH kiM bhavatIti darzayati'bhAvaNAjogasuddhA' bhAvanA yogazuddhAtmA bhAvanAH satsaMyama saMskArarUpAH, tAsAM -yogaH saMyogaH tena zudra:- nirmalaH AtmA antarAtmA yasya sa tathA tyakta* dvArA spaSTa karate haiM-tIra ko prApta huI naukA ke samAna vaha muni sama sta zArIrika aura mAnasika duHkhoM se chUTa jAtA hai / yaha hai ki jaise naukA anukUla karNadhAra Adi sAmagrI milane para samudra ke kinAre pahuMca kara pratikUla havA Adi samasta upadravoM se baca jAtI hai aura vizrAma ko prApta hotI hai, usI prakAra bhAvanAyoga se zuddha AtmA vAlA muni bhI saMsAra ke anta rUpa mokSa ko prApta hokara samasta zArIrika aura mAnasika duHkhoM se vimukta ho jAtA hai, aura sAdi ananta, avyASAdha, ananta siddhisukhaM kA anubhava karatA hai // 5 // . TIkArtha - jina praNIta dharma meM jIvita bhAvanA karane vAle ko kisa phala kI prApti hotI hai, so kahate haiM-susaMyama kA saMskAra bhAvanA kahalAtA hai, usake saMyoga se jisakI AtmA nirmala ho, vaha saMsAra prApta thayela naukA jeA te muni samasta zArIrika ane mAnasika du.khAcI 'chUTi laya che. pat tAtpaya" e che ke--jema naukA anukULa kaNu dhara vigere sAmagrI .. maLavAthI samudrane kinAre pahoMcIne pratikULa havA vigere saghaLA upadraveAthI * kheMcI jAya che. ane vizvAmane ceAgya mane che, eja pramANe bhAvanAcegathI zuddha AtmAvALA muni paNu sasAranA aMtarUpa meAkSane prApta karIne saghaLA zArIrika ane mAnasika du.kheAthI mukta thai jAya che. ane sAdi ananta * avyAkhAdha ananta siddhi sukhanA anubhava kare che. "pA 8 TIkA jIna praNIta dharmomAM jIvita bhAvanA karavAvALAne kayA phaLanI prApti thAya che ? e batAve che.-sukSayamane sa`skAra bhAvanA kahevAya che. tenA sacegathI jeonA AtmA niLa haiAya te sa'sAranA tyAga karavAvALA Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 sUtrakRtAsUtre saMsArasvabhAvo muniH 'jale' jale-jalapacure samudre 'NAvA va nauriva 'Ahie' AkhyAtaH kathitaH bhagAdiH yathA jale nau na majjati, tatkasya hetoH ? laghusvAt , majjanakAraNIbhUtavilakSaNabhArA' bhAvAt / evameva muniH yadA saMsAramajjaka 'kamarahitaH, tadA saMsAre vidyamAno'pi tadIyAvale parahitaH san taduparivarIvati / etena kimiti dRSTAntena spaSTapati-'tIrasaMpannA' tIrasaMpannA-tIraM prAptA 'nAvAva' nauriva sa 'savvadukkhA' sarvaduHkhAra zArIramAnasAt 'tiuda' truTayati pRthaga bhavati / / yathA nauH muniryAmakAdhiSThitAnukUlavAteritA tIraM prApya pratikUlavAtamakarAdi jalajantusamudbhUtasakaladuHkhAt dUrIbhUya vizrAmamApnoti tathA sarvaduHkhAnAmantapharo bhavati, bhAvanAyogazuddhAtmA jovo'pi jInoktAgame niryAmakAdhiSThinaH ko syAga denevAlA muni 'bhAvanAyoga zuddhAtmA' kahA gayA hai| aisA muni. samudra meM naukA ke samAna hai / jaise laghu hone se arthAt iyane ke kAraNabhUta vilakSaNa bhAra ke abhAva se naukA jala meM hUghatI nahIM hai, isI prakAra muni japa saMsAra meM DubAne vAle karmoM se rahita hotA hai tapa saMsAra meM vidyamAna rahane para bhI usake lepa se rahita hokara usake Upara hI banA rahatA hai| isakA kyA phala hotA hai, so dRSTAnta chorA spaSTa karate haiM-kinAre para pahuMcI huI naukA ke samAna vaha muni samasta duHkhoM se pRthaka ho jAtA hai / use na zArIrika duHkha rahanA hai, na koI mAnasika duHkha / jaise kuzala karNadhAra se yukta aura anu. kUla vAyu se prerita naukA tIra ko prApta hotI hai tathA pratikUla ghAyu aura makara Adi jalacara jIvoM dvArA utpanna hone vAle samasta duHkhoM muni "bhAvanA ga zuddhAtmA' kahela che. evA muna samudramAM vahANanI jema che jema nAnuM hovAthI arthAtu DUbavAnA karaNa rUpa vilakSaNa bhAranA abhAvathI vahANa pANImAM DUbatuM nathI eja pramANe muni jyAre saMsAramAM DUbADavA vALA karmothI rahita hoya che, tyAre saMsAramAM rahevA chatAM paNa tenA lepathI rahita thaIne tenA upara ja banyA rahe che. tenuM zuM phaLa thAya che? te daSTAnta dvArA spaSTa kare che kinAre pahocela vahANanI jema te muni saghaLA dukhothI chUTI jAya che. tene zArIrika-zarIra saMbadhI duHkha rahetuM nathI. tema kaI paNa prakAranuM mAnasika duHkha rahetuM nathI. jema kuzaLa calAvanAra, vAyu ane anukULa pavanathI prerAyela vahANa kinAre pahoMcI jAya che, ane pratikULa pavana tathA makara vigere jalacara jIvathI utpanna thanArA Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI rIkA pra. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 503 taporUpAnukUlamAruteritaH duHkhasaMkulAsaMsArasAgarAt mokSarUpaM tIraM samavApya sarva. dukhebhyo dUrI bhUya sAdhaparyavasitamanantamavyAbAdhaM siddhimukhamanubhavatIti bhaavH|5| mUlam-tiudRi u mehAvI jANaM logAMsi pAvagaM / 11tujhaMti pAvakammANi navaM kamma mkuvvo||6|| ___chAyA-truTathati tu medhAvI jAnana loke pApakam / truTayaMti pApakarmANi navaM karmAkurvataH // 6 // se dara hokara vizrAma ko prApta hotI hai, usI prakAra vaha muni bhI samasta duHkhoM kA anta karane vAlA hotA hai| ' tAtparya yaha hai ki bhAvanAyoga le jisa kI AtmA zuddha hai aisA jIva jinokta Agama rUpI niryAmaka dvArA adhiSThita tathA tapasyA rUpI anukUla vAyu se prerita hokara duHkhoM se vyApta saMsAra sAgara se mokSa rUpI tIra ko prApta karake, saba duHkhoM se dUra hokara sAdi aparyavasita, ananta avyAyAdha siddhisukha ko anubhava karane lagatA hai // 5 // 'tiuhaha u mehAvI' ityAdi / zabdArtha-'mehAvI u-medhAvI tu' sadasadvivekI maryAdApAlaka muni 'logaMsi-loke' sthAvara jaMgamAtmaka adhaco paMcAstikAyAtmaka jagat . meM 'pAvagaM-pApakam' sAvadhAnuSThAnarUpa pApakarma 'jANaM-jAnan' jJaparijJAse karmabandhake heturUpa jAna kara ke 'tiuTTaha-truTayati' pRthak hojAte. saghaLA dukhethI dUra thaIne vizrAma prApta kare che. e ja pramANe te muni paNa saghaLA duHkhano aMta karanArA thAya che. tAtparya e che ke-bhAvanAgathI jeone AtmA zuddha che. e jIva jInekta Agama rUpa anukULa vAyuthI preraNA pAmIne dukhethI vyApta evA A saMsAra sAgarathI mokSa rUpI kinArAne prApta karIne, saghaLA dukhathI dUra thaIne sAdi aparyAvasita, anaMta, avyAbAdha siddhi rUpa sukhane anubhava kraravA lAge che. pA , ; 'ticaTTai u mehAvI' tyAdi zA-'mehAvI u-medhAvI tu' sa6 asatU ana nAvAjI arthAt bhayahi pAsa bhuni 'loga si-loke' sthAvara mAtma4 athavA yAsti 4.yAma tumA 'pAvarga-pApakam' sAvadhAnuThAna 35 5554ma 'jANaM-jAnan' 2. parimAthI dhanA hetu 35 openna, 'tiuTTai-truTyati' sadA aMdha taya Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrahatA anvayArtha:-(mehAvI u) medhAvI tu sadasadvivekI maryAdAvAn manita (logaMsi) loke sthAvarajaGgamAtmake paJcAstikAyAtmake vA jagati (pAvage): pApakaM sAvadyAnuSThAnarUpaM pApaM karma (jANaM) jAnana jJaparijJayA karmavandhahetubhUdaravena. avabudhyamAnaH san (tiuTTai) truTayati-pRthagbhavati sAvadhAnuSThAnAd viramavi vartamAnakAle pratyAkhyAnaparijJayA pApaM karma na karotItyarthaH / tathA (navaM) navaMntanam agre kariSyamANaM (kamma) karma (akuco) akurvataH-anAcaratastasya muneH (pAvakammANi) pApakarmANi-atItakAle'nannabhavopArjitatvena saMcitAni pApahaiM arthAt sAyadyAnuSThAnase nivRtta hote haiM tathA 'navaM-navam' nRtanaM Age kiye jAne vAle 'kamma-karma' karma ko 'akuvya pro-akurvataH' na karate hue usa muniko 'pAvakammANi-pApakarmANi' anIta kAla meM aneka bhopArjita hone se saMcita pApakarma 'tuni-truTayanti' chUTa jAte haiM arthAt vaha muni vartamAna bhaviSya, aura bhUna aise tIno kAla saMpa. ndhI pApakama se mukta hokara mokSa ko prApta karatA hai| anvayArtha--sat asat ke viveka se yukta medhAvI muni sthAvara jaMgama rUpa yA paMcAstikAyamaya jagat meM pApa karmoM ko jhaparijJA se karmaSandha kA kAraNa jAnatA huA sAvadha anuSThAna se virata ho jAtA haiN| vartamAna kAla meM pratyAkhyAna parijJA se pApakarma nahIM nAratA hai| tathA Age kiye jAne ghAle pApakarma kA AcaraNa na karane vAle muni ke atIta kAla meM ananta bhavoM se saMcita kiye hue pApakarma bhI cha. arthAt sAvadha manuSThAnathI nivRtta 25 laya che. tathA 'nava-navam' navIna marthAta pachIthI 42vAmAM maanaa| 'kamma-karma' bhane 'akubvao-akurvataH' na 42naa| mevA se bhunina 'pAvakammANi-pApakarmANi' matIna bho bhane mApAta pAthI sayita pA5: 'tuti-truTyanti' Ti taya hai. arthAta te muni vartamAna bhaviSya ane bhUtakAla ema traNe kALa saMbadhIpApakarmathI mukta thaIne mokSane prApta kare che. dA ayArtha-sat asatanA vivekathI yukta medhAvI muni sthAvara, jaMgama, rUpa athavA paMcAstikAya maya jagatamAM pApakarmone jJa parissAthI karmabaMdhanuM kAraNa jANIne sAvadya anuSThAnathI virata thaI jAya che. vartamAnakALamAM pratyA khyAna pariNAthI pApakarma karatA nathI. tathA AgaLa karavAmAM AvanArA pApa karmanuM AcaraNa na karavAvALA munIne bhUtakALamAM anaMta bhavamAM sacita-karavamAM Avela pApakarma paNa AtmAthI alaga thaI jAya che. tAtparya e che Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samartha bodhinI TIkA pra. thu. a. 15 AdAnIya svarUpanirUpaNam karmANi (tuti) truTadhanti - AtmanaH sakAzAt pRthag savanti sa munirvarttamAnabhaviSyateti traikAlikapApakarmavinirmukto bhUtvA mokSaM prApnotIti bhAvaH // 6 // 505 TIkA- 'mehAvI' medhAvI sadasadvivekakuzalo maryAdAvAn muniH 'logaMsi' loke sasthArAtmake saMsAre 'pAvarga' pApakaM prANAtipAtAdika pApakAraNakarmArambhasaMrambhAdikaM vA 'jANaM' jAnan- jJaparijJayA saMsArabhramaNahetutvena atrabudhyamAnaH karmabandhakAraNakapApaphalajJAnavAn san 'tiu' truTayati- tasmAt pApakarmaNaH pRthag bhavati sA dyAnuSThAnad viramati varttamAnakAle pratyAkhyAnapariyA pApaM karma parityajate svarthaH / tathA 'nava' nRtanam agre kariSyamANaM 'kamma' karma jJAnAvaraNIyAdikam 'akuvyabho' akurvataH - anAcaratastasya suneH 'pAvaka mANi' pApakarmANi atItakAle'nantabhavopArjitatvena saMcitAni 'turhati' vyandi AtmA se pRthaka ho jAte haiM / tAtparya yaha hai ki vaha muni varttamAna bhaviSyat aura bhUtakAlIna pApakarmo se sarvathA mukta ho jAtA hai| aura mokSa ko prApta kara letA hai // 6 // TIkArtha - sat asat ke viveka meM kuzala medhAvI muni isa sa sthAvara rUpa saMsAra meM prANAtipAta Adi yA pApa ke kAraNa bhUta AraMbha saMraMbha Adi karma ko jJaparijJA se saMsAra bhramaNa kA kAraNa jAnakara karmabandha ke kAraNa hone vAle pAparUpa phala ko jAnatA huA sAvadha anuSThAna se virata ho jAtA hai / arthAt vartamAna kAla meM pratyAkhyAna parijJA se pApakarma kA parityAga kara detA hai / vaha Age kiye jAne vAle jJAnAvaraNa Adi karmoM ko nahIM karatA hai / usa muni ke atIta kAla meM ananta bhavoM meM saMcita karma haTa jAte haiN| vaha muni bhUta ke-te muni vamAna, bhaviSya ane bhUtakALa sakha"dhI pApakarmothI sa thA mukta thaI jAya che. ane meAkSane prApta karI le che. 565 TIkA-sat asanA vivekamAM kuzaLa meghAvI muni A trasa sthAvara rUpa saMsAramAM prANAtipAta vigere pApanA kAraNabhUta AraMbha samArabha vigere karmIne jJa parijJAthI sa sa 2 bhramaNunA kAraNu rUpa samajIne kramabaMdhanA kAraNa rUpa hAvAthI pAparUpa phaLane jANutA thakA sAvadya anuSThAnathI nivRtta thaI jAya che. arthAta vamAnakALamAM pratyAkhyAna parijJAthI pApakarmanA tyAga karI de che. te AgaLa karavAmAM AvanArA jJAnAvaraNu vigere karmAMne karatA nathI. te muninA bhUtakALamAM anaMta bhavAmAM saMcita karmAM haTI jAya che, te muni sU0 64 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 sUtrakRtAsUtre AtmanaH sakAzAt pRthagra bhavaMti sa munirbhUtabhaviSyadvarttamAnakAlikakarma vinirmukto bhUtvA mokSaM prApnotIti bhAvaH ||6|| mUlam - akuvvao NavaM naitthi kammaM NAma vijANai | vinnAya se mahAvIre 'je ne jAI meM mijai // 7 // chAyA- akurvato navaM nAsti karma nAma vijAnAti / vijJAya sa mahAvIro yo na yAti na mriyate // 7 // bhaviSyat aura vartamAna kAla saMbaMdhI karmoM se rahita hokara mokSa prApta karatA hai ||6|| 'akuoar' ityAdi / zabdArtha - 'akkuccao akurvataH pApa ko nahIM karanevAle muniko 'NavaM - navam' jJAnAvaraNIya Adi nUnanakarma kA baMdha 'ridhanAsti' nahIM hotA hai kAraNa kI 'se-sa' ve 'mahAvIre - mahAvIraH' mahA. vIra puruSa 'kammaM - karma'' - ATha prakAra ke karma ko tathA 'nAma-nAma' karma nirjarAko bhI 'vijANaha - vijAnAti' jAnate haiM aura 'vinnAya - vijJAya ' jAnakara ke 'jeNa yena' jo kAraNa se vaha muni 'na jAyaI - na jAyate' saMsArameM utpanna nahIM hotA hai evaM 'na mijjai-na mriyate' maratA bhI nahIM hai arthAt janma, jarA aura mRtyu rahita hokara mukta ho jAtA hai | 7| - bhaviSya ane vamanakALa saMbadhI karmothI rahita thaine meAkSa prApta 4re che. // 6 // 'akuvvao' hatyAhi zabdArtha 'akutrao - akurvataH ' pApA na ThevAvAjA bhunine 'javaMnavam' jJAnAvaraNIya vigere navIna nAma' ' Natthi - nAsti' thato nathI abhaya 'se - saH' te 'mahAvIre - mahAvIraH' mahAvIra pu3Sa 'kammaM - karma' Aha ahAranA bhane tathA 'nAma-nAma' arbha nirbharAne pazu 'vijANai - vijAnAti ' ye che tathA 'vinnAya - vijJAya' lakhIne 'jeNa yena' me rathI te bhuni 'na jAyaI - na jAyate' sa'sAramAM utpanna thte| nathI, tathA 'na mijjai- na mriyate' bharate pazu nathI. arthAt janma, jarA, ane mRtyu rahita thaIne mukta banI laya ke - Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 507 anvayArthaH-karmAkurvato muneH pUrvakRtakarmANi truTayantIti pUrvagAthAyAM proktaM, kintu etAvadeva na tasya navamapi karma na vadhyate iti pradarzayati-(akuvvao) akurvataH pApaM karmAnAcarato muneH (NavaM) navaM nUtanaM karma jJAnAvaraNIyAdikaM (gatthi) nAsti kAraNAbhAve kAryAbhAvAt, katham ? yataH (se) saH (mahAvIraH) karmamahAripuvidAraNasAmarthyavatvena mahAvIraH mahApurupaH (kamma) karma aSTaprakArakaM tat kAraNato vipAkatazca karmasvabhAvaM tathA (nAma) nAma-namanaM nAma-karmanirjaraNamapi (vijANai) vijAnAti jJaparijJayA samyagra jAnAti / etena jJAnamA. treNa kim ? ityAha-(vinAya) vijJAya karmasvabhAvaM tannijaraNopAyaM ca jJaparijJayA jJAtvA tat pratyAkhyAnaparijJayA parityajati / etena kiM bhavatItyAha yena kAraNena ____ anvayArtha--pharma na karane vAle muni ke pUrvakRta karmoM naSTa ho jAte haiM, yaha pUrvagAthA meM kahA gayA hai, kintu itanA hI nahIM, usa ko navIna karmoM kA dhandha bhI nahIM hotA hai, yaha yahAM dikhalAte haiM-pApakarma kA AcaraNa na karane vAle muni ko navIna jJAnAvaraNIya Adi karma nahIM paMdhate, kyoM ki kAraNa ke abhAva meM kArya kA bhI abhAva ho jAtA hai| vaha karsa rUpI ghora zatruoM kA vidAraNa karane meM sAmarthavAna hone ke kAraNa mahAvIra mahApuruSa ATha prakAra ke karmoM ke kAraNa aura vipAka ko jAnatA hai tathA karma nirjarA ke kAraNoM ko bhI jJaparijJA se samyaka jAnatA hai| isa jJAna mAtra se kyA hotA hai ? lo kahate haiMkarma ke svabhAva ko tathA unakI nirjarA ke upAya ko jJaparijJA se jAna kara pratyAkhyAnaparijJA se tyAga detA hai / isakA pariNAma yaha anvayArtha-karma na karavAvALA muninA pahelA karela karma nAza pAme che. e vAta pUrva gAthAmAM kahI che. paraMtu eTaluM ja nahIM tene navIna kane baMdha paNa thatuM nathI. e vAta ahiyAM batAvavAmAM Ave che-pApa karmanuM AcaraNa na karavAvALA munine navA jJAnAvaraNIya vigere karmone baMdha thatuM nathI. kemake-kAraNanA abhAvamAM kAryane paNa abhAva thaI jAya che. te karma rUpI ghera zatruonA vidAraNa karavAmAM sAmarthyavAnuM hovAne kAraNe mahAvIra mahApurUSa ATha prakAranA karmone kAraNa ane vipAkathI jANe che. tathA karma nirjarAnA kAraNone paNa jJa pariNAthI samyak jANe che. e jJAna mAtrathI zuM thAya che? te kahe che. karmanA svabhAvane tathA tenI nirjarAnA upAyane jJa pariNAthI jANIne pratyAkhyAna pariNAthI tyAga kare che tenuM pariNAma e Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 sUtrakRtasUtre samuniH (na jAyaI) na jAyate saMmAre notpadyate tathA (na mijjai) na mriyate mRtyumapi na prApnoti / jAtijarAmaraNavimukto bhUtvA siddho bhavatIti bhAvaH // 7 // TIkA - karma akurvato muneH pUrvakRtakarmANi truTacantIti pUrva gAthAyAM proktaM, kintu etAvadeva na tasya nUtanamapi karma na badhyate tena kAraNena sa mukto bhavatIti pradarzayati yadvA-ye kathayanti yat- mahApuruSA mokSapadaM prApyApi svIyatIrthApamAnaM vijJAya bhUyo'pi saMsAre samAgacchantIti tanmataM nirAkartumAha 'akutrao' akurvataH = jJAnAvaraNIyAdikamaSTavidhaM karma mANAtipAtAdikaMpApaM vA'nAcarato muneH 'garva' nava' nUnaM karma 'Natthi ' nAsti - na bhavati 'kAraNA hotA hai ki yaha sunina saMsAra meM janma grahaNa karatA hai, na mRtyu ko prApta hotA hai| janma jarA aura naraNa se sarvathA mukta hokara siddha ho jAtA hai ||7|| TIkArtha- pUrvavarttI gAthA meM kahA gayA hai ki karma na karane vAle muni ke pUrvakRta karma naSTa ho jAte haiM / kintu itanA hI nahIM, usake navIna karmo kA dha bhI nahIM hotaa| isa kAraNa vaha mukta ho jAto hai, yaha dikhalAte haiM / athavA jo yaha kahate haiM ki mahApuruSa mokSapada ko prApta karake bhI apane tIrtha kA apamAna jAna kara punaH saMsAra meM AjAte haiM, unake mata kA nirAkaraNa karane ke liye kahate haiM / jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karma yA prANAtipAta Adi pApa kA AcaraNa na karane vAle muni ko navIna karma kA bandha nahIM hAya che ke-te muni saoNMsAramAM janma grahuNu karatA nathI tema mRtyune paNa prApta karatA nathI. janma, jarA, maraNuthI sarvathA mukta thaIne siddha thaI jAya che. pAchA TIkA pahelAnI gAthAmAM kahela che ke--ka na karavAvALA muninA pahelA karelA karmo nAza pAmI jAya che. paraMtu eTaluM' ja nahIM tene navA karmAnA khadha paNa thatA nathI tethI te mukta thaI jAya che. te batAvavAmAM Ave che athavA jeo evu kahe che ke-mahApurUSa mekSa padane prApta karIne paNa peAtAnA tInuM apamAna samajIne pharIthI sa'sAramAM AvI jAya che. tenA matanuM nirAkaraNa karavA mATe kahevAmAM Ave che. jJAnAvaraNIya vigere ATha prakAranA krama athavA prANAtipAta vigera pApatu' AcaraNa na karavAvALA munine navA kanA madha thane nathI, kemake Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. 1. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 501 bhAve kAryAbhAvaH' iti nyAyAt navaM kasaM na bhavitumarhati / katham ? yataH 'se'. saH pApakarmAnAcaraNazIlaH 'mahAbIre' mahAvIraH karmamahAripuvidArakanvAnmahAvIraH mahApurupaH 'za' karma jJAnAvaraNIyAdhavidham upalakSaNAt sthityanubhAvapradezarUpAn karmabhedAMza tathA 'nAma' nAma-namanaM nAma tannirjaraNamapi 'karma kathaM nirjIyate' iti tannirjaraNopAyamapi, 'athavA nAmeti saMbhAvanAyAm, saMbhAvyate cAsya mahApuruSasya kamArijJAnamataH sa tatkarma 'biyANaI' vijAnAti jJaparijJAyA samyag jAnAti / etena jJAnamAtreNa kimilyAha-vinAya' vijJAya karma tatsvabhAvaM tannihotA hai kyoMki ailA pAya hai ki kAraNa ke abhAva meM kArya nahIM hotA / pApa karma kA AcaraNa na karanevAlA mahAvIra arthAt karma rUpI mahAn zatruoM kA vidAraka hone ke kAraNa mahAn vIra mahApuruSa jJAnA. gharaNIya Adi ATha prakAra ke kaloM ko aura upalakSaNa se sthiti, anubhAva evaM pradeza rUpa karma bhedo ko tathA nAma arthAt karma nirjarA ke upAyoM ko bhI jAnatA hai / athavA gAthA meM prayukta 'nAma' zabda saMbhAdhanA artha hai| isakA abhiprAya yaha hai ki karma ke parijJAna vAle usa mahApuruSa ke lie yaha laMbhAvanA kI jAtI hai ki vaha jJapa. rijJA se zarma ko lamyak prakAra se jAnatA hai| isa jJAnamAtra se kyA hotA hai, so kahate haiM-jharna, karma ke svabhAva aura usakI nirjarA ke upAya ko jJaparijJA se jAna kara pratyAkhyAna parijJA se tyAgadetA hai| e nyAya che ke-kAraNanA abhAvamAM kArya thatuM nathI. pApakarmanuM AcaraNa na karavAvALA mahAvIra arthAt karma rUpI mahAna zatruonuM vidAraNa thavAne kAraNe mahAna vIra mahApurUSa jJAnAvaraNIya vigere ATha prakAranA karmo ane upalakSaNathI sthiti, anubhAva, ane pradeza rUpa karmanA bhedone tathA nAma arthAta, karma nijaMganA upAyane paNa jANe che. athavA gAthAmAM praga karela "nAma zabda saMbhAvanA arthamAM che, tene abhiprAya e che ke-karmanA parijJAnavALA te mahApuruSa mATe e saMbhAvanA karavAmAM Ave che ke-te - parissAthI karmane sArI rIte jANe che. A jJAnamAtrathI zuM thAya che? te kahevAmAM Ave che. karma karmanA svabhAva ane tenI nirjarAnA upAyane jJa pariNAthI jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga karI de che. arthAt pharIthI na karavAno nizcaya karIne tenuM pratyAkhyAna karI de che. tema karavAthI Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtastri jaraNopAyaM ca jJaparijJayA jJAtvA tat pratyAkhyAnaparijJayA parityajati punarakaraNa tayA pratyAkhyAti / etena kiM bhavatItyAha-yena kAraNena pApakarmAnAcaraNarUpeNa pUrvakRtakarmakSapaNarUpeNa ca sa muniH 'na jAyaI na jAyate saplAre notpadyate na janma gRhNAti 'na mijjaI' na mriyate na vA mRtyu prApnoti tasyAgre mokSasadbhAvAta, sa janmajarAmaraNavipramukto bhUtvA siddhigatinAmadheyaM sthAna prApnotIti bhAvaH / 7! mUlamU-Na mijjaI mahAvIre jassa nasthi pure kddN| vAuvva jAla maJceti piyAlogasi ithio||8|| chAyA-na mriyate mahAvIro yasya nAsti purA kRtam / vAyuriva jvAlA matyeti piyA loke striyaH // 8 // arthAta punaH na karane kI pratijJA karake pratyArapAna kara detA hai| aisA karane se kyA hotA hai ? pApakarmoM kA AcaraNa na karane se tathA pUrve. kRta karmo kA kSaya kara DAlane se vaha muni na saMsAra meM janmatA, na mRtyu ko prApta hotA hai / use mokSa prApta ho jAtA hai| vaha janma jarA maraNa se sarvadhA mukta hokara siddhiti nAmaka sthAna ko prApta kara letA hai // 7 // 'Na mijjaI mahAvIre' ityaadi| zabdArtha- 'jassa-yasya' jilako 'purekaDaM-purAkRtam' pUrvabhavo. pArjita karma 'nadhi-nAsti' nahIM hai aisA vaha 'lahAvIre-mahAvIra puruSa 'Na mijjaI-na mriyate' maratA nahIM hai tathA upalakSaNa se janmatA bhI nahIM hai arthAt janma maraNa se mukta hotA hai kAraNakI vaha 'logsizuM thAya che? pApakarmonuM AcaraNa na karavAthI tathA pahelAM karelA karmone kSaya karI nAkhavAthI te muni saMsAramAM janma dhAraNa karatA nathI tema mRtyu paNa pAmatuM nathI tene mokSa prApta thaI jAya che? te janma, jarA ane maraNathI sarvathA mukta thaIne siddhi gati nAmanA sthAnane prApta karI le che. pAchA 'Na mijjai mahAvIre' tyA zahAtha-'jassa-yasya' ne 'purekaDa-purAkRtam' pUvAta 'nathi-nAsti' nathA meve te 'mahAvIre-mahAvIraH' bhaDApI2 35 'na mijjaI-na mriyate' marate nathI. tathA GRajthI mata 55 nathA. arthAt + bharathA bhuta thAya che. 125 te 'legasi loke' yatamA 'piyA Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAvadhinI TIkA pra. thu. a. 15 AdAnIya svarUpanirUpaNam 511 anvayArtha - - (jassa) yasya (pure karDa) purA kRtaM pUrvabhavopArjitaM karma (natthi ) na bhavet saH (mahAvIre) mahAvIra : - mahApuruSaH (Na mijjaI) na mriyate upalakSaNAt notpadyate ca janmamaraNAnmukto bhavatItyarthaH / kathamityAha-yataH saH (logaMsi) loke saMsAre (piyA) priyAH manomohakatvAda premAspadam (itthio) striyaH (acce ) atyeti atikrAmati ullaGghayati parityajatItyarthaH na tAbhiH pratihato bhavatIti bhAvaH / kaH kAmiva ! ityAha - (vAu) vAyuH (jAlaMga) jvAlA miveti / yathA vAyurazi jvAlAmatikramyAgre gacchati na tena pratihato bhavati tathaiva sa mahAvIraH strIbhiH pratihato na bhavati tena kAraNena janmamaraNavinimukto bhavati strINAmeva janmamaraNayoH kAraNakatvAditi bhAvaH // 8 // loke' jagat meM 'piyA - priyAH' premAspada ailI 'ithio-striyaH' striyoM ko 'acceha - atyeti' ullaMghana kara jAtA hai una striyoM se parAjita nahIM hotA hai jaise 'vAu - vAyuH' vAyu 'jAlaMba - jvAlAmiva' agni kI jvAlAko ullaMghana karajAte haiM agni se parAjita nahIM hotA hai aisA hI vaha mahAvIra puruSa striyoM se parAjita nahIM hotA hai // 8 // anvayArtha - jisake pUrvakRta karma zeSa nahIM haiM, vaha mahAvIra puruSa mRtyu ko prApta nahIM hotA arthAt janma maraNa se chUTa jAtA hai| kyoM ki saMsAra meM premAspada striyoM ko vaha tyAga detA hai / arthAt unase parAbhUta nahIM hotA / jaise vAyu jvAlA ko ullaMghana karatA hai / tAtparya yaha hai ki jaise vAyu agni kI jvAlAoM ko lAMgha kara Age ghaDha jAtA hai, usase pratihata nahIM hotA, usI prakAra mahAvIra puruSa striyoM se pratihata nahIM hotA, ataeva vaha janma aura bharaNa se sarvathA mukta ho jAtA hai, kyoMki striyAM hI janma aura maraNa kA kAraNa haiM // 8 // priyAH ' prabhAsya meSI 'itthio - striyaH' me striye, thI parAkRta thte| nathI prema 'vAu - vAyuH' vAyu 'jAla - jvAlAmiva' agninI jvAsAne usa dhana purI jAya che agnithI parAjIta thate nathI, eja rIte e mahAvIra purUSa aceAthI parAjIta thatA nathI. 58aaaa annayA --jenA pahelAM karela karmI khAkI nathI. te maha'vIra purUSa mRtyune prApta thatA nathI arthAt janma, maraNathI, chUTI jAya che kemakesaMsAramAM prema spada striyAnA tee tyAga kare che arthAt tenAthI parAbhava pAmatA nathI jema vAyu jvAlAnuM ullaMghana kare che. tAtparya e che ke--jema vAyu agninI javAlAone ulladhIne AgaLa vadhI jAya che. tenAthI pratihata thatA nathI. tethI ja te janma ane maraNathI sathA chUTi jAya che, kemake aiyA ja janma ane maraNanu kAraNa che. drA Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 sUtrakRtAGgasce TIkA--'jassa' yasya puruSasya 'purekarDa' purAkRtam pUrvopArjitaM karma, janma 'jarAmaraNAdiprayojakam / 'Natthi' nAsti-upalakSaNAta navInamapi karma nAsti AzravadvArasya nirodhAt 'mahAvIre' mahAvIraH-rahApuruSaH 'Na mijjai' na mriyate, maraNAdi prayojakasakalakarmaNAM jJAnAgninA vinAzitatvAt AzravadvArasya nirodhAca, AzravANAM pradhAnaH strI saMbaMdhaH, tamadhikRtya dRSTAntaM darzayati / 'va' iva yathA 'vAu' vAyuH apratihatagatikatayA prasaMjakakAraNarAhityena vA 'jAlaM' jvAlAm agnijvAlAm 'acceha' atyeti-atikrAmati-ullaJcayati, tathA-parityaktA. 'zeSakarmA sa mahAvIraH 'logasi' ihaloke 'piyA' bhiyAH hAvabhAvalIlAdimadhA'natvAt premAspadam 'ithiyo' striyaH upalakSaNAt punadhanAdikAnapi 'accei' TIkArtha--jisa puruSa ke janma jarA aura maraNa ko utpanna karane vAle pUrvopArjita karma aura upalakSaNa se, AzrabadvAra baMda ho jAne ke kAraNa navIna karma nahIM rahate, vaha mahApuruSa skRtyu ko prApta nahIM hotA / mRtyu ke kAraNabhUta saphala kaloM ko vaha jJAna rUpI agni ke dvArA naSTa kara DAlatA hai aura samasta ApakAroM kA nirodha kara detA hai / strI kA saMbaMdha AzrayoM meM pradhAna hai, ataeva isake viSaya meM dRSTAnta dikhalAte haiM-jaise vAyu apratihata gati vAlA hone se agni kI jvAlA ko ullaMghana kara jAtA hai, usI prakAra samarata karmoM ko syAga denevAlA vaha mahAvIra purupa, hAva sAda lIlA Adi kI pradhA'natA vAlI hone ke kAraNa premAspada striyoM ko tathA upalakSaNa se putra evaM dhana Adi ko bhI lAMgha jAlA hai arthAt ye saba usake morga TIkArtha--je purUSanA janma, jarA ane maraNane utpanna karavA vALA pahelAM upArjIta karelA karma ane upalakSaNathI Asrava dvAra baMdha thaI javAnA kAraNe navA karmo rahetA nathI. mRtyunA kAraNu bhUta sakaLa karmone te jJAnarUpI agni dvArA nAza karI nAkhe che ane saghaLA Arasava dvArA nirodha karI nAkhe che. striyone saMbaMdha AstramAM mukhya che, tethI ja tenA saMbaM dhamAM daSTAnta batAve che -jema vAyu rokANa vagaranI gati vALo hovAthI agninI javAlAne oLaMgI jAya che, e ja pramANe saghaLA kamane tyAga karavA vALA te mahAvIra purUSa hAva bhAva, lIlA vigerenA pradhAna paNAvALI hovAne kAraNe premAspada sine tathA upalakSaNathI putra ane dhana vigerene paNuM oLaMgI jAya che. arthAt e badhA teone mArga rokavAmAM samartha Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 513 atyeti, atikrAmati - na tatra pratihato bhavatItyarthaH na tAsAM vazavarttI bhavatIti yAvat / rAgadveSAdivimUDho hi ruyAdAvanupajjati, yasya tu stryAdi strarUpajJAnena tatmasaMgajanitaphalA'phala vinirNayAbhyAse vairAgyaM bhavet tasya tatonivRttibhavati AzravA'bhAvAt // 8 // mUlam --iMsthio jeNaM sevaMti AimokkhA huM 'te jaNA / 'te jaNA baMdhaNummukkA nAvakakhati jIviyaM // 9 // chAyA -- striyo ye na sevante AdimokSA hi te janAH / janA bandhanamuktAnA'trakAMkSanti jIvitam // 9 // ko rokane meM samartha nahIM hote / vaha striyoM ke vazIbhUta nahIM hotA / jo rAga dveSa se vimUDha vanA rahatA hai vahI strI Adi meM Asakta hotA | jisane unake svarUpa ko samajha liyA hai aura unake prasaMga se hone vAle duSphala kA nirNaya kara ke vairAgya prApta kara liyA hai, vaha unase nivRtta ho jAtA hai / vaha Azrava se rahita ho jAtA hai ||8|| 'ithio jeNa sevaMti' ityAdi / zabdArtha - 'je-ya:' jo mahApuruSa 'itthio - striyaH' striyoM kA 'Na sevaMti - na sevante' sevana nahIM karatA hai, 'te-te' ve 'jaNA - janA: ' puruSa 'baMdhaNu mukkA-pandhanonmuktAH' sakalabandha se rahita hokara ke 'jIviyaM-jIvitam ' asaMyama' jIvana kI 'NAvakakhati-nAvakAGkSanti' icchAnahIM karate hai kAraNaki 'te-te' ve mahApuruSa 'hu' nizcaya se 'AmokkhA - AdimokSAH sarva prathama mokSagAmI hote haiM // 9 // thaI zakatA nathI. te aiyeAne vaza thatA nathI. jeeA rAgadveSathI vimUDha khanI rahe che, eja strI vageremAM Asakta thAya che. jeNe teeAnA svarUpane samajI lIdhu' che, ane temanA prasaMgathI thavAvALA duSphaLa-kharAba pariNAmanA niSNuya karIne vairAgya prApta karI lIdhA che, te tenathI nivRtta thaI jAya che. te AsravathI rahita thaI jAya che. DATA 'ithio jeNa sevaMti' ityAhi zabdArtha' - 'je - ya.' ne mahApu3Sa 'ithio - striya.' khiyeonuM 'Na sevaMti - na sevante' sevatA nathI 'te - te' me 'jaNA-janA' pu3Seo vadhaNummukkA - bandhanommuktAH' samasta dhanothI rahita thAne 'jIviyaM- jIvitam' asaMyama apanI 'nAvakakhaMti - nAvakAGkSanti' 42chA ustI nathI, azzu hai 'te te' se mahApuraSo 'hu' nizcayathI 'AimokkhA - AdimokSAH' sarva prathama bhokSaNAbhI thAya che. yA sa0 65 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtA anvayArtha:-(je) ye mahApuruSAH strIsevanakaTukaphalajJAtAraH (isthiyo) striyaH (Na sevaMti) na sevante (te) te AtmArthinaH (jaNA) janAH-puruSAH (baMdhaNummukA) baMdhanonmuktAH vandhanakAraNakasIsaGgaparityAgena sakalavandhanarahitAH santaH (jIviyaM) jIvitam asaMyamajIvanam upalakSaNAd vAlamaraNamapi ca (NAvaphaMkhati) nAcakAGkSanti na vAMchanti / kimarthaM na vAnchantItyAha-yataH (te) pUrvo ktasvarUpAH (jaNA) janAH (ha) nizcayena (AimokkarakhA) AdimokSAH pradhAnamokSAH pradhAnatvena mokSA yeSAM te tathA mokSagamanakAmakAH santItyarthaH, ataste mokSAbhilASitvena asaMyamajIvitaM bAlaparaNaM cetidvayamapi necchantIti bhAvaH / / TIkA-'je' ye mahApuruSAH strImasaMgaH kaTukaripAkaH, striyaH sugatimArgAgalA: sarvadharmamUlAH kpttjaalsNkulaa| madireva mahAmohotpAdikAH kiMbahunA striya eva andhayArtha-strI levana ke kaTuka vipAka ke jJAtA jo mahApuruSa striyoM kA sevana nahIM karate haiM ve AsmArthI puruSa bandhana se mukta ho kara asaMyamamaya jIvana kI AkAMkSA nahIM karate aura upalakSaNa 'se pAlamaraNa kI bhI icchA nahIM karate / kyoM ki ve jagat nivAsI jana sarva prathama mokSagAmI hote haiM-mokSAgamana ke abhilASI hote haiN| mokSa ke abhilASI hone se ve asaMyama jIvana aura yAlamaraNa donoM kI hI icchA nahIM karate // 9 // TIkArtha-jo mahApuruSa yaha nizcaya kara lete haiM ki strI prasaMga kaTuka phala dene vAlA hai, striyAM sugati ke mArga meM argalA ke samAna hai, samasta adharma kA mUla haiM kapaTa jAla se yukta hotI haiM, madirA ke samAna mahAmoha ko utpanna karanevAlI hai, adhika anvayArtha-strI sevananA kaDavA vipAkane jANavAvALA je mahApurUSa cinuM sevana karatAM nathI. evA te AtmArthI purUSa baMdhanathI mukta thaIne asaMyama maya jIvananI AkAMkSA karatA nathI ane upalakSaNathI bAlamaraNanI paNa IrachA karatA nathI kemake teo jagata nivAsI purUSa sauthI pahelAM mekSa gAmI thAya che. arthAt mokSa gamananA abhilASI hoya che. mokSanA abhilASI hovAthI te asaMyama jIvana ane ba la maraNa banenI IcchA karatA nathI. TIkAI-je mahApurUSa e nizcaya karI le che ke-strI prasaMga kaDavA phaLa ApanAra che, ciMye sugatinA mArgamAM bhegaLa jevI che, saghaLA adhamenuM mULa che. kapaTa jhALathI yukta hoya che, madirAnI jema mahAmahane Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 515 sarvaparigraha hetavaH iti nizcitya 'ithio' strI' 'Na sevaMti' na sevante 'te' te ' itthambhUtA AtmArthinaH (jaNA) janA:- mahApuruSA : ' vaMdhaNummukkA' bandhanonmuktAH - strIjAlandharahitatayA sakala baMdhanarahitAH santaH 'jIviyaM' jIvitaM asaMyamajIvitam upalakSaNAt bAlamaraNamapi ca 'nAvakakhaMti' nA'vakAMkSanti kimarthaM jIvitaM maraNaM ca nAvakAGkSantItyAha yataH 'hu' nizcayena 'te' ve khIsaMgavarjakAH 'jaNA' janAH 'AimokkhA' AdimokSAH atra AdizabdaH pradhAnArthakastena Adi pradhAnam anya puruSArthApekSayA mokSaH azeSakarmakSayAtmako yeSAM te AdimokSA, pradhAnabhUtamokSAkhyapuruSArthodyatAH ataeva te jIvitaM maraNaMca nAva 'kAGkSantIti bhAvaH // 9 // mUlam - jIviyaM piMTUo kiMcA aMtaM pArvati kammuNaM / kammuNA samuhI bhUyA je maMga maiNusAsaI // 10 // chAyA -- jIvitaM pRSThataH kRtvA antaM prApnuvanti karmaNAm / karmaNA saMmukhIbhUtA ye mArgamanuzAsati // 10 // kyA, striyAM hI samasta parigraha kA kAraNa haiM, ve striyoM kA sevana nahIM karate haiM / aise AtmArthI jana strI ke jAla se chuTakArA pAkara samasta bandhanoM se mukta ho jAte haiM / ve na asaMyama jIvana kI icchA karate haiM aura na bAlamaNakI / ve kyoM jIvana maraNa kI icchA nahIM karate ? isakA uttara yaha hai ki strI prasaMga ke tyAgI ve jagat vAsI jana AdimokSa hote haiM / arthAt sarva prathama mokSagAmI hote haiN| isI kAraNa jIvana maraNa kI icchA nahIM karate ||9|| 1 utpanna karavAvALI che. vadhAre zu' kahevAya ? srarcA ja saghaLA parigrahetu kAraNu che, tee kriyAnuM sevana karatA nathI. evA AtmArthI jana skrInI jALathI chUTakAro pAmIne sadhaLA aMdhaneAthI mukta thaI jAya che. te asa camI jIvananI icchA karatA nathI, temaja khAlamaraNunI paNa IcchA karatA nathI. te jIvana maraNunI icchA kema karatA nathI ? eneA uttara evA che kazrI prasaganA tyAga karavA vALA tee jagamAM rahenArAe Adi mekSa hAya che. arthAt sarva prathama mAkSagAmI hAya che. eja kAraNe jIvana mar NunI IcchA karatA nathI. prA Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 sUtrakRtAstra ___anvayArthaH--jIvitecchAM parityajya te kiM kurvantItyAha-te asaMyamajIvanecchArahitA mahApuruSAH 'jIviyaM' jIvitam asaMyamajIvanaM 'piTTao kicA' pRSThataH kRtvA anAdRtya jIvananirapekSo bhUtvetyarthaH 'kamNaM' karmaNAM jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhAnAM caturNA ghAtikarmaNAM vA (aMtaM) antaM nAzaM 'pAvaMti' mApnuvanti sakalakarmakSapaNena mokSaM prApnuvantItyarthaH / (je) ye sakalakarmakSapaNAsamarthAH bhaveyuste 'jIviyaM piTTao niccA' ityAdi / zabdArtha--'jIviyaM-jIvitam' asaMghama jIvana ko 'piTThabhI kiccA --pRSThataH kRtvA' anAdara karake 'kammuNaM-karmaNAM jJAnAvaraNIyAdi ATha prakAra ke dhAtiyA karma ke 'aMtaM-antam' aMtako 'pAvaMti-prApnuvanti' prApta karate haiM 'je-2 jo puruSa sakalakarma ke kSapaNa meM asamartha hote haiM ve puruSa 'kammuNA-karmaNA' tapa saMyamaAdi sadanuSThAna rUpa kriyA se 'samuhIbhUyA-saMmukhIbhUtAH' mokSake sanmukha hokara 'bharagaM mArgam' jinokta -samyaka darzana jJAna cAritrarUpa mokSamArga ko 'aNusAsaI-anuzAsati' bhavyoM ko upadeza karate haiM arthAt bhavyoM ko mokSamArga upadezadvArA dikhAte haiM // 10 // anvayArtha---jIvana ke prati nispRha hokara ve kyA karate haiM so kahate haiM asaMyamajIvana kI icchA se rahita mahApuruSa asaMyamI jIvana ko tyAga kara arthAt usale nirapekSa hokara jJAnAvaraNIya Adi AThoM karmoM kA yA cAra ghAtiyA karmoM kA anta kara dete haiM aura mokSa prApta jIvaya piDao kiccA tyAha zA-'jIviyaM-jIvitam' asa yama banane ' pio kiccA-pRSThataH kRtvA' manA24Ine 'kammuNa-karmaNAM' janAvaraNIya mAhi 8 prAranA ghAtiyA manA 'ata -antam' matane 'pAvaMti-prApnuvanti' prAta 42 che. 'je -ye re ghu35 sa41 minA kSapAmA asamaya hAya cha / 535 'kammuNA -pharmaNA' ta5 sayama vigaire sahanuSThAna 35 ThiyAthI 'samuhI bhUyA-saMmukhIbhUtAH' bhAkSanI sanbhu manIne 'magga-mArgam' nAta sabhya zana, jJAnayAritra 35 bhAkSamANane 'aNusAsai-anuzAsati' navyAne pazi 2 che. arthAt bhAne upadeza dvArA mokSamArga batAve che. 10 bhanvayArtha-vana pratye nispRha dhana tasA zu 42 cha 1 me 43. vAmAM Ave che-asaMyamamaya jIvananI IcchAthI rahita mahApurUSa asaMyamI jIvanane tyAga karIne arthAta tenAthI nirapekSa banIne jJAnAvaraNIya vigere AThe karmone athavA cAra ghAtiyA karmone aMta kare che. ane mokSa prApta Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zu. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam - 517 (kammuNA) karmaNA tapaHsaMyamAdi sadanuSThAnarUpayA kriyayA (saMmuhIbhUyA) saMmukhIbhUtAH azeSakarmakSapaNamArgAbhimukhAH santaH (magga) mArga-jinoktaM samyagdarzanamAnacAritrarUpam (aNusAsaI) anuzAsati bhavyebhyaH samupadizanti sadupadezasya paramparayA mokSamAptihetutvAditi // 10 // ___TIkA-jIvitecchAM parityajya kiM kurvantItyAha-te asayamajIvanecchArahitA mahApuruSAH 'jIviyaM' jIvitam-asaMyamajIvitam 'piTThao kiccA' pRSThataH kRtvA, anAdRtya 'kammuNaM' karmaNAM jJAnAvaraNIyAdInAm 'aMta' antaM-nAzaM 'pAvaMti' prApnuvanti / sadanuSThAna karaNena jIvananirapekSAH santaH azeSakarmakSayasvarUpaM mokSa prApnuvantItyarthaH, 'je' ye sakalakarmakSapaNA'samarthAste 'kammuNA' karmaNA tapaH saMyamAdiviziSTA'nuSThAnena 'saMmuhIbhUyA' saMmukhIbhUtAH sakalakarmakarate haiM / jo sakala karmoM kA kSaya karane meM samartha hote haiM, ve puruSa tapa saMyama Adi ke anuSThAna se samasta kamoM ko kSapaNa karane ke abhimukha hokara samyagdarzana jJAna cAritra tapa rUpa mokSa mArga kA prANiyoM ke hita ke lie bhavya jIvoM ko upadeza dete haiM, kyoMki mokSamArga kA upadeza bhI paramparA se mokSa kA prApaka hotA hai // 10 // ___TIkArtha-jIvana kI icchA ko tyAga kara kyA karate hai ? so kahate haiM asaMyama jIvana kI icchA se rahita mahApuruSa asaMyamamaya jIvana ko tyAga kara jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA anta kara dete haiM arthAt sadanuSThAna karake jIvana se nirapekSa hokara samasta karmakSaya rUpa mokSa prApta kara lete haiN| jo samasta karmoM kA kSaya karane meM asamartha hote haiM, ve tapa saMyama Adi kA viziSTa anuSThAna karake mokSa ke abhimukha kare che. jeo sakaLa kane kSaya karavAmAM samartha hoya che. te purUSa tapa saMyama vigerenA anuSThAnathI saghaLA karmonA kSapaNa karavAmAM abhimukha thaIne samyaka darzana jJAnacAritra tapa rU5 mokSa mAgane prANionA hita mATe bhavya ane upadeza Ape che. kema ke-e kSa mArgane upadeza paNa paraMparAthI mekSa prApta karAvanAra hoya che. 1 ----nanI chAnA tyA 412 zu 43 cha ? te matAva cha. -asaMyamI jIvananI IcchAthI rahita purUSa asaMyama maya jIvanano tyAga karIne jJAnAvaraNIya vigere karmone aMta karI de che arthAta sadanuSThAna karIne jIvanathI nirapekSa thaIne samasta karma kSaya rUpa mokSa prApta karI le che, je samasta karmone kSaya karavAmAM asamartha hoya che, teo tapa, saMyama, vize Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra kSayasvarUpamokSasyA'bhimukhIbhUtAH santaH 'magaM' mArga= samyagradarzanajJAnacAritrAtmakam 'aNusAsaI' anuzAsati, prANinAM hitAya bacyebhyaH samupadizaMti mokSamArgopadezasyApi paramparayA mokSaprApakatvAditi // 10 // mUlam - aNusAsaNaM puDho pANI sumaM yeNAsae / aNAsara jae dete deDhe aura mehuNe // 11 // chAyA -- anuzAsanaM pRthak prANiSu vastumAn pUjAnAsvAdakaH / thanAzayo yato dAnto dRDha Arata maithunaH // 11 // 518 hokara samyag darzana jJAna cAritra aura tapa rUpa mokSamArga kA prANiyoM ke hita ke lie bhavya jIvoM ko upadeza dete haiM, kyoMki mokSamArga kA upadeza bhI paramparA se mokSaprApti kA kAraNa hai // 10 // 'aNusAsaNaM puDho pANI' ityAdi / zabdArtha - 'aNusAsaNaM- anuzAsanam' sadupadeza 'pANI- prANiSu' prANiyoM meM 'puDho - pRthakU' bhinna bhinna hotA hai 'vasumaM - vasumAn' saMyamavAn tathA 'pUNAsae - pUjAnAsvAdakaH' pUjAsatkAra kI icchA na rakhanevAle ata eva 'aNAsae - anAzayaH' pUjA meM ruci na rakhanevAlA tathA 'jae-yata:' saMghasameM prayatnavAn tathA daMte - dAntaH' indriya aura no indriya kA damana karane vAlA arthAt jitendriya ata eva 'daDhe - dRDha: ' dRDha tathA 'ArayamehuNe - AratamaithunaH' maithuna rahita puruSa mokSa gamana yogya hotA hai // 11 // raeNnuM vizeSa prakArathI anuSThAna karIne mokSanI sanmukha thaIne samyak darzana samyajJAna, samyak cAritra, ane samyak tapa rUpa meAkSamAnA prANiyAnA hita mATe bhavya thavAne upadeza Ape che. kaeNmake-meAkSamArganA upadeza paNa para parAthI mekSaprAptinA kAraNarUpa che, // 10 // 'aNusAsaNaM puDho pANI' ityAhi zabdArtha--'aNusAsaNaM- anuzAsanam ' sahupadeza 'pANI - prANipu' Azi yobhAM 'puDho - pRthak' masaga alaga hoya he 'vasumaM - vasumAn' sayabhavAn tathA 'pUyaNAsae - pUjanAsvAdaka" pUla sathAranI chAna zaNavAvAjA ataeva 'aNAsae-anAzayaH' dhUmamAM 3thi na rANavAvAjA tathA 'jae-yataH ' sayabhabhAM yatnavAn tathA 'date - dAnta" indriya mane nordhandriyatu hamana kuravAvAjA arthAt chatendriya atameva dRDhe - dRDhaH' dRDha tathA 'ArayamehuNe- Aratamaithuna.' maithunane vata karanAra purUSa mekSa gamana karavAne ceAgya kahevAya che. 115 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 15 AdAnIya svarUpanirUpaNam 519 anvayArthaH -- mokSAbhimukhAnAmanuzAsanaM pradarzayati- mokSAbhimukhA yadanuzA sati tat (anusAsa) anuzAsanaM sadupadezaH, tat (pANI) prANiSu - jagajjantuSu ( puDho) pRthak bhinnaM bhinnaM vartate bhinnabhinnatayA vat pariNamate na tu samAnatayA, tattajIvAnAM tattadantaHkaraNasya bhinnabhinnasvabhAvatvAda / tenAnuzAsa nena kazcideva mokSAbhimukho bhavati na tu sarve, yo'nuzAsakaH sa kIdRzo bhave - dityAha - (maM) sumAn vasudhanaM munerdhanaM tu saMyama eva tadvAn vasumAn saMyamavAn, tathA (pUyaNAsae) pUjAnAsvAdaka: - pUjA = satkAraH tasyA anAsvAdakaH manovAkkAyairanumodakaH, ataeva (aNAsa e) anAzayaH pUjAdyabhiprAyavarjita', ataeva (jae) yataH - mayataH saMyame valavAna, kutaH ? (daMte) dAnta:-3 : - indriyanoindriyadamakaH ataeva (da) - devAdibhirapyavicalitasvabhAvaH, kuta evam - (Araya mehuNe) anvayArtha - - mokSa ke sanmukha hue mahApuruSoM ke anuzAsana ke viSaya meM kahate haiM una mokSAbhimukha puruSoM kA anuzAsana jagat ke jIvoM meM bhinna bhinna rUpa meM pariNata hotA hai, samAna rUpa meM nahIM, kyoMki vibhinna prANiyoM kA antaHkaraNa bhinna bhinna svabhAva vAlA hotA hai / usa anuzAsana se koI koI hI mokSa kI ora saMmukha hotA hai, sabhI nahIM / anuzAsaka kaisA ho, so kahate haiM- 'balu' kA artha hai dhana, muni kA dhana saMyama hI hai / ataeva 'vasumAn' kA artha saMyamavAn samajhanA caahie| jo saMyamavAn hai, Adara satkAra kA asvAdana yA anumodana nahIM karatA Adara sarakAra Adi kI icchA se rahita hotA hai, saMyama meM yatanAvAn hotA hai, indriyoM kA aura mana kA damana karane vAlA hai, deva Adi bhI jise calAyamAna nahIM kara sakate, anvayA--mekSanI sanmukha upasthita thayela mahApurUSAnA anuzAsana sabadhamAM kahe che. e meAkSAbhimukha purUSAnuM anuzAsana jagatanA jIveAmAM judA judA prakArathI pariNata thAya che. sarakhI rIte nahIM. kemakaeN-judA judA prANicAnA aMtaHkaraNeA judA judA svabhAvavALA hAya che. e anuzAsanathI koI koI purUSa! ja meAkSanI tarapha janAra hAya che badhA nahIM, anuza saka dhruvA hAya ? te saMbaMdhamAM kahe che ke-'vasu' arthAt dhana, muninu' dhana sayama 4 hoya che. tethI 4 'vasumAn' no artha' sayabhavAn me prabhA samanva joIe. jee sayamavAn che, Adara satkAranuM AsvAdana athavA anumedana karatA nathI. Adara satkAra vigerenI IcchA rahita haiAya che. saMyamamAM yanAvAna DrAya che, indriyAnuM ane mananuM damana karavAvALA che, deva vigere paNa Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 sUtrakRtAstra Aratamaithuna:-AgatabhogecchaH upalakSaNAt tyaktasarvecchAvAn ya etAdRzavizepaNaviziSTo bhavati sa eva mokSAbhimukho bhavitumarhatIti bhAvaH // 11 // ____TIkA-mokSAbhimukhAnAmanuzAsanaM pradarzayati-'anusAsaNaM' anuzAsanam mokSAbhimukhAnAmupadezaH, anuzAsyante sanmArgAya abhimukhI kriyante jIvAH sadasadvivekena yena, tat-anuzAsanam dharmadezanA tadanuzAsanaM punaH 'pANI' mANIpu. jIveSu 'puDho' pRthak pRthak bhavati / yadyapi sarvajJamukhAt-ekavidhamevA'nuzAsanaM nissarati, tathApi-zrotRNAM bhedAta-bahuzaH parasparaM miyata eva tadanuzAsanam / yathA-vAridavimukta mudaka-ekarasamapi tattadezavibhAgavibhaktapRthivIvikArA. kyoMki yaha maithuna se rahita hotA hai arthAt samasta bhogecchAoM kA tyAgI hotA hai, jo ina vizeSaNoM se viziSTa hotA hai, vahI mokSa kI ora abhimukha (saMmukha) hone yogya honA hai // 11 // TIkArtha--mokSAbhimukha puruSoM ke anuzAsana ke viSaya meM kahate haiM-jila sat asat viveka ke dvArA jIva mokSa ke sanmukha hote haiM, vaha anuzAsana kahalAtA hai| use dharmadezanA bhI kahate haiN| vaha anu. zAsana jIvoM meM bhinna bhinna rUpa se pariNata hotA hai / yadyapi bhagavAn ke mukha se eka hI prakAra kI dharmadezanA nikalatI hai, tathApi zrotAoM kI vibhinnatA ke kAraNa dharmadezanA meM bhI antara par3ajAtA hai| jaise meghoM se girA huA jala svabhAvataH eka se rasa vAlA hotA hai, phira bhI amuka dezoM meM vibhakta pRthvI ke vikAroM ke kAraNa vaha aneka jene calAyamAna karI zakatA nathI. kemake-te mithunathI rahita hoya che. arthAta saghaLI bhogecchAno tyAga karavAvALA hoya che. jeo A vizeSaNathI viziSTa hoya che, eja mokSanI tarapha abhimukha (saMmukha) thavAne yogya hoya che 11 TIkArtha-mekSAbhimukha purUSanA anuzAsananA saMbaMdhamAM kahe che-je sat asat viveka dvArA jIva mekSanI sanmukha hoya che, te anuzAsana jImAM bhinna bhinna rUpathI pariNata thAya che. jo ke-bhagavAnanA mukhethI eka ja prakAranI dharmadezanA nikaLe che, te paNa zrotAonA bhinna paNane kAraNe dharmadezanAmAM paNa A tara paDi jAya che. jema meghamAMthI paDela jaLa svabhAvathI eka sarakhA rasa vALuM hoya che, te paNa amuka amuka dezomAM judA prakAranI jamInanA vikArenA kAraNe te aneka prakAranA thaI jAya che, Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 521 nAzrityA'nekadhA bhidyate / nArikelanimtrajaMtrIrAdau yathopavarNitabhedasya sarvA'nubhavasiddhatvAt / tathAcoktam 'dezanA lokanAthAnAM saccAzayavazaMvadAH / bahudhA loke upAyairvahubhiH punaH || 1 || iti || yadyapi bhavye va tadanuzAsanaM phalati na tu tadabhavye, tathApi tatra sarvopAyajJasya bhagavato no doSa, kintu tatra tatra tAdRzajIvAnAmetra sadoSo yattadantaHkaraNena saha tathA pariNamati / uktaMca Spoo 'saddharmabIjavapanAnagha kauzalasya, restrainra ! tavApi khiLAnyabhUvan / tanAdbhutaM khagakuleSviha tAmaseSu sUryAMzo madhukarI caraNAvadAtAH || 1 || 3 || prakAra kA ho jAtA hai| nAriyala nIma aura nIMbU Adi meM ukta vibhi nnatA sabhI ko anubhava meM AtI hai| kahA hai 'dezanA loka nAdhAnAm' ityAdi / 'loka ke nAthoM-tIrthaMkaroM kI dezanA zrotA jIvoM ke abhiprAya ke anusAra isa loka meM aneka prakAra kI ho jAtI hai aura vaha aneka kAraNoM se nAnA rUpoM meM pariNata hotI hai / ' yadyapi bhagavAn kI dharmadezanA bhavya jIva meM hI phalavAna hotI hai, abhavya meM nahIM, tathApi sabhI upAyoM ke jJAtA bhagavAn kA isameM koI doSa nahIM hai / yaha to una zrotAoM kA hI doSa hai ki unake antaHkaraNa ke saMsarga se vaha usa prakAra pariNata ho jAtI hai / kahA bhI hai - 'saddharmabIjavapanAnagha kauzalasya' ityAdi / nArIyela, lImaDA ane lIMbU vigeremAM te bhinnapaNu badhAne che, u pazu che - 'dezanA lokanAthAnAm' hatyAhi anubhavamAM Ave le kanAnAthA--tItha karazanI dezanA zrotAjanAnA abhiprAya sAthe A leAkamAM aneka prakAranI thai jAya che ane te aneka kAraNeAthI aneka rUpamAM pariNamI jAya che jo ke bhagavAnanI dha dezanA bhavya jIvamAMja lAn hoya che, alajyamAM nahIM, te paN saghaLA upAyeAnA jANanArA bhagavAnane AmAM kAMIja DhASa nathI. A te te zrotAenA ja doSa che ke--temanA aMta.karaNanA sa`sagthaa te ko rIte parizruta ya laya he uchu - 'saddharmavIjapavapanA kauzalasya' tyAhi su0 66 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAstra . he lokamitra ! atyuttamadharmarUpavIjavapane yadyapi bhavAn atIva kuzalaH tathApi yatra vacana bharataH sadupadezo nirarthako jAyate tatra nAzcayam , yata ulUphAdi tAmasapakSiNAM sUryaprakAzo'pi madhukaracaraNavat kRSNo dRzyate iti / yo'nuzAsakA sa kITazaH syAdityAha-'vasumaM' vasamAn vasnu-dhanam , tacca mokSArtha pravRttasya saMyama eva, tAdRzaM saMyamAkhyaM vastu vidyate yasyAsI vasumAn saMyamavAn tathA 'pUyaNAlae' pUjAnAsvAdakaH pUjA-satkAraH tasyA anAsvAdakaH trikaraNatriyogairapi ananumodakaH / yadvA-pUjA devAdikRtamapi na svAdayati yaH he loka ke bandhu bhagavAn ! sadharma rUpI bIja ko pAne meM ApakA kauzala nipuNatA sarvathA nirdoSa hai usameM koI truTi nahIM honI phirabhI Apa ke lie bhI koI-koI bhUmi Upara siddha hotI hai| arthAt kaI jIvoM para usakA koI prabhAva nahIM pdd'taa| ilAyeM Azcarya kI bAta nahIM, kyoMki aMdhakAra meM vicaraNa zarane vAle kucha pakSI aise bhI hote haiN| jinheM sUrya kI kiraNeM bhI bhramara ke paira ke samAna kAlI hI najara AtI haiN| anuzAlaka arthAt dharmopadezaka kaisA honA cAhie so kahate haiM -yaha saMyama rUpI dhana se yukta ho kyoMki mokSa ke lie pravRtti karane vAle kA dhana saMpanna hI hai vaha Adara satkAra kA anAsvAdaka ho arthAt tIna karaNa aura tIna yoga se apane satkAra sanmAna kI anumodanA na kare athavA devAdikoM dvArA kI jAne vAlI sevA kA AsvA. he lokanA badhu bhagavad ! saddharma rUpI bIjene vAvavAmAM ApanI kuzaLatA-nipurNapaNu sarvathA nirdoSa che. temAM kAMI ja truTi nathI hotI, te paNa Apane mATe paNa kaI kaI bhUmi upara siddha thAya che. arthAta keI jI para tene ThAI prabhAva paDatuM nathI. emAM Azcarya jevuM kAMI nathI, kemake-aMdhArAmAM vicaravA vALA keTalAka pakSI evA paNa hoya che ke jeone sUryanA kiraNe paNa bhamarAnA paganI jema kALA kALA jovAmAM Ave che. anuzAsaka arthAt dharmopadezaka kevA hovA joIe? te batAvavAmAM Ave che, te saMyama rUpI dhanathI yukta haya, kemake-mokSane mATe pravRtti karavAvALAnuM dhana saMyama ja che. te Adara satkAranA anAsvAdaka hAya arthAta traNa karazuM ane traNa cogathI pitAnA satkAra sanmAnanuM anudana na kare. athavA devAdike dvArA karavAmAM AvanArI sevAne svAda na kare, kema te grahaNa Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam saH pUjAnAsvAdakaH / kuto na svAdayati-ata Aha-'aNAsae' anAzayaH, AzayaH amilApadyotako'bhiprAyaH, icchA vA, sa na vidyate yasya so'nAzayaH / tathA 'jae' yataH prayataH saMyame yatmAn sadA niraticAraH saMyamavAnityarthaH / kuto yataH ayam yataH prayataH saMpame yatnAn sadA niraticAraH saMyamAni. tyarthaH / kuto yataH ayam 'date' dAntaH indriya no indriya damanazIlaH, kathamIzastatrAha-'daDhe' dRDhaH-devAdikRtavipayAdipralobhanerapiavicalitasvabhAvaH / kuta evam 'ArayamehuNe' AratamaithunaH AratamupagataM nivAritaM maithunamabrahmacarya yasya sa AratamaithunaH nirastazabdAdiviSayAbhiLApA, prANAtipAtAdiviratimatvAt / mokSamArgasAdhakAyatacAritravacyAcca / ayAnuzAsakasya vizeSaNasArthakatAmAi-sa vasumAn saMyamadhanattvAt , pUjAnAsvAdakaH satkArAyananumodakatvAda, anAzayaHdana na kare / kyoM AsvAdana na kare ? isakA uttara yaha hai ki vaha abhilASA, prayojana yA icchA se rahita ho| saMghama meM yatanAvAn ho arthAt niraticAra saMyama kA pAlana kare / indriya aura lana ko damana karane vAlA ho| aisA bhI kyoM ho? isa kAraNa ki devatA Adi ke vaiSayika pralobhanoM ke hone para bhI dharma se vicalita nahIM hotA aura vicalina na hone kA kAraNa yaha hai ki vaha maithuna Adi indriya saMbaMdhI bhogoM se pirata hotA hai| yaha prANAnipAta Adi pApoM se nivRtta hotA hai, mokSamArgakA sAdhaka hotA hai aura Ayata (dIrgha) cAritravAn hotA hai| isa kAraNa usameM zabdAdiviSayoM kI abhilApA nahIM hotii| tAtparya yaha hai ki laccA atuzAsaka arthAt upadeSTA (upadezaka) vahI hotA hai jo saMyama rUpI dhana se yukta ho, latkAra Adi kA anuna karavI? A praznano uttara e che ke-A abhilASA, projana athavA IcchAthI rahita hoya che. saMyamamAM yatanAvALA hovuM arthAt niraticAra saMya. manuM pAlana kare Indriya ane mananuM damana karavA vALA hoya evuM paNa kema heya? e kAraNe ke devatA vigerenA viSaya saMbaMdhI pralobhane kahevA chatAM paNa dharmathI calAyamAna thatA nathI, ane calAyamAna na thavAnuM kAraNa te maithuna vigere Indriya saMbaMdhI bhegothI virata hoya che, te prANAtipAta vigere pApathI nivRtta hoya che. mekSamArganA sAdhaka hoya che. ane Ayata (dIrgha) cAritravAnuM hoya che. te kAraNathI temA zabda vigere viSayenI abhilASA-IcchA hotI nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke-sAce anuzAsaka arthAt upadezaka eja hoya che ke je sayama rUpI dhanavALe satkAra vigerenuM anudana na karatAM Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraM sUryakRtasUtre icchArAhityAt, yataH saMyamayatnatvAda, dAnta indriya noindriyadamanazIlakhAda, dRDhaH anukUlapatikUlopasagaira vicalanIvAt, bhAratamaithunaH bhogecchArahitatvAt / arasgaAsako bhavet sa eva mokSAbhimukho mantuimarhatIti bhAvaH // 11 // mUlam - jIvAre va Na lIejA chiksoe aNAvile | aNAle sevA dete saMdhi patte ali // 12 // chAyA - nIvAra va na lIyeta chinnasrotA anAvikaH / anAkulaH sadA dAntaH saMdhi prApto'nIharAm // 12 // modana na karake apanI sevA kA AsvAdana na kare, icchA rahita hone ke kAraNa nispRha ho, saMgama meM banAvAda ho, indriyoM kA aura mana kA damana karane vAlA ho, anukUla aura pratikUla parISaha aura upasargo se calAyamAna na hone ke kAraNa dRDha ho tathA bhoga kI icchA se rahita hone ke kAraNa maithuna tyAgI ho / jo aisA anuzAsaka hotA hai, vahI mokSAbhimukha ho sakatA hai || 11|| 'NIvAreva Na lIejjA' ityAdi / zabdArtha - maithuna ko tyAga karane vAlA muni 'NIvAreca - nIvAra iva' jAla meM bAMdhane ke lie usameM DAle hue dhAnya meM kapota Adi prANiyoM ke jaise 'paNa lIejjA-na lIyeta' strIsaMga meM lIna na ho arthAt sAdhu strI sevana na kare 'chinnsoe-chinnsrotaa|' jisane viSayabhoga rUpa AzravadvAra ko kATa DAlA hai, ata eva 'aNAvile - anAvila:' raagpeAtAnI sevAtu AsvAdana na kare. IcchA rahita hAvAnA kAraNe nispRha hAya, sacaramAyatanAvanlR hAya, IndriyA ane mananuM damana karavA vALA hAya, anukULa ane pratikULa parISaha ane upasamAMthI calAyamAn na hAvAne kAraNe dRDha hAya, tathA bhAganI iccha thI rahita hAvAthI maithunanA tyAga karavAvALA hAya, AvA je upadezaka hoya che, eja meAkSamAM javAnI IcchAvaajaa - bhokSAbhimukha hoI za . // 11 // NIvAreva Na lIejjA' tyAhi zabdArtha--maithunanA tyAga haravAvANI bhuni 'NIvAreva - nIvAra iva' lagabhAM phasAvavA mATe temA nAkhavAmA Avela dhAnyamAM kabUtara vigere pakSienI prema 'Na lIpajjA - na lIyeta' khIsagabhA sIna na thavu arthAt sAdhuye 'zrI' sevana na 425 'chinnasoe - chinnasrotA.' ye viSaya loga 35 bhAva dvArane tameva 'aNAvile - anAvila' rAgadveSa mAhi bhajathI ne 'aNAule - anAkUla.' svastha citta manIne 'srayA cheTTI nAbhyu che rahita che mevaM' Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pre. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 525 ___ anvayArthaH-apa (AratamaithunaH) ityanena kim ? ityatropadezamAha-Aratamaithuno muniH (gIdhAreva) nIvAre ica-nIvAre jAle bandhanAtha makSipte dhAnyakaNe kapotazUkarAdi prANI iva (Na lIejjA) na lIyena-khIsaGge lIno na bhavet / yathA sUkaro dhAnyakaNAsaktyA jALe baddhaH kubharaNena mriyate, tathaiva manuSyo'pi nIvArasadRze strIsaGge lono bhUtvA tanmohajAlabaddho vAlamaraNena mriyate'o muni ne tatrAsakti bhajediti bhAvaH / kodazaH sannityAha-(chinnasoe) chinasrotAH avaruddhapANAtipAtAdipApAgamanamArgaH, ataeva (bhaNAyile) anAcinaH rAgadvepAdi dveSa Adi malase jo rahita hai evaM 'aNAule-anAkula:' svasthacitta hotA huA 'sayA daMte-sadA dAntaH' sadaiva vazIkRtendriya honevAlA muni 'aNelisaM-anIdRzam' anupama aisI 'saMdhi-sandhim' bhAvasamAdhi ko 'patte-prAptaH' prApta karatA hai // 12 // anvayArtha-maithuna se virata hone kA phala kyA hotA hai, yaha yahAM kahA jAtA hai-jaise bandhana meM phAMsane ke lie dhAnya ke dAne bikhera diye jAte haiM aura kapota zUkara Adi jIva unake lobha meM na Akara phaMsa jAte haiM, isa prakAra sAdhu strI ke jAla meM phaMse / tAtparya yaha hai ki jase zUkara dhAnya kaNoM meM Asakta hokara jAla meM phaMsa jAtA aura burI mauta se maratA hai, usI prakAra manuSya dhAnya kaNeAM ke samAna strI ke bandhana meM par3akara bAlamaraNa se maratA hai, ata eva muni usameM Asakti na dhAraNa kre| hate-sadA dAntaH' sahA nyAne 12 rAmavAvANI bhuni 'aNelisaM-anI. zam' anupama mevI 'saMdhi-sandhim' mA samAdhina 'patte-prAptaH' prApta 32 che. // 12 // sanyAya --bhaithunathI virata thavAthI zu. 30 thAya cha / me mahiM . vAmAM Ave che. jema ba dhanamAM phasAvavA mATe anAjanA kaNe veravAmAM rAve che. ane kabUtara vigere che te kaNene prApta karavAnA lebhathI AvIne phasAI jAya che. e ja pramANe sAdhue strinI jALamAM phasAvu nahI, kahevAnuM tAtparya e che ke-jema kabUtara vigere dhAnyanA kaNamAM Asakta thaIne jALamAM phasAI jAya che, ane kharAba matathI mare che. eja pramANe manuSya dhAnya kasarakhI strinA baMdhanamAM paDIne bAlamaraNathI mare che. tethI ja munie temAM Asakta thavuM nahIM. Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 sUtrakRtAtra kAluSyarahitaH nirmala ityarthaH, yato rAgadveSAdirahitastataH (agAule) anAkula AkulatAkAraNarAhityena svasthacittaH, kutaH ? (sayA daMte) sadA dAntaH nirantaraM vazIkRtendriyaH syAt / etena kimityAha-etAdRzo muniH (aNelisa) anIdRzaM ananyasadRzaM (saMdhi) sandhi-bhAvasandhi karma vivaralakSaNam (patte) prApto bhvtiiti||12|| ___TIkA-atha maithunatyAgavipaye samupadizati-'NIvAre iva Na lIejjA' nIvAre iva na lIyeta strISu, yathA kapotazUkarAdipANI dhAnyakaNalobhena jAle patito vyAdhaiH parigRhIto mAryate / evaM puruSo'pi alpakAlikapastutaviSayalobhena strIpu saMsaktaH saMsajyamAna eva saMsAramohajAle patitaH svakRtakarmabhiryate / ato muni nIMvArasadRzastrISu na saMsakto bhavet / vivekavAn muniH striyam , saMsAra jisane srotoM ko avaruddha kara diyA hai arthAt pApa ke Agamana ke mArga ko rezaka diyA hai jo alAvila arthAt rAgAdi kI kaluSatA se rahita hone se nirAkula hai tathA indriyoM ko vazIbhUta karane vAlA hai, aisA muni anupama lAvasamAdhi ko prApta karatA hai // 12 // . TIkArtha-yahAM maithuna sthAna ke viSaya meM upadeza dete haiM dhAnya kaNoM ke samAna strI meM gRddha na ho, arthAt kabUtara evaM zUphara Adi prANI jaise dhAnyakaNoM ke lobha meM Akara jAla meM par3a jAte haiM aura vyAdha ke dvArA pakaDe jAkara mAre jAte haiM, isI prakAra puruSa bhI alpakAlika viSaya lobha meM par3a kara striyoM meM Asvakta hokara mohajAla meM phaMsatA hai aura apane kiye kAryoM se mArA jAtA hai| ataeva muni dhAnya kaNoM jeNe strotone rokI dIdhela che. arthAta pAnA AvavAnA mArgane rokI dIdhA che, tathA je anAvila arthAta rAgAdinI kaluSatA vinAnA che, je AkulatAne kAraNe rAga dveSathI, rahita hovAthI nirAkula che, tathA Idriyone braza karavAvALA che evA muni anupama bhAvasamAdhine prApta kare che. tenA TIkAI--ahiyAM mithuna tyAganA saMbaMdhamAM upadeza ApavAmAM Ave i-dhAnya-anAjanA dANA samAna strimAM Asakta na thavuM. arthAt kabUtara ane sUkara vigere prANi jema anAjanA dANAnA lebhamA AvIne jALamAM phasAI jAya che. ane zikArI dvArA pakaDAIne mArI nAkhavAmAM Ave che, eja pramANe purUSa, paNa alpakALanA viSayanA lebhamAM paDIne strimAM Asakta thaIne meha jALamAM phasAI jAya che, ane pitAnA karela karmothI Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 517 samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam vandhakAraNaM jAnIyAt / uktaMca 'saMsAra taba dustAra, padavI na davIyasI / antarA dustarA na syu yadi re'madirekSaNAH // 1 // ato nIvAstulyaM svIpasajhaM jJAtvA, jJAtatasvastatrAsaktiM na kuryAt / kiM bhRtaH sannityAha-'chinnasoe' chinnasotAH chinnAni apanItAni srotAMsi saMsArA'va. taraNadvArANi, viSayonmukhendriyamavartanAni / yadvA-chinnAni avaruddhAni srotAMsi AsravadvArANi mANAtipAtAdIni, yena-sa chinnatotAH niruddhapApAgamanamArga: ke samAna striyoM meM Asakta na ho| vivekavAn muni strI ko karmabandhana kA kAraNa jaane| kahA bhI hai-'saMsAra tava dustAra' ityaadi| ____ 'are saMsAra ! agara bIca meM yaha dustara striyAM Ar3I na A jAtI to terI yaha dustara padavI koI mahatva na rkhtii| arthAt striyoM ke moha ko jItanA hI vAstava meM dustara hai| isI moha ke kAraNa saMsAra dustara kahA gayA hai| jisane strI saMbaMdhI moha ko jIta liyA, usake lie saMsAra dustara nahIM raha jAtA-sutara ho jAtA hai|' ___ ataeva strIprasaMga ko nIvAra dhAnyakoM ke samAna jAna kara tatva. vettA striyoM meM Asakti dhAraNa na kre| vaha strotoM ko banda kara de arthAt saMsAra meM girAne ke dvAroM ko indriyoM ke viSayoM kI ora pravRtti ko tyAga de| athavA pApa ke Agamana ke mArga ko hiMsA Adi marAI jAya che, tethI munI anAjanA dANA sarakhI strimAM Asakta na thAya, vivekavAna muni zvine karmaba dhanu kAraNa samaje. kahyuM paNa che ke 'sasAra tava dustAra' tyAta "are saMsAra! agara vacamAM A dustara-na pAra pAmI zakAya tevI ai vacamAM na Avata to tArI A "dustara' padavI kaI prakAranuM mahatva rAkhI na zakta, arthAt strinA mehane jIta eja vAstavika staratA che, A mahinA kAraNe ja saMsArane dustara kahela che, je strI saMbaMdhI mehane jItI lIdhuM che, tene mATe saMsAra dustara thaI zakatuM nathI, arthAt sutara saraLa paNAthI pAra pamAya tevuM banI jAya che. ethI ja strI prasaMgane nIvAra-dhAnya kaNAnI jema samajIne tatvavettA -tatvane jANanArA strimAM Asakti dhAraNa na kare te strotane bandha karI de arthAt saMsAramAM pADavAnA dvAre-mArgone IndriyanA viSaya taraphanI pravR ttithI rekI de athavA pApanA AvavAnA mArgane eTale ke prANAtipAta Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 sUtrakRtAGgave tathA 'aNAvile' anAvilaH rAgadveSAdikAluSyarahitaH ataeva 'aNAule' anAkulaH-viSayeSu-apavartanAt svasthacittaH / tathA-'sayA' sadA sarvakAlam 'daMte' dAntaH indriya noindriyanigrahavAn IdRzaH puruSaH 'aNelisaM' anIdRzam-ananya sadRzam 'sadhi sandhi-karmavivaralakSaNaM bhAvasandhim patte' mAto bhavatIti // 12 // mUlam-aNelisalsa kheyanne ga virujjhijja keNai / maNalA vayasA va kAyasA ceva cakkhumaM // 13 // chAyA-anIzasya khedajJo na virudhyeta kenacin / manasA vacasA eva kAyena eva cakSuSmAn // 13 // pApoM ko naSTa kara de| rAgaLeSa ke phAluSya se rahita ho anAkula ho, arthAt viSayoM meM pravRtti na karane ke kAraNa svasthacitta ho, sadA indriyoM aura mana ko damana kre| isa prakAra kA mahApuruSa anupama bhAvasamAdhi ko arthAt karma vivara rUpa sthiti ko prApta karatA hai // 12 // 'aNelisasta khecanne ityaadi| ___ zabdArtha-'aNelilasla-anIdRzasya' ananya ke samAna saMyama meM 'kheyanne-khedajJaH' jo nipuNa purupa 'maNasA-manasA' aMtaHkaraNa se 'vayasA ceva-bacaplA e35 vacana se 'kAyalA ceva-kAyenApi' kAya se bhI ke paha-kenacit' koI bhI prANI ke sAtha 'Na vinmijaja-na viru dhyeta' saMyama meM nipuNa suni kisI ke sAtha virodha na kare aisA purupa 'cakkhuma-cakSuSmAn / paramArtha ko jAnane vAlA hai // 13 // vigere pApanuM nivAraNa kare. rAgadveSanA kaluSitapaNAthI rahita thAya, AkuLa na thAya, arthAta viSayamAM pravRtti na karavAne kAraNe svAsthacitta thAya sadA Indrio ane mananu damana kare. AvA prakAranA mahApurUSa anupama bhAva samAdhine arthAt kama vivara rUpa sthitine prApta kare che. 1ra zahAtha:--'aNelisassa-anIhazasya' mana-yanI sa2mo sayamamA kheyanne -khedajJa.' ni me re 535 'maNasA-manasA' 5'ta:42thI 'vayasA cevavacasA eva' kyanayI 'kAyasA ceva-kAyenApi' yAthI 5 'keNai-kenacit' / 5 prANInI sAthai 'Na virujjhijja-na virudhyeta' virodha na 12 me 131 'cakkhuma-cakSuSmAn' 52mAna pApANI che. // 13 // Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 529 ___ anvayArthaH-yaH (aNelisassa) anIzasya ananyasahasya saMyamasya (kheyanne) khedajJaH-marmajJaH (maNasA) manasA tathA (vayasA ceva) vacasA'pi, tathA (kAyasA cetra) kAyenApi (keNai) kenacit saha (na virujjhijja) na virudhyeta na virodhaM kuryAta sa eva (cakkhumaM) cakSuSmAn cakSuriva cakSuH tadvAn paramArthadarzako bhavatIti // 13 // ____TIkA-yA 'aNelisassa' anIdRzasya, ananyasadRzasya ananyatulyo yaH saMyamastasya anupamasaMyamasya 'kheyanne khedajJa:-marmajJaH saMyamajJAnanipuNaH etA. dRzaH san muniH 'maNasA' manasA'ntaHkaraNena 'vayasA ceva vacasApi-vacanenApi atra 'eva' zabdo'pyartha evamagre'pi 'kAyasA ceva' kAyenApi upalakSaNAta karaNakAraNAnumodanena ca trikaraNatriyogenetyarthaH, 'keNaI' kenacit kenApi prANinA saha 'Na virujjhijja' na viruddhayeta, saMyamanipuNo vidvAn manovAkkAyaiH kathamapi kenacissaha virodhaM na kuryAt / api tu-sarvapANiSu maitrIbhAvameva bhajet / sa etAzA puruSa evaM 'cakkhuma' cakSuSmAn netravAn paramArthatastatvadarzitvAditi / yaH saMyamapAlane nipuNaH sa manovAkAyaiH kenApi saha virodhaM naiva kuryAt / ya isthamAcaran viharati sa paramArthadarzI bhavatIti bhAvaH // 13 // ___ anvayArtha ananya sadRza arthAt anupama saMyama kA dharmajJa puruSa mana vacana, aura phAya se kilI ke sAtha virodha na kre| aisA mahApu. ruSa hI cakSuSmAna arthAt paramArtha draSTA aura paramArtha darzaka hai // 13 // ___TIkArtha-jo ananya sadRza (anupama) saMyama ke marma kA jJAtA hokara mana se, vacana se aura kAya se, tathA upalakSaNa se karaNa, kAraNa aura anumodana se arthAt tIna karaNa aura tIna yoga se, kisI bhI prANI ke sAtha virAdha na kare, kintu samasta prANiyoM para maitrI bhAva hI dhAraNa kre| aisA puruSa hI paramArtha kA darzI hone ke kAraNa netravAna hai| anvayArtha---ananya sadRza arthAta anupama saMyamanA marmane jANavA vALa purUSa mana, vacana, ane kAyAthI keInI sAthe virodha kare nahIM e mahApurUSa ja cakSumAna arthAt paramArthA draSTA ane paramArtha darzaka che. i13 TIkArtha-je ananya sadeza arthAt anupama sa yamanA mane jANavA vALA thaIne manathI vacanathI ane kAyAthI tathA upalakSaNathI karaNa, kAraNa ane anamedanathI, arthAt traNa karaNa ane traNa vegathI kaI paNa prANInI sAthe virodha na kare. paraMtu saghaLA prANi sAthe maitrI bhAva ja dhAraNa kare. e purUSa ja paramArthane jANanAra hovAnA kAraNe netravAnuM che, sa067 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 sUtrakRtAGgayo sa loke kIdRzo bhavati tatrAhamUlam-se hu cakkhU maNussANaM je kaMkhAe ya aMtae / ___ aMteNa khuro vahaI caka aMteNe lo?I // 14 // ... chAyA-sa hi cakSu manuSyANAM yaH kAMkSAyAzca antakaH / __antena kSuro vahati cakramantena laThati // 14 // anvayArtha:--(je) yaH muniH (kaMgvAe) kAkSAyAH zabdAdivipayAbhikApAyAH (aMtae) antaka paryantavartI bhavati (se) saH (ha) nizcayena (maNussANaM) manu tAtparya yaha hai ki jo saMyama ke svarUpa kA vettA hai vaha mana yacana kAya se kisI ke sAtha virodha na kre| jo aisA karatA hai vahI tatvadarzI hai // 13 // 'se hu cakkhU maNussANaM' ityaadi| zabdArtha-'je-ya:' jo muni 'kaMkhAe-kAkSAyAH' zabdAdi viSaya kI abhilASA kA 'aMtae-antaka' paryantavartI hai 'se-saH' vahI '' nizcaya se 'maNussANa-manuSyANAm' manuSyoM ke arthAt prANiyoM ke 'cakkhU-cakSuH' netrarUpa hai 'khuge-kSura.' asturA 'aMleNa-antena' aMtima bhAga se 'gharaI-vahati' kArya karatA hai aura jaisA 'caka-cakam' rathakA cakra 'aMteNa-antena' aMtabhAga se 'lohaI-luThati' calatA hai // 14 / / anvayArtha-jo muni kAMkSA arthAt zabda Adi viSayoM kI abhilASA se paryantavartI honA hai unase dUra ho jAtA hai, vaha nizcayapUrvaka manuSyoM ke tapaya me cha hai--2 samanA 2135ne pApANI che, te mana, vacana, ane kAyAthI koInI paNa sAthe virodha na kare A pramANe jeo kare che, eja tatvadazI tatvane jANanAra che 13 ___ 'se hu cakkhU maNussANa' tyAhi / ___avattha- 'je-yaH' 2 muni 'kaMkhAe-kAkSAyAH' .zAha viSayI samisApAnI atae-antakaH' 5ntapatta cha 'se-sa.' te 'hu' nizcayathA 'maNussANa-manuSyAnAm' manuSyAnA arthAt prAdhiyAnA 'cakkhU-cakSu. netra35 cha. 'khuge-kSuraH' bhrt| 'a teNa-antena' Atima lAgathI 'vahai-vahati' Aya 42 che. mane rebha'cakaM-cakram' 2thanu ya 'aMteNa-antena' mata mAthI 'loTThai-luThati' yAse che // 14 // anvayArtha-je muni kAMkSA arthAt zabda vigere viSayenI abhilA SAnI paryantavartI hoya che, tenAthI dUra thaI jAya che. te nizcaya pUrvaka Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam SyANAm upalakSaNAta sarva mANinAM (cakkhU ) cakSu -cakSugvi cakSuH netrarUpo bhavati paramArthapradarzakatvAt / tadeva dRSTAntena vizadayati-yathA (khuge) kSuraH kezApanayanazastram (aMtega) antena-antabhAgena (vahaI) vahati kArya karoti, yathA ca (caka) cakra rathacakram (aMteNa) antena antabhAgena nemirUpeNa (loTTaI) luThati-calati // 14 // TIkA- 'je' yA 'kakhAe' kAMkSAyAH-zanAdiviSayAmilApAyAH 'atae' aMtakA-paryantavartI bhavati 'se' saH 'hu'nizcayena 'maNussANaM' manuSyANAm-bhavyajIvAnAM prANimAtrANAM vA 'vakkhU' cakSuH cakSuriva cakSuH netrarUpo bhavati yathA cakSurindriyaM ghaTapaTAdi prakAzanAt prANinamupakaroti tayA-ayamapi mahAmu ne sadasatpadArthaprakAzanAdupakaroti / amupartha dRSTAntena darzayati-yathA 'khuro' kSuraHlie (upalakSaNa se samasta prANiyoM ke lie) netra ke samAna ho jAtA hai, kyoMki vahI paramArtha kA pradarzaka hotA hai| isI bAta ko dRSTAnta se dRDha karate haiM-jaise churA anta bhAga se arthAt dhAra kI ora se apanA kArya karatA hai aura jaise cakra (pahiyA) antima bhAga (nemi) kI tarapha se calatA hai // 14 // TIkArtha-jo mahApuruSa zabdAdi viSayoM kI abhilASA se dUra rahatA hai vahI nizcaya se bhavya jIvoM ke liye yA prANImAtra ke liye netra ke samAna hotA hai| arthAt jaise netra ghaTa.paTa Adi padArthoM ko prakAzita kara ke prANiyoM kA upakAra karatA hai, usI prakAra aisA mahAmuni bhI heya aura upAdeya padArthoM ko prakAzita karake prANiyoM kA upakAra karatA hai| isI bAta ko dRSTAnta se spaSTa karate haiM-jaise nAI kA aujAra churA manuSya mATe upalakSathI saghaLA prANi mATe netra sarakhA hoya che kema ke eja paramArthane banAvanAra hoya che eja vAtane daSTAntathI daDha karavAmAM Ave che. jema chare atabhAgathI arthAt dhAra taraphathI pitAnuM kArya kare che. ane jema cakra (paiDuM) antima bhAga (nemi) taraphathI cAle che. 14 ., TI --2 mahA535 Awelle viSayonI manitASAthI 2 2 cha, eja nizcayathI bhavya jIvone mATe athavA prANI mAtrane mATe netra sarakhA hoya che. arthAta jema netra ghaTa paTa vigere padArthone prakAzita karIne prANiyone upakAra kare che, eja pramANe evA mahAmuni paNa heya-tyAga karavA yogya ane upAdeya-grahaNa karavA gya padArthone prakAzita karIne prANiyone upakAra kare che. eja vAtane dUchAta dvArA spaSTa kare che.-jema vALaMdanuM jhAra Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasatre 'nApitopakaraNavizeSaH 'aMteNa' antena prAntabhAgena 'vahaI' vahati kezAnapanayati / yathA 'cakkaM' cakraM rathacakram ' aMtega' antena prAntabhAgena nemirUpeNa 'lohaI ' luThati calati / yathA kSurasya rathacakrasya ca prAntabhAgenaiva kriyAkAritvaM bhavati tathaiva viSayakapAyaparyantavarttitvenaiva mahAmunerapi jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmakSapaNe'rthakriyAkArivaM bhavatIti // 14 // mUlam - aMtANi dhIrA sevaMti teNa aMtakarA ihai / Iha mANusa ThANe dhammamArAhiuM pairA // 15 // chAyA - antAn dhIrA sevante tenAntakarA iha | iha mAnuSya ke sthAne dharmamArAdhayituM narAH || 15 || 532 -- prAnta-bhAga se kezoM ko haTAtA hai athavA jaise cAka (pahiyA) prAntabhAga se calatA hai, usI prakAra mahAmuni viSaya kaSAya se dUra raha kara hI jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karma ke kSapaNa kI arthakriyA kara sakatA hai ||14|| 'atANi dhIrA sevaMti' ityAdi / zabdArtha - 'dhIrA - dhIrAH' parISaha aura upasarga ko sahana karane vAle 'a'tANi - antAn' aMta-prAMta AhArakA 'sevaMti sevante' sebana 'karate haiM 'teNa tena' usa antaprAnta AhAra ke sevana se 'iha-iha ' isa saMsAra meM 'aMtakarA - antakarAH ' sarva duHkhoM ke anta karanevAle 1 hote haiM ataH usa antaprAnta ke AhAra karane vAle 'NarA-narA: " puruSa 'iha - iha' isa 'mANussae ThANe - mAnuSya ke sthAne' manuSya loka meM 'dhammaM -astro a'tabhAgathI kezeAne haTAve che, athavA jema paiDu anta bhAgathI cAle che, eja pramANe mahAmuni viSaya, kaSAyathI dUra rahIne jJAnAvaraNIya vigere ATha prakAranA karmanA kSapaNunI kriyA karI zake che. 514aa 1 raANi dhIrA sevaMti' ityAdi zabdArtha -- dhIrA - dhIrAH' parISa bhane upasargane saDena zvAvAjA 'a' tANi - andhAn ' ma tayAMta ADArane 'sevati - sevante' seve che. 'teNa-vena' me zAnta prAMta AhAranA sevanathI 'iha - iha' mA saMsArabhAM 'a'takarA - antakarAH ' sava du:khAnA aMta karavAvALA thAya che. ataH e aMtamAMtanA AhAra karavaavaannaa 'jarA - narAH' yu3Sa 'iha - iha' mA 'mANusvAra ThANe - mAnuSya ke sthAne' Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam anvayArtha:--(dhIrA) dhIrAH-parIpahopasargasahanazIlAH (aMtANi) antAnantamAntAn AhArAn (sevaMti) sevante (teNa) tenAntapAntAhAra sevanena (ii) iha saMbhAre (aMtakarA) aMtakarA:-sarvaduHkhAnAmantakAriNo bhavanti atasta evAntapAntAhAriNaH (NarA) narA (iha) iha (mANusmae ThANe) mAnuSya ke sthAne manuSyaloke (dhamma) dharma-samyagjJAnadarzanacAritrarUpam (ArAhiuM) ArAdhituM-samyagA. carituM yogyA bhavanti nAnye iti // 15 // TIkA--pUrvagAyoktamevArtha vizadayati-dhIrA' dhIrAH-devatiryagmanuSyaka:parIpahopasargasahanazIlAH sadasadvivekavanta:: 'aMvANi' antAn-vallacaNakAdiniSpAditAmlatakramizritaparyuSitarasavanitAhArAn athavA zabdAdiviSayAntAn zabdAdiviSayatyAgAna se vaMti' sebante 'tega' tena hetunA 'vaha' ida saMsAre 'aMgadharmam' sampak darzana jJAna cAritra rUpa dharma ko 'ArAhi-ArAdhitu" ArAdhana karane meM yogya hotA hai // 15 // anvayArtha-dhIra puruSa anta prAnta AhAra kA sevana karate haiM / anta prAnta AhAra kA sevana karane se ve samasta duHkhoM kA anta karane vAle hote haiN| aise hI puruSa isa manuSyaloka meM dharma kI ArAdhanA karane ke yogya hote haiM // 15 // TIkArtha-pUrvagAthA meM kathita artha kA spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai dhIra arthAt deva, tirya ca aura manuSya kRta upasargoM ko sahana karanevAle, sat asat ke viveka se yukta sodhu vallacanA Adi ke bane hue anna, khaTTe, chAza se mile hue evaM nIrasa AhAra kA sevana karate haiM athavA zabdAdi viSayoM ke parityAga kA sevana karate haiM, ataeva ve bharnuSya sabhA 'dhamma-dharmam' sanyazana jJAna yAritra 35 dhamana 'ArA hiu-ArAdhitum' mArAdhanA 42vAne yogya thAya che. // 15 // anvayArtha-dhIra purUSa aMta prAta AhAranuM sevana kare che. anta prAnta AhAranuM sevana karavAthI teo saghaLA dukhanA anta karavAvALA hoya che. evAja purUSa A manuSya lekamAM dharmanI ArAdhanA karavAne gya hoya che. paNa TIkArtha-pahelAnI gAthAmAM kahela arthanuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che.-dhIra arthAta deva, tiryaMca ane manuSya kRta upasargone sahana karanArA, sat asalUnA vivekathI yukta sAdhu vala-vAla-caNuM vigerethI banelA padArtha khATI chAzathI maLelA ane nIrasa AhAranuM sevana kare che. athavA zAdi viSayanA patyi ganuM sevana kare che, tethI ja teo saMsAra sAgarane athavA Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 sUtrakRtAGgasUtre karA' antakarAH-saMsArasAgarasya tatkAraNamaNAM vA kSayakArakAH bhavanti etena deharAhityaM sUcitam / ta evaM andamAnnAhAriNa: ' narA' nagaH - karmabhUmijagarbhagtkrAntikA saMkhyAtavarSAyuSkAH manuSyAH 'haha iha-asminneva 'mANussara ThANe' manuSya ke sthAne- manuSyaloke AryakSetre 'dhammaM dharmam - samyagjJAnadarzana: cAritralakSaNam 'ArAhiu~' ArAdhayituM yogyA bhavanti / manujAH sadanuSThAnasAmagrI samavApya, saMsArasyA'ntakarAH saMjAtAH yadyapi nAdhunA paMcamArake karmabhimucyante bharatakSetre, tathApi videhAdau mucyanta eva bahava:, iti bhAvaH // 15 // mUlam - giTTiyA va devA vA uttarIpa iyaM suyaM / suyaM ca ' merya maMgesi amaNumsesu No tahA // 16 // chAyA - niSThitArthAzca devA vA uttarIye iyaM zrunam / zrutaM ca mayA etad ekeSAm, amanuSyeSu no tathA // 16 // saMsAra sAgara ko yA saMsAra ke kAraNa bhUta karmoM ko kSaya karane vAle hote haiM / isa kathana ke dvArA dehasaMbaMdhI nirmamatva ko sUcita kiyA gayA hai / vahI anta prAnta AhAra karane vAle karma bhUmija, garbhaja, saMkhyAta varSoM kI Ayu vAle manuSya isa manuSyaloka meM, Arya kSetra meM sampajJAna darzana cAritra aura tapa rUpa dharma kI ArAdhanA karane ke yogya hote haiN| tAtparya yaha hai ki sanuSThAna kI sAmagrI prApta karake manuSya saMmAra kA anta karane vAle hue haiN| yadyapi isa paMca na Are meM bharata kSetra me, siddha nahIM hote, videha kSetra meM to bahuta se jIva sadA siddha hote hI haiM // 15 // sasAranA kAraNabhUta karmane kSaya karavAvALA hAya che. A kathanathI zarIra sa...badhI nima matvane sUcita karela che. eja aMtaprAnta AhAra karavAvALA kamabhUmi ja, garbhaja sa*khyAta varSAnI AyuSyavALA manuSya A manuSya lAkamAM Aya kSetramAM samyakUjJAna, samyakdana, samyakcAritra ane tapa rUpa dhamanI ArAdhanA karavAne cAgya .hAya che. tApaya e che ke--sad anuSThAnanI sAmagrI prApta karIne manuSya sa'sA2nA aMta karavAvALA thayA che. jo ke~mA pAMcamAM ArAmAM bharata kSetramAM siddha thatA nathI. te paNa videha kSetramAM te ghaNA jIve siddha thAyaja che. 15 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.va. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 535 ___ anvayArthaH -(uttarIe) uttarIye-lokottarIye jinazAsane (iyaM) idaM-vakSyamANaM (muyaM) zruta, kiM zrutaM tatrAha-yat dharmArAdhanayogyA eva manuSyAH 'NiSTiyahA) niSThitArthAH-samyagdarzanajJAnAdhArAdhanena kRtakRtyAH mokSagAmino bhavanti, (vA) vA-athavA karmAvazeSeNa (devA) devA saudharmAdikA bhavanti / (eyaM) etat pUrvoktaM kRtakRtyatvam (egersi) ekeSAM-kepAzcit manuSyANAmeva bhavanti kintu 'NiTThiyaTThA va devA vA' ityaadi| zabdArtha-'uttarIe-uttarIye' lokottarIya jina zAsana meM 'iyaMidaM' yaha vakSyamANa suyaM-zrutam' sunA hai kI-NiTriyaTTA-niSTitArthAH' samyak darzana jJAnAdi ArAdhana se kRtakRtya hue puruSa mokSagAmI hote haiM 'vA-vA' athavA karmazeSa rahane para 'devA-devA' saudharmAdika deva hote haiM 'eyaM-etat' yaha pUrvokta 'egesi-ekeSAM kisI manuSyoM ko hI hotA hai paraMtu 'amaNussesu-amanuSyeSu' manuSyase bhinna prANiyoM meM 'No tahA-no tathA' manuSya ke jaisA anya yonikoM meM kRtakRtyapanA nahIM hai 'me-mayA' maiMne 'suyaM-zrutam' bhagavAn ke mukhase sAkSAt sunA hai 16 // anvayArtha-lokottara jinazAsana meM yaha sunA gayA hai ki dharmArAdhana ke yogya manuSya samyagdarzana jJAna Adi kI ArAdhanA karake, kRta kRsya hokara mokSagAmI hote haiM / athavA karmazeSa raha jAeM to sau. , NiTThiyadvA vA devA vA tyA zA --'uttarIe-uttarIye' soattarIya zAsanamA 'iyaM-idam' mA 4AmA mApanA2 'suyaM-zrutam' sanyu cha , 'NidvivadvA-nihitArthA' sabhya5 darzana jJAnAdinI ArAdhanAthI kRtakRtya thayela purUSa mekSamAM gamana karavAvALo thAya che. 'vA-vA' athavA bhazeSa 2heta. 'devA-devAH' saudhamAla va thAya cha 'eyaM-etat' / pUrvarita 'egesi ekepI' bhanudhyAna 11 thAya che. 52'tu 'amaNussesu-amanuSyepu' bhanuSya sivAyanA prAliyomA 'jo tahA-no tathA' bhanudhyAnI rebha. anya yonibANAyAmA kRtakRtyA khAtunathI 'me mayA' meM 'suyaM-zrutam' mavAnnA bhumI sAkSAt samanyu che // 16 // sa-yA--sottara zAsanamA se sAMsavAbhA mAthyu cha 4dharmArAdhanane egya manuSya samyagUzana jJAna vigerenI ArAdhanA karIne kRtakRtya thaIne mokSagAmI thAya che. athavA karma bAkI rahI jAya te saudharma vigere vimAnamAM devapaNAthI utpanna thAya che. AvA prakAranI kRtakRtyatA koI ke I manuSyane ja prApta thAya che. manuSyathI anya yoninA prANine prApta thatI nathI. kemake teo evI dharmArAdhanA karI zakatA nathI, tethI ja manuSya Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 strazatAnane (amagusse su) amanuSyeSu-manuSyabhinneSu pANiSu (No tahA) no tathA-manuSya vadanyayonau kRtakRtyatvaM na bhavati tatra dharmArAdhanAmAvAdato manuSya eva siddhigati bhAMga bhavatIti (me) mayA (surya) zrutaM bhaMgayatsamIpe sAkSAt zravaNagocarokRtamiti // 16 // ___TIkA-atha sudharmasvAmI jambUsvAmina kathayati-he jambUH! 'uttarIe' lokottarIye jinazAsane 'ithe' ida-vakSyamANaM 'suya' zrutaM mayA, kiM zrunam ? ityAha-dharmArAdhanayogyA eva manuSyAH 'NidvigaTTA' niSThitArthAH kRtakRtyAH mokSagAmino bhavanti / vA-athavA avaziSTakarmANaH kecana karmasadbhAvAt samyaktvAdi sAmagrI sadbhAve'pi tadbhave muktA na bhavanti kintu 'devA' devAH-yo dharmAdho denAH 'eyaM' etat pUrvokta mokSagAmitvam 'egeti' ekepAm-kepAzcin dharma Adi vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiN| isa prakAra kI kRna. kRtyatA kinhIM kinhIM manuSyoM ko hI prApta hotI hai, manuSya se bhinna yonika prANiyoM ko prApta nahIM hotii| kyoMki ve vaisA dhArAdhana nahIM kara skte| ataeva manuSya hI siddhi kA bhAgI hotA hai| yaha maiMne bhagavAn ke samIpa sAkSAt sunA hai // 16 // TIkArtha-sudharmAcAnI jambU svAmI se kahate haiM-he jambU ? loko sara jinazAsana meM maiMne yaha lunA hai ki dharmArAdhana ke yogya hI manuSya mokSagAmI hote haiM athavA jinake karma zepa raha jAte haiM, ve samyagdarzana Adi sAmagrI kA sadabhAva hone para bhI karmoM ke madbhAva ke kAraNa usakI paripUrNatA na hone se usI bhavameM mokSa nahIM jAte kintu saudharmAdi deva loka meM deva hote haiN| kinhIM kinhIM manuSyoM ko hI mokSa prApti hotI hai manuSya se bhinna anya prANI usI bhava meM kRtakRtya nahIM ja siddhine pAmanAra bane che e me bhagavAnanA mukhethI sAkSAt sAMbhaLyuM che. 16 TIkArtha--sudharmAsvAmI jabUravA mane kahe che ke- he jambu lokottara jIna zAsanamAM meM evuM sAMbhaLyuM che ke-dharmArAdhanane cagya manuSya ja mokSa gAmI hoya che athavA jemanA karma zeSa rahI jAya teo samyakdarzana vigere sAmagrIne sadbhAva hoya to paNa karmonA sadubhAvane kAraNe tenI paripUrNatA na hovAthI eja bhavamAM mokSa pAmatA nathI. paraMtu saudharma vigere devalokamAM deva thAya che. keI kaI manuSyone ja mokSanI prApti thAya che. manukhyathI bhinna anya prANI eja bhavamAM kRtakRtya thaI zakatA nathI. kemake Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zu. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam manuSyANAmeva bhavati / kintu 'amaNura se mu' amanuSyeSu manuSyaminneSuH prANiSu 'jo tahA' no tathA-manuSyavadanyayonau kRtakRtyatvaM na bhavati tatra dharmArAdhanAvasarasyaivAsadbhAvAt , ato manuSya etra siddhigatibhAg bhavatIti 'me' mayA 'sUrya' zrutam-bhagavanmukhAt zravaNagocarIkRtamato nAnyathA bhavatyataH saMyamapAlane tvayA na-pramaditavyamiti bhAvaH // 16 // mUlam-aMtaM karati dukkhANaM ihamegesiM AhiyaM / AghAyaM puNa eMgesi dullabhayaM saimussae // 17 // chAyA--antaM kurvanti duHkhAnA hai kepAmAkhyAtam / AkhyAtaM punarekeSAM durlabho'yaM samucchrayaH // 17 // ho sakate, kyoMki unakI dharmArAdhanA kA avasara hI nahIM miltaa| isa kAraNa manuSya hI siddhi prApta kara sakatA hai| aisA maiMne bhagavAna ke mukhase sunA hai ataH yaha kathana anyathA nahIM ho sktaa| Azaya yaha hai ki isa kAraNa tumheM saMyama kA pAlana karane meM pramAda nahIM karanA cAhie // 16 // __ aMtaM karaMti dukkhANaM' ityAdi / . zabdArtha-'egesiM-ekeSAM kisI anya tIrthakoM kA 'AhiyaMAkhyAtam' kathana hai kI deva hI azeSa duHkhoM kA anta karate haiM paraMtu aisA saMbhAvita nahI hai kAraNakI 'ila-iha' isa jina pravacana meM tIrtha kara AdikoM kA kathana hai kI manuSya hI 'dukkhANaM-duHkhAnAm' zArI temane dhamarAdhanAne avasara ja mala nathI. te kAraNe manuSya ja siddhi meLavI zake che. A pramANe meM bhagavAnanA mukhathI sAMbhaLyuM che, tethI A kathana anyathA-asatya thaI zakatuM nathI. kahevAno Azaya e che ke-A kAraNathI tamAre saMyamanuM pAlana karavAmAM pramAda kara na joIe. 1dA 'ataM karati dukkhANa' tyAha . zahA---'egesi-ekeSAm' / anya matadAtuM 'Ahiya-AkhyAtam' kahevuM che ke deva ja azeSa duone aMta kare che. paraMtu evuM saMbhavatuM nathI. 41295 hai 'iha-iha' mA chana pravayanamA tIrtha 42 vigairenu rahecha, 4-manuSya 8 'dukkhANaM-dukhAnAm' zA.2, bhane mAnasimAnA 'aMta sU0 68 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 sUtrakRtAsUtre __ anvayArthaH--(egesiM) ekeSAM kepAzcid vAdinAm (Ahiya) AkhyAtaMkathanamasti yat devA eva azeSaduHkhAnAmantaM kurvantIti kintu na tayA saMbhavatyataH (iha) jinapravacane tIrthakarAdInAM kathanaM yat manuSyA eva (dukkhANaM) duHkhAnAM zArIramAnasAnAm (aMta) anta-nAzaM (karaMti) kurvani nAnye anyatra devAdibhave dharmArAdhanasyAsaMbhavAt / atra viSaye (egesiM puNa) ekepA kepAzcid gaNadharAdInAM rika evaM mAnasika duHkhoM kA 'aMta-antam' nAza 'karaMti-kurvanti' karate haiM anya devAdi bhavameM dharmArAdhana kA abhAva hai, ataH ve mokSa gati prApta nahIM kara sakate haiM ma viSaya meM 'egesiM puga-ekepA punaH' kisI gaNadhara Adi kA 'AhiyaM-mAkhyAtam' kathana hai ki manuSyake vinA 'ayaM-ayam' Age vAhe jAne vAlA 'sasusvae-samucchUya:' jina dharma zravaNAdi rUpa abhyudaya bhI 'dullahe-durlabha' durlabha hai phira mokSa gamana kI to ghAta hI kyA hai // 17 // ___ anvayArtha-kisI kisI kA aisA kahanA hai ki deva hI samasta duHkho kA anta karate haiM kintu aisA ho nahIM sktaa| jinapravacana meM tIrtha kara Adi jhA dhana hai ki manuSya kI zArIrika evaM mAnasika dukhoM kA anama kara sakate haiN| unase bhinna choI anya prANI nahIM kara sakatA, kyoki deva Adike bhava meM dharma kI ArAdhanA asaMbhava hai| kinhIM gaNadhara Adi kA kathana hai ki samasta DhaHkhoM kA anta antam' nA. 'karati-kurvanti' 42 cha manya deva virenA sapamA dhArA dhanano abhAva che tethI teo mokSa gati prApta karI zakatA nathI. A sadhamA 'esiM puNa-ekeSAM puna' / 152 visarenu 'AhiyaM-AkhyAtam' 4 cha hai bhanuSya zivAya 'ayaM-ayam' ve apAmA bhaavnaa| 'samu ssae-samunchu ' zravaNa 35 25 yuTya pay 'dullabhe-durlabhaH' durlabha che te pachI mokSagamananI te vAta ja zI karavI ? 17 anvayArtha-keI keInuM evuM kahevuM che ke--devaja saghaLA dukAne aMta kare che. paraMtu evuM banI zakatuM nathI pravacanamAM tIrthakara vigerenuM kathana che ke manuSya ja zArIrika ane mAnasika duone na za karI zake che tenAthI bhinna keI anya prANi tema karI zakatA nathI. kemake deva vigerenA bhavamAM dharmanI ArAdhanA asaMbhavita che kaI kaI gaNadhara vigerenuM kathana Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TokApra zru a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam tu (AghAya) Arata-kathanamasti yata yaduH vAntaraNa tu dUre'stAm kintu manuSyamantarega (ayaM) ayam agre nirdizyamAnaH (samussapa) samucchrapaH jinadharmazravaNAdirUpaH samunnayo'pi (dullahe) durlabhaH kiM punarmokSagamanamiti // 17 // TIkA--'egersi' ekepAM-kepAzcit vAdinAm 'Ahiya' ArUpAta-kathana yat devA eva uttarottarasthAna prApnuvantaH sarvaduH bAnAmataM kurvantI tanna, tatra dharmArAdhanAsaM mavAt kintu manuSyA eva (duvAvANaM) duHkhAnAm (aMta) antaM nArza 'karaMti' kurvanti tatrA dharmArAdhanasAmagrImad bhAvAt / atra piye 'egesiM puNa' ekeSAM kepAzcid gaNadharAdInAM tu 'bhAghAya'-AkhyAtaM kathanaM bhavati yat sarvaduHkhAnAmantakaraNaM dRre'pAstAm kintu manuSyamantareNa prathamam 'ayaM' ayam-agre nirdizyamAnaH 'samussae' samunyA manuSyabhavAryakSetrajinadharmazravaNAdirUpo'bhyudayo'pi yugasaMmilikAnyAyena 'dullahe' durlabhovartate / uktaJca-- karanA to dUra rahA, manuSya ke vinA Age kahA jAne vAlA jinadharma zravaNa Adi rUpa saMyoga bhI durlabha hai / mokSa ko prApta karane kI to ghAta hI kyA hai // 17 // TIkArtha-koI koI kahate haiM ki deva hI ucca se uccatara sthAna prApta karate hue samanta duHkhoM kA anta karate haiN| yaha kathana samIcIna nahIM haiM, kyoMki deva vaisI dharmArAdhanA nahIM kara skte| dAvoM kA anta to manuSya hI kara sakate hai| manuSyabhava meM hI dharmArAdhanA kI paripUrNa sAmagrI kA sadbhAva hotA hai| isa viSaya meM gaNadhara Adi kA kathana hai ki manuSyabhava, AryakSetra, jinadharma zravaNa Adi abhyudaya prApta honA hurlabha hai| kahA bhI hai-'nanu punarimati durlabham' ityAdi che ke-saghaLA duHkhene nAza kare te dUra rahyo, manuSyanI vinA AgaLa kahevAmAM AvanAra jIna dharma zravaNa vigere rUpa sa ga paNa durlabha che. te pachI me kSa prApta karavAnI te vAta ja kema kahI zakAya ? 17 TIkAI-kaI kaI kahe che ke-deva ja uMcAmAM uMcuM sthAna prApta karIne saghaLA duHkhane aMta kare che. A kathana egya nathI. kemake deva e pramANenI dharmArAdhanA karI zakatA nathI. ene aMta te manuSya ja karI zake che. manuSya bhAvamAM ja dharmArAdhananI pUrNa sAmagrI rahelI che. A viSa. yamAM gaNadhara vigerenuM kahevuM che ke-manuSyabhava, AryakSetra, jIna dharma zravaNa, vigaire sayuya mAgyodaya prApta 24 Taa che yu 56 cha-'nanu punaridamatidurlabham' yAti Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 sUtrakRtAGgasUrya 'nanu punaridamatidurlabha, magAdha saMmArajaladhivibhraSTam / mAnuSyaM khadyotaka, taDillatA vilasitapratibham ||1||iti| tathA ca-ayaM hi sAdhanAdhAro manuSyabhavo mahatA''yAsena dIrghatarakAlena prApto bhavati / etAvatA manuSyabhavasya durlabha vadanA anyazarIrA'pekSayA manuSyazarIrasya lakSayaM kathitam / tacca vailakSaNyaM mokSamApakatvameva / tatazca siddhametad yat mahadvacane yAtipAdita manuSyasyaiva mokSo nA'nyasya tatsamIcIna meveti // 17 // mUlam-Io viddhaMsamANassa puNo saMbohi dulahA / dullahAo tahacAo je dhammo viyogare // 18 // chAyA--ito vidhvaMsamAnasya punaH saMbodhi durlabhA / dula mAzca tathA H yA dharmArthe vyAgagati // 18 // ' : 'manuSya bhava juganU ke prakAza ke samAna tathA bijalI camaka ke samAna atyanta capala hai| AgAma saMsAra sAgara meM yaha gira jAya to punaH isakI prApti honI atIva durlabha hai|' ___ mokSasAdhanA kA AdhAra manuSya bhava atyanta kaThinAI se dIrghakAla meM prApta hotA hai| isa prakAra manuSya bhava kI durlabhatA kahate hue anya zarIroM kI apekSA manuSya zarIra kI vilakSaNatA prakaTa kI gaI hai / vaha vilakSaNatA yahI hai ki isIse mokSa prApta ho sakatA hai / ataeva vaha siddha huA ki arhatpavacana meM jo pratipAdana kiyA gayA hai ki manuSya hI mokSa prApta kara sakatA hai, anya nahIM, so samIcIna hI hai // 17 // manuSyabhava prakAzanI jema tathA vijaLInA camakArAnI jema atyaMta capaLa che. AgAdha saMsAra sAgaramAM te paDI jAya te pharIthI tenI prApti thavI atyaMta durlabha che. 1 mokSa sAdhanane AdhAra rUpa manuSya bhava ghaNuM ja kaThaNAI pachI lAMbe ; kALe prApta thAya che A pramANe manuSya bhavanuM durlabha paNuM batAvatA thakA anya zarIranI apekSAe manuSya zarIranuM vilakSaNa paNuM pragaTa karela che. A vilakSaNa paNuM eja che ke-AnAthI ja mekSa prApta thaI zake che, ethI e siddha thAya che ke-ahaM pravacanamAM je pratipAdana karavAmAM Avela che, ke manuSya ja mokSa prApta karI zake che, anya nahIM te kathana satyaja che. 1chA Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 541 ___ anvayArtha:--(io) itaH-manuSyabhavataH (viddhaMmamANassa) vidhvaMsamAnasya pari-, bhrazyatA pANinaH (pugo) punaH kanmAntare (saMbohi) saMbodhiH jinadharmamAptirUpa: (dulahA) dulemAH duSmApyo bhavati / kathamitya ha-yAH manuSyabhavabhrasya janmajanmAnAre'pi (tahaccAo) tathArcA:-tathAvidhadehAH bodhiprAptiyogya zarIrANi, athavA tathArcA iti bodhigrahaNayogyA AtmapariNatirUpAH zubhalezyAH (dullahAo) - 'o ziddha samAjasma' ityAdi / zabdArtha-'hao-ita:' jo isa manuSya bhavale 'viddhasamANassavidhvaMlamAnasya' bhRSTa hote huve prANI ko 'puNo punaH' janmAntarameM 'sNyohi-sNdhi|' jina dharma prApti rUpa yocI 'dullAhA-durlabhAH' durlabha hotA hai kAraNa kI manuSya bhavame bhraSTa hone bAlo ko janmajanmAntarameM bhI 'tahaccAo-tathA! ' yodhiprApti yogya zarIra athavA bodhigrahaNa yogya AtmapariNati rUpa zubha lezyA 'dullalAo-dula nA durlabha hotA hai 'je-ya:' jo acarcA jo deha ko 'dhammaThe-dharmArthe' jinokta dharma ke anuSThAna ko 'vighAgare-dhAgRgIyAt' vyAkhyAna dvArA kahate haiM aisA deha durlabha hotA hai // 18 // andhayArtha--manuSya bhaca se bhraSTa hue prANI ko puna: janmAntara meM podhi jinadharma kI prApti honA kaThina hai| kyoMki manuSya bhava se cUke prANI ko janma janmAntara meM bhI bodhi prApta hone yogya zarIra athavA bodhI grahaNa ke yogya zubha lezyA kA prApta honA kaThina hai| jisa prakAra 'io viddhasamANassa' tyAha zA---'io-itara ma bhanuSya thA "viddhaMsamANasya-vidhvaMsa* mAnasya' bhraSTa thaa| prAzIne 'puNo-puna' bhAntaramA 'saMbohi-saMbodhiH' ON prApti35 yodhi 'dullahA-dula bhA.' huna |y che. 4.29 , manu dhyamathI bhraSTa vANA bhanmAntaramA 5 tahattcAoM-tathA.' bebInI prAptI cogya zarIra athavA bodhi grahaNa cagya AtmapariNati 35 zula vezyA 'dullAhAo-durlabhA" gee DAya che 'je-yaH' 2 mayA heDana 'dhammadre-dharmArthe, 'na yamanA ganuAnane 'viyAgare-vyAgRNIyAt' vyAkhyAna dvArA kahe evuM zarIra durlabha hoya che 18 anvayArtha-manuSya bhavathI bhraSTa thayela prANIne janmAktaramAM pharIthI bedhi-jIna dharmanI prApti thavI muzkela che. kemake manuSya bhavathI cUkelA * prANIne janma janmAMtaramAM paNa be dhi prApta thavA egya zarIra athavA badhigrahaNa 5 zubha lesthAna prApta thavu kaThaNa che. je rIte zarIrane Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 sUtrakRtAgasUtre durlabhAH labdhuma bhavanti yat (je) yAH arvA yAn dehAn (dhamma) mi jinoktadharmAnuSThAne (triyAgare) vyAgRNIyAt - vyApArayet / etAdRzA dehA durlabhA bhavanti ye dharmakAyeM yojayituM zakyante'taeva 'saMbodhidurlabhA iti bhagavatA kathitamiti bhAvaH // 18 // TIkA -- pUrvokamamucchrayasya durlatvenAprAptAtmotkarpatayA 'o' iSo' smAt manuSyamAt dharmAvaraNasAmohalAt 'viddhamamANasya' vidhvaMmamAnasya vibhrazyato'kRtapuNyasya asyAmapArasaMsArAvyAM paribhrataH 'puNe' punaH dvitIyavAram 'saMbohi' saMbodhiH jinadharmamApti' 'dulhA' duImA bhavati yato hi sampaRtvAt paribhraSTasya punaH samyaktvamApra kRSTo'pArtha pulaparAvarttana kAlatvAt / ataeva saMbodhidurlabha ityuktam, kena kAraNena vodhidurlabhA bhavatItyata Aha'taDhaccAo' tathArcAH tathA - tathAmakArA bodhiprApti yogyA arcA : dehAH manuSyabhavAd bhraSTasyAkRtapuNyasya prANina. 'dulahAo' durdamaH andhasya dvAramAptike deha ko dharma ke anuSThAna meM lagAyA jAtA hai, vaha deha durlabha hai, isa kAraNa yobhi kI prApti bhI durlabha hai // 18 // TIkArtha- pUrvokta manuSya deha durlabha hai / ise pAkara bhI jisane AtmotkarSa prApta nahIM kiyA, vaha dharmAcaraNa kI mAmagrI se yukta isa manuSya bhava se jaba gira jAtA hai to apAra saMsAra nAgara meM bhramaNa karate hue jIvako dUsarI bAra jinadharma kI prApti durlabha ho jAtI hai / kyoMki samyaktva se bhraSTa hue jItra ko punaH samyaktva kI prApti karane meM utkRSTa avArdha pula parAvartana kAla laga jAnA hai / isI kAraNa bodhi kI prApti durlabha kahI gaI hai| bodhi durlabha kyoM hai ? isakA uttara yaha hai ki ghodhi prApta karane yogya manuSyazarIra, manuSya bhava se bhraSTa evaM puNya dharmanA anuSThAnamAM lagADavAmAM Ave che evA dehanI prApti thavI dusa che, te kAraNe kheAdhinI prApti paNa durlabha che. 518) TIkAtha--kti-pahelAM kahyA pramANe manuSya deha pharI maLaAA du-bha che, tene meLavIne paNa jeNe Abhe kaI prApta karela nathI te dharmAcaraNanI sAmagrIthI yukta A manuSya bhavathI jyAre paDI jAya che, te apAra sauMsAra sAgaramAM bhamatA thakA bIjI vAra jIna dharmanI prApti dula bha thaI jAya che. kemake-samyakRtvathI bhraSTa thayelA jIvane pharIthI samyakatvanI prApti karavAmAM utkRSTa pA pudgala para vata kALa lAgI jAya che. eja kAraNe kheAdhinI prApti dula bha kahela che kheAdhi duA kema che ? A praznanA uttara e che ke-beAdhi prApta karavAne ceAgya manuSya zarIra manuSya bhavathI bhraSTa ane puruSa rahita prANine Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru a 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 543 vatmAptumazakyA bhavanti / athavA yadi bodhipApti yogyadehamAptiH kadAcid bhavedapi kintu tatra 'tahaccAo' tathArcA:-tathA tathA prakArAH sampagU vodhagrahaNarUpAH arcA:-lezyAH zumalelyAH tathAvidhAtmapariNatayaH 'dullahAo' durlabhAH labdhumazakyAH bhavanti yat 'je' yA arcAH dehAn zaNI 'dhamma?' dharmArtha-jino.' ktazrutacAritralakSaNadharmAnuSThAne 'viyAgare' vyAgRNIyAt-vyApArayet manuSyabhavabhraSTasya mANina. yadAzritya punaryo dhelAbhaM kRtvA''tmAnaM zubhapariNAmena dharmakArye saMyojayet tAdRzamanuSyazarIramApti durlabhA bhavatIti bhAvaH / / 18 / / mUlam -'je dhammaM suddharmakkhaMti paDipunna mnnelisN| aNelisasma ja ThANaM tassa jammakahA ko||19|| chAyA- ye dharma zuddhamAkhyAnti pratipUrNamanIdRzam / anIzasya yatsthAnaM tasya janmakathA kutaH // 19 // hIna prANI ko punaH milanA kaThina hotA hai| jaise aMdhe manuSya ko dvAra prApta karanA AsAna nahIM hotA usI prakAra puNya hIna ko manuSyabhava milanA AsAna nahIM hotA / kadAcit ghodhi prApti ke yogya deha prApta bhI ho jAya to bhI zubha lezA arthAt prAtmA kI prArata adhyayanAtha rUpa pariNati durlabha hotI hai, jise manuSya jinokta zruta-cAritra dharma meM lagA ske| tAtparya yaha hai ki manuSya bhava se bhraSTa prANI ko, jisake Azraya se punaH bodhilAbha karake, zubha parimANa se dharmakArya meM lagAyA jA sake, aise manuSya zarIra kI prApti honA durlabha hotA hai // 18 // pharIthI maLavuM muzkela che. jema AMdhaLA mANasane ThAra meLavavuM saheluM nathI. e ja pramANe puNya vinAnAne manuSya bhava maLa saheluM nathI. kadAca bedhi prApta karavAne cogya zarIra maLI paNa jAya te paNa zubha lesyA arthAt AtmAnA prazasta adhyavasAya rU5 pariNati durlabha hoya che ke jene mANasa jIta zrata cAritramAM lagAvI zake. kahevAnuM tAtparya e che ke-manuSya bhavathI bhaSTa thayela prANIne jenA AzrayathI phara thI be dhinI prApti karIne zubha pariNAmathI dharma kAryamAM lagAvI zakAya, evA manuSya zarIranI prApti thavI durlabha hoya che 18 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 sUtrakRtAs anvayArtha :- (je) ye mahApuruSAH (suddha) zuddhaM jinendrapatipAditatvAbhimalam - ataeva (alisa) anIdRzam ananyasadRzam anupamam punazca (paDipunnaM) pratipUrNa mokSamArgasAdhakabhAvaparipUrNatvAt etAdRzaM (dhammaM ) dharma zrutacAritralakSaNam (akkhaMti) AkhyAnti-bhavyebhya upadizanti svayamAcaranti ca tasya tAdRzasya 'je dhamma' suddhasakkhati' ityAdi / zabdArtha - 'je - yaH' jo mahApuruSa 'suddha-zuddham' jinendra pratipAdina honese nirmala ata eva 'alisa anIdRzam' anupama 'paDipunna' - pratipUrNam ' pratipUrNa mokSamArga ke mAdhaka bhAva paripUrNa hone se isa prakArakA 'dhamma- dharmas' racAritra rUpa dharma ko 'avaMti - AkhyAnti' vyAkhyAna dvArA kathana karate haiM arthAt bhavoM ko upadeza karate haiM aura svayaM AcaraNabhI karate haiM 'alilassa- anIdRzasya' pUrvokta dharma kA 'jaM ThANaM - yatsthAnam ' jo sthAna arthAt AdhArabhUta jo muni 'tastatasya' unakA 'jammakA - janmakathA' janma kI bAta bhI 'kao - kutaH ' kahAMse ho sakatI hai ? arthAt janma dhAraNa karane kI bAta to dUra rahI paraMtu 'janma' aisA vacana bhI nahIM kaha sakate haiM // 19 // 'anvayArtha - jo mahApuruSa jinendra pratipAdita hone ke kAraNa nirmala, ataeva anupama, pratipUrNa arthAt mokSamArga sAdhakatA se paripUrNa, dharma kA bhavya jIvoM ko upadeza dete haiM aura svayaM dharmakA AcaraNa karate - 'je dhammaM suddha makkhati' tyAhi zArtha - 'je-ya:' ne mahApu35 'suddha - zuddham' bhanendra pratipAdita hovAthI nirbhaya matotra 'aNe' lasa - anIdRzam' anupama 'paDipuNNaM pratipUrNam' saMpUrNa me kSabhArganI sAdha bhAva paripUrza hovAthI thA aAranA 'dhammaM - dharmam' zrutayApitra 35 dharma'ne 'akkhati - AkhyAnti' vyAbhyAna dvArA prathana kare che arthAt bhavyeAne upadeza kare che ane pete AcaraNa paNa kare che. 'aNelisassa - anIdRzasya' pUrvosta dharmanu 'jaM ThANa - yatsthAnam' ne sthAna arthAt AdhAra bhUta ke bhuni 'tassa - tasya' tenI 'jamma kahA- janmakathA' 4nbhanI vAta pazu 'kao - kutaH' yAMthI yaha zaDe ? arthAt ban dhAra vAnI vAta to dUra rahI para'tu 'janma' evuM vacana paNa kahI zakAtu nathI // 19 // annayA --je mahe purUSa jInendra pratipAdita hAvAnA kAraNe nimala, ataeva anupama, pratipU arthAt mekSamArganA sAdhaka paNAthI paripUrNa dhamA bhaya jIvAne upadeza Ape che, ane svayaM AcaraNa kare che, je Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 545 samarthavodhinI TIkA pra. dhu. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam (alisa) anIzasya pUrvoktasya dharmasya (jaM ThANaM) yatsthAnaM ya AdhAraH tatparipAweariaturebhUto yo muniH (tassa) tasya taddharmaparipAlakasya ( jammakar3A) janmakathA - janmadArttA'pi (kao) kutaH bhavati janmagrahaNaM dure'pAsvAm (janme ) ti cacanapaddhatirapi tasmai noccAryata iti sa ajarAmaro bhUtvA siddho bhavatIti bhAvaH // 19 // TIkA - apicA'nyat - 'je' ye mahApuruSAH vizuddhAntaHkaraNAH samutpanna kevalajJAnA: karavalAmalakavat samasvajIvAjIva disakakapadArthadraSTAraste 'muddha' zuddham nirmalaM sakaladopavarjitam 'dhammaM' dharmam zrutacAritralakSaNam 'akkhaMti' AkhyAnvi lokebhyaH pratipAdayanti svayaM ca tAdRzaM zuddhaM dharmamAcaranti ca / kathaMbhUtaM dharmamiti dharmameva vizinaSTi - 'paDipunnaM' pratipUrNas mokSamArgasAdhakAyatacAritrasadbhavAt saMpUrNam 'aNebisaM' anIdRzam - ananyasAya jinendramatipAditatvAt paTkAyarakSaNahaiM, jo usa anupama dharmakA bhajana hai arthAt usa dharmako pAlane vAle jo muni hai, unake janma kI kathA hIM kyA ? arthAt unakA janmagrahaNa sarvathA baMda ho jAtA hai vaha ajara-amara - ajanmA hokara siddha: ho jAte haiM // 19 // TIkArtha-- aura bhI kahate haiM jo mahApuruSa vizuddha antaHkaraNavAle haiM, jinheM kevalajJAna utpanna ho cukA hai, jo hathelI para rakkhe AMvale ke samAna samasta jIva ajIva Adi padArthoM ke jJAtA haiM, ve saba doSoM se rahita dharma kA pratipAdana karate haiM aura svayaM bhI usa dharmakA AcaraNa karate haiM / yaha dharma kaisA hotA hai ? so kahate haiM-mokSamArga ke kAdhaka caritra ke ladabhAva ke kAraNa sampUrNa tathA jinendra dvArA prati A anupama dharmanA pAtrarUpa che, arthAt e dharmanuM pAlana karavAvALA je muni che, tenA janmanI vArtA ja zu kahevI? arthAt temane janma grahaNa karavAnuM sarvathA aMdha ja thaI jAya che. te ajara, amara, ajanmA thaI ne siddha banI jAya che. 519mA TIkA have vizeSa rIte kahevAmAM Ave che--je mahApurUSa vizuddha aMtaHkaraNa vALA hAya che, jene kevaLajJAna utpanna thai cukela che, je hAthamAM-hathelImAM rAkhela AMmaLAnI mAphaka saghaLA jIva ajIva vigere padAthati jANunArA che, tee saghaLA dASAthI rahita evA dhama nuM pratipAdana kare che. ane pAte paNa e dharmanuM AcaraNa kare che, te dhama kevA hoya che ? te khatAve che.-maiAkSamArganA sAdhaka, cAritranA sadbhAvathI sampUrNa, tathA jInendra dvArA pratipAdana karAyela hAvAthI tathA pakAya jIvAnI rakSA sU0 69 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre lakSaNatvAcca nirUpamaM dharmamAkhyAntIti pUrveNAnvayaH / tasya tAzasya pUrvoktasya 'aNelisassa' anIdRzasya ananyaptadRzasya dharmasya jJAnadarzanacAritrayuktasya 'ja' yat 'ThANaM' sthAnam AdhAraH tatvaripAla ratvAttadAdhArabhUto yo muni bhavet 'tassa' 'vasya-anIdRzadharmaparipAlakasya 'jasmakahA' jansakathA-janmavArI 'ko' kutaH bhavati, anIzadharmaparipAlakasya purajana na bhavatIti bhAvaH / yadvA 'aNelisassa' anIdRzasya anIdRzadharmaparipAlalyetyarthaH, 'jaM ThANaM' yatsthAnaM mokSAkhyamasti tassa' tasya tatsthAna prAptasya jammakahA' janmakathA 'kao' kutaH, tasya punarjanmadre'pAstAm kintu janmeti vAkyapaddhatirapi taramai vaktuM nocitA bhavati zAzvataH siddho bhavatIti bhAvaH // 19 // sUlam-kao kaiyAi sehAvI uprajjati tehA gyaa| tahAgayA appADantA cakkhU lozelsaNuttarA // 20 // chAyA-kutaH kadAcinmedhAvI utpadyante tathAgatAH / ___tathAgatA apratijJAH cakSulokasyA'nuttarAH // 20 // , pAdita honeke kAraNa tathA SaTkAya rakSA rUpa hone se anupama hotA hai| isa anupama dharma kA jo AdhAra hai arthAt jo muni isa dharma kA pAlana karatA hai, usake janma kI kathA hI kaise ho sakatI hai ? arthAt puna: janma nahIM hotaa| athavA aise dharma kA pAlana karane vAle kA jo sthAna hai, usa sthAna ko arthAt mokSa ko prApta puruSa kA punarjanma sarvathA nahIM hotA hai| usake lie 'janma' aisA kahanA bhI ucita nahIM hai| vaha ..sadA kAla ke lie siddha ho jAtA hai // 19 // 'kao kayAi mehAvI' ityaadi| / zabdArtha--'tahAgayA-tathAgatAH' apunarAvRtti se hue arthAt mokSa rUpa hovAthI anupama hoya che, A anupama dharmane je AdhAra che, arthAt je muni A dharmanuM pAlana kare che, tenA janmanI kathAja kevI rIte thaI zake? arthAt temane punarjanma thatuM nathI. athavA e rItanA dharmanuM pAlana karavAvALAne punarjanma thatuM nathI. athavA evA dharmanuM pAlana karavAvA. nAnuM je sthAna che, te sthAnane arthAt mokSane prApta purUSane punarjanma sarvathA thatuM nathI. te mATe "ja" ema kahevuM te paNa ucita na tethI sadAkALa mATe siddha thaI jAya che 19lA 'kao kayAi mehAvI' tyAdi hAtha-'tahAgayA-tathAgatA.' mathunarAvRttithI ye arthAt mokSane Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zu. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNamaM 5 47 ___anvayArthaH-(tahAgayA) tathAgatA'-apunarAvRtyA gatAH mokSa prAptAH (mehAvI) medhAvinaH kevalajJAninaH tIrthakaragaNadharAdayaH (kayAi) kadAcit-kasmizcidapi. kAle (ko) kutaH kathaM kena prakAreNa (uppajjati) utpadyante iti bhAvaH (appaDinnA) apratijJAH anidAnAH AzaMsArahitA (tahAgayA) tathAgatA tIrthakaragaNadharAdayaH (aNuttarA) anuktarA lokottara ke daladarzanavantaH (logassa) lokasya-jIvasamUhasya (cakkhU) catuH-cakSuriva cakSuH sadasadarthapradarzakatvAnnetrabhUtAH santIti // 20 // prApta 'mehAvI-medhAvinA' kovalajJAna bAle tIrthakara gaNadhara Adi 'kathAha-kadAcit kisI bhI kAlameM 'kao-kutaH' kisa prakArase 'upajjati-utpadyante utpanna hotA hai ? arthAta utpanna nahIM hotA hai 'apaDinnA-apratijJAH' nidAna rahita 'tahAgayA-tadhAgatA' tIrthaMkara gaNadhara Adi 'aNuttarA-anuttarA' lokottara dovalajJAna aura kevala darzana vAle 'logassa-lokasya' jIvasamUha ke 'cakkhU-cakSuH' netrabhUta kahe jAte haiM // 20 // anvayArtha--jo punarAgamana se rahita hokara mokSa ko prApta hue haiM aura medhAvI arthAt kevalajJAnI haiM, ve kyA kisI samaya kisI prakAra janma lete haiM ? arthAt unakA kabhI punarjanma nahIM ho sktaa| ve saba prakAra kI kAmanA se rahita, lokottara kevala-jJAna-darzana se sampanna tIrthaMkara gaNadhara Adi jIvoM ke lie cakSurUpa hote haiM arthAt sat alat padArtho ke pradarzaka hone ke samAna hote haiM // 20 // AtA 'mehAvI-medhAvInaH' vajJAnavANa tItha 42 gadha2 bigara 'kayAi-kadAcit' me 5y ||nne 'kao-muta.' yA ARthA 'uppajjaMti-utpadhante' Gurt. thAya cha ? arthAt 64-na yatA nayI. 'apaDinnA-apratijJAH' nizAna hita 'tahAgayA-tathAgatAH' tItha'42 pazudhana vigere 'aNuttarA-anuttarAH' sattara va jJAna mana para zanavANA 'logasta-lokasya' 71 samUhanA 'cakkhU-cakSuH' netra35 4Aya che. // 20 // anvayArtha-je punarAgamanathI rahita thaIne mekSane prApta thayA che, ane medhAvI ardhAta kevalajJAnI che, teo zuM kaI samaye kaI paNa prakAre janma grahaNa kare che? arthAt teone punarjanma koI paNa vakhate thatuM nathI. teo badhA prakAranI kAmanAothI rahita lekettara kevaLa jJAna daza. nathI yukta tIrthakara gaNadhara vigere je mATe netra rUpa hoya che. arthAta sata asat padArthone batAvavALA hovAthI netrarUpa hoya che. paranA Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | rupH TIkA-'tahAgayA' tathAgatAH tathArUpeNa apunarAgamanarUpeNa gatAstathAgatAH siddhiM gatAH 'mehAvI' medhAvInaH-ke lajJAnavantaH 'kayAi' kadAcidapi kamizcita dapi kAle 'kao' kutaH-katham 'uppajjati' utpadyante ? karmakAraNavIjAbhAvAda janmAGkurotpattiH kathaM bhavet janmajarAmaraNAkule saMsAre kathamapi na samutpadyante iti bhAvaH, tathA 'appaDinnA apatijJAH na vidyate pratijJA nidAnavaMdhanarUpA yeSAM te apratijJA anidAnAH devAdiddhayAzaMsAyajitAH AtmakalyANabhAvanAvacAt 'tahAgayA! tathAgatAH tIrthaMkaragaNadharAdayaH 'aNuttarA' anuttarA-lokottara kevalajJAnakeya. ladarzanavantaste 'logassa' lokasya-paDjIvanikAyarUpasya 'cakkhU cakSuH-cakSuritracakSuH samyagdarzanajJAnacAritrarUpamokSamArgapradarzakatvAt-cakSurbhUtAH santIti // 20 // . TIkArtha-apunarAvRna rUpa se siddhi ko prApta kevala jJAna darzana se sampanna mahApuruSa kyA kabhI punaH janma lete haiM ? tAtparya yaha hai ki karma rUpI dhIja kA abhAva ho jAne se janma rUpI aMkura kI utpatti nahIM hotI, ataeva janma jarA maraNa le Akula isa saMsAra meM unakA punarAgamana nahIM hotaa| ve apratijJa hote haiM arthAt laga prakAra kI pratijJAoM se rahita hote haiM-unheM deva RSi Adi kI koI bhI abhilASA nahIM hotii| AtmakalyANa kI bhAvanA vAle hone se nidAna (niyANA) ndhana se mukta hote haiN| aise tathAgana arthAt sarvajJa sarvadarzI tIrthakara gaNadhara Adi SaTkAya rUpa loka ke lie, samyagdarzana jJAna cAritra aura tapa rUpa mokSamArga ke pradarzaka hone ke kAraNa cakSu ke samAna haiM // 20 // TIkAtha-apunarAvRttapaNAthI siddhine prApta thayela kevaLajJAna, kevala darzanathI yukta mahApurUSa zuM kyAreya punarjanma le che? kahevAnuM tAtparya e che ke-karmarUpI bIne abhAva thavAthI janmarUpI aMkuranI utpatti thatI nathI. tethI ja janma, jarA-vRddhAvasthA ane maraNathI vyApta A saMsAramAM temanuM punarAgamana thatuM nathI. teo apratijJa hoya che. arthAta saghaLA prakAranI pratijJAothI rahita hoya che temane devatraddhi vigere kaI prakAranI abhilASA-icchA hatI nathI. Atma kalyANanI bhAvanA vALA hovAthI nidAna (niyANuM) bandhanathI mukta hoya che, evA tathAgata arthAt sarvajJa sarvadarzI tIrthakara gaNadhara vigere Saya rUpa leka mATe samyakdarzana, jJAna, cAritra ane tarUpe mokSamArganA pradarzaka-batAvanArA hevAthI netranI samAna che. mArA Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6649 samayArthabodhinI TIkA pra. zru. aM. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 11 mUlam - aNuttare va ThANe se kAsaveNa paveIe / je kiMvA nivvuDA aige nihUM" pIvaMti paMDiyAM // 21 // chAyA - anuttaraM ca sthAnaM tat kAzyapena praveditam / yatkRtvA nirRtA eke niSThAM prApnuvanti paNDitAH // 21 // anvayArthaH - ( se ya) tacca zAstrapamiddham (aNuttare) anuttaram, na uttaraM yasmAt tat tapaH saMyamAdirUpam (ThANaM) sthAnaM saMyamAnuSThAnarUpaM ( kAsaveNa) kAzyapena - kazyapagotrIyazrIvardhamAnasvAminA (paveie) praveditam - prarUpitam (jaM) yadanuttaraM sthAnaM (kiccA) kRtvA samArAdhya (eMge ) eke kecana mahApuruSAH (nivbuDA ) nirvRtAH kaSAyAnalanAzena zItalIbhUtAH ataeva (paMDiyA) paNDitAHpApabhIravo munayaH (ni) niSThAM saMvAraparyavamAnarUpAM siddhim (pAvaMti) prApnu vanti mokSaM gacchantIti bhAvaH ||21|| 'aNuttare ya ThANe se' ityAdi / zabdArtha- 'se ya-tacca' zAstraprasiddha 'ThANe- sthAnam' saMyamAnuSThAnarUpa sthAna 'kAsaveNa - kAiyapena' kAvyapagotra vAle zrI vardhamAna svAmIne paveie-praveditam' prarUpita kiyA hai 'jaM- ThANaM yatsthAnam jo sthAna anutara tapa saMgama Adi 'kiccA - kRtvA' karake 'ege - eke' koI mahApuruSa 'nivbuDA - nirvRtAH' nirvRtta hote haiM ataH 'paMDiyA - paNDitAH' popa bhIru buddhimAn muni 'niDaM - niSThAm' saMsAra ke antako 'pArvati - prApnuvanti' prApta karate haiM // 21 // anvayArtha - - kAiyagotrIya zrI vardhamAna svAmI ke dvArA marUpita saMyama rUpa sthAna sarvottama sthAna hai, jisakI ArAdhanA karake aneka 'aNuttare ya ThANe se' ityAdi zabdArtha - 'seya - tacca' zAstra asiddha 'ThANe - sthAnam' sa'yabhAnuSThAna 35 sthAna 'kAkhadeNa - kAzyapena' azyapa gotravANA zrI vardhamAna svAmI 'paveie praveditam' a3pita yu che. 'jaM ThANaM yat sthAnam' ne sthAna anuttara tapa sayama vigere ''kiccA - kRtvA ' arIne 'ege eke' ardha mahAyuSa 'nivvuDA - nirvR' - tAH' nivRtta thAya che 'ataH 'paDiyA - paNDitA ' pApa bhirU buddhimAna muni 'nihu~ - niSThAm' sa MsAranA bhagatane 'pAvati prApnuvanti' prApta re // 21 // anvayA--kAzyapa gAtrIya zrIvamAna svAmI dvArA prarUpita sayama rUpa sthAna sarvottama sthAna che. jenI ArAdhanA karIne aneka mahApurUSa Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 baabui TIkA-'se ya' tacca-zAstrapasiddham 'aNutare' aNutaraM na vidyate uttara pradhAnaM yasmAt tat- anuttaram sarvazreSTaM 'ThANe' sthAnam-saMyamAnuSThAnarUpaM 'kAma. veNa' kAzyapagotrotpannena bhagavatA zrI vardhamAnambAginA paveTapa' prave dina-pratipAditam , anena kim ? ityAha-'jaM ThANa' yat sthAnA , anuttaraM saMpamAkhyam 'kiccA' kRtvA-samArAdhya tatsamArAdhanenetyarthaH 'ege eke-kecana mahApumapAH saMsArA'sAratAdarzanena samupaladhArAgyAH "jinyuDA nitA' japAyAnalaprazamanena zItalIbhUtAH ataeva 'paMDiyA' paMDigA:-pApADItAH paNDitAH pApamIravaH santA 'nirTa' niSThAM-saMsAraparyavasAnarUpAM middhiM 'pAvaMti' prApnuvanti mokSamavigaccha. ntIti bhAvaH // 21 // mahApuruSa apanI kapAya rUpI agni ko bujhA kahake zItala bane haiN| isI se pApa bhIru muni siddhi prApta karate haiM // 21 // TIkArtha-vaha zAtra prasiddha sarva zreSTha saMyama pAlana rUpa sthAna kAzyapa gotra meM utpanna bhagavAna zrI vardhamAna svAmIne pratipAdana kiyA hai, killI anya ne nahIM, bayoMki unase atirikta kisI dUsare dharmopa dezaka meM aisI prarUpaNA karane kI zakti hI nahIM hai| usa saMyamasthAna kI ArAdhanA karake koI koI purupa saMsAra kI asAratA dekha kara aura vairAgya ko prApta karake, kapAya kharI agni ko prazAnta karake zItala hae haiN| yahAM koI koI' kahane kA Azaya yaha hai ki sabhI meM isa prakAra kI zakti nahIM hotI hai / isI saMyama sthAna kI ArAdhanA kara ke paNDita purupa janmamaraNa avasAna rUpa siddhi ko prApta karate-mokSa pAte haiM // 21 // pitAnI kapAya rUpa agnine olavIne zItaLa banyA che. tenAthI pApabhIrUmuni siddhi prApta kare che. 21 TIkAI-te zAstra prasiddha sarvazreSTha saMyama pAlana rU5 raghAna kAzyapagotramAM utpanna thayelA bhagavAna vardhamAna svAmIe pratipAdana karela che. anya keIe nahIM. kemake-temanA zivAya ke bIjA dharmopadezamAM evI prarUpaNuM karavAnI zakti ja nathI. te saMyama sthAnanI ArAdhanA karIne ke kAI purUSa saMsAranuM asAra paNuM joIe ane vairAgya prApta karIne kaSAya rUpI agnine zAMta karIne zItaLa banyA che. ahiyAM kaI koI ema kahevAno Azaya e che ke-saghaLAomAM e pramANenI zakti hotI nathI. Aja saMyama sthAnanI ArAdhanA karIne paMDita purUSa janma maraNanA avasAna rUpa siddhine prApta kare che. arthAta mekSa meLave che. mArA Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eeranaar daar pra. zu. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam mUlam - paMDie vIriyaM leDu nigghAyAya paitrantagaM / ghuNe yokaDaM kaimaM vaM vA'vi NeM kui // 22 // chAyA - paNDito cIrya labdhvA nirghAtAya pravarttakam / Mata pUrvakRtaM karma navaM vA'pi na kuryAt ||22|| anvayArthaH - (paMDIe) paNDitaH sadasadvivekI (nigdhAyAya) nirghAtAya niHzeSakarmaNAM nirjaraNAya (pavattanaM) pravarttakaM (dIriyaM) vIrya - paNDitavIryam (la) labdhvA - avApya (punnavarDa) pUrvakRtaM pUrvabhaveSu yatkRtaM (kammaM ) karma - jJAnAvaraNIyAdikamaSTamakArakam (dhuNe dhunIyAt apanayet tathA (Na) navaM navInaM (vi) vApi (Na kubaI) na kuryAditi // 22 // 551 'paMDie vIriyaM' ityAdi / zabdArtha - - 'paMDie - paNDitaH sadasat viveka ko jAnane vAlA puruSa 'vizvApAya - nirghAtAya' azeSa karma kI nirjarA ke liye 'pavattagaM- pravarttakam' karmakSapaNa yogya 'vIriyaM vIryam' paMDita dIrgha' ko 'laddha'labdhvA' prApta karake 'pucakarDa - pUrvakRtam' pUrvabhava kiye 'kammaM - karma' jJAnAvaraNIyAdi ATha prakAra ke karmako 'dhuNe dhunoyAt' dUra kare tathA 'jarva - navaM ' navIna 'sAvi-vApi' athavA 'Na kuvvaha- na kuryAta' na kare ||22|| anvayArtha - heya aura upAdeya kA viveka rakhane vAlA paNDita ( medhAvI) puruSa samasta karmoM kI nirjarA ke pravarttaka paNDitavIrya ko prApta karake pUrvopArjita jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmoM kA kSaya kare aura navIna karma upArjana na kare ||22|| 'paDie vIriyaM laddhuM' tyAhi zabdArtha -'paDie - paNDita' sat asat vivene laguvAvANI pu3Sa 'nigdhAyAya - nirghAtAya' azeSa unI niza bhATe 'pavattagaM - pravarttakam' arbhakSayasyu yogya 'vIriyaM-vIryam' paMDita vIryAne 'lahuM- labdhvA' prApta urIne 'puvvakaDe - pUrva kRtam' pUrva lavAM relA 'kammaM - karmas' jJAnAvaraNIya vigere ATha aAranA bhane 'dhuNe - dhunIyAt ' ha2 4re tathA 'Nava-navam' navIna 'vAvi-vApi ' athavA 'Na kuvvai - na kuryAt na re // 22 // anvayA--ya ane upAdeyanA viveka rAkhavA vALA pa`Dita (medhAvI) purUSa saghaLA karmonI nirjarAnA pravartaka 'Dita vI'ne prApta karIne pUrvAMpArjita jJAnAvaraNIya vigere karmanA kSaya ane navA pharyAMnuM upArjana na kare // 22 // Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUtrakRtAstre TIkA-kiMcA'nyat-paMDira' paNDito heyopAdevivekajo medhAvI 'nigyA. yAya' nirghAtAya-karmanirjaraNAya 'evattagaM' pravartakaM-pravRnikArakaM karmakSapaNasamartha 'vIriyaM' vIryam-anekabhavaburlabhaM nira ticA saMyamanapopa paNDitabIca 'larcha' labdhvA-kSayopazamAna prApya 'punasrDa' pUrvakRtam-pUrvapUrvatarapUrvatamAyanekabhavasaMcitam 'kamma' karma sAmAnyaM vizeSa vA cikaNaM jJAnAvaraNIyAdi zamaSTavidha karma 'dhune' dhunIyAd apanayet pUrvalabdhapaNDitavIryeNa kSapavedityarthaH, tathA 'lavaM vAvi' navamapi nUtanamapi karma AslayanirodhAt 'na kubaI' na kuryAt / AtmArthI muniH paNDita vIya samavApyA'nekabhavaparaparopArjitaM pharmajAlaM bhinyAt , 'na kuryAntRtanaM karma' iti jAnanabInamakurvan jJAnAvaraNIyAdi sastA''raNAdvimukto bhavati, iti bhAvaH // 22 // TIkArtha--lat asat meM bheda samajhane vAlA medhAdI puruSa karmoM kI nirjarA karane ke lie, karmakSaya meM samartha, aneka bhaloM meM durlabha niraticAra saMyama evaM tapa rUpa paNDita vIrya ko pUrvakRta lama ke viziSTha kSayopazama khe prApta kara ke, anekAneka pUrvajanmoM meM saMcita jJAnAvara. NAdi ATha prakAra ke cikane karmoM kA usa paNDitavIrya se kSaya kare aura Asana ke kAraNoM kA nirodha karake navIna karmoM kA bandha na kre| tAtparya yaha hai ki AtmArthI muni paNDitavIrya ko prApta karake aneka bhavoM kI paramparA meM upArjita karmajAla ko bheda DAle aura navIna karmoM ko upArjana na kre| aisA karane se vaha samasta karmoM se mukta ho jAtA hai // 19 // TIkArtha-sat asamAM bheda samajavAvALA medhAvI purUSa karmonI nirjarA karavA mATe karmakSayamAM samartha, aneka mAM durlabha niraticAra saMyama ane tapa rUpa paMDita vIryane pahelA karelA karmanA vizeSa prakAranA kSapazamathI prApta karIne anekAneka pUrvajarmomAM saMcita jJAnAvaraNAdi ATha prakAranA cikaNuM karmone te pativIryathI kSaya kare. ane AmravanA kArane nirodha karIne navIna kamene baMdha na kare. tAtparya e che ke-AtmArthI muni paDita viryane prApta karIne aneka bhanI paramparAmAM upArjana karelA karmanI jALane bhedI nAkhe ane navA kamenu upArjana na kare ema karavAthI te saghaLA karmothI mukta thaI jAya che. mArA Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthavodhinI TIkA pra. zu. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam malam-Na kubaI mahAvIre aNupuvakaDaM raiyaM / reyalA saMmuMhI bhUyA kammaM hecANa jaM mayaM // 23 // .. chAyA-na karoti mahAvIra AnupUrdhyA kRtaM rajaH / rajasA saMmukhI bhUtAH kameM hitvA yanmatam // 23 // anvayArtha :- (mahAvIre) mahAvIraH-karmavidAraNasamarthoM muniH (aNupucakarDa) AnupUrvIkRtaM-AnupUryA mithyAtvAviratikaSAyamamAdAyazubhayogaiH anantabhavasamA 'Na kubbaI mahAvIre' ityaadi| zabdArtha--'mahAvIre-mahAvIra.' karmake vidAraNameM zaktivAlA muni 'aNupuThavADaM- AnupUryA kRtam' dUsare mAgI jo kramase mithyAtva, avi. rati, kaSAya, pramAda Adi azubha yogoMse ananta bhava se prApta saMskAra ke kramase labdha kiyA huA 'rayaM-rajA' jJAnAvaraNIyAdi karmaraja athavA pApakarma 'Na kubaI-na karoti' nahIM karatA hai kAraNa kI 'rayasArajasA' pUrvabhavale upArjita karma se hI pApa hotA hai ataH 'kamma-karma pApakarma athavA usake kAraNako 'heccANa-tyakvA' tyAga karake 'jayata' jo 'mayaM-mataM' tIrtha kara Adi mahApuruSoM ke sammata aura mokSake upAya rUpa tapaH saMyamAdirUpa ke 'saMmuhIbhUyA-saMmukhI bhUtAH' sanmukha hote haiM arthAt mokSaprApti ke yogya AcaraNa meM hI tatpara rahate haiM // 23 // anvayArtha-mahAvIra arthAt karma vidAraNa karane meM samartha muni mithyAtva, avirati pramAda, kaSAya evaM azubha yoga ke dvArA ananta 'Na kuvvaI mahAvIre' tyAha zanAtha'--'mahAvIre-mahAvIraH' bhana vihAramA zatavANI bhuni 'aNupuvakaDaM-mAnupUrvyA kRtam' bhI prANI bhathA mithyApa, mariti, pAya, pramAda, vigere azubha yogathI ananta bhavathI prApta karelA saMskAranA kamathI prApta 42tA 'rayaM-rajaH' jJAnAvaraNIya vagare 4 204 athavA pAramaNa kuvvai-na karoti' 42tA nathI. 4 / 26 hai 'rayasA-rajamA' pUnama re| bhathI 1 pA5 thAya che. tethI 'kamma-karma' pA54bha athavA tenA 24ne 'heccANa-tyaktvA' tyAga 4Ine 'ja-yat' 7 'maya-matam' tItha 2 vigere mahAv3SAne sambhata bhane bhAkSanA Guya 35 ta5: saMyamAhinA 'saMmuhIbhUyA saMmukhI bhUtAH' sanbhuma thAya che. arthAt bhAkSa prAnti yogya mAyarAmA tatpara rahe che. riyA avayArtha-mahAvIra arthAt karmanuM vidAraNa karavAmAM samartha ni mithyAtva, avirati, pramAda kaSAya, ane azubha coga dvArA anaMta bhanA sU0 70 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 555 sUtrakRtAGgo gatasaMskArakrameNa vA kRtaM-samAgataM yat (rayaM) rajaH-jJAnAvaraNIyAdikarmadhUliM pApaM vA (Na kuvvaI) na karoti yataH (svasA) rajasA-pUrvabhavopArjitakarmaNaiva pApamupAdIyate, ataH (kamma) karma pApakarsa tatkAraNaM vA (heccANa) hitvA-tyaktvA (ja) yat (mayaM) mataM-tIrthaGkarAdi mahApurupaiH sammataM mokSopAyabhUtaM tapaHsaMyamA. dikaM tasya (saMmuhIbhUyA) saMmukhIbhUtAH tadabhimukhAH sAdhavo bhavantIti // 23 // TIkA-'mahAvIre' mahAvIraH karmavidAraNasamarthaH 'aNupubakaDaM' AnupUrvyAanantabhavAgatasaMskArakrameNa vA kRtaM samAgatam-anantabhavasamAgatAzubhasaMskArajanya 'rayaM' rajaH-raja iva rajaH mAlinyakArakasvAt , tacca karma jJAnAvaraNIyAdhaSTavidhaM yadajJAnibhiH kriyamANaM tava 'Na kubaI' na karoti kuta ityAha-yataH 'rayasA' rajasApharmaNA pUrvakRtakarmaNaiva karmavadhyate pUrvabhavopArjitakarmatantubhireva-AgAmibhavakarmabhavoM ke saMskAra krama se Agata jJAnAvaraNa Adi karma-raja ko athavA pApako, jise dUsare prANI bAMdhate haiM, usakA bandha na kre| pUrva bhavameM upArjita karma se hI pApoM kA grahaNa hotA hai, ataH karma, pApa athavA usake kAraNoM ko tyAga kara muni tIrthaMkara Adi mahApuruSoM dvArA sammata mokSa ke kAraNa tapa aura saMyama Adi ke sanmukha hote haiM // 23 // TIkArtha--samasta karmoM ko vinaSTa karane meM samartha vIra puruSa ananta 'bhavoM meM upArjita mithyAtva, avirati, prasAda, kaSAya aura yoga kI paramparA se yA ananta bhavoM se cale Ae saMskAroM se azubha saMskAra janya raja ko arthAt ajJAnI puruSoM dvArA upArjita kI jAne vAlI raja ke samAna malInatA ko utpanna karane vAlI jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karma rUpI raja ko upArjita nahIM karatA hai| kyoMki pUrvakRta saMskAranA kramathI Avela jJAnAvaraNa vigere karma-rajane athavA pApane ke jene bIjA prANi bAMdhe che. tene baMdha na kare pUrvabhavamAM prApta karela karmathI ja pApanuM grahaNa karAya che. tethI karmI-pApa athavA tenA kAraNe tyAga karIne muni tIrthakara vigere mahApurUSa dvArA sammata mokSane mATe tapa ane saMyama vigerenI saMmukha thAya che pArakA TIkAtha-saghaLA karmone nAza karavAmAM samartha virapurUSa ananta bhavomAM prApta karelA mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya, ane caganI paraMparAthI athavA anaMta bhathI cAlatA AvelA saMskArothI azubha saMskArathI thavAvALI rajanI sarakhA malIna paNane utpanna thavAvALI jJAnAvaraNIya vigere ATha prakAranI karmarUpI rajane prApta karatA nathI. kemake-pahelAM karela karmathI " ja navIna karma bAMdhe che. karma rUpI tAMtaNAthI AvanArI karmarUpI sADI ane Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pre. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 555 zATI saMtanyate iti bhAvaH ataH 'kamma' karma vartamAnabhave kriyamANaM pApa karma 'heccANa' hitvA parityajya 'jaM payaM' yanmatam yat tIrthakarAdimahApuruSaiH saMmataM mokSopAyadhUtaM tapAsaMyamAdikaM tasya siMmuhIbhUyA' saMmukhIbhUtAH-tadabhimukhAH tadArAdhanaparAyaNAH sAdhavo bhavantIti / ye'dhunA saMsAronmukhAste manye pUrvajanmopArjitakarmavazavattina eva yathAyathaM karmAntaraM saMpAdayantaH bhavaparaMparAmeva maapnuvnti| mahApuruSastu paNDitavIryeNa saMyuktaH pUrvajanmakRtamaSTaprakArakaM karmA'pagamayya mokSaM prApnuvantIti bhAvaH // 23 // mUlam-jaM mayaM savasAhaNaM taM mayaM sallaMgattaNaM / sAhaittANa taM tinnA devA vA abhaviMsu te // 24 // chAyA-yanmataM sarvasAdhanAM tanmataM zalyakartanama / sAdhayitvA tattIrNAH devA vA abhUvan te // 24 // karma se hI navIna karma baMdhatA hai, karma rUpI tantuoM se hI AgAmI karma rUpI sAr3I banatI hai| anaena sAdhu vartamAna bhava meM kiye jAne vAle karma ko tyAga kara tIrtha kara Adi mahopuruSoM dvArA sammata, mokSa ke upAyabhUta tapa saMyama Adi ke abhimukha hote haiN| ___Azaya yaha hai ki isa lamaya jo saMsAra kI ora unmukha haiM, ve pUrvajanma meM upArjita karmoM ke vazIbhUta hokara naye naye karmoMkA pandha karate hue bhavaparamparA ko hI prApta hote haiN| kintu mahAvIra puruSa paNDitavIrya se yukta hokara pUrvajanma meM upArjita ATha prakAra ke karmoM ko dUra karake mokSa prApta karate haiM // 23 // 'ja mayaM savvasAhaNaM' ityaadi| zabdArtha--'ja-savyasAhUNaM mayaM-yazsarvasAdhUnAM matam' jo saba che. tethI ja sAdhu vartamAna bhavamAM karavAmAM AvavAvALA karmane tyAga karIne tIrthakara vigere mahApurUSo dvArA saghaLA mikSanA upAya rUpa tapa ane saMyama 23 bhana gAva cha. kahevAno Azaya e che ke-A vakhate je saMsAra tarapha vaLelA che. te pUrva janmamAM prApta karela karmone vaza thaIne navA navA karmone baMdha karatA thakA bhava paraMparAne prApta thAya che. paraMtu mahAvIra purUSa paMDita vIryathI yukta thaIne pUrva janmamAM prApta karela ATha prakAranA karmone dUra karIne mekSa prApta kare che. 23 'ja mayaM savvasAhUNa' tyAdi Avattha----'jaM sanasAhUNaM mayaM-yat sarvasAdhUnAM matam' 2 samasta sAdhu Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhukatAGgasUtra * anvayArtha:---(jaM sabasAhUNaM mayaM) yatsarvasAdhUnAM mataM saMyamasthAnarUpaM (ta marya) tanmataM (sallagattaNaM) zalyakarttanaM-zalyasya jJAnAvaraNIyAdhaSTavidhakarmaNaH kartana nAzakaM bhavati, ataH (taM) tanmataM saMyamAnuSThAnarUpaM (sAhaittANa) sAdhayitvA samyakasamArAdhya vahavaH saMsArasAgaraM (tinnA) tIrNAH-pAraM prAptAH / vA-athavA ye avaziSTakarmANaH yadi bhaveyuste (devA) devAH-saudharmAdayaH anuttaropapAtikA vA devAH (abharvisa) abhUvan te tatazcyutvA manuSyabhave setsyantIti bhAvaH // 24 // sAdhuoM ko mAnya hai 'taM mayaM-tanmata' vahI mata 'sallagattaNaM-zalpakartanam' zalyajJAnAvaraNIyAdi ATha prakAra ke karma ko kATane vAlA hotA hai ataH 'taM mayaM-tanmatam' saMyamAnuSThAna rUpa usa matako 'sAhaittANasAdhayitvA' ArAdhita karake bahuta se loka saMsArasAgara ko 'tinnAtIrNAH' taira gaye haiM athavA 'devA-devAH' saudharmAdi athavA anuttaropapAtika deva 'abhaviMsu-abhUvan' hue haiM ve vahAMse cavakara manuSyabhavameM utpanna hote haiM // 24 // anvAyartha--samasta sAdhuoM kA jo mata hai, vahI mata jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karma kA vinAzaka hai| ataeva usa saMyamAnuSThAna rUpa mata kI samyak ArAdhanA karake bahuta se jIva saMsAra sAgara se pAra hue haiN| jinake kama zeSa raha gae ve saudharma Adi thA anuttaro. papAtika deva hue haiN| vahAMse cyava kara aura manuSya bhava prApta karake ghe siddhi prApta kareMge // 24 // . nAna bhAnya DAya 'ta maya-tanmatam' 1 mata 'sallagattaNaM-zalyakarttanam' zalya-arthAta jJAnAvareNyAdi ATha prakAranA karmane kApavAvALA bane che. tethI ta marya-tanmatam' sayamanA manu04Ana 35 me matane 'sAhaitANa-sAdhayitvA' bhArAdhita zana ghaar sasAra sAgarane 'tinnA-tIrNAH' tarI yA che. athavA 'devA devAH' saudhA athaqA anuttre|55aatihev 'abhaviMsu-abhU. venU yA che. tasA tyAMcA yavAna manuSya sabhA spanna thAya che. // 24 // ' , envayArtha-saghaLA sAdhuone je mata che. eja mata jJAnAvaraNIya vigereATha prakAranA karmane vinAzaka che. tethI ja e saMyamAnuSThAna rU5 matanI samyak ArAdhanA karIne ghaNuM ja saMsAra sAgarathI pAra utaryA che. jemanA karma bAkI rahyA teo saudharma vigere athavA anuttaropapAtika deva banyA che. tyAMthI avIne ane manuSya bhava prApta karIne teo siddhi prApta karaze pArakA Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthacodhinI TIkA pra.zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 557 TIkA--api ca-ja' yat 'savya sAhuge' sarvasAdhUnAm tIrthakaragaNadharAdInAM 'mayaM' mataM-saMyamasthAnarUpaM vartate 'taM maya' tanmataM-tade namataM 'sallagattaNaM' zalyakarttanam-zalyaM pApa karma-jJAnAvaraNIyAdikamaSTavidhaM tatkatayati vinAzayati yava tat-zalyakarttanam pApanAzakaM bhavati ataH tat saMyamasthAnarUpaM mataM 'sAhaittANa' sAdhayitvA-samyagArAdhya ane ke mahApuruSAH 'tinnA' tIrNAH-saMmArasAgarapAra prAptAH vA-athavA ye'vaziSTazubhakarmANaH santi 'te' te-saMyamasthAnArAdhanaprabhAvAt 'devA' devA-saudharmAdayaH ekamavAvatAriNaH anuttaropapAtikA devA vA 'abhavimu' abhUvana , sarvakarmakSayAt aneke saMmArasAgarasamuttIrya mokSa prAptAH / yeSAM punaH kadAcit zubhakarmANi avaziSTAni bhaveyuste devatva mApya punarmanuSyabhave samAgatya setsyantIti bhAvaH // 24 // TIkArtha--aura bhI kahate haiN| tIrthakaroM gaNadharoM Adi kA jo saMyamAnuSThAna rUpa mata hai, vahI zalyoM ko kATane vAlA hai arthAta jJAnA. varaNa Adi pApakoM kA kSaya karane vAlA hai| usake atirikta anya koI mata zalpa kATane vAlA nahIM hai| ataH isa mata kI samyaka ArA. dhanA karake aneka mahApuruSa saMsArasAgara se pAra hue haiM aura jinake karma kSINa hone le raha gae ve usa saMyamArAdhanA ke prabhAva le eka bhavAvatArI anuttaropapAlika deva ke rUpa meM utpanna hue| tAtparya yaha hai ki saMyama kA ArAdhanA karane se jinake karma sarvathA kSINa ho jAte haiM, ve saMsAra sAgara se tira kara siddhi prApta kara lete haiN| jinake kucha zubha karma zeSa raha jAte haiM, ve devagati prApta karake punaH manuSya bhava meM Akara liddhi prApta kareMge // 24 // TIkArya--vizeSamAM kahe che-tIrthakara ane gaNadharo vigere je saMyamAnuSThAna rUpa mata che, eja karmarUpI zalyane kApavAvALe che. arthAta jJAnAvaraNa vigere pApa karmone kSaya karavAvALo che. te zivAya bIjo koI mata zalyane dUra karanAra nathI. tethI e matanI ArAdhanA karIne aneka mahA purUSa saMsArathI pAra thayA che, ane jemanA karma kSaya thavAthI bAkI rahelA che teo te saMyamArAdhananA pratApathI eka bhavAvatArI anuttarapapAtika devanA rUpamAM utpanna thAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke--saMyamanu Adhina karavAthI jeonA karmo sarvathA nAza pAme che, teo sa sAra sAgarathI tarIne siddhi pAme che, ane jemanA kaMika zubha karmo bAkI rahIM jAya che, teo devagati prApta karIne pharIthI manuSya bhavamAM AvIne siddhi prApta karaze. 24 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 sukRtAGgasUtra mUlam- abhavisu purA vArA AgamissA vi suvvyaa| dunnibohasta maggasla aMtaM pAlakarA tinne tibemi // 25 // chAyA--abhUvan hi purA vIrA AgAminyapi suvrtaaH| durnivodhasya mArgasya antaM pAduSkarAstIH ||iti brviimi||25|| anvayArthaH--(purA) purA-atItakAle vahavaH (tIrA) vIrAH karmavidAraNasamarthA vIramunayaH (abhavisu) abhUpan tathA (AgamissAvi) AgamiSyatyapi 'abhabislu purA vIrA' ityAdi / zabdArtha--'purA-purA' bhUtakAla meM aneka 'pIrA-vIrAH' karmake vidAraNameM samartha muni 'abhavistu-abhUvan' ho cuke haiM tathA 'AgamislAvi-bhAgamiSyatyapi' bhaviSyakAlameM bhI 'subdhayo-suvratAH' pAMcamahAvratako dhAraNa karane vAle suvrata muni hoMge upalakSaNa se vartamAnakALa meM bhI aneka muni vidyamAna haiM ve saba vIra 'duniyohassa-duniyodhasya' pAmara prANike dvArA jAnane meM azakya aise 'maggarasa-mArgasya sampaka darzanajJAna cAritrarUpa mokSamArgake 'aMta-antas' ata karake 'pAukarA -prAduSkarAH' anyabhavyoM ke prati pragaTa karane vAle hote haiM aura upadezaka ho karake 'timA-tI' bhavake pArako prApta ho gaye haiM 'tti-iti' isa prakArase japtA bhagavAn ke samIpase maiMne sunA haiM usa prakAra se 'vemi-dhIci kahatA hUM // 25 // anvayArtha-atIta kAla meM bahuta se vIra muni hue haiM aura bhavi. dhyat kAla meM bhI paMcamahAvratadhArI muni hoMge, upalakSaNa se vartamAna 'abhavi su purA vIrA' tyAdi zArtha:-'purA-purA' bhUta bhane, 'vIrA-vIrAH' bhanu vihAra 42vAmI samartha muni abhavisu-abhUvan' 24 gayA che. tathA 'AgamisthASi-AgamiSyatyapi' viSayamA pazu 'suvyayA-suratAH' pAMya mahAna. tene dhAraNa karavAvALA suvrata muni thaze. upalakSaNathI vartamAnakALamAM paNa mana muniyo vidyamAna cha teso bhayA 'dunnibohasva-dunibodhasya' yAbhara prANiyA dvArA yuvAmA bhazaya sevA 'magAssa-mArgasya'sabhyazzana jJAna, yAritra 35 mokSa bhAganA 'aMtaM -antam' mata jarIna 'pAukarA-prAduSkarA' anya navyA pratye pragaTa 42vAya cha bhane 5254 mA 'tinnAtIrNAH' sa 3pI samudranI pA2 2 gayA che. 'tti-iti mA prabhAye re zata bhagavAn pAMsethA meM sAmanyuM che te pramANe 'bemi-bravImi' 41 chu // 25 // anvayArtha--bhUtakALamAM ghaNuM vIra muniye thayA che. ane bhaviSyakALamAM paNa pAMca mahAvrata dhArI muniye thaze. upalakSaNathI vartamAnakALamAM Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 15 AdAnIyasvarUpanirUpaNam 559 anAgatakAle'pi (suvyayA) suvratAH paJcamahAvratadhAriNaH bhaviSyanti upalakSaNAt vartamAnakAle'pi vahavo vIramunayo bhavanti ye mahAvidehakSetre setsyanti / te sarve'pi bhUtabhaviSyadvartamAnakAlikA vIrAH (dunnivohassa) duniyodhasya pAmaramANibhirbodhumazakyasya (maggassa) mArgasya samyagdarzanajJAnacAritrarUpamokSamArgasya (aMtaM) antam-paripUrNatArUpamavApya tasyaiva mArgasthAmabhavyebhyaH (pAukarA) prAduSkarAH prakaTakArakAH upadezakAH santaH (tinnA) tIrNAH bhavapAraM prAptA Asan / (ti) iti-eva yathA bhagavatsakAzAt mayA zrutaM tathA (vemi) brImi kathayAmi / iti jambUsvAminaM prati sudharmasvAminaH kathanamiti // 25 // TIkA-'purA' pUrvasmin kAle atIte kAle'ne ke 'vIrA' vIrA:-karmaNAM vinAzane samarthA munayaH 'apavisu' abhUn , vartamAnakAle'pi bahavo bhavanti ye mahAvidehakSetre setsyanti, athavA vartamAnakAlazca gaNadharakAlo grAhyaH / tathAkAla meM bhI bahuta se muni haiM, jo mahAvideha kSetra meM siddha hoNge| ve saba bhUta bhaviSyat aura vartamAnakAlika vIra pAmara zaNiyoM dvArA dajJeya mokSamArga kI pUrNatA prApta karake anya prANiyoM ke lie usI mArga ko prakaTa karane vAle aura bhavasAgara ko prApta hue haiN| ___'tti' sudharmA svAmI jambUsvAmI se kahate haiM-bhagavAn se jaisA maiMne sunA hai, vaisA hI tumheM kahatA hUM // 25 // ___TIkArtha-pUrvakAla meM aneka karma vidAraNa karane meM samartha muni ho cuke haiN| vartamAna kAla meM bhI bahuta se muni haiM jo mahAvideha kSetra meM siddha hoNge| athavA yahAM vartamAna kAla kA abhiprAya gaNadharoM kA kAla samajhanA caahie| bhaviSyat kAla meM bhI bahuta se niraticAra saMyama ko pAlane vAle muni hoNge| unhoMne kyA kiyA hai ? ve kyA karate haiM paNa ghaNA suniye che, ke jeo mahA videha kSetramAM siddha thaze. teo badhA bhUta, bhaviSya ane vartamAna kALanA vIra pAmara prANi dvArA duya mokSa mArganI pUrNatA prApta karIne anya prANi mATe eja mArgane pragaTa karavA vALA ane bhavasAgaranI pAra pAmyA che. tti sudharmAsvAmI jakhkha svAmIne kahe che ke-bhagavad pAsethI je rIte meM sAMbhaLyuM che eja pramANe tamane kahuM chuM. 25 TIkArtha-pUrvakALamAM karmavihAraNa karavAmAM aneka muni samartha thayelo hatA. vartamAnakALamAM paNa ghaNA kharA muni evA che, ke jeo mahAvideha kSetramAM siddha thaze. athavA ahiyAM vartamAna kALane abhiprAya gaNadharene kALa samajavuM joIe bhaviSya kALamAM paNa ghaNuM niraticAra saMyamane pALavAvALA muniye thaze. teoe zuM bhUtakAta kahela che ? teo zuM kare che? Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 sUtrakRtAGgasUtre 'AgamissAvi' AgamiSyatyapi bhaviSyatkAle'pi ca vahanaH 'sucvayA' suvratAHniravicArasaMyamA'nuSThAyino bhaviSyanti / te kiM kRtavantaH kiM kurvanti ki kariSyanti ca tatrAha - 'dunnibohassa' durnibodhatya kAtarajanairyo dhumazakyasya jJAtumazakyasya vA asidhArAgamanavat durArAdhyatvAt 'magassa' mArgasya - samyagjJAnadarzanacAritrarUpasya mokSamArgasya paramotkRSTadazAmavApya 'aMtaM' antam- tasyaivamArgasya 'pAukarA' prAduSkarAH svataH sanmArgAcaraNazIlAH bhavanvo'nyeSAmapi kRte prAduSkurvantaH upadizantaH santaH 'vinnA' tIrNAH apAradustaraM saMsArasAgara taritavantaH taranti tariSyanti ceti / 'ti' iti evam pUrvoktaprakAreNa yathA mayA bhagavanmukhAt zrutaM tathaiva 'vemi' vranImi - kathayAmi na tu svayAvi sudharmasvAmI jambU sAminaM prati kathayatIti // 25 // // iti zrI - vizvavikhyAta jagadvalla mAhipada dhUpitracAlanala vAri - 'jainAcArya ' pUjyazrI - ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI sUtrakRtAGgasUtrasya "samayArthavodhinyA khyayA" vyAkhyayA samalaGkRtam AdAnIyAkhyaM paJcadazamadhyayanaM smaaptm|| 15 // aura karege ? isakA uttara dete haiM-kAyara jana jise jAna nahIM sakate athavA jAna kara bhI asidhArA ke samAna ArAdhana nahIM kara sakate, aise samparzana jJAna cAritra aura tapa rUpa mokSa mArga kI paripUrNatA prApta karake tathA dUsaroM ko prakAzita karake apAra evaM dustara saMsAra sAgara ko pAra kara cuke haiM, pAra karate haiM aura pAra kare ge / aisA maiMne bhagavAn ke mukha se sunA hai, vahI maiM kahatA huuN| apanI buddhi se nhiiN| yaha sudharmA svAmI jambUsvAmI se kahate haiM ||25|| jainAcArya jainadharma divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "sUtrakRtAGgasUtra" kI samayArthavovinI vyAkhyA kA AdAnIya nAmaka paMdrahavAM adhyayana samApta || 15 | ane zu karaze ? tenA uttara ApatAM kahe che-kAyara jana jene jANI zakatA nathI athavA jANIne paNa karI zakatA nathI. evA samyakUdana, samyajJAna, sabhyacAritra ane samyak tapa rUpa meAkSamArganI paripUrNatA prApta karIne tathA khIjAone prakAzavALA karIne apAra ane na tarI zakAya evA sa*sAra sAgarane pAra karI cUkayA che, pAra kare che, ane pAra karaze. A pramANe me bhagavAnanA mukhathI sAMbhaLela che eja hu kahuM chuM. peAtAnI buddhithI kahetA nathI. A pramANe sudharmA svAmIe jammU svArmIne kahela che. ArapAA jainAcAya jainadhama divAkara puyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'sUtrakRtAMgasUtra"nI samayAtha kheAdhinI vyAkhyAnu AdAnIyanAmanuM padaramu` adhyayana samApta 15mA Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 16 vidhiniSedhasvarUpanirUpaNam 561 ____ atha poDazaM gAthA'dhyayanaM mArabhyategataM paMcadazamadhyayanam / atha poDazamadhyayanaM prArabhyate / asya ca pUrvAdhyayanenA'yamabhisaMvandhaH-pUrvokta paMcadazAdhyayaneSu yAvanto'rthAH pratipAditAH tAn vidhiniSedhamArgeNa tattadrUpeNa samAcaran sAdhurbhavatItyanenA'dhyayanena pratipAdyate / te khalla arthAH-evam , tathAhi-prathame svaparasamayajJAnena samyaktvaguNasamanvito bhavatI. tyuktam 1 / dvitIye karmavinAzanasamarthavAnAdinA'STamakArakakarmANi vinAzya jIvaH sAdhu bhavatIti 2 / tRtIye'nukUlapatikUlopasargAnadhisahan puruSaH sAdhu. solahaveM adhyayana kA prAraMbha pandrahavAM adhyayana samApta huA, aba solahavAM prAraMbha karate haiN|' pUrva adhyayana ke sAtha isakA yaha saMbaMdha hai isase pahale ke pandraha adhya. yanoM meM jina jina arthoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, unameM se jinakA vidhAna hai unakA vidhi rUpa se aura jina kA niSedha kiyA hai unakA niSedha rUpa se pAlana karane vAlA hI sAdhu ho sakatA hai| yaha artha isa adhyayana meM kahA jA rahA hai| ve pUrvokta artha isa prakAra haiM (1) prathama adhyayana meM pratipAdana kiyA hai ki svasamaya aura parasamaya kA jJAna prApta karane se sAdhu samyaktva guNa se sampanna hotA hai| (2) dUsare adhyayana meM kahA gayA hai ki karmoM kA vinAza karane meM samartha jJAnAdi ke dvArA ATha prakAra kA vinAza karake jIva sAdhu hotA hai| seLamAM adhyayanane prAraMbhapaMdaramuM adhyayana samApta thayuM have seLamAM adhyayanane prAraMbha karavAmAM Ave che. pahelAnA adhyayana sAthe ane e saMbaMdha che, keAnAthI pahelAnA paMdara adhyayanamAM je je viSayenuM pratipAdana karavAmAM Avela che, temAMthI jenuM vidhAna che tenuM vidhi rUpathI ane jene niSedha karavAmAM Avela che, tene niSedha rUpathI pAlana karavAvALA ja sAdhu thaI zake che. e saMbaMdhamAM A adhyayanamAM kahevAmAM Avaze. te pUrvokta artha A prabhArI che-- (1) 57 madhyayanamA pratipAhana 42vAmA mA0yuche 4-25 samaya (zAsa) ane parasamayanuM jJAna prApta karavAthI sAdhu samyaktva guNathI yukta thAya che. (2) bIjA adhyayanamAM kahevAmAM AvyuM che ke- karmone vinAza karavAmAM samartha jJAna vigere dvArA ATha prakAranA karmano vinAza karIne jIva sAdhu thAya che. sU0 71 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAgasUtra bhanatItyuktam 3 / caturthe strIparIpahaM vijitya sAdhu bhavatItyuktam 4 / paMcame narakaduHkhaM zrutvA narakamApakaM karma parityajya sAdhutAmApnotItyuktam 5 / paSThe tuyA caturzAninA'pi mahAvIreNa karmakSapaNAyodyatena saMyama prati prayatnaH kRtaH, sthA'nyena chanAsthenApi karttavyamityuktam 6 / saptame tu kuzIladopAn jJAtvA, tAn parityajya muzIlAvasthito bhavediti 7 / aSTame tu mokSakAmai hiM bAlavIrya parityajya paNDitavIryodhatairbhAvyamityuktam 8 / navame tu zAstrapratipAditakSAntyAdi (3) tIsare meM pradarzita kiyA gayA hai ki anukUla aura pratikUla upasagoM ko sahana karatA huA puruSa sAdhu hotA hai| (4) cothe meM kahA gayA hai ki strIparISaha ko jItane vAlA hI sAdhu ho sakatA hai| (5) pAMcaveM meM yaha prarUpaNA kI gaI hai ki naraka ke dukhoMko sunakara naraka meM le jAne vAle karmoM kA jo tyAga kara detA hai, vahI sAdhu hai| (6) chaThe meM upadeza diyA gayA hai ki cAra jJAna ke dhAraka mahAvIra svAmI ne karmakSaya ke lie udyata hokara saMyama ke lie prayatna kiyA, aisA hI anya chanasthoM ko bhI karanA caahie| (7) sAtaveM meM yaha prarUpaNA hai ki kuzIla ke doSoM ko jAna kara aura unheM tyAga kara suzIla meM sthita honA caahie| (3) trIjA adhyayanamAM kahevAmAM AvyuM che ke-anukULa ane pratikULa upasargone sahana karato e purUSa sAdhu thAya che. ' (4) cethA edhyayanamAM kahyuM che ke strI parISahane jItavAvALA ja sAdhu yaza che. - (5) pAMcamA adhyayanamAM evI prarUpaNa karavAmAM AvI che ke-narakana dubene sAMbhaLIne narakamAM laI javAvALA karmone je tyAga karI de che, me sAdhu che. (6) chaThThA adhyayanamAM e upadeza ApavAmAM AvyuM che ke cAra jJAnane dhAraNa karavAvALA mahAvIra svAmIe karma kSayane mATe ukta thaIne saMyama mATe prayatna karyo, eja pramANe bIjA chAe paNa karavuM joIe. () sAtamA adhyayanamAM evI prarUpaNa karI che ke-kuzIlanA done jANIne ane tene tyAga karIne suzIlamAM zuddha AcAramAM sthita rahevuM joIe. (8) AThamA adhyayanamAM evI prarUpaNa karI che ke-ekSanI icchA Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. Q. a. 16 vidhiniSedhasvarUpanirUpaNam 563 guNAn yathAvat paripAlayana jIvaH saMsArAt samuttINoM bhavatItyuktam / dazame / tu-sarvAMgINasamAdhiyukto jIvo mokSamAsAdayatItyuktam 10 / ekAdaze tusamyagrajJAnadarzanacAritratapasvarUpa sanmArga saMpApya klezAn vinAzayati jIva iti 11 / dvAdaze tu paratIthikasvarUpaM samyaga vibhAvya tatra zraddhAM na vidadhIta iti 12 / trayodaze tu ziSyasya guNadopayovijJAnavAn sadguNe vartamAnaH Atma. (8) AThaveM meM kahA hai-mokSa ke abhilASI janoM ko pAlavIrya kA syAga karake paNDitavIrya ke lie udyata honA caahie| (9) nauveM meM dikhAyA hai ki zAstrokta kSamA Adi guNoM kA yathA vat paripAlana karatA huA jIva saMsAra tira jAtA hai| (10) dasaveM meM kahA hai-sarvAgINa samAdhi se yukta jIva mokSa prApta karatA hai| ___ (11) gyArahaveM meM kahA hai ki samyagjJAna, darzanacAritra aura tapa bhaya sanmArga ko prApta kara ke jIva klezoM kA nAza karatA hai| (12) bArahaveM meM batalAyA gayA hai ki paratIrthikoM ke svarUpa ko bhalIbhAMti jAna kara una para zraddhA na kre| (13) terahave meM yaha pratipAdana hai ki ziSya ke guNoM evaM doSoMko jAnane vAlA tathA sadguNoM meM vartamAna sAdhu hI AtmakalyANa kA hotA hai| rAkhavAvALAoe bAla viyene tyAga karIne paMDita virya meLavavA udyama kare joIe. (9) navamA adhyayanamAM evuM kahe che ke-zAstroktazAmAM kahela kSamA vigere guNonuM yathAvat pAlana karato thake jIva saMsAra sAgara tarI jAya che. (10) dasamA adhyayanamAM e upadeza Apela che ke-sarvAgI karaNa samAdhithI yukta jIva mekSa prApta kare che. (11) agIyAramAM adayayanamAM evuM kahyuM che ke-samyakajJAna, samyaphadarzana, samyaphacAritra ane samyapha tapa maya san mArgane prApta karIne jIva kalezane nAza kare che. (12) bArame adhyayanamAM evuM kahyuM che ke-paratIrthikonA svarUpane sArI rIte jANIne tenA para zraddhA na kare (13) teramA adhyayanamAM evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che keziSyanA guNe ane dezane jANavAvALA tathA saguNemAM rahenArA sAdhu ja AtmakalyANa karanArA hoya che. Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . sUtrakRtAneSatre kalyANakArI bhavati 13 / caturdaze tu-prazastabhASabhAvitAntaHkaraNazcittaviplutirahito bhavatIti proktam 14 / paJcadaze tu muniryathA mokSasAdhakAyatacAritro bhavettathA pratipAditamiti 15 / tadevaM pUrvokteSu paJcadazA'dhyayaneSu ye ye padArthAH vistareNa pratipAditAsta evA'tra. gAthAnAmakapoDaze'dhyayane saMkSepeNa pratipAdayiSyante / tadanena saMbandhenA ''yAtasyAsyA'dhyayanasyedamAdisUtram-'ahAha bhagavaM' ityAdi / mUlam-ahAha bhagavaM evaM se daMte davie bosahakAe tti bacce mAhaNetti vA 1 lamaNetti vA2 bhikkhUtti vA 3 NiggaMthetti vA 4 ||suu01|| chAyA-athAha bhagavAn-evaM sa dAnto draviko vyutsRSTakAya iti vAcyaH mAhana iti vA-1, zramaNa iti 2, bhikSuriti vA 3, nirgrantha iti vA 4 // 10 // TIkA-'aha' atha, atrA'thazabdo'sta mNglvaackH| AdimaMgalaM tu 'bujjheja' ityAdi kRtam / atarava-Adyantayo maMgalarUpatvAt saMpUrNo'pi zrutaskandho maMgala (14) caudahaveM kA viSaya hai ki jilakA citta prazasta bhAvoM se bhAvita hotA hai, vahI nizzaMka hotA hai| . (15) pandrahaveM meM aisA pratipAdana kiyA gayA hai jisase muni mokSa sAdhaka Apata cAritra vAlA ho| - isa prakAra pUrvokta pandraha adhyayanoM meM jina jina arthoM kA vistAra se pratipAdana kiyA gayA hai, vahI yahAM mAthA nAmaka solahaveM adhyayana meM saMkSepa se kheNge| isa saMbaMdha se prApta prastuta adhyayana kA Adi sUtra hai-'ahAha bhagavaM' ityaadi| TIkArtha-yahAM 'atha' zabda antima maMgala kA vAcaka hai| Adi- (1) caudamA adhyayanamAM evuM kahyuM che ke-jemanuM citta prazasta mAvAthI mAvita-yuta DAya che, te ni:za' hoya che. (15) paMdaramAM adhyayanamAM evuM pratipAdana karavAmAM Avela che kejenAthI muni mokSa sAdhaka ane lAMbA cAritra vALA thAya, A rIte pUrvokta paMdara adhyayanamAM je je viSayanuM vistAra pUrvaka pratipAdana karavAmAM AvyuM che, eja ahiyAM A gAthA nAmanA soLamAM adhyayanamAM saMkSepathI kaheze, A saMbaMdhathI prApta A soLamA adhyayananuM mA 5 sUtra cha.-'ahAha bhagavaM' ityAdi TIkArya-ahiyAM "atha" zabda antima maMgaLane sUcaka che. AdimaMgaLa Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zu. a. 16 vidhiniSedhasvarUpanirUpaNam 565 meveti-AveditaM bhavati / athavA-atha zabda AnantaryArthakaH, tathA ca-paMcadazAdhyayanAnantaramityarthaH sNpdyte| atha anantara paJcadazAdhyayanAnantaraM 'bhagavaM' bhagavAn samutpanna kevalajJAnakevaladarzanaH 'Aha' uktavAn-dvAdazavidhapariSadi / kimAha ? tadeva darzayati-yaH ko'pi niH 'evaM' evam-pUrvoktapaJcadazAdhyayanArthasaMpannaH san 'daMte' dAnta:-indriya noindriyadamanAt 'davie' dravikaH, dravAsaMyamaH, sa aspAstIti dravI, dravI eva dravikA saMyamavAn 'davie' ti dravyaH dravyabhUtaH mokSagamanayogyatAvatvAta , athavA-rAgadveSAdi sakalamalarahitatvAt zuddha dravyasvarUpaH apanItamalaparizuddhasvarNavat / tathA-'cosaTTakAe' vyutsRSTakAyaH vyu maMgala 'vujjhejja' ityAdi ke dvArA kiyA jA cukA hai| isa prakAra Adi aura anta maMgala rUpa hone se sampUrNa zrutaskaMdha bhI maMgala rUpa hI hai, aisA sUcita kiyA gayA hai| athavA 'artha' zabda anantara' ke artha meM hai| isakA Azaya hai pandrahaveM adhyayana ke anantara / / pandrahaveM adhyaya ke anantara sarvajJa sarvadarzI bhagavAn le bAraha prakAra kI pariSadA meM isa prakAra kahA-pUrvokta pandraha adhyayanoM meM prati pAdita vidhi niSedha rUpa arthoM se sampanna muni indriyoM aura mana ko damana karane ke kAraNa 'dathie' dravika kahalAtA hai| drava kA artha hai saMghama / saMyamavAna ko dravI yA dravika kahate haiN| athavA 'dAkhiekA artha 'dravya hai jisakA tAtparya hai mokSagamana ke yogya hone ke kAraNa dravya, 'bunjhajja' yA6i bA 42vAmA mAta cha. 2mA zata mAti mana manta maMgalarU5 hevAthI saMpUrNa zrutaskaMdha paNa maMgala rUpa ja che evuM sUcita karavAmAM AvyuM che. athavA "atha' zabda anantara-pachI e arthamAM che. tene Azaya e che ke-paMdaramAM adhyayana pachI. paMdaramAM adhyayana pachI sarvajJa ane sarvadazI evA bhagavAne bAra prakAranI pariSadamAM A pramANe kahyuM che, pUrvokta paMdara adhyayanemAM pratipadana karela vidhI niSedha rUpa arthothI yukta muni idri ane mananuM damana 42vAthI 'davie' dravi upAya che. panI ma sayama, sayabhavAnane dravI athavA dravi4 4 che. yA 'davie' nAma dra0ya se prabhArI cha. tenu tAtparya e che ke-makSa gamanane gyA hovAthI dravya, athavA rAga dveSa vigere saghaLA maLethI rahita hovAthI nirmaLa senAnI jema zuddha dravya varUpa Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtaGgine sRSTaHtyaktaH snAnAdisaMskArarAhityena kAyaH kAyamamatvaM yena sa vyutsapTakAyaH tyaktazarIramamatvaH 'tti' iti etAdRzaH pUrvoktA'dhyayanArtheSu dattacitto bhavet 'se= sa: 'mAhaNe ci vA' mAhana iti vA trasasthAvarajIvAna 'mAhaNa' ityevaM RthanamavRtti yasyA'sau mAhana iti vA / athavA-navavidha guptiyuktabrahmacaryadhAraNAt brAhmagaH, anantarokta guNayuktasvAt brAhmaNaH itivAcyaH 1 / 'samaNetti vA' zramaNa iti vA, zrAmyati dvAdazavidhatapasi zramakaraNAditi zramaNaH athavA-'samaNe' ityasya, samanAH iticchAyA, tatra manasA dayA manasA sahita samanAH dayAmanoyuktatvAt , yadvA. samaNeti samamanA iticchAyA pAkRtatvAtmakAralopaH, samaH zatrumitreSu tulyaM manoathavA rAga dveSa Adi samasta maloM se rahita hone ke kAraNa nirmala svarNa ke samAna zuddha dravya svruup| ___snAna Adi zArIrika saMskAroM kA tyAga jisane kara diyA ho aura jo zarIra kI mamato tyAga cukA ho, vaha vyutsRSTakAya' kahalAtA hai| jo dravika aura vyutsRSTa kAya hai tathA pUrvokta adhyayanoM ke arthake anusAra manoyoga pUrvaka pravRtti karatA hai, vaha mAhana arthAt 'mA hana' (usa sthAvara jIvoM ko mata mAro) aisI kathanI aura karaNI vAlA hotA hai athavA nau vADarUpa guptiyoM se yukta brahmacarya kA dhAraka hone se brAhmaNa kahalAtA hai 1 vaha 'zramaNa' bhI kahA jAtA hai| 'samaNe' arthAt zramaNa kA artha hai-pAraha prakAra kI tapazcaryA meM zrama karane vAlA / 'samaNe' kI saMskRta chAyA 'lamanAH' bhI hotI hai, isakA artha hai-dayAyukta mana vAlA arthAt prANI mAtra para anukampA kI bhAvanA se yukta / athavA 'samaNe' snAna vigere zArIrika-zarIra saMbaMdhI saMskArone jeoe tyAga karI dIdhuM che. ane jeo zarIranI mamatAne tyAga karI cUkyA hoya teo busUSTa kAya" kahevAya che. jeo dravika ane "busUTakArya hoya che, tathA pUrvokta adhyayanenA arthanI anusAra ma ga pUrvaka pravRtti kare che. te bhAlana, arthAt 'mA hana' trasa bhane sthA12 vAne na maare| mevA thana ane karaNI vALA hoya che. athavA nava prakAranI "navavADa rU5 guptithI yukta brahmacaryane dhAraNa karavAnuM hovAthI brAhmaNa kahevAya che (1) zrama 55] avAya che. 'samaNe' arthAt shrmaayune| atha-mA2 prI2nI tapazcaryAmA zrama 52nAra se prabhArI che. 'samaNe' nI saMta cha.yA 'samanAH' e pramANe paNa thAya che. teno artha dayA yukta manavALo e pramANe thAya cha. arthAta prANImAtra 52 anupAnI sApanAthI yuta mathavA 'samaNe' nI Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthayodhinI TIkA pra. zru. a. 16 vidhiniSedhasvarUpanirUpaNam 567 yasya sa samamanAH sarvatra vAsIcandana kalpa ityarthaH yathA candanaM chedakasya surakSakasya ca samAnaM sugandhaM vitarati tathA'yaM munirapi sarvatra samAnabhAvo bhavatIti bhaavH2| 'bhikkhutti vA' bhikSuriti vA, niravadhabhikSaNazIlo bhikSuH / athavA-bhinatti vinAzayati, aSTaprakArakaM karma yaH sa bhikssuH| evaM bhAmuraguNagaNaviziSTaH sAdhubhikSuriti vA vAcyA3 / 'NiggaMthetti vA nigraMtha iti vA, vAhyA'sya tagraMthA' bhAvAt-nirgranthaH 4 / tadevamanantarapaJcadazAdhyayanoktArthA'nuSThAyI, dAnto, draviko kI chAyA 'samamanAH' bhI hotI hai| prAkRnabhASA hone ke kAraNa yahAM eka makAra kA lopa ho gayA hai / tAtparya yaha hai ki vaha zatruoM aura mitroM para samAna bhAva rakhatA hai| jaise candana apane ko chIlane vAle ghasUlA para dveSa nahIM karatA, usI prakAra vaha bhI upasargakartA para ruSTa yA driSTa nahIM hotaa| jaise candana saba ko samAna bhAva se sugaMdha pradAna karatA hai, usI prakAra yaha muni bhI sarvatra samabhAvI hotA hai / 2 ___vaha muni 'bhikSu' bhI kahalAtA hai| jo niravadha bhikSA grahaNa karatA hai, vaha bhikSu kahalAtA hai| athavA ATha prakAra ke karmoM ko bhedanevAlA bhikSu kahA jAtA hai / evaM bhAsura (dedIpyamAna) guNa gaNoM se yukta sAdhu bhikSu pada kA vAcya hotA hai| 3 / / vaha muni 'nirgandha' bhI kahA jAtA hai| jo bAhya aura Abhyantara parigraha se rahita ho vaha nirgrantha hai| 4 chAyA 'samamanAH' se prabhArI pazu thAya che. prAkRta bhASA upAthA maDiyAM ekamakArano lepa thayela che. tAtparya e che ke te zatruo ane mitra para sarakhe bhAva rAkhe che. jema caMdana vRkSa pitAne cholavAvALA vAMsalA para dveSa karatuM nathI e ja pramANe te upasarga-viddha karanArA para roSavALA athavA TheSa vALA thatA nathI. jema caMdana badhAne samAna bhAvathI sugaMdha Ape che, eja pramANe A muni paNa sarvatra samAne bhAvavALA hoya che (2) muni nikSu' 55 4uvAya cha, 2 niravadha mikSA grahaya 42 cha, te bhikSu kahevAya che. athavA ATha prakAranA karmone bhedavAvALA bhikSu kahevAya cha. merI zata 'bhAsura' hevIpyamAna guNa sAthI yuta sAdhu linu' 56 pA2ya DAya cha. (3) te muni nigrantha paNa kahevAya che, je bAhA bahAranA ane Abhyatr-mrn| pazyi thI 2hita saya nirdhanya che. (4) Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGgasUtre vyutsRSTakAyo bhavet sA eva mAhana iti vA 1, zramaNa iti vA2, bhikSuriti vA3, nirgrantha iti vA4, mAhanAdi vizeSaNacatuSTayayuktaH iti 'bacce' vAcyaH vaktavyo bhavatIti bhAvaH ||muu0.1|| , yo dAnto draviko vyutsRSTa kAyaH sa eva mAhanazramaNabhikSuninthazabdena vAcyo bhavatIti bhagavatA varNitaM, tadupazrutya gaNadharaH pRcchati--'paDi Aha' ityaadi| mUlam-paDiAha-maMte ! kahaM nu daMne davie bosaTukAetti bacce pAhaNetti vaa| samaNeti vA likatti vA Nisthetti vA taM No bUhi mahAmuNI ||suu02|| chAyA--pratyAha-bhadanta ! kathaM nu dAnto dravikA vyutsRSTakAya iti vAcyaHmAhaNa iti vA, zramaNa iti vA, bhikSuriti vA nimrantha iti vA ? tanno bahi mahAmune sU0 2 // TIkA-bhagavatpatipAdita dAntadravikAdimunInAM lakSaNAni zrotujhAmo gautamaH 'paDiAI' pratyAha-kathitavAn 'bhate' he bhadanta ! athavA-bhayAnta / sarvabhayAnAm isa prakAra pUrvokta pandraha adhyayanoM meM prarUpita artha kA AcaraNa karane vAlA, indriyoM kA damana karane vAlA, saMyamavAn kAyamamatva kA tyAgI muni (1) mAhana (2) zramaNa (3) bhikSu aura (4) nirgrantha kaha lAtA hai| use ina cAroM vizeSaNoM se yukta kahanA cAhie // 1 // jo dAnta, dravika evaM vyutsRSTakAya hotA hai, vaha mohana, zramaNa, bhikSu aura nirgrantha zabdoM kA vAcya hotA hai, aisA bhagavAn ne varNana kiyA hai / use zravaNa karake gaNadhara prazna karate haiM-'paDiAha' ityAdi / TIkArtha-bhagavAna ke dvArA pratipAdita muni ke dAnta dravika Adi lakSaNoM ko zravaNa karane ke abhilASI gautama ne kahA-'bhaMte?' he bhadanta / A rIte pUrvokta paMdara adhyayanamAM prarUpaNa karela artha-viSayanuM AcaraNa karanAra, IndriyAnuM damana karavAvALA saMyamavAna, zarIranA mamatvacI 2hita, bhuni (1) bhADana (2) zramae (3) bhikSu mana (4) nintha upAya che. tene A cAre vizeSaNothI yukta kahevA joIe. AvA rehAnta, dravi, mane vyutsRSTa4Aya ya cha, te bhAIna, zrama, linu che ane nirgastha zabdothI kahevAne cagya hoya che, e pramANe bhagavAne varNana 42 cha. tara sAmajAna madha2 prazna pUche che. 'paDiAI' tyaadi| TIkAE-bhagavAna dvArA pratipAdana karavAmAM Avela muninA dAnta, kavika vigere lakSaNene sAMbhaLavAnI IcchAvALA gautamasvAmIe kahyuM ke mAre Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru. a.16 vidhinipedhasvarUpanirUpaNam "569 antakArin ! athavA-he bhavAnta ? bhavasya sasArasya vinAzakArin ! yo'yam 'daMte davie vosahakAetti' dAnto draviko vyutsRSTa kAya iti, tathA 'mAhaNetti vA samaNetti vA bhikkhUtti vA NigaMthetti vA' mAhanaH iti vA zramaNa' iti vA mikSariti vA nirgrantha iti vA saH 'yahaM nu bacce kathaM nu etAdRzo vAcyaH vaktavyaH syAt 'te' tat asmAkam 'mahAmuNI' he mahAmune ! he bhagavan bahi-kathaya / / 02 / / mUlas-iti virae savvapAvakarahiM pijjadosakalahaabbhakkhANapesunnaparaparivAyaaratiratimAyAmosamicchAdasaNasallavi - rae sahie lamie mayA jae No kujjhe No mANI bhAhaNetti bacce ||suu03|| chAyA-iti virataH sarvapApakarmabhyaH prema-dveSa-kahA-bhyAkhyAna-paizunyaparaMparIvAdAratirati-mAyA-RSA-mithyAdarzanazalyavirataH sahitaH samitaH sadA yatA no krudhyenomAnI mAhana iti vAcyaH // 103 // TIkA-tatra mAhanAdInAM lakSaNaviSayakaziSyajijJAsAM nivartayituM prathama mAhanalakSaNamAha-'iti virae' ityAdi / iti' pUrvoktAdhyayanAnusAreNa yo'nuSThAnajo dhuni dAnta, dravika aura vyussaSTa kAya hai, vaha mAina, zramaNa, bhikSa aura nirgrantha kahA jAtA hai so kaise ? he mahAmune ! hame khie| , ___yahAM 'bhNte|' zabda ke aneka artha hai / jaise 'bhadanta' arthAt kalyANakArI / dUsarA artha hai-'bhayAnta' arthAt samasta bhayoM kA anta karane vaale| athavA 'bhavAnta' arthAt janma maraNa rUpa saMsAra kA anta karane vAle // 2 // ___ mAhana Adi ke lakSaNoM ke viSaya meM ziSya kI jijJAsA ko nivRtta karane ke lie sarvaprathama mAhana ke lakSaNa kahate haiM-'iti virae' ityaadi| he bhagavana je muni dAnta, kavika ane vyutkRSTakAya hoya che, te mAhana, zamaNa, bhikSu ane nigraMtha kahevAya che, te kevI rIte kahevAya che? he mahA muni te amane kahe. maDiyA 'bhaMte zahanA bhane mI thAya cha, rebhaDe-mahanta, arthAt 48yA 42nA2 bhAnna ma 'bhayAnta' mathata sapA bhyaan| santa 42vApANA, mathavA 'bhavAnta' arthAt janma, bha29535 samAranA mata 42vAvA // 2 // mAhana vigerenA lakSaNonA viSayamAM ziSyanI jIjJAsAne nivRtta karavA bhATe sIthI paDatai 'bhAna' nakSA 4 che. 'iti virae' ityAdi sU0 72 17 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 sUtrakRtAGga mAcarati tadAcaran sa 'rie savapArakammehi virataH sarvapApakarmabhyaH, virato nittaH sarvapApakarmabhyaH sarvasAvadhAnuSThAnebhyaH yaiH karmabhiH mANinAM atipAto bhaveda-tAzebhyo nivRttaH / tathA 'pijjadosa' ityAdi / yaH premadvepakalahAdivirataH, tatra 'pijja' prema-rAgaH-miyapadArtheSu dhAsaktiH, 'dosa' dvepa-aprItiH, 'kalara' phalaho-vAgayuddham 'abhakkhANa' apAkhyAnam-guNeSu doSAropaNam 'pesunna' paizunyam-karNe japatvam 'paraparivAya' paraparIvAda:-parepA nindA / 'araharaDa' aratiratiH-aratiH saMyame cittodvegaH, rtiH-vissyaabhiruciH| tayoH samAhAre aravirati, 'mAyAmosa' mAyAmRpA-kapaTena saha niyAmApaNam / 'micchAdasaNasal' mithyAdarzanazalyam-mithyAdarzanam kuzurukudevakudharmeSabhiruciH tadrUpaM zalyaM mithyAdarzanazalyam / ebhirviratAnivRttaH tathA 'sahie' sahita samyagdarzanazAnacAritrairyuktaH, athavA sahitaH-hitena-dhAtmahitena saha vidyate yaH sa sahitaH, tathA 'samie' samitaH IryAdi paJcasamitibhiryuktaH upalakSaNAt triguptiguptaH ___TIkArtha-pUrvokta adhyayanoM ke anusAra AcaraNa karatA huA jo muni samasta pApakarmoM se arthAt sAvadha anuSThAnoM se prANAtipAta janaka kRtyoM se nivRtta ho jAtA hai, tathA rAga arthAt priya padArthoM kI Asakti se, dveSa se, kalaha (vAgayuddha) le abhyAkhyAna se arthAt parakIya guNoM meM doSoM kA Aropa karane se (Ala caDhAne se) cugalI se paranindA se saMyama ke prati arati aura viSayoM ke prati rati se mAyA mRSA (kapaTa ke sAtha asatya bhASaNa) se tathA mithyAdarzana zalya se jo sarvathA pirata hai, jo samyagdarzana jJAna cAritra aura tapa se sahita hai| athavA Atmahita se yukta hai, IrthA Adi pAMca samitiyoM aura upala TIkArtha-pUta adhyayane anusAra AcaraNa karatA thakA muni saghaLA pApakarmothI arthAt sAvadya anuSThAnethI prANAtipAta janaka kRtyathI nivRtta thaI jAya che. tathA rAga arthAt priya padArthonI AsaktithI cheSathI kalaha (vAgyuddha) thI abhyAkhyAna arthAt pArakAnA guNemAM dene AkSepa karavAthI, (ALacaDhAvavAthI) cADIthI, pArakAnI niMdAthI, saMyamane pratye arati ane viSa ne pratye rati-prItIthI, mAyAmRSA (kapaTayukta asatya bhASaNa) thI tathA mithyAdarzana zalyathI, je sarvathA virata che, je samyagdarzana, samyajJAna, samyakracAritra ane samyakatapathI yukta che. athavA AtmahitathI yukta che, IrthI samiti vagere pAMca samiti ane upalakSaNathI traNa miyothI yukta Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TokA pra. zru. a. 16 vidhiniSedhasvarUpanirUpaNam 51 tathA 'sayA jae' sadA yataH sarvakAlaM SaDjIvanikAyayatanAtatparaH, etAdRzaH san 'No kujjhe no krudhyet prANimAtre aparAdhiSvapi ca kopaM na kuryAt sarvANiSu maitrIbhAvamAcaredityarthaH 'micI meM sababhUesu veraM majjJa na keNaI' iti vacanAva, tathA 'No mANI' no mAnI-svasyotkRSTa tapAsaMyamAdikamAzrityAnyasya lAparva pradarzanabuddhayA abhimAnarahitaH, saH 'mAhaNetti' mAina' iti-mAhanapadopalakSitA 'vacce' vAcyA vaktavyo bhavet etAdRzaguNAgaNAlaGkRto muniH 'mahina' iti padena vaktavyo bhavediti bhAvaH // 3 // atha zramaNa zabdasyArthamAha-'ettha vi sasaNe' ityAdi / ' mULam-ettha vi samaNe aNissie aNiyANe AdANa , aivAyaM ca susAvAyaM ca bahiddhaM ca kohaM ca mANaM ca mAyaM cha lohaM ca pijjaM ca dolaMca icceva jao jao AdAga appa NApadosa heU tao tao AdANao puvaM paDivirae pANAi. vAyA liyA daMte davie volaTakAe samaNetti vacce ||suu04|| chAyA-trApi zramaNo'nizrito'nidAnaH AdAnaM cA'tipati ca muSAvAda ca vahiddhaM ca krodha ca mAnaM ca mAyAM ca lobhaM ca prema ca dvepaM 'cetyevaM yatI yata kSaNa se tIna guptiyoM se sampanna hai, sadaiva chaha kAya ke jIvoM kI yatanA meM tatpara hai aura aisA hokara jo aparAdhI prANI para bhI krodha nahIM karatA, 'merA samasta prANiyoM para maitrI bhAva hai, kisI ke sAtha ra nahIM hai' isa vacana ke anusAra jo saba ke prati maitrI bhAva kA Aca raNa karatA hai apane tapa saMyama Adi kI utkRSTatA ko lekara aura dUsaroM kI laghutA prakaTa karane kI buddhi se adhimAna nahIM karatA, use 'mAhana' kahanA cAhie / arthAt ina guNoM se sampanna anagAra'mAhana' pada kA vAcya hotA hai // 3 // che, sadA cha kAyanA jIvanI yatanAmAM tatpara che, ane evA thaIne je aA rAdhI prANI para paNa phodha karatA nathI, mAre badhA ja prANiyo sAthe maitrI bhAva che, keInI sAthe vera nathI" A vacana pramANe je saghaLAnI sAthe maMtrI bhAvanuM AcaraNa kare che. pitAnA tapa ane saMyamanA utkRSTa paNanI ame bIjanuM laghupaNuM pragaTa karavAnI buddhithI abhimAna karatA nathI. tene "no vA na.' arthAt mA ' guthI yuvata manamA 'mAina' pa yuta hAya che, 3 / - A Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 sUtrakRtAGgasatre AdAnamAtmanaH pradveSahetuH tatastata AdAnAt pUrva pativirataH mANAtipAtAda syAd dAntaH draviko vyutsuTakAyaH zramaNa iti vAcyaH |muu0 4 // TIkA-'ettha vi samaNe' atrApi zramaNe pUrvoktaviratyAdiguNaviziSTe zramaNavipaye'pi vaktavyam / kiM vaktavyamityAha-yaH pUrvoktaguNaviziSTaH zramaNaH, tena vakSyamANaguNavatA bhAvyam , tathAhi-'aNissie' anizritaH, ni-nizcayena, Adhikyena vA, zritaH zarIrAdAvAsakto nizritaH, na nizrito'nizritaH shriiraadaavaasktirhitH| aihalaukikaphalAzaMsArahivo vA, tathA-'aNiyANe' anidAna:nidAnavarjitaH svargAdiparalokAzaMsArahitaH 'AdANaM ca' AdIyate karma yena tara AdAnam , vakSyamANaM karmavandhakAraNabhUtaM, tathAhi-'aivAyaM ca' atipAtaM ca prANAtipAtam , 'musAvAyaM ca' mRpAvAdaM ca-asatyavacanam , athavA-yena vacanena prANAtipAtaH saMbhavet tAdRzaM vacanam upalakSaNAd adattAdAnaM ca / tathA-'bahiddhaM ca' maithunam parigrahakaraNAt parigrahaM ca, hiMsAdIni pazcApi pApasthAnAni paritpajati, . aba 'zramaNa' zabda kA artha kahate haiM-'etya vi samaNe' ityAdi / TIkArtha-pUrvokta virati Adi guNoM se yukta zramaNa ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / arthAt jo zramaNa pUrvokta guNoM se viziSTa hai use Age kahe jAne vAle guNoM se bhI sampanna honA caahie| ve guNa isa prakAra haiM-anizrita ho arthAt zarIra Adi saMbaMdhI Asakti se rahita ho yA ihaloka saMbaMdhI kAmanAoM se rahita ho, nidAna arthAt svargAdi paraloka saMbaMdhI AkAMkSA se rahita ho, karmabandha ke kAraNabhUta prANAtipAta, mRSAvAd athavA hiMlAkArI vacana aura upalakSaNa se adattAdAna, maithuna aura parigraha se rahita ho arthAt jisane hiMsA Adi pAMcoM pApasthAnoM kA arthAt pAMca AstravoM kA parityAga kara diyo ho, tathA krodha, mAna, mAyA, lobha, prema (viSaya saMbaMdhI anurAga) ve 'zramaNa' zahanA artha che. 'ettha vi samaNe' tyAhi. TIkArtha-pUrvokta virati vigere guNethI yukta zramaNanA saMbaMdhamAM paNa kahevuM joIe. arthAt je zramaNa pUrvokta guNothI yukta che, tene have pachI AgaLa kahevAmAM AvanAra guNothI yukta thavuM joIe te guNa A pramANe che-anizcita hoya apratibadha vihArI arthAt zarIra vigere saMbadhI AsaktithI rahita hoya, athavA Aleka saMbaMdhI kAmanAothI rahita hoya, nidAna arthAt svargAdi paraleka saMbadhI AkAkSAthI rahita hoya, karmaba dhanA kAraNa bhUta prANAtipAta, mRSAvAda, athavA hiMsAkArI vacana ane u5lakSathI adattAdAna, mithuna ane parigrahathI rahita hoya, arthAt jeNe hisA Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 16 vidhiniSedhasvarUpanirUpaNam 573 tathA 'koha' krodham-abhIti svarUpam 'mAgaM' mAnam-AtmotkarSarUpam / 'mAya' mAyAM paravaJcanAdi svarUpAs / 'loI' lobha-musvibhAvakam / 'pijja' premaviSayAdirAgalakSaNam / 'dosaM ca' dvepam-abhItilakSaNam svasya parasya bAdhakaM vaa| etatsarva jIvasya saMsArAya bhavati, na tu mokSaprAptaye api tu mokSavighAtAya bhavati, ata eveSAM svarUpaM jJaparijJayA jJAtvA, pratyAkhyAnaparijJayA yaH parityajati, sa zramaNa iti padena vAcyo bhavatItyagrega sambandhaH 'icceva' ityevam 'jabho jao' , yato yatA-yasmAd yasmAt karmabandhakAraNAt 'appaNo AdANa' AtmanaH AdAnam-ihalokaparalokahAnikArakaM sAvadhakopArjanaM bhavet / tathA-yad yat karma 'padesaheja' pradveSahetuzca bhavet / 'to tao' tatastataH tasmAttasmAt AtmanaH padhvaMsakAraNAta 'AyANAo' AdAnAva-karmabandhakAraNabhUtAt 'pANAivAyA' prANAtipAtAta prANAtipAtAdi sarvasmAt 'puncha' pUrvameva AdAnAgamanAt pUrvameva 'paDivirae siyA' mativirataH syAt sarvebhyo'nartha hetubhyo virato bhavet / sa eva 'daMte' dAntaH pratiruddhendriyaviSayavikAra jitendriya ityarthaH, tathA 'davie' dravika:dveSa (aprIti) yaha saba doSa jI ke janma maraNa ke kAraNa hote haiM aura mokSa ke lie nahI pratyuta mokSa ke bAdhaka haiN| alaeSa jJaparijJA se inake svarUpa ko jAna kara pratyAkhyAna parijJA se jo tyAga detA hai, vaha 'zramaNa' pada kA bAccha hotA hai| ___isa prakAra jisa jisa kAraNa se AtmA ko ihaloka paraloka hAni kAraka sAvadha karmoM kA upArjana hai| aura jo jo karma pradveSa kA kAraNa ho, usa usa karmabandha ke kAraNabhUna prANAtipAta Adi se pahale hI karmabandha kA kAraNa upasthita hone se pUrva hI virata ho jaay| sabhI anartha ke kAraNoM se dUra haTa jAya / aisA dAnta, dravika aura vyutsRSTa vigere pAMce pApAne arthAta pAMca Ane parityAga karI dIdhuM hoya. tathA krodha, mAna, mAyA, lebha prema viSaya saMbadhI anurAga) cheSa (aprIti) A badhA de jIvane janma maraNanA kAraNe hoya che ane mokSa mATe hotA nathI. ulTA mokSanA bAdhaka che. tethI ja jJaparijJAthI tenA svarU pane jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga kare che, te zramaNa padathI kahevAne cagya gaNAya che. A rIte je je kAraNathI AtmAne A leka ane paralekamAM hAnikAraka sAvadha karmona upArjana na hoya, ane je je karma TheSanA kAraNa rUpa heya, te te karmabaMdhanA kAraNa bhUta prANAtipAta vigerethI pahelethI ja karma baMdhanuM kAraNa upasthita thayA pahelA ja virata thaI jAya. saghaLA anarthanA Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nh sUtratAko satsaMyamayuktaH, 'vosahakAe' vyutsRSTakAyaH niSpratikamatayA parityaktakAyamamatvaH 'samaNe ti vacce' zramaNa iti vAcyaH-pUrvoktasarvaguNaviziSTaH yaH saH-zramaNatayA cAcyo bhavatIti bhAvaH ||bhuu04|| ___ mAina zabdasya yat pravRttinimittaM kathitaM tasyAnuvRttiH zramaNe'pi samadhigatam tadvadihApi, mAhanazabdaraya yat pApAdviratyAdikaM pratipAditaM tatsarvameva bhikSuzabdepi saMyojanIyam-ityAzayena pratipAdyate 'etya vi' ityaadi| ___ mUlam ettha vibhikkhU aNunnae vigIe nAmae daMte davie vosaTukAe saMvidhuNIya vikhvarUve parisahovasarage ajjhappajoga suddhAdANe ubaTie ThiyappA saMkhAe paradattabhoI bhikkhU tti vcce|suu.5| chAyA-anApi bhikSuranunnato vinIto nAmako dAnto draviko vyutsRSTakAyaH saMvidhUya virUparUpAn parIpahopasargAna adhyAtmayogazuddhAdAnaH upasthitaH sthitAtmA saMkhyAya paradattamojI mikSuriti vAcyaH // 5 // kAya muni zramaNa' zabda se kahA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki ina guNoM __ aura pUrvokta guNoM se yukta muni 'zramaNa' kahalAtA hai // 4 // ___ 'mAhana' zabda kA jo pravRtti nimitta pahale kahA cukA hai, arthAt jina guNoM ke kAraNa 'mAhana' pada kI vAcyatA nirUpita kI gaI hai, unakA 'zramaNa' meM bhI honA batalAyA gayA hai| Azaya yaha hai ki jaise mAhana ke guNa zramaNa meM honA Avazyaka hai, usI prakAra zramaNa ke samasta guNa 'bhikSu' meM bhI hone caahie| isa Azaya se Age kahate haiM 'estha vi' ityaadi| kAraNathI dUra thaI jAya, evA dAna, dravika ane yusUTakAya muni "zramaNazabadathI kahevAya che. tAtparya e che ke-A guNe ane pUrvokta guNethI yukta muni zramaNa vAya che. // 4 // 'mAina' zahanA pravRtti nimitta paDaai ye cha. arthAta 2 gune kAraNe "sAhana padanuM vAcyapaNuM nirUpita karavAmAM Avela che, te guNe zramaNamAM paNa hevAnuM kahela che. kahevAno Azaya e che ke-jema mAhananA guNe "zramaNamAM hovAnuM jarUrI che, e ja pramANe capaNanA saghaLA guNe "bhikSu mAM paNa levA joIe. e AzayathI AgaLa kahe che, "etya vi' tyAdi Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 16 vidhiniSedhasvarUpanirUpaNam 575 TIkA--'ettha vi' atrApi-mAhanazabdasya yatmavRttinimittaM, tatsarva bhikSuzande saMyojanIyam / nanu arthabhedAdeva zabdabhedo bhavati / tathA ca-yadi mAhanabhikSukayorubhayoreka evArthaH, tadA-kuta tase bheda ityataAha-yaH 'bhikkhU bhikSuH pUrvoktamAhana guNaviziSTaHsan niravaSikSaNazIlo muniH / ayaM bhAvaH-na kevalaM ta eva guNA iha bhikSau, yai rubhayo bhedo na syAu kintu-te santa eva ebhyo'dhikAH anye'pi vahado guNA bhavanti, atastayohinabhikSuruyorubhayostadvipaye sAmyatve'pi kathaJcid astyeva dvayorbheda iti / atha ta eva bhedasUcakA guNAH padayante- 'aNunnae' anunnataH, na unnataH anunnataH, unnato dvividhaH-dravyato bhAvatazca, tatra dravyataH zarIrocchrA TIkArtha-mAhana zabda kA jo pravRtti nivRtti hai, vaha saba bhikSu meM bhI samajha lenA caahie| yahAM AzaMkA hotI hai ki artha ke medase hI zabda meM bheda hotA hai| agara sAhana aura bhikSu kA eka hI artha hai to unameM kyA hai ? isakA samAdhAna karate haiM vaha munibhikSu kaha lAtA hai jo mAhana ke pUrvokta guNoM se sampanna hotA huA miravadha bhikSA grahaNa karatA hai / tAtparya yaha hai jo guNa mAhana ke ghatalAye gaye haiM, sirpha vahI guNe bhikSu meM nahIM hote jisase kI donoM meM bheda na raha jAya, kintu bhikSu meM mAhana ke guNoM ke sAtha sAtha anya bhI pachuta se guNa pAye jAte haiN| ataeva una samAna guNo kI apekSA se donoM meM samAnatA hone para bhI anya vizeSa guNoM ke kAraNa donoM meM bheda hai hii| donoM meM bheda karane vAle guNa hI yahAM dikhalAe jAte haiN| bhikSu unnata na ho| unnata do prakAra ke hote haiM-dravya se aura bhAva TIkAI_mAha' zabdanI je pravRtti nivRtti che, te saghaLI pravRtti, nivRtti bhikSumAM samajavI joIe. ahiyAM evI zaMkA thAya che ke arthanA bhedathI ja zabdamAM bheda hoya che je mAhana ane bhikSu zabdane eka ja artha hoya te temAM zuM bheda che? tenuM samAdhAna evuM che ke-je "mAhana" zabdane pUrvokta guNothI yukta hatA kA niravagha bhikSA grahaNa kare che, te muni bhikSu kahevAya che kahevAnuM tAtparya e che ke-je guNa "sAhana nA batAvelA che, kevaLa eja guNa mAhananA hAtA nathI, ke jethI bannemAM bheda na rahe, paraMtu bhikSumAM mAhananA guNe uparAMta bIjA paNa aneka guNe hoya che. ethI ja e samAna gunI apekSAthI banemAM sarakhA paNuM hovA chatAM paNa bIjA vizeSa guNe hovAnuM saMbhavita hovAthI bannemAM bheda hoya ja che. bannemA bheda batAvavA vALA guNe ja ahiyAM batAvavAmAM Ave che. bhikSu unnata-uMcA na heya unnatapaNuM be prakAranuM hoya che, dravyathI Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 sUtrakRtAmasUtre yavAn bhAvataH jAtyAyabhimAnavAn , atra bhAvonnatasyAdhikArastena bhikSuH bhAvato na unnataH anunnataH jAtikulavidyAtyaH saMyamAghabhimAnavarjitaH, ataeva viNIe' vinIta' gurvAdiralAdhikAnAM binayamatipattikArakaH, yato vinItastataH 'nAmae' nAmakaH-nAmayati namrIkaroti apanayatItyarthaH jJAnAvaraNIyAvaSTavidhaM karma yaH sa nAmakaH, yadvA nAmayati-namrIkaroti vaiyAvRttyAdikaraNena gurvAdinidezakaraNena ca svAtmAnaM yaH sa nAmaka:-karmakSapaNazIlo namanazIlI, vA, tathA 'daMte' dAnta-= indriya no indriya damanakArakaH, 'davie' dravikA, dravaH-saMthamaH, so'sthAstIti dravI, dravI eva dravikA satsaMyamAna, tathA 'bosahakAe' vyutsRSTakAyaH snAnAdi saMskArAkaraNena tyaktakAyamamanyaH, yato vyusTakAyaH anasya parIpahopamargavijaya se / zarIra kI UMcAI vAlA dravya unnata aura jAti Adi kA abhi mAna karane vAlA bhAva se unmana kahalAtA hai| yahAM bhAva se unnata grahaNa karanA caahie| jo bhAva se unnata na ho arthAt jAti, kula, vidhA, tapa evaM laMbA Adi ke abhimAna se rahita ho| bhikSuko vinIta arthAt guru tathA dIkSAparyAya Adi meM par3e suniyoM kI vinaya pratipatti karanI caahie| dinIta hone ke kAraNa usa nAmaka honA cAhie arthAnnU jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmoM ko namAne vAlA dUra karane vAlA honA caahie| athavA nAmaka badahe jo vaiyAvRtya Adi karake tathA guru ke AdezoM kA pAlana karake apane Apako nanna canAtA-namAtA he / vaha indriyoM aura sana kA dAna karane vAlA ho, dravika arthAt saMyabhavAn ho, snAnAdi zarIra saMskAra se rahita hokara deha kI mamatA se rahita ho| jaya vaha dehamamatA se rahita hotA hai to ane bhAvathI. zarIranI uMcAI vALA dravyathI unnata kahevAya che. ane jAti vigerenuM abhimAna karavAvALA bhAvathI unnata kahevAya che, ahiMyAM bhAvathI unnata pANuM grahaNa karavuM joIe. je bhAvathI unnata na hoya arthAta jAti, kuLa, vidyA, tapa, ane saMyama vigerenA abhiyAnathI rahita hoya. bhikSue vinayazIla arthAta gurU tathA dIkSA paryAya vigerethI moTA muninI vinaya pratipatti karavI joIe. vinIta hovAne kAraNe teNe "nAmaka hovuM joIe. arthAta jJAnAvaraNIya vigere ATha prakAranA karmone namAvavA vALA-dUra karavAvALA hovuM joIe. athavA je vaiyAvRtya karIne tathA gurUnI AjJAnuM pAlana karIne potAne namra banAve che, namAve che, te nAmaka kahevAya che teNe Indriyo ane mananuM damana karavAvALA thavuM. kavika arthAt saMyamavAna havuM, snAna vigere zarI saMskArothI rahita thaIne dehanI mamatAthI rahita thavuM. jyAre te deha Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 16 vidhiniSedhasvarUpanirUpaNam sAmarthyavAn bhavedataAha- 'vizvarUve' virUparUpAn nAnAvidhAn anukUlapatikUlAn narAmaratiryakkRtAn vA 'parIsadovasamme' parISadopasargAn parISahAn kSudhAdidvAviMzatividhAna, upasargAn devAdikRtopadravAn 'saMvidhuNIya' saMvidhUya apanIya dharmadhyAnaikadattacittatvena tadananubhavanatayA dUrIkRtya samyak adhisaMjJa 'ajha jogasuddhAdANe' adhyAtmayogazuddhAdAnaH, tatra adhyAtmayogena sumaNihitAntaHkaraNakAraNabhUtena dharmedhyAnarUpeNa zuddhaM = nirmalam AdAna= cAritraM yasya sa tathA, zuddhAntaH karaNaparipAlitatvena niraticAracAritravAnityarthaH, kathamevam ? ityAha- 'ubaTThie' upasthitaH saMyame pravRttaH prakRSTotsAhapUrvakaM siMhavat zauryabhAvena saMyame samupasthitaH saMyamaM gRhItavAn na tu zRgAlabhAveneti bhAvaH, ataeva " usameM parISahoM aura upasargoM ko jItane kA sAmarthya prakaTa hotA hai, ataeva sUtrakAra kahate haiM - yaha nAnA prakAra ke kSudhA Adi bAIsa parIhoM ko tathA devoM manuSyoM evaM tiryaMcoM dvArA utpanna kiye jAne vAle anukUla aura pratikUla upargoM ko dharmadhyAna meM ekAgracitta hokara anu. bhava hI na kare arthAt samabhAva se unhe saha le | apane vacana aura kAya ke yoga ko AtmA meM lagA kara zuddha cAritra kA pAlana kare / niraticAra samyakva kA pAlana karane ke kAraNa saMghama meM pravRtta ho arthAt utkRSTa utsAha ke sAtha siMha ke samAna zUratApUrvaka saMyama meM upasthita ho, zRgAla ke samAna nahIM / saMyama ke pAlana meM bhI sthira ho arthAt siMha ke samAna hI utsAha ke sAtha saMyama kA pAlana karatA ho| aisA hokara saMsAra kI asAratA ko tathA saMsAra se tArane vAlI mamatAthI rahita hoya che, te temA parISaheA ane upasagene jIvavAnI zakti pragaTa thAya che tethI ja sUtrakAra kahe che ke-te aneka prakAranA kSudhA vigere khAvIsa prakAranA parISaheAne tathA devA, manuSyo, ane tiya' cA dvArA utpanna karavAmAM AvanArA anukULa ane pratikULa upasargAne dharma dhyAnamAM'' ekAgracittavALA thaIne tene anubhava ja na kare arthAt samabhAvathI tene sahana kare peAtAnA mana vacana ane kAyanA cegane AtmAmAM lagAvIne zuddha cAritranuM pAlana kare, niraticAra samyaktvanuM pAlana karavAnA kAraNe sayumamAM pravRtta rahevu arthAta utkRSTa utsAhanI sAthe siMhanI jema zUratA pUrvaka saMya yamamAM tatpara rahe. ziyALanI jema nahIM, saMyamanA pAlanamAM paNa sthira rahevu'. arthAt siMhanI samAna utsAha pUrvaka sayamanuM pAlana karatA rahevuM e pramANe thaIne sasAranA asArapaNAne tathA saMsArathI tAravAvALI kama sU0 73 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 178 sUtrakRtAGgasUtre . 'ThiyA' sthitAtmA sthitaH - sthirIbhUtaH saMyame AzmA yasya sa tathA saMyamapAlanespi siMhasadRzasotsAhabhAvavAnityarthaH etAdRzaH san 'saMkhApa' saMkhyAya jJAtvA saMsArAsAratAM, bodhe dukrabhatAM saMsArocaraNasAmagrIbhUtakarmabhUmyAdimAnvidaurla+yam, udgamotpAdanAdyAhAradopAn vA vijJAya ' paradatta bhoI' paradattabhojI parai:- gRhasyaiH AtmAyeM nirvartitaM taireva tasmAduddhRtya dattaM tad bhoktuM zIlaM yasya sa tathA, paradattabhojI na tu svayaM paktvA bhuGkte iti bhAvaH etAdRzaguNagaNaviziSTo bhavet, pUrvoktaguNasaMpanna eva bhikSuzabdena kathayituM yogyo bhavediti bhAvaH // 5 // bhikSu nirUpya nigranthapadavyAkhyAmAha mUlam - ettha viNiggaMthe ege egaviU buddhe saMcchinna soe susaMjae susamie susAmAie AyavAyapatte viU duhao vi soya palicchinne No pUyAsakAralAbhaTTI dhammaTTI dhammaviU NiyAgapaDivanne samiyaM care daMte davie vosaTukAe niggaMthe ti bacce, se evameva jANaha jamahaM bhayaMtAro, tibemi // sU0 6 // : solasamaM gAhajjhayaNaM samattaM // samatto paDhamo suyavakhaMdho // chAyA -- atrApi nirgranthaH ekaH ekatrita buddhaH saMchinnasrotAH susaMyataH susamitaH susAmAyikaH AtmavAdaprApto vidvAn dvidhApi srotaH paricchinno no karma bhUmi Adi kI prApti rUpa sAmagrI kI durlabhatA ko jAna kara athavA AhAra ke udgama utpAdanA Adi doSoM ko jAna kara paradanta bhojI ho arthAt gRhasthoM ne apane svayaM ke lie bhojana banAyA ho aura usameM se nikAla kara diyA ho, usI ko khAne vAlA ho svayaM pakA kara na khAve / isa prakAra je pUrvokta guNoM ke sAtha ina saba guNe se yukta hai| vahI muni 'bhikSu' zabda se kahA jAtA hai // 5 // bhUmi vigerenI prAptirUpa sAmagrInA du bha paNAne jANIne athavA AhAranA udgama utpAdanA vigere doSone jANIne paradatta-khIjAe Apela AhArane lenArA hAya. arthAt gRhasthAe peAtAnA mATe je AhAra khanAvela hAya ane temAMthI kaheADIne Apela hAya tene ja AhAra karavAvALA hAya, arthAt svayaM rAMdhIne na khAya, 'A prakAranA je pUrvokta guNuAthI yukta hAya eja suti 'bhikSu' zabdathI yukta kahevAya che. "pA Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ semayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 16 vidhiniSedhasvarUpanirUpaNam 579 pUjAsaskAralAbhArthI dharmArthI dharmavinniyAgapratipannaH sama careddAnto draviko vyutsRSTakAyo nimrantha iti vAcyaH, tadevameva jAnIta yadahaM bhayatrAtAraH iti bravImi // 6 // 1 ||iti SoDaza gAthAsdhyayanaM samAptam / / samAptaH prathamaH shrutskndhH||. - TIkA--'etya vi' atrApi "NiggaMthe' nigranthe-nigranthaviSaye'pi bhikSuke ye guNAH te nigraMnthe'pi AvazyakA eva / pUrvoktA ye guNAstairguNagaNairyukto, muni nigrantho bhavati / parantu tato'tiriktA api guNAstatra bhavitu mahantIti tAneva darzayati-yo muniH 'ege' ekaH dravyato bhAvatazca, tatra dravyata ekaH ekAkI sahAyakarahitaH, bhAvataH-rAgadveSAdirahitaH, 'ekaviU' ekacit 'eka eva jIvaH paralokAdau gacchati, nA'nyaH tasya kazcitsahakArI' ityevaM yo jAnAti sA, yadvA dravyAkinayena eka AtmA 'ege AyA' iti vacanAva, taM vetti-jAnAtIti bhikSu zabda kI vyAkhyA karane ke pazcAt aba 'nigrantha' pada kI vyAkhyA karate haiM--'ettha vi NiggaMthe' ityAdi / TIkArtha-jo guNa 'bhikSu' ke kahe gae haiM, ve saba 'nirgandha' meM bhI Avazyaka haiN| una guNoM ke atirikta nigrantha meM kucha anya viziSTa guNa bhI honA caahie| unheM yahAM kahate haiN| nirgandha muni ekAkI ho / ekAkI do prakAra se hotA hai dravya se aura bhAva se| jo sahAyaka se rahita ho vaha dravya se ekAkI aura rAga dveSa rahita bhAva se ekAkI kahalAtA hai / vaha ekavettA ho arthAt yaha jAnatA ho ki jIva akelA hI paraloka meM jAtA hai, usakA koI sahAyaka nahIM hai athavA 'ege AyA' isa zAstra vAkya ke anusAra dravyArthika naya se AtmA eka hI hai aisA jAnatA ho / buddha ho padArthoM bhikSu zabdanI vyAkhyA karyA pachI have " ninya padanI vyAkhyA kare che. 'ettha vi niggaMthe' tyAdi TIkAI--je guNa "bhikSunA kahelA che, te saghaLA guNe nircathamAM paNa ' jarUrI che, te guNe zivAya, nirgathamAM bIjA kaIka vadhAre guNa paNa havA joIe. te ahiyAM batAvavAmAM Ave che. nigraMtha muni ekalA rahe, ekAkI be prakAranA hoya che, dravyathI ane bhAvathI, je sahAya vinAnA hoya te dravyathI ekAkI-ekalA gaNAya che, ane je rAga dveSathI rahita hoya te bhAvathI ekAkI kahevAya che. te eka vesA hoya, arthAta e jANatA hoya ke jIva ekale ja paralokamAM jAya che, tene sahAya 42.2 34 nathI. athavA 'ege AyA' mA A kyA prabhArI dravyAthi Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekavit / 'buddhe' buddhaH yathAvasthitapadArthaviSayakajJAnavAn saMsArasvarUpasya jJAtA vaa| 'saMchinnasoe' saMchinnasrotA:, sroto dvividham-dravyabhAvabhedAt-tatra dravyasrotaH gAdikam , indriyarUpaM vA, bhAvasrotaH-manojJAmanojJazabdAdiSu manaH pravRttiA, atra bhAvasrotaso'dhikArastena saM-sampagrarUpeNa chinnAni vinAzitAni srotAMsIva srotAMsi bhAvasrotAMsi karmAgamanadvArANi yena saH saMchintasrotA:, niruddhakarmAgama. dvaarH| 'mu saMjae' musaMyata:-su samyaktayA saMyatAni-vazIbhUtAni svAyattIkagani vA indriya no indriyANi yena saH susaMyataH vazIkRtendriyaH / 'susamie' susamitaH, mu-muSThu samitaH paJcaprakArakasamitimiyuktaH saH susamitaH, upalakSaNAt trigupti guptazca 'musAmAie' susAmAyikaH-samasya samabhAvasya AyaH lAmo yatra sa samAyaH, samAya eva sAmAyikaH su-suSTu sAmAyikaH samabhAvo yasya sa musAmAyikaH zatrumitrAdipu samabhAvayuktaH, 'AyabAyapatte' AtmavAdaprAptaH-AtmavAdaHke yathArtha jJAna se yukta yA saMsAra ke svarUpa kA jJAtA ho| srotoM ko roka dene vAlA ho| srota do prakAra ke hote haiM -dravyasrota aura bhAvasrota / khaDDA Adi yA indriya dravyasrota haiM tathA manojJa evaM amanojJa zabda Adi meM mana kI pravRtti honA bhAvasrota hai| yahAM bhAvasrota grahaNa karanA caahie| tAtparya yaha hai ki nirgrandha muni karmake Agamana ke bAroM ko nirUddha kara de / indriyoM ko aura mana ko samyak prakAra se vazI bhUta kre| pAMca prakAra kI samitiyoM se yukta ho aura upalakSaNa se tInoM guptiyoM se gupta ho / susAmAyika se yukta ho| samabhAva kI prApti ko sAmAyika kahate haiM / tAtparya yaha hai ki zatru-mitra Adi para nayathI AtmA eka ja che. e pramANe jANanAra hoya, buddha hoya, eTale ke padArthonA yathArtha jJAnathI yukta athavA saMsAranA svarUpane jANanAra hoya, tene rokavA vALA heya, dravya srota ane bhAvasotra ema srota be prakAranA hoya che. khADo vigere athavA Indriya e dravya strota che. tathA mane jJa ane amane jJa zabda vigeremAM mananI pravRtti hevI te bhAvastrota che. ahiyAM bhAvastrota grahaNa kare joIe. tAtparya e che ke-nigraMtha muni kamanA AgamananA kAraNene rekIde Indriyane ane manane sArI rIte vaza kare. pAMca prakAranI samitithI yukta hoya ane upalakSaNathI traNe guptithI gupta haiya, su sAmAyithI yukta heya, samabhAvanI prAptine sAmAyika kahe che. .tAtparya e che ke zatrumitra vigere para samAna bhAva dhAraNa karavAvALA hoya, Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra.zru a. 16 vidhiniSedhasvarUpanirUpaNam 581 AtmAstitvavAdaH sa prApto yena sa AtmavAdamAptaH AtmAstitvavAdItyayaH, yadvA-tathA Atmana upayogalakSaNasyA'saMkhyeyapradezAtmakasya saMkocavikAzavataH svakRtakarmaphalabhoktuH pratye kasAdhAraNazarIratayA vyavasthitasya dravyaparyAyatayAnityAnityAdhanaMtadharmAtmakasya ca vAdaH AtmavAdastaM prApta AtmavAdamApta:, 'viU' vidvAn jIvAnIvAdisamastapadAryasya svarUpavit / 'duio vi' dvidhAto'pi dvi pakArato'pi dravyato bhAvatazcApi 'soyapalicchinne' srota: paricchinnaH-srotAMsi dvividhAnyapi, tatra dravyasrotAMsi viSayeSu-indriyANAM pravRttayaH, bhAvasrotAMsi manojJAmanojJazabdAdi. viSayeSu rAgadveSotpattirUpANi tAni paricchinnAni apanItAni yena sa pricchibhsrotaaH| tathA 'No pUyAsakAralAbhaTThI' no pUjAsatkAralAbhArthI, no-naiva svasya pUjAyAH zlAghAdirUpAyA satkArasya vasAdirUpasya lAbhaH mAptiH, tasya arthI prArthakaH pUjAsatkAralAbhArthI pUnAsatkArAdikaM necchatIti bhAvaH, kintusamAnabhAva dhAraNa karane vAlA ho| AtmA ke astitva ko svIkAra karatA ho / athavA upayoga lakSaNa vAle, asaMkhyAta pradezI, prApta zarIra ke anusAra saMkoca vistAra ravabhAva vAle, apane kiye karmake phala ko bhogane vAle pratyeka zarIra aura sAdhAraNa zarIra Adi rUpa se rahe hue, dravya aura paryAya kI apekSA se nityatA, anisyatA Adi anantadharmoM se yukta AtmA ke vAda arthAt siddhAnta ko prApta ho / jIva ajIva Adi samasta padArthoM ke svarUpa kA jJAtA hai|| uparyukta dravya aura bhAva rUpa donoM prakAra ke srotoM ko baMdha kara dene vAlA ho / Adara satkAra vastrAdi ke lAbha kA arthI na ho, kintu zruna cAritra dharma kA abhilASI AtmAnA astitvane svIkAra karavAvALA hoya, athavA upaga lakSaNavALA, asaMkhyAta pradezI, prApta zarIra pramANe saMkeca vistAra svabhAvavALA, pite karelA karmanA phaLane bhegavavA vALA pratyeka zarIra ane sAdhAraNa zarIra vigere rUpathI rahelA dravya ane paryAyanI apekSAthI nityatA, anityatA vigere anaMta dharmothI yukta AtmAnA vAda-siddhAMtane prApta thayela hoya jIva ajIva vigere saghaLA padArthonA svarUpane jANanAra hoya, upara kahela dravya ane bhAvarUpa ane prakAranA strotene baMdha karavAvALA heya Adara satkAra ane vastra vigerenA lAbhanI IcchAvALA na hoya, paraMtu mRtacAritra dharmanI abhilASA-icchAvALA hoya, arthAt je Adara ane satkAra mATe kriyA Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAstra 'dhammaTThI' dharmArthI dharmaH zrutucAritratapolakSaNaH tasyaivA'rthaH prayojanaM vidyate yasya sa dharmArthI / yaH pUjAsatkArArtha kriyA mu na pravarttate, apitu dharmoddezenaiva pravartate / saH kathamevam ? yataH saH 'dhammaviU' dharmavit , dharma tatphalaM tatkAraNaM ca-yathAvat yo / jAnAti sa dharmavit / 'niyAgapaDivanne' niyAgapratipannaH, niyAgaH-samyagdarzanajJAnacAritrarUpo mokSamArgaH, taM pratipannaH svIkRtamokSamArga ityarthaH / ya etAdRzo munirbhavet sa kiM kuryAdityAha-'samayaM care' 'samatAM caret , sarvatra samAnatayA vyavaharet zatrau mitre sukhe duHkhe lAbhe'lAme vA ekarUpatavA'' varaNaM kuryAt / yathAhi candanaM cchedakasya secakasya vA dvayorapi samAnatayA sugandhiM samarpayati tadvat samatAM carediti bhAvaH / kIdRzaH san samabhAvaM kuryAt tatrAda-'daMte' dAnta:jitendriyaH 'davie' dravikA satsaMyamavAn, dravyaH dravyabhUto vA mokSagamanayogya ho / arthAt jo Adara evaM satkAra ke lie kriyAoM meM pravRtti na karake dharma ke uddezya se hI pravRtta hotA hoM / isakA kAraNa yaha ki hai vaha dharma kA vettA ho-dharma kA, dharma ke phala ko usake kAraNa ko yathArtha rUpa se jAnane vAlA ho| tathA samyakadarzana jJAna cAritra aura tapa rUpa mokSamArga ko prApta ho| ina saba guNoM se sampanna muni kyA kare ? sarvatra samabhAva se vyavahAra kare zatru-mitra, sukhaduHkha yA lAbha alAma meM eka hI rUpa se AcaraNa kre| jaise candana kATane vAle aura sIMcane vAle, donoM ko samAna rUpa se sugaMdha pradAna karatA haiM, usI prakAra samatA kA AcaraNa kre| kaisA ho kara samabhAva kA AcaraNa kare ? jitendriya saMyamavAn yA mokSagamana kI yogyatAvAlA tathA kAyika mamatA se rahita hokara samabhAvI ho| emAM pravRtti na karatAM dharmanA uddezathI ja pravRtta thatA hoya. tenuM kAraNa e che ke-te dharmavettA heya-dharmane, dharmanA phaLane ane tenA kAraNane yathArtha rUpathI jANavAvALA hoya, tathA samyajJAna, samyakdarzana, samyaphacAritra ane samyakta 5 rU5 mokSa mArgane prApta thayelA hoya, A badhA guNathI yukta muni mekSa mArgane prApta thAya che. A badhA guNothI yukta muni zuM kare ? badhe ja samabhAvathI vyavahAra kare zatru, mitra, sukhaduHkha, athavA lAbha alAbhamAM eka ja rUpathI AcaraNa kare jema candana, kATavAvALA ane sIMcavAvALA banene sarakhA paNAthI sugadha Ape che, e ja "pramANe samatAnuM AcaraNa kare. kevA thaIne samabhAvanuM AcaraNa karavuM? te " batAve che-jItendriya, saMyamavAnuM athavA mokSa gamananI gyatAvALA tathA kAyika mamatAthI rahita thaIne samabhAvI thavuM. Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayArthabodhinI TIkA pra. zru. a. 16 vidhiniSedhasvarUpanirUpaNam 543 tAvAn / 'vosaTakAe' vyuHsRSTakAyA-tyaktakoyamamatvaH zarIrasaMskArarahita ityarthaH ya etAdRzaguNaviziSTa: tathA-mAhanazramaNabhikSuzabdAnAM ca yat pravRttinimittaM, tenApi ca yuktaH saH 'NiggaMthetti vacce' nimrantha zabdena boddhvyH| mAhanazramaNAdayA zabdA na nigraMnyAta atizayena bhinnAH, kintu-kathaMcidbhinA abhimAdhyati / saMprati zAsamupasaMharannAha-sudharmasvAmI jaMbUsvAmiprabhRti ziSyavarga pAha'se' iti yanmayA pratipAditam tat 'evameva evameva 'jANaha' jAnIta yUyam / atra manAgapi saMzayaviparyAsAdayo na krnniiyaaH| yadaI kimapi bravImi, tat sarva bhagavato mukhAt zrutameva bravImi / na tu svamatikalpanayA kathayAmi-na ca sarvajJa vacana vikalpayituM nyAyayam , yato hi tIrthakarAH 'bhayaMtAro' bhayatrAtAra, rAgadveSa___ jo ina saba guNo se yukta hotA hai tathA mAhana, zramaNa aura bhikSu kahalAne yogya guNoM se bhI sampanna hotA hai, vaha muni 'nirgandha' zabda dvArA kahane yogya hai| mAhana zramaNa Adi zabda nindha se atizaya bhinna nahIM hai| kintu kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna haiN| ___agha zAstra kA upasaMhAra karate hue-sudharmA svAmI prabhRti ziSyavarga se kahate hai-he jambU ! maiMne jo pratipAdana kiyA hai, use tuma aisA hI smjho| isa viSaya meM tanika bhI saMzaya yA viparyAsa mata karanA / maiM jo kucha bhI kahatA hUM vaha saba bhagavAna ke mukha se sunA huA hI kahatA hUM, apanI ora se kalpanA karake nhiiN| sarvajJa ke vacana meM vikalpa karanA nyAyasaMgata nahIM hai, kyoMki tIrtha kara bhaya se trAtA hote haiM, rAgadveSa se rahita hone ke kAraNa sabhI prANiyoM kI je A guNethI yukta haya, tathA mohana, zramaNa ane bhikSu kahevaDApvaane yogya azAthI 5 yuta ya, te muni 'nirgandha' zane yogya haiM vAya che. "mAhana" "zramaNa vigere zabda nigraMthathI atyaMta bhinna nathI. paraMtu kathaMcit bhinna ane kathaMcit abhinna hoya che. have zAstrane upasaMhAra karatA thakA sudharmAsvAmI jaNUsvAmI vigere ziSya vargane kahe che he jambu meM je pratipAdana karyuM che, tene tame eja pramANe samaje A saMbaMdhamAM jarA paNa saMzaya athavA viparyAsa kare nahIM huM je kAMI kahuM chuM te saghaLuM bhagavAnane mukhathI sAMbhaLela ja kahuM chuM. pitAnI taraphathI kalpanA karIne kaheto nathI. sarvasanA vacanamAM vikalpa sadeha kare nyAya saMgata nathI. kemake-tIrthakara bhayathI trAtA -rakSaka hoya che. rAga dveSathI rahita hovAne kAraNe saghaLA prANiyonI saMsAra Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 184 sUtratAko rAhityena sarveSAM prANinAM saMsArasamudrAd rakSaNakarttAro bhavantItyato nAnyathA vadantIti bhAvaH / 'tti' iti pUrvoktapakAreNa 'vemi' bravImi kathayAmi / iti sudharmasvAmi kathanam // 6 // / // iti zrI vizvavikhyAta-jagaballabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUpita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlacativiracitAyAM zrI "sUtrakRtAGgamUtrasya" samayArthabodhinyAkhyAyAM vyAkhyAyAM yAthAtathyanAmakam poDazaM gAthA'dhyayanaM samAptam // 16 // // samAptaH prthmshrutskndhH|| saMsAra samudra se rakSA karane vAle hote haiN| ataH ve anyathAvAdI nahIM ho sakate / aisA maiM kahatA huuN| yaha sudharmA svAmI kA vacana hai // 6 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta __ "sUtrakRtAgasUtra" kI samayArthabodhinI vyAkhyA kA vidhiniSedha nAmaka solahavAM adhyayana samApta // 16 // ||prthm zrutaskaMdha samApta / / samudrathI rakSA karavAvALA hoya che. tethI teo anyathA kahevAvALA hatA nathI. se prabhAeM huIchu mA sudhAsvAmInu kyana che. // 1 // jainAcArya jenadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakuta sUtrakRtAMgasUtranI samayArthabaMdhinI vyAkhyAnuM vidhiniSedhanAnanuM soLamuM adhyayana samAsa 13. pahelu kRtasakaMdha samApta che 1-16 che