Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
.
SBE
NREGACSKol
KE जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज
विरचितया समयार्थबोधिन्याख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्
॥श्री-सूत्रकृताङ्गसूत्रम्॥
म
(तृतीयो भागः)
नियोजकः संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि
पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशकः
FAME • श्रेष्ठिश्री जयन्तीलालात्मज सुधीरभातोः स्मरणार्थ मुम्बापुर्यानिवसतस्तत्पिता जयन्तीलाल हरिलाल झवेरी,
तत्प्रदत्त-द्रव्यसाहाय्येन अ. भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट प्रथमा-आवृत्ति वीर-संवत् विक्रम संवत् ईसवीसन्
२०२६
प्रति १२००
२४२६
१९७०
मूल्यम्-रू. २५-०-०
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળવાનું ઠેકાણું : શ્રી અ. ભા. , સ્થાનકવાસી
જૈનશાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, 8. रेडिया वा । २२०४८, ( सौराष्ट्र ).
Published by: Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञा, , जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नेपं यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालो ह्ययं निरवधिविपुला च पृथ्वी ॥ १ ॥
卐
हरिगीतच्छन्दः करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये। जो जानते हैं तत्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ।। जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा। है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥१॥
મૂલ્ય રૂ. ૨૫=oo
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત્ ૨૪૯૬ વિક્રમ સંવત ૨૦૨૬ ઇસવીસન ૧૭૦
मुद्र: મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ,
पीsil 23, ममहावा.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
१-८४
।
श्री सूत्रकृताङ्गसूत्र भाग तीसरे की विषयानुक्रमणिका अनुक्रमांक
विषय
प्र० श्रु० नववा अध्ययन धर्मके स्वरूपका निरूपण
दसवां अध्ययन . समाधिके स्वरूपका निरूपण
८५-१५८ ग्यारहवां अध्ययन ३ मोक्षके स्वरूपका निरूपण
१५९-२३७ बारहवां अध्ययन ४ समवसरण के स्वरूपका निरूपण
२३८-३१५ तेरहवां अध्ययन याथातथ्य का निरूपण
३१६-३८९ चौदहवां अध्ययन ६ ग्रंथ के स्वरूपका निरूपण
३९०-१८२ पन्द्रहवां अध्ययन ७ आदानीय स्वरूपका निरूपण
सोलहवां अध्यय ८ विधिनिषेधका निरूपण
५६०
॥समा
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વર્ગસ્થ શ્રી સુધીરભાઈની જીવનઝરમર - સ્વર્ગથ શ્રી સુધીરભાઈને જર્મ સંવત્ ૨૦૦૭ ના માગશર સુદી ૭ તા. ૧૫ મી ડીસેમ્બર સને ૧૯૫૦ને શુક્રવારે થયેલ હતું. તેઓશ્રીના પિતાશ્રીનું નામ શ્રી. જયંતીલાલ હરીલાલભાઈ ઝવેરી છે, તેઓશ્રી પાલનપુરના વતની છે કે હાલમાં મુંબાઈમાં ઝવેરાતને ધ ધ કરે છે જયતીલાલભાઈને બે પુત્ર રત્ન હતા, એક સ્વ સુધીરભાઈ ને બીજા શ્રી મનોજભાઈ તે પૈકી સુધીરભાઈ રવ, થવાથી હવે તેઓશ્રીને એક જ પુત્ર રત્ન છે. - સ્વ. સુધીરભાઈએ મેટ્રિક પાસ કરી કોલેજમાં સારો ટાઈમ અભ્યાસ કર્યો હતે. કોલેજને અભ્યાસ જરૂર પુરતે કરી, તેમણે પિતાશ્રીને ઝવેરારાતનાં ધંધામાં પ્રવેશ કર્યો હતો. તેઓશ્રી ધંધાર્થે ખાસ કરીને નવસારી રહેતા હતા. ફક્ત બેજ વર્ષમાં તેઓશ્રીએ ધંધામાં ખૂબ સારી પ્રગતિ કરી હતી:
સ્વ. શ્રી સુધીરભાઈ સ્વભાવે ખૂબ હસમુખાને શાન્ત સ્વભાવે હતા. તેઓ તેમની મીલનસાર પ્રકૃતિને લીધે જેના તેના સંબંધમાં આવતા * તેઓનાં દીલ સહેલાઈથી જીતી લેતા
એક દીવસ નવસારીથી ડેક દૂર મોટરમાં ફરવા ગયેલા ને ઉભરાટ - ગામે રસ્તામાં મોટર એકસીડેન્ટ થતાં તેઓ બેભાન થઈ ગયા હતા. તેઓ
સહેજ ભાનમાં આવતાં માંદગીમાં પણ નવકાર મંત્રનું જ સ્મરણ કરતા હતા. પંચ પરમેશ્વરનું નામ દેતા હતાં, તેઓશ્રીનું ભાન ગયું તે ફરીથી આવ્યું જ નહિ, ને ધાર્મિક ભાવનાથી દેહ છોડ્યો.
મેટર એકસીડન્ટ થયે ત્યારે તેમનાં માતા પિતા પાલનપુર હતાં ને પાલનપુરથી તેઓ બને આવ્યા ત્યારે પણ ભાઈ સુધીરભાઈ બેભાન અવસ્થામાં જ હતા.
સ્વ. સુધીરભાઈને તેમના અંતીમ કાળે તેઓશ્રીના માતા પિતા સાથે વાત ચીતને લાભ ન મળે, તેનું દુખ હજી પણ તેઓને ખેંચે છે, પરમ કૃપાળુ પરમાત્મા, વિ. સુધીરભાઈના પવિત્ર આત્માને પરમ શાન્તિ આપે એજ અભ્યર્થના.
» શાન્તિઃ શાન્તિઃ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
******
સ્વસ્થ સુધીરભાઇ જયંતીલાલ ઝવેરી મુંબાઈ
જન્મ :
૧૫-૧૨-૧૯૫૦
સ્વર્ગ વાસ
૨૭-૫-૧૯૬૮
!
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રીઓ
?
|
શ્રી શાંતિલાલ મંગળદાસભાઈ
અમદાવાદ,
(સ્વ) શેઠશ્રી શામજીભાઈ વેલજીભાઈ
વીરાણી–રાજકોટ
.
.
.
- *
*
''
(સ્વ) શેઠશ્રી છગનલાલ શામળદાસ ભાવસાર
અમદાવાદ,
૩
:
...:
શેઠશ્રી રામજીભાઈ શામજીભાઈ
વીરાણું-રાજકોટ,
વચ્ચે બેઠેલા લાલા ક્શિનચંદજી સા જોહરી ઉભેલા સુપુત્ર ચિ મહેતાબચન્દાસા. નાના – અનિલકુમાર જૈન (દયા)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રીઓ
આ અમારૂ જ કરતા જ છે
'
'
શ્રી વૃજલાલ દુર્લભજી પારેખ
રાજકેટ,
કેલરી હરગોવિંદ જેચંદભાઈ
રાજકેટ,
કk : -
શેઠશ્રી મિકીલાલજી લાલચંદજી સા, લુણિયા તથા શેઠશ્રી જેવંતરાજજી લાલચંદજી સા.
:
(
T
*
.
* *
*
*
(સ્વ) શેરશ્રી ધારશીભાઇ જીવણલાલ
બારસી -
સ્વ. શ્રીમાન શેઠશ્રી મુકનચંદજી સા.
બાલિયા પાલી મારવાડ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઘમુરબ્બીશ્રીઓ
સ
'જઝ
-
'' :
*
,*
*
:
:
2
S/
!
(સ્વ) શેઠશ્રી હરખચંદ કાલીદાસ વારિઆ
ભાણવડ
(સ્વ.) શેઠ રંગજીભાઈ મેહનલાલ શાહ
અમદાવાદ
1 TS
શ્રી વિનોદકુમાર વીરાણું
(અ) શેઠશ્રી દિનેશભાઈ કાંતિલાલ શાહ
અમદાવાદ,
I
!
:
?
દીક
શેઠશ્રી જેસિંગભાઈ પાચાલાલભાઈ
અમદાવાદ
સ્વ. શેઠશ્રી આત્મારામ માણેલાલ
અમદાવાદ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રીઓ
-1,
- -
છે
- 1
કે
-
'
1
પટેલ ડોસાભાઈ ગોપાલદાસ મુ સાણંદ (છ અમદાવાદ)
૧ અમીચંદભાઈ તથા ૨ ગીરધરભાઈ બાટવિયા
ખr
, ' .
'
-
છે.
*
1 -
*
.
-
-
-
..* :: કવિ,
:
છે
:
*
મ.
:
शहाजी श्री मोडीलालजी गलुन्डिया
સ્વર્ગસ્થ ન્યાયમૃતિ રતીલાલભાઈ ભાયચંદભાઈ મહેતા
श्रीमान शेठ सा. श्री कानुगा धिंगडमलजी साय ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઘમુરબ્બીશ્રીઓ
*
કે
,
૨
'
E
*
;
s
*
*
.
સ્વ. શેઠશ્રી હરિલાલ અનેપચંદ શાહ
ખંભાત,
. રોડ તાપની સા
મદ્રાસ,
]
श्रीमान् शेठ सा. चीमनलालजी सा. ऋपभचंदजी सा अजीतवाले (सपरिवार)
|
*
* *
'
*
*
3;
* * *
'
-
*
.
* .
*',
'
જ
:
વચ્ચે બેઠેલા મોટાભાઈ શ્રીમાનું મૂલચંદજી
જવાહરલાલજી બરડિયા ૨ બાજુમાં બેઠેલા ભાઈ મિશ્રીલાલજી બરડિયા ૩ ઉભેલા સૌથી નાનાભાઈ પૂનમચંદ બરડિયા
श्रीमान् सेठश्री खीमराजजी सा. चाडिया
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री वीतरागाय नमः ॥
श्री जैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर - पूज्यश्री घासीलालवतिविरचितया' समयार्थबोधन्याख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम्
॥ श्रीसूत्रकृताङ्गसूत्रम् ॥
(तृतीयो भागः ) तं रथ्यते ॥
॥ अथ नवमं
वालपण्डितभेदाद्
गतमष्टममध्ययनम् । साम्प्रतं नवममारभ्यते । तत्र द्विविधं वीर्य प्रज्ञतम् । तत्र सावकर्मणोऽनुष्ठायम्पिकः प्रयत्नविशेष वालवी - यम्, धर्म प्रतिक्रियमाणः प्रयत्नः पण्डिसनीर्य । इति नवमं धर्माध्यियनमाह - 'करे म्' इत्यादि ।
मूलम् - करे
मे अवखाए माहणं मईया |
अर्जु धम्मं जंहा तेचं जिंणाणं तं सुणेह मे ॥ १ ॥ छाया -- कतरो धर्म आख्यातो माहनेन मर्तिमता ।
ऋजुं धर्म याथातथ्यं जिनानां तं भृणुद्ध मे ||१||
॥ नौवां धर्माध्यन ||
आठवां अध्ययन पूर्ण हुआ, अब नवम अध्ययन आरम्भ किया जाता है । आठवें अध्ययन में बालवीर्य और पण्डितवीर्य के भेद से दो प्रकार का वीर्य कहा गया है। सावध कर्म के लिए किया जाने वाला प्रश्न बालवीर्य और धर्मके लिए किया जानेवाला प्रयत्न पण्डितवीर्य कहा गया है । अत एव अब नौवां धर्म विषयक अध्ययन कहते हैं— 'रे ध' इत्यादि ।
નવમા અધ્યયનનેા પ્રારભ~
આઠમુ· અધ્યયન પુરૂ' થયું હવે નવમા અધ્યયનના પ્રારા કરવામાં આવે છે. આઠમા અધ્યયનમાં ખાલવીય અને પતિ વીયના ભેદથી એ પ્રકારનુ' નીય કહેવામાં આવેલ છે, સાવદ્ય ક્રિયા માટે કરવામાં આવેલ પ્રયત્ન માલવીય, અને ધર્મ માટે કરવામાં આવનાર પ્રયત્ન પતિવીય કહેવાય છે તેથી હવે नवभु धर्म संबंधी अध्ययन वामां आवे छे. 'कयरे धम्मे'
इत्याहि '
सू० १
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थः -- (मईमया) मतिमता - उत्पन्न केवलज्ञानेन (महणेण ) माहनेन - माइनमाहन इत्युपदेशदायिना भगवता महावीरेण ( कयरे धम्मे अक्खाए) कतरःकिंभूतो धर्मः - दुर्गतिगमनोद्धरणलक्षणः, आख्यानः - प्रतिपादितः (जिणाणं) जिनानाम् - रागद्वेषजयिनाम् (तं अंजु धम्मं ) तम् ऋजु - मायापपञ्चरहितत्वात्सरलं धर्मम् (जहातच्चं ) याथातथ्यं यथावस्थितम् (ये सुह ) मे मम कथयतः शृणुत यूयमिति ॥ १॥
टीका - जम्बूम्दामी सुधर्मस्वामिनं पृच्छति - 'मईमचा' मतिमता - मनुते अवगच्छति कालत्रयोपेतं जगत्त्रयं यया सा मतिः केवलज्ञानाख्या, सा विद्यते
२
शब्दार्थ - ' मईया - मतिमता' केवलज्ञान वाले 'माहणेण - माहनेन' जीवों को न मारनेका उपदेश देने वाले भगवान् महावीर स्वामीने 'करे धम्मे अखाए -कतरः धर्म आख्यातः' कौनसा धर्म बताया है 'जिणाणं - जिनानां' रागद्वेष को जीतने वाले जिनवरों के 'तं अंजु धम्मं -तम् ऋजु धर्मम्' उस सरल धर्मको 'जहातच्चं - यथातथ्यम्' यथार्थ रूपसे 'मे सुणेह मे शृणुत' मेरे से सुनो ॥१॥
अन्वयार्थ - मतिमान् अर्थात् केवलज्ञानी माहन - किसी भी प्राणीको मत मार ऐसा उपदेशक भगवान् महावीरने किस प्रकार का धर्म कहा है ? वीतरागों के उस माया प्रपंच से रहित धर्मको पधावस्थित रूपसे मैं कहता हूं तुम लोग सुनो ॥१॥
टीकार्थ-जम्नू स्वामी सुधर्मास्वामी से पूछते हैं- तीनों कालों से 'युक्त तीनों लोकों के स्वरूपको जिसके द्वारा जाने जाते हैं उस केवलज्ञान
शब्दार्थ'–'मईमया-मतिमता' ठेवण ज्ञानवाणा 'माहणेण - माहनेन' भवाने म भारवाना उपदेश सापषा वाजा लगवान महावीर स्वामी ' कयरे धम्मे अक्खाए - कतरः धर्म, आस्यात" यो धर्म' जतावेस छे. 'जिणाण - जिनानां ' -- रागद्वेषने छतवावाजा नवद्वारा उपट 'तं अंजु धम्मं ततं ऋजु धर्मम्' मे सरस धर्म'ने 'जहातच्चं याथातथ्यं यथार्थ ३५थी 'मे सुणेह मे शृणुत' મારી પાસેથી સાંભળે ૧૫
અન્વયા —બુદ્ધિયાન અર્થાત્ કેવળ જ્ઞાની માહન-કાઇ પણ પ્રાણીને ન મારે। એ રીતના ઉપદેશક ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ કેવા પ્રકારના ધમતા ઉપદેશ આપેલ છે? વીતરાગેાના તે માયા પ્રપંચથી રહિત ધમના સ્વરૂપને 'યથાવસ્થિત રૂપથી કહું છું તે તમે સાંભળેા ૧૧૫
- ટીકા - જમ્મુ સ્વામી સુધર્માં સ્વામીને પૂછે છે, કે-ત્રણે કાળ વાળા ત્રણે લેકનું સ્વરૂપ જેનાથી જાણવામાં આવે, તે કેવળજ્ઞાનને મતિ કહેવાય છે,
1
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीको प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् यस्य स मतिमान् तेन, उत्पन्न केवलज्ञानेन 'माहणेण' माहनेन-मा पाणिनों व्यापादय, इत्थं वाकमवृत्तिः शिष्येषु यस्याऽसौ माहनः । माहन माइन एतादेश वामयोक्ता भगवान् तीर्थकरो महावीरस्वामी तेन माहनेन उत्पन्न केवलज्ञानवता 'कयरे' कतरः 'धम्मे' धर्मः-दुर्गतिप्रसृतान् जन्तून् धारयति-शुभस्थाने धत्ते इति धर्मः 'अक्खाए' आरुपात:-प्रतिपादितः १, सुधर्मस्वामी पाह-जिणांण जिनानाम्-जयन्ति मोहनीयान्तायाख्यान् धनघातिकर्मचतुष्टयरूपशत्रन ये ते जिनास्तेषां जिनानां सम्बन्धि धर्मम् 'तं--धम्नं तं धर्मम् , कथं भूतं धर्म तवाहन 'अंजु' भाजु-मायाशल्यरहिततया सरलम् , 'जहानच्च' याथातथ्य-यथावस्थितम् । एतादृशं धर्म मया केवलिमु बाच्छूतं तथैव वदतो मे-मम-मत्सकाशात् यूयम् 'मुणेह' णुत, यथाऽन्यदीयशास्त्रकारै मायाप्रधानो धर्मः प्रतिपादितः न तथा को मति कहते हैं। वह पति जिसे प्राप्त हो वह मतिमान अर्थात् केवल ज्ञानी। किसी प्राणीका हलन मत करो' इस प्रकार का जो उपदेश करता है, वह माहन कहलाता है। भगवान महावीर 'माहन' मा हन' अर्थात् मत मारो, किसी जीवको मत मारो, इस प्रकारका वचन प्रयोग करते थे, अतएव वे माहन कहे गये हैं। ऐसे मतिमान माहनने किस प्रकार का धर्म कहा है ? यह जम्बू स्वामी का प्रश्न है। ___उत्तर में स्लुधर्मा स्वामी कहते हैं-चार घनघाति कर्मों रूप शत्रुओं को जीतने वाले जिनेन्द्रों के उस धर्मको, जो मायाशल्य से रहित होने के कारण सरल है, मैं यथार्थ रूप से कहूंगा-जैसा मैंने केवलज्ञानी भगः चान महावीर से सुना है, वैसा ही मैं कहूगा। वह मुझसे सुनो । अभि. તે મતિ જેને પ્રાપ્ત થાય તે મતિમાન અર્થાત કેવળ જ્ઞાની કહેવાય છે કે પણ પ્રાણનું હનન (હિંસા) ન કરે” આ પ્રકારને જેઓ ઉપદેશ આપે છે, तमा भाहन ४७वाय छे, मावान् महावी२ २११भी 'माहन' 'माइन' भात કોઈ પણ પ્રાણિને ન મારે ન મારો આવા પ્રકારને વચન પ્રવેગ કરતા હતા તેથી તેઓને “માન કહેવામાં આવે છે એવા મતિ શાળી “માહને કેવા પ્રકારને ઉપદેશ–ધમ કહ્યો છે? આ પ્રમાણે જખ્ખ સ્વામીનો પ્રશ્ન છે.
આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં સુધર્મા સ્વામી જન્મે સ્વામીને કહે છે કે-ચાર પ્રકારના ઘનઘાતિ કર્મો રૂપ શત્રુઓને જીતવાવાળા જીતેન્દ્ર દેવેના તે ધર્મને કે જે માયારૂપી શલ્ય વિનાને, હેવાના કારણથી સરળ છે તે હું યથાર્થ રૂપે કહીશ. તે તમે મારી પાસે સાંભળે મેં જે પ્રમાણે કેવલી ભગવન મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલ છે, એ જ પ્રમાણે હું તમને કહીશ. કહેવાનો હેતુ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्ररतामस्ने अंगवताऽकृत्रिममित्रेण धर्मः प्रतिपादितः, सर्वेष्वयं जिनोदितो धर्मः श्रेष्ठः । तदुक्तम्-'प्रधानं सर्वधर्माणां जनं जयति शासनम्' इति । . जम्बूस्वामिना-गुरो ! भगवता तीर्थकरेण कीदृशो धर्मः कथितो यद्विपयकप्रयत्नः पण्डितवीर्य इति भगवता प्रतिपादित इति परिपृष्टः माह--सुधर्मास्वामी भोः भो ! अतिसरलं मायाविरहितं तीर्थकरो धर्म मोबाच, तमहं प्रोज्झितफैतवं भवद्भ्यः प्रतिपादयामि श्रुत्वाऽवधारयत तदनुकूलं वाऽऽचरणं चरत इति भावार्थः।१। प्राय यह है कि दूसरे शास्त्रकारों ने जिस प्रकारका माया प्रधान धर्म कहा है, सहज हितकर तीर्थकर भगवान् ने वैसा नहीं कहा । जिन प्रणीत धर्म सभी धर्मों में श्रेष्ट है । कहा है-'प्रधानं सर्व धर्माणां जनं जयति गासनम्' इति।' ____ 'समस्त धर्मों में प्रधान जिन धर्म जय शाली है। क्योंकि वह धर्म सब जीवों की दया करो ऐसा उपदेश देने वाला है। __ भाव यह है-जम्बू स्वामीने पूछा कि गुरुदेव भगवान् तीर्थ कर ने किस प्रकार का धर्म कहा है, जिसके निमित्त किया जाने वाला प्रयत्न पण्डितवीर्य कहलाता है ? इस प्रकार प्रश्न करने पर सुधर्मा स्वामीने उत्तर दिया हे शिष्य | तीर्थ करने अत्यन्त सरल निष्कपट सर्व जीव रक्षक धर्म कहा है। मैं बह धर्भ तुम्हें कहता हूं । उसे सुनो, समझो और उसी के अनुकूल आचरण करो ॥१॥
એ છે કે-અન્ય શાસ્ત્રકારે એ જે રીતને માયા પ્રધાન ધર્મ કહેલ છે. તે પ્રમાણે સહજ હિતકર તીર્થકર ભગવાને કહેલ નથી. જીન પ્રાન ધર્મ દરેક 'धर्मा ४२तi Bत्तम छे. ५ छ -'प्रधान सर्वधर्माणां जैन जयति शासન' ઈતિ સઘળા ધર્મોમાં શ્રેષ્ઠ છે. ધર્મ જયશાલી છે કેમકે તે ધર્મમાં સઘળા જેની દયા કરે એ પ્રમાણે ઉપદેશ આપેલ છે. " ભાવ એ છે કે–જબૂ સ્વામીએ પૂછ્યું કે હે ગુરૂદેવ ભગવાન તીર્થકરે કેવા પ્રકારના ધર્મને ઉપદેશ આપેલ છે? જે માટે કરવામાં આવેલ પ્રયત્ન પંડિતવીર્ય કહેવાય છે, આ રીતે પ્રશ્ન કરવામાં આવતાં સુધર્મા-સ્વામીએ ઉત્તર આપે કે હે શિષ્ય? ભગવાન તીર્થ કરે અત્યંત સરળ નિષ્કપટ,
સર્વ જીવોની રક્ષા કરવા વાળા ધર્મનો ઉપદેશ આપેલ છે, તે ધર્મ હું 'તમને કહું છું તે તમે સાંભળો, સમજો, અને તેમાં કહ્યા પ્રમાણે આચ२५ ४. ॥१॥
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र. थु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् मूलम् - साहणा खत्तिंगा वेस्ता चंडाला अडे वोक्कता ।
एसिया वेसिया सुंदा जे ये आरंभणिस्सिया ॥२॥ छाया - ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्या चाण्डाला अथ वोक्कताः । एपिका वैशकाः शुद्रा ये चारम्म निःश्रिताः ॥ २ ॥ अन्वयार्थः - (माहणा खत्तिया वेस्पा ) ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः ( चंडाला अदु वोक्कसा) चाण्डाला अथ चोकसाः - भवान्तरजातीया: ( एसिया वेसिया सुद्दा ) एषिकाः, एषितुं शीलं येषां ते मृगलुन्धकाः हस्तितापसाञ्च वैशिका:- अन्य वेपधारिणः तथा शूद्राः तन्तुवायादयः (जे य आरंभनिस्सिया ) ये चारम्भनिःश्रिताः यन्त्रपीडनादिभिराजीविकाकारिणः ||२||
"
'माहणा खन्तिया वेस्सा' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'माहणा खत्तिया वेस्सा- ब्राह्मणाः क्षत्रियाः वैश्याः ' ब्राह्मण क्षत्रिय और वैश्य 'चडाला अदु चोकसा- चाण्डालाः अथ वोक्कसा!' चाण्डाल और बोकस 'एसिया वेसिया सुद्दा - एषिकाः वैशिकाः शूद्राः' ऐषिक वैशिक और शूद्र 'जे य आरंभ निस्सिया- ये चारंभनिःश्रिताः' और जो आरम्भ में आसक्त रहने वाले प्राणी है वे दुःखरूप आठ प्रकार के कर्मो को छोडने वाले नहीं है ॥२॥
अन्वयार्थ - ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, चाण्डाल अथवा वुक्कस (अवानर जातीय) एषिक (शिकारी और हस्तितापस) वैशिक ( वेश धारण करने वाला) और शूद्र तथा अन्य जो भी आरंभ करने वाले हैं (वे सय वर बढाने वाले हैं) ॥२॥
'माहणा खप्तिया वेस्सा' धत्याहि
शब्दार्थ' -- 'माहणा खत्तिया वेस्खा - ब्राह्मणाः क्षत्रियाः वैश्यः' ग्राह्मण, क्षत्रिय मने वैश्य 'चंडाला - अदु बोकसाः' यांडास अने मोस 'एसिया वेसिया सुद्दा :एपिशः वैशिका शूद्रा' शेशि वैशिष्ट भने शूद्र 'जे य आरंभनिस्सिया- येचारमनि श्रिता' भने ? गाराम आरत रहेवावाजा आशियो छे, तेथेा દુખરૂપ આઠ પ્રકારના કર્માંને ઘેાડવાવાળા નથી, ારા
अन्वयार्थ - श्राह्मबु, क्षत्रिय, वैश्य, थोडास अथवा मुस (अवांतरलतीबाजा) मेशि४ (शिठारी भने इस्तितापस) वैशि ( वेश धारषु ४२वावाजा) અને શૂદ્ર તથા અન્ય જે કાઈ આરંભ કરવા વાળા હાય (તેઓ બધા જ કેર વધારનારાઓ છે. રા
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रत
____टीका-अन्वयव्यतिरेकाम्यां प्रतिपाद्यमानः पदार्थः सुगमतया ज्ञायते, अतो धर्मपतिपक्षीभूतोऽधर्मः, उदाश्रितान् तावत् मतिपादयति-'माहणा' बामणाः
वेदपाठिनः, 'खत्तिया' क्षत्रिशः-राजानः, 'वेस्सा' वैश्याः-व्यापारिणः, त्या__'चंडाला' चाण्डाला:-मसिद्धाः 'अदु' अथ 'बोकसा' बोकापा:-निपादेन अंबष्टयां जाता जातिविशेषाः । 'एसिया' एपिका -एपितुं गीलं येषां ते एपिकाःबनाद्वनं भ्रमन्तो मृगयामिरताः, कन्दमूलादिभक्षकाः तापसाथ 'वेसिया' वंशिका,
वे निर्मायाऽन्यदीयं स्वात्मनि जीविकायाः कारकाः। कलाभिजीविन इति ___ यावत् । तथा-'सुदा' शदा:-तन्तुवायादयः, किंबहुनाऽमुना परिगणितेन 'जे य'
ये च 'आरंभणि स्तिया' आरम्भनिःसृताः-यन्त्रपीडननिर्लान्छनकर्मामारदाहा. ___टीकार्थ-वस्तुका प्रतिपादन यदि अन्वय व्यतिरेक रूप से अर्थात् विधि और निषेध रूप से किया जाय तो उसको समझना सरल हो जाता है। अत एव धर्म का प्रतिपादन करते हैं । ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, चाण्डाल, बोका (निषाद पुरुष और अंघष्टा स्त्री से उत्पन्न सन्तान) एषिक अर्थात् एक वन से दूसरे वन में भटककर शिकार करनेवाले या फन्दमूल आदि भक्षण करने वाले तापस वैशिक दूसरेका वेष धारण करके जीविका करने वाले अर्थात् कालाजीची शुद्ध वनकर आदि, तथा इनके अतिरिक्त जो भी पुरुष यंत्रपीडन कोल्ह वगैरह चलाने घोडे बैल आदि को खस्सी करने, अंगार दाह आदि घोर आरंभ की क्रियांओमें लगे हैं और जीवोंकी उपमर्दन (सिराधना) करते हैं, इन सभी
ટીકાઈ–વસ્તુનું પ્રતિપાદન કે અન્વય અને વ્યતિકરૂપે અર્થાત વિધિ અને નિષેધ રૂપે કરવામાં આવે છે તે સમઝવું સરલ થઈ જાય છે. તેથી જ ધર્મનું પ્રતિપાદન કરવાના ઉદ્દેશથી પહેલાં અધર્મનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે.
બ્રહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, ચાંડાલ બેક્ટસ (નિવાદ પુરૂષ અને અવષ્ટ સ્ત્રીથી પેદા થયેલ સતતિ) એશિક એક વનથી બીજા વનમાં ભટકીને શિકાર કરવા વાળા અથવા કંદ, મૂળ વિગેરેને આહાર કરવાવાળા તાપસે, વૈશિક-બીજાએને વેષ ધારણ કરીને આજીવિકા મેળવનારાઓ અર્થાત્ કળ થી આજીવિકા મેળવનારાઓ. શુદ્ર અર્થાત્ કપડાવણને ગુજરાન કરનારાઓ આશિવાય પણ જે કઈ પણ પુરૂષ યંત્ર પીડન એટલે કે કેલૂ વિગેરે ચલાવવા, ઘેડા, બળદ વિગેરેને ખસી કરવા, અંગ ૨ દાહ વિગેરે ઘેર આરંભની ક્રિયાઓમાં प्रवृत्ति ४॥ २६॥ डाय छ, तथा वार्नु (विराधना-डिस) ४३
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् दिभिः क्रियाविशेषै जीवोपमर्दकारिणः एतेषां सर्वेषामेव जीवविराधकानां वैरमेव प्रवर्धते इति उत्तरसूत्र क्रिया ॥२॥ मूलम्-परिगहनिविट्ठाणं वरं तेसि ऐवड्डई।
आरंभलंभिया कामानं ते दुर्खविलोयगा ॥३॥ छाया-परिग्रहनिविष्टानां वैरं तेषां प्रवर्द्धते ।
आरम्भसंभृताः कामा न ते दुःखविनोचकाः ॥३। अन्वयार्थः-(परिग्गहनिविद्वाणं तेसिं वेरं पपइ) एरिग्रहनिविष्टानां तेषां वैरं प्रबर्द्धते, परिग्रहो धनधान्यादिषु ममत्वम् , तत्र निविष्टानामध्यपपन्नानां वैरं शत्रुभावः पाप वा मचाईते-वृद्धिमुपयाति । (भारं पसंभिया कामा) आरम्भसंभृताः कामा:-कामिना-विषयलोलुपास्ते आरम्भैः सम्यग्भृता-आरम्भपुष्टाः इत्थंहिंसकों के वैरकी वृद्धि होती है। वैरकी वृद्धि होती है, इसका संबंध अगले सूत्र के साथ हैं ॥२॥ 'परिग्गनिधिहाणं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'परिग्गहनिविठ्ठाणं तेसि वेरं पवडूइ-परिग्रहनिवि. ष्ठानां तेषां वैरं प्रवर्द्धते' परिग्रहमें आसक्त रहनेवाले इन प्राणियोंका दूसरे प्राणियों के साथ बैर पढता है 'आरंभसंभिया कामा-आरंभ संभृता कामा दे विषयलोलुए जीव आरंभले भरे हुए है 'ते न दुक्ख ,विमोयगा-ते न दुक्खविमोचका:' अतः वे दुःखरूप आठ प्रकार के कर्मो को छोड़ने वाले नहीं है ॥३॥ ____ अन्वयार्थ-जो परिग्रह में आसक्त हैं, उनके बैर की वृद्धि ही છે. આ બધા હિંસા કરનારાઓના વેરની વૃદ્ધિ થતી રહે છે. વેરની વૃદ્ધિ થાય છે, આ કથનને સંબંધ આગલા સૂત્ર સાથે છે. મારા
'परिगहनिविट्ठाणं' त्याल . शहाथ-'परिग्गहनिविद्वाण वेसि वेर पवढ्ढइ-परिग्रह निविष्टानां तेषां वैर प्रवर्द्धने' परियडमा मासात २उवा मा प्रायानु अन्य प्रालिया साथै ३२ १ छ. 'आरभसंभिया कामा-आरंभसंभृताः कामाः' विषय सा५ । भारथी सरेसा छे. 'ते न दुक्खविमोयगा'-ते न दुक्खविमोचकाः' , તેથી તેઓ દુઃખરૂપ આઠ પ્રકારના કર્મોથી છોડાવવાવાળા નથી. આવા
અન્વયાર્થ–જેઓ પરિગ્રહમાં આસક્ત હોય છે, તેઓના વેરને વધારે જ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृत
भूताः (ते न दुः वरिमोयमा) ते न दुःखरिमोचकाः दुःखमष्टप्रकारकं कर्म तस्य विमोचका न भवन्ति इति ॥३॥
टीका-शिव-'परिग्णानिन्डिाण' परिग्रहनिविष्टानाम्-परि-सान्नाद गृह्यन्ते इति परिग्रहा:-हिपदचतुष्पन्धनधान्य हिरण्यरणादपरतेषु लिप्टिानामासक्तानाम् 'सि' तेपां-परिहारतानार-शृदिधातमुपगतानाम् 'वे' देरम्पारस्परिकवद्धिष्णु शत्रुता, वैरपरम्परा बर्द्धते होते, 'आरंभसंगिया कामा' आसमसंभृताः कामाः, यतो जनैरारम्भा उत्पादिताः पूर्व क्रियया पश्चात सुकाठेः प्रतिपाल्य विवृद्धि नीताः ये कामा स्ते-आर मसंभृताः कामाः, पारम्भसारिणः शामिनस्ते 'न दुक्ख विमोयगा' न दुःखविमोचकाः, दुःवमाटविध कर्म तद्विमो. चका:-बन्धनादात्मानं मोचयितुं समर्था नै भवन्ति ॥३॥
होती है। विषयलोलुप जन जो आरंभ करके पुट हुए हैं, वे दुःखके अर्थात् आठ प्रकार के कर्म के विमोचक नहीं हो सकते ॥३॥
टीकार्थ-द्विपद चतुष्पद धन धान्य हिरण्य स्वर्ण आदि परिग्रह में जो आसक्त हैं, उनके पैर की वृद्धि होती है। जैसे घी डालने से अग्नि की ज्वालाएँ बढती हैं, उसी प्रकार परिग्रही जनों का अन्य प्राणियों के साथ वैर बढता है।
पहले लोगो ने आरंभ उत्पन्न किये, बाद में प्रतिपालन करके उनकी वृद्धि की। ऐसे आरंभ सभृत कामभोग उन जीवों को दुःखके वन्धन से कर्मों से छुड़ा नहीं सकते ।३॥ થાય છે, વિષયમાં લેઉપજન જે આરંભ કરીને પુષ્ટ થાય છે, તેઓ દુખના અર્થાત્ આઠ પ્રકારના કર્મને છોડનારા થઈ શકતા નથી. તેવા
ટીકાઈ—દ્વિપદ કહેતાં બે પગવાળા પ્રાણિ ચતુષ્પદ એટલે ચાર પગ વાળા પ્રાણિ ધન, ધાન્ય (અનાજ) હિરણ્ય (સેનું) સ્વર્ણ ચાંદી વિગેરેના પરિગ્રહમાં જેઓ આસક્ત હોય છે. તેઓના વેરને વધારો થતો રહે છે. જેમ ઘી નાખવાથી અગ્નિની જવાલા વધે છે, એ જ પ્રમાણે પરિગ્રહવાળા જનેને બીજા પ્રાણિ સાથે વેર વધે છે.
પહેલાં લેકેએ આરંભ ઉત્પન્ન કર્યો, તે પછી પ્રતિપાલન કરીને તેને વધારે કયે, આવા આરંભથી વધેલ કામગ તે જીવના દુઃખના અન્ય નથી કર્મોથી છોડાવી શક્તા નથી. ૩
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-आघायकिञ्च माहेउं नाईओ विसएसिणो।
अन्चे हरति तं वित्त कम्मी कैम्मेहिं किच्चती ॥४॥ . : छाया-आघातकृत्यमाधातुं ज्ञातयो विषयैषिणः ।
अन्ये हरन्ति तद्वित्तं की कर्मभिः कृत्यते ॥४॥ अन्वयार्थ:-(विसएसिणो नाईओ) विषयैषिणः-सांसारिकसुम्वमिच्छन्तो ज्ञातयः पुत्रकलत्रादयः (आघायकिच्चमाउं) आघातकृत्यमाधातुम्-मरणकृत्यमीधाय-कृत्वा (तं वित्तं हरंति) तद्वित्तस्-तदीयमजितं धनं हरन्ति-अपहरन्ति-स्वीकुर्वन्ति (कम्मी कम्मे हि फिचती) की-कर्मान् सायद्यानुष्ठानवान् पापी, कर्मभिः स्वकृतैः कृत्यते-पीडयते इति ॥४॥
'आघाय किच्चमाहेउ" इत्यादि।।
शब्दार्थ- 'विसएसिणो नाईओ-विषयैषिणः ज्ञातयः लासारिक सुखकी इच्छा करने वाले ज्ञातिवर्ग 'आघायकिच्चमाहे-आघात कृस्यमाधातुं' दाहसंस्कार आदि करके 'तं वित्तं हरति-तद्वित्तं हरति' मरे हुए प्राणी के द्रव्यको ले लेते हैं 'कम्मी कम्मेहिं किच्चती-कमी कर्मभिः कृत्यते' परंतु उस द्रव्य को प्राप्त करने के लिये पाप कर्म किया हुआ वह पुरुष अकेला अपने किये कर्मका फल जो दुखारूप है उसे भोगता है॥४। __ अन्वयार्थ-विषयों के अभिलाषी अर्थात् सांसारिक सुख के इच्छुक ज्ञातिजम-पुत्र कलत्र आदि मरणकृत्य करके उसके (भारंभ 'आघाय किच्चमाहेउ' त्या
शपथ-'विसएसिणो नाईओ-विपयैषिणः ज्ञातयः' सांसR४ सुमनी ४२छ। ४२वापा। ज्ञातिय 'आषायकिच्च माहेउ-आघातकृत्यमाधातु" हा स२४२ विगैरे ४शन 'त वित्तं हरंति-तद्वित्तं हरन्ति' भरेला प्राधान। धनने छ • 'कम्मी कम्मेहि किच्चती-कर्मी कर्मभिः कृत्यते' ५२'तु ते धनने प्रास ४२१॥ માટે પાપકર્મ કરેલ તે પુરૂષ પોતે કરેલ કર્મનું ફલ કે જે દુઃખરૂપ છે તેને એકલો જ ભેગવે છે. જો
અન્વયાર્થ-વિષયોના અભિલાષી અર્થાત્ સંસારી સુખની ઇરછા રાખનારાએ જ્ઞાતિજન પુત્ર, કલત્ર, (સ્ત્રી) વિગેરેનુ મરત્તર ક્રિયા કરીને (આરબ
सू० २
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे - टीका-'नाईओ' ज्ञातयः-मातृपिल पुत्रकलत्रायः 'विसएसिणो' विषय. पिणः-शब्दादिविषयान्वेषका:-वैपयिकसुखमिच्छन्त इत्यर्थः, 'आघाय किच्चमा
उं' आघातकृत्यमाधातुम् , आघातम्-मरणं तस्य कृत्यं मृतकमुद्दिश्य श्राद्धपिण्डदानादिकमेव कर्तुम् 'तं वित्तं तस्य मृतपुरुषस्य वित्तं-द्विपदचतुष्पदधनधान्यहिरप्यादि, यच्चाऽतीवदु.खेन जीवद्भिः सद्भिर्जितं तत् 'अन्ने' अन्ये जीवन्तः संसारिणो हरति-स्वाधानं कुर्वन्ति, नवाऽऽतेनाऽनायासलब्धेन तेन धनसमुदायेन सुखयन्त्याऽऽत्मानम् । तदुक्तं युक्तिवादिना
'ततस्तेनाऽर्जितै द्रव्य दीरैश्च परिरक्षितैः । ___ क्रीडन्त्यन्ये नरा राजन् । हृष्टा स्तुष्टा हलवा ॥१॥इति।। पाप कर्त्ताके) अर्जित धनका अपहरण कर लेते हैं और आरंभ करने वाला पापी अपने किये कर्मों से पीडिन होता है।४॥
टीकार्थ--शब्द आदि विषयों के अन्वेषक माता, पिता, पुत्र, कलन आदि आघात कृत्य अर्थात् मृतक के निमित्त किये जाने वाले अनेक प्रकार के लोकाचार करके, उस मृतक के द्विपद, चतुष्पद, धन, धान्य, हिरण्य आदि वित्त को, जिसे उसने जीवित अवस्था में, अत्यन्त दुःख उठा कर उपार्जित किया था वह द्रव्य अन्य ग्रहण कर लेते हैं। वे अनायास प्राप्त हुए उस धन से सुखका उपभोग करते हैं। नीतिकार ने कहा है -'ततस्तेनाजिद्रव्यै' इत्यादि। __ मनुष्य जव मर जाता है तो उसके द्वारा उपार्जित द्रव्य से, तथा दाराओं से दूसरे पुरुष क्रीड़ा करते हैं। हे राजन् ! वे हृष्ट, पुष्ट और अलंकृत होते हैं ॥१॥
* પાપ કરનારના) મેળવેલ ધનનું અપહરણ કરી લે છે, અને આરંભ કરવાવાળા પાપી પોતે કરેલા કર્મોથી દુખી બને છે ૫૪ _ટીકાર્થ–શબ્દ વિગેરે વિષયોનું અન્વેષણ કરનારા માતા, પિતા, પુત્ર, કલત્ર વિગેરેના આઘાત કૃત્ય અર્થાત મરનારને નિમિત્તે કરવામાં આવનારા અનેક પ્રકારના કાચ ૨ કરીને, તે મરનારના દ્વિપદ, બે પગવાળા પ્રાણને ચતુષ્પદ ચાર પગવાળા છેને, ધન, ધાન્ય, હિરણ્ય, વિગેરેને દ્રવ્યને કે જે મેળવવા મરનારે જીવિત અવસ્થામાં અત્ય ત દુઃખ ઉઠાવીને મેળવ્યું હોય છે, તે દ્રવ્ય ગ્રહણ કરી લે છે, તથા અનાયાસ એટલે કે વિના પ્રયાસે મળેલા તે ધનથી તેઓ सुमना अपम ४२ छ नतिरे ह्यछे-ततस्तेनाऽजिद्रव्यः' इत्यादि
મનુષ્ય જ્યારે મરી જાય છે, ત્યારે તેણે મેળવેલ દ્રવ્યથી તથા સ્ત્રી વિગેરેથી બીજા પુરૂ કીડા કરે છે તે રાજા તેઓ હૃષ્ટ પુષ્ટ અને અલંકૃત થાય છે, ૧
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. ध्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् ....." 'कम्मी' कर्मी-स तु द्रव्योपार्जनकर्ता विविध सावद्यकर्मवान् पापी 'कम्मेहि कर्मभिः स्वकृतदुष्कृतैः संसारमहोदधौ 'किच्चती' कृत्यते-पीडच्यते इति । धन लोभलुब्धा ज्ञातिगणाः मृतस्य दाहादयौर्ध्वदेहिकार्यकलापं सम्पाध संपादयन्त्यात्मवाञ्छितम् , अपहरन्ति च सर्व तदीयं धनधान्यादि, परन्तु मृतकी पापकर्मणा सश्चितस्वकृतदुष्कृतस्य फल भूतं नरकनिगोदादिदु खं स्वयमनुभवति, न ते तद्धनग्राहिण इति भावः ॥४॥ मूलम्-माया पिया हसा भाया भेजा घुत्ता य ओरसी।
नौलं ते तव तागाय लुप्पंतस्ल सकम्मुणा ॥५॥ . छाया-माता पिता स्तुपा भ्राता भार्या पुत्रा चौरसाः ।
___ नालं ते तव त्राणाय लुप्यमानस्य स्वकर्मणा ॥५॥
और द्रव्यका उपार्जन करने वाला और उसके लिए विविध प्रकार के सावध कर्म करने वाला यह पापी अपने किये पापों के फल स्वरूप संसार सागर में पीडा पाता है। ___तात्पर्य यह है कि धन के लोभी ज्ञालिजन मृतकका दाहकर्म आदि करके उसके सारे धनको ग्रहण कर लेते हैं, परन्तु पापकृत्य करके धनोपार्जन करने वाला वह मृतक जन अपने कृत्यों का फल भोगने के लिए नरक निगोद आदि में जाता है और वहां दुःख भोगता है ॥४॥
'माया पिया' इत्यादि।
शब्दार्थ-सकम्मुणा स्वकर्मणा' अपने पाप कर्मसे 'लुप्पंतस्सलुप्यमानस्य' संसारमें पीडित होते हुए 'तव-तव' तुम्हारे 'ताणाय
અને દ્રવ્યને પ્રાપ્ત કરવાવાળા અને તે માટે અનેક પ્રકારના સાવધ કર્મ કરનારા તે પાપી પોતે કરેલા પાપના ફલ રૂપ સંસાર સાગરમાં દુઃખી થાય છે.
કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે-ધનના લેભી જ્ઞાતિ જન મરેલાના દાહ કમ વિગેરે કરીને તેનું બધુ જ ધન પોતે પ્રહણ કરી લે છે, પરંતુ પાપ કર્મ કરીને ધન કમાવાવાળે તે મરનાર પુરૂષ પોતે કરેલા કર્મનું ફળ ભોગવવા માટે નરક નિગોદ વિગેરેમાં જાય છે. અને ત્યાં દુઃખ ભોગવે છે. ૪ _ 'माया पिया' त्यहि
शहाथ-'सकम्मुणा-स्व कर्मणा' पाताना पा५४म थी 'लुप्पंतस्स-लुग्यमानस्य' ससारमा पी31 पामता ४१ तव-तव' तमा२। 'ताणाय-त्राणाय' २क्षा ४२११
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे - अन्वयार्थः- (सकम्मुणा) स्वकर्मणा-स्वकृतेन प्राणातिपातादिपापकर्मणा (लप्पंतस्स) प्यमानस्य नरकादिकगती गच्छतः (तव) तव (ताणाय) त्राणाय- रक्षणाय (माया पिया पहुसा माया भज्जा पुत्ता य ओरसा) माता पिता स्नुपा- पुत्रवधूः भ्राता भार्या औरसाः-स्वनिष्पादिताः पुत्राश्च ते नालं-न समर्था
' भवन्ति, इति ॥५॥ - टीका-'सकम्मुणा' स्वकर्मणा-स्वेनैव समुपार्जितपाणातिपातादिकर्मणा
संसारसागरे 'लुप्पंतस्स' लुप्यमानस्य विविधयोनिपु पीडामनुभवतः 'तव' तव तादृशदुःखेभ्यः 'ताणाय' त्राणाय-रक्षणार्थम् 'माया' माता-जननी 'पिया' पिता-जनकः 'हुसा' स्नुपा-पुत्रस्य पत्नी 'भाया' भ्राता-समानोदरसञ्जातः 'मज्जा' भार्या 'पुना' पुत्रा:-औरसातिरिक्ताः एकादशसंख्यया संख्यातानां
प्राणाय' रक्षा करने के लिये 'माया पिया ण्डया भाया'-माता पिता स्नुषा --भार्या माता पिता स्नुषा पुत्रवधू भ्राता एवं 'मज्जा पुत्ता य ओरसा'
भार्या :पुत्राश्च और सा' भाई और अपने पुत्र कोई भी समर्थ नही
होते हैं ॥५॥ . अन्वयार्थ-प्राणातिपात आदि द्वारा जनित अपने पापकर्मों से
नरकगति आदि में जाते हुए तुझे पचाने के लिए माता, पिता, पुत्रवधू, . पत्नी औरस पुत्र आदि कोई भी समर्थ नहीं हो सकते ॥५॥ - टीकार्थ-स्वयं के द्वारा उपार्जित प्राणातिशत आदि कर्मों से संसार सागर , विविध योनियों में पीड़ा पाने वाले तुझको उस पीड़ा
से बचाने के लिए माता, पिता, पुत्रवधू, भ्राता भार्या और औरस -..(आत्मज) पुत्र तथा अन्य भी श्वसुर मित्र आदि कोई भी समर्थ नहीं .. माटे. 'माया पिया पहुया भाया-माता पिता स्नुषा भार्या' भाता, पिता स्नुषा -पुत्रवधू भने ना तथा 'भज्जा पुताय ओरसा'- भार्या पुत्राश्च औरसाः' मा અને પિતાના પુત્ર વિગેરે કોઈ પણ સમર્થ થતા નથી પા
અન્વયાર્થ–પ્રાણાતિપાત વિગેરે દ્વારા થનારા પિતાના કર્મોથી નરકગતિ વિગેરેમાં જનારાઓને બચાવવા માટે માતા, પિતા, પુત્રવધૂ પત્ની, કે પુત્ર વિગેરે કઈ પણ તેઓને બચાવી શકવા સમર્થ થતા નથી. પા
ટીકાર્થ–પોતે કરેલા પ્રાણાતિપાત વિગેરે કર્મોથી સંસાર સાગરમાં અનેક નિમાં પીડા પામવા વાળાઓને પીડાથી બચાવવા માટે માતા, પિતા, પુત્રવધૂ, ભાઈ સ્ત્રી અને પુત્ર તથા તે સિવાય પણ સસરા, મિત્ર વિગેરે કઈ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् मध्ये एकादशविधाः 'च' च 'ओरसा' औरसाः-स्वात्मजाः पुत्राः 'ते' एते पूर्व परिगणिताः, तथाऽन्येऽपि श्वशुरमित्रादयः 'नालं' नालं-न पर्याप्ता:-नैव नातुं समर्थाः । यदिह भवेऽपि रागाद्यवस्थायाम् एते नालं त्राणाय भवन्ति तदा परलोके तु कदाऽपि ते न स्युः । ___ कालसौकरिकस्य पुत्रः अभय कुमारस्य मित्रमासीत् , स च अभयकुमारस्य सदुपदेशात् प्राणातिपातादिभ्यो निवृत्तो जाता, ततस्तस्य तादृशं चेष्टितं दृष्ट्वा बन्धुबान्धवाः हिंसाकमकरणाय प्रेरितवन्तः । परन्तु प्राणातिपातादिकं घोरमनर्थहेतुकं ज्ञात्वा वन्धुबान्धवादिवचनं न स्वीकृतवान् किन्तु स्वकीयपादयो कुठारेण क्षतं कृत्वा वान्धवान् बोधयितुं तान् प्रति उक्तवान्-भोः मोः मम पीडामपहरत, तदा ते एवं कथितवन्तः, अहो मूह ! स्वकृतं कर्म स्वयमेव श्रृंव न वयं तव दुःखमपहत्तु समर्थाः। होते । जय इसी लोक में रोग आदि, उत्पन्न होने की अवस्था में वे तेरी रक्षा नहीं कर सके तो परलोक में किस प्रकार त्राण कर सकते हैं ?
काल शौकरिक का पुत्र अभयकुमार का मित्र था। अभय कुमार के सदपदेश से वह हिंसा आदि से निवृत्त हो गया। उसकी इस प्रकार की चेष्टा देखकर बन्धु घान्धवों ने उसे हिंसा करने की प्रेरणा की। परन्तु हिंसा आदि पापों को घोर अनर्थ का कारण जान कर उसने अपने पांवों में कुल्हाडे से घाव करके उनसे कहा-अरे, मुझे पीड़ा हो रही है ! मेरी पीड़ा दूर कर दो। तब उसके बन्धुजन घोले-अरे मूह ! तेरी पीड़ा हम कैसे दूर कर सकते हैं। अपने किये कर्म का फल त
પણ સમર્થ થતા નથી. જ્યારે આ લેકમાંજ રોગ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે તેઓ તારી રક્ષા કરી શકતા નથી. તે પછી પરકમાં કેવી રીતે તે રક્ષણ કરી શકે ?
કાલશૌકરિકને પુત્ર અભયકુમારને એક મિત્ર હતા અભયકુમારના સદુપદેશથી તેણે હિંસા કરવાનું વે કર્યું. આવા પ્રકારની તેની ચેષ્ટા જોઈને તેના બંધુ વર્ગ વિગેરેએ તેને હિંસા કરવા પ્રેરણા કરી, પરંતુ હિંસા વિગેરે પાપને ઘેર અનર્થનું કારણ સમજીને તેણે પિતાના પગમાં કુહાડીથી ઘા કરીને તેઓને કહ્યું કે-અરે મને તે પીડા થાય છે, મારી પીડા મટાડે, આ પ્રમાણે સાંભળીને તેના બધુ સમૂહે કહ્યું કે-અરે મૂર્ખ તારી પીડા અમે શી રીતે મટાડી શકીએ ? તે કરેલા કર્મોનું ફળ તૂ પિતે જ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतान सूत्रे
तदा स कथयति यदि भवन्तः ऐहिकशारीरपीडामपहन्तु न समर्थाः तदा नरकनिगोदादिजनकं घोरमाणातिपातादि कृत्वा यत्पापमुपार्जयिष्यामि तत्समुद्तं दुःखं भुञ्जानस्य मे करें नवन्तः साहाय्यं करिष्यन्तीत्यतोऽहं न प्राणातिपातादिकं करिष्यामीति कथयित्वा जीवहिंसादितः उपरतो जातः ||५|| मूलम् -- एयम से पेहाय पैरमाणुगामियं ।
निम्मो निरहंकारो रे भिक्खू जिणाहियं ॥ ६ ॥
१४
छाया - एतमर्थ स प्रेक्ष्य परमार्थाऽनुगामुकम् । निर्ममो निरहङ्कारश्वरेद्भिक्षु र्जिनाहितम् ||६||
आप ही भोग। तब उसने कहा- जब आप लोग इसी भव में मेरी शारीरिक उपधा दूर नहीं कर सकते तो प्राणातिपात आदि घोर दुष्कृतं करके जब मैं नरक निगोद आदि में वचनागोचर (मुख से कह भी न सकते ऐसी ) व्यथा का भाजन होऊँगा, तब आप लोग कैसे मेरी सहायता करेंगे ?
तात्पर्य यह है कि मनुष्य पाप का आचरण करके धन उपार्जन करता है और उसे त्याग कर मरण शरण हो जाता है । वह परलोक सें उस पापके फल स्वरूप विविध प्रकार की विषय वेदनाऍ भोगना है और इधर उसके कुटुम्बी जन उसके अर्जित धनको भोंगते हैं । वे उस दुःख भोगने वाले का त्राण करने में समर्थ नहीं होते ||५||
'एमल पेहाए' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'ल भिक्खू ::- सः साधु' वह साधु 'एयमहं पेहाय - एत
ભાગવ ત્યારે તેણે કહ્યુ', જ્યારે તમે આ ભવમાં મારી શારીરિક પીડા મટાડી શકતા નથી, તે પછી પ્રાણાતિપાત વિગેરે ધાર દુષ્કૃત્ય કરીને જ્યારે હું' નરક નિગેાદ વિગેરેમાં વચનથી પણુ અગેાચર (મુખથી કહી પણ ન શકાય તેવી) ધ્યાના પાત્ર બનીશ, ત્યારે તમે મને કેવી રીતે સહાયના કરશે!
કહેવાતુ' તાપ એ છે કે-મનુષ્ય પાપનું આચરણ કરીને ધનની પ્રાપ્તિ કરે છે, અને તેને ત્યાગ કરીને મરણને શરણે પહેાંચી જાય છે તે પરલેકમાં તે પાપના ફુલ સ્વરૂપ અનેક પ્રકારની વિષમ વેદનાએ ભાગવે છે, અને આ લેાકમાં તેના કુટુંબીજના તેણે મેળવેલ ધનના ઉપભેગ કરે છે. તેએ તે દુઃખ ભેાગવનારની રક્ષા કરવામાં સમથ થતા નથી. ાપા
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अन्धयार्थः- (स भिक्खू) स भिक्षुः-स साधुः (एयमढे पेहाय) एतमर्थसंसारे विल्लुप्यमानस्य कोऽपि न त्रातेत्याकारकं प्रेक्ष्य-विचाऽवगत्य (परमट्ठा ___णुगामियं) परमार्थानुगानुकं-मोक्षप्रापकं संयमं सम्यग्दर्शलादिकं प्रत्युत्प्रेक्ष्य च
(निम्ममो) निर्मन:-ममतारहितः (निरहंकारो) निरहङ्कारः-जातिकुलादिमदरहितः (जिणाहियं चरे) जिनाऽऽहितम्-अहंदभाषितं मार्ग चरेत-अनुतिष्ठेदिति ॥६॥
टीका-धर्मरहितानां स्वकर्मणा परिपीड्यमानानां कोऽपि रक्षको न भवतीति पूर्वोक्तम् 'एयमटुं' एतमर्थम्-अमुं विषयम् 'पेहाय' प्रेक्ष्य-विचार्य 'स मर्थ प्रेक्ष्य' अपने किये हुए पापों से दुःख भोगते हुए प्राणीको कोई रक्षा नहीं कर सकता है इस बात को विचार कर तथा 'परमट्ठाणुगामियं-परमार्थानुगामुकम्' संयम या मोक्षका कारण सम्यक दर्शन, ज्ञान और चारित्रको सोचकर 'निम्नमो-निर्ममः' ममता से रहित 'निरहङ्कारोनिरहङ्कारः' अहङ्कार से रहित होकर 'जिणाहियं चरे-जिनाहितम् चरेत् । जिन भाषित धर्मशा आचरण करे ॥३॥ ___अन्वयार्थ-साधु इस बात का विचार करके और सम्यग दर्शन
आदि को या संयम को मुक्ति प्रापक समझ कर निर्मम (ममता रहित होकर) निरहंकार होकर जिन भाषित मार्गका अनुसरण करे ॥३॥
टीकार्थ-धर्म से रहित और अपने किये कर्मो से पीडित होनेवालों “का कोई रक्षक नहीं होता। साधु इस तथ्य को विचार करके तथा
'एयमटू स पेहाए' त्यादि
शहाथ-'स भिक्खु-सः साधुः' त साधु 'एयम पेहाय-एतमर्थ प्रेक्ष्य પિતે કરેલા પાપથી દુઃખ ભેગવવાળા પ્રાણીની કોઈ પણ રક્ષા કરી શકતું
नयी. मा वातना लिया२ ४री तथा 'परमट्ठाणुगामियं-परमार्थानुगामुकम्' . સંયમ અથવા મોક્ષના કારણ રૂપ સમ્યક દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રને સમ
निम्ममो निर्ममः' ममता विनानी 'निरहंकारो-निरहङ्कारः' भई १२ विनाना थर जिणाहियं चरे-जिनाहितम् चरेत्' छन मालित यमन - આચરણ કરે છે
અન્વયાર્થ–સાધુ આ બાબતને વિચાર કરીને અને સમ્યક દર્શન વિગેરેને અથવા સંયમને મુક્તિ પ્રાપ્ત કરાવવાળું સમજીને નિર્મમ મમતા રહિત થઈને) તથા નિરહંકાર-અહંકારને ત્યાગ કરીને જીન ભગવાને ઉપદેશેલ भागनु भवसम्मान ४२. ॥६॥
ટકાઈ—ધર્મથી રહિત તથા પિતે કરેલા કર્મોથી પીડા પામવાવાળાઓનું ફેઈ રક્ષણ કરી શકતું નથી, સાધુએ આ તથ્યને સારા વિચાર કરીને તથા
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूचकृतामसूत्रे भिक्खू' स भिक्षुः स साधुः 'परमाणुगामियं' परमार्थानुगामुकम् परम :-प्रधान भूतः स पेक्षया योऽर्थों मोक्षः संयमो का तमनुगच्छतीवि-तच्छीथ वा इति परमार्थाऽनुगामुकः-सम्यग्दर्शनादिः तमपि विचार्य-अनारे संपारसागरेऽस्माकं पतितानां कोऽपि त्राता नास्ति एतमथै परितो चिलोका तथा-सर्वनः प्रधानभूतस्य सर्वैः प्रार्थनीयस्य मोक्षरय कारणं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रमेन नितिगयासुखस्वरूपं प्रापयति, इति सम्यगूविचार्य 'निम्ममो' निर्मम:-निर्गतं ममं-बायाश्यभारपरिग्रहादौ ममत्वं यस्यासौ निर्ममः-ममत्वयु द्धिरहितः । तथा-'निरहंकारो' निरहङ्कारः-कुलादिमदरहितः, 'मम तपः स्वाध्यायादिकमीशमुन्कृष्टं विद्यते' एतादृशमभिमानमपहाय परित्यक्त सर्वाभिमानः, रागद्वेपरहित' इत्थं भूतः स भिक्षुः 'जिगाहिय जिनाऽऽहितम्-जिनैः रागद्वेषरहिते रतीर्थकरादिभिराहितःप्रतिपादितोऽनुष्ठिनो वा यो मार्गः, अथवा-जिनानां सम्बन्धी यो मार्गस्तं चरेत्-अनुतिष्ठेत् ॥६॥ मूलम्-चिच्चा वित्तं च पुत्ते य णाईओ य परिरंगह।
चिच्चा गर्णतगं सोयं निरवेक्खो परिवए ॥७॥ छाया-त्यक्त्वा वित्तं च पुत्रांश्च ज्ञातींश्च परिग्रहम् ।
त्यक्त्वा खल अनन्तगं शोकं निरपेक्षः परिव्रजेत् ॥७॥ संघम अथवा मोक्ष रूप परमार्थ को समझ कर और यह सोच कर कि संसार सागर में गिरे हुए हमारे लिए कोई रक्षक नहीं हैं, सघ से उत्तम एवं सभीके द्वारा प्रार्थनीय मोक्ष का कारण सम्यग्दर्शन, ज्ञान, चारित्र और तप ही है-इन्हींके द्वारा सर्वोत्तम सुख प्राप्त किया जा सकता है, इस प्रकार सोच विचार करके, पाय एवं आस्वन्तर परिग्रह ‘से ममता भाव हटा कर कुल आदि के मद से रहित होकर तथा तप एवं स्वाध्याय आदि का भी अहंकार न करता हुआ, राग द्वेष से रहित होकर तीर्थंकरों द्वारा प्रतिपादित मार्ग पर चले ॥३॥ સંયમ અને મોક્ષરૂપ પરમાર્થને સમજીને અને સ સારમાં પડેલા એવા અમારૂં રક્ષણ કરનાર કઈ જ નથી એમ સમજી વિચારીને સૌથી શ્રેષ્ઠ તથા સઘળાએ દ્વારા વાછનીય એવા મોક્ષનું કારણ સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપજ છે,-તેને દ્વારા જ સર્વોત્તમ સુખ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે, આવા પ્રકારનો વિચાર કરીને બાહ્ય અને આભ્ય તર પરિગ્રહથી મમતાભાવ હટાવીને કુલ વિગેરેના મદથી રહિત થઈને તીર્થ કરો એ પ્રતિપાદન કરેલ માર્ગનું અવલમ્બન કરવું દા
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
U
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः- (वित्तं च पुत्ते य) वित्तं-द्रव्यजातं पुत्रांश्च त्यक्त्वा “य पाइओ परिग्गह) च-पुनः ज्ञातीन परिग्रहम् एवं (गणतर्ग) अनन्तगम् (सोय) शोकं (चित्रा)
त्यतमा-परित्यज्य (निरवेक यो परिवए) निरपेक्ष -पुत्रदारादिकमनपेक्षमाणः परिव्रजेत् आमोक्षाय संयमानुष्ठाने बजेदिति ॥७॥
टीका-'वि' वित्तस्-धनधान्य हिरण्यवर्णादिकम् , तथा-पुत्ते य' पुत्रांच पुत्रेषु सर्वापेक्षयाऽविकः स्नेहो दृश्यते-'न चापत्यसमा स्नेहः' इति नियमात _ 'चिचना वित्तं च पुत्ते थ' इस्थादि । • शब्दार्थ-वित्तं च पुत्ते य-चित्तं च पुनश्च धन और पुत्रों को 'य णाहओ परिग्गह-च ज्ञातीन् परिग्रहम् तथा ज्ञातिवर्ग और परिग्रहको 'चिच्चा-त्यवस्था त्यागकर 'णणन्तगं सोय-अमन्तगं शोकम्' तथा भीतरके तापको 'चिच्चा-त्यक्त्वा' छोड़कर निरदेखो परिपए-निरपेक्ष परिव्रजेत्' मनुष्य निरपेक्ष होकर संघमका अनुष्ठान करे ॥७॥ ___अन्वयार्थ--साधु वित्तको, पुत्रों को, ज्ञातिजनों को और परिग्रह को त्याग कर तथा दुस्त्यज शोकको त्याग कर किसी भी सांसारिक पदार्थ की अपेक्षा न रखता हुआ-आत्मा में ही लीन होकर संयम के अनुष्ठान में लगा रहे ॥७। . टीकार्थ--साधु वित्त अर्थात् धन, धान्य, हिरण्य, स्वर्ण आदि को त्याग दे । पुत्रों को भी त्याग है। मनुष्यका अपने पुत्रों पर सब से अधिक 'चिच्चा वित्तं पुत्ते य' त्या
,, .. शहाथ-'वित्तं च पुत्ते य-विनं च पुत्रांश्च' धन भने पुत्रीने 'य णाइओ परिगह-च ज्ञातीन परिग्रहम्' तथा ज्ञाति भने परिवहन 'चिच्चा-त्यत्वा' ‘णणंतगं सोय-अनन्तगं शोकम्' तथा ४२ना तायने 'चिच्चा त्यक्त्वा' छीन 'निरवेक्खो परिव्वए-निरपेक्षः परिव्रजेत्' भनुष्य निरपेक्ष अपेक्षा विनानी न સંચમનું અનુષ્ઠાન-પાલન કરે 'मक्याथ-साधु वित्तना, पुरना, ज्ञाति नाना भने परिवार। ત્યાગ કર જોઈએ. તથા ન ત્યજાય એવા શેકને ત્યાગ કરીને, સંસારિક કેઈ પણ પદાર્થની ઈચ્છા રાખ્યા શિવાય આત્મામાં જ લીન થઈને સંયમના અનુષ્ઠાનમાં લાગી રહેવું. છા
टा-साधु वित्त-241 धन, धान्य, बि२५य, स्व-याही विરેને ત્યાગ કરી, દે મનુષ્યને પોતાના પુત્ર ઉપર સૌથી વધારે પ્રેમ જોવામાં
सू० ३
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतागसूत्रे थतोऽन्याऽपेक्षया एतस्यैवोपादानम् , 'पुत्रत्यागो हि दुस्त्यजः' इति मत्वा, तथा'णाइओ' ज्ञातीन् 'य' च 'परिग्गहे' परिगृह्यते इति परिग्रहः स वाह्यान्तरः, तमपि यधपि वित्तपदेन परिग्रहोऽपि संगृहीतस्तथापि साधुभिः सर्वपरिग्रहस्त्याज्य इत्यतः पुनः परिग्रहोपादानम् 'चिच्या' त्यक्त्या-संपरित्यज्य ‘णणंतगं' ण शब्दः खल्वथै, "णतर्ग' अनन्तगस्-अन्तं गच्छतीति-अन्तगम् न अन्तगम् अनन्तगम्भधारम् 'सोय' शोक-स'तापं च कुटुम्यादि विगोगननितम् 'चिच्चा' त्यक्त्वापरित्यज्य अथवा-अनन्तगं मिथ्यात्वाविरतिपमापायात्मकं कर्माश्रवद्वारं परित्यज्य 'निरवेक्खो' निरपेक्षः, नास्ति अपेक्षा ममत्वादिकं धनधान्यादिषु यस्य स निरपेक्षः-पुत्रदारहिरण्यादि अनपेक्षमाणः 'परिवए' परिव्रजेत् , परि-समन्नात् संयमानुष्ठाने व्रजेत्-संयमानुष्ठाननिरतो भवेत् । स्नेह देखा जाता है । 'अपत्य (पुत्र) के समान अन्य कोई स्नेह नहीं होता' ऐसा नियम है। अत एव यहां पुत्रका ही ग्रहण किया गया है, क्योंकि पुत्र को त्याग देना अत्यन्त कठिन होता है। इसी प्रकार ज्ञातिजनों और बाह्याभ्यन्तर परिग्रह को भी त्याग दे । यद्यपि पूर्वोक्त वित्त शब्द से परिग्रह का भी ग्रहण हो जाता है तथापि साधुओं को सम्पूर्ण परिप्रह त्यागना चाहिए, इस कारण पुनः परिग्रह का ग्रहण किया है। इन सवको त्यागने के साथ ही अनन्तक अर्थात् विनाशकारी अथवा आत्मा में विद्यमान शोक संताप को भी त्याग दे। अथवा अन्तक अर्थात् मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, कषाय और योगरूप आश्रय द्वारोंका त्याग करे। एवं धन धान्य आदि, पुत्र कलत्र आदि तथा यश कीर्ति आदि किसी भी वस्तुकी अपेक्षा न रखता हुआ पूर्णरूपेण संयम के अनुष्ठान આવે છે. અપત્ય (પુત્ર) સમાન બીજે કેઈના પર નેહ નથી, એ નિયમ છે. તેથીજ અહિયા પુત્રનું જ ગ્રહણ કરેલ છે કેમકે પુત્રનો ત્યાગ કરે તે ઘણું જ કઠણ છે એજ પ્રમાણે જ્ઞાતિજને અને બાહ્ય તથા આભ્યન્તર પરિગ્રહને પણ ત્યાગ કરે છે કે પહેલાં કહેલ વિત્ત શબ્દથી પરિગ્રહનું પથ ગ્રહણ થઈ જાય છે. તે પણ સાધુએ સ પૂર્ણ પરિગ્રહનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. તેથી ફરીથી પરિગ્રડ એ પદનું ગ્રહણ કરેલ છે. આ બધાના ત્યાગની સાથે જે અનેક અર્થાત્ વિનાશ કારી અથવા આત્મામાં વિદ્યમાન (રહેલા) શક અને સંતાપને પણ ત્યાગ કરવો. અથવા અનન્તક અર્થાત મિથ્યાત્વ અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય, અને ચગરૂપ આસવ દ્વારને ત્યાગ કરો. અને જન, ધાન્ય, પુત્ર, કલત્ર (સ્ત્રી) વિગેરે તથા યશ કીર્તિ વિગેરે કઈ પણ વસ્તુની અપેક્ષા ન રાખતાં પૂર્ણ રૂપથી સંયમના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર રહેવું
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
संमयार्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् उक्तश्च- 'छलिया अवयवंता निरावरक्खा गया अविग्घेणं । .
तम्हा पवयणसारे निरानयक्षेण होय' ॥१॥ "भोगे अश्यक्ता पडंति संसारसागरे घोरे।
भोगे हि निरवयक्खा तरंति संसारकंतारं ॥२॥ छाया-छलिता अपेक्षमाणा निरपेक्षमाणा गता अविध्नेन ।
तस्मात् प्रवचनसारे निरपेक्षेण भवितव्यम् ॥१॥ भोगानपेक्षमाणाः पतन्ति संसारसागरे घोरे।
भोगेहि निरपेक्षा स्तरन्ति संसारकान्तारम् ॥२॥इति॥७॥ मूलम्-पुढवी ऊ अंगणी बाऊ तणरुक्खसबीयगा।
अंडया पोर्यंजराऊ ससंलय उब्भिया ॥८॥ छाया-पृथिव्यापोऽग्निर्वायु स्तृणवृक्षाः सबीजकाः।
___ अण्डजाः पोतजरायुजाः रसंस्वेदोद्भिज्जाः ॥८॥ में तत्पर रहे। कहा भी है-'छलिया अवयक्खंत्ता' 'भोगे अवयंक्खंत्ता' इत्यादि। ___जा परपदार्थ की अपेक्षा रखते हैं, वे छले जाते हैं। इसके विपरीत, जो सर्वधा निरपेक्ष होते हैं, वे सब विघ्नो से रहित हो जाते हैं। अत एव संयम पालन में साधु को निरपेक्ष होना चाहिए ॥१।।
जो भोगों की अपेक्षा रखते हैं, वे घोर संसार सागर में डूयते हैं और भोगों के प्रति निरपेक्ष रहनेवाले संसार रूपी अटवी को पार कर जाते हैं ॥२॥॥७॥
'पुढवि ऊ' इत्यादि।
शब्दार्थ--'पुढची उ अगणी वाउ तणरुक्ख सबीयगा-पृथ्वी आपो नसे. ४ ५९ छे 3-'लिया अवयक्खता' भोगे अवयक्खंता' या
જેઓ પરપદાર્થની અપેક્ષા રાખે છે. તેઓ છેતરાય છે અને જેઓ સર્વથા અપેક્ષા રહિત હોય છે, તેઓ બધાજ વિધ્રોથી રહિત થઈ જાય છે, તેથી જ સંયમના પાલનમાં સાધુએ નિરપેક્ષ થવું જોઈએ ?
જેઓ ભેગોની અપેક્ષા રાખે છે, તેઓ સંસાર સાગરમાં ડૂબે છે. તેમજ ભેગે પ્રત્યે નિરપેક્ષ રહેનારા સંસાર રૂપી અટવાથી પાર ઉતરી જાપ છે. જરા શા 'पुढवी उ' त्यादि शहाथ-'पुढवी उ आणी वाऊ तण रुक्ख सवीयगा-पृथ्वी आपोनिर्वायुस्तृण.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
सनकृताने २०
अन्वयार्थः- (पुढवी ऊ अगणी बाऊतणरुक्खसवीयगा) पृथिव्यवग्निवायु तृणवृक्षाः सवोजकाः (अंडया पोयजराऊ) अण्डजाः पोतजाः जरायुजाः (रससंसेयउभिया) रससंस्वेदोद्भिज्जाः, ये जीवाः सन्ति ॥८॥
टीका-स एवं संसारात्मवजितोऽवहितात्माहिंसादिवतेपु प्रमादं न करोति, तत्र केयं हिंसा ? केप वा हिंसनं भवतीत्यत आह-'पुटवी ऊ' पृथिव्यापः, पृथिवीकाधिकाः सूक्ष्मवादरपर्याप्तकाऽपर्याप्तकादिभेदमिन्नाः, अप्कायिकाः, 'अगणी' अग्निकायिकाः 'वाऊ' वायुकायिकाः, एवं भूता विविधा जीवाः । तथा-वननिर्वायुस्तृणवृक्षसपीजकाः' पृथिवी, अग्नी, वायु, तृण, वृक्ष, और पीज अंडया पोयजराउ-अंडजाः पोतजाः जरायुजाः' अण्डज, पोतज तथा जरायुज 'रससंसेयउभिया-रस संस्वेदोद्भिजाः' रसज, स्वेदज, और उद्भिज्ज (ये सब जीव हैं) ॥८॥ - अन्वयार्थ--पृथ्वीकायिक अप्कायिक, तेजस्कायिक, घायुकायिक, तृण, वृक्ष, वीज, अंडज, पोतज जरायुज, रसज, संस्वेदज और उद्भिज्ज ये सब जीव हैं। यतना के साथ इनकी रक्षा करनी चाहिए ॥८॥
टीकार्थ--संसारसे प्रबजित और यतनावान मुनि अहिंसा आदि व्रतों में प्रमाद नहीं करता है । तो हिंसा क्या है ? और किनकी हिंसा होती है ? इन प्रश्नों का उत्तर देने के लिए कहते हैं-सूक्ष्म, यादर, पर्या. तक, अपर्याप्तक आदि भेद प्रभेद वाले पृथ्वीकायिक जीव है। इसी प्रकार भेदोंवाले अप्कायिक तेजस्कायिक और वायुकाधिक भी हैं। वनघृक्षसवीजकाः' पृथ्वी, मशि, वायु, तृ], वृक्ष भने भी 'अंडया पाय जरायुअंडजाः पोतजाः, जरायुजाः' भ3, पातन मने रायु 'रस संसेयउन्भियारससंस्वेदोद्भिजा.' २४०८, स्वर, मन GEHar ( तमाम ७३ छ.) ॥८॥
भ-पयार्थ- पृथ्वीवि, २०५४ाथि, ते यि, पायुायि४ तृण, वृक्ष, બીજ, અંડજ, પિતજ જરાયુજ, રસજ, સંવેદન અને ઉદૂભિ જ આ બધા જીવે છે, યતનાપૂર્વક તેઓનું રક્ષણ કરવું જોઈએ. ૧૮
ટીકાથ–સંસારથી પ્રવ્રજીત અને યતનાવાનું મુનિ અહિસા વિગેરે તેમાં પ્રમાદ કરતા નથી. હિંસા એ શું છે? અને કેની હિંસા થાય છે? આ પ્રશ્નોને ઉત્તર આપતા કહે છે કે-સૂકમ, બાદર, પર્યાપ્તક વિગેરે ભેદ પ્રભેટવાળા પૃથ્વીકાયિક જીવે છે, આજ પ્રકારના ભેદેવાળા અપકાયિક તેજકાયિક અને વાયુ કયિકે પણ હોય છે. વનસ્પતિ કાયિકોને સંક્ષેપથી
.
...
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् स्पतिकायिकान् संक्षेपतो दर्शयति-तण' इत्यादि । 'तण' तणानि-कुश दीनि 'रुक्ख' वृक्षा:-आम्राशोकादिकाः 'सबीयगा' सबीजका:-बीजेन सह विद्यमानार, बीजानि शालिगोधूमचणकादीनि-एते पृथिव्यादिका वनस्पत्यन्ता जीवा एकेन्द्रिया एते पञ्चव । अतः परं पप्ठं त्रसकार्य चलनस्वभावकजीवरूपं दर्शयति'अंडग' . आडजाः-अण्डानाताः कोकिलसरीसृपमत्स्यकच्छपादयः । तथा'पोय' पोता एवं जाताः पोतजा गजादयः । 'जराऊ' जरायुजाः-जम्बालवेष्टिता जायन्ते गोमनुष्यवानरादयः। तथा-रस मंसेयउब्भिया' रससंस्वेदोद्भिजाः, रसाद् विकृत मधुरादिरसेषु जायमानाः, संस्वेदात-धर्मेजलाज्जायमाना यूका मत्कुणादयः, उद्भिज्जा:-पृथिवीमुद्भिध जाताः शलमादयः, एते पटकायजीवाः समाख्याताः ॥८॥ मूलम्-एएहिं छहि काहिं तं विजं परिजाणिया।
मणसा कायवक्केणं णारंभी ण परिग्गही ॥९॥ छाया---एमिः पइमिः कायै स्तद्विद्वान् परिज्ञाय ।
मनसा कायवाक्येन नारम्भी न परिग्रही । ९।। स्पति कायिकों को संक्षेप से दिखलाते हैं-कुशदर्भ आदि तृण, आम अशोक आदि वृक्ष, शालि, गेहूं, चना आदि बीज हैं। यह पृथिवीका. यिक से लेकर वनस्पति कायिक तक पांचों प्रकार के जीव एकेन्द्रिय हैं। इनके पश्चात् चलन स्वभाव वाले त्रसकाय की गणना की गई है। वह इस प्रकार है-अंडज-अंडे से उत्पन्न होने पाले, संस्वेदज पसीने से उत्पन्न होनेवाले जू खटमल आदि, उद्भिज्ज-पृथ्वीको भेद कर उत्पन्न होनेवाले शलभ (पतंग) आदि। यह षटूकाय के जीय कहे गये है ॥८॥ सताव-- विगेरे. तृष्य मामा, म विगैरे वृक्षा, शादी, घर, ચણા વિગેરે બી કહેવાય છે. આ પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાય સુધી પાંચ પ્રકારના જીવો એકેન્દ્રિય કહેવાય છે. તે પછી ચલન સ્વભાવ વાળા ત્રસકાયની ગણત્રી કરવામાં આવી છે, તે આ પ્રમાણે છે.-અંડજ-ઈડામાંથી થવાવાળા કોયલ, સરીસૃપ (સાપ) મત્સ્ય-માછલા કાચબા વિગેરે પિતજહાથી વિગેરે જરાયુજ મ ણસ, વાનર વિગેરે જેઓ ઓરથી લપેટાયેલા ઉત્પન્ન થાય છે. રસજ-વિકૃત થયેલા રસમાંથી ઉત્પન્ન થવાવાળા, સંદજ-પરસેવામાંથી ઉત્પન્ન થવાવાળા જૂ, માકડ, વિગેરે ઉભિજ-પૃથ્વીને ભેદીને ઉત્પન્ન થનારા શલભ-(પતંગ) વિગેરે આ ત્રસકાય છે. કહેવાય છે. ૮
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
कृती
अन्वयार्थः – (विज्जं ) विद्वान् साधुः (एएहिं छहिं कायेहिं) एतैः - उपरि दर्शितैः पद्भिः जीवनिकायैगरभ्भं न कुर्यात् किन्तु - 'तं परिजाणिया' तत्-जीवजातं परिज्ञाय - ज्ञपरिक्षया ज्ञात्वा (मणसा कायवणं) मनसा कायेन वाक्येन (णारंभी ण परिग्गही ) नारम्मी - आरम्भवान् न भवेत् न परिग्रही- परिग्रहवान् न भवेत् प्रत्याख्यान परिज्ञया तद्विपयमारम्भं परिग्रहं च परित्यजेदिति ॥ ९ ॥
'टीका- 'वि' विद्वान् हेयोपादेयविवेकवान् 'एए' एतेः- पूर्वकथितः 'छहिं' पइभिः 'कायेहिं' कायैः - स्थावरत्रसरूपैः सुक्ष्मवादरपर्याप्त काऽपर्याप्त
'एहि हि कायेहिं' इत्यादि ।
शब्दार्थ -- विज्जं - विद्वान' विद्वान् पुरुष 'एएहि छहिं' कायेहिएभि: षभिः कायै:' इन छही कार्यों का आरम्भ न करे 'किंतु 'तं परिजाणिघा-तान् परिजानीयात् ' इन्हे जीन जाने तथा 'मनसा कायव फेणं - मनसा कायेन वाक्येन' मन वचन, तथा कायसे 'नारम्भी न परिगही - नारम्भी न परिग्रही ' आरम्भ और परिग्रह न करे ||९||
अन्वयार्थ -- विद्वान् पुरुष मन वचन काय से इन छह जीवनिकायों का आरंभ न करे, परिग्रह न करे, इन्हें ज्ञपरिज्ञा से जाने और प्रत्याख्यान परिज्ञा से आरंभ और परिग्रह का त्याग करे ॥ १ ॥
टीकार्थ -- विद्वान् अर्थात् हेय और उपादेय के विवेक से युक्त पुरुष पूर्वोक्त छहों निकायों में से किसी का भी आरम्भ और परिग्रह न करे । अर्थात् प्रस स्थावर रूप सूक्ष्म बादर पर्याप्त अपर्याप्तक भेद से
'एहि छहिं कायेहि' त्याहि
शब्दार्थ' – 'विज्जं - विद्वान्' शुद्धिशाणी यु३५ 'एहि छहि' कायेहिं - एभिः षभिः कायैः मा छ योना आरंभ न रे १२ 'त' परिजाणिया-तान् परिजानीयात् तेने व समने तथा 'मणसा कायवकेणं - मानसा, फायेन, वाक्येन' भन, वयन तथा अयाथी 'नारंभी न परिगाही-नारम्भी न परिप्रही ' સ્મારભ અને પરિગ્રઢુન ન કરેલા
અન્વયા —વિદ્વાન્ પુરૂષ મન, વચન, અને કાયથી મા છ જીવનીકાચેાના શ્મારભ ન કરે. પરિગ્રહ ન કરે. તેઓને જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણે અને પ્રત્યાખ્યાન પરિત્તાધી આર’ભ અને પરિગ્રહના ત્યાગ કરે લા
ટીકા—વિદ્વાન અર્થાત્ હેય અને ઉપાદેયના વિવેકવાળા પુરૂષ પહેલાં હેલ છએ નિકાયેામાંથી કેઈ ના પણ આરંભ, અને પરિગ્રહ ન કરે. અર્થાત્ નસ સ્થાવરરૂપ સૂક્ષ્મ ખાદર, પર્યાપ્તક અપર્યાપ્તકના ભેદથી ભિન્ન આ જીવ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनो टोका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
२३ कभेदमिन्नै जर्जीयममुदायै नारम्भी न परिग्रही भवेदिति अग्रेतनेन सम्बन्धः । 'त' तदेतत्सर्व जीवजातम् परिजाणिया' परिज्ञाय-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया 'मणसा कायवक्केणं' मनसा कायेन वाक्येन मनोवाकायैः ‘णारंभी' नारम्मी भवेत् 'ण परिग्गही' न वा परिग्रही भवेत् , मनोवाकायैरेतेषां जीवनिकायानामारम्भं परिग्रहं च परित्यजेत् । जीवोपपई विषयकपारभ्भं परिग्रहं च न कुर्यात् । विद्वान् पुरुषः एतान् पइजीव नकायान् ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा, प्रत्याख्यानपरिशया एतेषां विनाशमयोजकमारभ्भं परिग्रहं च परित्यजेत , आरम्भपरिग्रहयोरात्माऽहितजनकत्वादिति भावः ॥९॥ मूलम्-मुसावादं बहिर्द्धं च उग्गहं च अजाइथा।
सत्थादाणाइं लोगंसि तं विज्जं परिजाणिया ॥१०॥ छाया-मृषावादं वहिद्धं च अवग्रहं चाऽयाचित्तम् ।
शस्त्रादानानि लोके तद्विद्वान् परिजानीयात ॥१०॥ भिन्न इन जीव समूहों का आरंभ और परिग्रह न करे । इन सब जीवों को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से इनके आरंभ का त्याग कर दे अर्थात् इनकी सिराधनाका त्याग कर दे। मन वचन, काय से इनके आरंभ और परिग्रह रूप में ग्रहण करनेका त्याग करे।
तात्पर्य यह है-विद्वान् पुरुष इन षट्जीवनिकायों को ज्ञपरिज्ञासे जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से इनका विनाशक आरम्भ और परिग्रह न करे, क्योंकि आरंभ और परिग्रह आत्मा के लिए हितकर नहीं होता।९।
'मुसावायं पहिच' इत्यादि । शब्दार्थ-'मुसावायं-मृषावादम् असत्य बोलना 'यहिद्ध-घहिद्धम्'
સમૂહોને આરંભ અને પરિગ્રહ ન કરે. આ બધા જેને જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેઓના આરંભને ત્યાગ કરે અર્થાત તેમની વિરાધના ન કરે મન, વચન, અને કાયાથી તેઓને આરંભ અને પરિગ્રહ રૂપથી ગ્રહણ કરવાને વ્યંગ કરે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-વિદ્વાન્ પુરૂષ આ ષડૂ જવનિકાને જાણીને તેને વિનાશ કરવાવાળા આરંભ અને પરિગ્રહ ન કરે, કેમકે આરંભ. અને પરિગ્રહ આત્માને માટે હિતકર હોતા નથી 'मुसावाय पहिच' त्यहि शहा --'मुसावायं-मृषावादम्' असत्य मास 'बहिद्ध-बहिद्धम्' भैथुनर्नु
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. सत्ताको
अन्वयार्थ:-(मुसावायं) मृपावादम् -अपत्य मापार मैथनम् (उग्ग) अवग्रहम् (अजाइया) अयाचितम् , एतानि (लोगंसि सस्थाहापाइ) लोके शस्त्रावा. नानि-शस्त्रतुल्यानि कर्मवन्धकारणानि न (तं विज्ज पग्जिाणिया) वत्-एनर्व विद्वान परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा म-याख्यानमज्ञिया परित्यजेदिति ।१०। ___टीका-अहिंसा पतिपाद्य मृपागदादिकं प्राह- सुमावाय' ल्यादि । 'गुलावायं मृपावादम्-असत्य भाषणम् , तथा-'वहिद' इति देशी यशब्दो मथनार्थ: तेन मैथुनम् 'उग्गहे' अवग्रहं परिग्रहं च, तथा-'अनाइया' अयाचि म् अदना दानमित्यर्थः, एतानि-असत्यभाषणादीनि माणिगं निराधकानि साक्षात् परम्परया
मेथुन सेवन करना उरण-अवग्रहम्' परिग्रह करना 'अजाया-अया. चितम्' तथा अदत्तादानलेना 'लोगलि सत्थादाणाई-लोके शत्रादानानि ये सच लोक में शस्त्र के समान और कर्म वन्य कारण है। 'तं विजं परिजाणिया-एतत् सर्व विद्वान् परिजानीयात्' विद्वान् पुरुष ज्ञ परिज्ञासे इसे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे इसे त्याग करे ॥१०॥ ____ अन्वयार्थ--मृषावाद, मैथुन, अदत्तादान को भी लोक में शास्त्र के समान समझे । विद्वान् इन्हें ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे ॥१॥
टीकार्थ--अहिंसा का प्रतिपादन करके मृपावाद आदि का कथन करते हैं-असत्यभाषण, मैथुन, परिग्रह और अदत्तादान, यह सब साक्षात् या परम्परा से प्राणियों की विराधना करने वाले हैं। अतएव ये सेवन ४२७ 'उगाह-अवग्रहम्' परि ४२वी 'अजाइया-अयाचितम्' तथा महत्तदान से 'लोगसि सत्थादाणाई-लोके शनादानानि' मा मा सभा श२५ स२मा भने मन्धन ४२५५ ३५ छे. 'त' विजं परिजा णिया-एतत् सर्व विद्वान्, परिजानीयात्' विद्वान ५३५ सपरिज्ञाथीमान Meta प्रत्याभ्यान परिજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે ૧૦થી ' અન્વયાર્થ–મૃષાવાદ, મિથુન, પરિગ્રહ, અદત્તાદાનને પણ લેકમાં શસ્ત્રની બબર સમજવું. વિદ્વાન પુરૂષ આ બધાને જ્ઞપરિણાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી ત્યાગ કરે ૧૦ -
- सानु प्रतिपादन ने मृषावा वि. नु, स्यन ४२ छ.અસત્ય ભાષણ, મૈથુન પરિગ્રહ, અને અદત્તાદાન આ બધા સાક્ષાત્ અથવા પરંપરાથી પ્રાણિયેની વિરાધના કરવાવાળા છે. તેથી તે શસ્ત્ર સમાન છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
समर्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
वा, ततः 'सत्थादाणाई' शस्त्रादानानि शस्त्राणीव शस्त्राणि, यथा- शरादि जीवोपतापकं तथाऽत्यभाषणादिकमपि, अतएव आदानानि - आदीयन्ते अष्टप्रकारकाणि कर्माणि एमिरिस्याज्ञानानि कर्मोपादानकारणानि 'लोगंसि' लोके - इहलोके संवारे 'से' तदेतत्सर्ववसत्यप्रमुखम्, 'बिज्जं' विद्वान् 'परिजाणिया' परिजानीयात्, ज्ञयरिशया ज्ञात्वा - प्रत्याख्यानपरिज्ञया सर्वमपि त्यजेत् एतेषां स्वरूपं कारणं कार्य च जानन् विद्वान् परिहरेत् इति । नृपावादादिकं सर्वमेव दुःखजनकतया शस्त्रभित्र भयानक तथा कर्मबन्धकारकं चेवि ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा मत्याख्यानपेरि ज्ञया विद्वान् तत्परित्यजेदिति ||१०||
,
मूलम् - पलिंउंचणं अयणं न थंडिल्यणाणि ये । धूणादीणाई लोगांस, तं विजं परिजामिया ॥ ११ ॥
छाया -- पलिक्कुञ्चनं भजनञ्च स्थण्डिलोच्छ्रयणानि च । धूनessदानानि लोके तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥ ११ ॥
शस्त्र के समान है, क्योंकि जैसे- बाण (तीर) आदि जीवों को संताप देते हैं उसी प्रकार असत्य भाषण आदि भी संतापजनक होते हैं अतः -एव इनका परिहार करना उचित ही है ।
असत्य भाषण आदि आदान हैं अर्थात् इनसे आठ प्रकार के कर्मों का बन्ध होता है । मेधावी पुरुष इन असत्य आदि के स्वरूप, कारण एवं कार्य को लोक में ज्ञपरिज्ञासे जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे ।
अभिप्राय यह है कि यह सब मृषावाद आदि लोक में दुःखजनक होने से शस्त्र के समान भयानक हैं और कर्मबन्ध के कारण हैं। मेधावी पुरुष झपरिज्ञा से उसे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से इनका त्याग करदे ॥ १०॥
'पलिउ चणं' इत्यादि ।
शब्दार्थ - - 'पलिउ चणं- पलिकुञ्चनम्' माया 'भयणं च - भजनं' કેમકે જેમ માણુ (તીર) વગેરે જીવાને સંતાપ દે છે. એજ પ્રમાણે અસત્ય ભાષણુ આદિપણું દુઃખ પડે ચાડે છે. તેથી તેના ત્યાગ કરવા તેજ ઉચિત છે,
કહેવાના ભાવ એ છે કે-આ મૃષાવાદ વિગેરે લેાકમાં દુઃખ કારક હાવાથી શસ્ત્રની જેમ ભયકર છે. અને કર્માંધના કારણુ રૂપ છે મેધાવી પુરૂષ જ્ઞ રિજ્ઞાથી તેને જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરે. ૫૧૦ના 'पलिचणं ' त्याहि
शब्दार्थ- 'पलिउ चणं--पलिकुचनम् ' भाया 'भयणं च - भजनच' भने दोल
सु० ४
T
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ . अन्वयार्थः- (पलिउंचणं) पलिकुञ्चनम्-मायाम् (च भयणं) च-तथा भजनं. लोमम् (थंडिल्लुस्सयणाणि य) स्थण्डिलोच्छ्यणानि च-क्रोधमानौ (धृण) धुनयअपनय परित्यजेत्यर्थ , (तं विज्ज) तद्विद्वान् (लोगसि) लोके (आदाणाई) आदा. नानि-कर्मवन्ध कारणानि (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञा ज्ञात्वा प्रत्याख्यान परिज्ञया कपायाद परित्यजेदिति ॥११॥ ___टीका-ये कपायवन्तः सन्ति तेषां पञ्चमहाव्रतधारिणामपि न फलवत् , अपि तु निष्फलमेव भवति । अतः कपायनिरोप आवश्यक इति तनिरोधयेव दर्शयति-पलिउंचणं' पलिकुञ्चना , परिता-समन्तात् कुच्यते-वक्रीभावमापद्यते और लोभ 'थंडिल्लुस्तयणाणि य-स्थण्डिलोच्छ्यणानि च' क्रोध और मानशा 'धुण-धूनय त्याग करो 'तं विज्ज-तत् विद्वान विद्वान मुनि 'लोगलि-लोके लोक 'आदाणाई-आदानानि कर्मबन्धनके कारण है। ऐसा 'परिजाणिया-परिजानीयात्' जपरिज्ञासे जानकर प्रत्याख्यानपरिक्षाले उसका त्याग करे ॥११॥
अन्वयार्थे--माया, लोभ, क्रोध और मान का परित्याग करे। मेधावी इन्हें कर्मवन्धनका कारण जाने। परिज्ञा से इन्हें जान कर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनकात्याग दे ॥११॥
टीकार्थ-जो कषाय से युक्त हैं, उनका पांच सहाव्रतों को धारण करना भी सफल नहीं, परन्तु निष्फल ही होता है। अतएव कषायोंको निरोध करना आवश्यक है। वही निरोध यहाँ दिखलाते हैं-जिसके कारण सब कार्यों में परिकुंचन अर्थात् वक्रता उत्पन्न हो जाती है, उसे
'थंडिल्लुस्सयणाणि य-स्थडिलोच्छ्रयणानि चोध अने भानने 'धुण-धुनय' त्याग ४। 'विन्न -तत् विद्व न्' विart मुनि 'लोगसि-लोके' मा 'आदाणाईआदानानि' ४ सय ४।२९ छे. ये प्रमाणे 'परिजाणिया-परिजानीयात्' રૂપરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે ૧૧
અન્વયાર્થ–માયા, લોભ, કોલ અને માનો ત્યાગ કરે. મેધાવી તેને કર્મ બ ધનું કારણ સમજે. જ્ઞ પરિજ્ઞાથી તેને જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે ૧૫
ટીકાઈ–જેઓ કષાયથી યુક્ત હોય છે, તેઓનું પાંચ મહાવ્રતનું ધારણ કરવું પણ સફળ થતું નથી. પરંતુ નિષ્ફળ જ જાય છે. તેથી જ કષાને નિરોધ કર, જરૂરી છે. એ નિરોધજ અહિયા બતાવવામાં આવે છે.–જેના કારણથી સઘળા કાર્યોમાં પરિકુચન અર્થાત્ વકપણું ઉત્પન્ન થાય છે, તેને
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
समर्थवोधिनी टीका धुं. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
कार्याणि येन तत् परिकुञ्चनम् - माया - परिकुञ्चनं हि सर्वत्रतखण्डकम् । तथा'भयणं च' भजनं च-भज्यते सर्वत्र आत्मा प्रोक्रियते प्रसाद्य संमर्थ वा येन स भजनो - लोभः, तमपि । तथा - 'थंडिल्लुस्सबणाणि' स्थण्डिलोच्छ्रवणानि, तत्र'थंडिल्ल' स्थण्डिलः यस्मिन् कार्बोन्मुखे सति सदसद्विवेकराहित्यात्- आत्मा स्थण्डिलवद्भवति स स्थण्डिल:- क्रोधः । तथा - 'उस्सयणाणि' यस्योदयेन ऊर्ध्व श्रयति जात्यादिना दर्पाध्मातो भवति पुरुषः सः - उच्छ्रयो-मानः । सूत्रे मानस्य बहुत्वाद् बहुवचनम्, अत्र माया लोभतोऽनन्तरं क्रोधमानयोर्ग्रहणे सौत्रत्वाद् व्यत्ययः, तेन क्रोधमानमायालो भरूपान् कपायान् 'धूण' धूनय - अपनय धूनय इति क्रियापदस्य प्रत्येकं सम्बन्धः, तेन क्रोधं धून्य, मानं धूनय, मायां धूनय, लोंधूनयेत्यर्थी बोध्यः । कषायादीनां परित्यागेऽपरमपि कारण दर्शयेति एतानि परिकुञ्चनादीनि । 'लोगंसि' अस्मिन् लोके 'आदाणाई' आदानानि, एतानि ि कर्मवन्धकारणानि वर्त्तन्ते, तस्मादेतत्स्वरूपं स कारणकार्ये ज्ञात्वा 'विज्जं ' विद्वान् 'परिजाणिया' परिजानीयात् ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यान - -परिज्ञया परित्यजेदिवि ॥ ११ ॥
परिकुंचन अर्थात् माया कहते हैं। यह परिकुंचन सभी व्रतों की विराधना करनेवाला है। भवन का अर्थ लोभ है क्योंकि यह आत्मा को भग्न करने वाला है । स्थण्डिल क्रोध को कहते हैं, क्योंकि को आने पर आत्मा सत् असत् के विवेक से रहित स्थंडिलके समान हो जाता है । उच्छ्रय का अर्थ है मान, क्योंकि इसके उदय से आत्मा जाति आदि के अभिमान से ऊंचा चढ जाता है इन सभी कषायों का त्याग कर देना चाहिए। कषाय त्याग का दूसरा कारण दिखलाते हुए शास्त्रकार कहते है - यह कर्मबन्ध को उत्पन्न करने वाले हैं। अत एव मेधावी पुरुष इनके स्वरूप, कारण और कर्मको ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्यारुपान परिज्ञा से त्याग देवे ॥ ११ ॥
પિકુંચન અથત્ માયા કહેવામાં આવે છે, આ પરિક્રુચન સધળા તેની વિરાધના કરવાવાળી છે. ભજનના અથ લે ભ છે. કેમકે તે આત્માને ભગ્ન કરવાવાળા છે. સ્થ ડિલ ક્રોધને કહે છે, કેમકે-ક્રોધ આવવાથી આત્મા સત્ અસત્તા વિવેક ત્રિનાના સ્ટડિલ જેવા થઈ જાય છે
ઉચ્છ્વય એટલે માન-કેમકે-તેના ઉદયથી આત્મા જાત વગેરેના અભિમાનથી ઉંચે ચઢિ જાય છે. કષાયના ત્યાગનું બીજું કારણુ ખતાવતાં શાસ્ત્રકાર હે છે-આ કમ મધને ઉત્પન્ન કરવા વાળુ છે, તેથીજ બુદ્ધિશાળી પુરૂષ તેના સ્વરૂપ, કારણુ અને કર્મ'ને ન પજ્ઞથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરી દે ।।૧૧।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतासूत्र मूलम् धोयणं रयणं चैव वैथी कम्सविरेयणं । - वमणंजणपलीमथं तं विजं परिजाणिया||१२॥ - छाया-धावनं रञ्जनं चैव वस्तिकर्मविरेचनम् ।।
वमनाञ्जनं पलिमन्थं तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥१२॥ अन्वयार्थः- (धोयणं) धावनं-हस्तपादादीनां वस्त्राणां प्रक्षालनम् (रयणं) रञ्जनं हस्तादीनाम् 'वस्थीकम्मं विरेयण' वस्तिकर्मविरेचनम्-तत्र वस्तिकर्म-अधोमार्गेण जलाफर्पणम् (एनिमा) इति लोकमसिद्धम् , विरेचनम्-(जुलाव) इति मसिद्धम् , (वमणंजण) वमनाञ्जनम् , वमनम्-प्रसिद्धम् , अञ्जनम्-नेत्रे कज्जलादिकरणम् , तदेतत्सर्वम् , (पलीमंथ) पलिमन्थम्-सयमोपघातकरम् (विज्ज) विद्वान्-पण्डितः (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् ॥१२॥
'धोयणं रयणं चेव' इत्यादि।
शब्दार्थ--धोयणं-धावनम्' हाथ पैर तथा वस्त्र आदि धोना 'रयणं-रञ्जनम् तथा हस्तादिको रंगना पत्थीकम्मं विरेयणं-घस्तिकर्मः विरेचनम् बस्तिकम करना और विरेचन 'वमणंजण-दमनाञ्जनम्' दवा लेकर दान करना तथा आखों में अञ्जन लगाना इत्यादि पलिमंथं मलिमन्थ' संयमको नष्ट करनेवाले कार्यो को 'विज्जं परिजाणियाविद्वान् परिजानीयात् विद्वान् पुरुष समझ के त्याग करे ॥१२॥ ___अन्वयार्थ-हाथ पग एवं वन आदि का घोना, र गना, एनीमा लेकर विरेचन करना, दमन करना, अंजन लगाना, इन सबको संयम का घातक समझ कर ज्ञानी पुरुष इनको त्याग दे ॥१२॥ 'धोयण रयण चेन' छत्यादि
शार्थ - 'धोयण-धावनम्' हाय 41 तथा ७५ विगैरे घावा. रयणं-रजनम्' तथा डाथ विगेरे २१। 'बत्थीकम्म विरेयण-बस्तिकम विरेचनम्' पस्ति
४२७ मने विरेयन 'चमणंजन-वमनालनम्' हा सधन मन -टी ४२री तथा मायामां मां दागायु विगेरे 'पलिमथ-पलिमन्थं' सयभने नाश ४२वावाणा तयार 'विजं परिजाणिया-विद्वान् परिजानीयात्' विद्वान् પુરૂષ સમજીને તેને ત્યાગ કરે ૧રા
અન્વયાર્ય—હાથ પગ અને વસ્ત્ર વિગેરેને ધવા, રંગવા, ઈનિમા લઈને રચ લે, ઉલટી કરવી, કાજળ લગાવવવું. આ બધાને સંયમના ઘાતક સમજીને જ્ઞાનિ પુરૂષે તેને ત્યાગ કરવો ૧૨
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
टीमा-'धोयणं' धावनम्-प्रक्षालनं शोमार्थ वस्त्रादीनाम् , 'रयणं' रानम् इस्तवस्त्रादीनाम् , 'वस्थीकम्म' बसिसकर्म-गुदामार्गत उदरे जलमानीय तज्जलेन साकं निश्शेषमलानां बहिनिःसारणं वसतिकर्म । 'विरेयणं' विरेचनम्-वैद्यकोक्ताऽभयादि चूर्णपयोगेणाधोमार्गतो मलनिःसारणम् । 'वमण' वमनस्-अङगुल्यादि प्रवेशेन भुक्ताऽऽहारस्य मुखमार्गेण बहिनि:सारणम् । 'अंजणं' अञ्जनम्-शलाकया नेत्रशोमाथ मपी द्रव्याणां नेत्रयो निक्षेपणम् ' तदेतद् धावनादिकं सर्वमपि 'पलीमर्थ' पलिमन्थम्-संपमविघातकारण स् , इति ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेन् । वस्त्रादीनां प्रक्षालनं रञ्जनं वस्तिकर्म विरेचनं धमनं नेत्रा. ञ्जनं च संयमविनाशकारि ज्ञात्वा मुनिरेतान्न सेवेत ॥१२॥ मूलम्-गंध मल्लसिंणाणं च दंतपंक्खालणं तहा।
परिगंगहित्थिकम्मं च तं विज्ज परिजाणिया॥१३॥
टीकार्थ-सुन्दरता के लिए वस्त्र आदि का प्रक्षालन करना, वस्त्र आदि को रंगना, गुदा के मार्ग से उदर में जल पहुंचा कर उस जल के साथ मल का बाहर निकालना अर्थात् वस्तिकम करना, वैद्यक के अनुसार हरड़ आदि का चूर्ण खाकर जुलाब लेना, वमन करना अर्थात् अंगुली आदि मुखमे रखकर भुक्त आहार को मुखसे बाहर निकालना आखों में अंजन आंजना, इन सब कार्यों को संयम का विघातक समझ कर त्याग देना चाहिए।
अभिप्राय यह है कि वस्त्र आदि को धोना, रंगना, वस्तीकर्म करना, विरेचन, यमन और अंजन लगाना इन सब को संयम का विनाशक जानकर मुनि उनका सेवन न करे उनका त्याग करे ॥१२॥
ટીકાર્થ–સુંદર પણ માટે વસ્ત્ર વગેરેનું પ્રક્ષાલન કરવું (ધવું) રંગવુ, ગુદાના માર્ગથી પેટમાં જળ પહોચાડીને તે જળની સાથે મળ બહાર કહા હવે અર્થાત બરિતકર્મ કરવું. વૈદ્યક પ્રમાણે હરડે વિગેરેનું ચૂર્ણ ખાઈને જુલાબ લે, ઉલટી કરવી અર્થાત્ સળી વગેરે મોંમાં રાખીને ભુક્ત આહિર મૂખથી બહાર કાડ માં અંજન આંજવું. આ સઘળા કાર્યોને સયમના વિઘાતક સમજીને તેને ત્યાગ કરવું જોઈએ.
કહેવાને હેતુ એ છે કે-વસ્ત્ર વગેરેને ધોવા, રંગવા બસ્તી કર્મ કરવું વિરેચન, વમન, અને અંજન લગાડવું આ બધાને સંયમના વિઘાતક સમ અને મુનિએ તેનું સેવન કરવું નહીં અર્થાત્ તેને ત્યાગ કરી દે. ૧૨
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
सुत्रकृताङ्गसूत्रे
छाया - गन्धमाल्यस्नानानि दन्तप्रक्षालनं तथा । परिग्रहस्त्रकर्म च तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥१३॥
अन्वयार्थः - ( गंधम पिणाणं च गन्धमाल्यस्नानानि ( तहा दंतपक्खा - लगं) तथा दन्तप्रक्षालनम् अकारणम् ओषध्यादिना ( च परिगहित्यिकम्मं ) परिग्रहः- धनधान्यादिकस्वीकरणम्, स्त्रियाः स्वीकरणम् कर्म - हरखमैथुनादिकर्म (तं)
(वि) विद्वान् हेयोपादेयज्ञानवान् (परिजाणिया) परिजानीयाद - तदेतत्सबै कर्मबन्धकारकं ज्ञपरिज्ञया ज्ञाला प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् इति ॥१३॥
टीका- 'गंधमल्लसिणाणं च गन्धमाल्यस्नानानि, गन्धाः - कोष्ठपुटादयः, माल्य - मल्लिकादि विशिष्टपुष्पग्रथितम्, स्नानम् - देशसर्वस्नानम् तत्र देशस्नानम् अकारणमक्षिनुवादिप्रक्षालनं, सर्वस्नानम् - सर्वाङ्गपक्षालनम् इति गन्धमाल्य
'मल्ल सिणाणं च' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'गंध मल्लखिणाणं च गन्धमाल्यस्नानानि' शरीर में गन्ध लगाना तथा पुष्पमाला पहिनना एवं स्नान करना 'तहा दंतपक्खालणं तथा दंतप्रक्षालनम्' तथा दांतोंको धोना 'परिगहित्थिकम्मं - परि ग्रहस्त्रकर्माणि' परिग्रह रखना, स्त्रीका उपभोग करना तथा हस्तकर्म करना 'तं चिज्जं तत् विद्वान्' विद्वान मुनि इनको पोपका कारण जानकर त्याग करे || १३||
अन्वयार्थ -- शरीर में सुगंध लगाना, माल धारण करना, स्नान करना, दांतोंका बिना कारण प्रक्षालन करना, धन धान्य आदि परिग्रह को स्वीकार करना, हरतकर्म करना, इन सब को मेघावी पुरुष कर्मबन्ध का कारण जान कर प्रत्याखन परिज्ञा से त्याग दे || १३||
टीकार्थ - - कोष्ट पुट आदि गंध को, मल्लिका आदि के पुष्पोंसे ग्रंथी
'गंध मल्लखिणाणं च' इत्याहि
शब्दार्थ - 'गंध मल्ल सिणाणं च गंधमाल्यस्नानानि च ' शरीरमां गंध सगाडवा तथा पुष्पभाषा परवी तथा स्नान ४२५ 'तहा दंतपक्खाळणं तथा दंतप्रक्षा नम् तथा हांताने घोवा 'परिगाहित्यिकम्म- परिग्रह स्त्री कर्माणि' परिग्रह ४२वा, तथा स्त्री सेवन ४२वु तथा स्तम्भ' ' 'त विज्ज' - तत् विद्वान्' विद्वान् મુનિ આને પાપના કારણુ રૂપ સમજીને તેના ત્યાગ કરે રંગા
અન્નયા —શરીરમાં સુંગધ લગાવવી માળા પહેરવી સ્નાન કરવું, વિના કારણ દાંને ધાવા, હસ્તક કરવું', આ બધાને બુદ્ધિમાન પુરૂષ ક ખ’ધના કારણુ રૂપ સમજીને પ્રદ્ઘાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કર ૫૧૩૫
टीडार्थ – अष्ट, पुट, वगेरे गधने, भब्लिक विगेरे साथी गूथेसी भागाने,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ.९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
स्नानानि 'तहा' तथा-'दंतपकवालणं' - दन्तप्रक्षालनम्-अकारणमोपध्यादिना 'परिग्गहित्थिकम्मं च परिग्रहः, स्त्री, कर्म च, तत्र परिग्रहः-सचित्ताऽचित्तपदार्थानां स्वीकारः, स्त्रियो देवमनुष्यादीनाम् , तत्स्वीकारः, कर्म-इस्तमैथुनादिकरणम् । 'त' तदेतत्सर्व बन्धजनकं संसारपर्यटने कारणम् । इति ज्ञात्वा 'विज्ज' विद्वान्आत्महितार्थी परिजाणिया' परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् ॥१३॥ यूळम्-उद्देसियं कीयगडं च पालिचं चेर्वे आहडं।
पूयं अणेसणिज्नं च तं विजं परिजाणिया ॥१४॥ छाया--औदेशिकं क्रीतकृतं च प्रामित्यं चैवाहृतम् ।
पूयसनेषणीयं च तद्विद्वान् परिजानीयात् ।।१४। हुई माला को, बिना कारण नेन या भौंह आदि के प्रक्षान रूप देशस्नान को तथा सींग प्रक्षालन रूप सर्वस्मानको निष्कारण औषधि आदिसे दांतोंके मांजने को तथा परिग्रह और हस्तकर्म को कर्मबन्ध का कारण जान कर उनको त्याग दे। ये सब कर्म संसारभ्रमण के कारण हैं।
ऐसा समझ कर आत्महित का इच्छुक पुरुष इन्हें ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे ॥१३॥ 'उद्देसियं कीयगडं च' इत्यादि।
शब्दार्थ-'उद्देसियं-औद्देशिका' साधुको एक नाम लेकर उनको देनेके लिये जो आहार आदि तैयार किया गया है 'कीयगडं-क्रीतकृतम्' तथा साधुके लिये जो खरीद किया, गया है तथा 'पानिच्च-प्रामिण्यम्' કારણ વિના આંખ અને ભમરને ઘેવારૂપ દેશ સ્નાનને તથા સર્વાગ પ્રક્ષાલન રૂપ સર્વરનાનને, કારણ વિના એસડ વિગેરેથી દાંતને માંજવાને તથા પરિગ્રહ અને હસ્તકમને કમબન્ધના કારણ સમજીને તેને ત્યાગ કરે. આ બધા જ કર્મો સંસાર ભ્રમણના કારણ રૂપ છે.
આ પ્રમાણે સમજીને આત્મહિતને ઈચ્છનારા પુરૂષે જ્ઞપિરિઝથી તેને સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેઓ ત્યાગ કર ૧૩ 'उद्देसीयं कीयगडं च' त्याल शहाथ-'उद्देसिय-उद्देशिकम्' साधुने मा५। भाट २ मा २ विगैरे तैयार ४२पामा मा०ये। डाय ते तथा 'कीयगडं-क्रीतकृतम्' साधुन भाट मरी६ ४२वामा मावत य त तथा 'पामिच्च-प्रामित्यम्' साधुने आया
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
33
सूत्रकृतागसूत्रे ___ अन्वयार्थः-(उदेत्रियं) औदेशिक-यस्य र स्यचिदेवस्य माधो मिग्राहेण कृतं तदौदे शिरम् (कीयगडं) क्रीतकृतम्-साध्वयं मूल्येन शृतीतम् (पामिचे) पापित्यम्साध्वर्थमन्यत उन्छिन्नरूपेणाऽऽनीतम् (चेच आहडं) चैवाहनम्-पाय यत् गृहस्थेन सम्मुखमानीनम् (पूयं) यूयम्-प्राधामवियसंपृक्त शुद्रनयात्रा प्रयम (अणेसणिज्ज) अनेपणीयम्-अशुन्द्रम् (तं) तत्सर्वन (विज्ज) विद्वान् पग्जिाणिया) परिजानीयात्-अपरिज्ञया झाल्या प्रत्यारदशन रिज्ञा परिन्यजेविति ॥१४॥
. टीका-'उद्देसिय' औद्दे शिराम्-यं कमप्येकं साधुमुद्दिश्य यहाहारपान वस्त्र पात्रवमत्यादि निमित्तं तदोदेशिकम् 'कीयगडं' क्रीनकृनम्-साध्वर्थ यद्वस्नु मुल्येसाधु को देने के लिये जो दूसरे से उधार लिया गया है 'चेच आहडंचैत्र आहृतम्' तथा माधुको देने के लिये जो गृहयो के हारा लाया हवा है 'पूर्य-पूयम्' जो आधाकी आहार ले मिला हुवा है 'अणेसणिज्ज-अमेपणीयम्' तथा जो आहार, कोई भी दोपसे युक्त अशद्ध है 'तं-तत्' उसको 'विज्ज-विद्वान् विद्वान् मुनि 'परिजाणिया-परिजानी यात्' ज्ञपरिज्ञाले जानकार प्रत्याख्यान परिज्ञाले त्याग करे ॥१४॥
अन्वयार्थ--औद्देशिक, क्रीतकृत, प्रामित्य, आहन, पूय और अने. षणीय आहार को मेधावी ज्ञपरिज्ञा से जाने और प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे ॥१४॥
टीकार्थ--जो आहार पानी वस्ल पात्र एवं उपाश्रय आदि किसी एक साधु के उद्देश्य से निर्मित किया गया हो, वह औद्देशिक कह लाता भाट २ भातनी पासथी उधार देवामा मावेस य त 'चेव आइडं-चैव આદતનું તથા સાધુને આપવા માટે ગૃહસ્થ દ્વારા લાવવામાં આવેલ હોય तथा 'पृय-पूयम्' २ माघारी माडारथी भणे हाय 'अणेसणिज'-अनेपणी यम्' तथा रे माहा ई पर होष वाणा डाय भने अशुद्ध हाय 'तं-तत्' तर 'विज्ज-विद्वोन्' विद्वान् भुनि 'परिजाणिया-परिजानीयात्' । परिक्षाथी જાણુને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે. ૧૪
अन्वयार्थ-मीदेश४, ४ीतकृत, प्राभित्य, महत पूय भने भनेपाय, આહારને મેધાવી પુરૂષ રૂપરિણાથી તેને જાણે અને પ્રત્યાખ્યાન પરિવાથી - तो त्या ४२, ॥१४॥
ટીકાર્ય–જે આહાર, પાણી, વસ્ત્ર, પાત્ર અને ઉપાશ્રય વિગેરે કઈ એક સાધુને ઉદ્દેશીને બનાવવામાં આવેલ હોય, તેને શિક કહેવામાં આવે છે,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ.९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् नाऽऽनीता, तथा-'पामिच्चे' प्रामित्यम्-साधवे दातुएच्छिन्नकं गृहीतम् । तथा-'आइडं' आहतम्-साथवे दातुं साधुसमुखमानीतं तथा-'पूर्य' पूयम्-आधा) कवियनसंयुक्तम्-शुद्धेऽपि आहारे आपाकर्माहारस्य मिलनं पूलिकम् 'अणेसणिज अनेषणीयम्-शद्धितादिदोपेज युक्तम् 'विज्ज' विद्वान् ‘तं तत्सर्वमपि संययाऽनु. पकारितया संहारकारणतया च-ज्ञपरिजया झाल्दा प्रत्याख्यानपरिज्ञया 'परिजाणिया' परिजानीयात्-परित्यजेत् इति ॥१४॥ मूलम्-शाणि भविखरागं छ विधायकालगं।
उच्छोलणं च ककं च त विपरिजआलिया ३३१५॥ छावा-आशूनि मक्षिरागं च मृद्धघुमघातकर्म सम् ।
उच्छोलन च झल्कं च तद्विद्वात् परिजानीयात् ॥१५॥ है। साधु के लिए मूल्य चुका कर खरीदी हुई वस्तु क्रीतन कहलाती है। साधु को देने के लिए उधार ली हुई धम्नु प्रालित्य कहलाती है । साधु को देनेके लिए उसके सामने लाई हुई आहारादि वस्तु आहृतं कही जाती है। जिसमें आधाकर्मी का कुछ भाग मिला हो उसे पूर्तिक या पूध कहते हैं। जो शक्ति आदि किसी भी दोष से युक्त हो, वह अनेषणीय कहलाती है। मेधावी पुरुष इन सब को संयम में अनुपकारी (संथल का घातक) और संसार का कारण जान कर परित्याग कर दे ॥१४॥ 'आणि मक्खिराग च' इत्यादि।
शब्दार्थ-आणि-आशूनम्' रसायन आदि खाकर शरीरको स्थूल बनाना 'अक्खिराग च-अक्षिरागच' तथा शोभाके लिये नेत्र में સાધુને માટે મૂલ્ય ચૂકવીને ખરીદેલી વસ્તુ કયકત કહેવાય છે. સાધુને આપવા માટે ઉધાર લીધેલ વસ્તુ પ્રાપત્ય કહેવાય છે, સાધુને આપવા માટે તેની સામે લાવવામાં આવેલ આહાર વિગેરે વસ્તુ આહુત કહેવામાં આવે છે. જેમાં આધાર્મિને કંઈક ભાગ માન્ય હોય તેને પૂતિક અથવા પૂય કહે છે, જે શંકિત આદિ કઈ પણ દેશથી યુક્ત હોય તે અનેષણય કહેવાય છે, મેધાવી પુરૂષે આ બધાને સંયમમાં અનુપકારી અર્થાત સંયમના ઘાતક અને સંસાના કારણ રૂપ માનીને તેને ત્યાગ કર. ૧૪ 'आसूणि मक्खिराग च' त्यादि
शहाथ-'आसूणि-आशनम्' (साय विगेरे पाने १२२ स्थूल-मा मनातु 'अक्खिराग' च-अक्षिरोगच' तथा शाम भाटे मामभi Hiroy
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूचकृतास्त्रे । मयार्थः- (आणि) आशुनि-घृतपानादिना शरीरस्थौलीकरणम् , तथा(अक्खिरागं) अक्षिरञ्जम्-नेत्ररञ्जनम् (गिद्धृवघायकम्मगं) गृद्धयुपघातकर्मकम् गृद्धि गर्य-गृद्धिभावकरणम् उपघातकर्म-उपकारक्रिया (उच्छोलणं च) उच्छोछनं च-अयत्नतः उदकेन पुनः पुनः हस्तपादप्रक्षालनम् (कक) कल्कं च लोध्रादि द्रव्येण शरीरस्योद्वर्तनकरणम् (तं) तदेवत्सर्वम् (विज्ज) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञमा परित्यजेदिति ॥१५॥ ____टीका-'आसर्णि' आनि-घृतपानादिना मकरध्वजादिरसायनिकॉपधिविशेषेण च शारीरिकवलसंर्द्धनम् , 'अविश्वराग' अक्षिरागम्-अक्ष्णोः रागम्अन्जन लगाना 'गिधुवाघाधकम्मर्ग-गृहयुपघातकर्म कम्' तथा शब्दादि विषयों में आसक्त होला, एवं जिस कर्म जीवाका घात होता है उसे करना 'उच्छोलणं च-उच्छोलनंच' अयत्न पूर्वक ठंडा पानीले हस्तपाद आदि का बार बार धोना तथा 'म-कल्कम्' हल्दी आदिसे शरीर में पीठी लगाना 'तं विज्जं परिजाणिया-तत् विद्वान् परिजानीयात्' इन सभीको विद्वान् मुनि ज्ञपरिज्ञासे संसार भ्रमणका कारणरूप समझ कर प्रत्याख्यान परिज्ञासे उस का त्याग करें ॥१५॥ ___ अन्वयार्थ-घृतपान आदि करके शरीर को स्थूल घनोना, नेत्रोंको रंगना, गृद्धिभाव करनो, अपकार करना, घारबार हाथ पांव धोना, शरीर का उघटन करना इन सब को मेधादी पुरुष ज्ञपरिज्ञा से जान फर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे॥१५॥
टीकार्थ--घृतपान आदि करके तथा कस्तुरी मकरध्वज आदि रासाMir गिद्धृवधायकम्मगं-गृद्धथुपघातकर्मकम्' तथा शाह विषयोमा भासत य तथा २ माथी वान धात थाय ते ४ ४२०'. 'उच्छो. लणं च-उच्छोलन च' यत्न विना ४ पाथी साथ, ५, विगैरे धापा तथा 'कफ-कल्कम्' सहर विषयी शरीरमा पाही यापी-गावी 'तं विज परिजाणिया-तत् विद्वान् परिजानीयात्' मा प्रधान विद्वान मुनि । परिक्षाथी સંસાર ભ્રમણના કારણરૂપ સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે ૧૫
અન્વયાર્થ–વૃતપાન વિગેરે કરીને શરીરને સ્થૂળ બનાવવું. આંખને રંગવી. મૃદ્ધિ ભાવ (આસક્તિ) રાખ, વારંવાર હાથ પગ દેવા, શરીરને શણગારવું. આ બધાને ડાહ્યો પુરૂષ જ્ઞ પરિણાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે છે૧પ ટ્રિીકાઈ–વૃતપાન વિગેરે કરીને તથા કસ્તુરી, મકવિજ વિગેરે રસાયનિક
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
समाधी टीका प्र. थु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अञ्जनादिकम् - नेत्रयोः कज्जलादिप्रक्षेपणम्, तथा 'गिधुवधायकम्मर्ग' गृद्धघुपघातकर्मकम् - अपकारिणां मन्त्रादिप्रयोगेण हननम् । 'उच्छोलणं च' उच्छोलनम्उदकेन अकारणं हस्तपादानीनां पुनः पुनः प्रक्षालनम् । तथा-'कर्क' कल्कम् - येन लोधादि द्रव्यविशेषेण शरीरस्योद्वर्त्तनं क्रियते तत् कल्कम् | 'वि' विद्वान् - हेयोपादेयज्ञानवान् 'वं' तदेतत्सर्वं पूर्वोक्तं बन्धनाय श्रन्तीति, 'परिजाणिया' परिजानीयात्- ज्ञपरिज्ञया झाल्या प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदात्महितार्थी इति। १५ । मूलम् - संपंसारी के किरिथ परिणायतणाणि य । ..
सागरियं च पिंड च तं विज्जं परिजाणिया ॥१६॥ छाया - संप्रसारी कृतक्रियः प्रश्नस्यायतनानि च ।
सागारिकं च पिण्डं च तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥ १६॥
यनिक औषधों का सेवन करके शारीरिक बल की वृद्धि करना अर्थात् जिससे बहुत बलवान् बन जाय ऐसा उपाय करना, या अहंकार में चूर होना, नेत्रों में काजल या सुरखा डालना, अपकारी का मंत्र आदि का प्रयोग करके बात करना, निष्कारण जल से बार बार हाथ पग आदि धोना और उबटन करना, इन सब को मेधावी ज्ञपरिज्ञा से कर्मबन्धन का कारण जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे ||१५||
'संपसारी कय करिए' इत्यादि ।
शब्दार्थ - - ' संपसारी - संप्रसारी' असंयतों के साथ साधुको संसार की बातें करना 'किरिए कृतक्रियः' असंयम के अनुष्ठानकी प्रशंसा करना 'परिणायतणाणि य-प्रश्नस्यायतनानि च' तथा ज्योतिष संबंधी
ઔષધાતુ સેવન કરીને શારીરિક બળને વધારવું અર્થાત્ જેનાથી ઘણા ખળવાત્ ખની જવાય તેવા ઉપાય કરવા, અથવા અહંકારમાં ચકચૂર રહેવુ. આંખમાં કાજળ અથવા સુરમે આંજવે. મત્ર વિગેરે પ્રયાગ કરીને અપકા રીના ઘાત કરવા. કારણ વગર વારંવાર પાણીથી હાથ પગ ધેાવા. અને શરીરને શણગારવું. આ બધાને મેધાવી પુરૂષ જ્ઞ પરિજ્ઞાથી કર્મ અન્યનું કારણ સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરે ૫૧પપ્પા
'संपसारी कायकिरिए ' त्यिाहि
शब्दार्थ –'सपसारी-संप्रसारी' असंयतानी साथै साधुये सौंसारनी वाता ४२वी ‘क्कयकिरिए–कृतक्रियः' असयभना अनुष्ठानना वायु ४२वा 'पक्षिणायतणाणि य-- प्रश्नस्यायतनानि च' तथा ज्योतिष संबंधी अनोना (उत्तर भावा
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
ममताइ - अन्वयार्थः-(संपसारी) संपसारी-संमसार:-असंयतेन गृहस्थेन सार्व सांसारिकविचारकरणम् तद्वान् एवम्- (कयकिरिए) कृतक्रिया-हता क्रिया असंयमानुष्ठानप्रशंसारूपा येन स तथाभूतः नथा-(पसिगायतणाणि य) प्रश्नस्यायतनानि च-प्रश्नस्य-सांसारिकाप्रसादेरायतनम्-आविष्करणं कथनमित्यर्थः (सागारियं च पिंडं च) सागारिकं च पिण्डं च-सागारिकम्य शच्यावरस्य पिण्ड. माहारम् (त) तदेतत्सर्वम् (विज्ज) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात्-परिझया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् ।।१६।।
टीका-'संपसारी' संमसारी-असंयतपुरुषः सार्धम् संप्रसारः-परिचयःपर्यालोचनं सावधर्मविचार।, एमसंयमानुष्ठानं पति सांसारिकविषयस्य उपपेशादिदानम् तद्वान् संपसारीनि कथ्यते । तथा-'कयकिरिए' कृतक्रियःप्रश्नों के उत्तर देना 'सागारियं च विडं घ-सागारिकं च पिङ' गरयातर पिंड 'तं-तत्' ये सप 'विज्ज-विद्वान् विद्वान बुनि 'परिजाणिया-परिजानीयात्' ज्ञपरिज्ञासे जानकर के प्रत्याख्यान परिज्ञाले उसका त्याग करें ॥१६॥
अन्वयार्थ-गृहस्थ के साथ सांसारिक विचार करना, असंयमानु धान की प्रशंसा करना, संसार व्यवहार संबंधी प्रश्नों का काम करना शतिर' का आहार ग्रहण करना, इन सब को मेधावी जपरिज्ञा ले जीन कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग करे ॥१६॥ - , टीकार्थ-अलंयत्री पुरुषों के साथ गाढ परिचय करना विचारवि. :मर्श करना, सामन्त्र कार्यो का विचार करना एवं असंयम संबंधी उपदेश देना लंप्रसारण पाइलाता है। 'पहत सुन्दर मकान बनाया इत्यादि 'सागारिय च पिंडंच-सागारिकं च पिंडं च' शय्यात२ वि 'त-तत्' मा प्रधान 'विज्ज-विद्वान्' विद्धन मुनि परिजाणिया-परिजानीयात्' । परिक्षाथी जीने પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ . ૧૬
અન્વયાર્ચ–ગૃહસ્થની સાથે સંસારિક વિચાર કર. અસંયમાનુષ્ઠાનની પ્રશંસા કરવી, સંસાર વ્યવહાર સંબંધી પ્રશ્નોનું કથન કરવું. શય્યાતરને આહાર ગ્રહણ કરવો, આ બધાને બુદ્ધિમાન પુરૂષ જ્ઞ પરિવાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે ૧૬
ટીકાઈ–અસંયમી પુરૂષની સાથે ગાઢ પરિચય કરે, વિચાર વિમર્શ કર, સાવધ કાર્યને વિચાર કરે અને અસંયમ સંબંધી ઉપદેશ આપ તે સંપ્રસારણ કહેવાય છે. “ઘણું જ સુંદર મકાન બનાવ્યું વિગેરે પ્રકારથી
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
3G
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् कृता-संपादिता शोभना गृहकरणादिका क्रिया येन सा-कृतक्रियः । तथा-'पसिणायतणाणि च प्रश्नरयागतानि व-आयतननाविण्यारणं कथनम्-एथाविवक्षिताइननिर्णयकरणानि अथश लौशिकानां परस्पदव्यवहारे मिथ्याशास्त्रमंशये चा प्रश्ने सनि यथावस्थितार्थकथनद्वारेण निर्णयकरणानि । तथा-'सागारियं च पिंड च सागारिकं च पिण्डं च, सागारिका-शय्यासर स्तस्य पिण्डमाहारादिकम् । अथवा सागारिरूपिण्डम्-जुगुप्सितनुपिण्डं या 'त' तत्-तदेतत्स वन्धकारणत्वेन 'विज्ज' विद्वान् 'परिजाणिया' परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा मत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् इति ॥ अमद्भिः सह सांसारिकवा लापका, तथाऽसंयताऽनुष्ठानस्य प्रशंसाकारकश्च न भवेत् तथा-प्रश्नशास्त्र सम्बन्धि प्रश्नोत्तरादिकं, शय्यातरस्य पिण्डादिकं वा विद्वान परित्यजेदिति भावः ॥१६॥ प्रकार से असंयमी के कार्य की प्रशंसा करना, संसार संबंधी प्रश्नों का उत्तर देना, अथवा लौकिक जनों के पारस्परिक व्यवहार में या मिथ्या शास्त्र के विषय में संशय होने पर उसे दूर करने के लिए निर्णय देना, शय्यातर का आहार आदि लेना या धृणित कुल का आहार लेना, इन सब को मेधावी बन्ध का कारण जान कर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग दे।
आशय यह है-असत्पुरुषों के साथ सांसारिक दातालाप करना, असंयमलय अनुष्ठान की प्रशंसा करना, गणित आदि लौकिक शास्त्र संबंधी प्रश्नों का उत्तर देना और शय्यातर का अर्थात् जिसके घर में ठहरा हो उसका आहार लेना, इन सबको कर्मपन्ध का कारण जान कर ज्ञानी पुरुष उनका परित्याग कर देखें ॥१६॥
અસંયમીના કાર્યની પ્રશંસા કરવી, સંસાર સંબધી પ્રશ્નનો ઉત્તર આપો અથવા લૌકિક જનોના પરસ્પરર્ના વ્યવહારમાં અથવા મિથ્યા શાસ્ત્રના સંબંબ ધમાં સંશય થાય ત્યારે તેને દૂર કરવા માટે નિર્ણય આપ, શય્યાતરનો આહાર વિગેરે ગ્રહણ કરે, અથવા નિન્દ્રિત કુળને આહાર લે આ બધાને બન્ધનું કારણ સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે.
કહેવાનો આશય એ છે કે-અપુરૂની સાથે સંસાર સંબંધી વાત. લાપ કરવો, અસંયમવાળા અનુષ્ઠાનની પ્રશ સા કરવી ગણિત વિગેરે લૌકિક શાસ્ત્ર સંબધી પ્રશ્નનો ઉત્તર આપે અને શય્યાતરને અર્થાતું, જેના ઘરમાં રહ્યા હોય તેને આહાર લે, આ બધાને કર્મબંધનું કારણ સમજીને જ્ઞાની પુરૂષે તેને ત્યાગ કરવો. ૧દા
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
३८
१०
सूलम् - अट्ठावयं ने सिक्खिजा वेहाईयं व णो वए । हृत्थकम्मं विवायं च तं विज्जं परिजोणिया ॥१७॥ छाया - अष्टापदं न शिक्षेत वेधातीतञ्च नो वदेत् । हस्तक विवादं च तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥ १७॥ ॥
अन्ययार्थः -- ( अहावयं न सिक्खिज्जा) अष्टापदं धूतक्रीडारूपं न शिक्षेतनाऽभ्यसेत्, (बेहाईयं च णो वए) वेधातीतम् अधर्मप्रधानं वचो नो वदेत् । (हत्थकम्मं) हस्तकर्म - कलहादिकम् ( विनायं च ) विवादं य-शुष्कवादं न कुर्यात् (तं) तदेतद् अट्टापदादिकं संसारकारणमिति (विज्जं ) विद्वान् (परिजाणिया ) परिजानीयात्- ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥१७॥
'अgrai न' इत्यादि ।
शब्दार्थ - - ' अट्ठावयं न खिक्खिज्जा - अष्टापदं न शिक्षेत ' साधु जुआ खेलने का अभ्यास न करे ' वेहाईयं च णो जए - वेषातीतश्च न वदेत्' जो ' बात अधर्म प्रधान हो अर्थात् धर्म विरुद्ध हो ऐली बात न बोले 'हत्थ - कम्मं - हस्तकर्म' हस्तकर्म अर्थात् कलह विगैरह तथा 'विवार्य - विवादं ' विवाद न करे 'तं- तत्' साधु इन बातों को संसार भ्रमण का कारण ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उसका त्याग करें ॥१७॥
अन्य पार्थ-साधु अष्टापद अर्थात् द्यूत आदि का या चाणक्य शास्त्र आदि का अभ्यास न करे । अधर्म प्रधान वचनों का प्रयोग न करे । हस्तकर्म तथा विवाद अर्थात् शुष्कवाद आदि न करे। यह सब संसार के कारण हैं, इस प्रकार जान कर मेधावी प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनका त्याग देवे ॥ १७ ॥
'अट्ठावयं न' इत्यादि
शब्दार्थ -- 'अट्ठावयं न सिक्खिज्जा - अष्टापदं न शिक्षेत' साधु जुगार २५वानो मस्य स न उरे. 'वेहाइयं च णो वएवेधातीतञ्च न वदेत्' ने वात અધમ પ્રધાન હાય એટલે કે ધર્મ વિરૂદ્ધ હાય એવી વાત ન ખાલે ‘ઘ कम्मं - हस्तकर्म' स्तम्भ अर्थात् यो विगेरे तथा 'विवाय विवाद' વાદ વિવાદ ન કરે ‘ત’-તત્’સાધુ આ સઘળી વાતેને જ્ઞપરજ્ઞાથી સંસાર ભ્રમણના કારણ રૂપ માનીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરે ૫૧૭ના
અન્વયા—સાધુએ, અષ્ટાપદ્ય અર્થાત્ દ્યૂત વિગેરેના અથવા ચાણકય શાસ્ત્ર વિગેરેના અભ્યાસ ન કરવે. અધમ પ્રધાન વચનાના પ્રચેગ ન કરવા. હરત કર્મો તથા વિશ્વાદ અર્થાત્ શુષ્કવાદ વિગેરે ન કરે. આ બધું સસારના કારણ રૂપ છે. આ રીતે સમજીને મેધાવી પુરૂષે જ્ઞરિજ્ઞાથી તેને અનથ નું કારણ જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરવા. ૫૧૭ના
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थ बोधिनी टीका प्र. शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
३९
टीका – 'अट्ठावयं' अष्टापदम् - द्यूतक्रीडाविशेषस्तम् 'न सिक्खिज्जा' न शिक्षेत - यूतक्रीडां न कुर्याद् नापि पूर्वशिक्षितमनुशीलयेत् 'वेदाईयं च ' वेधातीतं च वेध धर्मास्तस्मादतीतं सद्धर्माऽनुवेधातीतम्, यद्वा-अधर्मप्रधानकं वचनजातम् 'णो वए' नो वदेत्- धर्मप्रधानकं वचनं नैवोच्चारणीयम् । 'इत्थकम्मै' दस्तकर्म - स्व्यापारमधानकं कर्म - कलहं न कुर्यात् कुचेष्टितं वा । तथा-'विवार्य च' विवादं च - विरुद्धं वादं शुष्कचर्चाम् विवण्डामधानकवचनजातं नैव संवादयेत् 'a' तत्सर्वम् 'विज्जं' विद्वान 'परिजाणिया' परिजानीयात् । द्यूतक्रीडनकादि सर्वमेवाधर्मजनकतया संसारकारणमिति ज्ञपरिज्ञया झाला प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति । उक्तञ्श्च
,
'धूताऽभ्यासस्तथाऽधर्मप्रधानवचनं बहु |
कलहः शुष्कवादच सर्वो हि भवकारणम् ||१|| || १७॥
टीकार्थ -- जिसमें आठ पद होते हैं वह एक प्रकार का छून है । उसका अभ्यास करना अर्थात् व्यूतक्रीडा करना या पूर्वशिक्षित द्यूतक्रीड़ा का अनुशीलन करना योग्य नहीं है । जो धर्म से अनुगत न हो या जिसमें अधर्मकी प्रधानता हो, ऐसा वचन नहीं बोलना चाहिए | हस्त प्रधान कर्म या कुचेष्टा न करे । शुष्क चर्चा या वितण्डावाद भी नहीं करना चाहिए । यह सब यूतक्रीड़ा आदि अधर्मजनक होने से संसार के कारण हैं ऐसा ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे । कहा भी है- 'यूताऽभ्यासस्तथाऽधर्म' इत्यादि ।
यूत का अभ्यास, अधर्मप्रधान वचन, कलह और शुष्कवाद ये सब संसार के कारण हैं ॥१॥ ॥ १७ ॥
ટીકાથ—જેમાં આઠ પદ હાય આ એક પ્રકારનું દ્યૂત જુગાર છે, તેના અભ્યાસ કરવા અર્થાત્ દ્યૂત-ક્રીડા કરવી અથવા પહેલાં શિખવાડેલ દૂતક્રીડાનું અનુશીલન કરવું ચગ્ય નથી. જે ધ'ને અનુકૂળ ન હેાય, અથવા જેમાં અધમનું પ્રધાનપણુ' હાય, એવા વચના ન ખાલવા ોઇએ. હસ્ત પ્રધાન કમ" અથવા કુ ચેષ્ટા કરવી નહી' આ બધુ' દ્યૂત ક્રીડા વિગેરે અધના કારણુ રૂપ હોવાથી સ'સારના કારણુ રૂપ છે, એ પ્રમાણે જ્ઞરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિ साथी तेना त्याग ४२ ४ छे है- द्यूताऽभ्यासस्तथाऽधर्म त्याहि ઘૂતના અભ્યાસ કરવા, અધમ પ્રધાન વચન, કલહ અને શુષ્કવાદ આ સઘળું સ’સારના કારણુ રૂપ છે. ૧૭)
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-पाणहाओ ए छसंच, णालेयं वालीरण।
परकीरियं अन्च मनं च तं दिलं परिजाणिया ॥१८॥ छाया-उपानही च छत्रं च, बालिकं वालपजनम् ।
परक्रियामन्योऽभ्यं च तद विद्वान्न परिजातीया ॥१८॥ अन्वयार्थः-(पाणहाओ य) उपानही व (छत्तं च) छत्रं च (नालियं) नालिझम्शूतक्रीडाविशेषम् (बालवीयण) वालज्यजनम्, बालै यूरपिच्छै निर्मितं व्यजनम् (अन्नमन्न) अन्योऽयं परम्परम् (परफिरियं व) परक्रियाम्-परस्परतोऽन्यसंपाधामन्यः करोति तथा-परनिष्पाद्यां परक्रियामिति (२) तत-एतत्सर्वम् (विज) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया त्यजेदिति ॥१८॥ 'पाणहाओ य छत्तं च' इत्यादि।
शब्दार्थ-पाणहाओ य-उपानही च' जूता पहनना 'छत्तं-छत्रम्' छाता लगाना 'नालियं-मालिक' जूभा खेलना चालवीयणं-बालव्यजनम्' मयूरपिच्छ निर्मित पंखा आदिले पवन करना लथा 'अन्नमन्नं-अन्यो उन्या परस्पर की 'परकिरिय-परक्रिया' एक दूसरे की क्रिया 'तंतत' उसको विज्ज-विद्वान् विद्वान् साधु परिजाणिया-परिजानीयात' ज्ञ परिज्ञारते जानकर प्रत्यारधान परिज्ञा से उसका त्याग करे ॥१८॥
अन्वयार्थ-~पारखी पहनना, छतरी लगाना, नालिक जुआ खेलना, मयूर पिच्छ आदि के घने पंखे का उपयोग करना और अन्योन्यक्रिया करना अर्थात् एक के द्वारा करणीय क्रिया दूसरा करे और दूसरे के करने की पहला करे-इन सब को मेधावी संसारबन्ध के कारणरूप जान कर उनको त्याग दे ॥१८॥ 'पाणहाओ य छत्तं च' त्या
Avat-पाणहाओ य-उपानहौच' । ५२व। 'छत्तं-छत्रम्' छत्री धारण ४२वी 'नालिय-तालिकम्' नुसार २मा 'बालवीयणं-बालव्यजनस्' मारना पाथी मनापामा मावस ५ विश्थी पवन नाम तथा अन्नमन्नंअन्योऽन्यम्' से भीगनी 'परकिरियं-परक्रियां' में भीलनी लिय. 'तं-तत्' ते 'विन-विद्वान्' विद्वान् साधु 'परिजाणिया-परिजानीयात्' ज्ञपरिज्ञाथी જાણુને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે ૧૮
અન્યવાર્થ–પગરખા પહેરવા, છત્રી લગાવવી, જુગાર ખેલ, મેરના પીછા વિગેરેથી બનાવેલા પંખાને ઉપગ કરે તથા અન્ય અન્ય ક્રિયા કરવી અર્થાત્ એકને કરવાની ક્રિયા બીજે કરે અને બીજાને કરવાની ક્રિયા પહેલે કરે આ બધાને સમજીને ડાહ્યો પુરૂષ તેને ત્યાગ કરે. ૧૮
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
टीका- 'पाणहाओ य' उपानहौ च उपलक्षणत्वात् काष्ठपादुकादीनामपि ग्रहणम्, 'छतं' छप-परिद्धम्, 'जालिये' नालिकए - यूतक्रीडाविशेषम्, 'वाल वीयणं' वालव्यजनम् - चाले मयूर पिच्छिकादिभिः संपादितं चालव्यजनम् 'पंखा' इतिलोकप्रसिद्धम् 'परपीरियं परक्षिपाम् परस्य सम्बन्धिनी क्रिया कुचेष्टा रूपा वाम् 'अम्मलन्नं' अन्योऽन्यं परसपरए-- परस्परक्रियमाणां क्रियान् 'तं' तत् सम् 'विज्जं' विद्वान 'परिजाणिया' परिजानीयात्, एक्सर्वमशेषं ज्ञपरिक्षया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहरेत् । उक्तञ्च -
'उपानद्धारणं द्यूतक्रीडनं धारण
etadaद्वि व्यतिहृत्य व्रजेत् सुनी ||१|| इति ||१८|| मूलम् - उच्चारं पासवणं हरिसु में करे गुणी । विर्थडेण वावि साहहु णीयसेन केपाइ वि ॥१९॥ छाया - उच्चारं प्रस्रवणं हरितेषु न कुर्यान्मुनिः । funda नापि संहृत्य वाचमेव कदाचिदपि ॥ १९ ॥
टीकार्थ- 'पाणहाओ' का अर्थ है चमड़े से बने पादत्राण किन्तु उपल क्षण से काष्ठपादुका (खडाऊ) आदि भी इनमें समाविष्ट होती है। इसी प्रकार छत्र, नालिक (चूतकीड़ा), वालों आदि का बना पंखा, परक्रिया ( पर संबधी क्रिया) तथा अन्योन्य क्रिया अर्थात् क्रियाओं का व्यत्यय, इन सब को मेधावी ज्ञपरिज्ञा से अनर्थ का मूल जाने और प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दें। कहा भी है- 'उपानद्वारणं द्यूते' इत्यादि । पंखा 'पारखी पहनना, द्यूत क्रीडा करना, छाता धारण करना, चलाना, इत्यादि को त्याग कर ज्ञानी पुरुष संयम का अनुष्ठान करे ॥१॥ ॥१८॥
j
टीडांथ - 'पाणहाओ' ना अर्थ थामडाथी मनावेस गरभा अर्थात् भेंडा એ પ્રમાણે છે, પરંતુ ઉપલક્ષણથી લાકડાની પાદુકા-ચાખડી વિગેરે પણ तेनाथी श्रडुषु थाय छे. शेन अभाये छत्र, नासिक (धूतडीड) वाजा विज રૈના બનાવેલ પ'ખા, પરિક્રયા (પરસ‘બ'ધી ક્રિયા) તથા અન્યાન્ય ક્રિયા અર્થાત્ ક્રિયાઓના વ્યત્યય ફેરફાર આ સઘળાને મેધાવી-ડાહ્યો પુરૂષ જ્ઞરિજ્ઞાથી અનર્થકારક જાણીને અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરે. કહ્યું પણ छे-उपानद्धारण द्यूत' इत्यादि यगरमा चडेरवा, धूतहिया ४२वी, छत्री धारष्य
કરવી. પ'ખા ચલાવવા, વિગેરેના ત્યાગ કરીને જ્ઞાની પુરૂષ સંયમનુ
अनुष्ठान रे ॥१॥ ॥१८॥
सू० ६
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतासूत्रे ____ अन्वयार्थः-(मुणी) मुनिः-साधुः (उच्चार) उच्चारम्-पुरीपोत्सर्गम् (पासवर्ण) प्रस्रवणम्-(हरिएमु ण करे) हरितेपु-बीजादिषु उपरि न कुर्यात् (साइटु) संहत्यधोजादिकमपनीय (वियडेग वावि) विकटेन-विगतजीवेनाप्युकेन (कयावि) कदाचिदपि (णाययेज्जा) नाचमेन-न निलेपनं कुर्यादिति ॥१९॥
टीका-'मुणी' मुनि:-जिननाचनामनात 'हरित' हरितेषु उपरि वीजेपु वा यानि स्थानानि हरिनवीन दिसंानि ताशमले 'उच्चारं' पुरीपपरित्यागम् 'पासवणं' प्रस्त्रवणम् ‘ण बरे न कुर्यात् 'साटु' संहृत्य हरितदीजादिकं चापनीयाऽपि तत्र स्थाने 'वियढेग' कटेर-गधिराजलेन 'वावि' वाऽपि 'कयाइ वि' कदाचिदपि कथमपि ‘णायमेना' नाचमेव शौचमपि न कुर्यात् ।।१९।।।
'उच्चारं पासवर्ण' इत्यादि।
शब्दार्थ--'मुणी-मुनिः' लाधु 'उच्चार-उच्चारम्' पुरीपोत्सर्गउच्चार 'पासवणं-प्रस्त्रवणं' पेशाध हरिएसुण प.रे-हरितेषु न कुर्यात्' हरित वनस्पति में न करें 'साहटु-संहस्य बीज आदिको हटाकर 'वियडेण वावि-विकटेन वापि' अचित्त जललेभी कयाइ वि-कदाचिदपि' किसी समयभी 'णायमेज्जा-नाचामेत' आचमन न करे ॥१९॥
अन्वयार्थ-मुनि बीजादि वनस्पतिकाय पर उच्चार पासवण का स्याग न करे और पीज आदि को हटा कर अचित्त जल से कदापि भाचमन न करे ॥१९॥
टीकार्थ-जिन वचनों का मनन करने वाला मुलि बीज आदि धनस्पति पर या उससे युक्त स्थान पर उच्चार और पासवण' प्रस्रवण का । 'उच्चारं पासवणं' त्या ____शा-'मुणी-मुनिः' साधु 'उच्चारं-उच्चारम्' पुरीवात्मा-शरीरभलत्याग 'पासवणं-प्रसवणं' पेय 'हरिपसु ण फरे-हरितेपु न फुर्यात्' लीलातरी पनपतिमा न ४२. 'साहटु-संहत्य' भी विरेने मसे डीने 'वियडेण वाविविकटेन वापि' अस्थित्त पाणीथी ५ 'झ्याइ वि-इदाचिदपि' । ५ समये ‘णायमेज्जा-नाचामेत' यमन न ४२. ॥१६॥
मक्या-मी विगरे मस्तिसय ५२ भुनि या२ प्रसवय (भज-भूत्र) ને ત્યાગ ન કરે અને બી વિગેરેને હટાવીને અચિત્ત જલનું કદાપિ આચમન ન કરે. ૧લા કે ટીકાઈ–જીનવચનનું મનન કરવાવાળા મુનિએ બીજ વિગેરે વનસ્પતિ પર અથવા તેનાથી યુક્ત સ્થાન પર ઉચ્ચાર (મલત્યાગ) અને પ્રસવણ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतास्त्रे , अन्वयार्थः-(मुणी) मुनिः-साधुः (उच्चार) उच्चारम्-पुरीपोत्सर्गम् (पासवणं) प्रस्रवणम्-(हरिएमु ण करे) हरितेपु-बीजादिषु उपरि न कुर्यात् (साहल) संहृत्यबीजादिकमपनीय (वियडेग वावि) विकटेश-विगतजीवेनाप्युकेन (कयावि) कदाचिदपि (णायमेना) नावोत-न निर्लेपा कुर्यादिति ॥१९॥
टीका-'मुणी' मुनि:-जिनवचनमनतातो 'हरिपमु' हरितेषु उपरि वीजेपु वा यानि स्थानानि हरितवीज संकुलानि नाशस्थळे 'उच्चार' पुरीपपरित्यागम् 'पासवणे' प्रलवणम् ‘ण करे न कुर्याद साहटु' संहृत्य हरितवीजादिकं चापनीयाऽपि तत्र स्थाने वियडेग साटेन-गचिरागलेग वावि' वाऽपि 'कयाइ वि' कदाचिदपि कथमपि 'णायमेज्जा' नाचमेव शौचमपि न कुर्यात् ।।१९॥
'उच्चारं पासवणं' इत्यादि।
शब्दार्थ--'मुणी-लुनिः साधु 'उच्चार-उच्चारम्' पुरीपोत्सर्गउच्चार 'पासवणं-प्रस्त्रवणं' पेशाय 'हरिएस्तु ण व.रे-हरितेषु न कुर्यात् हरित वनस्पति में न करें 'साहटु-संहस्य' बीज आदिको हटाकर 'वियडेण वावि-विकटेन वापि' अचित जललेभी कयाइ वि-कदाचिदपि' किसी समयभी 'णायमेज्जा-नाचामेत' आचमन न करे ॥१९॥ ' अन्वयार्थ-मुनि बीजादि वनस्पतिकाय पर उच्चार पासवण का त्याग न करे और पीज आदि को हटा कर अचित्त जल से कदापि भाषमन न करे ॥१९॥ * टीकार्थ-जिन बचनों का मनन करने वाला मुनि बीज आदि वनस्पति पर या उससे युक्त स्थान पर उच्चार और पासवण' प्रस्रवण का : 'उच्चारं पासवणं' या ___साथ-'मुणी-मुनिः' साधु 'उच्चारं-उच्चारम्' पुरीबाग-शरीरभरत्याग 'पासवणं-प्रस्रवण' ५ 'हरिएसु ण फरे-हरिपु न कुर्यात्'. हीतरी वनस्पतिमा न ४२. 'साहटु-संहृत्य' भी विगेरेने मसेन 'वियडेण वाविविकटेन वापि' मथित्त पाथी ५ 'कयाइ वि-कदाचिदपि' ५५ समये ‘णायमेज्जा-नाचामेत' सायमन न ४२. ॥१६॥ - અન્વયાર્થ–બીજ વિગેરે અસ્તિકાય પર મુનિ ઉચ્ચાર પ્રસ્ત્રવણ (મળ-મૂત્ર) ને ત્યાગ ન કરે અને બી વિગેરેને હટાવીને અચિત્ત જલનું કદાપિ मायभान न ४२. ॥६॥ * ટીકાથજીનવચનનું મનન કરવાવાળા મુનિએ બીજ વિગેરે વનસ્પતિ * પર અથવા તેનાથી યુક્ત સ્થાન પર ઉચ્ચાર (મલત્યાગ) અને પ્રસવણ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतास्त्रे विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात् तदेतत्सर्वम् परामयस्त्रादिकमलप्यं ज्ञपरिप्रया ज्ञात्वा मस्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥२०॥ ____टीका-'परऽमत्ते' परामो-परस्य-गृहस्थस्य अमत्रे-मोजनपात्रे स्थाल्यादौ 'अन्नपाणं' अन्नं पानं च 'कयाइ वि' कदाचिदपि-कामिश्चिदपि काले कुत्रचिदप्येकस्यामप्यवस्थायाम् ‘ण भुजेज्ज' न भुञ्जीत-गृहरथपात्रादौ अन्नं पानं च व्यवस्थाप्य नैव भोजनं कुर्यात् । यतो हि गृहस्थस्य भोजनमाजनं सचिनजलप्रक्षालितं हिंसादिदोपाधायकम् उपलक्षणत्वात् गृहस्थपात्रे जलशीतलकरणं रखादिधावनं ज्वराघवस्थायां तत्पाने औपशदिसेवनमपि न कुर्यादिति । तथा-'अचेलो वि' अचेलोऽपि-वस्त्ररहितोऽपि अल्पवस्त्रोऽपि मुनिः 'परवत्थं' परकीयरय-गृहस्थादेः वस्वं नैव गृह्णीयात् । 'तं' तन्-एतत्सर्वमेवाऽन्यदीयगृहस्थादिपात्रवस्त्रादिसेवनं वस्त्रों को धारण न करे। मेधावी इस तथ्य को ज्ञपरिज्ञा ले जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे ॥२०॥
टीपार्थ--साधु, गृहस्थ के थाली आदि पात्र में अन्न और जल को किसी भी काल में और मिली भी अवस्था में न नोगे। अर्शत् अन्न या, पाली गृहस्थ्य के पात्र में रख कर न खावे पीवे। क्योंकि गृहस्थ का भोजनपान सचित्त जल से धोया होता है, अतएव हिंसादिदोपों का जनक है । उपलक्षण से गृहस्थ्य के पान में जल शीतल न करे और न गृहस्थ के पात्र में वस्त्र धोये और न ज्वर आदि की अवस्था में औपध आदि का सेवन करे। इसके अतिरिक्त शुनि चाहे वस्त्ररहित हो तो भी गृहस्थ के वस्त्रों को धारण नपारे । यह लन गृहस्थ के वस्त्र पात्र आदि ધારણ ન કરવા, મેધાવી પુરૂષે તથ્યને જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કર પર ' ' ટીકાર્થ–સાધુ ગૃહસ્થની થાળી વગેરે પાત્રમાં અન્ન અને જળને કઈ પણ કળે અને કોઈ પણ અવસ્થામાં ભેગવે નહી, અર્થાત્ અન્ન અથવા પાણું 'ગૃહસ્થના પાત્રમાં રાખીને ખાય પીવે નહી કેમકે–ગૃહેરના ભેજનપાત્ર સચિત્ત જળથી ધોયેલ હોય છે, તેથી તે હિંસા વગેરે દોષો વાળું કહેવાય છે, ઉપલક્ષણથી ગૃહસ્થના પાત્રમાં પાછું ઠંડુ કરવું નહીં. તેમજ ગૃહસ્થના પાત્રમાં વસ્ત્ર પણ દેવા નહી. તથા તાવ આદિ અવસ્થામાં ગૃહઉથના પાત્રમાં "ઔષધનું સેવન કરવું નહીં. આ શિવાય ચાહે તે મુનિ નિર્વસ્ત્ર-વસ્ત્રવિનાના હેય તેપણું ગૃહસ્થના વને ધારણ ન કરે. આ ગૃહસ્થના વસ્ત્ર, પાત્ર
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् संसारकारणमिति 'विनं' विद्वान परिजाणिया' परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया परिशाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥२०॥ मूलम्-आलंदी पलियंके था, णिसिज्जं च गिहतरे।
संपुच्छर लणं वा, तं विज्जं परिजाणिया ॥२१॥ छाया-आसन्ही पर्यवं च, निषधां च गृहान्तरे ।
संपच्छनं स्मरणं वा, तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥२१॥ अन्वयार्थ:-(आसंदी) आसन्दीम् (कुर्शी) इविमसिद्धाम् (पलियंके य) पर्यडू च (पलङ्ग) इति प्रसिद्धम् (गिहतरे णिसिज्नं च) गृहान्तरे-गृहिगृहमध्ये का उपयोग संहार का कारण है। खेधावी इस तथ्य को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे ॥२०॥ .
'आसंदी पलियंके य' इत्यादि।
शब्दार्थ--'आसंदी-आसंदी' मंचिका, आदि आसन विशेष को तथा 'पलियंके य-पर्य के च' शयन योग्य आसन उसको गिहतरे णिसिज्जं च-गृहान्तरे निषद्याञ्च'गृहस्थ के घर में बैठना 'संपुच्छणंसंप्रश्नम्' गृहस्थ के घर में जाकर उसका कुशल पूछना 'सरणं बा-स्मरण वा' तथा अपनी पूर्व क्रिया का स्मरण 'त-तत्' थे सब 'पिज्ज-विहान्' विद्वान् साधु 'परिजाणिया-परिजानीयात्' ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उसका त्याग करे ॥२१॥
अन्वधार्थ--आसंदी (एक प्रकार का कुर्सी शरीख। आसन) और पर्यक (पलंग) का सेवन करना तथा गृहस्थ के घर में बैठने से संयम વિગેરેનો ઉપયોગ સંસારનું કારણ છે. મેધાવી પુરૂષ આ તથ્યને સમજ તથા જ્ઞપરિજ્ઞાથી સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે મારો 'आसंदी पलियके य' त्या:
शम्हा---'भासंदी-आसंदी' भायो पोरे गासन विशेष तथा 'पलियंके य -पर्य'
कंच' शयनने योग्य मासनने 'गिहतरै णिसिज्ज च-गृहन्तिरे निषधां च' स्थना ५२मा मेस' 'संपुच्छणं-घप्रश्नम्' स्थना २०४।तेना शण समाया२ ५७१। 'सरणं वा-सारणं बा' तथा पाता। पूर्व जिया स्मरण 'ततत्' मा थाने 'विज्ज -विद्वान्' विद्वान् साधु 'परिजाणिया-परिजानीयात' जप. રિજ્ઞાથી જાણુને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે ર૧ "
सन्क्या-मासी (मे ४ातुं मुसि यु २मासन) भने ५५४પલંગનું સેવન કરવું તથા ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવાથી સંયમની વિરાધના
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
४६
निपयां च गृहस्थ उपवेशनम् तथा (संपूर्ण) संच्छन गृहस्थगृहे कुशलादिप्रश्नम् (सरणं वा ) स्मरणं वा पूर्वक्रीडितस्वरणम् 'तं' तत् (विज्जे) विद्वान (परिजाणिया) परिजानीयात्- ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति । २१ ।
---
टीका -- 'आदी' आसन्दी - 'कुरसी' वि प्रसिद्धाम्, इदं च उपलक्षणम् तेन गृहस्थस्य उपवेशने व्यवहृतानि सर्वाण्यपि आसनानि परिग्रहीतव्यानि तथा'पलियंके य' पर्यङ्क च विशिष्टखट्याम्- 'पलंग' इति कोकम सिद्धम्, तथा 'गिद्द तरे' गृहस्थगृहाभ्यन्तरे 'णिसिज्जं च ' उपवेशनम् एतत्सर्व संयमपरिपन्थीति 'भिया परिहरेत् । तथाचोक्तम्-
'गंभीर सिरा एते, पाणा दुप्पडिलेहगा ।
अगुती वंभरस्स, इस्थओ वावि संकणा ॥ १ ॥ ॥ इति ।
5
छाया - गम्भीर पिराण्येतानि, प्राणा दुष्पतिलेख्यकाः । अगुप्ति ब्रह्मचर्यस्य, स्त्रियो वापि शङ्कना || १ || इति ॥
की विराधना होती है। गृहस्थ की कुशल आदि पूछना, गृहस्थ की शरण लेना या पूर्वमुक्त विषयभोगों का स्मरण करना इन सब को मेधावी ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनको त्याग दे ॥२१॥
टीकार्थ - आसंदी एक विशेष प्रकार का आसन है जो आजकल कुर्सी के नाम से प्रसिद्ध है । यह कथन उपलक्षण है। इससे उन सभी आसनों का ग्रहण कर लेना चाहिए जिन्हें गृहस्थ अपने बैठने के काम में लेते हैं । पलियंक अर्थात् पलंग या खाट । 'णिसिज्ज' अर्थात् गृहस्थ के घर में बैठना । इन सब का उपयोग करना संगम से प्रतिकूल है अतएव इनको त्याग देना चाहिए। कहा भी है- 'गंभीर सिरा एते' इत्यादि ।
થાય છે. ગૃહસ્થની કુશળતા પૂછત્રી ગૃદ્રસ્થનું શરણુ લેવુ' અથવા પહેલા ભાગવેલ વિષયભાગેનું સ્મરણ કરવું. આ બધાના બુદ્ધિયાને જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરવા ર૧૫
ટીકા-માસી એ એક વિશેષ પ્રકારનુ' આસન છે. જેને હાલમાં ખુશિ હેવામાં આવે છે. આ કથન ઉપલક્ષણુથી કહેલ છે. આ કથનથી ગૃહસ્થા જે આસના પેાતાના ઉપયાગમાં લેતા હોય તે સઘળા આસનેના નિષેધ સમवो 'पलियंक' अर्थात् यस माटो 'णिसिज्ज' अर्थात् गृहस्थना धरमां બેસવું આ ખધાને ઉપયેાગ કરવા તે સંયમની त्याग ४२. अछे है- 'गंभीरझुसिरा एते' વિગેરેના છિદ્રો ઉંડા હાય છે, તેમાં રહેલા જીવા
પ્રતિકૂળ છે, તેથી તેને इत्याहि खुर्शि, यस જેઈ શકાતા નથી. તેથી
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् आसन्धासनस्य छिद्रं गम्मीरं भवति अतस्तत्र प्रतिलेखनं न संभवति, तथा गृहस्य मध्ये गृहस्य अन्तर्वा उपवेशनेन ब्रह्मचर्यस्य रक्षा न भवति तथा स्त्रीशङ्काऽपि विद्यते अतस्तत्रावस्थानं न समीचीनमिति भावः । 'संपुच्छणं' संप्रच्छनम् तत्र गृहादौ गृहस्थस्य कुशलादिप्रश्नः पृच्छा तम् । 'सरणं वा वि' स्मरणं वापि, यद पूर्व क्रीडितं तस्येदानी तेन सह परिचिन्तनम् । 'त' इत्यादिकं सबमेव 'विज्ज' विद्वान् 'परिजाणिया' परिजानीयाद-ज्ञपरिशया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहरेत् । एतानि पूर्वोक्तानि सर्वाण्यपि संसारकारणानीति ज्ञात्वा परित्यजेदिति । उक्तंच-'साधुनोपविशेन्मञ्चे, पर्यवे न शयीस वा।
गृहस्थानां गृहेऽथ वा, गृहयोरन्तरे पथि ॥१॥ 'कुर्सी, पलंग आदिके छिद्र गहरे होते हैं। उनमें प्राणी दिखाई नहीं दे सकते, इस कारण उन पर बैठने से हिमा हो सकती है। गृहस्थ के घर में बैठने से ब्रह्मचर्य अरक्षित होता है और स्त्रियों से आशंक्षा उत्पन्न होती है ॥१॥
इसी प्रकार गृहस्थ से कुशल प्रश्न पूछना, गृहस्थ का शरण लेना या रोगादि की अवस्था में अपने अतीतकालीन गृहजीवन को स्मरण करना या पूर्वभुक्त भोगों को स्मरण करना, इन लब को मेधावी ज्ञप. रिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से इनका परित्याग कर दे, क्योंकि यह संसार के कारण हैं।
'साधु मंच 'खाट' पर आसीन न हो, पर्यंक पर शयन न करे, गृह. स्थोंके गृह में अथवा दो गृहों के मध्य मार्ग में या गली में न बैठे। गृहस्थ તેના પર બેસવાથી હિંસા થવને સંભવ રહે છે. તેમજ ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવાથી બ્રહ્મચર્યનું રક્ષણ થતું નથી. તેમજ સ્ત્રિના સંબંધમાં શંકા ઉપસ્થિત થાય છે.
એજ રીતે ગૃહસ્થને કુશળ પ્રશ્ન પૂછે ગૃહસ્થનું શરણ લેવું અથવા કાગાદિ અવસ્થામાં પિતાના ભૂતકાળના ગૃહસ્થ જીવનને વિચાર કરો અથવા પહેલાં ભગવેલા ભેગોને સમરણ કરવા, આ બધાને મેધાવી પુરૂષ જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે. કેમકે આ બધા સંસારને વધારવાના કારણ રૂપ કહેવાય છે,
સાધુએ ખાટલા પર બેસવું નહીં પલંગ પર સુવું નહીં ગૃહસ્થાના ઘરમાં અથવા બે ઘરની વચ્ચેના માર્ગમાં અથવા ગલીમાં બેસવું નહીં ગૃહ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतागसूत्रे वीथ्यां नोपदिशेन्नो बा, फुगलमा साहरेन् । कृतां पूरी न या क्रीडा, संस्मरेत् परिपन्थिनः ॥२॥
संयमस्येति संजानन्, एप शास्त्र विनिर्णयः ॥इति।।२१।। मूलम्-असं किति सिलोषं च, जा ए बंद पृणा।
लवलोलि जे काय, तं विज्न पनिजाणिया ॥२२॥ छाया----यशाः सीमिश्च श्लोथ, या दला।
सर्वलोके ये कागा, स्तहिदात् परिजानीयात् ॥२२॥ अन्वयार्थ -(जस) मशः-ख्यातिः (जिनि) जीनि:-'अहो अयं पुण्यभागीत्यादि सर्वदिव्यापि साधुवादः (च सिलोव) च पुनः श्लोका-गुणोत्कीर्तनम् से कुशल प्रश्न न पूछे। पूर्व जीवन में की हुई कड़ा का स्मरण न करे, क्योंकि ऐलाकरला संयम से चिरूद्ध है। यह शास्त्रका निर्णय है ॥२॥॥२१॥ 'जस कित्ति सिलोयं च इत्यादि।
शब्दार्थ--'जलं-यशः' ख्याति 'कित्ति-कीर्तिः कीर्ति-अर्थात् साधु घाद 'च लिलोयं च श्लोकः' श्लोक अर्थात् गुणवर्णन 'जाय वंदणपूयणायाच वंदनपूजना' और जो वंदन एवं वस्त्रादिप्रदानरूप सत्कार तथा 'सव्वलोयलि जे कामा-सर्वलोके च ये कामाः समस्तलोक में जो कामभोग है 'तं-तत्' उन सब को 'चिज्ज-विद्वान्' विद्वान् मुनि 'परिजाणिया-परिजानीयात्' ज्ञपरिज्ञाले जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे उसका त्याग करे ॥२२॥ ____ अन्वयार्थ-यश, कीर्ति, श्लोक, बन्दन, पूजल आदि समस्त लोक
સ્થને કુશલ પ્રશ્ન પૂછવા નહી પહેલાં કરેલ ક્રિીડાનું સમરણ ન કરવું. કેમકેતેમ કરવું એ સંયમથી વિરૂદ્ધ છે. આ પ્રમાણે શાસ્ત્રને નિર્ણય છે. ૧.રારા 'जस कित्ति सिलोय च' त्याह
शा--'जसं-यशः' यति 'कित्ति-कीर्ति,' हीति यथात् साधुवाई 'च. 'सिलोय'-च श्लोकः' At अर्थात् गुणवर्णन 'जा य वदणपूयणा-या च वंदन. पूजना' तया वहन भने वा प्रदान ३५ स२ तथा 'सव्वलोयसि जे कामा-सर्वलोके च ये कामा' सपा मारे समाज छ, 'त-तत्' से अधाने विज्जं- विद्वान्' विद्वान् मुनि परिजाणिया-परिजानीयात्' ५२शाथी જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે ૨૨
भ-पयार्थ-यश, पति 15, पन्न, भून विमेरे साभा २
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र.व. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् (जा य वंदणपूयणा) या च वन्दनपूजना-चक्रवादिभि वन्दना, तैरेव वस्त्रादिना सत्कारः पूजना (सवलोयंसि जे कामा) सर्वस्मिन् लोके येऽन्येऽपि कामा:इच्छारूपाः (6) तत्सर्वम् (विज्ज) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयाद-ज्ञपरिया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिशया परित्यजेदिति ॥२२॥
टीका--'सं' यशः-ख्यातिः किलि' कीर्तिः-'अहो अयं पुण्यभागी' इत्यादि सर्वदिव्यापि साधुवादः सिलोयं 'च' श्लोकश्च गुणवणनम् , 'जा य वंदणपूषणा' या व वन्दनपूजना, बलदेवकरणीदिमि नमस्कारो वन्दना, तैरेव सत्कारं सस्नेह रखाहीनां प्रदान धनना । किंबहुना-'सबालोयंसिजे कामा' सर्वको के ये कामाः, कपनीमा मनोज्ञाश्च ये कामाः शब्दादिरूपाः यहा यशः कीर्यादिरूपाः सर्वशके विवाना से विन्धकारणानोति । 'विज्ज' विद्वान् ज्ञपरिझया ज्ञात्वा प्रत्याख्यान जिज्ञा सानेरैताल परिहरेत् । यशः में जो भी इच्छा मदनरूप धाम हैं, उन सब को मेधावी ज्ञपरिज्ञासे दूर्गति का कारण जाने और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उन क्षा परित्याग कर दे ॥२२॥ ___टीकार्थ-यश का अर्थ ख्याति है। 'अहा, यह बड़ा पुण्यभागी है' इत्यादि सर्वकालिक साधुवाद यश को कीर्ति कहते हैं। गुणों की स्तुति श्लोक कहलाता है। पलदेव, चक्रवर्ती आदि के द्वारा की जानेवाली नमन क्रिया वन्दना है। और उनके द्वारा सरकार पूर्वक स्नेह के साथ वन आदि का दिया जाना पूजा है। अधिक क्या, इस सम्पूर्ण लोक में जो भी कमनीय (सुन्दर) एवं मनोज्ञ शब्दादि काम हैं, वे सभी कर्मपन्धन के कारण है। मेधावी पुरुष ज्ञपरिज्ञा से उन्हें अनर्थ का कारण जाने और प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे। કાંઈ ઈચ્છા અર્થાત મદનરૂપ કામ છે, તે બધાને મેધાવી પુરૂષ જ્ઞપરિણાથી દુર્ગતિના કારણ રૂપ સમજે અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે. મારા
ટીકાઈ–ચશને અર્થે ખ્યાતિ છે. “ઓહ, આ ઘણે જ પુણ્યશાળી છે વિગેરે સર્વ કાલ સંબંધી સાધુવાદ યશને કતિ કહે છે. ગુણોની સ્તુતિને
ક કહે છે, બળદેવ ચક્રવતી વિગેરે દ્વારા કરવામાં આવનારી નમન ક્રિયાને વંદના કહે છે. અને તેઓ દ્વારા સત્કાર પૂર્વક સ્નેહની સાથે વસ્ત્ર વિગેરે આપવામાં આવે તે પૂજા છે, વિશેષ શું કહેવું? આ સમગ્ર લેકમાં જે કાંઈ કમનીય અર્થાત સુંદર અને મનેણ શબ્દાદિ કામ છે, તે બધા કર્મ બન્ધના કારણ રૂપ છે. મેધાવી પુરૂષ જ્ઞપરિણાથી તેને અનર્થનું કારણ સમજે અને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે.
सू०७
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
कीर्तिधावन्दनपूजनाऽऽद्याः लोकस्थित सर्वकामनाः संसारभ्रमणकारिण्य इति - त्वावधार्याssत्महितार्थी विहान परित्यजेदिति सकुलिनो भावः ||२२|| मूलम् - जेणेहं निव्वहे शिव, अपाण तहविहं । अणुप्पयाण मैन्नेसि तं परिजाणिया ॥१३॥ छाया - येनेह निर्दहे शिक्षु एत्यादिदम् । अनुदानदन्येषां पनि परिणती ॥२३॥
अन्वयार्थ:-- (मिक्तृ) विदुः साधुः (जे) येवान्तेन पानेन 'इ' इह'छोके (निव्हे) नित्यानित् (वि) तथाविधं -
आशय यह है कि यश, कीर्ति, शान, पूजन आदि जो भी लोक में काम है, वे संसार भ्रगण के कारण हैं। ऐसा जान कर 'आत्महितैषी मेधावी उनका त्याग करे ||२२||
'जेणेह' road सिक्खु' इत्यादि ।
शब्दार्थ- 'भिरखु - चिक्षुः' साधु 'जेण-येन' को जन्न और जलसे ''इह - इह' इस लोक में 'निम्बहे - निर्वहेत्' संगन यात्रादिका विनाश न हो जाय 'तहाचि - तथाविधस्' क्रय क्षेत्र काल आदिको अपेक्षासे अशुद्ध "अन्नं पाण- अन्नं पान' आहार पानी की 'अन्नेसि-अन्येषां दूसरे साधुको 'अणुष्याणं- अनुप्रदानम्' देना 'तं विज्जं परिजाणिया-तत् 'विद्वान् परिजानीयात्' विद्वान् गुनि ये सभी को परिज्ञासे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उसका त्याग करे ॥२३॥
अन्वयार्थ - जिस एषणीय शुद्ध आहार पानी से इस लोक में महेवाना भाशय से हेहे-यश, प्रीति, साधा, वन्दन यूटन विगेरे के કાઇ લેાકમાં કામ છે, તે બધું સ`સારભ્રમણુનુ કારણ છે એમ સમજીને આત્મહિતૈષી બુદ્ધિમાન્ પુરૂષે તેના ત્યાગ કરવેશ. ॥૨॥
'जेणेदं णिव्वद्दे भिक्खू' इत्यादि
1
14
शहाथ' – 'भिक्खू - भिक्षुः ' साधु 'जेण येन' ? भन्न भने पालीथी 'इहं-ह३' मोभां निव्व-निर्वहेत्' सयभयात्रा नो विनाश न थाय 'तहाविहं'तथा विधम्' तेवा अारना अर्थात् द्रव्य, क्षेत्र, आज विगेरेनी अपेक्षाथी मशुद्ध - "अन्नं पान' आहार पाणीने 'अन्नेसिं- धन्येपाँ' भील साधुने 'अणुप्पयाणंअनुप्रदानम्' मायवु' 'त' विज्जं परिजाणिया- तत् विद्वान् परिज्ञानीयात्' विद्वान् મુની આ બધાને પરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના
ત્યાગ કરે ારશા
અન્વયાય—જે એષણીય શુદ્ધ આહારપાણીથી આ લેાકમાં સયમ યાત્રાને
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्यवाधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् द्रव्यक्षेत्रकालाघपेक्षया शुद्ध (अन्नपाण) अन्नमाधारं पानं जलम् 'अन्नेसि, अन्येषां परसाधु-५: (अणुप्पयाण) अनुदानम् कुर्यात्-गृहस्थादीनां संयमोपघातक नानुशीलयेत् (व विज्नं परिजाणिया) तदेतत्सर्वम् विद्वान् परिजानीयात् ज्ञपरिक्षया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥२३॥
टीका--'मिक्खू भिक्षुः-साधुः 'ह' इह-अस्मिन् जिनशासने 'जेग येन__ अन्नपानादिना "णियहे' निर्बहेछ-संयमयात्रादिकं दुर्मिक्षरोगातङ्कादिकं . वा निर्वाहयेद 'तहाविहं' तथाविध मेव 'अन्नपाण' अन्नं पानं-द्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षया शुद्ध कल्प्यं गृह्णीयात् तेनैव स्य निर्वाहं कुर्यात् । तथाविधान्नपानानाम् 'अन्नेर्सि' अन्येपाम् अन्येभ्यः साम्भोगिकान्यसाधुर या 'अणुपयाणं' अनुपदानं कुर्यात् । अन्यस्मै साधने तयविधानान्येर अन्नपानानि दद्यात ।
किन्तु इह-अस्मिन् लोके 'जेग येनाशुद्धन अन्नपानादिना निव' निर्वा संयमयात्रा का निर्वाह हो जाय, उसी प्रकार का द्रव्य क्षेत्र काल आदि से शुद्ध आहार पानी को ग्रहण करे और अन्य नाधु को भी वैसा ही प्रदान करे । किन्तु जो संघम का उपधातक सदोष आहार पानी हो उसे अन्य को देने की इच्छा न करे। मेधाची मुनि झपरिज्ञा से अनर्थ .का मूल जान कर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उसका त्याग कर दे ॥२३॥
टीकार्थ-छह लोक में जिल निदोष आहार पानी से संयमयात्रा का अथवा दुर्भिक्ष एवं रोशाक का निर्वाह हो सके, वैसाही द्रव्यक्षेत्र काल भाव से शुद्ध कल्पनीय आहार पानी को साधु ग्रहण करे। उसी से अपनी संयम यात्रा का निर्वाह करले अन्य साधुओंको भी उसी प्रकार का शुद्ध निर्दोष आहार पानी प्रदान करें। जिसके सेवन से संयम निस्तार बन जाय नै सा आहार पानी लथा पात्र आदि अन्य कोई નિર્વાહ થઈ જાય એજ પ્રમાણેના દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાલ વિગેરેથી શુદ્ધ આહારપાણીને ગ્રહણ કરે અને અન્ય સાધુને પણ તે પ્રમાણેનુ આહા૨ પાણી આપે જે સંયમના ઉપઘાત સદોષ આહાર પાણી હોય તે આહારયાણી બીજાને આપવાનું વિચાર ન કરે,
ટીકાર્થ–આ લેકમાં જે કાંઈ નિર્દોષ આહા૨ પાણીથી સંયમ યાત્રાને અથવા દુભિક્ષ અને ગાતંકનો નિર્વાહ થઈ શકે એ જ પ્રમાણે દ્રવ્ય, ક્ષેત્રકાળ ભાવથી શુદ્ધ કલ્પનીય આહાર પાણીને સાધુ ગ્રહણ કરે. તેનાથી જ પિતાની સયસયાત્રાનો નિર્વાહ કરીલે. અન્ય સાધુઓને પણ એજ પ્રમાણે ને શુદ્ધ નિર્દોષ આહારપણું પ્રદાન કરે. જેના સેવનથી. સંયમ નિસાર બની જાય એવા આહારપાણ તથા પાત્ર વિગેરે અન્ય કેઈ પણ વસ્તુ પિતે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतामध्ये हयेत् संयमासारतामापादयेत्तादृशमन्नं पानं च न स्वयं भुशीत न वा 'अन्नेसि' अन्येभ्यः साधुभ्यः 'अणुप्पयाण' अनुप्रदान-वितरण कुर्यात् , अशुद्धाधारस्य परिभोगोऽन्यस्मै प्रदानं च संमारकारणमिति 'विज्ज' विद्वान् 'त' तत्सर्वम् 'परिजाणिया' परिजानीयाद-ज्ञपरिज्ञमा जात्या प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् ॥२३॥ -- यस्योपदेशेनैतत्सबै कुर्यात्तदर्शयितुमाह-'एवं उदाहु' इत्यादि । मूलम्-एवं उदाहु निग्गंथे, महावीरे महामुणी। - अणंतनाणदंसी से, धनं देलितवं सुतं ॥२४॥ 2 छाया-एवमुदाहतवान् निग्रन्थो, महावीरो महामुनिः।
___ अनन्तज्ञानदर्शी स, धर्म हेशितवान श्रुतम् ॥२४॥ भी वस्तु न स्वयं ग्रहण करे और न दुसरे को देवे। स्वरूप एवं कारण की अपेक्षा अशुद्ध आहारके विपाक को संसारका कारणरूप ज्ञपरिज्ञासे जान कर मेधावी प्रत्याख्यान परिज्ञासे उसका परित्याग कर २॥२३॥ ... जिसके उपदेश से यह सब करें, उसे दिखाने के लिए कहते हैं"एवं उदाहु' इत्यादि। .- शब्दार्थ--'निग्गंथे महापा-निर्ग्रन्थो महामुनिः निन्ध महामुनि 'अणतनाणदलणी-अनंतजाननी ' अनन्तज्ञानी से महावीरे-स: महावीरः' उस भगवान महावीर स्वामीने एवं उदाहु-रबनुदाहृतवान्' ऐसा कहा है 'धम्नं उतं देखिन-धर्म श्रुतं देशितधात्' धर्म (चारित्र) और श्रुनका उन्होंने उपदेन किया है ॥२४॥
ગ્રહણ ન કરે તથા બીજાઓને આપે પણ નહીં સ્વરૂપ અને કારની અપેક્ષાએ અશુદ્ધ આહારના વિપાકને પરિજ્ઞાથી જાણીને મેધાવીએ પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કર ર૩
જેના ઉપદેશથી આ સઘળું કરવામાં આવે તે બતાવવા માટે કહે છે કે'एवं उदाह' या • Avढाय-'निगाथे महामुणी निर्ग्रन्थो महामुनि' -२ मा मुनि "अणतणाणदसणी-अनंतज्ञानदर्शनी' मनन्त शानपण'हे महावीरे-सः महावीरः' को भगवान महावीर स्वामीण एवं उदाहु-एवमुदाहृतवान्' न्ये प्रमाणे ४ 2: 'घरमं सुत देसितवं-धर्म श्रुतदेशितवान्' यम (यात्रि) भने श्रुत।। તેઓએ ઉપદેશ કર્યો છે. ૨૪
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधितो टीका प्र.शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् - अन्धयार्थ:---(गिरगथे महामुणी) निग्रन्यो महामुनिः (अणंतनाणदंसी) अनन्तज्ञानदर्शनी, अनन्तज्ञान-लेवलज्ञान:र्शनम् केवलदर्शनं च विद्यरो यस्यासी तथा, (से महावीरे) ल महावीरस्वामी (इन उदाहु) ए-उत्तप्रकारेण उदाहृतवान् उक्तवान् (धम्म सुतं देखितब) धर्म श्रुतं-चारित्रं देशितान्-प्रकाशितवानिति ॥२४॥
टीका-नाहमेतस्य धर्मस्य वक्ता, किन्तु 'णिग्गंथे निर्धन्य:-निर्गता-वायाभ्यन्तरा अन्थियस्मात् स निग्रन्थः । 'महामुणी' महामुनि:-सननगीलो मुनिः महांश्चासौ युनिवेति महानिः । सुनौ महत्व विशेषणानात् अवतनीयादारभ्य गणधरान्तं मुनीनामयमेव स्वसंबुद्धो गुरुरिति एज्यते । 'अणतनाणदंसी' अनन्त. ज्ञानदर्शनी--अनन्त केवलज्ञानवान तथा केवलदर्शवान् चारित्र्यवांश्च । 'से' स: 'महावीरे' महावीरो वर्द्धमानस्वामी ‘एवं उदाहु एवमुदाहृतवान्, एवस्-'बुझिज्जा' इत्यारभ्य एतस्पर्यन्तम् उदाहृतवान्-कथितवान् । स एव भगवान् अनन्तज्ञानादि____ अन्वयार्थ--अनन्तज्ञानी, अनन्तदर्शी निर्ग्रन्थ महानि श्रीमहाधीर स्वामीने इस प्रकार कहा है। उन्होंने धर्म अर्थात् चारित्र एवं श्रुत को प्रकाशित किया है ॥२४॥
टीकार्थ-सत्रकार कहते हैं-मैं इस धर्मका मूल वतामसी शिन्त श्रीमहावीर ने ऐसा कहा है और उन्होंने ही श्रुतधर्म तथा चारित्र धर्म का प्रकाशन किया है। भगवान महावीर निग्रन्थ थे अर्थात् पाहा आभ्यन्तर ग्रांथियों से रहित हो चुके थे। वे महामुनि थे। 'महा' विशेषण लगाने से प्रगट होता है कि आज से लेकर गणधरों पर्यन्त तक के मुनियों के वही स्वयंसम्बुद्ध गुरु हैं। भगवान् अनन्तदर्शी थे और अनसज्ञानी थे अर्थात् वे केवलज्ञानदर्शन के धारक थे। उन्हीं भगवान्. वर्तमान स्थानीने 'ज्झिज्जा पहिला अध्ययन के प्रारं अशी पहिली गाथा
અન્વયાથ-અનંત જ્ઞાની, અનંત દર્શન વાળા નિર્ચસ્થ મહામુનિ શ્રી મહાવીર હવામીએ આ પ્રમાણે કહેલ છે, તેઓએ ધર્મ અર્થાત્ ચારિત્ર અને શ્રત ને પ્રકાશિત કરેલ છે. રજા
ટીકાથ–સૂત્રકાર વારંવાર કહે છે કે હું આ ધમને મૂળ ઉપદેશક નથી. પરંતુ મહાવીર સ્વામીએ આ પ્રમાણે કહેલ છે. અને તેઓએજ શ્રત ધર્મ અને ચારિત્ર ધર્મનું પ્રકાશન કરેલ છે ભગવાન મહાવીર સ્વામી નિન્ય હતા, અર્થાત બાહ્ય અને અંદરની ગ્રંથિ રહિત થઈ ચૂક્યા હતા. તેઓ મહામુનિ હતા. “મહા વિશેષણ લગાવવાથી એ પ્રગટ થાય છે કે આજથી લઈને ગણધરો પર્યન્ત મુનિયોના તેઓ સ્વયં સબુદ્ધ ગુરૂ છે. ભગવાન્ અનંત દર્શન વાળા હતા, અનંત જ્ઞાની હતા, અર્થાત, કેવળ જ્ઞાન ४शन धारण ४२वावा ता. मे भगवान् भान २ाभास 'ज्ज्ञिज्जा'
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताचे सम्पन्नः 'धम्मं धर्म चारित्राख्यं संसारसागरात् उद्धारकम् । 'सुतं' श्रृंत चजीवाऽजीवादिपदार्यस्वरूपकम् 'देशित' देशितवान्-कथितवान् , धर्मस्य चारिलक्षणस्य जीवाऽजीवादिपदार्थानां च उपदेश दत्तवान् इति ॥२४॥ मूलम्-भानमाणो न भालेज्जा, गेवं वंफेज मम्मयं ।
सातिहाणं विवज्जेज्जा, अणुचिंतिय वियागरे ॥२५॥ - छाया-भापमाणो न भापेन, नैशभिलषेत्ममंगम् ।
मावस्थानं विवर्जये, दचिन्तम व्याणीयात् ॥२५॥ अन्वयार्थः--(भासमाणो न भासेन्जा) यो भापासमितिगुप्तः स भाषसे यहां तक सब कहा है। उन्हीं बावान ने संसार सागर ले उद्धार करने वाला चारित्रधर्म और जीव अजीब आदि पदार्थों के स्वरूप का निरूपक श्रुनधर्म कहा है ॥२४॥
"मालमाणो' इत्यादि।
शब्दार्थ-'भासमाणो न मारलेजा-भापमाणोन भाषेत भाषा समिति से संपन्न साधु आषण करता हुआ भी भाषण नहीं करता है 'मम्मयं णेव वंफेज-मर्मका नैवाभिलपेत् साधु किसीके हृदय को चोट पहुंचाने वाली पात न बोले 'मातिहाणं विदेज्जेज्जा-मातृस्थान विय. र्जयेत्' साधु कपट युक्त भाषा न घोले 'अणुचिंतिय वियागरे-अनुचिन्त्य पाणीयात्' परंतु सोच समझ कर ही घोले ॥२५॥
अन्धयार्थ--जो भाषा समिति ले खनित है, वह करता आ भी પહેલા અધ્યયનના, પ્રારંભની પહેલી ગાથાથી આ કથન સુધી સઘળું કથન કરેલ છે. એજ ભગવાને સંસાર સાગરથી ઉદ્ધાર કરવાવાળા ચારિત્ર ધર્મ અને જીવ, અજીવ વિગેરે પદાર્થના સ્વરૂપને બતાવનાર શ્રત ધર્મ કહેલ છે.૨૪ 'भासमाणो' त्यादि शहाथ-'भासमाणो न भासेजा-भापमानो न मापेत' भाषा समिति सपन्न साधु मारतो डावा छतi प त मालत नथी 'मम्मयं णेव वंफेज-मर्मकम् नैवाभिलपेत्' साधुसे ना यम थापा तवा पात न मावी. 'मातिढाणं विवज्जेज्जा-मातृस्थानं विवर्जयेत्' तथा ४५८ युत पी साधु मालवी नही 'अणुचिंतिय वियागरे-अनुचिन्त्य व्यागृणीयात्' ५२न्तु सभल क्यिाને જ બોલે. રપ અયાર્થ—જે ભાષાસમિતિથી સમિત છે, તે ભાષણ કરવાવાળા હેવા
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् माणोऽपि-धमकथामुपदिशन्नपि न भाषेत, इति कथ्यते (मम्मयं णेच वंफेन्ज) मर्मग-परपीडोत्पादनं वचो नैवामिलषेत्-नैव तद्वक्तुबांच्छे , तथा-(मातिद्वाणं विज्जेज्जा) मातृस्थानं मायामधानं वचो विजयेद-परित्यजेल (अणुचिंतिय 'वियागरे) अनुचिन्त्य स्वपश्योरनुपघातकं वचनं विचार्य व्यागृणीयाव-वदेदिति।२५॥
टीका--'भासमाणो न मासेज्जा' भाषमाणो न साषेव-यः साधुः भाषा समितिगुप्तः स धर्मसम्बन्धिनी-धर्मलम्बद्धां कयां समुच्चारयन्नपि 'न भासेज्जा' न भाषेत-अभापक एव कथ्यते । तदुक्तम्
वयणविहत्तीकुसलो व भोगयं बहुविहं वियाणवी।
दिवसंपि भासमाणो साहुक्यगुत्तयं पत्तो ॥१॥ छाया-वचनविभक्तिकुशलो, बचोगतं बहुविधं दिजानन् ।
दिवसमपि भाषमाणः साधुर्वचनगुप्ति संप्राप्तः ॥१॥ यः साधु वचनस्य विभागज्ञाने निपुणः तथा वाणिविपयस्यानेकपकारक मानवान् सोऽधिककाल भाषमाणोऽपि वचनगुप्तियुक्त एव-अभापक एव स कथ्यते इति भावः॥ न भाषण करनेवाले (मौनी)के समान है। साधु मर्मभेदी वचनों का 'उच्चारण न करे, माया प्रधान बचन का त्याग करे। यह विचार करके 'वचनप्रयोग करे ॥२५॥ । टीक्षार्थ--जो साधु भाषासमिति से सम्पन्न है, वह धर्म संबंधी वचनों (कथा) का उच्चारण करता हुआ भी अभाषज्ञ (मौनधारी) के ही समान है। कहा भी है-'पघणविहत्ती-कुललो' इत्यादि।।
जो साधु बचन के विभागज्ञान में कुशल है, जो वाणी के विविध प्रकारों का ज्ञाता है, वह दिल भर बोलता रहे तो भी वचन गुप्ति से युक्त है ॥१॥ છતાં પણ ભાષણ ન કરવા વાળા (મીની)ની બરાબર છે. સાધુએ મર્મ ભેદક વચને બલવા નહીં, માયા પ્રધાન વચનને ત્યાગ કરે, તે વિચારીને વચન બેલે પારા
ટીકાઈ–જે સાધુ ભાષા સમિતિથી યુક્ત હોય છે, તે ધર્મ સંબધી વચને (કથાઓ)નું ઉચ્ચારણ કરવા છતાં પણ અભાષક મૌન ધારીની સમાન
छे. युं ५ छ -'वयणविहत्ती कुसलो' त्याहि. જે સાધુ વચનના વિભાગ રૂપ જ્ઞાનમાં કુશળ હોય છે, જેઓ વાણીનાં જુદા જુદા પ્રકારોને જાણવા વાળા છે, તે આ દિવસ બેલે તે પણ વચન થાપ્ત વાળાજ કહેવાય છે. કેળા
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अथवा यत्र निपुणो जनो भापते, तम्मध्येऽहमेव महापण्डितः इत्येवमभि नवान् सन् व भाषेत | 'म' नम्-नर्म वीति सर्मयम्-परमधा टकं वचनम् 'व' नैव आक्षिप्तोऽपि परकीयवचनवाणैः 'फेज्ञ' अनिल पेन् तादृशं वचनं वक्तुं न वाञ्छेत् 'महरन्तं महत्' इषि जानन्नपि पीडाजवाद न ब्रूयात् । 'मातिद्वाणं' गादस्थानम् - मायामयं पचने परञ्चनाचाययमिवी 'दिनजैज्जा' विवर्जयेत्-सायामधानकं वचनं नोचारणीयमिति । यदा किमपि वक्तुम संपेत् तदा- 'अणुचिविष' अनुचिन्त्य, यवासमुच्चार्यमाणं वचनं स्पां परेषां पीडाजनकं स्यान्नवेति विचार्य मुहुर्मुहुर्विचिन्त्य 'दियारे' व्यावृणीयात् वदेत् वचनं मोच्चारणीयमिति । तदुक्तम् 'दि बुद्धीए पेदित्ता पच्छा दाह पूर्व दुधा den versionate fर्शत । य. साधुः भाषासमितियुक्तः स धर्मोपदेशं कुर्व
५६
अथवा-: - जहां निपुण जन भाषण कर रहे हों, वहां उनके मध्य में अपने को महापण्डित मान कर अभिमान से भाषण न करे । तथा दूसरे के बाणों से व्याकुल होकर भी दूसरे के नर्म को उघाड़ने वाले aar का प्रयोग न करे । 'महार करने वाले पर प्रहार करना चाहिए' - ऐसा जानता हुआ भी पीड़ाजनक वाक्य न बोले । सायाप्रधान अर्थात् दूसरे को ठगने वाले वचनों से बचता रहे। जब कुछ भी बोलने की अभिलाषा हो तो मेरा उच्चारित वचन दूसरों को या अपने को पीडा कारक तो नहीं होगा, इस प्रकार वारवार विचार करके ही बोलना चाहिये कहा भी है- 'पहले बुद्धि से सोच विचार कर वादमें पोले'
અથવા-જયાં કુશળ જના ભાષણ કરતા હોય, ત્યાં તેની ધ્યમાં પેાતાને મહા પતિ માનીને અભિમાનથી ભાષણ કરવું નહી' તથા ખીજાઆના વચનમાણેાથી વ્યાકુલ થઈને પણ ખીજાઓના મને લેવાવાળા વચનાના પ્રયાગ ન કરવા. પ્રહાર કરનારા પર પ્રહાર કરવા જોઇએ’ એ પ્રમાણે જાણુવા છતાં પણ પીડા પહોંચાડનાર વાકયનેા પ્રયાગ ન કરે. માયાપ્રધાન અર્થાત્ ખીજાએને ઠગવાવાળા વચનેાથી મચતા રહે. જ્યારે કાંઈ પણ ખેલવાની ઇચ્છા હાય તે તે વખતે સારૂ દલાયેલુ. વચન ખીજાએાને અથવા પેાતાને પીડા ઉપજાવનાર તેા નહી અને ' આ પ્રમાણે વારંવાર વિચાર કરીને જ ખેલવુ જોઇએ. કહ્યુ પણ છે કે પહેલાં બુદ્ધિથી સમજી વિચારીને च्छी ४ बोलवु
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् न्नपि अभापमाण सम एव प्रोच्यते, येन समुच्चार्यमाणेन वचनेन यथा न भवेद यस्य कस्यापि आत्मनः पीडा, तथा मनसि विचार्य वदेत् ॥२५॥ मूलम्-तथिमा तइया भाता, जे बदित्ताऽणुतप्पती।
जं छवं तं न बत्तव्यं, एता आणा णियंठिया ॥२६॥ छाया-तनेयं तृतीया भापा, यां पदिला अनुतप्यते ।
__यच्छन्नं तन्न वक्तव्यम् हाऽऽज्ञा नन्धिकी ॥२६॥ तात्पर्य यह है कि जो लाधु माधत्तमिति से युक्त है, वह धौंपदेश करता हुआ भी अभाषक के समान ही है। जिस पचनशा गुच्चारण करने से किसी भी प्राणी को पीड़ादाजे, ऐसा ही बबन सोच - विचार कर बोलना चाहिए। ॥३५॥
'तस्थिमा तइया भासा इत्यादि।
शब्दार्थ-'तथिमा तइयां माला-तत्रयन्तृतीया आषा' चार मकारकी भाषाओं में जो तृतीय भाषा है अर्थात् जो झूठसे मिला हुआ सत्य है यह साधु न वोले तथा 'ज-यां' जो सत्यामृषा भाषांको 'वदि: ताणुतप्पती-उक्त्वा अनुतप्यते' बोलकर पश्चात्ताप करना पडता है वहं. ऐसा बचन भी न बोले 'जछन्नं तं न वत्तव-यत् छन्नं तत् न पक्तव्यम् जिस यातको सबलोग छिपाते हैं वह भी साधु न कहे 'एला णियंठियां आणा-एषा नग्रन्थिकी आज्ञा' यही निन्धकी आज्ञा है ॥२६॥
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–જે સાધુ ભાષા સમિતિથી યુક્ત હોય, તે ધર્મોપદેશ કરવા છતાં પણ અભાષક જેવજ ગણાય છે. જે વચનનું ઉચ્ચારણ કરવાથી કેઈ પણ પ્રાણીને પીડા ન પહોંચે એવું જ વચન સમજી વિચારીને
લવું જોઈએ. રપા 'तथिमा तइया भामां' ४त्याह'
शहाथ-'तथिमा तइया भासा-तत्रेय तृतीया भाषा' या२ प्रहारनी भाषाએમાં જે ત્રીજી ભાષા છે અર્થાત્ જે જુઠાણાથી સત્ય હોય તેવું સાધુએ मौसपु नी तथा 'ज-यां' रे सत्याभूषा मापाने 'ववित्ता णुतप्पती-उक्त्वा अनुतप्यते' मोबीन पाथी पश्चात्ता५ ४२व। ५४ छ, तवा वयना पर्छ । साधु माता नही' 'ज' छन्नं त न वत्तव्वं-यत् छन्नं तत् न वकव्यम्' २ पातने मधा सा छूपाव छ, ते वात ५९ साधुणे ४७वी नही एसा णिय ठिया आणा-एपा नम्रन्थिकी आज्ञा' मा नियनी माज्ञा छे. ॥२६॥
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
...अन्वयार्थ - ( तत्थिमा तइया भासा) तत्रेयं तासु चतसृषु भाषासु मध्ये इयं तृतीया सत्या मृषा तां न वदेत् (जं) यां सत्यामृषाम् (वदिचाणुतपती) चदिखा उक्त्वा पश्चादनुतप्यते - पश्चात्तापं करोति (जं छन्नं तं न वसव्वं ) यत् छन्नं-हिंसाप्रधानं वचनं तदपि न वक्तव्यम् (एसा नियंठिया आणा) एपा नैर्ग्रन्थिकी भगवत स्तीर्थकरस्याज्ञेति ||२६||
टीका -- भाषा हि चतुर्विधा भवति, सत्या प्रथमा, अत्यार द्वितीया, सत्यामृषा३ तृतीया, असत्यामृषा४ चतुर्थी । एतासु 'तत्थिमा' वासु चतुर्विधास मध्ये इयम् 'या' तृतीया भाषा - सत्यामृषा, अंशेन सत्या अंशेन च मृषा । यथा'अस्मिन् ग्रामे दश वालका जाता:' एतद्वचनम् उत्पत्त्यंशेन सत्या, संख्यायां - मृषा न्यूनाधिकसंख्यायाः संभवात् । एवं भूतं एतीयां भाषां वो वदति सः 'जं' अन्वयार्थ - --चार प्रकार की भाषाओं में यह जो तीसरी -सत्यामृषा भाषा है, जिसे बोलने पर बाद में पश्चात्ताप करना पड़ता है | इसी प्रकार जो हिलाप्रधान वचन है, वह भी बोलने योग्य नहीं है । यह भगवान् तीर्थकर की आज्ञा है ||२३||
टीकार्थ -- भाषा चार प्रकार की है - ( १ ) सध्या (२) असत्या (३) सत्यामृषा और (४) असत्या मृषा । इन चार भाषाओं में तीसरी सत्यामृषा भाषा है जो आंशिक रूप में सत्य और आंशिक रूप में असत्य अर्थात् सत्यासत्य का सम्मिश्रण युक्त होती है । जैसे 'आज इस ग्राम में दश बालक जन्मे' यह वचन जन्मने की अपेक्षा सत्य है मगर संख्या की अपेक्षा से असत्य है, क्योंकि जन्मने वाले चालकों की संख्या न्यूनाधिक भी हो सकती है। जो इस प्रकार की भाषा का प्रयोग करता
"अन्वयार्थ-यार प्रहारनी भाषाभासां ने भी श्री सत्या भूषा भाषा है, કે જેને ખેાલવાથી ખેલાયા પછી પશ્ચાત્તાપ કરવા પડે છે, એજ પ્રમાણે જે હિ‘સા પ્રધાન વચના છે, તે પણ આલવા ચૈાગ્ય હાતા નથી. આ પ્રમાણે ભગવાન તીર્થંકરની આજ્ઞા છે. ૫૨૬.
टीमर्थ -- सत्य (१) असत्य ( २ ) सत्याभूषा (3) भने सत्या भृषा (४) આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારની ભાષા કહેલ છે. આ ચાર ભાષામાં સત્યામૃષા જે ત્રીજી ભાષા છે, જે આંશિક રૂપથી અસત્ય · અર્થાત્ સત્યાસત્યના मिश्रवाणी होय छे. भेसहे-'साथ सा ગામમાં જન્મ થા... મા દસ બાળકાના વચન જન્મની મપેક્ષાએ સત્ય छे, પરંતુ ખાની અપેક્ષાથી અસત્ય છે, કેમકે જનમવા વાળા ખાળાની સખ્યા ન્યૂનાધિક–ઓછી વત્તી પણ હાઇ શકે છે. જેએ આવા પ્રકારની ભાષાને
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणंम् .. ५९ याम् इमां तृतीयाम् ‘वदित्ता' वदित्वा-उक्त्वा 'अणुतप्पती' अनुतप्यते भाषणानन्तरमिहैव जन्मान्तरे वा तादृश सत्यमृषावचनजनितपापेन तप्यते; पीडामनु. भवति । अथवा-वचनप्रयोगानन्तरं पश्चात्तापं करोति । अयमाशय:-मिश्राऽपि तृतीया भाषा कदापि न वक्तव्या, कि पुन:-असत्या द्वितीया, सर्वाशे एवं विसंवादकत्वात् । तत्र प्रथमापि या सत्य साऽपि यदि माणिवधकारिणी भवेत् न वक्तव्या । चतुर्थी तु असत्यामृवा, सा वक्तव्या, सत्पाऽपि यदि दोषानुपङ्गिणी भवेत् तदा तस्या अपि अवक्तव्यतामेव दर्शयति-'ज छन्नं' इत्यादि । 'जं छन्नं तं न वत्तव्यं यत् छन्नं तत् न वक्तव्यम्-यद्वचनं छन्न-हिंसाकारकं यथा चौरोऽयं वध्यतामित्यादि तन्न वक्तव्यम् । अथवा-छन्नं यल्लोकैरपि प्रयत्नतः पच्छाद्यते, है उसे इस जन्म में अथवा जन्मान्तर में अनुतार (पश्चात्ताप) करना पड़ता है। वह सत्याभूषा भाषा से उत्पन्न पापके ताप का अनुभव करता है, पीडाका अनुभव करता है या उसे वचन प्रयोग के बाद ही पश्चात्ताप करना पडता है। ___ आशय यह है कि तीसरी मिश्रित भाषा भी जय बोलने योग्य नहीं है तो फिर दूसरी असत्य भाषा का तो कहना ही क्या है। वह तो सोश में ही विसंवादिनी (त्याज्य) होती है। प्रथमा जो सत्यभाषा है वह भी यदि प्राणिवधकारिणी हो तो नहीं बोलनी चाहिए। चौथी जो असत्याभूषा भाषा है, वह सोच विचार कर ही बोलनी चाहिए।
सत्यभाषा भी यदि दोषयुक्त हो तो बोलने योग्य नहीं है, यह दिखलाते हैं-जो वचन छन्न हिसाझारक है, जैसे-'यह चोर है, इसका
પ્રયોગ કરે છે, તેને આ જન્મમાં અથવા જન્માંન્તરમાં પશ્ચાત્તાપ કર ‘ પડે છે. આ સત્યામૃષા ભાષાથી થવાવાળા પાપના તાપને અનુભવ કરવો પડે છે, અર્થાત્ પાપના ફલસ્વરૂપ દુઃખ ભેગવવું પડે છે. પીડા ભેગવે છે, અથવા તેને વચનપ્રયોગ કર્યા પછી જ પશ્ચાત્તાપ કરવો પડે છે. કહેવાનો આશય એ છે કે–ત્રીજી મિશ્રિત ભાષા પણ જ્યારે બેલા
ગ્ય નથી તે પછી બીજી અસત્ય ભાષાના સંબંધમાં તેને કહેવાનું જ શું - હોય ? તે તો સર્વ પ્રકારથીજ ત્યજવા ૨.ગ્ય છે. પહેલી જે સત્ય ભાષા છે, તે પણ જે પ્રાણિવધ કરનારી હોય, તે તે બોલવી ન જોઈએ, જેથી रे असत्याभूषा' लाषा छ, त स पियारीन मोलवी नये.
સયા ભાષા પણ જે દેજવાળી હોય, તે બોલવી ન જોઈએ. તેજ કહે છે કે-જે વચન છન્ન અર્થાત્ હિંસાકારક હોય છે, જેમકે “આ ચાર છે,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताचे तत्सत्यमपि न वक्तव्यम् । 'एसा' एपा 'णियंठिया' निर्यन्यस्य भगवतो महावीरस्य आणा' आज्ञा, न अस्माकमाज्ञा । चतस्रो हि भाषा भवन्ति तत्र तृतीया 'सत्यमिश्रिता मृपा, सा नैव वक्तव्या साधुना । येन येन च समुच्चारितेन वचनेन जनसमुदाये यस्य कस्यापि एकरूगापि पश्चात्तापो जायेत, तत्तदपि मनसा निधित्य न वक्तव्यम् । तथा यद् यत्सर्वेरेव गोप्यम् , तत्तदपि वचनमवक्तव्यमवकम्बते' एषा जिनेश्वरस्याऽऽज्ञेति ॥२६॥ मूलम् होलावायं सहीवायं, गोर्यावायं च नो वेदे।
तुम तुमति अमणुन्नं, सब्यसो त ण वत्तए ॥२७॥
छाया-होलावादं सखिवाद, गोत्रवादं च नो वदेत् । ., स्वं त्वमित्यमनोज्ञ, सर्वशस्तन्न वर्तते ॥२७॥
वध करो' इत्यादि घोलने योग्य नहीं है। अथवा जो छन्न है अर्थात् लोग जिसे प्रयत्न करके छिपाते हैं, वह सत्य भी वक्तव्य नहीं है।
यह निर्गन्ध की अर्थात् भगवान महावीर की आज्ञा है, सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं यह कथन हमारा नहीं। ' तात्पर्य यह है कि-चार प्रकार की भाषाएं हैं। उनमें तीसरी जो मिश्र भाषा है, उसका प्रयोग साधु को नहीं करना चाहिए। जिस वचन के उच्चारण से जलसामुदाय में से किसी एकको भी सन्ताप उत्पन्न होता हो, वह बोलने योग्य नहीं है। जो पात गोपनीय है, उसे प्रकाशित करने बोला वचन भी बोलने योग्य नहीं है। जिनेश्वर देवकी यह आज्ञा है ॥२६॥ તેને વધ કર વિગેરે વચને બોલવા ચોગ્ય કહ્યા નથી. અથવા જે છન્ન છે, અર્થાત, કે જેને પ્રયત્ન પૂર્વક સંતાડે છે, તે સત્ય હોય તે પણ બોલવા याय तु नथी.
આ પ્રમાણે નિર્ચન્થની અર્થાત્ મહાવીર ભગવાનની આજ્ઞા છે. સુધર્મા સ્વામી જંબુસ્વામીને કહે છે કે-આ મેં કહેલ નથી. પરંતુ લાગવાને કહેલ છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--ચાર પ્રકારની ભાષાઓ છે, તેમાં ત્રીજી જે મિશ્ર ભાષા છે, તેને સાધુએ પ્રયોગ કરે ન જોઈએ. જે વચનના ઉચારણથી જન સમુદાયમાં કઈ એકને પણું સંતાપ પિદા થતો હોય તે તેવા વચને બોલવા ગ્ય નથી. જે વાત છુપાવવાની હોય છે, તેને પ્રકાશિત કરવા વાળા વચન પણ બોલવા યે ગ્ય હોતા નથી. આ પ્રમાણે જીનેશ્વર દેવની આજ્ઞા છે. ૨૬
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र.श्रु. अ.९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् __ अन्वयार्थ:-(होलावाय) होलाबाद-लिष्ठुरवचनम् (महीवाय) सखिदादहे मित्यादि-मम्बोधनवचनम् ( गोयावाय) च पुनः गोत्रबादम्-हे काश्यप गोविन् ! इत्यादिवचनम् (नो वदे) नो वदेत् साधुः (तुमं तुमं ति अमणुन्न) त्वं त्वमित्याकारकम् आमनोज्ञममियं वचः (नं सचसो णो वत्तए) तत-एतद्वचनजातं सर्वश:-सर्वथैव नो वर्तते-न वदेदिति ॥२७॥
टीका-'होलावाय' होलाबाद-श्रु कटुनी च सम्बोधनपूर्वकमाहानम्-होलावादस्तं न वदेत् इत्यग्रेतनेन सम्बन्धः । 'सहीवायं सखि सदस्-हे सखे हे मित्र!
होलावायं सहीबायं' इत्यादि
शब्दार्थ-'होलावायं-होलाबाद' निष्ठुर तथा नीच संबोधन 'लहीवार्य-सखिवाद' हे मित्र इस प्रकार का संबोधन 'च गोयावायं-गोत्र. वादच हे काश्यप गोविन् वसिष्ठ गोत्रिन इत्यादि प्रकार से गोत्र का माम लेकर 'नो वदे-नो वदेत्' साधुको कहना न चाहिये. 'तुमं तुमंति अमणुन-त्वंस्वमित्याकारकम् अमनोज्ञम्' तथा अपने से बडे को 'तू' कहना तथा जो वचन दूसरे को अप्रिय लगे 'तं सबओ णो वत्तए-तत् सर्वशो न वर्तते' ऐसा वचन कभीभी साधुको कहना न चाहिये ॥२७॥ ___ अन्वयार्थ-निष्ठुर वचन, हे मित्र इत्यादि वचन, 'हे काश्यप गोत्री' इस प्रकारका गोत्रवाद युक्त वचन साधु न बोले। तुम-तू इस प्रकार का अमनोज्ञ वचन भी सर्वथान बोले ॥२७॥
टीकार्थ--होलाबाद अर्थात् कर्णकटुक एवं नीच संबोधन करके 'होलाधाय सहीवाय त्याल.
महा-'होलावाय-होलावाद' निहु२ तथा नीय समोधन 'सहीवायमखिवाई ३ भित्र ! प्रमाणे 'च गोयावाय-गोत्रवादञ्च' तथा ३२५ मात्रा से पसि७४ मात्रामा विगैरे प्रारथी मात्र नाम न 'नो वदे-नो वदेत' साधुसे चुन २४ 'तुम तुमति अमणुन्नं-त्वत्वमित्याकारकम् अमनोज्ञम्' तथा पोतानाथी भाटामात 'तु' से प्रभाएना था ४९ तथा रे क्यन भात मात्रिय साग त सबओ णो वत्तए-तत् सर्वशो न वर्तते' એવા વચન કેઈ પણ સમયે સધુએ કહેવા ન જોઈએ મારા
અયાર્થ–નિષ્ફર વચન હે મિત્ર ઈત્યાદિ વચન કે કાશ્યપ શેત્રવાળા આવા પ્રકારના ગોત્રના ઉચ્ચાર વાળું વચન સાધુએ બોલવું નહીં તું આ પ્રમાણેનું અમનેઝ વચન પણ સર્વથા ન બોલવું રહા ઢીકાર્ય—હલાવાદ, અર્થાત્ કર્ણ કહેર અને નીચ સંબોધન કરીને બોલવું,
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
सुत्रकृताङ्गसूत्रे
इत्यादिसस्नेहं सम्बोध्यो वादः प्रवर्त्तेत तं वादम् । 'गोयाचार्य' गोत्रवादम् - भो भोः काश्यपगोत्र । इत्यादिरूपेण गोत्रपुरःसरं मयुज्यमानं वचः वहुभ्यः पृथक्कृत्य कंचनविशालकुलसंभवं व्यनक्ति अतो नैकजनबोधकं वचनमालपेत्, किन्तु भो भोः समागतवन्तः श्रद्धावन्तः ! इत्थं वदेत् ! पूर्वोपदर्शितरूपेण साधुः कथमपि वचनजातं न व्यवहरेत् । तथा - 'तुमं तुमं ति अमणुन्नं' त्वं त्वमित्यमनोज्ञम् ' तं सव्त्रसो ण वत्तए' तत् सर्वशो न वर्त्तते, एतादृशममियं वचनं न वदेत् कथमपि ॥ २७ ॥ मूलम् अकुसीले सेया भिक्खू णैर्वे संसग्गियं भए ।
छाया --
सुहरूवा तत्वसग्गा, पडिवुज्झेज ते विऊ॥२८॥ -- अकुशीला सदा भिक्षुः नैव संसर्गितां भजेत् । सुखरूपा स्वत्रोपसर्गाः प्रतिबुद्धयेव तद्विद्वान् ||२८||
बोलना सखिवाद अर्थात् 'अरे मित्र, हे सखा, अरे यार,' इस प्रकार संघोधन करके बोलना, गोत्रवाद अर्थात् 'भो काश्यप ! इस प्रकार से गोत्रोच्चारण करके बोलना (यह वचन बहुतों से पृथक् करके किसी विशाल कुल में उत्पन्न एक को प्रगट करता है । अतः एक जन का घोधक वचन न बोले, किन्तु 'हे देवानुप्रिय ! ऐसा बोले ) '
साधु पूर्व प्रदर्शित रूप से वचन का प्रयोग न करे। साथ ही मान्य पुरुष को 'तू तुम' इत्यादि अमनोज्ञ या अशिष्ठ वचन न वोले ||२७||
'असीले सया भिक्खू' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'भिक्खू - भिक्षुः साधु 'सया सदा' सर्वकाल 'अकु सीले - अकुशीला' अकुशील बनकर ही रहे 'णेव संसग्गियं भएए-नैव સખિવાદ અર્થાત્ અરે મિત્ર, હું સખા, અરે યાર,' આવા પ્રકારના સબોધને मरीने मोसवु, गोत्रवाह अर्थात् 'भो काश्यप' मा प्रभाहोना गोत्र भ्यालु કરીતે ખેલવુ’. (આ વચન ઘણાએથી જુદા કરીને કોઈ વિશાળ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ, એકને ખત્તાવનારા છે. તેથી એક જણુના મેધ કરાવનાર વચના ગોલવા ન જોઈએ. પર'તુ હું દેત્રાનુપ્રિય આ પ્રમાણના વચના કહેવા )
સાધુએ ઉપર બતાવેલ રૂપથી વચનાના પ્રયાગ કરવા ન જોઇએ, તેમ જ સન્માનવા ચેાગ્ય પુરૂષાને તુંકારથી ‘તૂ' ઇત્યાદિ પ્રકારના તાડા વચન એટલે કે અમનેાજ્ઞ અથવા શિષ્ટાચાર વિરૂદ્ધના વચને ખોલવા નહી′ ા૨ણા
'अकुसीले सया भिक्खू' इत्यादि
शब्दार्थ—'भिक्खू -मिक्षुः ' साधु 'सया - सदा' सर्व शीलः' अङ्कुशीस मनीने ४ २डे 'णेव ससग्गियं भए नैव
आज 'अकुसीले - अक्कुसंवर्गितां भजेत्' तथा
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् ____ अन्वयार्थः-(भिक्खू) भिक्षुः-साधुः (सया) सदा-सर्वकाले (अकुसीले) __ अकुशील:-श्रेष्ठो भवेत् (णेव संसग्गियं भए) नैव-कथमपि कुशीलै। संसगितामसंसर्ग-साङ्गत्यं मजेत-सेवेत, यतः (सुहरूबा) सुखरूपा:-सासगौरवस्वभावाः (तस्थुवस्सग्गा) तत्र-तस्मिन् कुशीलसंसर्गे उपसगा।-संयमोपघातकारिणः मादु:ष्यन्ति (विऊ) विद्वान् (ते) वत् (पडिबुज्झेज्ज) प्रतिवुद्धचेत जानीयात् तथा ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥२८॥ ___टीका-'भिक्खू' भिक्षुः-निरवनिक्षणशील साधुः, 'सया' सदा-सर्व स्मिन्नेव काले 'अकुसीले' अकुशील कुत्सितं शीलं यस्य स कुशील पावस्थादीनामन्यतमः न कुशीलोऽकुशीलः सदा श्रेष्ठो भवेत् । साधुः कदापि मुशीलो न संसर्गितां भजेत्' तथा वह कुशील यानी दुराचारियों की संगति भी न करे 'सुरुरूवा-सुखरूपाः' सुखरूप-अर्थात् सात गौरवरूप तत्थुवसग्गातत्रोपसर्गा' कुशीलों के संसर्ग में उपसर्ग रहते हैं 'विउ-विद्वान्' विद्वान् मुनि ति-तत्' उसको 'पडिबुज्झेज्ज-प्रतियुध्येत' समझे ॥२८॥ - अन्वयार्थ-साधु कभी कुशील न यने और न कुशीलों का संसर्ग करे, क्योंकि कुशील के साथ संसर्ग करने में शातागौरव रूप उपसर्ग उत्पन्न हो जाते हैं। मेधावी पुरुष इसे समझे ॥२८॥
टीकार्थ-जिसका शील अर्थात् आचार कुत्सित है वह पार्श्वस्थ आदि कुशील कहलाता है। जो कुशील न हो अर्थात् उत्कृष्ट आचार वान् हो वह अकुशील होता है। साधु सदैव अकुशील रहे और તેણે કુશીલ અર્થાત દુરાચારીને સમાગમ-સંસર્ગ પણ કરવો નહીં “ggरूवा-सुखरूपा.' सु५३५ अर्थात् सात गौरव ३५ 'तत्थुवसग्गा-तत्रोपसर्गाः' - डोना ससमा ५५ २७ छे. 'विऊ-विद्वान्' विद्वान्-शुद्धिशाणी भुनी 'वे-तत्' तेन 'पडिबुझे-प्रतिवुध्येत' सभरे ॥२८॥
અન્વયાર્થ–સાધુએ કઈ પણ વખતે કુશીલ બનવું નહીં. તથા કુશીલને સંસર્ગ પણ કરવો નહી કેમકે કુશીલની સાથે સંસર્ગ કરવામાં શાતા ગૌરવ રૂપ ઉપસર્ગ ઉત્પન થઈ જાય છે. મેધાવી પુરૂષ તે સમજે. ૨૮
ટીકાઈ–જેને શીલ અર્થત આચાર-સ્વભાવ નીંદનીય હોય છે, તે પાર્થસ્થ વિગેરે કુશીલ કહેવાય છે. જે કુશીલ ન હોય અથવા ઉત્તમ આચારવાળા હોય, તે અકુશીલ કહેવાય છે. સાધુએ હમેંશાં અકુશીલ રહેવું જોઈએ,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुत्रकृतास्त्रे भवेत, तथा-कुशीलैः-
पाधैः सह 'संस मिथ' संपति -सम्बन्धा 'णेव भए' नैव भजेत् , न कुशीलः स्वयं भवेत् न पा कुशीलपावस्थावसन्नयथाछन्द संसक्तैः सह संसर्ग कदापि न कुर्यात् । ननु किमिति कुशीलादिभिा संसर्ग न कुर्यात्-तत्राह-'मुहरूमा तत्थुक्लागा' मुखत्मरूपास्त्रावसामादिसंघर्गे मुलस्वरूपा उपसा संयाविघातका कोपा उत्पयन्ले । तथाहि टायसन्नादयरत युद्धाव्य कथयन्ति-कोनाम दोपोऽचित्तग्लेन हस्तपादादोन प्रक्षालने ? मुव्यवस्थितं शरीरं न भवेच्चेमथमिशऽऽराधितो धर्मो भविष्यति, अनो यां फागांप क्रियां कुर्वाणः शरीरं परिरक्षेत् , आधार्मिकभोजनन्छनोपानद्वारणाद्वा । तदुक्तम्
'अप्पेण बहुमेसेज्जा एवं पंडियलकवणं । छाया---अल्पेन बहु एपयेद् एतत् पण्डितलक्षणम् ।
अल्पदोषेणापि बहुसंयममाराधये नत्र को दोषः । कुशीलों के साथ संसर्ग न रक्खे। सार यह है कि लाधु न स्वयं कुशील हो और न क्रुशील, पार्श्वस्थ, यथाछन्द, संसक्त आदि की संगति करे। कुशील आदि के साथ संसर्ग क्यों न करे ? इसका कारण कहते हैंऐसा करने से मुखरूप संयम घातक उपसर्ग उत्पन्न होते हैं। जैसेअबसन्न साधु ऐसा तक करता है कि अचित्त जल से यदि हाथ पग धो लिये जाएँ तो क्या दोष है ? यदि शरीर सुव्यवस्थित न हुआ तों धर्म की आराधना कैसे होगी ? अमएव कोई भी क्रिया करके शरीर की रक्षा करनी चाहिए भले आधाकर्मी भोजन करना पड़े या छत्र धोरण करना पडे या जूते पहनने पड़े · कहा भी है-'अप्पेण घर मेसेज्जा' इत्यादि। ___ अल्प दोष का सेवन करके भी महान संयम की रक्षा करनी અને કુશીલ વાળાઓની સાથે સંસર્ગ રાખ નહીં કહેવાનો સાર એ છે કેસાધુએ પિતે કુશીલ થવું નહીં તેમજ કુશીલ, પાર્શ્વસ્થ, યથાછંદ સંસક્ત, વિગેરે સંસર્ગ કરવો નહીં. કુશીલ વિગેરેની સાથે કેમ સંસર્ગ કરો ન જઇએ? તેનું કારણ બતાવતાં કહે છે કે-તેમ કરવાથી સુખરૂપ સંયમને ઘાતક ઉપસર્ગ ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ કે-અવસન સાધુ એ તર્ક કરે છે કે-એગ્ય જળથી જે હાથપગ ધોઈ લેવામાં આવે, તે શું દોષ છે ? જે શરીર સુવ્યવસ્થિત ન થયું હોય તે ધર્મની આરાધના કેવી રીતે કરવામાં આવે છે તેથી કોઈ પણ ક્રિયા કરીને શરીરની રક્ષા કરવી જોઈએ. પછી ભલે આધાકર્મી આહાર લેવો પડે. કે છત્ર ધારણ કરવું પડે, અથવા જોડા પહે२वा ५ ४ ५ ले डे-'अप्पेण बहु मेसेज्जा' त्या पोषनु सेवन
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
..
लल यथा॥
समयार्थबोधिनो टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् तथा-'शरीरं धर्मसंयुक्तं रक्षणीयं प्रयत्नतः ।
शरीरात स्रवते धर्मः पर्वतात्सलिलं यथा ॥१॥ . . इत्यादि कुशीलोक्तं श्रुत्वाऽल्पपराक्रमी जीवस्तत्राऽनुषचति इति । 'विऊ विद्वान् विवेकमनुधावन् पुरुषः 'पडिबुझेज्म' प्रतिबुद्धयेत-जानीयात् कुशीलसंपर्के दोषान् 'संसर्गजा दोषगुणा भवन्ति' इति । तत्र कुशीलसंसर्गे दोषान् विभाव्य सार संसग परिहरेदिति।
'स्वयं कुशीलो न भवेत् कुशीलैः, संपर्कमाधि विदधीत धीरः। कुशीलसने बहवो हि दोषा,
हेयाः सुधीभिः सुतरां हिताय ॥१॥इति गाथासारः॥२९॥ . . चाहिए। थोड़ा गवां कर बहुत की रक्षा करना ही पण्डित का लक्षण हैं।
और भी कहा है-'शरीरधर्मसंयुक्तं' इत्यादि। ___धर्म से युक्त शरीर की प्रयत्न पूर्वक रक्षा करनी चाहिए। जैसेपर्वत से जल प्रवाहित होता है, उसी प्रकार शरीर से धर्म उत्पन्न होता है ॥१॥ इत्यादि।
कुशील साधु का ऐसा कथन सुन कर अल्प पराक्रमी साध उसकी पातों में आ जाता है। अत एव विवेक का अनुसरण करने वाला पुरुष कुशील के संसर्ग से होने वाले दोषों को समझे, क्योंकि गुण और दोष प्रायः संसर्ग से उत्पन्न होते हैं । अतएव कुशील के संसर्ग है. उत्पन्न होने वाले दोषों को जान कर बुद्धिमान साधु उसका परिहार करे। ___ 'स्वयं कुशीलो न भवेत्' इत्यादि । કરીને પણ મહાન સંયમની રક્ષા કરવી જ જોઈએ. ઘેડ ગુમાવીને પણ ઘણાની રક્ષા થતી હોય તે તે કરવી એજ બુદ્ધિમાનનું લક્ષણ છે. બીજી ५ यु छ -'शरीरधर्मसंयुक्तं' त्यादि
ધર્મથી યુક્ત શરીરની પ્રયત્ન પૂર્વક રક્ષા કરવી જોઈએ, જેમ કે-પર્વત પરથી જલને પ્રવાહ વહે છે, એ જ પ્રમાણે શરીરથી ધર્મ ઉત્પન્ન થાય છે, ૧૫
કુશીલ સાધુનું આ પ્રમાણેનું કથન સાંભળીને અ૫ પરાક્રમી સાધુ તેઓની વાતમાં ફસાઈ જાય છે, તેથી જ વિવેકનું અનુસરણ કરવાવાળા પુરૂષ કશીલના સંસર્ગથી થવાવાળા દેને સમજે કેમકે ગુણ અને દોષ પ્રાયઃ સંસગથી ઉત્પન્ન થાય છે તેથી કુશીલના સંસર્ગથી ઉત્પન્ન થવાવાળા દેને જાણીને બુદ્ધિમાન સાધુએ તેને પરિહાર–ત્યાગ કરે જોઈએ, , , __'स्वय कशीलो न भवेत्' त्या
सु०९
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्ग सूत्रे
मूळ - नेन्नत्थ अंतराएणं, पैरगेहे ग णिंसीयए । गामकुमारियं किड्डु, नातिवेलं हेसे मुणी ॥ २९ ॥ छाया - नान्यत्रान्तरायेण परगेहे न निपीदेत् । ग्रामकुमारिकां क्रीडां, नाविवेलं हसेन्मुनिः ||२९||
-
अन्वयार्थ : - (मुणी) मुनिः (नन्नस्थ अंतराणं) नान्यत्रान्तरायेण अन्तरायःशक्तेरभावः स च जगा रोगातङ्काभ्यां वा तथा च विनाऽन्तरायम् (परगे हे) पर - गृहे गृहस्थगृहादौ (ण णिमीयम्) न निपीदेत्-नोषविशेत् तथा - ( गामकुमारियं
गाथा का सार यह है - साधु न स्वयं कुशील घने और न कुशीलों के साथ संसर्ग करे | कुशीलों के संसर्ग से बहुत दोष उत्पन्न होते हैं, अतएव बुद्धिमान् पुरुष को उसका परित्याग स्वतः करना चाहिए |१|२८|
'नन्नत्थ अंतराएणं इत्यादि ।
शब्दार्थ - ' सुश्री - मुनिः' साधु 'नन्नत्थ अंतरापणं- नान्यत्रान्तरायेण' अन्तराय के (कारणके) बिना 'परगे हे परगृहे' गृहस्थ के घर आदिमें 'ण जिसीए-न निषीदेत्' न बैठे तथा 'गामकुमारियं किड्ड - ग्रामकुमारिकां 'कडा' गांव के बालकों की क्रीडा -हास्य विनोदादिक को न करे तथा नातिवेलं हसे - नातिवेलं हसेत्' मर्यादा रहित हास्य साधु न करे ||२९||
अन्वयार्थ -- साधु अन्तराय के बिना अर्थात् यदि वृद्धावस्था अथवा पाधि के कारण शक्ति का अभाव न हो गया तो गृहस्थ के घर में न
આ ગાથાના સારાંશ એ છે કે-સાધુએ સ્વયં કુશીલ બનવું નહીં તથા કુશીલ વાળાએની સાથે તેના સંસગ કરવા નહી' કુશીલના સ`સગ થી ઘણા દાષા ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી જ બુદ્ધિમાન પુરૂષે સ્વતઃ તેના પરિત્યાગ
वेले ॥२८॥
'नन्नत्थ अतराणं' इत्यादि
शब्दार्थ' -- 'मुणी - मुनिः' साधुये 'नन्नत्थ अंतरापणं - नान्यन्त्रान्तरायेण' अ ंतराय विना 'पर गेहे - परगृहे' गृहस्थना घर विगेरेभां 'ण णिसीयए-न निषीदेत ' "मेसवु' नहीं' तथा 'गामकुमारिय किडुं - ग्रामकुमारिकां क्रीडां' शाभना आज"हानी, डीडा मेटले हास्य विनोद विगेरे न ४२ 'नातिवेलं इसे - मातिवेलं हसेत्' साधुये भर्याहा विनानु' हास्य ४२वु' नहीं ॥२८॥
મન્વયા --સાધુએ અંતરાય શિવાય અર્થાત્—જે વૃદ્ધાવસ્થા અથવા વ્યાધિના કારણે શક્તિના અભાવ ન થયે હેય તેા ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવું
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र.दु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् किडं) प्रामकुमारिकां क्रीडाम्-ग्रामकुमाराणां या क्रीडा-हास्यविनोदादिका तान कुर्यात् , तथा-(नाति वेलं हसे) नातिवेलं-मर्यादारहितं यथा स्याचथा न इसे हास्यादिकं न कुर्यात् ॥२९॥ ___टीका-'मुणी' मननशीलः साधु!-भिक्षादिप्रयोजनमासाद्य ग्रामादौ प्रविष्टः 'परगेहे' परस्य-गृहस्थादे हे 'ण णिसीयए' न निपीदेव-गृहस्थगृहे नोपविशेतउत्सर्गोऽयं विधिः, एतद्विषयेऽपवादं दर्शयति-'नन्नत्य अंतराएणं' नान्यत्र अन्त रायेण, शक्तेरभावोऽन्तरायः, स चाऽन्तरायो जरया व्याध्यादिना वा भवति, ग्रामं गतस्य साधो यदि कदाचित्कचिदन्तराय आपतेत् , तदा सान्तरायस्य गृह स्थगृहोपवेशनं न दोषाधायकम् ‘गामकुमारियं किड' ग्रामकुमारिका क्रीडाम्, ग्रामे सञ्जाता ये कुमारास्तेपामियमिति ग्रामकुमारिका तां-ताशी क्रीडाम्बैठे। ग्राम कुमारों की हास्य विनोद रूप क्रीड़ा न करे तथा मर्यादा से परे हंसी मजाक न करे ॥२९॥
टीकार्थ--साधु भिक्षा आदि किसी प्रयोजन से जब ग्राम या नगर आदि में प्रवेश करे तो गृहस्थ के घरमें न बैठे। यह उत्सर्गविधि है। इसको अपवाद दिखलाते हैं-अन्तराय के विना अर्थात् शक्तिका न होना अन्तराय है । शक्ति का अभाव वृद्धावस्था के कारण होता है या व्याधि आदि के कारण ग्राममें गया साधु कदाचित् अन्तराय से ग्रस्त हो जाय अर्थात् चलने या खड़ा रहने में असमर्थ हो तो गृहस्थ के घर में बैठ जाने में दोष नहीं है।
ग्राम के कुमारों बालकों की क्रीड़ा का जैसे-हास्यवातीलाप करना या कंदुक खेलना आदि का परिहार करे तथा मर्यादा का उल्लंघन करके નહીં. ગામના બાળકની સાથે હાસ્ય વિનોદરૂપ ક્રિીડા કરવી નહીં. તથા મયદાથી, વિશેષ હાંસી કે મઝા કરવી નહીં. મારા
ટીકાર્થ–સ ધુ ભિક્ષા વિગેરે કઈ પણ પ્રજનથી જ્યારે ગામ અથવા નગર વિગેરેમાં પ્રવેશ કરે તે ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવું નહીં આ ઉત્સર્ગવિધિ છે, તેને અપવાદ બતાવતાં કહે છે કે-શક્તિનું નહાવું તે અંતરાય કહેવાય છે. શક્તિનો અભાવ વૃદ્ધાવસ્થાના કારણથી થાય છે, અથવા તે વ્યાધિ અથવા તપસ્યા વિગેરેના કારણથી ગામમાં ગયેલ સાધુ કદાચ અંતરાય વાળા બની જાય, અથવા ચાલવામાં કે ઉભા રહેવામાં અશક્ત થઈ જાય તે ગ્રહના ઘરમાં બેસી જવામાં દોષ નથી. ગામના કુમારે અર્થાત્ બાલકની કીડાને એટલે કે-હાય, જનક વાર્તા લાપ કરે અથવા દડાથી રમત કરવી, વિગેરેનો ત્યાગ કરે, તેથી ભય
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतासूत्रे स्यालापः कन्दुकादिभिः खेलनं वा एतत्प्रकारिकां बालसम्बन्धिनीं क्रीडां मुनिः परिहरेत् । तथा - 'नाविवेलं हसे' वेला मर्यादा, तां वेलामतिक्रम्य न इसेदहास परिहासादिकममर्यादितं न कुर्यात् तादृशहासादिकरणेऽष्टविधकर्मबन्धनं भवति । तदुक्तम्
'जीवे णं भंते ! इसमाणे उस्तूयमाणे वा कइकम्मपगडीयो वैध ? गोयमा ! विधवा अधिए वा' इति । अन्तरायमन्तरेण साधुः परगृहे नोपविशेत्, न वा - वालक्रीडां कुर्यात् तथा मर्यादामतिक्रम्य नैव हसेत् । एभिः - कर्मबन्धसमुद्भवात् इति संक्षिप्तो गद्यार्थः ॥ २९ ॥
मूलम् - अणुस्सुओ उरालेसु, जयमाणो परिव्वए ।
वरियाए अप्पमत्तो, पुट्ठो तत्थऽहियासए ॥ ३०॥
छाया - अनुत्सुक उदारेपु, यतमानः परिव्रजेत् । चर्यायामप्रमत्तः स्पृष्टस्तत्राधिसहेत ||३०||
इसे नहीं । मर्यादाहीन हास परिहास करने से आठों प्रकार के कर्मों का बन्ध होता है। कहा भी है- 'जीवे णं भंते' इत्यादि
'हे भगवन् ! हंसता हुआ या उत्सुक होता हुआ जीव कितनी कर्मप्रकृतियों का बन्ध करता है ?"
'हे गौतम! सात या आठ प्रकृतियों का धन्ध करता है। (आयु का न्ध न हो तो सात और हो तो आठ का बंध होता है। )
पर्य यह है कि अन्तराय के विना साधु गृहस्थ के घर में न बैठे, बाल क्रीड़ा न करे और मर्यादा का उल्लंघन करके न हंसे, क्योकि इससे कर्मचध होता है ||२९||
દાનું ઉલ્લઘન કરીને હસે નહીં મર્યાદા વિનાનું હાસ્ય કે પરિહાસ કરવાથી प्रारनामेनि अध थाय छे, छे है- 'जीवे णं भंते !' इत्यादि હે ભગવાન હસતા એવા અથવા ઉત્સુક થતા એવેા જીવ, કેટલી ક પ્રકૃતિયાના મધ બાંધે છે ? હે ગૌતમ ! સાત અથવા આઠ પ્રકૃતિયાને ખોંધ કરે છે. (આયુના બ`ધ ન હોય તેા સાત અને આયુના અડધ હોય તે! આઠે કમ પ્રકૃતિયાના ખૂંધ કરે છે.) કહેવાનું તાત્પય એ છે કે-અંતરાય વિના સાધુએ ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવું નહી', ખાલ કીડા કરવી નહી, અને મર્યાદાનુ. ઉલ્લ ધન કરીને હસવુ' નહી' કેમકે તેનાથી કના અંધ થાય છે. ારા
ન
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
समार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
દ
अन्वयार्थः- (उराळेसु) उदारेषु - मनोज्ञेषु शब्दादिविषयेषु (अणुस्सुओ) अनुत्सुकः - अभिलापवान् न भवेत् (जयमाणो परिव्वए) यवमान :- यत्नपूर्वकं परिव्रजेत् संयमपालनं कुर्यात् (चरियाए अप्पमचो' चर्यायां-विहार भिक्षादिरूपायाम्-अपमतः प्रमादरहितो भवेत् (पुट्टो तत्थ अहियासप) तंत्र - चर्यायां स्पृष्टः- उत्सर्गैरभिद्रुतः सन् अदीनमनस्कः कर्मनिर्जरां मन्यमानः अधिसहेत - सहनं कुर्यादिति ॥ ३० ॥
टीका- 'उरालेसु' उदारेषु - उदारा मनोज्ञा ये शब्दादयो विषयाः, तथावस्त्राभरणगीतगन्धर्वगानयानवाहनादयः चक्रवत्र्त्यादीनामैश्वर्यादयश्च तत्र साधुः
'अणुस्सओ उराले' इत्यादि ।
शब्दार्थ -- 'उरालेसु-उदारेषु' मनोज्ञ ऐसे शब्दादि विषयों में 'अणुस्तुओ-अनुत्सुकः' उत्सुक न हो 'जयमाणो परिव्वए - यतमानः परिव्रजेत्' तथा यत्नपूर्वक संयमका पालन करे 'चरियाए अप्पमन्तो-चर्यायां अप्रमत्तः' तथा भिक्षाचर्या आदि में प्रमाद न करे तथा 'पुट्ठो तस्थ अहियासए - पृष्टः तत्राधिसहेत' परीषह और उपसर्गो से पीडित होता हुआ सहन करे || ३०॥
अन्वयार्थ - मनोज्ञ शब्द आदि विषयों में अभिलाषावान् न हो, यत्नपूर्वक संयम का पालन करे । भिक्षाचर्या आदि में प्रमाद न करे और उससे पीड़ित होने पर अदीनभाव से उसे सहन करे ॥३०॥ टीकार्थ - उदार अर्थात् मनोज्ञ शब्द आदि विषयों में तथा वस्त्र, _ आभरण, गीत, गंधर्व, गान, यान, वाहन एवं चक्रवर्तीके ऐश्वर्य 'अणुस्सओ उरालेसु' धत्याहि
शब्दार्थ--'उरालेसु-उदारेषु' भनेोज्ञ सेवा शब्दाहि विषयोभां 'अणुस्सुओअनुत्सुकः' उत्सु४ थवु नहि. 'जयमाणो परिव्वए - यतमानः परिव्रजेत्' तथा यत्न पूर्व४ सयभनु पावन उरे 'चारियाए अप्पमत्तो घर्यायां श्रप्रमत्तः' तथा लक्षा थर्या विगेरेभां प्रभाव न उरे ' तथा 'पुट्टो तत्थ अहियासए - पृष्ठः तत्राधिसहेत ' પરીષહ અને ઉપસર્ગાની પીડાને સહન કરે ૫૩૦ના
અન્વયા--મનાર શબ્દ વિગેરે વિષયામા અભિલાષાવાળા થવું નહી' પ્રયત્ન પૂર્ણાંક સયમનું પાલન કરવું. ભિક્ષાચર્યો વિગેરેમા પ્રમાદ કરવે નહી’ તથા ઉપસગથી પીડા થાય ત્યારે દીન ભાવ વિના અર્થાત્ દીનતાપણુ ખતાન્યા શિવાય તેને સહન કરે ૫૩૦ના
ટીકાð--ઉદાર અથવા મનેાજ્ઞ શબ્દ વિગેરે વિષયામાં તથા વસ્ત્ર, ભૂषट्णु, गीत, जाधव, ज्ञान, यान, वार्डन, तथा यवर्तिना मैश्वर्य विगेरेसां
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतात्रे
'अणुस्सुओ' अनुत्सुकः औत्सुक्यमभिलाषा, तद्रहितोऽनुत्सुकः- उत्कण्ठारहितः सन् विचरेत् । तथा - 'जयमाणो' यतमानः- संयमानुष्ठाने प्रयत्नं कुर्वाणः 'परिव्वए' परिव्रजेत् - मूलोत्तरगुणेषु उद्यमं कुर्यात् । तथा - 'चरियाए ' चर्यायां-विहारभिक्षादि रूपाय तथा दशविधवैयावृत्येषु 'अप्पमत्तो' अप्रमत्तः प्रमादरहितो भवेत्, 'तत्थ ' तत्र तथा-' -'पुट्ठो' स्पृष्टः- परिषदोपसगैः स्पृष्टः सन् 'अहियासए' अधिसदेवसम्यक्सहनं कुर्यात् । साधुः कमनीय शब्दादिविषयजातं नेत्र समीहेत, किन्तु सयत्नः संयमाऽनुष्ठानं पालयेत् । तथा-उपसर्गादिभि वध्यमानोऽपि तादृशवाध कर्मनिर्जरां मन्यमानः सहेत इति ||३०||
मूलम् - हेम्ममाणो ण कुप्पेज, बुच्चमाणो न संजले ।
सुम अहियासिज्जा, ण य कोलाहलं करे ॥ ३१॥
७
छाया - हन्यमानो न कुप्येत्, उच्यमानो न संज्वलेत् । सुमना अधिसहेत, न च कोलाहलं कुर्यात् ॥३१॥
आदिमें साधु उत्सुक अर्थात् अभिलाषावान् न हो । संयम के अनुष्ठान में तनावान् हो और मूल तथा उत्तर गुणों में उद्यम करे । चर्या अर्थात् भिक्षा में तथा दस प्रकार के वैयावृत्य में अप्रमत्त रहे । परीषह या उपसर्ग से स्पृष्ट होने पर उसे कर्मनिर्जरा का कारण मोन कर सम्यक् प्रकार से सहन करे ।
सारांश यह है कि साधु शब्दादि मनोज्ञ विषयों की कामना न करे वरन् यत्नपूर्वक संयमका ही अनुष्ठान करे। उपसर्ग आदि से पीडित होने पर उसे निर्जरा का कारण मान कर समभाव पूर्वक सहन कर ले ॥ ३० ॥
સાધુએ ઉત્સુક અર્થાત્ અભિલાષાવાળા થવુ નહી. સયમના અનુષ્ઠાનમાં યતના વાન્ થવું. તથા મૂત્ર અને ઉત્તર ગુ@ામાં ઉદ્યમ કરવે, ચર્ચ્યા અર્થાત્ ગેાચરીમાં તથા દસ પ્રકારના વૈયાવૃત્યમાં અપ્રમત્ત રહેવું. પરીષહુ અથવા ઉપ સગ આવે ત્યારે તેને કર્મ નિરાનું કારણ સમજીને સારી રીતે સહન કરવા.
કહેવાના સારાંશ એ છે કે-સાધુએ મનેજ્ઞ એવા ભ્રષ્ટ વિગેરે વિષયાની ઈચ્છા કરવી નહીં. તેમજ યત્નપૂર્વક સયમનું જ અનુષ્ઠન કરવું. ઉપસ વિગેરેથી દુ:ખિત થાય ત્યારે તેને નિરાનું કારણુ માનીને સમભાવથી
સહન કરવા, ૧૧૩ના
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
७१ __ अन्वयार्थः-(हम्ममाणो ण कुप्पेन्ज) मुनिर्दण्डादिभि हंन्यमानोऽपि न कुप्येत्-न कोपवंशगो भवेत् (बुच्चमाणो न संजले) उच्यमानोऽपि परैर्दुर्वचनानि न संज्वलेन प्रतीपं न ददेव (सुमणे अहियासिज्जा) सुमनाः-प्रसनमनस्कोऽधिसहेत सहनं कुर्यात् (ण य कोलाहलं करे) न च कोलादलं कुर्यादिति ॥३१॥
टीका-'हस्मयाणों' इन्यमानः-दण्डमुष्टिचपेटादिभिराहतोऽपि साधुः ‘ण कुप्पेज' नैव कुप्येत्-कोप नैव कुर्यात् । ताडयमानोऽपि साधु ईन्तारं पति कोपं न कुर्यात् । तथा-'वुच्चमाणो' उच्यमानः-निन्दावचनैरपिक्षिप्यमाणोऽपि स्वकीय
'हम्ममाणो न कुप्पेज्जा' इत्यादि।
शब्दार्थ--'हम्ममाणो ण कुप्पेज्ज-हन्यमानो न कुप्येत' लकड़ी आदि से मारने पर भी साधु क्रोध न करें 'बुच्चमाणो न संजले-उच्चमानो न संज्वलेत्' तथा किसीके द्वारा गाली आदि देने पर साधु मनमें संताप न करे 'सुमणे अहियासिज्जा-सुमना अधिसहेत' परंतु प्रसन्नता के साथ इनको सहन करे 'ण य कोलाहलं करे-न च कोलाहलं कुर्यात्' कोलाहल न करे ॥३१॥ ___ अन्वयार्थ-मुनि दंड आदि से हनन किये जाने पर भी कुपित नहो, दुर्वचन बोले जाने पर भी क्रोध न करे-विरुद्ध भाषण न करे। परन्तु प्रसन्न मन से सहन कर ले। कोलाहल न करे॥३१॥
टीकार्थ-साधु को कोई दंड, घूसे या थप्पड़ से आघात करे तो वह काप न करे । यदि कोई निन्दाकारी वचनों से आक्षेप करे तो भी 'हम्ममाणो न कुप्पेजा' त्याह
A७४ार्थ:--'हम्ममाणो ण कुप्पेज्ज-हन्यमानो न कुप्येत्' aisa विश्था भा२१छतi ] साधुणे होय ४२वे नही 'वुच्चमाणो न संजले -उच्यमानी R સંવત તથા કેઈએ ગાળ વિગેરે કઠેર શબ્દ કહ્યા હોય તે પણ साधु होघ ४२वे। न नये. तेभन भनभा संताप ५ न ४२३।. 'सुमणे अहियासिज्जा-सुगना अधिसहेत' ५ प्रसन्नता पू४ ते सहन ४२वा 'ण य कोलाहल करे-न च कोलाहल कुर्यात्' तथा Balsa ५५ ४२३। नडी ॥३१॥
અન્વયાર્થ–મુનિને દંડા વિગેરેથી તાડન કરવામાં આવેલ હોય તે પણ તેમણે ક્રોધ કરે નહીં દુર્વચન બોલવામાં આવે તે પણ ક્રોધ કરવો નહીં, વિરૂદ્ધ ભાષણ કરવું નહિં પરંતુ પ્રસન્ન મનથી તેને સહન કરી લેવું. કેલાહલ પણ કરવો નહીં. ૩૧
ટીકાર્થ––સાધુને કઈ દંડા, ઠોંસા અથવા થપ્પડ મારીને આઘાત પહેચાડે, તે તેણે ક્રોધ કરે નહીં જે કઈ નિંદાકારક વચને બોલીને આક્ષેપ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
सूत्रकृतासूत्रे
निन्दादि श्रुत्वा 'न संजले' न संश्लेत् नान्वस्वपेत्-ताशाकोशादिवचनं श्रुत्वा तादृशाऽसह्यवचनप्रयोक्तारं प्रति क्रोधादिकं न कुर्यात् कोपाघ्रावो न भवेत्, किन्तु 'सुमणे अहियासिज्ना' सुमना अधिसदेत, सौमनस्यपूर्वकं सर्वोपद्रवस्य सहन कुर्वन्, दण्डपातपीडया निन्दया वा 'जय' व च 'कोलाहलं करे' कोलाहलं कुर्यात् । यदि चित्साधुं दण्डादिना गहरेदपि, यहा निन्दां कुर्यात् पत्र साधुः प्रसनमनाः सर्वे सहेव, तदर्थ कोलाहलं न कुर्यादिति सारांशः ॥३१॥ मूलम् -- लद्धे कामे ण ऐत्थेजा, विवेगे एव माहिंए ।
आयरियाई सिक्खेजा, बुद्धाणं अंतिएँ सया ॥३२॥ छाया - लब्धान् कामान्न प्रार्थयेत्, विवेक एव माख्यातः । आर्याणि शिक्षेत, बुद्धानामन्तिके सदा ||३२||
कुपित न हो । अर्थात् आक्रोशवचन श्रवण करके भी दुस्सह वचन बोलने वाले पर क्रोध न करे । प्रसन्न भाव से यह सब सहन कर ले ।' डंडा पड़ने से या निन्दावचन सुनने से कोलाहल न करे । सारांश यह है कि कदाचित् कोई साधु पर दण्ड आदि से प्रहार करे अथवा उसकी निन्दा करे तो साधु समभाव से उसे सहन करे । उसके लिए कोलाहल न करे || ३१ ॥
'लद्धे कामे न परथेज्जा' इत्यादि ।
'शब्दार्थ -- 'लद्धे - लद्वान्' प्राप्त हुए 'कामे कामान' शब्दादि कामभोगों की 'न पस्थेज्जा न प्रार्थयेत्' साधु इच्छा न करे 'एवं विवेगे आहिए - एवं विवेक आख्यातः ' ऐसा करने पर विवेक कहा जाता
કરે, તેા પણુ તેના પર કાય કરવેા ન જોઈએ, અર્થાત્ નિંદ્યાજનક વચને સાભળીને પણ તે વચના ખોલનારાએ ઉપર ક્રોધ કરવે। નહી. પ્રસન્નભાવથી તે સઘળું સહન કરીલે. ઠંડા પડવાથી અથવા નિંદ્યાવાળા વચના સાંભળવાથી કાલાહલ કરવા નહીં, સારાંશ એ છે કે—કદાચ કોઈ સાધુ પર દડા વિગેરેના પ્રહાર કરે અર્થાત્ મારે અથવા તેની નિંદા કરે તેા સાધુએ સમભાવથી તેને સહન કરવી. તે માટે કોલાહલ-બૂમાબૂમ ન કરવા. ।।૩૧।
'छद्धे कामे न पत्थेज्जा' इत्यादि
शब्दार्थ'--'लद्धे- लब्धान्' ग्रास थयेला 'कामे कामान्' शब्दाहि ठासलेोगनि 'न पत्थैज्ज्ञा-न प्रार्थयेत्' साधुओछा रवी नही 'एव' विवेगे अहिए - एव ं विवेकआख्यातः' सेभ ४२वाथी विवेक वारा छे. 'सया - सदा' सर्वजण 'बुद्धाणं
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् .. ... .. __ अन्वयार्थ:-(लद्धे) लब्धान्-प्राप्तान (कामे) कामान्-शब्दादिविषयान् (न पत्थेज्जा) न प्रार्थये-न गृह्णीयात् (एवं विवेगे आहिए) एवमुक्तमकारेण विवेक आख्यातः-कथितः (सया) सदा-सर्वकालम् (बुद्धाणं) बुद्धानाम्-आचार्याणाम् (अंतिए) अन्ति-समीपे (भायरियाई) आर्याणि-आर्याणां कर्त्तव्यानि (सिक्खे. ज्जा) शिक्षेत-अभ्यसेदिति ॥३२॥ ____टीका-'लद्ध' लब्धानपि 'कामे' कामान्-शब्दादिकामभोगान् साधुः 'ण पत्थेज्जा' न प्रार्थये-संपाप्तमपि मनोज्ञवस्तु नोपभोगे आनयेत्-तदुपभोग न कुर्यात् । कामान् , तत्र कामाः लपोविशेष लन्धा आकाशगमनपरकायप्रवेशादिकाः, तान् , नाऽपि अनागतान् वाऽभिलपेत् प्रत्युत तत्र 'मिवेगे' विवेकः-सदसद्विचार. . रूपः 'आहिए' आख्यातः करणीय इति भावः । बथा-'सया' सदा-सर्वकालम् 'सया-सदा' सर्वकाल 'बुद्धाण-बुद्धानाम् आचार्थ के 'अंतिए अतिके' . समीप 'आयरियाई-अर्याणि' आर्य के कर्तव्यों को 'सिक्खेज्जा-. शिक्षेत' सीखे ॥३२॥ ___अन्वयार्थ-साधु प्राप्त कामभोगों की भी अभिलाषा न करे, इस प्रकार का विवेक कहा गया हैं। वह सदा आचार्यों के समीप आर्योंचित्त कर्तव्यों को सीखे ॥३२॥
टीकार्थ--साधु प्राप्त हुए शब्द आदि कामभोगों की इच्छा न करें। उनका उपभोग न करें उसे आकाशगमन या दूसरे के शरीर में प्रवेश.. करने की सिद्धि प्राप्त हो जाय तो भी उसका प्रयोग न करे। ऐसा. करने पर प्राप्त सिद्धि भी यदि नष्ट हो जाय तो भी कोई हानि नहीं। बुद्धानाम्' मान्याय'नी 'अंतिए-तिके' सभीचे 'आयरियाइ-आर्याण' माना . इतव्याने 'सिक्खेज्जा-शिक्षेस' सीमे ॥३२॥
અન્વયાર્થ–-સાધુએ પ્રાપ્ત થનારા એવા કામોની ઈચ્છા કરવી નહીં આ પ્રકારને વિવેક કહેવામાં આવેલ છે. અને સદા આચાર્યોની સમીપ આર્યને યોગ્ય , એવા કર્મોનું શિક્ષણ લેવું. પ૩રા
ટકાર્થ–સાધુએ પ્રાપ્ત થયેલા શબ્દ વિગેરે કામગની પણું નમિરાજાની માફક ઈચ્છા કરવી નહીં. તેને ઉપભેગ કરે નહીં. તેને આકાશમાં ગમન કરવાની અથવા તે બીજાના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ જાય તે પણ તેને પ્રગ કરે નહીં, તેમ કરવાથી પ્રાપ્ત થયેલ સિદ્ધિને નાશ थाय तय हु.५ थ नथी.
सू० १०
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'बुद्धाणं' बुद्धानां-ज्ञातपरमार्थानामाचार्याणाम् 'अंतिए' अन्तिके-समीपे वसन् 'आयरियाई आर्याणि-आयर्याणां कर्तव्यानि-सम्यग्दर्शनचारित्ररूपाणि, 'सिक्खेना' शिक्षेत-अभ्यसेव-गुरूपदिष्टान् । अनेन सदैव गुरुकुले वासो ध्वनितः ॥३२॥
बुद्धानामन्तिके वसन् शिक्षेत-तदेव कथयति-'सुस्मुसमाणो' इत्यादि । मूलम्-सुस्सूसमाणो उबालोजा, सुवन्नं सुतवस्लियं ।
वीरों जे अत्तपन्नेसी, धिहमंता जिइंदिया ॥३३॥ छाया-शुश्रूमाण उपासीत, छुप्रज्ञं सुतपस्विनम् ।
चीरा ये आप्तमपिणो, धृतिमन्तो जितेन्द्रियाः ॥३३॥ , साधुको सदैव परमार्थ के ज्ञाता आचार्योंके समीप में निवास करते हुए आर्यकर्त्तव्यों की अर्थात् सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र की शिक्षा लेनी चाहिए। इस कथन के द्वारा यह सूचित किया गया है कि साधु को सदा गुरुकुलवास करना चाहिए। ऐसा विवेक कहा गया है। ॥३२॥
ज्ञानियों के समीप बसता हुआ सीखे, यही कहते हैं-'सुस्लू०' इत्यादि । - शब्दार्थ--'सुपन्नं सुतवस्सियं-सुप्रज्ञं सुतपस्विनम्' अपने और दूसरे के सिद्धांतों को जाननेवाले उत्तम तपस्वी गुरु की 'सुस्लूसमाणो उधासेज्जा-सुश्रूषमाणः उपासीत' शुश्रूषा करता हुआ सोधु उपासना करे 'जे वीरा-ये वीरा' जो पुरुष कर्मको विदारण करने में समर्थ है 'अत्तपन्नेसी-आप्तप्रज्ञैषिणः' तथा रागद्वेष रहित पुरुष की जो केवल
* સાધુએ સદા સર્વદા પરમાર્થને જાણનાર એવા આચાર્યોની પાસે નિવાસ કરતા થકા આર્યના કર્તવ્યની અર્થાત્ સમ્યફ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રની શિક્ષા લેવી જોઈએ, આ કથનથી એ સૂચવવામાં આવેલ છે કે–સાધુ સદા ગુરૂકુળમાં વાસ કરે જોઈએ. આ પ્રમાણેને વિવેક બતાવેલ છે. ૩૨
જ્ઞાનની પાસે રહીને જ્ઞાનને અભ્યાસ કરે એ બતાવવા કહે છે કે'सुरसूसमाणो त्या
Avalथ---'सुपन्न सुतवस्सिय-सुप्रज्ञ सुतपस्विनम्' पाना तथा अन्य भतामियाना सिद्धांताने Mp4 Sत्तम त५२वी सेवा शु३नी 'सुस्सूसमाणो-सुश्रूषमाणः' Bासना अर्थात् सेवा ४२ता थ! तभनी उपासना ४रे, 'जे वीरा-ये वीराः' २ ५३५ मन विहाय ४२वामी समर्थ छे तथा 'अत्त पन्नेसी-आप्तप्रज्ञैषिणः' रागद्वेष २हित ५३पनी २ विज्ञान३५ प्रज्ञा छ,
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् ३.७५
अन्वयार्थः-(सुपन्नं मृतवस्सियं) मुप्रज्ञं शोभना प्रज्ञा यस्य तं सुंभज्ञम् , मुतपस्विनं शोभनं सबाह्याभ्यन्तरं तपो यस्य तम् मृतपरिवनम् , '(सुस्सूसमाणो उवासेज्जा) शुश्रयमाण:-शुश्रूपा-यावृत्यं तां कुर्वाणः गुरुम् उपासीत-सेवेत (जे वीरा) ये वीराः-कर्मविदारणसमर्थाः (अत्तपन्नेसी) आप्तपषिणः-आप्ताः रागादिरहिवास्तेषां प्रज्ञा-केवलज्ञानाख्या तामन्वेष्टुं शीलं येषां ते तथा, (धिहमंता' धृतिमन्तः-धृतिः-संयमे रतिः सा विद्यते येषां ते तथा (जिइंदिया) जितेन्द्रियाः-जितानि-वशीकृतानि इन्द्रियाणि ये स्ते तथा ॥३३॥ ____टीका--'मुस्सूसमाणो' शुश्रूषमाणः-गुरोरादेशं पति श्रोतुमिच्छुः गुरुमंभृति श्रेष्ठसाधूना मनुगमादिशुश्रूषां कुर्वन् 'उवासेज्जा' उपासीत-गुरोः सेवां कुर्यात् । यस्य गुरोः शुश्रपोपासनं च कथितं कर्तव्याया शिष्यं प्रति, तस्य गुरोविशेषण ज्ञानरूप प्रज्ञा है उसका अन्वेषण करने वाले है 'धिइमंता-धृतिमन्तः' एवं जो धृतिसे युक्त है 'जिइंदिया-जितेन्द्रियाः' और जितेन्द्रिय है। वेही पूक्ति' कार्यको कर सकते हैं ॥३३॥ - अन्वयार्य--वीर कर्मों का विदारण करने में समर्थ, वीतरागों की प्रज्ञा का अन्वेषण करने वाले, धैर्यवान् तथा जितेन्द्रिय मुनि सुप्रज्ञ और सुतपस्वी गुरु की शुश्रूषा करते हुए उपासना (सेवा) करें ॥३३॥
टीकार्य--लाधु गुरु के आदेश को श्रवण करने का इच्छुक हो गुरु आदि ज्येष्ठ एवं श्रेष्ठ साधुओं की अनुष्ठान आदि शुश्रूषा (सेवा) करे।
जिस गुरु की शुश्रूषा करना शिष्यका कर्तव्य कहा गया है, उस गुरु के दो विशेषण दिखलाते हैं-गुरु शोभन प्रज्ञावाला अर्थात्-स्वसतनु मन्वेष! ४२वावाणा 2. 'धिमंता' रे ५३५ धैय युद्धत मने जिइंदिया-- जितेन्द्रिया' तेन्द्रिय छ ४ ५३५ पूर्वरित ४२श छे. ॥33॥
અન્વયાર્થ–-વીર--કર્મોનું વિદારણ કરવામાં સમર્થ વીતરાગવાળાઓની પ્રજ્ઞાબુદ્ધિનું અન્વેષણ કરવાવાળા, ધૈર્યવાનું તથા જીતેન્દ્રિય મુનિએ સુપ્રજ્ઞ, અને સુતપસ્વી ગુરૂની સેવા કરતા થકા તેઓની ઉપાસના (આરાધના) કરવી. ૩૩
ટીકાઈ––સાધુએ ગુરૂના આદેશ સાંભળવામાં તત્પર રહેવું. ગુરૂ વિગેરે જયેષ્ઠ અને શ્રેષ્ઠ સાધુઓના અનુષ્ઠાન સેવા કરતા થકા તેઓની આરાધના કરવી.
જે ગુરૂની સેવા કરવાનું શિષ્યનું કર્તવ્ય કહેલ છે, તે ગુરૂના બે વિશેષ બતાવવામાં આવે છે - ગુરૂ શોભન પ્રજ્ઞાવાળા અર્થાત્ સ્વસમય અને પર
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे इयं चक्ति-'सुप्पन' सुप्रज्ञम्-शोभना प्रज्ञा यस्य स मुमज्ञः तम् स्वसमयपरसमयज्ञम्
था-'मुतवस्सिय' मुतपस्विनम् , शोभनं तपो वाह्याभ्यन्तररूपेण विद्यते यस्य स मुतपस्वी तम् एतादृशं गुरु सेवेत । तदुक्तम्
'नाणस्स होइ भागी, थिरयरओ देसणे चरित्ते य ।
धन्नो आवकहाए, गुरुकुलबासं न मुंचइ ॥१॥ - छाया-ज्ञानस्य भवति भागी, स्थिरतरो दर्शने च चारित्रे।
धन्यो यावत्कथं, गुरुकुलवासं न मुञ्चति ॥१॥ केएवं रूपेण गुरुसेवां कुर्वन्ति तत्राह-वीरा' वीरा:-कर्मणां विदारणे समर्थाः । अथवा-परीपहोपसर्गादि सहिष्णवः, आसन्नसिद्धिकाः । तथा-'अत्तपन्नेसी' आप्तमज्ञपिणः-आप्तो रागद्वेषादिरहितस्तस्य प्रज्ञा-केवलज्ञानरूपा, ताशी तज्जातीयां 'मज्ञामन्वेष्टुं शीलं विद्यते येषां ते आप्तपत्रेषिणः । यद्वा-आत्मनः प्रज्ञा ज्ञानम् ,
सदन्वेषिणः-आत्मविषयकज्ञानमभिलपन्तः। तथा-'धिइमंता' धृतिमन्तः-धृतिः'मय और परसमय का विज्ञाता हो तथा बाह्य एवं आन्धन्तर तप से युक्त हो। ऐसे गुरु की सेवा करे। कहा है-'नाणस्स होइ भागी' इत्यादि।
'वह पुरुष धन्य है जो जीवनपर्यन्त गुरुकुलवास का परित्याग नहीं करता। ऐसा पुरुष ज्ञान का भाजन बनता है और दर्शन तथा चारित्र मे अधिक स्थिर होता है।'
इस प्रकार से कौल गुरु की लेवा करते हैं ? इसका उत्तर देते हुए कहते है-जो वीर अर्थात् कर्म विदारण में समर्थ होते हैं अथवा परी. : पहों और उपसर्गों को सहन करने वाले शीघ्र मोक्षगानी होते हैं। तथा
आप्त अर्थात् रागद्वेष से रहित महापुरुष की प्रज्ञा केवल ज्ञानकी प्राप्त - સમયને જાણવાવાળા થવું તથા બાહ્ય–બહારના અત્યંતર–આંતરિક તપથી યુક્ત - Bाय तो शु३नी सेवा ४२वी. यु. ५४१ छ -नाणस्स होई भागी' त्यादि '" તેવા પુરૂષને ધન્ય છે, કે જે આજીવન–અર્થાત્ જીવન પર્યંત ગુરૂકુલ વાસને ત્યાગ કરતા નથી. એવા પુરૂષે જ્ઞાનના પાત્ર બને છે. તથા દર્શન અને ચારિત્રમાં અધિક સ્થિર થાય છે.
આવા પ્રકારથી ગુરૂની સેવા કોણ કરે છે? આ પ્રશ્નને ઉત્તર આપતાં કહે છે—જેઓ વીર અથવા કર્મના વિદ્યારણમાં સમર્થ હોય છે, અથવા પરીષહે અને ઉપસર્ગને સહન કરવા વાળા હોય છે. તેઓ શીધ્ર મોક્ષગામી થાય છે. અર્થાત્ મોક્ષમાં જાય છે. તથા આસ એટલે કે રાગદ્વેષ વિનાના મહાપુરૂષની મા કહેતાં બુદ્ધી કેવળજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરવામાં અભિલાષી થાય છે. અથવા
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
समर्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
संयमे रतिः सा विद्यते येषां ते धृतिमन्तः । संयमधैर्येण पश्चमदात्रतभारोद्रद्दनं
सुकरं भवति । तदुक्तम्
'जस्स धिई तस्स तत्रो, जस्स तवो तस्स सुगई सुलहा | जे अमित पुरिसा, तवोऽवि खलु दुल्लहो तेमिं ॥१॥ ' छाया -- यस्य धृति स्वस्य तपो, यस्य तपस्तस्य सृगतिः येऽधृतिमन्तः पुरुषा स्तपोऽपि खलु दुर्लभं
सुलभा । तेषाम् ॥ १ ॥
1
قف
करने के अभिलाषी होते हैं अथवा जो आत्मविषयक ज्ञान के इच्छुक होते हैं । तथा जो संयम में धैर्यवान् होते हैं। क्योंकि संयममें धैर्य होने से पांच महाव्रतों का भार वहन करना सरल हो जाता है। कहा है'जस्स धिई तस्स तवो' इत्यादि ।
'जो धैर्यवान् होता है उसे तप की प्राप्ति होती है और जिसको तप की प्राप्ति होती है उसके लिए सुगति सुलभ हो जाती है । इसके विपरीत जो पुरुष धैर्यहीन होते हैं, उनके लिये तप भी दुर्लभ होता है।'
तथा जो इन्द्रियों के विजेता होते हैं अर्थात् अपनी श्रोत्रेन्द्रिय आदिको अपने वश में कर चुके हैं। इन विशेषणों से युक्त साधु स्वस मय और परसमय के ज्ञाता तथा सुतपस्वी गुरु की उपासना करते हैं । वही कर्म विदारण में समर्थ, केवल ज्ञानके अन्वेषण में तत्पर, धैर्यवान् और जितेन्द्रिय होते हैं ||३३||
જે આત્મજ્ઞાનની ઇચ્છાવાળા હાય છે, તથા સચમમાં ધીરજ વાળા હાય છે, કેમકે–સયમમાં ધૈય હાવાથી પાંચ મહાવ્રતેને ભાર વહેવામાં સરલતા लय छेउछु पालु छे - 'जस्स घिई तस्स तवो' इत्याहि
જે ધૈર્યવાન્ હાય છે, તેને તપની પ્રાપ્તિ થાય છે, અને જેને તપની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેને સુગતિ સુલભ થઈ જાય છે. તેથી ઉલ્ટા જે પુરૂષો ધૈય વિનાના હાય છે, તેને તપ પણ દુÖભ જ ખને છે.
તથા જે ઇન્દ્રિયેાને જીતવાવાળા હાય છે, અર્થાત્ પેાતાની શ્રોત્રેન્દ્રિય વિગેરે ઇટ્રિચાને પેાતાના વશમાં રાખી ચૂક્યા હાય, આ વિશેષણેાથી યુક્ત ; સાધુ સ્વ સમય અને પર સમયના જાણવાવાળા તથા સારા તપસ્વી એવા ગુરૂની ઉપાસના કરે છે, તેજ કર્મીના વારણમાં સમ, કેવળજ્ઞાનને શેાધ વામાં તત્પર ધીરજવાળા અને જીતેન્દ્રિય અર્થાત્ ઇન્દ્રિયાને જીતવાવાળા
होय छे. ||३३|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७८
सूत्रकृतास्त्र मूलम्-गिह दीवमपाता, पुरिसादाणिया नरा।
ते वीरा बंधणुम्मुक्का, लावखंति जीवियं ॥३४॥ छाया--गृहे दीपमपश्यन्तः पुरुपादानीया नराः।
ते वीरा बन्धनोन्मुक्ता नाऽवकांक्षन्ति जीवितम् ॥३४॥ अन्वयार्थ:--(गिहे दीवमपासंता) गृहे-गृहवासे दीपं-भावदीपं श्रुतज्ञानलाभात्मकम् अपश्यन्त:-अमाप्नुवन्तः (नरा) नराः (पुरिसादाणिया) पुरुषादानीया:-पुरुषाणां-मुमुक्षूगाम् आदानीया:-आश्रयणीया भवन्ति (वंधणम्मुक्का ते वीरा) बन्धनोन्मुक्ताः वन्धनेन सबाह्याभ्यन्तरेण पुत्रकलत्रादिस्नेहेन प्रावल्येन मुक्ता बन्धनोन्मुक्ताः सन्तः (जीवियं) जीवित-जीवनम् (नावखंति) नावकाक्षन्ति नाभिलपन्तीति ॥३४॥
गिहे दीरमपासंता' इत्यादि।
शब्दार्थ--'गिहे दीवमपासंता-गृहे दीपमपश्यन्तः' गृहवासमें ज्ञान प्राप्ति का लाभ न देखते हुए 'पुरिसा दाणियानरा-पुरापोदानीयाः नराः' मुमुक्षु पुरुषों के आश्रय लेने योग्य होते हैं 'वंधणुम्मुक्का ते वीरा-बंधनोन्मुक्ताः ते वीराः' बन्धन से मुक्त वे वीरपुरुष 'जीवियं-जीवितं' असं. यमी जीवनकी 'नावकंखंति-नावकांक्षन्ति':इच्छा भी नहीं करते हैं ॥३४॥
अन्वयार्थ-गृह में दीपक न देखने वाले अर्थात् गृहस्थावस्था में श्रुतज्ञान का लाभ नहीं हो सकता, ऐसा सोचने वाले जो दीक्षा अंगीकार कर के उत्कृष्ट गुणों को प्राप्त करते हैं, वे पुरुषों के आश्रयणीय पन जाते हैं बाह्य और आन्तरिक बन्धकों से अथवा पुत्र कलत्र आदि
'गिहे दीवमपासंता' त्या
शहाथ-- गिहे दीवमपासंता-गृहे दीपमपश्यन्तः शासमा ज्ञान प्रातिना aun न याथी 'पुरिसादाणिया नरा-पुरुषादानीयाः नरा.' मुमुक्षुधु३क्षांना माश्रय देवा योग्य माय छे. 'बंधणुम्मुक्का ते वीरा-बंधनोन्मुक्ताः ते वीराः' म धनी भुत सेवा ते वा२ ५३५ 'जीविय-जीवित” ससयम पनने 'नावकखंति-नावकाक्षन्ति' । ५२ ४२ता नथी ।।३४॥
અયાર્થ–ઘરમાં દીવાને પ્રકાશ ન જોનારાઓ અર્થાત ગૃહસ્થ અવસ્થામાં યુન જ્ઞાનને લાભ પ્રાપ્ત કરી શકાતું નથી એવા પ્રકારને વિચાર કરવાવાળાઓ દીક્ષાને સ્વીકાર કરીને જે શ્રેષ્ઠ ગુણેને પ્રાપ્ત કરે છે, તેઓ પુરૂષના આશ્રય સ્થાન બની જાય છે. બાહ્ય અને આંતરિક એટલે કે-બહારના અને અંદરના
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् ___टीका--'गिहे' गृहे-पुत्रकलत्रादिभिः सहवासे 'दीवं' दीपम्-दीपयतिकाशयतीति दीपः, स च द्विविधः-द्रव्यदीपः, भावदीपश्च । तत्र-गृहावासे अपासंता' अपश्यन्तः, द्रव्यदीप पश्यन्तोऽपि भावदीप- श्रुतचारित्रलाभात्मकम श्यन्तः, सम्यक् प्रव्रज्योत्थानेनोत्थिता उत्तरोत्तरगुणलाभेन तथाथता भवन्ति । तदेतदर्शयति-'पुरिसादाणिया नरा' पुरुषादानीया नराः-पुरुषश्रेष्ठा नराः पुरुषाणां सुमुक्षूणाम् आदानीया आश्रया भवन्ति महान्तो भवन्तीत्यर्थः। ते के राग बन्धन से मुक्त हो जाते हैं और असंयम जीवन की आकांक्षा नहीं करते हैं ॥३४॥
टीकार्थ-जो पदार्थों को प्रकाशित करता है, वह दीपक कहलाता है। दीपक दो प्रकार का है। द्रव्यदीपक और भावदीपक । द्रव्यदीपक स्थूल जड़ पदार्थों को ही प्रकाशित करता है, जय की जीव का ज्ञानरूप भावदीपक समस्त पदार्थों को प्रकाशित करने में समर्थ होता है। यहां श्रुतज्ञान को दीपक कहा गया है। श्रुतज्ञान का यह भावदीपक पुत्र कलन आदि के सहवास में प्राप्त होना कठिन है। इस तथ्य को समझ कर जो सम्यक् प्रव्रज्या अंगीकार करते और उत्तरोत्तर गुणों की वृद्धि करते हैं, वे कैसे बन जाते हैं, यह यहां दिखलाया गया है-वे पुरुषा. दानीय अर्थात् पुरुष में श्रेष्ठ नर मुमुक्षुजनों के लिए आश्रयणीय होते हैं-महान से महान् बन जाते हैं, अपनी आत्मा से कर्मों को दूर करने બધનોથી અથવા પુત્ર કલત્ર વિગેરેના રાગાદિ બન્ધનથી મુક્ત થઈ જાય છે. અને અસંયમ જીવનની આકાંક્ષા-ઈચ્છા પણ કરતા નથી. ૩૪
ટીકાઈ–જે પદાર્થોને પ્રકાશ યુક્ત કરે છે, તે દી કહેવાય છે. એ દીવ બે પ્રકાર હોય છે. તે બે પ્રકારે દ્રવ્ય છે અને ભાવ દીવે એ પ્રમાણે છે. દ્રવ્ય દી સ્થૂળ જડ પદાર્થોને જ પ્રકાશ વાળા બનાવે છે, અને ભાવ દી સઘળા પદાર્થોને પ્રકાશ વાળા કરવામાં સમર્થ • થાય છે અહિયાં શ્રત જ્ઞાનને દી કહેલ છે. શ્રત જ્ઞાનને ભાવ દીવે પુત્ર, કલત્ર (સ્ત્રી) વિગેરેના સહવાસમાં પ્રાપ્ત થવા મુશ્કેલ છે, આ પ્રમાણેના તથ્ય કહેતાં સત્યને સમજીને જેઓ સમ્યફ પ્રવ્રજ્યાને સ્વીકાર કરે છે. અને ઉત્ત, શત્તર ગુણોને વધારે છે, તેઓ કેવા બની જાય છે ? તે અહિયાં બતાવ, વામાં આવે છે. તેઓ પુરૂષાદાનીય અર્થાત પુરૂષમાં ઉત્તમ નર મુમુક્ષુ એટલે કે મોક્ષની ઈચ્છા વાળા પુરૂષોના આશ્રય રૂપ થાય છે. અર્થાત્ મહાનથી પણ મહાન બની જાય છે. પિતાના આત્માથી કર્મોને દૂર કરવાવાળા વીર પુરૂષ.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
-सूत्रकृताङ्गसूत्रे वीराः विशेषेण ईरयन्ति-गययन्ति स्वस्मादष्टविध कर्म ये ते बीराः। तथा-बंधणुम्मुक्का' वन्धनोन्मुक्ताः बन्धनेन-पुनकलनादीनां स्नेहपाशेन मुक्ताः-त्यक्ताः सन्तः, 'जीवियं' जीवितम्-असंयमजीवनए 'नावकखंति' नाकांक्षन्ति तादृश जीवनाभिकापमपि न कुर्वन्तीति । गृहवाले वसन्तो ज्ञानदीपमपश्यन्तः सम्यगू विविध प्रव्रज्यामादाय उत्तरोत्तरान् गुणान् शद्धयन्त एव पुयांसो मोक्ष्यमाणानां पुंसामाश्रयभूता बन्धनोन्मुक्ता वापसंयमजीश्नमपि नाभिलपन्ति, इति संक्षिप्तसारः ॥३४॥
जम्बूस्वामिनं प्रति सुधर्मास्वामी माह-'अगिद्धे' इत्यादि । मूलम्-अगिद्धे लहफालेसु, आरंभेखें अणिस्सिए । . सव्वं तं संमयातीतं, जमेत लवियं बहु ॥३५॥ छाया--अमृद्धः शब्दस्पर्शेषु, आरंभेषु-अनिश्रितः ।
___ सर्व तत् समयातीतं, यदेतरूपितं बहु ॥३५॥ वाले वीर, पुत्र कलत्र आदिके स्नेहपाश से विमुक्त होते हैं। ऐसे पुरुष रत्न असंयममय जीवन की अभिलाषा तक नहीं करते। ___ गृहवास में वसने वाले ज्ञान प्रदीप को न देखते हुए, सम्यक प्रकार से विचार करके, दीक्षा अंगीकार करके और उत्तरोत्तर अपने गुणों की वृद्धि करते हुए अन्य मुमुक्षुओं के आश्रय भूत एवं बन्धन हीन हो जाते हैं। वे जीवन की अभिलाषा नहीं करते हैं ॥३४॥ .
सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं-'अगिद्धे' इत्यादि।
शब्दार्थ-'सद्दफासेसु-शब्दस्पर्श षु' साधु मनोहर शब्द, रूप, रस, गन्ध और स्पर्श 'अगिद्धे-अगृद्धः' आसक्त न हो 'श्रारंभेसु अणिપુત્ર, કલત્ર વિગેરેના સનેહ બંધનથી છૂટી જાય છે. એવા પુરૂષ રને અસં. યમવાળા જીવનની ઈચ્છા પણ કરતા નથી,
ગ્રહવાસમાં રહેવાવાળા જ્ઞાન રૂપી દીવાને જોઈ શકતા નથી. તેથી સારી રીતે વિચાર કરીને દીક્ષાને સ્વીકાર કરીને તથા ઉત્તરોત્તર પિતાના ગુણેને વધારીને બીજા મુમુક્ષુઓના આશય રથાન રૂપ અને બંધનથી મુક્ત થઈ જાય છે. તેઓ જીવનની ઈચ્છા કરતા નથી. ૩૪ अधर्भा स्वामी स्वाभान ४ छ. 'गिद्धे' इत्यादि
श६.--'सदफासे सु-शब्दस्पर्शे पु' साधुणे भने।ज्ञ सेवा श६, ३५, २५, आध, भने १५शमा 'अगिद्धे-अगृद्धः' भासत नही. 'आरंभेसु अणि
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ.९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ:--(सदफासेस) शब्दस्पर्शादिषु विषयेषु (अगिद्धे) अगृद्धः-गृद्धिभावरहितः (आरंभेसु अणिस्सिए) आरंभेषु-सावद्यानुष्ठानेषु अनिश्रितः असंबद्धः (जमेतं बहुलवियं) यदेतद् बहुलपितम् निषिद्धत्वेन मोक्तं मया (सव्वं तं समयातीत) सर्व तत् समयातीतम्-तदेतत्सर्व समयात् आर्हतागमात् अतीतं वाह्यमिति कृत्वा तभानुष्ठेयमिति ॥३५॥ ___टीका--'सदफासेम' अनुकूलशब्दस्पर्शादिषु 'अगिद्धे' अगृद्धः-शब्दरूपगन्धरसस्पर्शयुक्तेषु मनोज्ञविषयेषु-आसक्तिरहितः । तथा-'आरंभेसु' आरम्भेषुसावधकर्मानुष्ठानेषु 'अणिस्सिए' अनिश्रित:-सम्बन्धरहितोऽपमत्त इति यावत् । 'जमेतं बहुलविय' यदेतद्वहुलपितम्-एतदध्ययनादारभ्य मतिषेध्यत्वेन यल्लपि स्सिए-आरंभेषु अनिमृतः' तथा सावाद्य अनुष्ठान न करे 'जमेतं बहुलवियं-यदेतदयहुलपितं' इस अध्ययन के आदिसे लेकर जो अनेक यातें कही गई है 'सव्वं तं समयातीतं-सर्व तं समयातीतम्' वे सब जिनागमसे विरुद्ध होने के कारण निषिद्ध है ॥३५॥
अन्वयार्थ-मुनि शब्द आदि विषयों में गृद्धिसे रहित हो और सावधानुष्ठानों से असम्बद्ध रहे। ___यहां मैंने जो निषेध रूपमें कहा है, वह सब आर्हत आगम से विरुद्ध है, ऐसा समझ कर उसका अनुष्ठान नहीं करना चाहिए ॥३५॥
टीकार्थ-अनुकूल शब्द स्पर्श आदि इन्द्रियों के विषय में अर्थात मनोज्ञ शब्द, रूप, गंध, रस और स्पर्श में साधु को आसक्ति रहित होना चाहिए तथा आरंभों में असम्बद्ध होना चाहिए। स्सिए-आरंभेपु अनिसृतः' त सावध अनुष्ठान ४२वू नही 'जमेत बहुलविय-' यदेतबहुलपितम्' 21 अध्ययन सामथा रे मने पाते। अपामा भावी छ 'सब त समयातीत-सर्व त समयातीतम्' त मधु थन नाग. મથી વિરૂદ્ધ હોવાના કારણે તેને નિષેધ કરેલ છે ૩૫
અન્વયાર્થ–-મુનીએ શબ્દ, સ્પર્શ વિગેરે વિષમાં વૃદ્ધિ એટલે કે આસક્તિ વિનાની થવું અને સાવદ્ય અનુષ્ઠાનથી અસંબદ્ધ રહેવું. અહિયાં મેં જે નિષેધરૂપથી કહેલ છે, તે સઘળું અહંત ભગવાનના આગમથી વિરૂદ્ધ છે તેમ સમજીને તેનું અનુષ્ઠાન કરવું ન જોઈએ. ૩૫
ટીકાથે--અનુકૂળ શબ્દ, રૂપ, ગધ, રસ, અને સ્પર્શમાં સાધુએ આસક્તિ રાખવી ન જોઈએ તથા આરંભમાં અસંબદ્ધ થવું જોઈએ. આ અચ્ચનના પ્રારંભથી નિષેધ રૂપથી જે કથન કરવામાં આવેલ છે, તે સઘળું કથન આહંત
सू० ११
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
मत्र कृतासूत्रे. तम्-उक्तम् 'सव्वं तं समयातीतं' सर्वं तत् समयातीतम् समयात्-आई तशास्त्रात् अतीतम्-अतिक्रान्तमिति कृत्या प्रतिपिद्धम् । यदपि विधेयरूपेण कथितम् । तदेतत्सर्वमेव कुशास्त्रातीतम् लोकोत्तरं प्रधानं वर्तते । यदपि कुनीथिकै बहुलपितम्, वदपि समयातीतं शास्त्रविरुद्ध मिति कृत्वा नेवाऽनुष्ठेयमिति । ____साधुर्मनोज्ञशब्दस्पर्शादिषु नैनासक्तो भवेत् तथा-सायद्याऽनुष्ठानेषु नै प्रवृत्तो भवेत् ॥३५॥ मूलम्--अइमाणं च मायं च, तं परिणाय पंडिएं।
गारवाणि य सव्वाणि, निवाणं संधए मुणी।त्तिबेमि।३६॥ छाया-अतिमानं च मायां च, तत्परिज्ञाय पण्डितः ।
गौरवाणि च सर्वाणि, निर्वाणं सन्धयेन्मुनिः ।३६। इति ब्रवीमि।। इस अध्ययन के प्रारंभ से जो निषिद्ध रूपमें कहा है, वह सब आर्हत् शास्त्र से विरुद्ध है, इस कारण उसका निषेध किया है। और जो विधि रूप से कहा है वह सब कुशास्त्र से अतीत लोकोत्तर और प्रधान है। और कुनीर्थिकोंने बहुत कहा है, वह सब जैनसिद्धान्त से विरुद्ध है, अत एव उसका आचरण नहीं करना चाहिए। ___ तात्पर्य यह है कि साधु को मनोज्ञ इन्द्रिय विषयों में आसक्त नहीं होना
चाहिए और सावद्य अनुष्ठानों से संबद्ध नहीं रहना चाहिए। ॥३५॥ - 'अइमाणं च मायं च' ' शब्दार्थ-'पडिए मुणी-पंडितो मुनिः पण्डितमुनि 'अइमाणंअतिमान' अतिमान 'मायं च-माया च' माया एवं क्रोध, लोभ तथा 'सवाणि गारवाणि-सर्वाणि गौरवानि' और सघ प्रकारके શાથી વિરૂદ્ધ છે, તે કારણે તેનું નિષેધ કરવામાં આવેલ છે અને વિધિરૂપથી જે કથન કરેલ છે. તે સઘળું કથન કુશથી અતીત એટલે કે જુદા પ્રકારનું લેટેત્તર અને પ્રધાન છે. અને કુતીથિકોએ જેનું કથન કરેલ છે, તે સઘળું કથન જે સિદ્ધાંતથી વિરુદ્ધ છે. તેથી જ તેનું આચરણ કરવું ન જોઈએ.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--સાધુએ મનોજ્ઞ એવા ઈન્દ્રિયના વિશ્વમાં આસક્ત થવું ન જોઈએ. અને સાવધ અનુષ્ઠાનમાં બંધાઈ રહેવું ન જોઈએ ૩૫ 'अइमाणं च माय च' त्याह
शहाथ--पंडिए मुणी-पण्डितो मुनि' ५त मुनि 'अइमाणं-अतिमान' मतिमान 'माय च-माणं च' माया नेपाल, तथा 'सव्वाणि गार
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ८ उ.१ धर्मस्वरूपनिरूपणम् ८३ ___ अन्वयार्थः-(पंडिए घुणी) पण्डितो मुगः (अइमाणं) अतिमानम् (मायं च) मायांच चकरात् लोभनोधी (मन्याणि च गारवाणि) सर्वाणि च गौरवाणिऋद्धिरससातरूपाणि 'परिणाय' परिज्ञाय-सम्यग् ज्ञात्वा ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यज्य 'निवाण'-मोक्षम् (संधए, सन्धयेत्-प्रार्थयेदिति ।३।
टीका-'पंडिए' पण्डित:- हेयोपादेयज्ञानवान् 'मणी' मुनिः-साधुः 'अइमाणं अतिमानम्-अहङ्कारमित्यर्थः च शब्दात् तत्पूर्वस्थितं क्रोधम् 'मायं च' मायां च शब्देन लोभम् 'सन्याणि' सार्माणि 'गारवाणि' गौरवाणि-ऋद्धिरससातरूपाणि, 'तं परिणाय' तं-मायादिकं परिज्ञाय-ज्ञपरिज्ञया चतुर्गतिभ्रमणहेतुरूपं ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञ या परित्यजेत् । एतानि सर्वाणि परिहत्य 'निव्वाणं' निर्वाण-मोक्षम् अशेषकर्मक्षयरूपम् 'संधए' सन्धयेत्-मोक्षानुसन्धानयुक्तां क्रियां विषयभोगों को 'परिण्णाय-परिज्ञाय' सम्यक् प्रकार से ज्ञ परिज्ञाद्वारा जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे त्यागकर 'निव्वाणं-निर्वाणम्' मोक्षकी . 'संघए -संधयेत्' इच्छा करे ॥३६।। : अन्वयार्थ-विवेकवान मुनि अतिमान, माया लोभ और क्रोधको
तथा सघ गौरवों को ज्ञपरिज्ञा से सम्पक रूप से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग करके निर्वाण की इच्छा करे ॥३६॥ ..
टीकार्थ-हेय और उपादेय का ज्ञाता मुनि मान को 'च' शब्द से क्रोध को माया को और दूसरे 'च' शब्द से लोभ को तथा ऋद्धि, रस
और सातारूप सघ (तीनों) गौरवों को ज्ञपरिज्ञा से चार गतियों में भ्रमण का कारण जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे। इन सथ को त्याग कर मोक्ष की कामना करे। . वाणि-सर्वाणि गौरवाणि' मन मा ४२ना वियपलागाने 'परिण्णाय-परिबाय' सभ्य प्राथा जपरिज्ञाथी तीन प्रत्याभ्यान परिज्ञाथी तना त्यास ४शने 'निव्वाणं-निर्वाणम्' भनी 'संधए-सधयेत्' २छ। ४२ ॥३६॥
અન્વયાર્થ–વિવેકવાન મુનિએ અત્યંત માન, માયા, લેભ, તથા ફોધને તથા સઘળા ગૌરવને રૂપિરિશ થી સારી રીતે જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરીને નિર્વાણની ઈચછા કરવી પરદા
ટીકાઈ––હેય અને ઉપાદેય જાણવાવાળા મુનિએ માનને “' શબ્દથી ક્રોધને, માયાને તથા બીજા “' શબ્દથી લેભને તથા બાદ્ધિ, રસ, અને શાતારૂપ ત્રણે ગૌરને સપરિણાથી ચાર ગતિમાં ભ્રમણનું કારણ જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરશે. આ બધાને ત્યાગ કરીને મેક્ષની ઈરછા કરવી એજ કલયાણુ કારક છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सूत्रहतासूत्र कुर्यादिति। विवेकवान् मुनिः-अतिमानमायादीन् , तथा-सर्वमकारकऋद्धिरससातगौरवान् च परित्यज्य मोक्षं साधयेत् । 'त्ति बेमि' इत्येवं तीर्थकरोदितं सर्वे ते कथयामि ! इति ।३६॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लम-मसिद्धवाचक-पश्चदशमापाकलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूकछत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूपित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घापीलालबतिविरचितायां श्री "सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य" समयार्थबोधिन्या. ख्यायां व्याख्यायां धर्मनामकं
नवमाऽध्ययन समाप्तम् ॥९॥ ___ अभिप्राय यह है कि विवेकी मुनि समस्त कषायों और समस्त गौरवों को त्याग कर मुक्ति की साधना करे। इस प्रकार तीर्थ कर द्वारा कहा हुआ ही सुधर्मा स्वामी कहते हैं हे जम्बू ! मैं तुमसे कहता हूं ॥३३॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी पहाराजकृत 'सूत्रकृता. __ ङ्गसूत्र' की समयार्थयोधिनी व्याख्या का धर्मनामक
नववां अध्ययन समाप्त ॥९॥ કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે વિવેકી મુનીએ સઘળા કાર્યો અને સઘળા ગૌરને ત્યાગ કરીને મુક્તિની સાધના કરવી. આ પ્રમાણે તીર્થકર ઉપદેશ રૂપે કહેલ કથન જ સુધર્મો સ્વામી કહે છે કે હે જંબૂ ભગવાન પાસેથી મેં જે પ્રમાણે સાંભળ્યું છે તે પ્રમાણે તમેને કહ્યું છે. ૩૬ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સયાર્થાધિની વ્યાખ્યાનું ધર્મ નામનું નવમું અધ્યયન સમાપ્ત લા
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ४५
॥ अथ दशमं श्री समाध्ययनं प्रारभ्यते । गतं नवमं धर्माध्ययनम् , सम्पति-दशमं समाधिनामकमध्ययनं मारते, तत्र दशमाध्ययनस्य नवमाध्ययनेन सह अयमभिसम्बन्धः-नवमेऽध्ययने धोऽभि. हितः, स च अविकलसमाधी सत्येव भवतीति सम्मति-समाधिः प्रतिपाद्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनाऽऽयातस्य दशमाध्ययनस्येदमादिमं मूत्रम् 'आप' इत्यादि। मूलम्-आघं मईमं अणुवीय धम्मं अंजू समाहि तमिणं सुहैं। अपडिन्नभिखू उ समाहिपत्ते,
अणियाणभूएसु परिवएज्जा ॥१॥ छाया-आख्यातवान् मतिमान् अनुविचिन्त्य, धर्ममृनुं समाधि समिमं शणुत । अभतिज्ञभिक्षुस्तु समाधि प्राप्तोऽनिदानो भूतेषु परिव्रजेत् ॥१॥
॥ दशवें अध्ययन का प्रारंभ ॥ नौवां अध्ययन समाप्त हुआ। अब दसवां समधि नामक अध्ययन आरंभ किया जा रहा है। नौवें अध्ययन के साथ दसवें अध्ययन का यह संबंध है-नौवें अध्ययन में धर्म का प्रतिपादन किया गया है। धर्म परिपूर्ण समाधि होने पर ही होता है अतएव अब समाधि की प्ररूपणा की जाती है । इस सम्बन्ध से प्राप्त दसवें अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है-'आघं मईमं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'मईमं-मतिमान्' केवलज्ञानी भगवान महावीरस्वामीने 'अणुवीय-अनुविचिन्त्य केवलज्ञान द्वारा जानकर 'अंजु-ऋजु' सरल और 'समाहि-समाधि' मोक्ष प्राप्त कराने वाला 'धम्म-धर्मम्'
દશમા અધ્યયનને પ્રારભ હવે દસમા સમાધિ નામના અધ્યયનને પ્રારભ કરવામાં આવે છે નવમા અધ્યયનની સાથે દસમા અધ્યયનને આ પ્રમાણે સ બ ધ છે-નવમા અધ્યથનમાં ધર્મનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે ધમ પરિપૂર્ણ સમાધિ થ ય ત્યારે જ અર્થાત્ શાતિ થાય ત્યારે જ આચરી શકાય છે. આ સંબંધથી मास थये। इसमा अध्ययन मा ५ सूत्र छ. 'आघ मईम' त्याल
शहाथ---'मईम-मतिमान' वणशाना सवान् महावीर स्वामी से 'अणुवीय-अनुविचिन्त्य' वणशान द्वारा oneीने 'अंजु"-ऋजु स२० भने 'समहि-समाधि' मोक्षनी प्रति४२११११t 'धम्म-धर्मम् श्रुत यरित्र ३५ धनु
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
. सूत्रकृतासूत्र ___अन्वयार्थः--'मईय' मतिमान-केदलज्ञ नीत्यर्थ: 'अणुवीय' अनुविचिन्त्य केवलज्ञानेन ज्ञात्वा (अंजू) प्रार्जु-सरलम् (साहिं) समाधि-मोक्षमापत्रम् (धम्म) धर्म-श्रुनुचारित्राख्यम् (आघ) आग्ख्यात वान-कोथिनवान (तमिण) तमिम धर्मम् (सुणेह) मत्तः शणुत शिष्याः !, (अपडिन्न) अपतिज्ञः-इहलोकपलोकाशंसारहितः (ममाहिपत्ते) ज्ञानादिसमाधिमाप्तः (अणियाणभूएसु) भूतेषु अनिदानः, निदानम्-आरम्भरूपं तद्रहितः 'भिवखू' भिक्षुः (परिचएज्जा) परिव्रजेत्संयमे पराक्रमेत् इति ॥१॥ ___टीका--'मईमं मतिमान् मननं मतिः-समस्तपदार्थविषयकं ज्ञानम् तादृश श्रुत चारित्र रूप धर्म का 'आघं-आख्यातवान्' कथन किया है तमिणं तमिमं उस धर्म को 'सुणेह-शृणुत' हे शिघ्यो तुम लोग सुनो 'अपडिन्न-अप्रतिज्ञा' अपने तपका फल न चाहता हुआ 'समाहिपत्तेसमाधिप्राप्त:' समाधिको प्राप्त 'अणियाण भूएस्तु-अनिदानो भूतेषु' प्राणियोंका आरंभ न करता हुआ'भिक्खू-भिक्षुः साधु 'परिव्य एज्जापरिव्रजेत्' शुद्ध संयमका पालनकरे ॥१॥ ____ अन्वयार्थ-मतिमान अर्थात् केवलज्ञानी ने, चिंतन करके अर्थात् केवलज्ञान से जान कर सरल लमाधि धर्म का कथन किया है। इस धर्म को श्रवण करो। ऐहिक एवं पारलौकिक आकांक्षा से रहित, समाधि को प्राप्त भूतों (जीवों) के विषय में आरंभ न करने वाला भिक्षु सं-म में पराक्रम करे ॥१॥ . टीकार्थ-मनन करना मति है। यहाँ मति का अर्थ है-समस्त
'माघ-आख्यातवान्' थन ४यु छे 'तमिण-तमिम' से धमन 'सुणेइश्रृणुत' हे शिष्यो तमे 8t Hiमणे 'अपडिन्ने-अप्रतिजः' पाताना तपनु३॥
2011 था 'समाहिपत्ते-समाधिप्राप्तः' समाधिने प्राप्त 'अणियाण भूएसुअनिदानो भूतेपु' प्रारियाना भ२ मा ४२ता थ'भिक्खू-भिक्षु' साधु परिव्वएजा-परिवजेत्' शुद्ध सेवा सयभनु पासन ४२ ॥१॥
અન્વયાર્થ–મતિમાનું અર્થાત્ કેવળજ્ઞાનથી ચિંત્વન કરીને એટલે કે કેવળજ્ઞાનથી જાણીને સરળ સમાધિ ધર્મનું કથન કરેલ છે એ ધર્મનુ શ્રવણ ક, અહિક-આલેક સંબધી તથા પારલૌકિક-પરલેક સંબંધી આકાંક્ષાથી * રહિત થઈ સમાધિને પ્રાપ્ત કરી છે સંબંધી અરંભ ન કરવાવાળા ભિક્ષુ સંયમમાં પર કામ કરે છે
ટીકાથે-મનન કરવું તે મતિ છે, અહિયાં મતિને અર્થ સઘળા પદા
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् समस्तपदार्थविषयकं ज्ञानं वियते ययाऽसौ महिमान-केवलज्ञानीत्यर्थः । यद्यपि सन्ति वह केवलज्ञानिना, तथापि प्रकृते मतिमानित्यसाधारणं विशेषण तीर्थ करम्यैत वक्ति, तत्राऽदरवर्तित्वान्महावीरस्वामीनो ग्रहणमेव भवतीति मतिमान् महावीरः 'अणुवीय' अनुविचिन्त्य-के वलालोकेनाऽवलोक्य उपदेशयोग्यान्। पदार्थानधिकृस्य 'अंजू ऋजुम्-सरलम् अकुटिलम् 'समाहि' समाधिम्-समाधि. मापकं-मोक्षमापकमित्यर्थः 'धम्म' धर्मम्-श्रुतचारित्राख्यम् 'आघं' आख्यात-- वान्, एतादृशकुटिलं समाधिमापकं धर्म मतिमान् श्रीमहावीरस्वामी कथितवान् । किं कृता 'अणुवीय' अनुविचिन्त्य कश्चास्य धर्मस्य अधिकारी ? केच-उपदेश योग्याः पदार्थाः १ कया भापया श्रोतृणां बोधः ? इत्यादि सर्व स्वबुद्धया विचार्य प्रोक्तवान् । 'तमिणं' तमिम धर्मम्-तीर्थकरोच्चारितम् ‘सुणेह' शृणुत यूयं सावधानन या. श्रोतव्य किमस्ति-तत्राह-'अपडिन्न' अपतिज्ञ:-तपऽनुष्ठान पदार्थों का ज्ञान ऐसे ज्ञानवान् को मतिमान् अर्थात् केवलज्ञानी कहते हैं । यद्यपि केवलज्ञानी बहुत होते हैं, परन्तु प्रकृन में 'मतिमान' यह असाधारण विशेषण तीर्थकर को ही प्रकट करता है। उनमें से भी समीप होने के कारण श्रीमहावीरस्वामी को ही ग्रहण करना चाहिए। तात्पर्य यह हुआ कि श्रीमहावीर स्वामी ने केवलज्ञान से जानकर सरल अर्थात् माया आदि शल्यों से रहित धर्म का कथन किया है। .
जिनेन्द्र भगवान् ने समाधि रूप धर्म का प्ररूपण किया है। इस धर्म का अधिकारी कौन है ? उपदेश करने योग्य पदार्थ कौन से हैं ? किस भाषा का प्रयोग करने से अधिक से अधिक श्रोताओं को सरलता से बोध होगा ? इत्यादि बातों का अपनी बुद्धि से विचार कर
નું જ્ઞાન એ પ્રમાણે થાય છે. એવા જ્ઞાન વાનને કેવળ જ્ઞાની કહેવામાં આવે છે. જો કે કેવળ જ્ઞાની ઘણા હોય છે, પરંતુ આ પ્રકરણમાં પ્રતિમાનું એ અસાધારણ વિશેષણ તીર્થકરને જ નિર્દેશ કરે છે. તેમાં પણ સમીપ હોવાથી શ્રી મહાવીર સ્વામીને જ ગ્રહણ કરવા જોઈએ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-શ્રી મહાવીરસ્વામીએ કેવળ જ્ઞાનથી જાણીને સરલ અર્થાત્ માયા વિગેરે શલ્ય રદિત એવા ધર્મને ઉપદેશ આપેલ છે.
જીતેન્દ્ર દેવે સમાધિ રૂપ ધર્મની પ્રરૂપણા કરેલ છે. આ ધર્મને અધિકારી કોણ છે? તથા ઉપદેશ કરવા ગ્ય કયા પદાર્થો છે? કઈ ભાષાને પ્રયોગ કરવાથી વધારેમાં વધારે શ્રોતાઓને સરળતાથી બોધ થઈ શકે ? વિગેરે બાબતેને પોતાની બુદ્ધિથી વિચાર કરીને તેઓએ ધર્મને ઉપદેશ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे कुर्वतो यस्य ऐहिकाऽऽनुष्मिकरूपए प्रतिज्ञा आकांक्षा न विद्यते सोऽप्रतिज्ञः। 'समाहिपत्ते' मसाधिपाप्तः-मोक्षापकधर्मध्यानयुक्तः। 'भूएमु आणियाण' भूतेषु-पजीवनिकायेषु अनिदान:-आरम्भरहितः स एवं भून: 'भिक्ख' भिक्षः सावधाऽनुष्ठानविरहितः सन् 'परिवएज्जा' परिव्रजेत्- संयमानुष्ठाने विहरेतिष्ठेन सपमं परिपूर्ण पालयेदिति भावः ॥१॥ उन्होंने धर्मका उपदेश दिया है । इस तीर्थकर कथित धर्म को तुम सावधान होकर सुनो।
सुनने योग्य क्या है ? इस प्रश्न का उत्तर देते हैं-तप का अनु. धान करते हुए जिस साधक में इह-परलोक संबंधी आकांक्षा नहीं होती, वह अप्रतिज्ञ कहलाता है। समाधि को जिसने प्राप्त कर लिया हो, वह समाधि प्राप्त कहा जाता है। ऐसा साधक ही समाधि प्राप्त कर सकता है। जो षट् तीवनिकायों के विषय में निदान अर्थात् आरंभ नहीं करता वह 'अनिदान' कहलाता है। इन सब विशेषणों से युक्त होकर साधु संयम का अनुष्ठान करे। अथवा साधु 'अनिदानभूत' हो अर्थात् कर्मों के ग्रहण से रहित होकर संयम का अनुष्ठान करे। ___तात्पर्य यह है कि केवलज्ञानवान् भगवान् तीर्थ करने अत्यन्त सरल और मोक्षप्रद धर्म का निरूपण किया है। हे शिष्यों मेरे मुख से उस આપેલ છે, માટે આ તીર્થકર ભગવાને કહેલ ધર્મ તમે સાવધાન થઈને સાંભળે.
સાંભળવાને ગ્ય શું છે? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવામાં આવે છે, તપનું અનુષ્ઠાન કરનારા જે સાધકમાં ઈડલેક (બલેક) તથા પરલેક (પરભવમાં પ્રાપ્ત થનાર લેક) સબંધી આકાંક્ષા-ઈરછા હોતી નથી, તેને અપ્રતિજ્ઞ કહેવામાં આવે છે જેણે સમાધિ પ્રાપ્ત કરી લીધી હેય, તે સમાધિ પ્રાપ્ત કહેવાય છે. અને એ સાધકજ સમાધિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે જેઓ પ જીવનિકાના સંબંધમાં નિદાન-અર્થાત્ અ ર ભ કરતા નથી તે “અનિદાન” કહેવાય છે. આ બધા વિશેષણેથી યુક્ત થઈને સાધુએ સંયમનું અનુષ્ઠાન કરવું અથવા સાધુએ અનિદાન ભૂત થવું. અર્થાત્ કર્મોના ગ્રહણથી રહિત થઈને સંયમનું અનુષ્ઠાન કરવું.
કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કેકેવળ જ્ઞાની ભગવાન્ તીર્થ કરે અત્યંત સરળ અને મેક્ષ આપનાર ધર્મનું નિરૂપણ કરેલ છે હે શિવે ? મારા મુખથી એ મર્મને તમે સાંભળે પિતાના તપના ફળની ઇચ્છા કોઈ “પણ વખતે
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
समयार्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-उड्ढे अहेयं तिरिय दिसासु,
तेसा य जे थावर जे य पाणा। हत्थेहि पाएहिं य संजमित्ता,
अदिन्नमन्नेसु य जो गहेजों ॥२॥ छाया-ऊर्ध्वमधस्तियंग दिशासु-त्रमाश्च ये स्थावरा ये च प्राणाः। .
हस्ताभ्यां च पादाभ्यां संपम्य, अदत्तमन्यै च नो गृह्णीयात् ॥२॥ अन्वयार्थः- (उडू अहेयं तिरिय दिस.सु) ऊर्ध्वमस्तिर्यदिशासु-पाच्याधर्म को सुनो अपने तप के फल को कदापि कामना न करो। समाधि से युक्त होकर, सावद्य अनुष्ठाननहीं करते हुए विशुद्ध धर्मका पालन करो।। 'उई अहेयं तिरिय इत्यादि।
शब्दार्थ-'उर्दू अहेयं तिरियं दिसासु-ऊर्चमधस्तिर्यग दिशासु' ऊपर नीचे और निरछी दिशाओं में 'तसाय जे थावरा जे य पाणाप्रसाश्च ये स्थावराः ये च प्राणा' त्रस और स्थावर जो प्राणी रहते हैं उन प्राणियों को 'हत्थेहि पाएहि य संजमित्ता-हस्ताभ्यां च पादाभ्यां संयम्य' हाथ और पैर अपने वशमें रखकर अर्थात् बांध कर पीडा न करनी चाहिये 'अग्नेस्तु य दिन्नं नो गहेज्जा-अन्यैश्चादत्तं न गृहीयात्' तथा अन्य के द्वारा विना दी हुई चीज न लेनी चाहिये ।।२।। ___ अन्वयार्थ-ऊर्ध्व दिशा, अधो दिशा और तिर्थी दिशाओं-पूर्व કરવી નહીં. સમાધીથી યુક્ત થઈને, સાવદ્ય અનુષ્ઠાન કર્યા વિના વિશુદ્ધ ધર્મનું પાલન કરો. તેમાંજ કલ્યાણ સમાયેલ છે. આ
'उड्ढे अहेयं तिरिय त्याह शहाथ:--'उल्लू अहेय तिरिय दिसासु-ऊर्ध्वमधस्तियग् दिशासु' ५२ नाये भने तिरछी हशाममा 'तसा य जे थावस जे य पाणा-त्रसाध ये स्थावराः ये च प्राणाः भने श्राप२२ प्राणियो २९ छ. मे प्रालियान हत्थेहिं पाएहि य संजमित्ता-हस्ताभ्यां चः पादाभ्यां च स यम्य' थ भने ५५ पोताना शमा राभान मर्यात् 12 ५ मांधान पी७ ४२वी नन से 'अन्नेसु य अदिन्नं नो गहे-अन्यैश्चादत्त न गृह्णीयात्' तथा भीती द्वारा माया विनानी पस्तु લેવી ન જોઈએ છે અન્વયાર્થ– ઉર્વદિશા, અધદિશા અને તિરછીદિશાઓ-પૂર્વ દિશા વિગેરેમાં सू० १२
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतागयो दिदिक्षु आग्नेयादिविदिक्षु च 'तसा य जे थावर जे य पाणा' प्रसा:-द्वीन्द्रियादयः ये च स्थावरा:-पृयिव्यादयः माणा जीवाः एतान् प्राणान् 'हत्थेहिं पारहि य संजमित्ता' हस्ताभ्यां पादाभ्यां च संयम्य-बध्वा न विराधयेत् 'अन्नेसु य अदिन्नं नो गहेज्जा' अन्यैश्चादत्त-परैरदत्तं न गृह्णीयादिति ।।२।। _____टीका-माणातिपातादीनि कर्मणां निदानानि, प्राणातिपातश्च द्रव्यक्षेत्रकाळ. भावभेदाचतुर्धा विभक्तो भवति । तत्र क्षेत्रमाणातिपातं प्रथमं दर्शयति मुत्रकारः'उलु' ऊर्ध्वम्, योऽपि प्राणातिपातः क्रियते, स प्रज्ञापकापेक्षया अर्ध्वम्-उपरिदेशे क्रियते, यदि वा कर्तुरपेक्षया 'अहेयं अधः-अधोदेशे भवति । यदि वा 'तिरियं दिसासु' तिर्यदिक्षु क्रियते, कुत्रचित्-हिंसापेक्षया उपरिदेशे हिंसा- भवति, कुत्रचिद देशे कुत्रचित्तिर्यदेशे, माच्यादिदिक्षु विदिक्षु जायते । सोऽयं क्षेत्रातिपातः । अथ-द्रव्यमाणातिपातमधिकृत्य ब्रूते-'तसा य प्रसाश्च, ये सञ्चरणदिशा आदि में और विदिशाओं में विद्यमान नस और स्थावर प्राणियों के हाथों और पगों को बाँध कर या अन्य प्रकार से, विराधना न करे तथा दूसरों के द्वारा अदत्त वस्तु को ग्रहण न करे ॥२॥
टीकार्थ-प्राणातिपात आदि पाप कर्मबंध के कारण हैं। उनमें से प्राणातिपात द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव के भेद से चार प्रकार का है। उनमें से सूत्रकार क्षेत्र प्राणातिपात को पहले से दिखलाते हैंप्रज्ञापक की अपेक्षा से अथवा प्राणातिपात कर्ता की अपेक्षा से ऊपर की ओर जो प्राणातिपात किया जाता है वह ऊर्ध्व कहलाता है। इसी प्रकार अधोदिशा और तिर्थी दिशा का प्राणातिपात समझना चाहिए। हिंसा कहीं ऊपरी देश में की जाती है, कहीं अधोदेश में की जाती તથા વિદિશાઓમાં રહેલા ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિઓના હાથ અને પગને બાંધીને અથવા બીજી કઈ રીતે તેમની વિરાધના ન કરે તથા બીજાઓ દ્વારા અદત્ત-આપ્યા વિનાની વસ્તુને ગ્રહણ ન કરે કેરા
साथ--आयातिपात विगैरे पापी, ४ मन्ना ४।२६३५ छ, तमाथा પ્રાણાતિપાત દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવના ભેદથી ચાર પ્રકારને કહેલ છે. તેમાંથી સૌથી પહેલાં સૂત્રકાર ક્ષેવ પ્રાણાતિપાનને બતાવે છે,-પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાથી અથવા પ્રાણાતિપાત કરવા વાળાની અપેક્ષાથી ઉપરની તરફ જે પ્રાણાતિપાત કરવામાં આવે છે, તે ઉર્વ કહેવાય છે એજ પ્રમાણે અદિશા અને તિછ દિશાને પ્રાણાતિપાત સમજ જોઈએ હિસા કોઈ સ્થળે ઉપરના દેશમાં કરવામાં આવે છે, કઈ સ્થળે અધે દેશમાં કરવામાં આવે
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् शीलाः पाणिनः । तथा-'जे य थावर पाणा' ये च स्थावर जन्तवः, त्रप्ता द्वीन्द्रियादयो, स्थावरा:-पृथिव्यादयः । एतेषां विराधनं द्रव्यागातिपातः । 'जे य पाणा' इत्यत्र चकारः कालमाणातिपातं सूचयति, अतः परं भावमाणातिपातं दर्शयति-पूर्वोक्ताः पाणिनः 'हत्थेहि' हस्ताभ्याम् 'पारहि' पादाभ्याम् 'संजमित्ता' संयम्य-बद्ध्वा वन्धयित्वा च अथवा-प्रकारान्तरेणापि कर्थयित्वा, यदेतेषां हिंसनं तत् कदापि न कुर्यात् । यदिवा-स्वकीयौ हस्तौ पादौ संयम्य संपतकायासन् प्राणिविराधनं न कुर्यात्' च शब्दाव-प्राणापानयोनिःसरणसमये सर्वत्र मनोवाकायैः संयतः सन् सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपभावसमाधि पालयेत् । . है, कहीं पूर्व आदि दिशाओं में गा विदिशाओं में की जाती है । यह क्षेत्र प्राणातिपात है। ____ अब द्रव्य प्राणातिपात के विषय में कहते हैं-जो त्रस अर्थात् संचरणशील और स्थावर प्राणी हैं उनकी विराधना करना द्रव्यप्राणातिपात है। द्वीन्द्रिय आदि जीव त्रस और पृथ्वीकायिक आदि स्थावर कहलाते हैं। ___ 'जे य पाणा' यहाँ 'य' (च) शब्द काल प्राणातिपात का सूचक है। इसके पश्चातू भावप्राणातिपात दर्शाया गया है । पूर्वोक्त प्राणियों के हाथों और पगों से बाँध कर अथवा ऐसा अर्थ करना चाहिए कि साधु अपने हाथों और पगो को संयम में रखकर अर्थात् संयतकाय होकर प्राणियों की विराधना न करे। 'च' शब्द से यह भी समझना છે. કઈ વખત પૂર્વ વિગેરે દિશાઓમાં કરવામાં આવે છે, અથવા વિદિશા એમાં કરવામાં આવે છે. આ ક્ષેત્રપ્રાણાતિપાત કહેવાય છે.
હવે દ્રવ્ય પ્રાણાતિપાતના સંબંધમાં સૂત્રકાર કહે છે, જે ત્રસ અથવા સંચરણ સ્વભાવ વાળા અને સ્થાવર પ્રાણી છે, તેઓની વિરાધના કરવી તે દ્રવ્ય પ્રાણાતિપાત છે. હીન્દ્રિય વિગેરે વસ, અને પૃથ્વીકાયિક વિગેરે સ્થાવર કહેવાય છે.
जे य पाणा' भडियो 'य' 'च' २५ जातिपातने मतावावाजा छे. તે પછી ભાવપ્ર ણાતિપાત બતાવવામાં આવેલ છે. પહેલાં ઉપર કહેલ પ્રાણિ
ના હાથ અને પગને બાંધીને અને બીજા કેઈ પણ ઉપાયથી તેને સતા વીને કઈ વાર પણ તેને વધુ (નાશ) ન કર. અથવા એ પણ અર્થ થાય છે કે સાધુએ પિતાના હાથ અને પગને સંયમમાં રાખીને અર્થાત સંયતકાય થઈને પ્રાણિની વિરાધના કરવી નહિં અહિંયા “ શબ્દથી
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ente
तथा - 'अन्नेसु य' अन्यैथ 'अदिन्नं' अदत्तं किमपि वस्तु 'णो गहेज्जा' नो परिगृह्णीयात् एतेन परिग्रहनिषेवोऽपि कृतः, परिगृहीतमासेव्यते इति नियमात् मैथुनस्यापि निषेधोsवगन्तव्यः । समस्तव्रतानां सम्यक् परिपालनोपदेशाद् मृषावादोत एव निषिध्यते । ऊर्ध्वादिदिशास वसतां माणानां प्रसस्थावरादीना हस्तौ पादौ वद्धा ते न हिंसनीयाः । तथा अदत्तं वस्तु न स्वीकुर्यादिति भावः ॥ २॥ मूलम् - सुक्खायधम्मे वितिगच्छतिपणे, लढेच आयतुल्ले पयासु ।
चाहिए कि प्राण और अपान वायु को बाहर निकालते समय सर्वत्र मन, वचन और काय से संयमयुक्त रहकर सम्प्रग्दर्शन ज्ञान और चारित्र तप रूप समाधिका पालन करे ।
इसके अतिरिक्त साधु दूसरे के द्वारा अदत्त किसी भी वस्तु को ग्रहण न करे । इस कथन से परिग्रह का भी निषेध कर दिया गया है और परिगृहीत का ही सेवन किया जाता है, इस नियम के अनुसार मैथुन का भी निषेध समझ लेना चाहिए। समस्त महाव्रतों के सम्यक् पालन के उपदेश से मृषावाद का भी निषेध हो जाता है ।
तात्पर्य यह है कि उर्ध्व आदि दिशाओं में रहे हुए त्रस और स्थावर प्राणियों के हाथ पग बांध कर हिंसा नहीं करनी चाहिए, अन्य प्रकार से भी हिंसा नहीं करनी चाहिए और अदत्तवस्तु को ग्रहण नहीं करना चाहिए ॥२॥
એ પણ સમજવું પ્રાણુ અને અપાન વાયુના મહાર નીકળતી વખતે ખધા પ્રકારથી મન, વચન, અને કાયાથી સયમ યુક્ત રહીને સમ્યગ્દન નાન मने यारित्र, तय, ३५, सभाधिनुं पान ४२.
આ શિવાય સાધુએ ખીજાથી અપાયા વિના કાઈ પણ વસ્તુ ગ્રહણ કરવી નહી' આ કથનથી પરિગ્રહના પણ નિષેધ કરવામાં આવેલ છે. અને પરિષ્કૃ હીતનું જ સેવન કરવામાં આવે છે. આ નિયમ પ્રમાણે મૈથુનના નિષેધ પણ सभल सेवे.. સઘળા મહાવ્રતાના પાલનના ઉપદેશથી મૃષાવાદને અર્થાત્ અસત્ય ભાષણુના પણ નિષેધ થઇ જાય છે.
કહેવાનું તાત્પ એ છે કે--ઉવ વિગેરે દિશાઓમાં રહેલા ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયાના હાથા અને પગેા ખાંધીને હિ'સા કરવી ન જોઈએ, તેમજ મીત પ્રકારથી પશુ હિંસા કરવી ન જોઈએ.
!
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् आयं न कुजा इह जीवियट्टी,
चयं न कुज्जा सुतवस्सि भिक्खू ॥३॥ छाया-स्वाख्यातधर्मा विचिस्सा तीर्णः, लाढश्चरेदात्मतुल्यः प्रजासु ।
__ आयं न कुर्यादिह जीवितार्थी, चयन कुर्यात् मुतपस्वी भिक्षुः ॥३॥ अन्वयार्थ:-(मुयक्खायधम्मे) स्वाख्यातधर्मा-सु-मुष्ठु आख्यातः श्रुतचारित्ररूपो धर्मों येन तथाविधः (वितिगिच्छतिन्ने) विचिकित्सातीर्णः-विचिकि
'सुयक्खायधम्मे' इत्यादि __ शब्दार्थ-'सुयक्खायधम्मे-स्वाख्यातधर्मा' श्रुत और चारित्र धर्मको अच्छीतरह प्रतिपादन करने वाला 'वितिगिच्छति-ने-विचि, कित्सा तीर्णः' तथा तीर्थकर प्रतिपादित धर्म में शंका न करने वाला 'लाढे-लाढा' तथा प्रासुक आहार से अपना निर्वाह करनेवाला 'सुनव. स्सि भिक्खू-सुतपस्विभिक्षु: उत्तम तपस्वी साधु 'पपासु आयतुल्ले -प्रजासु आत्मतुल्या' पृथिवीकायिक आदि छकाय के जीवों को आत्मतुल्य समझता हुवा 'चरे-चरेत्' संयम का पालन करे 'इह जीवियट्ठीइह जीवितार्थी' तथा इसलोक में जीने की इच्छा से 'आयं न कुज्जा. आयम् न कुर्यात्' आश्रवों का सेवन न करे 'चयं न कुज्जा-चयम न कुर्यात्' एवं भविष्य कालके लिये संचय न करे ॥३॥ __ अन्वयार्थ-श्रुत और चारित्र रूप धर्म का सुन्दर व्याख्यान करने वाला, विचिकित्सा अर्थात् चित्त की अस्थिरता या जुगुप्सा से अति
'सुयक्खाय धम्मे' त्या
शहाथ - 'सुयक्खायधम्मे-स्वाख्यातधर्मा' श्रुत मन यरित्र २ सारी श२ प्रतिपादन ४२वा 'वितिगिच्छतिन्ने-विचिकित्सातीर्ण.' तथा તીર્થ કર પ્રતિપાદિત ધર્મમાં શંકા ન કરવાવાળા જાતે-૪a.' પ્રાસુક અ હારથી घोताना निर्वाड ४२वा 'सुतवस्सिभिक्खू-सुतपस्विभिक्षु' उत्तम तपस्वी मेवे। साधु पयासु आयतुल्ले-प्रजासु आत्मतुल्यः' पृथ्वी४५४ वान पाताना समान समझने 'चरे-चरेत्' सयभनु पालन ४२ 'इह जीवियट्ठी-इइ जीवितार्थी' तथा सासम वानी थी. 'आर्य न कुज्जा-आयम् न कुर्यात्' भावानु सेवन न ४२ 'चयं न कुजा-चय न कुर्यात्' भविष्यने भारे धन ધાન્ય વિગેરેનો સગ્રહ ન કરે
અવયાર્થ–-શ્રુત અને ચારિત્ર રૂપ ધર્મનું સુંદર વ્યાખ્યાન કરવાવાળા વિચિકિત્સા અર્થાત્ ચિત્તની અસ્થિરતા અથવા જુગુપ્સા-નિદાથી રહિત,
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रहताङ्गसूत्र सा-चित्तविशतिः धर्मसंशयरूपा वा तां तीणोऽतिक्रान्तः, (लाढे) लाढः-पासुकाहारेण संयमरक्षकः (मुनवस्मि भिक्खू) सुतपस्वी-उत्तमतपस्यावान् भिक्षुर (पयासु आयतुल्ले) प्रजासु-पृथिवी कायिकादिजीवेषु आत्मतुल्यः-आत्मवत् सर्वप्राणिप्रेक्षकः (चरे) चरेत्-संयम पालयेत् (इह जीवियही) इहलोके जीवितार्थी -संयमजीवितार्थी (आय) आयमावलक्षणं न कुर्यात् (चयं) सञ्चयम्-घृतगुडादिसंग्रहलक्षणं सन्निधिं न कुर्यात् इति ॥३॥ ___टीका-सम्पति-ज्ञानदर्शने समधिकृत्य ब्रूते-'मुयक्खायधम्मे' स्वाख्यातधर्मा-मुष्ठु आख्यातः श्रुतचारित्राख्यो धर्मों येन साधुना स स्वाख्यात. धर्मा सकलजीवरक्षकधर्मप्रतिपादकः। एतावता ज्ञानसमाधिरुक्तः। नहिविशिष्टज्ञानमन्तरेण सम्यग्धर्मप्रतिपादनं सम्भवति । तथा-'वितिगिच्छतिण्णे' विचिकित्सातीर्णः, धर्मस्य फलं प्रति संशयो विचिकित्सा । तादृशीं विचिक्रान्त, लाढ अर्थात् प्रासुक आहार से संयम का रक्षक तथा सम्यक तपश्चरण (तपस्या), करने वाला भिक्षु समस्त प्राणियों को आत्मतुल्य जानता हुभा संयम का पालन करे इस लोक में जो संयमजीवन का अभिलाषी है, आव न करे और घृत गुड आदि पदार्थों की सन्निधि (संचय) न करे ॥३॥
टीकार्थ-अघ ज्ञान और दर्शन के विषय में कहते हैं। साधु समस्त जीवों की रक्षा करने वाले धर्म का उपदेशक हो इस कथन के द्वारा ज्ञान समाधि का ग्रहण किया गया है, क्योंकि विशिष्ट ज्ञान के विना सम्पक धर्म का प्रतिपादन होना संभव नहीं है।
साधु विचिकित्सा को लांघ चुका हो। धर्म के फल में सदेह करना विचिकित्सा है। इस विचिकित्सा से रहित हो अर्थात् धर्म के
લાઢ અર્થાત્ પ્રાસુક આહારથી સંયમનું રક્ષણ કરનાર તથા સમ્યક્ તપશ્ચ રણુ (તપસ્યા) કરવાવાળા ભિક્ષુ સઘળા પ્રાણિને, આત્મ તુલ્ય માનીને સંયમનું પાલન કરે આ લેકમાં જેઓ સંયમ જીવનને અભિલાષી છે, તેઓ આ સ્ત્રવ ન કરે તથા ઘી, ગોળ, વિગેરે પદાર્થોને સંચય ન કરે છે
ટીકાઈ–હવે જ્ઞાન અને દર્શનના વિષયમાં કહેવામાં આવે છે. સાધુએ સઘળા ની રક્ષા કરનારા ધર્મના ઉપદેશક થવું આ કથન દ્વારા જ્ઞાન સમાધિનું ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે, કેમકે-વિશેષ પ્રકારના જ્ઞાનના વિના સમ્યફ ધર્મનું પ્રતિપાદન થવાનો સંભવ નથી.
સાધુ વિચિટિયાને ઓળંગી ગયા છે અર્થાત્ ધર્મના ફલપ્રત્યે સંશય વિનાના રહે એટલે કે ધર્મના ફલમાં સદેહે કર તે વિચિકિત્સા કહેવાય
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
९५
-
रसां तीर्णः - अतिक्रान्तो यः स तथा, तथा च धर्मफलं प्रति संशयरहितः । तदुक्तम्- 'तमेव सच्चं नीसंकं जं जिणेहिं पवेश्य ' तदेव सत्यं निःशङ्कं यज्जिनेः प्रवेदितम् इति । एवं प्रकारेण शङ्काराहित्येन कचिदपि मनसो विलुधि न कुर्यात् । एतावता दर्शनसमाधिः प्रतिपादिता भवति । नहि दर्श - विरहितस्य निःशङ्का प्रवृत्ति सम्भवति कापि । 'लाढे' लाढ़ :- विशुद्धाहारेण यथाप्राप्तोपकरणादिना च विधिपूर्वकं संयमयात्रापालकः स लाढः एवंभूतः साधु संयतानुष्ठानम् 'चरे' चरेत् संयमानुष्ठानं कुर्यादिति भावः । तथा 'पयासु' प्रजासु - प्रजायन्ते इति प्रजाः - पृथिव्यादिकायिकाः जीवा स्तेषु 'आयतुल्ले' आत्मतुल्यो भवेद, सर्व. जन्तून् सुखदुःखादिषु व्यापृतान स्वात्मतुल्यान् पश्येत् । उक्तश्च -
फल में संशय न करे । कहा भी है- 'तदेव च सत्यं निशंक' इत्यादि । वही सत्य और असंदिग्ध है जो तीर्थंकरों ने कहा है।' इस प्रकार शंका से रहित होकर कहीं भी मन को चंचल न करे । इस कथन के द्वारा दर्शन समाधि का प्रतिपादन किया गया है, क्योंकि जो दर्शन (धर्म) से रहित है उसकी कहीं भी (तत्व के विषय में) निःशंक प्रवृत्ति नहीं हो सकती ।
निर्दोष आहार से तथा प्राप्त उपकरण आदि से विधिपूर्वक संयम यात्रा का निर्वाह करने वाला लाढ कहलाता है । साधु इस प्रकार का होकर संयम का अनुष्ठान करे ।
इसके अतिरिक्त साधु पृथ्वीकायिक आदि जीवों को आत्मतुल्य समझे । अपने सुख के लिए प्रवृत्ति में लगे हुए समस्त प्राणियों को
છે. આવા પ્રકારની વિચિકિત્સાથી રહિત થવુ અર્થાત્ ધર્મના ફળમાં સ’શય रोहिछे - ' तदेव सत्य निःशक' त्यहि
એજ સત્ય અને અસ'દિગ્ધ સ દેહ વિનાનું છે, કે જે તીર્થંકર ભગવાને કહેલ છે, આવા પ્રકારની શંકા વિનાના થઈને મનને ચંચલ થતા રોકવુ'. આ કથન દ્વારા દન સમાધિનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે, કેમકે જે દર્શન (ધર્મ)થી રહિત છે, તેની તત્વના સબંધમાં કાઈ પણું નિઃશંક પ્રવૃત્તિ થઈ શાતી નથી
નિર્દોષ આહારથી તથા નિષિ પ્રાપ્ત ઉપકરણ વિગેરેથી વિધિપૂર્વક સૌંચમ યાત્રાના નિર્વાહ કરવા વાળા ‘લાઢ' કહેવાય છે. સાધુએ આવા પ્રકારના થઈ ને સંયમનુ' અનુષ્ઠાન કરવું.
આ શિવાય સાધુએ પૃથ્વીકાયિક વિગેરે જીવને આત્મતુલ્ય સમજવા પોતાના સુખ માટે પ્રવૃત્તિમાં લાગેલા સઘળા પ્રાણિયાને પેાતાની સરખા
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गो 'जह मम ण पिय दुःखं, जाणिय एयमेव सव्वजीवाणं ।
ण हणइ ण हणावेइ य, समं मण्णइ तेण सो समणो ॥१॥ छाय-यथा मम न प्रियं दुःखं, ज्ञात्वा एवमेव सर्वसत्त्वानाम् ।
न हन्ति न घातयति च, समं मन्यते तेन स श्रमणः ॥१॥ यथा मम दुःखं न पियं तथा सर्वेषामपि न प्रियं दुःखमितिज्ञात्वा सर्वजीवं स्वात्मतुल्यं मन्यते तेन स न कमपि इन्यात् न वा घातयेत् स इति भावः । तथा-'आय' अप्यते-गम्यते दुर्गतौ अनेनेति आयो मिथ्यात्वादि कर्माश्रवलक्षणस्तम् 'न कुज्जा' न कुर्यात्' तथा-'चयं' चयमुपचयं चयनम्, धनधान्य द्विपदचतुष्पदादे परिग्रहलक्षणं संचयम् 'न कुज्जा' न कुर्यात् । क एवं न कुर्यात-तत्राह-'जीवियट्टी' जीवितार्थी-संयमजीवितार्थी, 'सुतबस्सी' मुतपस्वी -सुष्ठ तपस्वी-कर्मनिर्जराथै बाह्याभ्यन्तरताकारक: 'भिक्ख' भिक्ष:निर्दोपभिक्षयव प्राणधारका साधुः न हिंसां कुर्यान्नापि कारयेदिति । श्रतचारि. अपने ही समान समझे। कहाभी है-'जह मम ण पियं दुक्ख' इत्यादि ।
जैसे मुझे दुःख प्रिय नहीं है, उसी प्रकार समस्त जीवों को दुःख प्रिय नहीं है। इस प्रकार जानकर जो न स्वयं जीवों का घात करता है और न दूसरों से घात करवाना है और सब पर समभाव रखता है, वहीं श्रमण कहलाता है।
तथा जिसके कारण दुर्गति में जाना पड़ता है उन मिथ्यात्व आदि कर्मो के आश्रव को 'आय' कहते हैं। मुनि आय न करे और धन धान्य द्विपद चतुष्पद आदि का संग्रह भी न करे । कौन ऐसा न करे! जो संयम जीवन का अभिलाषी हो, सुतपस्वी हो अर्थात् कर्मनिर्जरा समरे, यु पy छे ४-'जह मम ण पिय दुक्खं' त्या
જેમ મને દુઃખ પ્રિય લાગતું નથી, એ જ પ્રમાણે સઘળા જીવોને દુખ પ્રિય લાગતું નથી, આ પ્રમાણે જાણીને જેઓ સ્વયં નો ઘ ત કરતા નથી. અને બીજાઓ પાસે ઘાત કરાવતા નથી, અને બધા પર સમભાવ રાખે છે, એજ શ્રમણ કહેવાય છે,
તથા જેના કારણે દુર્ગતિમાં જવું પડે છે. તે મિથ્યાત્વ વિગેરે કર્મોના भासपने 'आय' ४९ छे. भुनिमे माय ४२वी नही तथा धन, धान्य, द्वि५४, બે પગવાળા, ચતુષ્પદ-ચાર પગ વાળા વિગેરેને પણ સ ગ્રહ કરવો નહીં.
એ પ્રમાણે કોણે ન કરવું ? જેણે સંયમ જીવનને અભિલાષી. થવું હોય,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् बादेर्धर्मस्य वक्ता जिनोक्तधर्मेषु शङ्कारहितः प्रामुकाऽऽहारेण जीवनयापक: तपस्वी साधुः सर्वभूनानि-आत्मनस्तुल्यानि संपश्यन् संयमं पालयेत् । तथेह लोके स मुखं चिरं जीवनेच्छावान, आश्रवद्वारं न सेवेत । तथा-धनधान्यादीनां संवयं न कुर्यादिति भावः ॥३॥ मूलम्-सविदियाऽभिनिव्वुडे पयासु,
चरे मुणी सवओ विप्पमुक्के। पौसाहि पाणे य पुढो वि सत्ते,
दुक्खेण अहे परितप्पमाणे ॥४॥ छाया-सर्वेन्द्रियाऽभिनिवृतः मजा, चरेन्मुनिः सर्वतो विपमुक्तः ।
पश्य प्राणां च पृथगपि सत्यान्. दुःखेनाऽऽर्लान् परितप्यमानान् ।। के लिए बाह्य और आभ्यन्तर तपश्चर्या करने वाला हो तथा भिक्षावृत्ति से प्रागनिर्वाह करने वाला हो।
आशय यह है -श्रुतचारित्र धर्म का उपदेशक, जिनप्ररूपित धर्म में निश्शंक, प्रासुक आहार से जीवननिर्वाह करने वाला और तपस्वी साधु प्राणीमात्र को अपने समान देखता हुआ संयम का पालन करे । इस लोक में जो सुखपूर्वक जीवित रहना चाहता है, वह आश्रवद्वारों का सेवन न करे तथा धन धान्य आदि का संचय न करे ॥३॥
'सविदिया' इत्यादि।
शब्दार्थ-'पयासु-प्रजासु' साधु स्त्रियों के विषय में 'सम्विदियाभिनिव्वुडे-सर्वेन्द्रियैरभिनिवृत्तः' अपनी समस्त इन्द्रियों को रोकસુતપસ્વી હોય, અર્થ, કર્મનિર્જરા માટે બાહ્ય અને આભ્યન્તર તપશ્ચય કરવાવાળાં હેય, તથા, ભિક્ષા વૃત્તિથી પ્રાણનિર્વાહ કરવાવાળા હોય ?
કહેવાનો આશય એ છે કે-શતચારિત્ર ધર્મના ઉપદેશક, જન પ્રરૂપિતા ધર્મમાં નિશંક, પ્રાસુક આહારથી જીવન નિર્વાહ કરવાવાળા અને તપસ્વી સાધુ પ્રાણી માત્રને પોતાની સરખા દેખતા થકા સ યમનું પાલન કરવું. આ લેકમાં જેઓ સુખ પૂર્વક જીવવાની ઈચ્છા રાખે છે. તેણે અસવ દ્વારા સેવન કરવું નહીં. તથા ધન ધાન્ય વિગેરેને સંચય કરવો નહીં ૩
'सविदिया' या
शहाथ-पयासु-प्रजा' साधु निसाना सभा 'सव्वि दियाभिनिव्वुडे-सर्वेन्द्रियाभिनिवृत्तः' यातानी सधजी द्वियाने २।७१ न्द्रय मन
सू० १३
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे.
अन्वयार्थः - (पयासु) प्रजासु खीषु 'मन्विदियाभिनिम्बुडे' सर्वेन्द्रियैरभिनिघृत- संवृतेन्द्रियः (मन्त्रओ विधमुक्के) सर्वतः वाह्याभ्यन्तरात् संसारात् विममुको निःसङ्गः (मुणी चरे मुनिर्मननशील अरेत् संयमानुष्ठानं कुर्यात् 'पाणे यपुढो वि सत्ते' माणान् पृथिव्यादिकान् पृथक् पृथक् सच्चान् (अट्टे) आर्थान्. (दुक्खेण दुःखेनामकारककर्मणा (परितप्यमाणे) परितप्यपानान - संसारे परिपच्यमानान् (पासाहि ) पश्य - अवलोकयेत्यर्थः ॥ ४ ॥
टीका- 'पयासु' प्रजासु - स्त्रीषु 'सर्विवदियाऽभिनिव्वुढे' सर्वेन्द्रियाभिनिवृतः सर्वाणि च तानि - इन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि तैः सर्वैरपि इन्द्रियैरभिनिर्वृत्तः संवृतेकर जितेन्द्रिय बने 'सव्वओ विष्पमुक्के सर्वतो विप्रमुक्तः' बाहर और भीतर सभी बन्धनों से मुक्त होकर 'मुणी चरे- मुनिः चरेत्' साधु संयम का पालन करे 'पाणे य पुढो वि सत्ते- प्राणान् पृथगपि सत्वान्' अलग अलग प्राणिवर्ग 'अट्टे - आर्त्तात्' आर्त्त 'दुक्खेण - दुखेन' दुःख से 'परितप्यमाणे - परितप्यमानान्' संसार में कर्म से पकाये जाते. जीवों को देखो ||४||
९८
अन्वयार्थ :- स्त्रियों के विषय में सब इन्द्रियों को संवरयुक्त रखने वाला, समस्त बाह्य और आभ्यन्तर संग से सर्वथा युक्त, मुनि, संयम का अनुष्ठान करे । पृथ्वीकाधिक आदि पृथक पृथक् प्राणियों को आर्त्त एवं दुःख से संतप्त देखे || ४ ||
टीकार्थ--मुनि स्त्रियों में चक्षु श्रोत्र आदि सभी इन्द्रियों से पूर्ण रीति से संवरयुक्त हो अर्थात् जितेन्द्रिय हो । यद्यपि साधु को सभी 'सओ विपमुक्के - सर्वतो विप्रमुक्त' हारना तथा अधरना अधान अध नोथी भुत थ ने मुणी चरे- मुनिः चरेत्' साधु सयभनु यासन रे 'पाणे य पुढो वि सत्ते- प्राणान् पृथगपि सत्वान्' अलग अलग आधिपत्र' ‘अट्टे-आर्तान्’ पीडित थर्ड ने दुक्खेण दुःखेन' हु'मथी 'परितपमाणे- परितप्यमानान्' स'सारभां પકવવામાં આવતાં એવા જીવે ને જુએ કા
અન્નયા – સ્રિચાના સ`બંધમાં, "ધીજ ઈંદ્રિયાને સંવર યુક્ત રાખવાવાળા, સઘળા ખાદ્ય અને આભ્યંત સ`ગથી મુક્ત મુનિ સયમનું અનુષ્ઠાન કરે પૃથ્વીકાયિક વિગેરે જુદા જુદા પ્રાણયાને આ અર્થાત્ દુઃખથી પીડા પામતા જુએ જાા
ટીકા”—મુનિએ સિચેામાં ચક્ષુ–નેત્ર, કાન વિગેરે તમામ ઇન્દ્રિયેથી પૂરેપૂરા સંવર વાળા થવું, અર્થાત્ જીતેન્દ્રિય થવું. જો કે સાધુએ સઘળા,
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् न्द्रिय इत्यर्थः । यद्यपि साधूनां जितेन्द्रियस्वं सर्वेभ्य एव विपयेभ्यो नितान्तमावश्यकम्, नतु केवलं स्त्रियाः सकाशादेव । तथापि 'एकस्यामेव स्त्रियां पश्चापि शब्दादयो विषयाः सङ्घीभूता भवन्ति' इति हेतोः
तत्र यस्य जयो जेता, सेन्द्रियाणां मतो बुधैः ।
पराजितः स मन्तव्यः, स्त्रिया यस्तु पराजितः ॥१॥ तत्र जितेन्द्रियत्वकथनमेव सर्वत्रापि जितेन्द्रियत्वं व्यनक्ति, इति मत्वा प्रजासु-इत्युक्तिः। विषयों में जितेन्द्रिय होना नितान्त आवश्यक है, केवल स्त्रियों के विषय में ही नहीं, तथापि एक स्त्री में ही शब्द आदि पांचों विषय होते हैं । अतएव-तत्र यस्य जयो जेता' इत्यादि । ___ 'जो स्त्री-विषय का विजेता है उसी को विद्वान् पुरुष इन्द्रियों का विजेता मानते हैं । जो स्त्री से पराजित हो जाता है, वह वास्तव में पराजित है। _इस प्रकार स्त्री के विषय में जितेन्द्रिय कहने से सभी विषयों में जितेन्द्रियता प्रकट की गई है । यही मानकर यहाँ 'पयासु' (पजासु) अर्थात् 'स्त्रियो में' ऐसा कहा गया है । कहा है-'कलानि वाक्यानि विलासिनीना' इत्यादि।
स्त्रियों के मनोहर वाक्य, उनकी चाल, रमणीय नजरें अद्भुत रमत-फ्रीड़ा, हास्य, रीति, रस और गंध सब अनोखे एवं आकर्षक होते हैं। વિષમાં જીતેન્દ્રિય થવું ખાસ આવશ્યક છે, કેવળ સ્ત્રિયોના સંબંધમાં જ નહીં, તે પણ એક સ્ત્રીમાંજ શબ્દ, સ્પર્શ વિગેરે પાંચ પ્રકારના વિષય सय छ, तेथी 'तत्र यस्य जयो जेता' त्याल
જે સ્ત્રીના વિષયને જીતનારા છે, વિદ્વાન પુરૂ તેને જ ઇન્દ્રિયોને જીતવાવાળા માને છે. જેમાં સ્ત્રીથી પરાજીત પામે છે, ખરી રીતે તેજ પરાજીત ગણાય છે.
આવા પ્રકારની સ્ત્રીના સંબંધમાં જીતેન્દ્રિય થવાથી સઘળા વિષયમાં wal-यपाय अट 5 14 छ. सेम मानीन मडियां ‘पयासु' (प्रजास) अर्थात् लियोमा मा प्रमाणे वामां आवे छे. यु. ५७ छ -'कलानि " वाक्यानि विलासिनीना' त्याहि लियोना मना २-सु४२ पायो, हास्य. રતિ, રસ, અને ગંધ બધા અને ખાં અને આકર્ષક હોય છે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
- सूर्कताको १००
तस्मादेकस्यामेव स्त्रियां पश्चानामपि रूपरसगन्धस्पर्शशब्दानां समावेश. सत्वात् स्त्रीषु सर्वथा सर्वदा साधुमि जिसे न्द्रियै र्भाव्यम् । यदा-एकैकस्यापि विषयस्य वन्धनकारित्वम्, का कथा पुनः पञ्चभिरपि कुत्सितेन्द्रियपटले पश्चापि विषयान् सस्नेहं परिसेवमानानाम् उक्तश्च
'कुरङ्गमातङ्गपतगभृङ्ग, मीना इतः पञ्चभिरेव पश्च ।
एकः प्रमादी स कथं न हन्यते, यः सेवते पञ्चभिरेव पञ्च । तथा-'सबओ विप्पमुक्के' सर्वतः सवाह्याऽभ्यन्तररूपेण विषमुक्तः-विशे. पेण सर्वसंगरहितः सर्वतो विपमुक्तः-निष्किश्चना सन्ः 'मुणी चरे' मुनिर्मनन
इस प्रकार एक स्त्री में ही रूप रस गंध स्पर्श एवं शब्दों-पाचों विषयों का समावेश होने से साधुओं को उसके विषय में सर्वथा
और सर्वदा जितेन्द्रिय होना चाहिए । जय एक एक विषय भी बन्धनकारक होता है तो पांचों इन्द्रियों से पांचों विषयो पो रागपूर्वक सेवन करने वालों की क्या गति होगी ? कहाभी है-'कुरङ्गमातंगपतङ्गभृङ्ग' इत्यादि। ___ 'हिरन, हाथी, पतंग, भौरा एवं मीन (मच्छी) यह पांच प्रकार के जीव पांच इन्द्रियों के अर्थात् एक एक इन्द्रिय के वश में होकर मारा जाता है तो पाँचों इन्द्रियों से पांचों विषयों का सेवन करने वाला एक ही प्रमादी पुरुष कैसे न मारा जाएगा?' __ अर्थात् हिरन सिर्फ अंडेन्द्रिय के, वशीभूत होकर हाथी सिर्फ
આ રીતે એક સ્ત્રીમાંજ રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને શબ્દ આ પાંચે વિષયેનો સમાવેશ થઈ જવાથી સાધુઓએ તેના સંબંધમાં સર્વ પ્રકારથી હમેશાં જીતેન્દ્રિય બનવું જોઈએ.
જ્યારે એક એક વિષય પણ બન્શન કરાવવાવાળા હોય છે, તે પછી પાંચ ઇન્દ્રિથી પાંચ પ્રકારના વિષચને રાગપૂર્વક સેવન કરવાવાળાની શું शति १ युं ५५ छ ?-'कुरगमातगपतगभृग' त्याहि २९] डाथा, પતંગ, ભમરા અને માછલાં આ બધા એક એક ઈદ્રિયના ધર્મને વશ થઈને મરાઈ જાય છે. તે પછી પાંચે ઈન્દ્રિયથી પચે વિષયોનું સેવન કરવાવાળે એ પ્રમાદી પુરૂષ કેમ માર્યો નહિ જાય?
અર્થાત હરણ કેવળ શ્રોત્ર ઈન્દ્રિય (કાન)ને વશ થઈને, હાથી કેવળ સ્પર્શ ઇન્દ્રિયને વશ થઈને, પતંગ કેવળ ચક્ષુ-આંખને વશ થઈને, ભમરે ઘાણ
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधat टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१०१
शीलः साधुः- चरेत्-संयमानुष्ठाने विचरेत् संयमानुष्ठानं कुर्यादिविशावः, तथा'पाणे पुढोवि सत्ते' माणान् पृथक् पृथक् पृथिव्यादिकायेषु सत्वान् सूक्ष्मवादरादिभेदभिन्नान् कथं भूतान् तान् जीवान् तत्राह - ' दुक्खेण' दुःखेनासातावेदनीयोदयरूपेण दुःखयति - पीडयतीति दुःखम् - अष्टप्रकारकं कर्म, तेन कर्मणा 'अट्टे' आन्- परिपीडितान् । परितप्यमाणे' परितप्यमानान् - संसाराग्नौ स्वकृतकर्मणा परिषच्यमानान् जीवान् 'पासाहि' पश्य अवलोकय । यतोऽते के जीवाः स्वकृतकर्मणा प्रतिबद्धाः सन्तो दुःखेन पीडिता भवन्तो दृश्यन्ते । स्त्रीषु सर्वथा जितेन्द्रियो भवन् साधुः कर्मबन्धनेभ्यो मुक्तः शुद्धः शुद्धसंयमं परिपालयेत् । सर्वे जीवाः स्वकृतदुष्कृतपापपाशबद्धा दुःखमनुभवन्तीति भावः ॥ ४ ॥
I
स्पर्शेन्द्रिय के पतंग चक्षुरिन्द्रिय के वशीभूत होकर भ्रमर घ्राणेन्द्रिय के और मीन (मच्छी) सिर्फ जिवेन्द्रिय के वशीभूत होकर अपने प्राण गवाते हैं तो जो मनुष्य पाँचों इन्द्रियो के वशीभूत होगा वह सर्व नाश से कैसे बच सकता है ? अतः बाह्य और आभ्यंतर समस्त संग से परिवर्तित मुनि संयम का ही अनुष्ठान करे ।
इस संसार में पृथ्वी काय आदि सभी प्राणी, चाहे वे सूक्ष्म हो या बादर, असातावेदनीय कर्म के उदय से जनित दुःखो से पीड़ित हो रहे हैं और अपने किये कर्मों से संसार रूपी अग्नि में पच रहे हैं, यह देखो ।
सार यह है कि साधु स्त्रियों के विषय में सर्वथा जितेन्द्रिय होता हुआ वध बंधन आदि से मुक्त होकर शुद्ध संयम का परिपालन करे । सभी जीव अपने किये पापों के पाश में बद्ध हो कर दुःख का अनुभव कर रहे हैं ||४||
(નાક) ઇન્દ્રિયના ધર્મને વશ થઈને અને માછતુ કેવળ જડ્વા ઇંદ્રિયના ધમને વશ થઈને પાત પેાતાના પ્રાર્થેા ગુમાવે છે, તે જે મનુષ્ય પાંચે ઇન્દ્રિયેશને વશ થાય તે સર્વનાશથી કેવી રીતે ખચી શકે?
ખા અને આભ્યન્તર દરેક પ્રકારના સ ગથી અલગ રહીને મુનીએ સંયમનું જ અનુષ્ઠાન કરવુ..
આ સૌંસારમાં પૃથ્વીકાય વિગેરે સઘળા પ્રાણિયા ચાહે તેએ સૂક્ષ્મ હોય અથવા માદર હૈ।ય અસાતાવેદનીય કમના ઉદયથી થવાવાળા દુખે થી પીડા પ મી રહ્યા છે, અને પાતે જ કરેલા કર્માંથી સ’સારરૂપી અગ્નિમાં રધાતા રહે છે. આ જુએ,
કહેવાને સારાંશ એ છે કે—સાધુએ શ્રી સંબંધી વિષયમાં સર્વ પ્રકારે જીતેન્દ્રિય થઈને વધ અધન વિગેરેથી મુક્ત થઈને શુદ્ધ એવા સય મનું પાલન કરવુ સઘળા જીવા પાતે કરેલા પાપાના વશમાં અદ્ધ થઈને દુઃખનેા અનુભવ કરી રહ્યા છે, જાા
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतास्त्र मूळम्-ए एसु बाले य पैकुठवमाणे, आवई कम्मसु पावएसु।
अइवायओ कीरइ पावकम्मं, निउंजमाणे उकरेइ कम्म॥५॥ . छाया-एतेषु बालश्च प्रकुर्वाणः, आवय॑ते कर्मसु पापकेषु ।
अतिपाततः कुरुते पापकर्म, नियोजयंस्तु करोति कर्म ॥५॥ ___ अन्वयार्थः-(वाले य) बालश्च-सदसद्विवेकविकलः (एएसु) एवेपु-पड्जीवनिकायेषु (पकुचमाणे) मकुवाणः एतान् जीवान विराधयन् 'पावएमु कम्ममु. 'आई' पापकेषु कर्मसु सत्सु आवय॑ते-पीडयते दुःखभाग् भवति (अइवा
यो पावकम्म) अतिपाततः-माणातिपाततः पापं कर्म-ज्ञानावरणीयादिकं कर्म कुरुते-उपार्जयति (निउंजमाणे उ कम्मं करेइ) नियोजयंस्तु भृत्यादीन् माणातिपाते घ्यापारयन् पाप कर्म करोति-संपादयत्येवेति ॥५॥
'एएस्सु बाले य' इत्यादि ।
शब्दार्थ---'चाले य-बालश्च' अज्ञानी जीव 'एएप्सु-एतेषु' पूर्वोक्त 'पृथिवीकाय आदि प्राणियों को 'पकुव्वमाणे-प्रकुर्वाण:' कष्ट देता हुआ
'पावएसु कम्मसु आवद-पापकेषु कर्मसु आवय॑ते' पापकर्म में अथवा - इन पृथिवीकाय आदि योनियों में भ्रमण करता है 'अइवायओ पाव. कम्मं कीरह-अतिपाततः पापं कर्म क्रियते' जीवहिंसा करके प्राणी पापकर्म करता है 'निउंजमाणे उ कम्मं करेह-नियोजयन् तु कर्म करोति' ' तथा दूसरे के द्वारा हिंसा कराकर भी जीव पाप करता है ।५॥
अन्वयार्थ-अज्ञानी पुरुष षटूजीवनिकाय की विराधना करता हुआ पापकर्म उपार्जन करके दुःख का भागी होता है । वह प्राणातिपात
'एएसु बाले य' त्या
शहा- 'बाले य-बालश्च' अज्ञानी ७५ 'एएसु-एतेषु' पसi mai प्रथ्वीय विशेष प्राणियोन पकुत्रमाणे-प्रकुर्वाण.' मताथ। 'पावएसु कम्मसु-आवट्टइ-पापकेपु कर्मसु आवर्त्यते' पा५४मा मया । पृथ्वीय विगरे योनियामा प्रभाय ४२ छ. 'अइवायी पावकम्मं कीर ई-अतिपाततः पापं कर्म जियते' पडसा री ! ५।५४ ४२ . 'निउ जमाणे . उ कम्मं करेइ-नियोजयन् तु कर्म करोति' तथा ! २१ डिसा કરાવીને પણ જીવ પાપકર્મ જ કરે છે પ
અન્વયાર્થ—અજ્ઞાની પુરૂષ ષડુ જીવનિકાયની વિરાધના કરતો થકે પાપ કર્મનું ઉપાર્જન કરીને દુઃખ ભોગવવા વાળો બને છે તે પ્રાણાતિપાત કરીને
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०३
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. म. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
टीका-'वाले य बालश्च-जीवादि सक्षमपदार्थावबोधराहित्याद् बाल इव . बालो जीव , 'एएस' एतेषु पूर्वप्रदर्शितपृथिव्यादिषड्जीवनिकायेषु पापानि -छेदनभेदनगालनबापनादीनि नानाविधानि तेषां जीवानां दुःखोत्पादकानि कर्माणि 'पकुबमाणे' प्रकर्षण-अतिशयेन कुर्वाणः, 'पावर पु पापकेषु 'कम्मसु' कर्मसु सत्सु 'आवट्टई आवश्यते-पीडयते दुःखेन, यो यादृशं जीवं हिनस्ति ताह. शोमेव योनि तेन पूर्वकृतकर्मणा सम्वाप्य मुहुर्मुहुर्दु-खितो म ति । 'अइवायओ' अतिपाततः जीवानां माणातिपाततः तादृशमशुभं ज्ञानवरणीयादिकम् 'पावकम्म' पपकर्म 'कीरई' कुरुते-स्वयं तादृशं-ज्ञानावरणीयादिकं पापं कर्म संपादयति, तथा-परान्-भृत्यादीन् प्राणातिपातादौ पापकर्मणि 'निउंजमाणेउ' नियोजयंस्तु करके पापकर्म उपार्जन करता है और अपने भृत्य (नौकर) आदि को, पपकर्म में नियुक्त करता हु भा भी पारकर्म का सम्पादन करता है ॥५॥
टीकार्थ-जीव आदि सूक्ष्म पदार्थों के ज्ञान से रहित होने के कारण शल के समान अज्ञानी पुरुष पूर्वोक्त पृथ्वीकाय आदि षटूजीय. निकायों का छेदन, भेदन, गालन, तापन आदि करके और उन्हें दुःख उत्पन्न करनेवाले कृत्य करके पापकर्म उपार्जन करता है और उनके फलस्वरूप स्वयं दुःख से पीडित होता है। जो जीव जिस प्रकार के जीव की हिंसा करता है, वह उसी प्रकार की योनि को प्राप्त करके पूर्वकृत कर्म से दुःखी होता है। इस प्रकार के ज्ञानावरण आदि अशुभ कर्म प्राणातिपात के द्वारा उपार्जित किये जाते हैं। जैसे स्वयं पाप करके कर्म उपार्जन करता है, उसी प्रकार अपने भृत्य आदि को प्राणाપાપકર્મનું ઉપાર્જન કરે છે તેમજ પિતાના નોકર વિગેરેને પાપકર્મમાં
જીને પણ પાપકર્મને જ સંચય કરે છે. આપ ટીકાર્થ–જીવ વિગેરે સૂક્ષમ પદાર્થોના જ્ઞાનથી રહિત થવાના કારણે બાલની સરખા અજ્ઞાની પુરૂષ પૂર્વોક્ત પૃથ્વીકાય વિગેરે જીવનિકાનું છેદન ભેદન, ગાલન, તાપન, વિગેરે કરીને અને તેઓને દુ ખ ઉત્પન્ન કરવાવાળા કૃ કરીને પાપકર્મનું ઉપાર્જન કરે છે અને તેના ફલેવરૂપ પિતે દુખેથી પીડાતો રહે છે જે જીવ જેવા પ્રકારના જીવોની હિંસા કરે છે, તે એવાજ પ્રકારની નિને પ્રાપ્ત કરીને પહેલાં કરેલ કર્મોથી દુખી થતો રહે છે. આવા પ્રકારના જ્ઞાનાવરણ વિગેરે અશુભ કર્મ પ્રાણાતિપાત દ્વારા ઉપાર્જીત કરવોમાં આવે છે જેમકે સ્વય પાપ કરીને કર્મનું ઉપાર્જન કરે છે, એ જ પ્રમાણે પિતાના નેકર ચાકર વિગેરેને પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપકર્મોમાં પ્રેરિત,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
सूत्रकृतास्त्र परानपि तत्र नियोजन् पापं कर्म करोति, कुर्वन् कारयन् अनुमोदयश्च पापकर्म चिनोतीति । अज्ञानी जीवः पृथिव्यादिकायिकादीन् जीवान् पीडयन् पापकर्म करोति तथा-स्वकृपापकर्मणः फलोपभोगाय तामेव पृथिव्यादियोनि बहुशः प्राप्नोति । जीवविराधनां स्वयं कुर्वाणोऽन्यः कास्यन् वा पापमुत्पादयतीति भावः।५। मूलम् आदीण वित्ती व करेइ पावं, मंता उ एगत समाहिमाहु।
बुद्धे समाही य रैए विवेगे", पाणाइवाया विरैए ठियप्पा॥६॥ छाया-आदीनवृत्ति रपि करोति पापं, मत्वा त्वेकान्तसमाधिमाहुः ।
बुद्रः समाधौ च रतो विवेके, प्राणातिपाताद्विरतः स्थितात्मा । ६॥ तिपात आदि पाप कार्यों में लियोजित करके भी पापकर्म उपार्जन करता है और अनुमोदना करके भी पापों का उपार्जन करता है। __ अभिप्राय यह है कि अज्ञानी जीव पृथ्वीकाय आदि जीवों को पीडा पहुंचा कर पापकर्म करता है और उस पापकर्म का फल भोगने के लिए उसी पृथ्वीकाय आदि योनि में वार-वार जन्म मरण करता है। स्वयं पाप करनेवाला दमरों से करानेवाला और पाप की अनुमोदना करनेवाला भी पाप का उपार्जन करता है ॥५॥
'आदिण वित्ती व' इत्यादि।
शब्दार्थ-'आदीण वित्तीव पावं करेइ-आदीन वृत्तिरपि पापं करोति' जो पुरुष दीन वृत्ति करता है अर्थात् कगाल-भीखारी का धधा करता કરીને નિયુક્ત કરીને) પણ પાપકર્મનું જ ઉપાર્જન કરે છે અને અનમેદન કરીને પણ પાપોનું જ ઉપાર્જન કરે છે
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે–અજ્ઞાની છે પૃથ્વીકાય વિગેરે જેને પિડા પહોંચાડીને પાપકર્મ કરે છે. અને તે પાપકર્મનું ફળ ભેગાવવા માટે એજ પૃથ્વીકાય વિગેરે નિમાં વારંવાર જન્મ મરણ રૂપ દુઃખ ભેગવે છે સ્વયં પાપ કરવાવાળા, અને બીજાઓ પાસે પાપકર્મ કરાવવા વાળા તથા પાપ કર્મની અનુમોદના કરવાવાળા પણ પાપકર્મનું ઉપાર્જન કરે છે પાપા 'आदीणवित्तीव' त्यादि
शहा -'आदीणवित्तीव प.वं करेइ-आदीनवृत्तिरपि पापं करोति' → પુરૂષ દીનવૃત્તિ કરે છે, અર્થાત કંગાળ બની ભિખારી નો ધા કરે છે :
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
, समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् : अन्वयार्थ:- (आदीणविनीव पावं करेइ) आदीनवृत्तिरपि पूर्वकृतकर्मणा दरिद्रोऽपि पापं कर्म-सावधानुष्ठान करोति (मंतो उ एगंतसमाहिमाहु) मत्वा तु "उक्तस्वरूप ज्ञात्वा पुनः एकान्तेनात्यन्तेन यो भावरूपो ज्ञानादि समाधिस्तम् 'आहुः-संसारोत्तरणाय तीर्थकरादयः, अतः (बुद्धे ठियप्पा) बुद्धः-अवगततत्वः
स्थितात्मा संयमी मुनिः (समाही य विवेगे रए) समाधौ च विवेके रता-समाधौ -चतुर्विधविनयश्रुताचारतपोरूपे आहारोपकरणकषायपरित्यागरूपे रतः-परायणः ''(पाणाइवाया विरए) प्राणातिपातात् कृतकारितानुमोदनरूपात् पडूजीवनिकायविराधनातो विरत:-निवृत्तो भवतीति ॥६॥ है वह भी पाप करता है । (मंत्ता उ एगंतसमाहिमाहु-मत्वा तु एकान्तसमाधि माहुः' यह जानकर तीर्थंकरों ने एकान्त समाधि का उपदेश किया है 'घुद्धे ठियप्पा-बुद्धः-स्थितात्मा' इसलिये विचारवान शुद्धचित्त पुरुष 'समाही य विवेगे रते-समाधौ च विवेके रतः समाधि और विवेक में रत रहे 'पाणाइवाथा विरए-प्राणातिपातात् विरत.' एवं माणातिपात से निवृत्त रहे ॥६॥ .
अन्वयार्थ पूर्वकृन कर्मों के कारण दरिद्र हुआ जीव भी पाप“कर्म करता है। इस तथ्य को जान कर तीर्थंकर भगवान्ने एकान्त रूप
से समाधिका कथन किया है। अतएव तत्व को ज्ञाता और संयमधारी 'मुनि समाधि और विवेक में निरत (तत्पर) होकर प्राणातिपात से निवृत्त हो जाता हैं ॥६॥ पण. ५५ ४ ४ ४२ छ. 'मंता उ एगंतसमाहिमाहु-मत्वातु एकान्तममाधिमाहुः' An mela तारे थे मेन्त (B) साधिन ४ ५॥ ४॥ छे. 'बुद्धे ठियप्पा-बुद्धः स्थितात्मा' मा २ विद्यारवान्, शुद्धचित्त५३५ ‘समाहियविवेगे रते-समाधौ ध विवेके रतः' समाधि भने विभा २, २९ . 'पाणाइवाया विरए-प्राणातिपातात् विस्त.' तथा प्रातिपातथा निवृत्त २३ ॥६
અન્વયાર્થ–પહેલાં કરેલા કર્મોને કારણે દરિદ્ર બનેલ જીવ પણ પાપકર્મ કરે છે. આ તથ્યને સમજીને તીર્થંકર ભગવાને એકાન્તપણાથી સમાધિના કથન કરેલ છે. અએવ તત્વને જાણવાવાળા અને સંયમી મુની સમાધિ અને વિવેકમાં તત્પર થઈને પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. હું
स० १४
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
.१०६
सूत्रकृतास्त्रे टीका-'आदीणवित्तीव पाव करेई' आदीनवृत्तिरपि पापं करोति आसमन्तात् दीना-करुणानिका तिर्यस्य स तथा, योऽपि सर्वथा, धनधान्यादिरहितः पाप-प्राणातिपातादिकमाचरति, न तु विचारयति-यन्मया पुराकृतमशुभं कर्म तत्फलमधुनाऽनुभवामि दुःख परम्परारूपम्। पुनरधुना तदेव कर्म कुर्वन् अनुतिष्ठामि, न जानेऽग्रेऽस्य किं भविष्यतीति । 'मंताउ' मत्वा-तदेव मेतेपामादीनवृत्तित्वं ज्ञानावरणीयाधष्टविधकर्मजनितमतस्तादृशकर्मणां विना. शाय ज्ञानादिकमेव मोक्षमार्गरूपमुपदेष्टव्यं यनैतेषां नरकनिगोदादिपरिभ्रमणात्मकं दुःखं न स्यादिति विचार्य तीर्थकरादयः 'एगंत' एकान्तम् 'समाहिं समाधिम् - सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रं मोक्षमार्गरूपम् 'आहु' आहः-कथयन्ति, कनकर्मणां पापफलं भुञ्जानानामपि पापकर्मणि प्रवृत्तिमालक्ष्य संसारसागरा- टीकार्थ-जिसकी वृत्ति अत्यन्त करुणाजनक है, जो धनधान्य
आदि से सर्वधा रहित है, वह भी प्राणातिपात आदि पाप करता है। वह यह नहीं सोचता कि मैंने पहले जो अशुभ कर्म किये थे, उनका फल इस समय भुगत रहा हूं-दुःखों की इस परम्परा का अनुभव कर रहा है, किन्तु फिर भी वही कम करता हूं। न जाने,आगे इसका क्या फल होगा! ऐसे जीवोंकी यह अत्यन्त दीनवृत्ति ज्ञानावरणीय आदि कर्मों का फल है, अतएव उन कर्मों का विनाश करने के लिए ज्ञानादि. मोक्ष मार्गका ही उपदेश करना उचित है, जिससे इन जीवों को नरक निगोद आदि गतियों में भ्रमण करके दुःश्व न भोगना पड़े, ऐसा विचार करके तीर्थ कर आदि महापुरुषोंने सम्यग्दर्शन ज्ञानचारित्र तप रूप समाधि की प्ररूपणा की है । अर्थात् पूर्वकृत कर्मों का अशुभ फल
ટીકાર્થ–જેની વૃત્તી અત્યંત દયાજનક છે, જે ધન ધાન્ય વિગેરેથી સર્વથા રહિત હોય છે, તે પણ પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપકર્મ કરે છે. તે ' એવું વિચારતા નથી કે મેં પહેલાં જે અશુભ કર્મ કરેલ હતું. તેનું ફળ
એ વખતે ભેગવી રહ્યો છું–અર્થાત્ દુખની આ પરંપરાનો અનુભવ કરી રહ્યો છું, તે પણ એજ પાપકર્મનું આચરણ કરી રહ્યો છું. તે આગળ તેનું શું ફળ પ્રાપ્ત થશે? તે હું જાણતો નથી આવા જીવોની આ દીન * વૃત્તિ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મોનું ફળ છે, તેથી એ કર્મોને વિનાશ કરવા માટે જ્ઞાનાદિ મેક્ષ માગને ઉપદેશ કરે એજ એગ્ય છે કે જેનાથી આ છેને નરક નિગદ વિગેરે ગતિમાં ભ્રમણ કરીને દુખ ભોગવવું ન પડે. એ વિચાર કરીને તીર્થકર વિગેરે મહાપુરૂષોએ સમ્યક્ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર અને તપ રૂપ સમાધિની પ્રરૂપણ કરી છે, અર્થાત્ પહેલાં કરેલા
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
सैमयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १०७ दुद्धाराय एकान्तरूपं जानादिरूप भावप्तमाधि तीर्थकरादय आहुः-भावसमाधेरुपदेशं कथयन्ति । द्रव्यसमाधिस्तु नैकान्ततो दुःखमपनयति तदेवम्-'बुद्ध' बुद्धो-विदितपरमार्थः 'समाही य' समाधौ-ज्ञानदर्शनादिरूपे भावसमाधौ, चतथा-'विवेगे' विवेके-आहारोपकरणकपायपरित्यागात्मके द्रव्यभावात्मके विवेके 'विरए'विरत:-विशेषेण रत:-तत्परायणो भवति । तथा-'ठियप्पा' स्थितास्मा-माणातिपातादिभ्यो निवर्त्य सम्यग्रमार्गेषु स्थितः आत्मा यस्य स स्थितात्मा, 'पाणाइवाया' प्राणातिपाता दशविधमाणानामतिपातो विनाशः स्तसमात्-माणिविराधनात: 'विरए' विरत:- निवृत्तो भवति । अनेकविधजीवानां दुःखितानामपि पुनरपि दुःखकारणे एव प्रवृत्तिं दृष्ट्वा संसारोद्धाराय ज्ञानादि भोगते हुए जीवों की भी पुनः अशुभ कर्मों में होती हुई प्रवृत्ति को देख कर, संसारसागर से उनका उद्धार करने के लिए एकान्त ज्ञानादि मोक्षमार्ग रूप भावलमाधि का तीर्थ करों आदि ने कथन किया है। द्रव्य समाधि एकान्तरूप से दुःखों को दूर नहीं करती। . - इस प्रकार परमार्थ को जानने वाला मुनि ज्ञानदर्शन चारित्र तप रूप भावसमाधि में तथा आहार, उपकरण एवं कषाय के त्याग रूप द्रव्य भाव विवेक में विशेष रूप से तत्पर हो। जिसकी आत्मा प्राणा तिपात आदि से निवृत्त होकर सम्यक् मार्ग में (संयम में) स्थिर है, वह प्राणियों के दहा प्रकार के प्राणों के अतिपात से विरत हो जाता है।
आशय यह है कि अनेक प्रकार के पापी जीवों की पुनः पाप में प्रवृत्ति देख कर तीर्थकर आदि महापुरुषों ने उनका संसार से उद्धार અશુભ કર્મોના ફળને ભેગવતા ,જીવની ફરીથી પણ અશુભ કર્મોમાં થનારી પ્રવૃત્તિને જોઈને સંસાર સાગરથી તેઓને ઉદ્ધાર કરવા માટે એકાન્ત જ્ઞાન વિગેરે મોક્ષ માગ રૂપ ભાવસમાધિનું તીર્થકર વિગેરેએ કથન કરેલ છે, દ્રવ્ય સમાવિ એકાન્ત રૂપથી દુ ખોને દૂર કરતી નથી. ' આ રીતે પરમાર્થને જાણવાવાળા મુનિએ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, રૂપ ભાવ સમાધિમાં તથા આહાર ઉપકરણ અને કષાયના ત્યાગ રૂ૫ દ્રવ્ય ભાવ વિવેકમાં વિશેષ પ્રકારથી તત્પર રહેવું. જેને આત્મા, પ્રાણાતિપાત વિશેરેથી નિવૃત્ત થઈને સમ્યગૂ માર્ગમાં (સંયમમાં) સ્થિર છે, તે પ્રાણીના દસ પ્રકારના પ્રાણના અતિપાતથી હિંસા)થી વિરત (નિવૃત્ત) થઈ જાય છે.
કહેવાનો આશય એ છે કે–અનેક પ્રકારના પાપી જીવની ફરીથી પાપમાં પ્રવૃત્તિ જોઈને તીર્થકર વિગેરે મહાપુરૂએ સંસારથી તેઓને ઉદ્ધાર કરવા માટે
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
सूत्रकृताङ्गो स्वरूप समाधिमुपदिष्टवन्त स्तीर्थकरादयः । अतो विचारवता यतमानेन पुरुषेण जीवानां विराधनाकारि कर्म परित्यज्य प्रवज्यामादाय ज्ञानादिरूपे मोक्षमार्गे यस्नवता भाव्यमिति ॥६॥ मूलम्-सव्वं जगंतूं समयाणुपेही,
पियमप्पियं कस्लइ णो करेज्जा। उहाय दीणो य ए॒णो विसैन्नो,
संपूर्यणं वे सिलोयकामी ॥७॥ छाया-सर्व जगत्तु समतानुप्रेक्षी, प्रियमपियं कस्यचिन्न कुर्यात् ।
उत्थाय दीनश्च पुनर्विपण्णः, संपूजनं चैत्र श्लोककामी ।।७। करने के लिए ज्ञानादिमय समावि का निरूपण किया है। अतएव विचारवान् और यतना परायण पुरुष को जीव विराधना करने वाले कर्म का परित्याग करके, दीक्षा अंगीकार करके, ज्ञानादि रूप मोक्षमार्ग में प्रयत्न शील होना चाहिए ॥६॥ . 'सव्वं जगंतु समयाणुपेही' इत्यादि।
शब्दार्थ-सव्वं जगंतू-सर्व जगत्' साधु समस्त जगत्को 'समयाणु. पेही-समतानुप्रेक्षी' समभाव से देखे 'कस्सइ-कस्यचित्' किसी का भी 'पियमप्पिय प्रियम प्रियम्' प्रिय और अप्रिय 'णो करेज्जा-नो कुर्यात्' न करे 'उठाय-उत्थाय' कोई पुरुष प्रव्रज्याका स्वीकार करके 'य-च' और 'दीणो य पुणो विसयो-दीनश्च पुन विषण्णः' कोई पुरुप प्रव्रज्या लेकर परीषह और उपसर्गी की बाधा होने पर दीन हो जाते हैं और
જ્ઞાનાદિ ય સમાધિનું નિરૂપણ કરેલ છે તેથી જ વિચારવાનું અને યતના પરાયણ પુરૂ જીવ વિરાધના (હિંસા) કરવાવાળા કર્મને ત્યાગ કરીને દીક્ષાને સ્વીકાર કરીને જ્ઞાનાદિ રૂપ મેક્ષ માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ યુક્ત થવું જોઈએ. દા _ 'सव्वं जग तु समयाणुपेही' त्याह
Avail-'सव्वं जगंतू-सर्व जगत्' साधु सपूत ने 'समयाणुपेहीसमतानुप्रेक्षी' समसार थी ये 'कस्सइ-कस्यचित्' नु' ५ 'पियमपिय -प्रियमप्रियम्' प्रिय Aथा भनिय ‘णो करेज्जा-नो कुर्यात्' न २ 'उहाय'उत्थाय' ५ ५३५ प्रनयानी स्वी४।२३'च-च' भने, 'दीणो य पुणो विसण्णो दीनच पुनर्विषण्णः' परीष मने साथी पीड1 थाय त्यारे हीन
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १०९ - अन्वयार्थ:-(सव्वं जगतू) सर्व बसस्थावररूपं जगत्-संसारम्, तत्र (सम-' याणुपेही) समतानुप्रेक्षी-समताभावप्रेक्षका सम्पूर्ण मावसमाधियुक्तो मुनिः (कस्सइ) कस्यचिदपि (पियमप्षिय) प्रियमप्रियं वा (णो करेज्जा) नो कुर्यात किन्तु निःसङ्गतया विहरेत् (उठाय) उत्थाय-सिंहत्या संसारान्निगन्य, च-पुन: (दीणो य पुणो विसण्णो) परीषहोपसर्गेजितो दीन-दीनभावमुपगतः सन् पुनर्विषण्णो भवति-विषयार्थी भवति (संपूयणं चेव सिलोयकामी) संपूजनं पूना. सरकाराभिलाषी वा भवति श्लोककामी श्लाघाकामी, वा भवतीति ॥७॥
टीका-तु-पुनः 'सव्वं' सर्वम्-सकलम् 'जगत् जगत्-त्रसस्थावरभेद भिन्नम्, तत्र-समयाणुपेही समयानुप्रेक्षी, सर्वत्र उसस्थावरभेदभिन्नजगत्सु समभावदर्शनवे फिर पतित हो जाते हैं 'संधणं चेव सिलोपकामी-संपूजनं चैव श्लोक कामी' और कोई पूजा और प्रशंसा के अभिलापी बन जाते हैं ॥७॥ . अन्वार्थ-सम्पूर्ण त्रस स्थावर रूप जगत् को समभाव से देखे. किसी का प्रिय या अमिय न करे-नि:संग होकर विचरे । कोई कोई सिंहवृत्ति से संयम धारण करके बाद में परीषहों और उपसर्गों से पराजित होकर दीन बन जाते हैं-विषयाभिलाषी हो जाते हैं। आदर या सरकार प्रशंसा के इच्छुक हो जाते हैं ॥७॥ ___टीकार्थ-मुनि सम्पूर्ण जगत् को अर्थात् स और स्थावर जीवों को समभाव से देखे। अर्थात् यह न समझे कि स्थावर जीव अपने सुख दुःख को व्यक्त नहीं करते, अतएव उन्हें सुख दुःख का अनुभव मनी तय छ भने ता पछीथा पतित 25 तय छे. 'सपूयणं चेव सिलोयकामीसंपूजनं चैव श्लोककामी' मने पूMमने प्रशसाना मलितापी मानी जय ७।
અન્વયાર્થ–સમસ્ત ત્રસ અને સ્થાવર રૂ૫ જગને સમભાવથી દે. કોઈનું પણ પ્રિય અથવા અપ્રિય કરવું નહી, અને નિસંગ થઈને વિચરણ કરવું કઈ કઈ સિંહવૃત્તિથી સંયમ ધારણ કરીને તે પછી પરીષહ અને ઉપસર્ગોથી પરાજીત થઈને દીન બની જાય છે. અર્થાત્ વિષયાભિલાષી બની જાય છે. કેઈ કેઈ આદર અથવા સત્કાર પ્રશંસની ઈચ્છાવાળા બની જાય છે. છા
ટીકાઈ–મુનીએ સંપૂર્ણ જગને અર્થાત્ ત્રસ અને સ્થાવર જીવેને સમભાવથી જેવા. અર્થાત્ એવું ન વિચારવું કે-સ્થાવર જી પિતાના સુખ દુખને પ્રગટ કરતા નથી, તેથી તેઓને સુખ દુઃખને અનુભવ જ થતો નથી.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०.
सूर्यकर्तासूत्रे शीलो मुनिः, 'कस्सइ' कस्यचिदपि जीवस्य 'पियमप्पियं' प्रियमप्रियं वा 'गो करेजा' नो कुर्यात् समदर्शी साधुः कस्यचिदपि पियं कस्यचिदश्यिं वा न कुर्यात् । ____ तदुक्तम्-'नथि य कोइ दिस्सो पिओ व सव्वेसु चेव जीवेमु' । . नास्ति च कोऽपि द्वेष्यः पियो वा सर्वेषु चैव जीवेपु, इति । तथा
'न प्रियं नामियं तस्य, विद्यते फोऽपि कुत्रचित् । , समत्वष्ट माधाय, विहरेत् समभावतः ॥१॥ इति ।
तस्माव-निस्सङ्गातया सर्वत्र विहरेत्, प्रियाऽपियाभ्यां विरहितः सन एवं हि सम्पूर्णभावसमाधियुक्तो भवेदिति । कश्चित्तु भावसमाधिमाश्रित्य 'उद्याय' उत्याय-मोक्षमार्ग समुन्थाय परीपहोपसर्गादिमिर्वाध्यमानः 'दीनो' दीन:-दैन्य. मुपागतः सन् 'पुणो' पुनरपि 'विसन्नो' विपणो विपयार्थी भवति । यदि वा ही नहीं होता। जैसे त्रस जीव सुख दुःख का अनुभव करते हैं, उसी प्रकार स्थावर जीवों को भी अनुभव होता है । इस प्रकार प्रस और स्थावर जीवों को समभाव से देखना हुआ मुनि किसी भी जीव का प्रिय या अप्रिय न करे। कहा भी है-'मुनि को कोई भी जीवन प्रिय होता है और न अप्रिय होता है।'
'मुनि को कहीं कोई जीव न प्रिय होता है, न अप्रिय होता है। वह समदृष्टि धारण करके समभाव से विचरे।'
ऐसा करने वाला मुनि ही सम्पूर्ण भावसमाधि से युक्त होता है। कोई क ई ऐसा भी होता है जो भावसमाधि का आश्रय लेता है, मोक्ष मार्ग में प्रवृत्त होता है, दीक्षा धारण करता है, परन्तु जब परीषह और જેમ ત્રસ જીવે સુખ દુખને અનુભવ કરે છે, એ જ પ્રમાણે સ્થાવર જીવોને પણ અનુભવ થાય છે. આ પ્રમાણે ત્રસ અને સ્થાવર અને સમભાવથી જેનારા મુનિએ કઈ પણ જીવનું પ્રિય અપ્રિય-હિત-અહિત કરવું નહીં કહ્યું પણ છે કે-મુનિને કઈ પણ જીવ પ્રિય હેતા નથી તેમજ કોઈ અપ્રિય होता नथी.
મુનિને કયાંઈ કઈ જીવ પ્રિય લેતા નથી અને કોઈ જીવ અપ્રિય હોતા નથી. તેઓ સમદષ્ટિ ધારણ કરીને સમભાવથી વિચરણ કરે. આ પ્રમાણે કરવા વાળા મુનીજ સંપૂર્ણ ભાવસમાધિથી યુક્ત હોય છે કે ઈ કઈ એવા પણ હોય છે, જે ભાવસમાધિનો આશ્રય લે છે. મેક્ષ માર્ગમાં પ્રવૃત્ત થાય છે, દીક્ષા ધારણ કરે છે, પરંતુ જ્યારે પરીષહ અને ઉપસર્ગથી પીડિત થાય છે, ત્યારે દીન બની જાય છે, અર્થાત્ વિષાદ પ્રાપ્ત કરે છે, કોઈ કેઈ વિય
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् कश्चिद्विषयार्थी पुनर्हिस्थ्यमेवावऽसम्बते । कश्चित्सातागौरवासक्तो वा 'संपूयणं'. संपूजनं चामिलपति, तादृशपूजाधभावे दीनः सन् पार्श्वस्थभावेन विषण्गो भवति । कश्चित्-'सिलोयकामी' इलोककामी यशसः कामी भूत्वा निमित्तादि लौकिकशास्त्रमधीते । साधुः समस्तमपि जगत् समभावेन पश्येत, तथा-कस्यापि प्रिय. 'मपियं वा ना चरेत् । कश्चित् प्रव्रज्यामादाय परीपहादिमिर्याध्यमानः प्रव्रज्यां परित्यज्य पतितो भवति । कश्चित् पूजामशंसाभिलापया निमित्वशास्त्रादिपरिधीलनं करोतीति ॥७॥ उपसर्ग से पीड़िन होता है तो दीन धन जाता है, विषाद को प्राप्त होता है। कोई कोई विषयाभिलाषी तो गृहस्थवास को भी अंगीकार कर लेता है। कोई सातागौरव में आसक्त हो जाता है। कोई पूजा प्रतिष्ठा आदर सत्कार का इच्छुक हो जाता है और जब उसकी प्राप्ति नहीं होती तो पार्श्वस्थ बन कर विषादग्रस्त बन जाता है । कोई यश का लोलुप हो कर व्याकरण आदि लौकिक शास्त्रोंका अध्ययन करता है। ... आशय यह है कि साधु सम्पूर्ण जगत् को अर्थात् समस्त प्राणियों
को समदृष्टि से देखे। किसी का भला बुरा न करे। कोई कोई दीक्षित -होकर कष्ट आने पर पतित हो जाते है, कोई पूजा प्रशंसा की अभि. लाषा से व्याकरण आदि का परिशीलन करता है, किन्तु समभावी साधु को दीन विषण्ण (शोकग्रस्त) या पूजादि का अभीलाषी न होकर संयम का ही एकाग्र एवं दृढ चित्त से पालन करना चाहिए ॥७॥
યાભિલાષી-વિષયની ઈચ્છા વાળા તે ગૃહરથવાસને પણ સ્વીકારી લે છે. કઈ સાતા ગૌરવમાં આસક્ત થઈ જાય છે કઈ પૂજા, પ્રતિષ્ઠા અને આદર સત્કારની ઈર કા વાળા બની જાય છે, અને જયારે તેની પ્રાપ્તિ થતી નથી. त्यारे पासस्था' पाय मनाने मे युद्धत मनी लय छे. यशन सोमा * બનીને વ્યાકરણ વિગેરે લૌકિકશાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરે છે,
કહેવાનો આશય એ છે કે–સાધુ સંપૂર્ણ જગતને અર્થાત્ સઘળા પ્રાણિચોને સમાન દૃષ્ટિથી જુએ. કેઈનું પણ ભલું કે બુરું ન કરે. કેઈ કોઈ ' દીક્ષા લીધા પછી કઈ આવે ત્યારે પતિત થઈ જાય છે, કેઈ કઈ પૂજા-પ્રશં.
સાની ઈચ્છાથી વ્યાકરન્ન વિગેરેને અભ્યાસ કરે છે, પરંતુ સમભાવી સાધુએ . દીન, બેદ યુક્ત અથવા પૂજા વિગેરેના અભિલાષી ન બનીને એકાગ્ર અને ૬૪ ચિત્તથી સંયમનું જ પાલન કરવું જોઈએ. કેળા
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसत्रे
'मूलम्-आहाकडं चे निकाममीणे,
नियामचारी ये विसणमेसी।। ___इत्थीसु सत्ते य पुढो य बोले,
परिगहं च पकुवमाणे ॥८॥ __., छाया-आधाकृतं चैव निकाममीणो, निकामचारी च विषण्णेपी। ।
स्त्रीषु सक्तश्च पृथक् च वालः, परिग्रहं चैव प्रकुर्वाणः ॥८॥ . - अन् यार्थः-(आहाकडं चेत्र) आधाकृतं साधुन् उद्दिश्य कृतमाहारादिकम ' (निकाममीणे) निकामभीणः-निकामम् अत्यर्थं यःप्रार्ययने स तथा "नियामचारी . 'आहाकडं चेव' इत्यादि। हा शब्दार्थ-'अहाकडं चेव-आधाकृतं चैव' जो दीक्षा लेकर आधा..कमी आहारकी 'निकाममीणे-निकाममीणों' अत्यन्त इच्छा करता
है नियामचारी घ घिसण्णमेसी-निकामचारी च विषण्णेपी' तथा जो , आधाकर्मी आहार के लिये विचरता है, वह कुशील कहा जाता है
'इत्थीसु सत्ते घ-स्त्रीषु सक्तश्च तथा जो स्त्री में आसक्त है 'पुढोय 'याले-पृथक च घालः' तथा' स्त्रीके विलासों में अज्ञानी के जैसा मुग्ध रहता है तथा परिग्गह चेव पकुवमाणे-परिग्रहं च प्रकुर्वागा' स्त्री की प्राप्ति के लिये परिग्रह रखता है वह पापकर्म करता है ८॥
अन्वयार्थ-जो आधाकी आहार आदि की अत्यन्त अभिलाषा करता है, आधाकर्मी आहार के लिए भ्रमण करता है, वह पार्श्वस्थ
'अहाकडं चेव' त्यादि 'शहा -'महाकडं चेत्र-आधाकृतं चैव' २ डी माघाभाथा इषित
मा२ नी निकाममीणे-निकाममीणो' सत्यत ५२७१ रे थे तभर नियाम"चारी य विसण्णमेसी-निकामचारी च विपणेपी' २ माधा माहा२ भाट विय२६ ४२ छ, तमा शीa 4.1 छ, 'इत्थीसु सत्ते य- पु 'सक्तश्च'
तथा 2 श्री भi म.संत डाय छे 'पुढोय-वाले-प्रथक् र बालः' तथा 'ना -- विसासभा अज्ञानीयानी मा४ भुग्ध मनी नय छ, तथा 'परिहं चेव • 'पकुबमाणे-परिग्रहं च प्रकुर्वाणः' श्रीनी प्रालिमाटे परियड २॥ छे. ते પાપકર્મ કરે છે. ૮
અન્વાર્થ-જેઓ આધાકથી વિગેરે આહારની અત્યંત ઈચ્છા કરે છે. અને આધાર્મિ આહાર માટે ફર્યા કરે છે, તેઓ પાર્શ્વસ્થ વિગેરેના શેક
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
समर्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
-य विष्णमेसी) निकामचारी - निकामम् - अत्यर्थम् आधाकर्मिकादारादिनिमित्तं चरति-भ्रमति यः स तथा एवंभूतः अत्रसन्नपार्श्वस्थानां संयमोद्योगे विषण्णानां ': विषण्णेषी विषण्णभावमेषते सदनुष्ठानराहित्येन संसारपङ्कावसन्नो भवतीति (इत्थी सत्ते य) स्त्रीषु सक्तो गृद्धः (पुढो य वाले) पृथक् पृथक् भाषित हसितादिषु वालवद् बाळा - सदसद्विवेकविकलः (परिग्गहं चेत्र पकुच्चमाणे) परिमहं सुवर्णादि धनमन्तरेण स्त्रीप्राप्तिर्न भवतीति यथा कथञ्चित् परिग्रहप्रकर्षेण कुर्वाणः पापकर्म करोतीति ॥ ८ ॥
1
११३
1
टीका – 'आहाकडे' आधाकृतम् 'चेव' च एव साधुनिमित्तं कृत माहारादिकम् आधाकर्म इत्युव्यते तथाचैव भूतमाहारादिकम् 'निकाममीणे' निकाममीजः निकामम् - अत्यर्थ यः प्रार्थयते स निकाममीण इति कथ्यते, आधाकर्मिकभोजनाभिलाषी । तथा - 'निकामचारी - निकाममत्यर्थम् तादृशभोजनार्थ निमन्त्रणमिच्छति : स एवं भूतः । 'विसण्णमेसी' विषण्णैषी विषण्णं विषण्णभावम् एषते - इच्छति प्र यः स विषण्णैषी - संयमपरिपालने शिथिलः, पार्श्वस्थकुशीलधर्म सेवीत्यर्थः । सदनुष्ठानविषण्णतया संसारसागरपयः पङ्काश्रितो दुःखी भवतीति यावत्
आदि के विषण्णं ( शोकग्रस्त ) भाव को प्राप्त होता है, सदनुष्ठान से रहित होने के कारण संसार पंक (किचड़) में फंसता है । जो स्त्रियों में 'और उनकी बोलीया - हंसी में आसक्त होता है। तथा परिग्रह का संचय IT करता है, वह पापकर्म उपार्जन करता है ||८||
5,
टीकार्थ- - साधुओं के निमित्त बनाया हुआ आहार आदि आधाकर्मी कहलाता है । जो साधु आषाकर्मी आहार आदि की अभिलाषा करता है और ऐसे आहार आदि के लिए खूब भटकता है, निमंत्रण की इच्छा करता है, ऐसा साधु संग्रम पालन में शिथिल होता है । वह
કારક ભાવને પ્રાપ્ત થાય છે. સદનુષ્ઠાનથી રહિત હાવાના કારણે સ'સાર રૂપી કાદવમાં ફસાય છે. જેએ શ્રિયામાં તથા તેમની ખેાલીમાં આસક્ત થાય છે, તથા પરિગ્રહના સ`ચય કરે છે, તે પાપકમતુ. ઉપાર્જન કરે છે, ૫૮
ટીકા”—સાધુએને નિમિત્ત બનાવેલ આહાર વિગેરે આધાકમી કહેવાય છે, જે સાધુ આધાકી આહાર વિગેરેની ચ્છા કરે છે, અને એવા આહા૬ની બીજા પાંસે માગણી કરે છે, તથા તેવા આહાર મેળવવા ખૂબ ભટકતા રહે છે. નિમ ત્રણુી ઈચ્છા કરે છે, વે સાધુ સચમ પાલનમાં શિથિલ હૅપ
सू० १५
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रतासो फिञ्च-'इत्थीसु' स्त्रीपु 'सत्तेय' सक्तश्च 'पुढो' पृथक पृथक् तदीयहासावलोकनादो 'बाले' वाल:-सदसद्विवेकरहितो भवतीति, वनितामुखविलोकनं न द्रव्यमन्तरेण संभवतीनि एतदर्थम् 'परिग्गह' परिग्रहं परिग्रहं चापि पकुव्बमाणे' प्रकुर्वाण:-पापं कर्मसंचिनोति |८|| मूलम्-वैराणुगिद्धे णिचयं करेइ, इओ चुए स इदमदुग्गं ।
तम्हा उमेहावी समीक्ख धैम्मं, चैरे मुंणी सव्वउ विप्पमुक्क।९। छाया-वैरानुगृद्धो निचयं करोति, इत:च्युतः स इदमर्थदुर्गम् ।
तस्मात्तु मेधावी समीक्ष्य धर्म, चरेन्मुनिः सर्वतो विषमुक्तः ॥२॥ पार्श्वस्थ एवं कुशीलों के धर्मका सेवन करता है। मम्पक अनुष्ठान से हीन होने से संसार सागर के कीचड़ में फंस कर दुखी होता है। - इसके अतिरिक्त जो स्त्रीके हास्य, अवलोकन आदि में आसक्त होता है, वह सत् असत् के रिवेक से विकल अज्ञानी होता है निका ' सेवन या मुखावलोकन अर्थ के विना नहीं होता, इस कारण जो परि. ग्रह का संचय करता है, वह वस्तुतः पापकर्म का संचय करता है। 'वेराणु गिद्धे' इत्यादि।
शब्दार्थ---'वेराणुगिद्धे- वैरानुगृद्धः' जो पुरुष प्राणियों के साथ वैर करता है 'णिचयं करेइ-निचयं करोति' वह पापकर्म की वृद्धि करता है 'इओ चुए स इहमदुग्गं-इतश्च्युतः स इहमर्थदुर्गम्' वह मरकर नरक आदि दुःखदायी स्थानों में जन्म लेना है 'तम्हा उ मेहावी मुणीછે. તે પાર્થરથ અને કુશલેના ધર્મનું સેવન કરે છે, સમ્યફ અનુષ્ઠાનથી રહિત હેવાથી સંસાર રૂપી સાગરના કાદવમાં ફસાઈ જઈને દુઃખી બને છે.
આ સિવાય જે સ્ત્રીના હસ્ય, અવલોકન વિગેરે ચેષ્ટાઓમાં આસક્ત થાય છે, તે સત્ અસત્ વિગેરેના વિવેકથી રહિત અજ્ઞાની હોય છે સ્ત્રીનું સેવન અથવા મુખનું અવલેહન અર્થ-ધન વિના થઈ શકતું નથી. તે કારણે જે પરિગ્રહને સંચય કરે છે, તે ખરી રીતે પાપકર્મને જ સંચય કરી રહેલ છે. ૮ 'वेराणुगिद्धे' त्या
शा- 'वेराणुगिद्धे-वैरानुगृद्ध'२ ५३५ प्राणियोनी साथै ३२ ४२ छ, णिचय करे इ-निचयं करोति' ते ५५ मन पधारे। १ ४३ है. 'इओ चुए स इहमदृदुग्गम्-इतच्युतः स 'इमर्थदुर्गम्' भरीने १२४ (व१३ ५ ५
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ११५ ___ अन्वयार्थः-(वेराणुगिद्धे) वैरानुगृधः-प्राणिभिः सह वैर भावं कुर्वाणः (णिचयं करेइ) निचय द्रव्योपचयं कर्मोपचयं वा करोति (इओ चुए स इदमट्टदुग्गं) इतोऽस्मात् स्थानात् च्युतो जन्मान्तरं गतः, इदम्-अर्थतः परमार्थतः दुर्ग विषमं यातनास्थानापै त-माप्नोति (तम्हा उ मेहावी मुणी) तस्मात् कारणात मेधावी-विवेकी मुनिः:-साधुः (धम्म समिक्ख) धर्म-श्रुत चारित्ररूपं समीक्ष्यअलोच्य (सव्व उ विप्पमुक्के) सर्वतः बाह्याभ्यन्तरात् सङ्गाद् विममुक्त:-रहितः सन् संयमानुष्ठानम् (चरे) चरेत्-विचरेदिति ॥९॥ • . टीका-'वेराणु गद्धे' वैरानुगृद्ध:-येन येन परहिंसनादिकर्मणा जन्मान्तरशताऽनुवन्धिवैरमुपजायते, वादशवरभाबे-अनुगृद्धः-संसक्तः, णिचयं' निचयम्-द्रव्यनिचयम्, द्रव्यनिमित्तापादितकर्मनिचयं वा 'करेइ' करोति उपादत्ते तस्मात्तु मेधावी मुनि.' इस कारण से बुद्धिमान मुनि 'धम्म समिक्खधर्म समीक्ष्य' धर्म का विचार करके 'सत्व उ विप्पमुक्के सर्वतः विप्र. मुक्तः' सब बन्धनों से मुक्त होकर 'चरे-चरेत्' संयमका अनुष्ठान करे।९। , अन्वयार्थ-प्राणियों के साथ वैरभाव करनेवाला कर्मों का उपचय करता है। वह इस स्थान से च्युत होकर-जन्मान्तर को प्राप्त होकर वास्तव में विषम यातना के स्थान को प्राप्त करता है। इस कारण मेधावी मुनि धर्म का विचार करके बाह्य-आभ्यन्तर संग से सर्वथा मुक्त होकर संयम का अनुष्ठान करे ॥९॥ . टीकार्थ--हिंसा आदि जिस जिस कार्य से सैकड़ो जन्मों तक लगातार वैर की परम्परा चलनी रहती है, ऐसे वैरभाव में पापा स्थानमा म घा२३ ४२ छ. 'तम्हा उ मेधावी मुणी-तस्मात्तु मेधावी मुनि.' मा २९४थी मुद्धिमान् मुनि 'धम्म समिक्ख-धर्म समीक्ष्य' धमनी विया२ ४शन 'सव्व उ विप्पमुके-सर्वतः विप्रमुता' . मनाथी भुत -थान 'चरे-चरेत् सयन। अनुष्ठानमा त५२ २२
અન્વયાર્થ–પ્રાણિયાની સાથે વેરભાવ કરવાવાળા કર્મોને સ ગ્રહ કરે છે, તે આ સ્થાનથી ચવીને અર્થાત જન્માક્તરને પ્રાપ્ત કરીને વાસ્તવિક રીતે વિષમ યાતનાના સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે. આથી બુદ્ધિમાન મુનિ ધર્મને વિચાર કરીને બાહ્ય અને અભ્યતર સંગથી સર્વ પ્રકારે મુક્ત થઈને સંયમનું 'मनु हान. रे. ॥ ૧ ટીકાઈ–હિંસા વિગેરે જે જે કાર્યોથી સેંકડો જન્મો પર્યરત લાગલાગઠ વેરભાવની પરંપરા ચાલતી રહે છે. એવો વેરભાવમાં આસક્ત પુરૂષ અન
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
सूत
इति यावत् । स एवंभूतः पुरुषः कृत्वैरत्या उपात्तकर्मोपचयः । 'ओ' इतः - अस्माल्लोकात् 'चुए' न्युतः - जन्मान्तरं मःप्तः सन् 'इदमवृदुगं' इदम् - 3 - अर्थ - दुर्गम् - अर्थतः परमार्थतः दुर्ग - दुःखस्थानम्, नरकादिकं विषयमुपेति । यस्मादेव. सुपात्तवैरभावानां सञ्चितकर्मणां जन्मान्तरे महद्दुःखमुपजायते । 'तम्हा' तस्मात्कारणात् 'मेहावी' मेधावी - मर्यादावान सम्पूर्णसमाधिगुणं जानानः । 'धम्मं' धर्मम् श्रुतचारित्रलक्षणम् 'समिक्ख' समीक्ष्य-पर्यालोच्य च - अङ्गीकृत्य | 'मुणी' मुनिः 'सन्न्रउ' सर्वनः वाह्याभ्यन्तरात् सद्गात् 'विप्पमुक्के' विमुक्त:सर्वसङ्गपरिवर्जितः सन् मोक्षगमनेक कारणं संयमानुष्ठानम् 'चरे' चरेत् स्त्र्या
रम्भादिसङ्गाद् विरहितोऽनिश्रितभावेन विहरेदिति भावः । यः कचित् प्रणिनां हिंसन् तेन सह वैरभावमनुबध्नाति स पापवृद्धिमेव करोति, तथा
,
।
असक्त पुरुष अनुकम्पा रहित होकर द्रव्य का संचय करता है और द्रव्यसंचय के निमित्त से पापों का संवय करता है । इस प्रकार द्रव्यसंचय के लिए पापो का संचय करने वाला जब इस लोक से मरता और परलोक में पहुंचता है तो वास्तव में वह दुःख के स्थान नरक आदि को प्राप्त करना है । इस प्रकार जो वैरभाव को धारण करके कर्मों का संचय करते हैं, उन्हें जन्मान्तर में घोर दुःख उठाना पड़ता है । इस कारण मेधावी अर्थात् समाधि के गुण को जानने वाला मर्यादावान् मुनि श्रुत चारित्ररूप धर्म का विचार करके, पाह्य एवं आन्तरिक संग से सर्वथा मुक्त होकर, मोक्ष के अद्वितीय कारण संग्रम का आरा धन करे । स्त्री आदि तथा आरंभ आदि रूप संग से रहित होकर निरपेक्ष भाव से विचरे ।
કસ્પાયા વિનાના થઈને દ્રવ્યના સગ્રહ કરે છે. અને દ્રવ્ય સર્ચ કરવા ને નિમિત્તથી પાપાના સગ્રહ કરે છે. આ રીતે દ્રવ્ય સંચય માટે પાપાને એકઠા કરવાવાળે જ્યારે આલાકથી મરીને પરલેાકમાં જાય છે, તે વાતવિક રીતે દુ.ખના સ્થાન રૂપ નરક વિગેરેને પ્રાપ્ત કરે છે. આ કારણુથી જે વેરભાવને ધારણ કરીને કર્મોના સંગ્રહ કરે છે, તેને જન્માન્તરમાં ઘાર એવું દુ:ખ ભેગવવું પડે છે. આ માટે મેધાવી અર્થાત્ સમાધિના ગુણેાને જાણવા વાળા મર્યાદા વાળા મુનિએ શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્માંના વિચાર કરીને ખાદ્ય અને તિરક સ'ગથી સદા મુક્ત થઇને મેાક્ષના અદ્વિતીય કારણ એવા સયમની આરાધના કરવી સ્ત્રી વિગેરે તથા આરભ વિગેરે પ્રકારના સંગથી રહિત થઈને નિરપેક્ષ ભાવથી વિચરે
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ११७ मृत्वा नरकादिदुःखमवाप्नोति । अतो विद्वान् धर्म श्रुतचारित्राख्यं विचार्य अङ्गीकृत्य च सर्वानय विषमुक्तः सन् संयममनुपालयेदिति भावः ॥९॥ मूलम्-आयं ण कुंज्जा इह जीवियट्टी,
असज्जमाणो य परिवएज्जा। ___णिसम्म भासी य विणी य गिद्धि,
हिंसन्नियं वा मैं कह करेजों ॥१०॥ , छाया-आयं न कुर्यादिह जीवितार्थी, अप्सज्जमानश्च परिव्रजेत् ।
निशम्य भाषी च विनीय गृद्धि, हिंसान्वितां वा न कथां कुर्यात् ।१०। अभिप्राय यह है कि जो प्राणीहिंसा करता हुआ उनके साथ वैरभाव बांधता है, वह अपने पाप की वृद्धि ही करता है। मरकर वह नरक आदि के दुःख प्राप्त करता है। अतएव मेधावी पुरुष अतचारित्र धर्म का विचार करके तथा उसे अंगीकार करके समस्त संगों से रहित. होकर मंयम का पालन करे ॥९॥
'आय ण कुज्जा' इत्यादि।
शब्दार्थ--'इह जीवियट्ठी आयं ण कुज्जा-इह जीविनार्थी आयं न कुर्यात्' साधु इसलोकमें चिरकालतक जीने की इच्छा से द्रव्य उपार्जन न करे 'असज्जमाणो य परिबएज्ज-असज्जमानश्च परिव्रजेत् तथा स्त्री पुत्र आदि में आसक्त न रहता हुआ संयम में प्रवृत्ति करे तथा 'गिद्धिं विणीय-गृद्धिं विनीय' शब्दादि विषयों में आसक्तिको हटाकर
કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે જે પ્રણિની હિંસા કરતે થકે તેઓની સાથે વેરભાવ બાંધે છે, તે પિતાના પાપોને જ વધારે છે તે મરીને નરક વિગે. રેના બે ભેગવે છે તેથી મેધાવી પુરૂષ શ્રુત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને વિચાર કરીને તથા તે ધર્મને સ્વીકાર કરીને સઘળા સંગથી મુક્ત થઈને સંયમનું पालन ४२. In
आयं ण कुज्जा' त्यादि
शाय'--'इह जीवियठ्ठी आयं न कुन्जो-इह जीवितार्थी आयं न कुर्यात्' | સાધુ આ લેકમાં લાંબા સમય પર્યના જીવનને ધારણ કરવાની ઈચ્છાથી દ્રવ્ય पान नरे 'असन्जमाणो य परिव्वएज्जा-असज्जमानश्च परिव्रजेत्' तथा सी, - પુત્ર, વિગેરેમાં આસકત બન્યા શિવાય, સંયમમાં પ્રવૃત્તિ કરે તથા હિં
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
सूत्रकृताङ्गो . अन्वयार्थ – (इह जीवियट्ठी आयं ण जुज्जा) इहास्पिन संसारे जीवितार्थी
-संयमजीवितार्थी आयम्-अष्टप्रकारकर्म न कुर्यात् (असज्जमाणो य परिव्वएज्जा) असजनमान:-सङ्गम् अकुर्वन्-गृहकलत्रपुत्रादिषु आसक्तिमकुर्वन परिव्रजेन्-उद्युक्तविहारी भवेत् (गिद्धिं विणीय) गृद्धिं गार्थभावं विषयेषु विनीय-अपनीय (णिसम्म भासी) निशम्य-अवगम्य पूर्वापरैः पर्यालोच्य भाषी-भाप को भवेत् (हिंमंन्नियं कह) हिंसान्नितां हिंसाप्रतिपादिकां पापोपादानभृतां कथाम् (न करेज्जा) न कुर्यादिति ॥१०॥ ____टीका-'इह' अस्मिन् संसारे 'जीवियट्टी' 'संयम नीवितार्थी', 'आय' आयम् -आगच्छतीति-आय:-द्विपदचतुष्पधनादेलामा, अथवा-ताशद्रव्यलाभापादिताष्टप्रकारककर्मलाभो वा तं तथाविधमायम् ‘ण कुज्जा' न कुर्यात् तथा-'अस'णिसम्मभासी-निशम्य भाषी' पूर्वापर का विचारकर कथन करे 'हिंसन्नियं कह-हिंसाविता कथां' हिंसा संबंधी कथन 'न करेजा-न कुर्यात्' न करे ॥१०॥
अन्वयार्थ-इस लोक में जो संघममय जीवन यापन करना चाहता है, वह आय अर्थात् कर्म का आश्रव न करे, गृह कलत्र पुत्र आदि किसी भी वस्तु में आसक्त न होता हुआ विचरे। समस्त विषयों में गृद्रिभाव त्याग कर एवं पूर्वापर का विचार करके भाषण करे और हिंसायुक्त कथा न करे ॥१०॥ - टीकार्थ--इस संसार में संयम-जीवन का इच्छुक पुरुष आय अर्थात् द्विपद-चतुष्पद धन आदि का अथवा इस प्रकार के लाभ से उत्पन्न होने वाले कर्मों का लाभ न करे, अर्थात् आजीविका के भय से विणीय-गृद्धिं विनीय' शाहि विषयामां मासहित हित मनीन 'णिसम्मभासी-निशम्य भापी' पूर्वापरने। विया२ ४ीने ४थन ४२ 'हिंसन्नियं कह-हिंसान्वितां कथां' डिसा, समधी ४थन 'न करेज्जा-न कुर्यात्' न ४२ ॥१०॥
અન્વયાર્થ–આ લેકમાં જેઓ સંયમમય જીવન વીતાવવા ઇચ્છે છે, તેઓ આય, અર્થાત્ કર્મને આસ્રવ ન કરે ઘર, પુત્ર, કલત્ર, વિગેરે કોઈ પણ વસ્તુમાં આસક્ત થયા વિના વિચરણ કરે, સઘળા વિષયમાં વૃદ્ધિ ભાવને ત્યાગ કરીને તથા પૂર્વાપર વિચાર કરીને ભાષણ કરે તથા હિંસાયુક્ત કથન ન કરે ૫૧૦
ટીકાર્થ-આ સંસારમાં સંયમ જીવનની ઈચ્છા વળે પુરૂષ આય અર્થાત્ દ્વિપદ-બે પગવાળા ચતુષ્પદ-ચાર પગ વાળા જી ધન આદિને અથવા તે -પ્રકારના લાભથી ઉત્પન્ન થવાવાળા કર્મોને લાભ ન કરે. અર્થાત્ આજીવિ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
। समयार्थवाधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ११९ ज्जमाणे' असज्जमान:-पुत्रकलत्रधनधान्यादिषु आसक्तिमकुर्वाण एव 'परिमजा' पविजेव-संयममार्गे विहरेत् । सर्वत्र वैराग्ययुक्तो मोक्षानुष्ठाने दत्तचित्तो भवेत् ।
तदा-विषयेषु-शब्दादिषु-'गिद्धि' गृद्धि मभिलाषाम् 'विगीय' विनीय-दूरीकृत्य ___ 'णिसम्मभासी' निशम्यभाषी, पूर्वापरेण पर्यालोच्य भाषी-भाषको वचनप्रयोक्ता
भवेत् । तथा-'हिंसन्नियं' हिंसान्विताम्-हिंसा-माणातिपातः तयाऽन्तिा युक्ताम् 'कह' कथाम 'ण करेज्जा' नैव कुर्यात् न तादृशं वचनं वयात, येन स्वस्य परस्य उभयो माणातिपातः सम्भवेत, अश्नोत, पिवत, खादत, मोदत, इत, छिन्त, प्रहरत, पचत, इत्यादिकां पापोपादानकथां कथमपि न कुर्यात् । संसारे चिरकालं जीवनेच्छया द्रव्योपार्जनं न विधेयम् । तथा-कलत्रादौ अनासक्त एव संयमे प्रवृत्ति कुर्यात् । यद्वक्तव्यं तद्विचार्यैव वक्तव्यम् । शब्दादिष्वासक्तिं परित्यज्य हिंसायुक्तां .. कथामपि न कुर्यात् इति भावः ॥१०॥ द्रव्य का संचय न करे। तथा पुत्र कलत्र धन धान्य आदि पदार्थों में
अनासक्त होकर रहे, अर्थात् सब वस्तुओं में विरक्ति धारण करता .. हुआ मोक्ष के अनुष्ठान में दत्तचित्त हो । शब्द आदि विषयों में
आसक्ति को त्याग कर एवं पूर्वापर का विचार करके भाषा बोले। हिंसा से युक्त कथा न करे, अर्थात् ऐसे वचन का प्रयोग न करे जिससे स्वकी परकी या दोनों की हिंसा हो । जैसे-खाओ, मोज करो, घात करो, छेदो, प्रहार करो पकाओ इत्यादि इस प्रकार की पाप का कारण रूप भाषा किसी भी प्रकार न बोले।।
भाव यह है कि चिरकालनक जीवित रहने की इच्छा से द्रव्य का उपार्जन न करे । कलन आदि में अनासक्त रहकर संयम में प्रवृत्ति
आना भयथी द्रव्यने। सब न ४२ तथ. पुत्र, सी, धन, धान्य, (अनार) ''વિગેરે પદાર્થોમાં અનાસક્ત–આસક્તિ વિનાના થઈને રહે અર્થાત્ સઘળી વરતઓમાં વિરક્તિને ધારણ કરતા થકા મોક્ષના અનુષ્ઠાનમાં ચિત્તને જોડવું.
શબ્દ, સ્પર્શ, વિગેરે વિષયમાં આસક્તિને છોડીને તથા પૂર્વાપર–આગળ | पाछन। विया२ ४शने , भाषा मोसी. हिंसा युद्धत ४थन ४२ नही અથાત્ જેનાથી પિતાની અથવા પરની અગર બન્નેની હિંસા થાય એવા प्रा२नी माषा मोलवी नही सम-भाव, पाव, भाग ४२।, घात ४श, છે, પ્રહાર કરે, રાધ, વિગેરે આવા પ્રકારની પાપના કારણ રૂપ 'ભાષા કયારેય પણ બે લવી નહી.
કહેવાનો એ છે કે-' લાબા કાળ સુધી જીવતા રહેવાની ઈચ્છાથી ” દ્રવ્યનુ ઉપાર્જન-પ્રાપ્તિ કરવું નહીં. સ્ત્રી વિગેરેમાં આસક્તિ વિનાના રહીને
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
मूलम् - आहाकड वाण णिकामएजा,
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
णिकामयते य णें संथैवेजा ।
धुणे उरालं अणुवेहमाणे,
चिच्चाण सोयं अणवेक्खमा णो ॥ ११॥
छाया - आधाकृतं वा न निकामयेत् निकामयतश्च न संस्तूयात् । धुनीयादुदारमनुप्रेक्षमाणः, स्यक्त्वा च शोकमनपेक्षमाणः ॥११॥ अन्वयार्थ:-'आहाकडं वा ण णिकाम एज्जा) आधाकृतं - साधुनिमित्तं कृतमाहा. रादिकं न निकामयेत्-नाभिलषेत् तथा - 'णिकामयते य ण संथवेज्जा) तथाविधकरे । जो वोले सो विचार कर ही बोले । शब्द आदि विषय में आस'क्ति न रक्खे और हिंसाकारी भाषा का प्रयोग न करे ॥१०॥
'अहाकडे वा णणिकामएज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ -- 'आहाकडं वाण णिकामएज्जा-आधाकृतं वा न निकामयेत' साधु आधर्मो आहारकी इच्छा न करे तथा 'णिकामयंते ण संघवैज्जा - निकामयतश्च न संस्तुयात्' जो आधाकर्मी आगरकी इच्छा करता है उसके साथ परिचय न करे 'अणुवेहमाणे उरालं धुणे अनुप्रेक्षमाणः उदारं धुनीयात्' निर्जराके लिये शरीरको कृश करे 'अणवेक्खमाणे सोयं चिच्चा अनपेक्षमाणः शोकं त्यक्त्वा' शरीरकी दरकार न करताहुआ शोक का त्याग करके संगमका पालन करे ॥ ११ ॥
સચમમાં પ્રવૃત્તિ કરવી, અને જે ખેલવુ' તે વિચારીને જ મેલવું. શબ્દ વિગેરે વિષયામાં આસક્તિ રાખવી નહી' અને હિંસા કરવાવાળી ભાષાને • प्रयोग न १२वे ॥१०॥
'अहाकडे ' वा ण णिकामएज्जा' इत्याहि
शब्दार्थ –'अहाकडंवा ण णिकामएब्जा आधाकृतं वा न निकामयेत' सधु भाषा भी सहारनी ६२ न उरे, तथा 'णिकामयंते ण संथवेज्जा - निकामय तन संस्तूयात्' ने आधा आडारी छ रे छे, तेनी साथै परियय
४ ' णुवेहमाणे उर ले धुणे - अनुप्रेक्षमाण उदारं धुनीयात् निर्भरा भाटे शरीरमेश रे 'अणवेक्खमाणे सोय चिच्चा - अनपेक्षमाण शोक त्यत्वा' શરીરની દરકાર ત્યાં વિના શાકના ત્યાગ કરીને સ’મ! પાલન કરે ૧૧)
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १२१ माहारादिकं निकामयतोऽभिलपतः पार्श्वस्थादींश्च न संस्तुयात्-नानुमोदयेत् तैः सह संस्तव-परिचयमपि न कुर्यात् (अणुवेहयाणे उरालं धुणे) अनुप्रेक्षमाणः कर्मनिर्जराम् औदारिकदेहं तपमा धुनीयात्-कृशं कुर्यात् (अणवेक्खमाणे सोयं चिच्चा) अनपेक्षमाणः शरीरं तज्जनितं. शोकं त्यक्त्वा-परित्यज्य संयमं पालयेत् ।।११।।
टीका-'आहाकडं' आधाकृतम्-साधुनिमित्तं कृतमाहारपानीयादिक माधाकृतम् , एवमौदेशिकाधाकर्मकृतमाहारपानीयादिकम् । 'ण णिकामएज्जा' न निकामयेत्-नैव कथमपि अभिलषेत् । तथा-'णिकामयंते'. निकामयतश्च - ण संथवेज्जा' न संग्तूयात्-नानुमोदयेत् । य आधार्मिकमाहारादिकं सेवते, तेन सह आदानप्रदान · वार्तालाप सहवासादिकं च न कुर्यात् । किश्च-'उरालं'
औदारिक शरीरम्, तपस्यादिमिः 'धुणे धुनीयात्-कृशतरं कुर्यात् । अथवा- अन्वयार्थ--साधु के निमित्त बनाये गये आहार आदि ग्रहण करने की शंका भी न करे। जो ऐसे आहारादि की वांछा करता हो उसके
साथ संस्तव-परिचय 'न रक्खे । कर्मनिर्जराफा विचार करता हुआ __ औदारिक शरीर को तप से कृश करें। शरीर'' की परवाह न करता
हुआ शोक को त्याग कर संयम का पालन करे ।। ११॥ .. टीकार्थ--आधाकृत अर्थात् साधु के लिए बनाये गये आहार पानी
आदि की किसी भी प्रकार अभिलाषा न करे और जो आधाकृत की ... अभिलाषा करता है, या उसे ग्रहण करता है। उसके साथ आदान प्रदान, . वार्तालाप या सहवास आदि संबंध न रक्खे । औदारिक शरीर को ' तपस्या से अत्यन्त कृश कर दे । अथवा उराल अर्थात अनेक पूर्वभवों में संचित कर्म, उन्हें मोक्ष प्राप्त करने के लिए उन कर्मों को दूर करे।
અન્વયાર્થ–સાધુના નિમિત્તે બનાવવામાં આવેલ આહાર વિગેરે ગ્રહણ કરવાની ઈછા પણ ન કરે. જેઓ એવા આહાર વિગેરેની ઈરછા કરતા હોય તેમની સાથે સંસ્તવ-અર્થાત્ પરિચય પણ રાખે નહી' કમ નિજારાને વિચાર કરતા થકા દારિક શરીરને તપથી કૃશ કરે શરીરની પરવા કર્યા વિના શોકનો ત્યાગ કરીને સંયમનું પાલન કરે છે ૧૧
ટીકાઈ–-આધાકર્મ- સાધુના નિમત્ત બનાવવા માં આવેલ આહાર પાણી વિગેરેની કોઈ પણ પ્રકારની ઈચ્છા ન કરવી. અને જે આધાકર્મ આહારની ઈચ્છા રાખે છે, અથવા તેને ગ્રહણ કરે છે તેની સાથે આદાન પ્રદાન વાર્તાલાપ અથવા સહવાસને સંબધ ન રાખ દારિક શરીરને તપસ્યાથી અત્યંત કૃશ-દુર્બલ કરી દેવું. અર્થાત્ ઉરાલ એટલે કે અનેક પૂર્વભવમા સંચિત કરેલ કર્મ, મેક્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટે તે કમેને દૂર કરવા તપ
सु० १६
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतानसूत्रे • "उरालं' अनेकव्यतीतपूर्वभोपार्जित कर्म, तद्दारम्, मोक्षमनुप्रेक्षमाणो धुनीया -
अपनयेत् । तपसा दोधूयमाने कृशीमबति शरीरे संभवेदपि कदाचिच्छोक इति 'सोय' शोकम् 'चिच्चा' त्यक्त्वा 'अणवेक्खमाणे' अनपेक्षमाणः-शरीरे चापेक्षा मकुर्वन् तपसा शरीरं कृशीकृन्य शोकं त्यक्त्वा संयम परिपालयेत् । साधुराषा फर्मिक नेच्छेन्, तथा यः तादृशमाहारादिकं करोति, तेन सह परिचयं न 'कुर्यात् । तथा-कर्मनिर्जराथ शरीरं कृशतरं कुर्यात्तपोभिः शरीरस्यापेक्षामकुर्वन् • संयमपालन कुर्यादिति भावः ॥१॥ मूगर-एंगत्तमेयं अभिपत्थएज्जा,
एवं पमोक्खो न मुसंनि पास। । एसप्पमोक्खो अमुले वरेवि,
____ अंकोहणे सच्चरते तेवस्सी ॥१२॥ छाया-एकत्वमेतदभि गर्थयेदेवं प्रमोक्षो न मृपेति पश्य ।
एष प्रमोक्षोऽमृपावरोऽपि, अक्रोधनः सत्यरतस्तपस्नी ॥१२॥ तपश्चरण के द्वारा शरीर के कृश (दुषला) होने पर कदाचित् शोक हो तो उसे त्याग कर और शरीर की अपेक्षा न करता हुआ अर्थात् शरीर को कृश करके और शोक का त्याग करके संयम का पालन करे। __ अभिप्राय यह है कि साधु आधार्मिक औद्देशिक आहार की इच्छा सतक न करें और जो ऐसा आहारादिक ग्रहण करता है उसके साथ परिचय न करे। कर्मनिर्जरा की प्रापिन के लिए स्थूल शरीर को कृश (दुबला) करें। शरीर की परवाह न करता हुआ तपश्चरण करे और संयम की आराधना करे । ११। શરણ દ્વારા શરીર કુશ-દુર્બલ થાય ત્યારે કદાચ શેક ઉત્પન્ન થાય છે તેને ત્યાગ કરીને અને શરીરની અપેક્ષા કર્યા વિના અર્થાત્ શરીરને કૃશ કરીને અને શેકને ત્યાગ કરીને સંયમનું પાલન કરવું.
કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે કે—સાધુ આધાર્મિક શિક આહારની ઈચ્છા ન કરે. અને જે એવા પ્રકારના આહાર વિગેરેની ઈચ્છા કરે છે, તેની સાથે પરિચય ન રાખે. કમ નિર્જરાની પ્રાપ્તિ માટે સ્કૂલ શરીરને દુર્બલ કરવું. અને શરીરની પરવાહ કર્યા વિના તપશ્ચરણ કરતા રહે, તથા સંયમની આરાધના કરે. ૧૧
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयाथैवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १२३
। अन्वयार्थः- (एगत्तयेयं अभिपत्य एज्जा) एकत्यमसहायत्वमेतद् अभिप्रार्थयेत् एकत्वाध्यवसायीस्यात् (एवं पमोक्खो न मुसंति पासं) एवम्-अनया एकत्वंभावनया प्रमोक्षो विषमुक्तसंगता न मृपा-नैतद् अली भवतीत्येवं पश्य (एस
मोक्खो अनुसे वरेवि) एपः-एकत्वभावनाभिभायः 'अमृपारूपः 'सत्यश्वायमेव तथा वरोऽपि-प्रधानोऽपि अयमेव भावसमाधिः (अकोहणे सच्चरते तबस्सी)
'एगंतमेयं' इत्यादि। .. ... ,
शब्दार्थ--'एंगंतमेयं अभिपत्थएज्जा-एकत्वमेतदभिप्रार्थयेत्' साधु एकस्वकी भावना करे एवं पमोक्खो न मुसंति पास-एवं प्रमोक्षो न मृषेति पश्य एकत्वकी भावना करने से साधु निःसङ्गताको प्राप्त होता है यह सत्य समझो 'एस पमोक्खोअमु से वरेवि-एष प्रमोक्षोऽभूषा घरोऽपि' यह एकत्त्यकी भावना ही उत्कृष्टमोक्ष है तथा यही सत्य भावसमाधि और प्रधान है 'अकोहणे सच्चरते तवस्सी-अक्रोधनः सत्यरतस्तपस्वी' जो क्रोध रहित तथा सत्यमे रत एवं तपस्वी है वही सय से श्रेष्ठ कहा गया है ॥१२॥ . अन्वयार्थ--साधु एकत्व (अलहायत्व) की भावना करे अर्थात् अपने आपको एकाकी अनुभव करे । इस एकत्व भावना से ही नि: संगता (निर्ममत्व भावना) उत्पन्न होती है देखो, यह मिथ्या नहीं, सत्य है । यही मोक्ष है, यही प्रधान एवं सच्ची भावसमाधि है । जो ___ 'एगंत मेयं त्यादि । हाथ-'एगंतमेय अभिपत्यएज्जा-एकत्वमेतदभिप्रार्थयेत् साधु सहा मे:iपनी मापना ४२ 'एव पमोक्खो न मुसंति पासं-एवं प्रमोक्षो न मृषेति पश्य' એકત્વની ભાવના કરવાથી જ સાધુ નિઃસંગતાને પ્રાપ્ત કરે છે. આ વાત सत्य समनने 'एसप्पमोक्खो मुसेवरेवि-एपप्रमोक्षोऽमृषा वरोऽपि' मा पनी ભાવનાજ ઉત્કૃષ્ટ મોક્ષ છે તથા એજ સત્ય ભાવસમાધિ અને પ્રધાન છે. 'कोहणे सच्चरते तवरसी-अक्रोधनः सत्यरतस्तपस्वी'२ ओघ २हित तथा सत्यमा તત્પર રહે છે અને તપસ્વી છે એજ બધાથી ઉત્તમ કહેવાય છે ૧૨
અન્વયાર્થ–સાધુ એકવ (અસહાયત્વની ભાવના રાખે અર્થાત પિતાને એકાકી પણ અનુભવ કરે આ પ્રકારની એકત્વની ભાવનાથી જ નિઃસં- શતા (નિમમત્વ ભાવના) ઉત્પન્ન થાય છે. જુઓ આ મિશ્યા નહીં પણ - સત્ય છે. આજ મેક્ષ છે. આ જ પ્રધાન અને સાચી ભાવસમાધિ છે. જે
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
सूत्रकृतसूत्रे
योऽक्रोधनः- क्रोधमानमायालोभरहितः सत्वरतः तपस्वी तपोनिष्ठ एप एव tasar सत्य र प्रधानथेति ||१२||
टीका - किं च-मोक्षमपेक्षमाणः साधुः 'एगत्तमेयं' एकत्वमेतद् असहायत्वम् 'अभिपत्यएज्जा' अभिप्रार्थयेत् । अयं भावः - अहमेक एव नास्ति कश्विदन्यः सहायकोsस्मिन् संसारे जन्मजरामरणसङ्कुले भयत्राता, इत्येवं रूपेणाऽध्यबसायी भवेत् । उक्तञ्च ---
'एगो मे सासओ अप्पा, णाणदंसण संजय | सेसा मे बाहिरा भावा, सव्वे संजोगलक्खणा' ॥ १ ॥ छाया -- एको मे शाश्वत आत्मा, ज्ञानदर्शनसंयुतः । शेषामेवाद्याभावाः सर्वे संयोगलक्षणा इति ॥ १ ॥ ज्ञानदर्शन संयुक्त एक एव समात्मा शाधनोऽन्यो नित्यः तदन्ये सर्वेऽवि कलत्रपुत्रादिधनधान्यहिरण्यसुवर्णादिका भावाः कमद्वारा माप्ता अनित्या क्रोध मान माया लोभ से रहित, सत्य में तत्पर और तप में निष्ठ है, वही सब से प्रधान है ||२२||
टीकार्थ- - मोक्षामिलापी साधु एकत्व भावना भावे अर्थात् ऐसा चिन्तन करे कि मैं एकाकी (अकेला है। दूसरा कोई भी मेरा सहायक नहीं है। जन्म जरा और मरण से व्याप्त इस संसार में कोई भी भय से त्राण (रक्षक) करने वाला नहीं है । कहा भी है 'एगो मे सासओ अप्पा' इत्यादि ।
'ज्ञान और दर्शन से सम्पन्न एक मेरा आत्मा ही शाश्वत है। आत्मा के अतिरिक्त सभी पदार्थ कलत्र, पुत्र, धन, धान्य, हिरण्य,
ક્રોધ, માન માયા, અને લાભથી રહિત થઈને સત્યમાં તત્પર અને તપમાં નિષ્ઠા યુક્ત હાય છે તેજ સૌથી પ્રધાન કહેવાય છે. ।૧૨।
ટીકા ——મેાક્ષની ઈચ્છા વાળા સાધુએ એકલાપણાની ભાવનાના સ્વીકાર કરવા અર્થાત્ એવા જ વિચાર કરે કે−હુ' એકાકી અર્થાત્ એકàા છું. ખીજું * કાઈ પણ મારા સહાયક નથી જન્મ, જરા (વૃદ્ધાવસ્થા) અને મરણુથી વ્યાપ્ત એવા આ સસારમાં કેઇ પણ ભયથી રક્ષણુ કરવાવાળું નથી. કહ્યુ` -- एगो मे सासओ अप्पा' त्याहि
I
જ્ઞાન અને દનથી ' યુક્ત એક મારા આત્મા જ શાશ્વત છે. આત્મા शिवाय सधना पहार्थो भेसे स्त्री, पुत्र, धन, धान्य (मनान) हिरएय, સ્વ (ચાંદી) છેત્રટે પેાતાનુ શરીર પણ કર્માંથી જ પ્રાપ્ત થયેલ છે. આ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १२५एवेति भावः । इत्यादिकमेकत्वभावनां भावयेत् । 'न मुसंति' न, मृपा इति 'पास' पश्य, एकत्रभावनया भावितस्थासङ्गाऽनाऽवश्यं भाविनी, नात्राऽलीक. त्वमिति पश्य-अवलोकय। 'एस' एप:-एकत्तभावनाऽभिप्रायः प्रमोक्षः 'अमुसे' अमृपा सत्यः। तथा-'बरेवि' वरोऽपि-श्रे ठोऽपि अयमेव भावसमाधिः 'तबस्सी' तपस्वी-तपोनिष्ठप्रदेहः . अकोहणे' अनोधन:-उपलक्षण चैतत्मानमायालोमानाम्, तेन निर्मानो निर्मायो निर्लोभश्च । -तथा-'सच्चरते' सत्यरतश्च एप, एव-अमृपा सत्यः सर्वप्रधानश्च दर्तते इति । साधु -सदा एकत्वभावनां भावयेत अन एक्स्वभावनया तस्याऽपङ्गता भवति। एकत्वभावनथैव, सर्वोत्कृष्टो मोक्षः । अतोःयोऽनया भावनया युक्तः क्रोधादिकं न करोति, तथा सत्यं -भाषते, तप थाऽऽचरति, स एव सर्वश्रेष्ठ इति भावः ॥२२॥ . . स्वर्ण, यहां तक कि यह शरीर भी कर्म से प्राप्त हुआ है। यह सब बाह्य हैं। मेरे स्वरूप नहीं हैं। मैं इन सय से भिन्न (अलग) अकेला ही हूं।" - इस प्रकार की एकत्व भावना करे। जो एकत्व भावना से युक्त होता है, उनमें अवश्य ही असंगता (निर्ममत्व भावना) उत्पन्न हो जाती है, यह कथन असत्य नहीं है, इसे देखो। यह एकत्वभावना ही मोक्ष है, यही सत्य है और यही श्रेष्ठ भावममाधि है। और जो अक्रोध और उपलक्षण से निरभिमान, निष्कपट एवं निलोप होता है तथा सत्य में रत रहता है, वही सर्वप्रधान पुरुष होता है। -
एकस्वभावना से ही सर्वोत्कृष्ट मोक्ष प्राप्त होता है जो इस भावना से भावित होकर क्रोधादि नहीं करता और सत्य में तत्पर होता है तथा तपस्यो करता है, वही पुरुष सर्वश्रेष्ठ है ॥१२॥ . બધા જ રો-બહારના છે મારા નિજ સ્વરૂપ નથી હુ આ બધાથી જુદે અને એટલે જ છુ.
આવા પ્રકારની એકલ પણની ભાવના કરવી. જે એકલા પણની ભાવના • पाय छे, मां मस पशु-(निममत्व भावना) ,अश्य पन्न થઈ જાય છે, આ કથન અસત્ય નથી જ તેને જુએ. આ એકત્વ ભાવના જ મેક્ષ છે. એજ સત્ય છે. અને એજ ઉત્તમ ભાવસમાધિ છે. છે અને જે અક્રોધ અને ઉપલક્ષથી નિરભિમાની, નિષ્કપટી અને નિર્લોભી હોય છે. તથા સત્યમાં રત રહે છે. એ જ સર્વ પ્રધાન પુરૂષ છે.
એકત્વની ભાવનાથી જ સર્વોત્કૃષ્ટ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ભાવનાથી * ભાવિત થઈને જે ક્રોધ વિગેરે કરતા નથી, અને સત્યમાં તત્પર રહે છે, ' તથા તપસ્યા કરે છે, એ પુરૂષ જ સર્વશ્રેષ્ઠ છે. ૧૨ ' '
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
__
१२६
- मयतानसो मूलम्-इत्थीसु य आरयमेहुणाओ,
परिग्गहं चेव अकुवमाणे। ... उच्चावएसु विसएसु ताई,
निस्संवयं भिकरवू समाहिपत्ते ॥१३॥ . . - छाया-त्रीपु चारतो मैथुनावं परिग्रहं चैवाऽकुर्वागः । । . ..
उच्चावचेषु विपयेपु त्रायी, नि:संशय भिक्षुः समाधिमाप्तः ॥१३॥ 1 अन्वयार्थः ---(इत्थीसु) विविधास्वपि स्त्रीषु विषयभूनासु यद् मथुनमब्रह्म तस्मात् आरय' अरतो निवृत्तः (च परिग्गह अकुत्रमाणे) च-पुनः परिग्र धनादिद्विपदादि संग्रहरूपम् अकुर्वाणः (उच्चावएमृ विसएस ताई) उच्चावचेपु-नानाप्रकारेषु विषयेषु शब्दादिपु अरक्तद्विष्टः-रागद्वेपरहितस्तथा त्रायी स्वरय परस्य च
इथिस्सु या' इत्यादि।
शब्दार्थ-'इत्थीसु-स्त्रीषु जो पुप स्त्रियों के साथ 'आरयमेहुणाओ -अरतो मैथुनात्' मैथुन से निवृत्त होता है 'च परिग्गहं अव्वमाणे-च परिग्रह अकुर्वाणः' तथा परिन नहीं करता है 'उच्चावएस्तु विसएसु ताई-उच्चावचेयु विषयेपुत्रायो' एवं अनेक प्रकारके विपयोंमें रागद्वेषसे रहित शेकर जीवों की रक्षा करता है ऐसा 'निस्स सयं भिवस्त्र, समाहिपत्ते-निःस शव भिक्षुः समाधिप्राप्त.' वह साधु निःसंदेह समा. धिको प्राप्त होता है ॥१३॥
अन्वयार्थ-जो तीनों प्रकार के मथुन से विरत होता है जो परिग्रह नहीं करता, जो मनोज्ञ एवं अमनोज्ञ विषयों में राग-द्वेप से युक्त नहीं 'इस्यिा या' या
शा-'इत्थिसु-स्त्रीपु' २ ४३५ यानी साथे 'आरयमेहुणाओ-आरतो'मैथुनात्' भैथु थी निवृत्त भने छ ‘च परिगगह अकुबमाणे-च परिग्रह अकुर्वाणः' तथा परिसड ४२ते। नथी 'उच्चावएसु विसपसु ताई उच्चावचेपु विपयेपु त्रायी' તથા અનેક પ્રકારના વિષયમાં રાગદ્વેષથી રહિત થઈને જીવોની રક્ષા કરે છે. मेवे। निस्समय भिक्खू समाहिपत्ते-नि:संशय भिक्षु समाधिप्राप्तः' ते साधु महे વિનાજ સમાધિને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૩ - અયાર્થ–જે ત્રણ પ્રકારના મિથુનથી વિરત હોય છે, જેઓ પરિગ્રહ કરતા નથી, જેઓ મનેણ અને અમનેસ વિષમાં રાગદ્વેષ વાળા હતા
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
-समयार्थबोधिनो टोका प्र.श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ___.१२७ रक्षणकर्ता (निरसंसयं भिक्खू समाहिपत्ते) निःसशयं निश्चयेन भिक्षुरेवंभूतः साधुः मूलोत्तरगुणसमन्वितः समाधि-भावसमाधि प्राप्तो भवतीति ॥१३॥ ।
टीका-'इत्थीसु' देवमानुपतिर्यग्रूपासु त्रिविधासु स्त्रीषु 'मेहुणाओ' मैथुनम्-अब्रह्म तस्माद् मैथुनात् 'आरय' अरत:-न रतोऽरता-निवृत्तः ।, तथा'परिगहे' परिग्रहम्, परि-सर्वतो. गृह्यते इति परिग्रह:-द्विपदादिसंग्रह:तम् 'अकुधमाणे' 'अकुर्वाणः 'उच्चावरसु' उच्चावचेसु-नानापकारकेषु 'विसएम' विषयेषु-शब्दादिलक्षणेषु, अथवा-उच्चाः-उत्कृष्टाः, अथवानीचाश्च ये विषयास्तेषु रागद्वेषरहितः । तथा-'ताई' बायी त्राता सर्वेषां जीवाना मभयदाता-रक्षक इति' यावत् । विशिष्टोपदेशदानद्वारा परेभ्योऽपि परेषा रक्षकः । निस्ससब' निःस गयम्-निश्चयेन परमार्थत एतादृशः 'भिक्खू' भिक्षु : मुनिः 'समाहिपत्ते' समाधिमाप्तः, एवंभूतो मूलोत्तरगुणसमन्वितो मुनि होता और जो-स्वपर का त्राता (रक्षक) होता है, निस्सन्देह ऐसा भिक्षु समाधि प्राप्त करता है ।।१३।। ., टीकार्थ-देव मनुष्य और तिथंच संबंधी मैथुन से जो पूर्ण रूप
से निवृत हो चुका है, जो द्विपद चतुष्पद आदि का परिग्रह नहीं करता, ... जो विविध प्रकार के उंच और नीच अर्थात् मनोज्ञ और अमनोज्ञ ' शब्द आदि इन्द्रिय विषयों में रागी वेपी नहीं होता जो प्राता अर्थात्
सघ प्राणियों को अभयदाता होता है या विशिष्ट उपदेश देकर दूसरों · से दूसरे जीवों की रक्षा करवाता है, निश्चय ही ऐसा भिक्षु समाधि
नयी सन २२॥ २१-५२ना त्राता (२क्षय ४२वावा) हाय छे. मेवा भिक्षु. કેજ નિઃશંક રીતે સમાધિને પ્રાપ્ત કરવાવાળા બને છે ૧૩ * ટીકાર્થ–દેવ, મનુષ્ય અને તિર્યંચ સંબધી મિથુનથી જે પૂર્ણ રૂપે નિવૃત્ત થઈ ચૂકેલ છે, જે દ્વિપદ કહેતા બે પગવાળા, ચતુષ્પદ કહેતા ચાર પગવાળા, વિગેરેનો પરિગ્રહ કરતા નથી. જે જુદા જુદા પ્રકારના ઉંચ અને નીચે અર્થાત મને જ્ઞ અને અમનેશ શબ્દ વિગેરે ઈન્દ્રિયોના વિષયમાં રાગવાળા કે કેષવાળા દેતા નથી જે ત્રાતા અર્થાત્ સઘળા પ્રાણિયોને અભય આપનારા હેય છે, અથવા વિશેષ પ્રકારનો ઉપદેશ આપીને બીજાઓ પાસે અન્ય જીવોની રક્ષા કરાવે છે, એ ભિક્ષુ નિયમથી સમાધિ પ્રાપ્ત કરે છે. કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે મૂળ અને ઉત્તર ગુણોથી સંપન્ન આવા મુનિ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतास
भी समाथि प्रामो भवति नापरः कश्चिन् समाधिपाप्तो भवति । य एकत्वभावनायुक्त साधुर्नहाति मैथुनं परिग्रहं च' रक्षति च विविधान् जीवान् विविधविषयेपु. रागद्वेपरहितो निरसंशयं भावसमाधि प्राप्तो भवतीति भावः ॥१३ . मूलम्-अरइं इं च अभिभूय भिक्खू , .
तणाइफासं तह सीर्यफालं । उपहं च दंसं च ऽहियासएज्जा, . ..' सुभि च दुभि च तिरिक्खएज्जा ॥१४॥ ... छाया-अरति रति चाभिभूय भिक्षुः तणादिस्पर्श तथा शीतस्पर्शम् ।
: उष्णं च दंशं चाधिमहेत, 'सुरमि च दुरभिं च तितिक्षेत् ।।१४।।, "प्राप्त होता है। अभिप्राय यह है कि मूल और उत्तर गुणों से सम्पन्न ऐसा मुनि भावसमाधि प्राप्त करता है। जिसमें यह गुग नहीं होते पह भावस्समाधि को प्राप्त नहीं कर सकता। ___ भाव यह है कि जो साधु मैथुन और परिग्रह का त्यागी होता है, जीवों को अभयदाता होता है और विविध विषयों में रागद्वेष से रहित होता है, वह निश्चय ही भावसमाधि को प्राप्त करता है ॥१३॥ - अरह रईच' इत्यादि।
शब्दार्थ--'भिखू-भिक्षु.' साधु 'अरई रइंच अभिभूय-अरति रसिंचाभिभूय' स यम में अरति अर्थात् खेद तथा असंघममें रति अर्थात् -राग का त्याग कर 'तणाइफास-तृणादिस्पर्श' तृण आदिका स्पर्श को 'तह-तथा' और सीयफासं-शीतस्पर्श' शीतस्पर्शको 'उपहंच-उष्णं च' -ભાવ સમાવિ પ્રાપ્ત કરે છે જેમાં આ ગુણે હોતા નથી. તે ભાવસમાધિ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી , કહેવાનો ભાવ એ છે કે-જે સાધુ, મિથુન અને પરિગ્રહનો ત્યાગ કરવાવાળા
હોય છે, જેને અભય આપવાવાળા હોય છે, અને જુદા જુદા વિષયમાં " રાગદ્વેષ વિનાના છે.ય છે, તે નિશ્ચય ભાવસમાધિને પ્રાપ્ત કરનારા डेय . ॥१३॥
, .. , 'धरई', रइच त्या .,, Avt--भिक्खू-भिक्षु' साधु 'मरइ रईच अभिभूय-अरति गति चाभिः
મૂથ સયમમાં અરતિ અર્થાત્ ખેદ તથા અસંયમ રતિ અર્થાત, રાગને - त्या शने 'तणाइफास-तृणादिस्पर्श' तृए विगेश्ने। पशन तह-तथा' भने ' 'सीयफास-शीतस्पर्श' शीत३५शने 'उण्हच -उणं च' 6:५४' च दुस-च
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोधिनी टीका प्र. थु. म. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१२९
--
अन्वयार्थः - (भिक्खू) भिक्षुः- भावभिक्षुः परमार्थदर्शी ( अरई रई च अभिभूय) संयमेऽतिम् असं मेरतिम् - अनुरागम् अभिभूय परित्यज्य (तणाइफास) तृणादिस्पर्शम् (तह) तथा (सीयफासं) शीतस्पर्शम् (उन्हं च) उष्णस्पर्शम् (च दंस) च दंशमशकादिजनितस्पर्शम् ( अहियास एज्जा ) अध्यासहेत - अधिसदेव तथागन्धम् (सुमि च दुभि च) सुरभिं दुरभिं च (तितिक्खएज्जा) तितिक्षेत -- सर्वं सति ||१४||
टीका - अपिच - विषयविरक्तस्य कथं भावसमाधिर्भवति तत्राह - ' अरई ' इत्यादि । 'भिक्खू' भिक्षुः- शरीरगृहादौ स्पृहारहितो मोक्षगमनमत्रणः 'अई ' अरतिम्-संयमेऽरुचिम् असंयमे च 'रई' रतिम् 'अभिभूय' अभिभूय-निवाय्यै उष्णस्पर्शको 'च दंसं च दशम् ' तथा दंशमशक के स्पर्शको 'अहियासएज्जा -अधिसहेत' सहन करे तथा 'सुभिंच दुभिच-सुरभि वासुरभि 'व' सुगंध एवं दुर्गन्धको तितिक्ख एज्जा - तितिक्षयेत्' सहन करे || १४॥
अन्वयार्थ - परमार्थदर्शी भिक्षु संयम में अरति और असंयम में रति (आनन्द) का त्याग करके तृण आदि के स्पर्श कों, शीतस्पर्श को 'उष्णस्पर्श को और दंशमशक आदि के स्पर्श को सहन करे तथा सुगंध और दुर्गंध को भी सह ले ॥ १४ ॥
टीकार्थ- जो विषयों से विरक्त है, उसे भाव समाधि किस प्रकार प्राप्त होनी है, सो कहते हैं - शरीर और गृह आदि में निस्पृह (वांछा रहित) मोक्ष गमन में कुशल भाव साधु संयम संवधी अरति (अचि) .को और असंयम संबंधी रति (आनंद) को हटा कर आगे कहे जाने दंशम्' तथा शमश४ना स्पर्श'ने 'अहियासएजा - अधिसत' सहन उरे तथा 'सुभिं व दुब्भिव - सुरभिं चासुरभिच' सुगंध भने दुर्ग धने ' तितिक्ख एज्जा-तितिक्षयेत्' सह रे ॥१४॥
અન્વયા—પરમાર્થને જાણવાવાળા ભિક્ષુએ સ યમમાં અરતિ-અપ્રીતિ અને અસંયમમાં રતિ-પ્રીતિના ત્યાગ કરીને તૃણુ વગેરેના સ્પર્શીને શીત સ્પર્શીને ઉષ્ણુ સ્પર્શીને અને દશમશક વિગેરેના સ્પર્શને સહન કરવેા તથા સુગંધ અને દુર્ગંધને પણ સહન કરી લેવી ૫૧૪ા
ટીકા”જે વિષયેાથી વિરક્ત છે, તેને ભાવસમાધિ કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે, તે બતાવવામાં આવે છે-શરીર અને ઘર વિગેરેમાં સ્પૃહા વિનાના અર્થાત્ ઈચ્છા રહિત મેક્ષ ગમનમાં કુશળ ભાવ સાધુ સંયમ સબધી અરતિ મરૂચિ અર્થાત્ અનાદર અને અસ્ચમ સાધી રતિ-પ્રીતિ અર્થાત્ આ દુરને
सू० १७
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
सूत्रकृताङ्गमचे वक्ष्यमाणं सर्वमधिसहेत । तद्यथा-'तणाइफासं' तृणादीनां स्पर्शम्-तृणादि. स्पर्शजनित दुःखमित्यर्थः, आदि शब्दात् पृथिव्यादि कठिनपदार्थस्य च स्पर्श मधिसहेत । तथा-'सीयफासं' शीतस्पर्शम्, शीतस्पर्शपरीषहमधिसहेत । 'उण्हं च' उष्णं च-उष्णपरीपहम् 'दंसं च-दंशमशकपरीपहं कर्मनिर्जरार्थ मधिसहेत । 'मुहिम च' सुरमिच गन्धम् 'दुभि च' दुरभिगन्धं च-शोभनमशोभनं गंधं चापि 'तितिक्खएज्जा' तितिक्षेन, एतेषां सर्वेषां परीपहाणां सहनं मोक्षा: मिलापिणा कार्यमिति । साधुः संयमेऽरति रतिञ्चाऽसंयमे परित्यज्य तृणादि शीतस्पर्शादिदशमशकसुरभ्यसुरभिगन्धादिकं सर्वमपि सहेतेति भावः ॥१४॥ मूलम्-गुत्तो ईए य समाहिपत्तो,
लेसें समाहटु परिव्वएज्जा। गिहें न छाए वि छायएजा,
संमिसभावं पयहे पयाँसु ॥१५॥ घाले स्पों को सहन करे । यह स्पर्श यह हैं-तृण आदि के स्पर्शको, तथा 'आदि' शब्द से कंटक, कंकर और कठोर पृथ्वी आदि के स्पर्श को शीत स्पर्श को अर्थात् ठंडीको, उष्णस्पर्श को अर्थात् गर्मी को तथा दंशामशक आदि के स्पर्श को कम निर्जरा के अर्थ सहन करे। इसके अतिरिक्त सुगंध और दुर्गध को भी सहन करे । मोक्ष के अभि. लापी को इन सय परीषों को सहन करना चाहिए। ___ आशय यह है कि साधु संयम में अरति और असंयम में रतिको स्याग कर तृणादि के और शीन, उष्ण तथा दंशमशक आदि स्पशों फो सहन करे । सुगंधि और दुर्गधि को सहन करे ॥१४॥ હટાવીને આગળ કહેવામાં આવનારા સ્પર્શીને સહન કરે. તે સ્પર્શ આ પ્રમાણે છે –તૃણ વિગેરેના સ્પર્શને તથા અદિ શબ્દથી કડા, કાંટા, અને ઠેર પૃથ્વી વિગેરેના સંપર્શને, ઠડા સ્પર્શને ગરમ સ્પર્શને અથૉત્ તાહ તડકાને તથા દેશ મક-ડાંસ મછર વિગેરેના પર્શને કર્મ નિર્જરા કરવા માટે સડન કવ્વા આ શિવાય સુગધને પણ સહન કરવી. મોક્ષની ઈચ્છા વાળાઓએ આ બધા પરીષહાને સહન કરવા જોઈએ.
કહેવાનો આશય એ છે--સાધુએ સંયમમાં અરતિ અને અસંયમમાં રવિ ત્યાગ કરીને તૃણ વિગેરેના અને ઠંડા, ઉના તથા ઠાંસ, મચ્છર વિગે રેના સ્પર્શોને સહન કરવા સુગંધ અને દુર્ગધને પણ સહન કરવી. ૧૪
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधिनी faar . . अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
૩૨
छाया - गुप्तो वाचा च समाधि प्रापो, इणं समाहृत्य परिव्रजेत् । गृहं न छदेनापि छादयेत्, संमिश्रभावं मजयात्मजासु ॥ १५ ॥ अन्वयार्थ :- (ईए य गुत्तो समाहिपत्तो) वाचा च गुप्तो- मौन व्रती समाधि माप्तो भवति (लेसं समाहटु परिव्वज्जा) लेश्यां - वैजस्यादिकां समाहृत्य - उपा दाय अशुद्धां - कृष्णादिकां लेश्यां परिहृत्य च परिव्रजेत् - संयममार्गे विचरेत् गिहं न छाए ) गृहं छदेत् ( ण वि छायएज्जा) नापि छादयेत् अन्यद्वाराऽपि तदीय संस्कादादिकं न कारयेत् (पयासु) प्रजासु - स्त्रीषु (संमिस्तभावं पयहे ) समिश्र भावं मजद्यात् परित्यजेदिवि ||१५||
'तो वईए' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'एय गुतो समाहिपत्तो - वाचागुतो समाधिं प्राप्तः ' जो साधु वचन से गुप्त रहता है, वह भाव समाधि को प्राप्त करता है। 'लेसं समाह परिव्वज्जा - लेइयां समाहृत्य परिव्रजेत्' साधु शुद्धश्याको ग्रहण करके संयमका पालन करे 'गिह'न छाए गृह न छदेत्' घर स्वयं न छावे और 'णवि छावएज्ज - नापि छादयेत्' दूसरे से भी न छवावे 'पयासु - प्रजासु' स्त्रियो में 'स'मिस्स भावं पयहे - संमिश्रभावं प्रजश्यात् ' मिश्र भाव का त्याग करे अर्थात् स्त्रियों के साथ संसर्ग न करे ॥ १५ ॥
F
अन्वयार्थ - वचन से गुप्त अर्थात् मौनव्रती तथा भाव समाधिको • प्राप्त साधु शुक्ल आदि प्रशस्त लेश्या को ग्रहण करके कृष्ण आदि अप्रशस्त लेश्याओं का परित्याग करे और संयम मार्ग में विचरे । गृहको
1
'गुत्तो वईए' त्याहि
शब्दार्थ९- वइए य गुत्तो समाहिपत्तो वाचागुप्तो समाधि प्राप्तः' ने साधु वयनथी गुप्त रहे छे. ते लाव सभाधिने प्राप्त उरे छे. 'लेसं समाहद परि व्वज्जा - लेइयां समाहृत्य परिव्रजेत्' साधु शुद्ध सेश्याने गृहयुरीने सयभनु' पासून उरे 'गिहूं' न छाए - गृह न छदेत्' धरने पोते ढांहवु नहीं भने 'वि छवएज्ज - नापि छादयेत्' भीलनी पासे पशु 'अववु' नहीं' 'पयासु-प्रजासु' स्त्रियोभां 'संमिरसभावं पयहे - संमिश्रभावं प्रजह्यात्' मिश्र भावना त्याग ४ अर्थात् સ્ટ્રિયાની સાથે સસગ ન રાખે !૧પા
અન્વય-વચનથી ગુપ્ત અર્થાત્ મૌન વ્રત તથા ભાત્ર સમાધિને પ્રાપ્ત
થયેલ સાધુ શુકલ વિગેરે પ્રશસ્ત લેશ્યાને ગ્રહણ કરીને કૃષ્ણ વિગેરે અપ્રશસ્ત લેશ્યાઓને પરિત્યાગ કરે તથા સયમ માર્ગમાં વિચરે. ઘરનુ પાત્તે છાદન
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतागसूत्र ___टीका-'वईए' वाचा 'गुत्तो' गुप्त'-वचनगुप्तिसम्पन्नः 'समाहि' समाधिम् दर्शनज्ञानचारित्ररूपं भावसमाधिम् 'पत्तो' एतादृशभावसमाधि प्राप्तो भवति । 'लेसं' लेश्याम्-शुद्धां तेजसादिकाम् 'समाहटु' समाहृत्य-उपादाय, अशुद्धांचकृष्णादिलेश्यां परिहत्य परिषएज्जा' परि-सर्वन:-संयममार्गे व्रजेत्-विचरेत् । तथा-'गिह' गृहम् 'न छाएज्जा' न छदेव स्वयम्, यथा-सर्पः स्वाऽऽवासं न निर्माति अपितु-अन्यदीये-मूपिकविले कथं कथमपि वाहयति कालम् । एवमेव साधुरपि गृहसंस्तरणसस्काराय स्वयं न यतेत । 'ण वि छाएज्जा' नाऽपि परराच्छादनादि गृहादेः कारयेत् । तथा-'पयामु' प्रजासु-म-प्रकण वारं वारं जायन्ते इति प्रजाः तासु-तद्विषयेषु जन्ममरणकारणभूताः क्रियाः पचनपाचनादिरूपाः, न स्वयं छादन करे और न दूसरों से छादन करवाये । स्त्रियों के विषय में संमिश्रभाव को त्यागे ॥१६॥ - टोकार्थ--वचन गुप्ति से सम्पन्न तथा दर्शन ज्ञान एवं चारित्र रूप भाव समाधि को प्राप्न मुनि शुद्ध लेश्या को ग्रहण करके कृष्ण आदि अशुद्ध लेश्याओं को पूर्ण रूप से त्याग दे और संयम का परिपालन करे।
साधु मकान न छाए । जैसे सर्प अपने लिए आवास नहीं बनाता, किन्तु चूहा आदि किसी अन्य के बनाये बिल में किसी प्रकार अपना काल यापन कर लेता है, उसी प्रकार साधु भी गृह का संस्कार आदि न करे, दूसरों से भी न करवाए। __ जो उत्पन्न होते हैं उन्हें प्रजा कहते हैं। उनके विषय में संमिश्र भाव अर्थात् गृहस्थ और संयतका एकीकरण न करे। तात्पर्य यह है किदीक्षित होकर भी स्वयं पचन पाचन आदि करना दूसरे से करवाना ન કરે તથા બીજાઓ પાસે પણ તેનું છાદન ન કરાવે અને સ્ત્રિયોના વિષયમાં સમિશ્રભાવને ત્યાગ કરે છે૧પમાં
ટીકાર્થ–-વચન ગુપ્તિથી યુક્ત તથા દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર રૂપ ભાવ સમાધિને પ્રાપ્ત થયેલ મુનિ શુદ્ધ વેશ્યાને ગ્રહણ કરીને કૃષ્ણ વિગેરે અશુદ્ધ લેશ્યાઓને પૂર્ણ રૂપથી ત્યાગ કરે. અને સંયમનું પરિ પાલન કરે. - સાધુ મકાનનું છાદન ન કરે. જેમ સર્ષ પિતાને માટે નિવાસ બનાવતા નથી, પરંતુ ઉદર વિગેરે કોઈ બીજાએ બતાવેલ દરમાં રહીને પિતાને સમય વીતાવે છે એજ પ્રમાણે સાધુએ પણ ઘરના સંસ્કાર વિગેરે સ્વયં ન કરવા અને બીજા પાસે કરાવવા પણ નહીં.
જે ઉત્પન્ન થાય છે, તેને પ્રજા કહે છે. તેના વિષયમાં સંમિશ્ર ભાવ અર્થાત્ એકીકરણ ન કરવું છે,
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र. . अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१३३
'समिस्स नाव ' येन कृतेन संमिश्रभावः - गृहस्थसंयतयोरेकीभावो भवेत् तम् 'पयए' परिजद्यात् परित्यजेत् तादृशकार्यं न कुर्यात् येन गृहस्थसंयतयोः सायं स्यात् । अयमर्थः - पत्रजितोऽपि पचनपाचनक्रियां स्वयं संपादयन् 'कारयन् वा संमिश्र मावो भवेत् तत्परित्याज्यम् । अथवा - मजाः - स्त्रियः तासु ताभिर्वा यः संमिश्रीभावः तं परित्यजेदिति । यः साधु वैवसा गुप्तः सः भा समाधि प्राप्तो भवति । साधुस्तै नसादि शुद्रलेश्या परिगृह्य परित्यज्य च कृष्णादिलेश्यां संयमानुष्ठानरतो भवेत् । तथा- न सयं गृहसंस्कारादिकं क्रियाकलाप कुर्यात् न कारयेद्वा । तथा-प्रजाभिः सह समासं न कुर्यादिति भावः ॥ १५ ॥ मूलम् - जे केई लोगंमि उ अकिरियआया,
1
अन्नेन पुंडा धुयमादिसंति ।
!
आरंभत्ता गढ़ियां य लोए,
धम्मं र्ण जाणंति विमुक्खहेडं ॥ १६ ॥ संमिश्र भाव है, उसका त्याग करे । अथवा प्रजा का अर्थ है स्त्रियों के साथ संमिश्रभाव अर्थात् मेलमिलाप नहीं करना चाहिए ।
है कि जो साधु वचन से गुप्त होता है, वह भावस माधि को प्राप्त होता है । साधु शुद्ध लेश्या को धारण करके और कृष्ण आदि अशुद्ध लेश्याओं को त्याग करके संयम के अनुष्ठान में निरत रहे । तथा गृह का सस्कार आदि क्रियाकलाप स्वयं न करे और दूसरे से न करावे । वह प्रजा अर्थात् स्त्रियों के साथ संवास मेल जोल भी न करे || १५ ||
તાત્પર્ય એ છે કે——દીક્ષા લીધા પછી (વિષયાભિલાષી) પેતે રાંધે અને અન્ય પાસે રધાવે તેને સમિશ્રાવ કહેવાય છે. તેના ત્યાગ કરવા. અથવા પ્રજા એટલે અા સ્ટ્રિયાની સાથે સાથે સંમિશ્ર ભાવ અર્થાત્ મેળ રાખવે नलेड थे.
કહેવાને ભાવ એ છે કે—જે સાધુ વચન ગુપ્તિથી ગુપ્ત હાય છે, તે ભાવ સમાધિને પ્રાપ્ત કરે છે. સાધુએ શુદ્ધ લેસ્થાને ધારણ કરીને અને કૃષ્ણ વિગેરે અશુદ્ધ લેશ્યાએ ત્યાગ કરીને સયમના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર રહેğ. તથા ઘર વસતિ-સણગારવુ. વિગેરે ક્રિયાએ સ્વયં કરવી નહી અને ખીજા પાંસે કરાવવી નહીં તેણે પ્રજા અર્થાત સ્ત્રિયેાની સાથે સવાસ અર્થાત્ મેળાપ પણ રાખવેા નહી’. ૫૧૫૫ા
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
सूत्रतासूत्र छाया-ये केऽपि लोके तु अक्रियात्मानोऽन्येन पृष्ठाः धुतमादिशन्ति ।
आरम्भसक्ता गृद्धाश्च लोके, धर्म न जानन्ति विमोक्षहेतुम् ॥१६॥ अन्वयार्थ:-(लोगंमि) अस्मिन् लोके-संसारे (जे केइ अकिरियआया) ये अंक्रियात्मानः-क्रियारहित आत्मा येषां मते ते तथा (अन्नेन पुठा धुयमादिसति) अन्येन आत्मनोऽक्रियत्वे बन्धमोक्षौ न स्याताम् इत्यभिप्रायवता पृष्टा सन्तः धुत म क्षमादिशन्ति मोक्ष प्रतिपादयन्ति, ते सांख्याः (आरंभसत्ता) आरम्भसक्ताः 'जे के लोगमि' इत्यादि।
शब्दाथ--'लोगमि-लोके' इस लोक में 'जे केइ अकिरियायाये केपि अक्रियात्मानः' जो लोग आत्मा को क्रियारहित मानते हैं वे लोग 'अन्नेन पुट्ठा धुयमादिसंति-अन्येन पृष्टाः धुतं आदिशन्ति' दूसरे के पूछने पर मोक्षका प्रतिपादन करते हैं ऐसे वे सांख्यमतवाले 'आरं. भसत्ता-आरंभसक्ताः' आरम्भ में आसक्तिवाले और 'लोए गढियालोके गृद्धाः' विषय भोगों में मूच्छित-आसक्तिवाले होते हैं वे 'विमो. क्खहे-विमोक्षहेतुम्' मोक्ष के कारणरूप 'धम्म-धर्म' श्रुतचरित्ररूप धर्म को 'ण जाणंति-न जानन्ति' नहीं जानते हैं ॥१६॥ ___ अन्धयार्थ--इस संसार में जो कोई आत्मा को निष्क्रिय स्वीकार करते हैं और दूसरे के प्रश्न करने पर मोक्ष का प्रतिपादन करते हैं,
जे केइ लोगमि' त्यादि
शहा--लोग मि-लोके' मा ali 'जे केइ अकिरियआया-ये केपि अक्रियास्मान.' २ मे मात्भार या २8त भान छ, सवा 'अन्नेय पुट्टा धुयमादिस ति'-अन्येन पृष्ठाः धुनम् आदिशन्ति' भान पूछाथी भाक्षनु प्रतिपादन ४२ छ. सेवा ते सायमतामिया 'आरंभसत्ता-आरंभसताः' भार सभा भासहित 4 मने 'लोए गढिया-लोके गृद्धाः' विषयोगी भूछित अर्थात् भासहितवाजा खाय छे. तेथे। 'विमोक्खहेउ -विमेक्षिहेतुम्' में क्षना ॥२५. ३५ 'धम्म-धर्म' श्रुतयात्रि३५ यमाने 'ण जाणंति-न जानन्ति' यता नथी.॥१६॥
અન્વયાર્થ—આ સંસારમાં જે કઈ આત્માને નિષ્ક્રિયપણાથી સ્વીકારે છે, અને બીજા કેઈ પૂછે ત્યારે મોક્ષનું પ્રતિપાદન કરે છે. તેવા સામ્ય
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
आरम्भे- सावद्यपचनपाचनादिके सक्ता गृद्धाः (गढ़िया) गृद्धाश्राभ्युपपन्नाः (त्रिमोदेउ) विमोक्ष देतु- मोक्षैकहेतुभूतम् (धम्मं ) धर्मम् - श्रुतचारित्राख्यम् (ण (जाति) न जानन्ति - नावबुध्यन्ते इति ॥ १६ ॥
'लोगंमि' इहलोके 'जे के ' ये केऽपि सांख्यशास्त्राऽध्येतारः 'अकिरिय आया' आक्रिय आत्मा, इति मन्यन्ते । सांख्यमते सर्वव्यापित्वात् - आत्मा निष्क्रियः स्वीक्रियते तदुक्तम्
१३५
'अकर्त्ता निर्गुणो भोक्ता आत्मा कपिल दर्शने ' ।
कपिलमते- त्मनोऽकर्तृत्वमक्रियत्वं भोक्तृत्वं च मन्यते इत्यर्थः । तत्र यदि आत्मा निश्क्रियः स्यात् तदा वन्धमोक्षौ तस्य कथं स्याताम् इत्येवम् ' अन्ने ' अन्येन 'पुडा' पृष्टाः सन्तः 'धुयं' धुतं - मोक्षम् 'आदिसंति' आदिशन्ति प्रतिपाद यन्ति । यथा-कथंचित् कुटिलमार्गमाश्रित्य बन्धमोक्षव्यवस्थमपि सङ्घटयन्ति अर्थात् आत्मा का मोक्ष होना कहते हैं, वे (सांख्य) आरम्भ समारम्भ में आसक्त हैं, गृद्ध हैं और मोक्ष के कारणभूत धर्म को नहीं जानते हैं ॥ १६ ॥
टीकार्थ -- जगत् में कोई अर्थात् सांख्यशास्त्र के अध्येता आत्माको अक्रिय मानते हैं। उनका कहना है कि आत्मा किशोरहित है, क्योंकि वह सर्वव्यापी है । कहा भी है- 'अकर्ता निर्गुणो भोक्ता' इत्यादि ।
'सांरूपदर्शन में आत्मा शुभाशुभ कर्मों का कर्ता नहीं है, निर्गुण है, कर्मफल का भोक्ता है ।'
इस कथन के अनुसार वे आत्मा को अकर्त्ता, अक्रिय किन्तु भोक्ता स्वीकार करते हैं। जब उनसे कोई प्रश्न करता है कि आत्मा यदि क्रिया रहित है तो उसे बन्ध और मोक्ष किस प्रकार हो सकता है ? तथ वे
-
મનાવલમ્બીયા આર ભસમારંભમાં આસક્ત હાય છે તેમાંજ લાગેલા રહે છે અને મેક્ષના કારશ્ભૂત ધર્માંના રૂપને સમજતા નથી, ॥૧૬॥
ટીકા ~ જગતમાં કૈઇ અર્થાત સાંખ્ય શાસ્ત્રના અભ્યાસ કરવાવાળા આત્મને અક્રિય-ક્રિયા વગરનેા માને છે. તેએવુ' કહેવુ' છે કે-આત્મા ક્રિયા વગરનેા છે કેમ કે તે સવ્યાપી છે કહ્યુ - 'अकर्ता निर्गुणो भोक्ता' छत्याहि અશુભ કર્મોના કર્તા નથી, નિર્ગુણુ ભેગવવાળે છે.
સાંખ્ય દર્શીનમાં આત્મા શુભ અને અર્થાત ગુણાતીત છે અને કર્મના ફળને
આ કથન પ્રમાણે તેએ આત્માને અકર્તા, અક્રિય પરંતુ લેાક્તા હેાવાનું સ્વીકારે છે જયારે તેઓને કેઇ એવેના પ્રશ્ન કરે છે, કે-આત્મા જે ક્રિયા વિનાના છે, તે તેને મધ અને મેક્ષ કઈ રીતે થાય છે ? ત્યારે તેએા મેાક્ષ
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
.१३६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे किन्तु वस्तुते स्तेऽज्ञा एव । ते 'आरंभसत्ता' आरम्भे पद्दजीवनिकायविगधके पचनपावनरूपे सायचे कर्मणि 'सत्ता' आसक्तास्तु 'गढिया' गृद्धाः-गृद्विभावंगताः 'लोए' लोके 'विमोक्खहेर्ड' विमोक्षककारणभूतम् 'धम्म' धर्म-श्रुतचारि
लक्षणम् ‘ण जाणंति' न जानन्ति-कुमार्गाश्रिततया सम्यङ्नावगच्छन्तीति । इह लोके सांख्यकारा ये आत्मानम् अक्रियं मन्यन्ते, तथा-मोक्षविषयेऽन्येन पृष्टा मोक्ष पद्भावमपि कथयन्ति वस्तुतः साधकर्मानुष्ठानरता मोक्षकारणं श्रुतवारि. अलक्षण धर्म न जानन्तीति भाव ॥१६॥ मूलम् -पुढो य छंदों इह माणवा उ,
किरियाकिरियं च पुढोयवायं। .
मोक्ष का होना कहते हैं। किसी प्रकार कुटिल मार्ग का आश्रय लेकर वे बन्ध और मोक्ष की व्यवस्था को घटाते भी हैं। फिर भी वे बाल हैं। घे षड्जीवनिकाय की विराधना करने वाले पचन पाचन आदि सावंद्य कार्यों में आसक्त हैं, गृद्धिभाव को प्राप्त हैं। मोक्ष के कारणभूत श्रुत चारित्र रूप धर्म को नहीं जानते हैं। कुमार्ग का अवलम्बन लेने के कारण वे धर्म को समीचीन रूप में नहीं समझते।
__ भाव यह है कि सांख्यवादी आत्मा को अक्रिय मानते हैं और मोक्ष के विषय में दूसरे के पूछने पर उसका सद्भाव भी कहते हैं। किन्तु वास्तव में सावध कर्मों के अनुष्ठान में तत्पर वे मोक्ष के कारण भूत धर्म को नहीं जानते हैं ॥१६॥ થવાનું કહે છે, કઈ પણ પ્રકારથી કુટિવ માર્ગને અ શ્રય લઈને તેઓ બંધ અને મોક્ષની વ્યવસ્થા ઘણાવે પણ છે, તે પણ તેઓ બાલ અર્થાત્ અજ્ઞાની છે તેઓ ટુ જીવનિકાયની વિરાધના કરવાવાળા પચન પાચન વિગેરે સાવધ કાર્યોમાં આસક્ત છે, ગુદ્ધિભાવને પ્રાપ્ત છે, મેક્ષના કારણ ભૂત કૃત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને જાણતા નથી. કુમાર્ગનું અવલમ્બન લેવાને કારણે તેઓ ધર્મને સારી રીતે સમજતા નથી.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે–સાંખ્યવાદીઓ આત્માને અક્રિય માને છે. અને મેક્ષના વિષયમાં બીજાઓ પૂછે ત્યારે તેને સદ્ભાવ બતાવે પણ છે પરંતુ વાસ્તવિક રીતે સાવદ્ય કર્મોના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર એવા તેઓ મોક્ષના કારણ ભૂત ધર્મને જાણતા નથી, ૧દા
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १३७ जायस्स बालस्स पैक्कुव्वदेह ।
बड्डई वेरमैसंजयस्स ॥१७॥ छाया--पृथक्छन्दा इह मानवास्तु, क्रियाक्रियं च पृथग्वादम् ।
जातस्य बालस्य मकर्त्य देई, प्रवर्द्धते वैरमसंयतस्य ॥१७॥ ____ "अन्वयार्थः-(इइ माणवा उ पुढो य छंदा) इह-अस्मिन् लोके मानवाःमनुष्याः पृथक् छन्दा-मिन्नाभिप्रायवन्तः (किरियाकिरियं पुढो य वायं) क्रिया. ऽक्रिय क्रियावादमक्रियावादम् पृथक पृथक् समाश्रिताः (जायस्स बालस्स देहं पकव्व) जातस्य-उत्पन्न मात्रस्य बालस्य-सदसद्विवेकविकलस्य देहं प्रकर्त्य-खण्डश: कृत्वा स्वसुखमुत्पादयन्ति तदेवं परापघातक्रियां कुर्वतोऽस्य (असंजयस्स) असं. 'पुढो य छंदो' इत्यादि।
शब्दार्थ-'इह माणवा उ पुढो य छंदा-इह मानवास्तु पृथक् छन्दा' इस लोक में मनुष्यों की रुचि भिन्न भिन्न प्रकार की होती है 'किरिया. किरियं च पुढोयवाय-क्रियाक्रिय च पृथकवादम्' अत: कोई क्रियावादको एवं कोई अक्रियावाद को ऐसे पृथक् पृथक रूप से मानते हैं । 'जातस्स पालस्स देह पकुव्व-जातस्य घालस्य देहं प्रकर्त्य' वे जन्मे हुए बालकके शरीरको.काटकर अपना सुख यनाते हैं 'असंजयस्स-असंयतस्य' ऐसे असंयत् पुरुष का वरं पक्डइ-वैर प्रवर्द्धते' वैर अत्यंत घढना रहता है।१७। __अन्वयार्थ-इस लोक में मनुष्य भिन्न भिन्न अभिप्राय वाले हैं। "किसीने क्रियावाद को और किसीने अक्रियावाद को स्वीकार किया है।
'पुढोय छंदा' त्या
शहाथ--'इह माणवा उ पुढोय छंदा-इइमानवास्तु पृथक् छन्दः' मा म मनुध्यानी ३यि भिन्न भिन्न प्रजनी डाय छे 'किरियाकिरियच पुढोयवाय' -क्रियाक्रियच पृथक्वाद' तेथी । यिावाहने भने । मठिया वाहने मेवा शत पूह। ३ भाने छे. 'जातस्स बालरस देहं पकुव्व-जातस्य याल. स्य देह प्रका' तमामेरा माना शरीरने जापान पातानुसुम ४२४ 2. 'असंजयस्स-असंयतस्य' मेवा असयत पु३५नु 'वेर पव-ड्ढइ-वैर प्रवर्द्धते વેર વધતું રહે છે. આવા
અન્વયાર્થ-આ લોકમાં મનુષ્ય જુદા જુદા અભિપ્રાયવાળા હોય છે. કેઈએ ઠિયાવાદને અને કેઈએ અક્રિયાવાદને સ્વીકાર કરેલ છે. તરતના જન્મેલા
स० १८
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
सूत्रकृताङ्गले
यतस्य कुतोऽप्यनिवृत्तस्य जन्मशताऽनुबन्धि वैरम्-वैरभावः (पबद्दई) प्रवर्द्धतेप्रकण वर्द्धते एवेति ॥१॥ ___टीका 'इह-अस्मिल्लोके 'माणवा' मानवाः 'उ'तु 'पुढो य छंदा' पृथक्छन्दाः-भिन्नाभिपायाः, तथा च-पृथक् पृथग अभिपायो येषां ते-पृथक्-छन्दाः, ताशम्-अभिप्रायविशेष प्राप्य, 'किरियाकिरिय' क्रियाक्रियम् 'पुढो य वायं' पृथग वादम्-क्रियाऽक्रियावाद च समाश्रिताः केचन क्रिययैव मोक्षं स्वीकुर्वन्ति, पतिक्षिपन्ति च ज्ञानवादम् । तदुक्तम्
। 'क्रियैव फलदा पुंसां, न ज्ञानं फलदं मतम् ।
यतो मिष्टान्न भोगज्ञो, न ज्ञानाद सुखितो भवेत् ॥२॥ - क्रिया मोक्षजनिका न तु ज्ञान मोक्षकारणं यतो नहि मधुग्ज्ञानेन कस्य चिदुदरपूर्तिर्भवतीति भावः । अक्रियवादिनस्त्वेतद्विपरीतं मन्यन्ते, ते इन्द्रियवतत्काल जन्मे पालक के देश के खण्ड खण्ड करके जो अपना सुख उत्पन्न करता है, उस असंयत का वैर पहना जाता है ॥१७॥
टीकार्थ-इस लोक में मनुष्य भिन्न भिन्न अभिप्रायों के कारण कोई क्रियावाद को और कोई अक्रियावाद को अंगीकार करते हैं। क्रिया. चादी क्रिया से ही मोक्ष मानते हैं और ज्ञान का निषेध करते हैं। कहा भी है-'क्रियेव फलदा पुंसां' इत्यादि।' ___ क्रिया ही पुरुषों को फलदायिनी होती है, ज्ञान फलदायक नहीं होता क्योंकि मिष्टान्न के भोग अथवा मिष्टान्न और भोग के ज्ञान मात्र से कोई सुखी नहीं होते।'
तात्पर्य यह है कि क्रिया ही मोक्ष देने वाली है, ज्ञान नहीं। अगर ज्ञान मात्र से फल की प्राप्ति होती तो मिष्टान्न का ज्ञान होते ही मुख में मिठास का अनुभव होता और उदर की पूर्ति हो जाती। બાળકના શરીરના ટુકડા ટુકડા કરીને જેઓ પિતાના સુખને ઈચ્છા રાખે છે. એવા તે અસ યતનું વેર વધતું જાય છે તેવા
ટીકાર્ય–આ લોકમાં મનુષ્ય જૂદા જૂદા અભિપ્રાયવ ળ હોય છે, આ ભિન્ન ભિન્ન 'અભિપ્રાને કારણે કઈ ક્રિયાવાદની અને કોઈ અકિયા વાદને સ્વીકાર કરે છે ક્રિયાવાદી ક્રિયાથી જ મેક્ષ માને છે. અને જ્ઞાનને નિષેધ કરે છે. ह्यु छे ४-'क्रियैर फलदा पुसा' त्यादि
મનુષ્યને ક્રિયા જ ફલ આપવા વાળી હોય છે. જ્ઞાન ફળને આપનાર હતું નથી. કેમ કે-મિષ્ટાન્નના ભંગ અથવા મિષ્ટાન્ન અને ભેગના જ્ઞાનમાત્રથી એટલે કે જાણવા માત્રથી કેઈ સુખી થતું નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-ક્રિયા જ મેક્ષ આપવા વાળી છે, જ્ઞાન નહીં.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
सैमयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. म. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १३५ शगाः किं झुर्वन्ति तबाह-जायस्य' जाम्य जातमात्रस्य 'बालस्स' वालस्य 'देह' देहं-घरीरम् 'एकुन्छ' प्रकर्त्य-खण्डशःकृत्या, आत्ममुखमुत्पादयन्ति, इत्थं पापक्रियां कुर्वतोऽसंयवस्व जन्मान्तरशताऽनुवन्धि 'वेरं' वैरम् ‘पवई' प्रवर्द्धते -प्रकर्षण पद्धते । उक्तञ्च!!: ' 'विभिन्नरुचयो लोका, भवन्ति जगतीतले ।
क्रियावादाऽक्रियावादी' मन्यन्ते केचना हताः ॥१॥ . जातमात्रस्य वालस्य, कत्तयित्वा वपुर्जनाः।
आत्मनः मुखमिच्छन्ति, ये केचन दया कुतः ॥२॥
वस्तुनोऽसंयमिनां जीवैः सह शत्रुभावोऽभिवर्द्धत एवेति भावः ॥१७॥ अक्रियावादियों की मान्यता इससे विपरीत है । इन्द्रियों के दास वे अक्रियावादी क्या करते हैं, सो यहां कहा गया है-तत्काल उत्पन्न पालक के शरीर को नरमेध यज्ञ में खण्ड खण्ड करके अपने लिए सुख उत्पन्न करते हैं। इस प्रकार पाप क्रिया करने वाले असंयमी का सैकड़ों जन्मों तक चालू रहने वाला वैर बहता है। कहा भी है-'विभिन्न रुचयो लोका' इत्यादि।
'इस लोक में भिन्न भिन्न रुचिवाले मनुष्य होते हैं। अत एच कोई क्रियावाद को मानते हैं, कोई अक्रियावाद को स्वीकार करते हैं। ॥१॥ _ 'जातमात्रस्य बालस्प' इत्यादि।
'जो लोग तत्काल जन्मे हुए बालक के शरीर को काट कर अपने सुख की अभिलाषा करते हैं, उनमें दया कहां!' ॥१७॥ જે જ્ઞાન માત્રથી જ ફળની પ્રાપ્તિ થતી હતી તે મિષ્ટાન્નનું જ્ઞાન થતાં જ મુખમાં મિષ્ટાન્નના સ્વાદને અનુભવ થાત, અને ઉદરની પૂર્તિ થઈ જાત.
અક્રિયા વાદિયેની માન્યતા આનાથી જુદી છે. ઈન્દ્રિયના દાસ તે અક્રિયાવાદીયો શું કહે છે? તે અહિયા બતાવવામાં આવે છે તે આ રીતે છે.તેઓ તત્કાળ ઉત્પન્ન થયેલા બાળકના શરીરને નરમેધ યજ્ઞમાં કકડા-કકડા કરીને પિતાને માટે સુખ ઉત્પન્ન કરે છે. આવા પ્રકારની પાપક્રિયાનું આચરણ કરવાવાળા અસંયમીનું વેર સેંકડો જન્મ સુધી ચાલુ રહીને વધતું રહે
छ. यु ५९ .-विभिन्नरुचयो लोका' त्याह 1 આ લેકમાં જુદી જુદી રૂચી વાળા લેકે હોય છે. તેથી જ કઈ ક્રિયા
વાદને માને છે, અને કેઈ અક્રિયા વાદને સ્વીકાર કરે છે જેના ____ 'जातमात्रस्य वालास्य' त्या: છે, જે લોક તત્કાળ જન્મેલા બાળકના શરીરને કાપીને પિતાના સુખની ઇચ્છા રાખે છે, તેઓમાં દયાને અંશ કયાં છે ? પર ૧૭
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
सूत्रकृतासूत्र मूलम्-आउक्खयं चेवं अबुज्झमाणे, ममाति से साहसकारि मंदे। . अहोयराओ परितप्पमाणे, अद्वेसु मूंढे अजरामरेव्व॥१८॥
छाया-आयुःक्षयं चैमाऽबुध्यमानो, भमेति स साहसकारी मन्दः । . . ___अहनि च रात्रौ च परितप्यमानः, अर्थेषु मूढोऽजरामर इव ॥१८॥
अन्वयार्थः-(आउक्वयं चेव अबुज्झमाणे) आरम्भासक्तः पुरुषः आयुः क्षय आयुषो जीवनलक्षणस्य क्षयं-विनाशमबुद्धयमानोऽजानन् (भमाति से) ममेति इदं मे अहमस्य इत्येवं वक्ता ममत्ववानित्यर्थः सः (माहसकारिमंदे) साहसकारी' 'आउक्खयं' इत्यादि। ' शब्दार्थ--'आरक्खयं चेव अवुज्झमाणे-आयु क्षयं चैवाऽयघुध्य मानः' आरम्भमें आसक्त पुरुष आयुका क्षघ को नहीं जानता है 'ममा तिले-ममत्ववान्' परंतु वह पुरुष वस्तुओं पर अपनी पता रखता हुआ वह 'साहसकारि संदे-साहसलारिमन्द:' पाप कर्म करता ही रहता है और 'अहोय रामओय परितप्पमाणे-अहनि च रात्रौ च परितप्यमान' दिन रात चिंतामग्न होकर दुःख का अनुभव करता है एवं 'असुअर्थेषु' धन धान्य आदिमें 'अजरामरेन्च-अजरामरवत्' अपने को अजर एवं अमर समझना हुआ 'मूढे-मूढः' धन आदि में आसक्ति वाले बने रहते हैं ॥१८॥ ___ अन्वधार्थ--अपनी आयु के क्षय को नहीं जानता हुआ ममतावान् पुरुष साहसकारी होता है। वह दिन रात संताप का अनुभव करता
'आउखयं त्या
शहाथ-'आउक्खय चेव. अबुज्ज्ञमाणे-आयुःक्षय चैवाऽवबुध्यमानः' भार. समां भासत मेव। ५३५ मायुष्यना क्षय आता नथी. 'ममातिसे-ममत्ववान्' ५२ त ५३५ वस्तुमा, ५२ पोतानी ममता राभान 'साहसकारिमंदेसाहसकारिमन्द.' ५।५४ ४ ४२२७, छे. मने 'अहोय रामओय-परीतप्प. माणे अनि च रात्रौ च परितप्यमान.' तसि यिंता युद्धत मनाने । हुमने। अनुमप ४२ . तमा 'षट्रेसु-अर्थे पु' धन धान्य विमा 'अजरामरेव्ध अजरामरवत् पाताने म०४२ मने सभ२. भानीने 'मूठे-मूढ' । विगेरेभा આસક્તિ વાળો બની રહે છે ૧૮ । मन्वयार्थ --पोतानी मायुध्यना' क्षयने न तो ममतावाणे ५३५ સાહસિક થાય છે. તે રાત દિવસ સંતાપયુક્ત બનીને ધન, ધાન્ય વિગેરે
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १४५ साहसं कत्तुं शीलमस्य स तथा तादृशो मन्दः (अहो रामो य परितप्पमाणो) अहनि-दिवसे रात्रौ च परितप्यमानः-चिन्तया दुःखमनुभवन् (अढेस) अर्थेषुधनधान्यादिषु (अजरामरेख) अजरामरक्त (मढे) मुढा-मोहयुक्तः-धनादौ आमक्त एव भवति न तु कदापि शुमाऽध्यवसायं करोतीति ॥१८॥
टीका-'आउकावयं' आयुःक्ष रम्-आयुरो जीवनलक्षणस्य क्षयो नाशस्त मायुःक्षयम् । 'चे।' चे 'अघुज्झमाणे' अवुव्यमान:-अजानन् , आरम्भे आसक्त त्वात । 'ममाति से' ममेति वक्ता-ममत्ववान् , अहमेतेपास्वामी ममैते इत्याको रकमोहावृत्त। सः, 'साहसकारि' साहसकारी-साहसं कत्तु शीलं यस्य स लाइसकारी-अपर्यालोच्य कार्यकारी 'मंदे' मन्दः-अज्ञानी 'अहो-य रामो य अहनि च रात्रौ च-अहो रात्रं यथा तथा 'परितप्पमाणे' परितप्यमानः, धनार्जने-आसक्ततया नक्तं दिवं व्याकुलितमानसः कायेनापि क्लेशमनुभवति । तथा चोक्तम्हुआ धनधान्य आदि अर्थों में अजर अमर की भांति मृढ ही रहता है। उसे कभी शुभ अध्यवसाय की प्राप्ति नहीं होती ॥१८॥
टीकार्थ--अज्ञानी जीव नहीं जानता कि उनके आयुष्कर्म के दलिक क्षण क्षण में क्षीण होते जा रहे हैं और किसी भी समय समस्त ६लिकों का क्षय हो जाने पर जीवन का अन्त आ सकता है। इसी कारण यह ममत्व से घिरा रहता है। मैं इनका स्वामी इं, ये मेरे । इस प्रकार के मोह से युक्त रहता है । वह साहसकारी अर्थात् विना विचारे आरंभ क्रियाएं करता है अत एव मंदमति अज्ञानी है। वह दिन-रात सन्ताप का अनुभव करता रहता है और चित्त में व्याकुल होने से शारीरिक कष्टों का भी अनुभव करता है। . અર્થોપાર્જનમાં પિતાને અજર અમર માનીને મૃઢજ રહે છે. તેને કયારેય શુભ અધ્યવસાયની પ્રાપ્તિ થતી નથી. ૧૮
ટીકાઈ––અજ્ઞાની છે જાણતા નથી કે તેઓ ના આયુષ્ય કેમના દલિકે ક્ષણ ક્ષણમાં ક્ષીણ થતા જાય છે. અને કઈ પણ સમયે સઘળા દલિને ક્ષય થઈ જાય ત્યારે જીવનને અન્ત થઈ જાય છે. તે જ કારણથી તે મમ વથી ઘેરાયેલું રહે છે. “હું” આને સ્વામી છું આ મારા છે આવા પ્રકારના મેહથી યુક્ત રહે છે. તે સાહસ કરવા વાળ બને છે. અર્થાત્ વગર વિચારે આર ભ ક્રિયાઓ કરે છે, તેથી તે મંદ મતિ અજ્ઞાની જ છે. તે રાત-દિવસ સંતાપને અનુભવ કરતા રહે છે. અને ચિત્તમાં વ્યાકુળ હોવાથી શારીરિક કષ્ટને પણ અનુભવ કરે છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतासूत्र ( 'अजरामरवद्वालः, क्लिश्यते धनमाम्यया । - शाश्वतं जीवीतं चैव, मन्यमानो धनानि च ॥१॥इति । तदेवमार्तध्यानोपहतः 'कइया बच्चइ सत्थो कि भंडं कत्थ कित्तिया भूमी' इत्यादि, तथा-'उत्खणइ खणइ णिहणइ, रत्ति न मुयह दिया वि स ससंको' . इत्यादि, चित्तसंक्लेशात् , 'मूढे' किं कर्तव्यविमूढः 'अढेसु' अर्थषु धनविषये ।
अजरामरेन्च' अजरामरश्वाऽऽत्मानं मन्यमानोऽपगतशुभाऽध्यवसायोऽहनिशमारम्भे प्रवर्तते । आरम्भे समासक्तोऽज्ञानी जीवः स्वायुपः क्षयं नावगन्छति । - कहा भी है-'अजरामरवद्घालः' इत्यादि। " 'अज्ञानी मनुष्य अपने जीवन और धन को शाश्वत समझता हुआ, धन की कामना ले क्लेश का पात्र बना रहता है । वह समझता है मानो मैं अजर अमर हूं!" - इस प्रकार वह आतध्यान से ग्रस्त होकर यही सोचता रहता
कि सार्थ कर रवाना होता है ? वेचने के लिए क्या माल ले जाना । चाहिए? कितनी दूर जाना है ? इत्यादि । तथा वह कभी पहाड़ और
कभी भूमि खोदता है, जीवों का घात करता है, रात्रि में नींद नहीं ( लेता और दिन में भी सशंक रहता है। वह धन के विषय में अपने को
अजर-अमर सरीखा मानता हुआ, शुभ अध्यवसायों से रहित होकर .. दिन-गत आरंभ में प्रवृत्त रहता है। . . - अभिप्राय यह है कि आरंभ में आसक्त अज्ञानी जीव अपनी आयु के क्षय को नहीं जानता। धन धान्य आदि में आयक्त होकर पापकर्म
४यु ५९ छ, 'अजरामरवद्वाल' त्याल અજ્ઞાની મનુષ્ય પોતાના જીવન અને ધનને શાશ્વત સમજીને ધનની કામનાથી કલેશના પાત્ર બની રહે છે. તે સમજે છે કે હું અજર અમર છુ આ રીતે તે આર્તધ્યાનથી ગ્રસ્ત થઈને એમજ વિચારતે રહે છે કે-સાથે ક્યારે રવાના થાય છે? વેચવા માટે કર્યો માલ લઈ જ જોઇએ? કેટલે ‘દૂર જવાનું છે ? વિગેરે તથા તે કઈ વાર પહાડ અને કઈ વાર પૃથ્વી પણ બેદી નાખે છે, જેને ઘાત (હિંસા) કરે છે, રાત્રે ઉંઘતે પણ નથી. અને દિવસે પણ શંકા યુક્ત રહે છે, તે ધન સંબંધમાં પિતાને અજર અને અમર સરખે માનીને શુભ અધ્યવસાયેથી રહિત બનીને રાતદિવસ આરંભમાં प्रवृत्त २ छ
। : કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે--આરંભમાં આસક્ત અજ્ઞાની જીવ પિતાની આયુષ્યના ક્ષયને જાણતા નથી. ધન ધાન્ય વિગેરેમાં આસક્ત થઈને પાપ
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् स धनधान्यादी ममत्ववान् पापकर्मणो न विमेति । रात्रिन्दिवम्-धनचिन्तायां मग्नः, स्वात्मानमजरामरवद् मन्यमानो धनासक्तो दुःखमनु भवतीति भावः ॥१८॥ मूलम्-जहाहि वित्तं पैसवो य सव्वं,
. जे बंधवा जे य पिया य मित्ता।। लालप्पई सेऽविय ऐइ मोह,
अन्ने जैणा तस्स हरति वित्त ॥१९॥ ' छाया-जहाहि वित्तं च पशूश्च सन् , ये बान्धवा ये च पियाश्च मित्राणि ।
लालप्यते सोऽपिच एति मोहम् , अन्ये जनास्तस्य हरन्ति वित्तम्। १९॥ से नहीं डरता है। रात दिन की चिन्ता में मग्न, अपने को अजर अमर समझ फर धन में आसक्त हो कर दुःख का अनुभव करता है ॥१८॥ - 'जहाहि वित्तं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'वित्तं सव्वं पसोय जहाहि-वित्तं सर्व पशवश्च जहाहि' धन तथा पशु आदि सब का त्याग करो तथा 'जे बंधवा जे ग पिया य मिसा-ये बांधवाः ये च प्रियाश्च मित्राणि' जो बांधव और प्रिय मित्र हैं 'से विय लालप्पई मोहं एई-सोऽपि च लालप्यते मोहमे तिचे भी पुनः पुनः अत्यंत मोह उत्पन्न कराता है और जो अत्यंत क्लेशसे संपादन किया है ऐसे 'तेसिं-तस्य' उनका 'वित्तं-वित्तम्' धनको 'अन्ने जणा हरंतिअन्ये जनाः हरन्ति' उसके मरने पर दूसरे लोग हर लेते हैं ॥१९॥ કર્મથી ડરતા નથી. રાત દિવસ ધનની ચિંતામાં મગ્ન, અને પિતાને અજર અમર માનીને ધનમાં જ આસક્ત રહીને દુખનો અનુભવ કરે છે. ૧૮ 'जहाहि वित्तं' त्या
शहाथ----'वित्त सव्वं पसवो य जहाह-वित्तं सर्व पशुंच जहाहिए धन तथ पशु विश२ धान। . त्या ४२। त५। 'जं बंधवा जे य पिया य मित्ता-ये बान्धया ये च प्रियाश्च भित्राणि' रे माध। मने प्रिय मित्रो छ, 'से वि लालपई मोह एई-सोऽपि च लालप्यते मोहमे ति' तेथे। ५ पापा२ मत्यत मोड Sपन्न ७२ छे. अने. २ मत्यत हु.५ पूर्व मेजर . सपा 'तेसिं-तस्य' तेना 'वित्तं-वित्तम्' धनने 'अन्ने जग्गा हर ति-अन्ये जनाः हरन्ति' तेना भ२RA પછી બીજા લેક હરણ કરી લે છે. ૧લા
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे - अन्वयार्थः-किश्चान्यत् 'वित्तं सव्वं पसबो य जहाहि वित्तं सई द्रव्याजा. तम् तथा-पशवो गोमहिप्यादयस्तान (जहाडि) जहाहि-जहीहि-परित्यज, तथा(जे बंधवा जे य पिया य मित्ता) ये बान्धवाः ये च मिया:-मातापित्रादयः श्वशु. रादयश्च मित्राणि सहपांसक्रीडितादयः (जेऽवि य लालप्पई मोहं एइ) योऽपि च वित्तवन्धवमित्रार्थी अत्यर्थ लपति कालप्यते पुनः पुनर्श लपति लाळप्यते धनाजनपरश्च मोहमुपैति यच्च महता क्लेशेनोपार्जितम् (वित्त) वित्तम्-धनधान्यादिकं वत (तस्स) तस्य (अन्ने जणा हरंसि) अन्ये जना हरन्तीति ॥१९॥
दीका-यस्माद् धनादीनामशुमध्यानकारित्वं तस्माद 'वित्तं' वित्तम्-धनधान्यादिकम् ‘पमयो' पशृंश्च 'सव्वं' सर्वानेव 'जहाहि' जहाहि-जहिहि-त्यनएतेषु ममत्व मा कृथाः, 'जे बंधवा' ये च बान्धवाः, 'जे य पिया' ये च मिया:मातापित्रादयः श्वशुरादयश्च ‘य मित्ता' च पित्राणि समुदितानि-संमिलितानि : एतानि सर्वाणि त्यज, यतो नैते ते रक्षकाः, प्रत्युताऽनर्थे पतनकारका भवन्ति । __ अन्वयार्थ--समस्त धन को पशुओं को त्यागो। जो बन्धु पिता और माता आदि परिवारिक जन और मित्र हैं, उनको भी त्याग दो। मनुष्य उनके लिए पुनः पुनः प्रलाप करता है और मोह को प्राप्त होता है। जय वह मर जाता है तो घोर कष्ट से उपार्जित उसके धन धान्य को 'दूसरे लोग हर लेते हैं ॥१९॥ ___टीकार्थ--धन आदि बाह्य पदार्थ अशुभ ध्यान को उत्पन्न करते हैं, 'इम कारण सब धन धान्य फ़ो तथा पशुओं को त्याग दो। जो यान्धवमाता पिता आदि हैं, पत्नी है और मित्र हैं, इन सय का भी परित्याग कर दो। क्योंकि ये तुम्हारे रक्षक नहीं है परन्तु अनर्थ में गिराने वाले हैं। मनुष्य इनके लिए प्रलाप करता है और मोह को प्राप्त होता है
અન્વયાર્થ–-સઘળા ધન અને સઘળા પશુઓનો ત્યાગ કરે જેઓ બંધુ, પિતા અને માતા આદિ પરિવારિક જન છે તેમજ જે મિત્ર છે તે સઘળાને ત્યાગ કરો મનુષ્ય તે બધા માટે વારંવાર પ્રલાપ કરે છે અને મોહને પ્રાપ્ત થાય છે તથા જ્યારે તે મરી જાય છે ત્યારે ઘણાજ દુખથી મેળવેલ તેના ધન ધાન્યને બીજા લેક હરણ કરી લે છે ૧દ્રા
ટીકાઈ--ધન વિગેરે બાહ્ય પદાર્થ અશુભ ધ્યાન ઉત્પન્ન કરે છે તેથી સઘળા ધન તથા પશુઓનો ત્યાગ કરો જે બાઘવ વર્ગ–તથા માતા પિતા વિગેરે છે, પત્ની છે, અને મિત્ર છે, એ બધાને પણ ત્યાગ કરે કેમકે એ તમારું રક્ષણ કરનાર નથી પરંતુ અનર્થમાં નાખવાવાળા છે, મનુષ્ય તેને
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १४५ 'सेऽवि' सोऽपि धनार्थी, 'लालप्पई लालप्यते-प्राणातिपातादि जनित कर्मोदयांत रोगादिग्रस्ते सति शोकाकुलः सन् अत्यर्थं पुनः पुनर्वा लपति, तथा-'मोई एई' मोहमेति-प्राप्नोति-रूपवानपि कण्डरीकवत् , धनवानपि मम्मणश्रेष्ठिवत् , धान्यवानपि तिलकवेष्ठिवत् , महता क्लेशेनाजितं वित्तं-धनम् 'तस्स' तस्य 'अन्ने' तदन्ये 'हरति' हरन्ति, तस्य च पुनर्धनोपार्जकस्य केवलं पापबन्ध एव भवतीति विचार्य प्राणातिषातादिपापकर्माणि परित्यजेत् , संयमाऽनुष्ठानमेव कर्त्तव्यमिति । धनपश्वादिकं त्यज, बन्धुबान्धवा नैवोपकरिष्यन्ति, तथापि मनुजा एतदर्थ रुदन्ति धारयन्ति च मोक्षमिव मोहम् । तस्य मोहमुपगतस्य संसारं जहतो धनमन्ये हरन्ति, इति भावः ॥१९॥ अथवा धन अभिलाषी प्राणातिपात आदि से उपार्जित फर्मों के उदय से रोगादि से ग्रस्त होने पर बार वार अतीव शोकाकुल होकर प्रलाप करता है और मोह को प्राप्त होता है। रूपवान् होने पर भी कन्दलीक के समान, धनवान होने पर भी मम्मण सेठ के समान, धान्यपान होने पर भी निगडमाथी किसान के समान । किन्तु महान् कष्ट से उपार्जित उसके धनको दूसरे हर लेते हैं। धन उपार्जनकर्ता केवल पाप का ही भागी होता है। इस प्रकार विचार कर प्राणातिपात आदि पापकर्मों का स्याग करे और संयम का हौ अनुष्ठान करे।
भाय यह है कि धन एवं पशुओं आदि का त्याग करो। बन्धु पान्धष कोई उपकार नहीं कर सकते, तथापि मनुष्य उनके लिए रोते हैं और मोह को प्राप्त होकर संसार का त्याग करता है तो उसके धन को अन्य जन हर लेते हैं ॥१९॥ માટે પ્રલાપ કરે છે. અને મોહને પ્રાપ્ત કરે છે. અથવા ધનની ઈરછાવાળા પ્રાણાતિપાત વિગેરેથી ઉપાર્જન કરેલા કર્મોના ઉદયથી રોગ વિગેરેથી ગ્રસિત થાય ત્યારે વારંવાર અત્યંત શેકથી વ્યાકુલ થઈને બકવાદ કરે છે, અને મેહને પ્રાપ્ત થાય છે. રૂપ વાન હોવા છતાં પણ કદલીક સરખા ધનવાન હોવા છતાં પણ મમ્મણ શેઠની માફક, ધાન્યવાન હોવા છતાં નિગૂઢ માયાવાળા ખેડુતની જેમ, પરંતુ મહાનું કષ્ટથી મેળવેલા તેને ધનને બીજાઓ હરણ કરી લે છે. આવા પ્રકારનો વિચાર કરીને પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપકર્મોનો ત્યાગ કરે. અને સંયમનુ જ અનુષ્ઠાન કરતા રહે. -
કહેવાનો ભાવ એ છે કે--ધન અને પશુ વિગેરેને ત્યાગ કરો, બધું બાંધવ વિગેરે કઈ ઉપકાર કરી શકતા નથી. તે પણ મનુષ્ય તેઓને માટે રહે છે. અને મેહને પ્રાપ્ત થાય છે. જ્યારે તે મોહને ત્યાગ કરીને સંસારને ત્યાગ કરે છે, ત્યારે તેના ધનને બીજાઓ હરી લે છે.
सू० १९
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्सीहं जहा खुडमिंगा चरंता, दूरे चरती परिसंकमाणा।
एवं तु मेहावि समिदख धम्म, दूरेणं पाँवं परिवंजएजा॥२०॥ छाया-सिंह यथा क्षुद्रगाश्चरन्तो, दुरं चरन्ति परिशङ्कमानाः ।
एवं तु मेधावी समीक्ष्य धर्म, दूरेण पाप परिवर्जयेत् ।।२०॥ अन्वयार्थः- (चरंता खुडविगा सीह जहा परिसंकमाणा) बने चरन्तःविचः क्षुद्रमृगाः-वन्यपशवः सिहं परिशङ्कमानाः (दरे चरंती) दरेएव देशेचरन्ति-विचरन्ति एवं तु मेहावि'वंतु क्रमेण मेधावी-मर्यादावान मुनिः (धम्म समिक्ख) धर्मम्-श्रुतचारित्राख्यं समीक्ष्य पालोच्य (पावं दुरेण परिवजएज्जा) पापं कर्म-प्राणातिपातादिकं दुरेण-दुरत एव परिवर्जयेत्-परित्यजेदिति ॥२०॥
'सीहं जहा खुड्डभिगा चरंता' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'चरता खुमिगा लीहं जहा परिसं हमाणा-चरन्तः क्षुद्रमृगाः सिंह यथा परिशंक्रमालाः' वनमें विचरते हुए छोटे मृग जैसे 'सिंह की आशंकाले 'दूरे चरंति दूरं चरन्ति' दूर ही विचरते हैं 'एवंतु 'मेहावी-एवं तु मेधावी' इसी प्रकार बुद्धिमान् पुरुष 'धम्म समिक्खधर्म समीक्ष्य' श्रुत चारित्र रूप धर्मको विचार करके 'पावं दुरेण परिष्व. एजा-पापं दूरेण परिवर्जधैत्' पापकर्म का दूरसे ही त्याग करे ॥२०॥
अन्वयार्थ--जैसे वन में विचरण करने वाले क्षुद्र मृग सिंह की आशंका करते हुए दूर देश में ही विचरण करते हैं, इसी प्रकार मेधावी पुरुष धर्म का विचार करके दूर से ही पापकर्म का त्याग कर दे ॥२०॥ • 'सीह जहा खुडहमिगा चरता' त्यादि . .
Avail-'चरता खुडडमिगा सिहजहा- परिसकमाणा-चरन्तः क्षुद्रमृगाः सिहं "यथा परिशंकमानाः' वनमा ३२ता मेवा नाना भृगा रेभ सिड विरेनी शथी
'दूरे घरंति-दूर चरन्ति' ६२ ११ ४२ छ. अर्थात् ६२ या ४२ है. , 'एवंतु मेहावी-एव तु मेधावी २४ प्रमाणे भुद्धिमान पु३५ 'धम्म समिक्स्त्र-धर्म
समीक्ष्य' श्रुत यात्रि ३५, धना-विया२ ४शन पाव दूरेण परिव्वएज्जापापं दूरेण परिवर्जयेत्' ५५४मना हस्थी या ४२. ॥२०॥ ૬ અન્વયાર્થ-જેમ વનમાં ચરવા વાળા શુદ્રમૃગ, સિંહની શંકા કરીને તેનાથી દૂરના પ્રદેશમાં જ ફરે છે. એ જ પ્રમાણે બુદ્ધિમાન પુરૂષ ધર્મને વિચાર કરીને દૂરથી જ પાપકર્મને ત્યાગ કરી દે .
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ___टीका-'जहा' यथा 'चरता' चरन्तः 'खुड्डमिगा' क्षुद्रमृगाः-वन्यपशवः हरिणादयः, 'सीई' सिंहम् 'परिसंकमाणाः-सिंहशङ्कया भयभीताः सन्तः 'रे'
रे 'चरंती' चरन्ति-विचरन्ति, 'एवं तु' एवमेव 'मेहावि' मेधावी-सदसद्विवेक वान् 'धम्म' धर्मम्-श्रुतचारित्रलक्षणमेव रक्षकमिति समिक्ख' समीक्ष्य-पालो च्य 'पा' पापम्-कर्म-सावधानुष्ठानम् 'रेण' दूरेण-मनोवाकायें: 'परिवर्जर एज्जा' परिवर्जयेत्-संयमाऽनुष्ठायी तपश्चारी च भवेदिति । यथा चने चरन्तों मृगाः सिंहाऽऽशङ्कया 'दूरे' दूरे चरन्ति, एवं विद्वान् अनर्थननकं सावधानुष्ठानं दूरत एव परित्यज्य, धर्म च-मोक्षहेतुमाकलस्य संयमानुष्ठानरतो भवेदिति भावः ॥२०॥ मूलम्-संबुज्झमाणे उणरे मतीमं, पावा उ अप्राण निवट्टएज्जा। . हिंसप्पसूयाई दुहाई मत्ती, वैराणुबंधीणि महन्भयाणि॥२१॥
टीकार्थ--जैसे वन में विचरण करने वाले छोटे छोटे मृग आदि पशु सिंहकी आशंका से भयभीत रह कर अपने पर उपद्रव करने वाले को दूर से ही त्याग कर विचरते हैं, इसी प्रकार मेधावी अर्थात् सत् असत् के विवेक से युक्त पुरुष श्रुत चारित्र धर्म का विचार करके पाप-सावध कर्म को मन वचन कायसे त्याग दे और संयम तथा तप का अनुष्ठान करे। ___भावार्थ यह है-वन्य पशु हिरण आदि वन में विचरण करते हैं तो सिंह आदि हिसक पशुओं से होने वाले भय की आशंका से, उनसे दूर ही रहते हैं । इसी प्रकार मेधावी पुरुष अनर्थकारी लावध अनुष्ठान को दर से ही त्याग कर और धर्म को मोक्ष का कारण जान कर संयम के अनुष्ठान में तत्पर रहे ॥२०॥
ટીકાથ–-જેમ વનમાં ફરવાવાળા નાના મૃગો વિગેરે પશુઓ સિંહની શંકાથી ભયભીત રહીને પિતાના પર ઉપદ્રવ કરવા વાળા સિંહને દૂરથી જ ત્યજીને વિચરણ કરે છે, એ જ પ્રમાણે ડાહ્યા માણસો અર્થાત્ સત્ અમૃતના વિવેક વાળા પુરૂષ શ્રુત ચારિત્ર ધર્મના વિચાર કરીને પાપને મન વચન અને કાયાથી ત્યાગ કરે અને સયમ તથા તપનું અનુષ્ઠાન કરે. -
ભાવાર્થ એ છે કે--વનને હરણ વિગેરે પશુઓ વનમાં વિચરણ કરે છે. ત્યારે સિહ વિગેરે હિંસક પશુઓના થવાવાળા ભયની શંકાથી તેનાથી દૂરજ રહે છે. એ જ પ્રમાણે બુદ્ધિમાન પુરૂષ અનર્થો કારક સાવા અનુષ્ઠાનને દૂરથી જ છેડને અર્થાત્ ત્યાગીને તથા ધર્મને જ મેક્ષનું કારણ સમજીને સંયમના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર રહે. ૨૦
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतास्त्रे छाया-संवुध्यमानस्तु नरो मतिमान् , पापात्त्वात्मानं निवर्तयेत् । । हिंसाप्रमूतानि दुःखानि मत्वा, वैरानुवन्धीनि महाभयानि ॥२१॥
अन्वयार्थ:--(संवुज्झमाणे मतीमं णरे) संवुध्यमानः-धर्म-भावसमाधि जानानः मतिमान्-शोभनमज्ञावान् नरः-पुरुषः 'पावा उ अप्पाणनिवट्टएज्जा' , पापात् प्राणातिपातादिलक्षणात् कर्मग आत्मानं निवर्तयेत् (हिंसप्पस्याई) हिंसा
असतानि-प्राणिविराधनादितो जायमानानि कर्माणि (वेराणुवंधीणि) वैरानुवन्धीनि-भव परम्परावर्द्धकानि (महायाणि) महाभयानि-महाभयजनकानि (दुराई) दुःखानि-नरकनिगोदादिपरिभ्रमणलक्षणदुःखजनकानि, इति (मत्ता) मत्वाज्ञात्वा आत्मानं पापात् निवर्तयेदिति ॥२१॥ ...'संवुज्झमाणे उ' इत्यादि । . शब्दार्थ-'संवुज्झमाणे मतीमं गरे-संवुध्यमानः मतिमान्नरः, धर्म को समझनेवाला बुद्धिमान पुरुष 'पावा उ अप्पाण निवट्टएज्जा-पापा स्वामानं निवर्तयेत्' पापकर्म से अपन की निवृत्तिकरे 'हिंसप्पसूयाईहिंसाप्रसृतानि' हिसासे उत्पन्न होनेवाले कर्म 'वेराणुबंधीणि-वैरानुयंघीनि' वैरउत्पन्न कराते हैं 'महन्भयाइं-महाभयानि' वे महाभय. कारक होते हैं 'दुहाई-दुःखानि' नरक निगोदादि परिभ्रमण लक्षणवाले दुःख दायक होते हैं ॥२१॥ । अन्वयार्घ--भाव समाधि रूप धर्म को जानता हुआ मेधावी पुरुष . अपनी आत्मा को पाप से निवृत्त कर ले हिंसा से उत्पन्न होनेवाले कर्म
पैर की परम्परा को बढाने वाले महान् भय को उत्पन्न करने वाले और दुःख जनक होते हैं। ऐसा जान कर अपने को पाप से हटा ले ॥२१॥ , 'संधुज्झमाणे उ' या
Avail-संवुज्झमाणे मतिमं णरे-संवुध्यमानः मतिमान्नरः' धर्म सभ०४. पापा भुद्धिमान पु३५ 'पावा उ अपाण निवट्टएज्जा-पापत्वात्मानं निवर्तयेत्' पा५४म था पाताने निवृत्त ४रे "हिप्पसूयाई-हिंसा प्रसूतानि' हिंसाथी उत्पन्न वावाभ 'वेराणुबधोणि-वैरानुवधीनि' ३२ 64-न शव छ. 'महन्भयाईमहाभयानि' मे. घl मय ४।२४ डाय छे. 'दुहाई-दुःखानि' न२३ निगाह વિગેરે પરિભ્રમણ લક્ષણવાળા દુખકારક હોય છે. મારા
અન્વયાર્થ––ભાવ સમાધિરૂપ ધર્મને જાણનારે મેધાવી પુરૂષ પિતાના આત્માને પાપથી નિવૃત્ત કરે. હિંસાથી થવાવાળા કમ વેરની પરંપરાને વધારનારા મહાનું ભયને ઉત્પન્ન કરવાવાળા અને દુઃખ જનક હોય છે. ૨૧
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका x श्रृं. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ___टीका-'संवुज्झमाणे' संबुद्धयमानः, भावधर्म श्रुतचारित्राख्यं भाव समाधि वा संबुद्धयमानः विहिताऽनुष्ठाने प्रवृत्ति कुर्वन् 'मतीम' मतिमान मननं मतिःसदसद्विवेकलक्षणा बुद्धि विद्यते यस्याऽसौ मतिमान् 'पावा उ' पापात्तुहिंसादिकर्मणः सकाशात् 'निवठ्ठएज्जा' निवर्तयेत्, अनर्थकारणतां पापस्य ज्ञात्वा -समीक्ष्य च धर्म संसारनिवर्तकं तदनु स्वात्मानं पापान्निवर्तयेत् । किश्चाऽन्यत्'हिंसप्पनुयाई' हिंसाप्रमुतानि, हिंसा-प्राणिनां प्राणव्यपरोपणं तादृश-हिंसाजनितानि यान्यशुभकर्माणि-ज्ञानावरणीयादीनि तानि नरकनिगोदादियातना स्थानेषु । 'दुहाई दुःखानि-दुःखजनकानि भवन्ति । तथा-'वेराणुबंधीणि' वैरानुवन्धीनि, अनेकजन्मान्तरितैरपि मोचयितुमशक्यानि। एवम् 'महब्भयाणि' महाभयानि-महद्भयं येभ्यस्तानीति, 'मत्ता' मत्वा-विचार्य-मतिमान् पापान्निवर्तयेदिति । धर्मतत्त्वपरायणाः पापान्निवृति कुर्युः। हिंसासमुद्भव
टीकार्थ--श्रुत-चारित्र रूप भाव धर्म को अथवा भाव समाधि को जानता हुआ मोक्षाभिलाषी विहित अनुष्ठान में प्रवृत्ति करे। मेधावी अर्थात् सत् असत् का विवेक करने की विशिष्ट प्रज्ञा से सम्पन्न मनि अपने आपको हिंसा आदि पाप से निवृत्त कर ले । पाप को अनर्थकारी जान कर और धर्म को संसार से छुड़ाने वाला समझ कर पाप से हट जावे । हिंसा अर्थात् प्राणियों के प्राणव्यपरोपण (घात) से उत्पन्न होने वाले ज्ञानावरणीय आदि कर्म नरक निगोद आदि यातनाओं के स्थानों में दुःख जनक होते हैं । वे जन्म जन्मान्तर में वैर की परम्परा बढाने वाले और महान भय उत्पन्न कर ने वाले होते हैं। ऐसा मान कर मेधावी पाप से निवृत्त हो।
ટીકાઈ–શ્રત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને અથવા ભાવસમાધિને જાણતા એવા મોક્ષની ઈચ્છા વાળા પુરૂષ શાસ્ત્રમાં વિહિત-કહેલા અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ કરવી. અર્થાત સત અને અસતના વિવેક કરવાવાળી વિશેષ પ્રકારની પ્રજ્ઞાથી યુક્ત મુનિ પિતાને હિંસા વિગેરે પાપથી નિવૃત્ત કરે. પાપને અનર્થનું મૂળ સમજીને અને ધર્મને સંસારથી છોડાવવા વાળો સમજીને પાપથી દૂર રહે. હિંસા અર્થાત્ પ્રાણિયેના પ્રાણથપરે ૫ણ (ઘાત) થી ઉત્પન્ન થવાવાળા જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મ નરક નિગદ વિગેરે યાતનાઓના સ્થાનમાં દુઃખ જનક હોય છે તેઓ જન્મ જન્માંતરમાં વેરની પરંપરા વધારવા વાળા અને મહાન ભય ઉત્પન્ન કરવાવાળા હોય છે, તેમ સમજીને મેધાવી-ડાહ્યા માણસે પાપથી નિવૃત્ત થવું.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
। २५०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे वैरं जन्मशतमप्यनुगच्छति, महाभयजनकमिति ज्ञात्वा हिंसात आत्मानं निवर्तयेदिति भावः ॥२१॥ मूलम्-मुसं न बूया मुणि अत्तगामी,
निवाणमेयं कसिणं समाहिं । संयं न कुज्जा नै य कारवेजा,
करंत मन्नपि य गाणुजाणे ॥२२॥ छाया--मृपा न ब्रूयान्मुनिराप्तगामी, निर्वाणमेतत्कृत्स्नं समाधिम् ।
____ स्वयं न कुर्यान्न च कारयेत् कुर्वन्तमन्यमपि च नानुजानीयात् ।२२। ___ आशय यह है कि धर्मपरायण पुरुष पाप से निवृत्त हों। हिंसाजनित (र सैकड़ो जन्मो तक चलता रहता है । वह महाभयजनक है। ऐसा जान कर अपनी आत्मा को हिंसा से निवृत्त करे ॥२१॥
'मुसंन ब्रूया' इत्यादि। - शब्दार्थ-'अत्तगामी मुणी मुसं न बूया-आप्तगामी मुनिः मृषा न यात्' सर्वज्ञोक्तमार्गले चलनेवालामुनि, झूठ ना घोले । 'एयं निचाणं कलिणं समाहि-एतत् निर्वाणं कृत्स्नं समाधिम्' यह असत्य योलने कात्याग, संपूर्ण भावसमाधि और मोक्ष कहा गया है 'सयं न कुज्जान यकारवेज्जा-स्वयं कुर्यान च कारयेत् सायु असत्य वचन तथा दूसरे व्रतों के अतिचारको स्वयं सेवन न करे और दूसरे से सेवन न करावे 'करतमन्नपि य णाणुजाणे-कुर्वन्तमन्यमपि च नानुजानीयात्' तथा दोष लेवन करते हुए दूसरे को अच्छा न जाने ॥२२॥
કહેવાનો હેતુ એ છે કે—ધર્મ પરાયણ પુરૂ પાપથી નિવૃત્ત થવું હિસાથી થવાવાળું વેર સેંકડે જન્મ સુધી ચાલુ રહે છે, તે ઘણું જ ભયંકર છે, તેમ સમજીને પિતાના આત્માને હિંસાથી નિવૃત્ત કરે મારા 'मुस न बूया' त्यादि
शा---'अत्तगामी मुणी मुसं न वूया-आप्तगामी मुनिःमृषां न ब्रूयात्' सशोधत भाग थी यासवाणा भुनिये यास नही. 'एय' निव्वाणं कसिणं समाहि-एसन्निणि कृत्स्नं समाधिम्' मा असत्य मालवाना त्या संपूर्ण मा. समधि भने मे २४ छ 'सय न कुजा न य कारचेउजा-स्वयं न कुर्यान्न च कारयेत्' साधु मसत्य वयन तथा भीan प्रताना मतियार स्वयं सेवन नरे भने जीत पासे तेनु सेवन न रावे. 'कर तमन्नपि य णाणुजाणे-कुर्वन्तमन्यमपि च नानुजानीयात्' तथा हरिनु संबन ४२ता मेवा भीतने साशन माने।२२।
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १५१ । अन्वयार्थः-'अत्तगामी मुणी मुसं न बूया' आप्तगामी-मोक्षमार्गगमनशीको मुनि:-साधुः मृषा-मृवां भाषां न बात-न वदेत् 'एयं निव्वाणं कसिणं समाहि' एतदेव-मृपावादवर्जनमेव कृत्स्नम्-सम्पूर्ण भावसमाधि निर्वाणं मोक्ष चाहुः 'सयं न कुज्जा न य कारवेज्जा' तदेवं मृषावादं सयं न कुर्यात् न च-न वा अन्यान् कारयेत् 'करंतमन्नं पि य जाणुनाणे' तथा कुर्वन्तमन्यं पुरुपं नानु जानीयात् न च तस्य मृपावादस्याऽनुमोदनमपि कुर्यादिति ॥२२॥
टीका-'अत्तगामी' आप्तगापी-आप्यते-माप्यते-इति आप्तो मोक्षः, तद्मनशील आप्तगामी। अथवा-अप्तो विनष्टसर्वदोषस्तीर्थङ्करः, तदुपदिष्टमार्गगामी । 'मुणी' मुनि:- जिनपवचनमननशीलः, 'मुसं' मृपावादम्-असत्यभाषणम्, "न व्या न यात्' 'असत्यं न वक्तव्यम्' सत्यमपि यदि प्राण्युपघातकारि
भवेत्, तदा-तदपि सत्यं न वक्तव्यमिति सर्वथैव मृपावादस्य निषेधो विहितः। ' अन्वयार्थ--आप्त अर्थात् सर्वज्ञ वीतराग के मार्ग पर अथवा मोक्ष
के मार्ग में चलने वाला मुनि स्मृपाभाषा न बोले । मृषावाद का त्याग ही भावसमाधि अथवा निर्वाण का कारण है। इसी प्रकार अन्य पापों को भी न स्वयं करे, न दूसरों से करावे और न करने वालों का
अनुमोदन करे ॥२२॥. .. टीकार्थ--जो प्राप्त किया जाय वह आप्त कहलाता है। यहां आप्त --का अर्थ मोक्ष है । अथवा समस्त दोषों से रहित तीर्थकर भगवान्
आप्त कहलाते हैं । तात्पर्य यह निकला कि मोक्ष के या वीतराग के मार्ग पर चलने वाला मुनि असस्य भाषण न करे ! सत्य भी यदि प्राणियों का घातक हो तो उस सत्य का भी भाषण न करे । इस प्रकार
અન્વયાર્થી—આપ્ત અર્થાત્ સર્વજ્ઞના વીતરાગ માર્ગ પર અથવા મોક્ષના માર્ગમાં ચાલવાવાળા મુનિ મૃષાભાષા ન બેલે મૃષાવાદનો ત્યાગજ ભાવ સમાધિ અથવા નિર્વાણનું કારણ છે. એ જ રીતે બીજા પાપને પણ સ્વયં ન કરે. તેમજ બીજાની પાસે કરાવે નહીં તથા કરવાવાળાનું અનુમોદન પણ ન કરે મારા
ટીકાર્ય–જે પ્રાપ્ત કરિ શકાય તે આપ્ત કહેવાય છે. અહિયાં આપ્તને અર્થ મોક્ષ છે. અથવા સઘળા દેથી રહિત તીર્થંકર ભગવાન્ આમ કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે-મોક્ષના અથવા વીતરાગના માર્ગ પર ચાલવા વાળા મુનિએ અસત્ય ભાષણ કરવું નહીં સત્ય પણ જે પ્રાણિયોની હિંસા કરનાર હોય છે તેવું સત્ય પણ ન કહેવું. આ રીતે અહિયાં મૃષાવાદને
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रक
एवमेतदेव मृपावादवर्जनम् ‘कसिणं' कृत्स्न-संपूर्णम् ‘णियाणं' भावसमाधिरूपं निर्वाण माहुः । सांसारिकः समाधिर्दुःखप्रतीकारमात्रकरणादसंपूर्णः, भावसमाधि स्तु सम्पूर्णः । एतस्य-मोक्षलक्षणस्य भावसमाधे मपावादलक्षणमतिचारम् 'सयं' स्वयम् 'न कुज्जा' न कुर्यात् 'न य कारवेज्जा' न चाऽन्येन कारयेत् 'करंतमन्नं पि कुर्वन्तमन्यमपि च ‘णाणुजाणे' नानुजानीयात् । कुर्वन्तमन्यं नानुमोदेत इति ॥२२॥ मूलम्-सुद्धे सिया जाए न दूसएज्जा,
अमुच्छिए ण य अज्झोववन्ने। धिइमं विमुके थे ये पूर्यणही,
ने सिलोयगामी य परिवएज्जा॥२३॥ छाया-शुद्ध स्याज्जाते न दूषयेत्, अमृच्छितो न चाऽध्युपपन्नः ।
धृतिमान् विमुक्तो न च पूजनार्थी, नश्लोकगामी च परिव्रजेत् ।२३।
यहां मृषावाद का सर्वथा निषेध किया गया है । यह मृषापाद कात्याग ही सम्पूर्ण भावसमाधि एवं निर्वाण है।
सांसारिक समाधि दुःख प्रतीकार का कारण मात्र ही होने से अपूर्ण है, भावसमाधि पूर्ण है । मृषावाद मोक्ष रूप भावसमाधि का अतिचार है । इसे मुनि स्वयं न करे, दूसरे से भी न करावे और करने घाले की अनुमोदना भी न करे। इसी प्रकार अन्य पापों का भी तीन करण और तीन योग से परित्याग करें ॥२२॥ 'सुद्धे सिया' इत्यादि।
शब्दार्थ-सिया सुद्धे जाए न दूसएज्जा-स्यात् शुद्धे जाते न સર્વથા નિષેધ કરેલ છે. આ મૃષાવાદને ત્યાગ એજ સંપૂર્ણ ભાવ સમાધિ અથવા નિર્વાણુ–મેક્ષ છે.
સાંસારિક સમાધિ દુઃખ પ્રતીકારનું કારણ માત્ર જ હેવાથી અપૂર્ણ છે, ભાવસમાધિ પૂર્ણ છે. મૃષાવાદ મોક્ષરૂપ ભાવ સમાધિને અતિચાર છે. તેને મુનિએ સ્વયં કરે નહિં, બીજાઓ પાસે પણ ન કરાવે અને કરવાવાળાને અનુમોદન પણ કરવું નહીં એજ પ્રમાણે અન્ય પાપને પણ ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી પરિત્યાગ કરે પરેરા 'सुद्धे सिया' त्या शार्थ - 'सिया सुद्ध जाए न दूसएज्जा-स्यात् शुद्धे जाते न दूषयेत्' म
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
समार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
५६३
अन्वयार्थः-- (सिया क्रुद्धे जाए न दूसएज्ज ) उद्गमादिभिः शुद्धे निर्दोषे कदाचिज्जा प्राप्ते पिण्डे सति साधुः रागद्वेषेण न दूषयेत् (अमुच्छिए पाय अज्झोववन्ने) अमूच्छितः तत्र मूछमकुर्वन् तथा न च अभ्युपपन्नः - गृद्धिभाव न कुर्यात् 'धितिमं विके' धृतिमान् संयमे धृतिमान् तथा वाह्याभ्यन्तरेण ग्रन्थेन विमुक्तः 'णय पूरणही व च सिलोयनामी' न च पूजनार्थी - वस्त्रादि पूजनवान् न च श्लोकगामी - श्लोक:- श्लाघा कीत्तिर्वा न तदभिलाषुको भवेत् अपितु (परिव्वज्जा) परिव्रजेत् संयमानुष्ठाने विचरेदिति ॥२३॥
2
दूषयेत्" उद्गमादि दोषों से रहित शुद्ध आहार सिलनेपर साधु राग death afrat दुषित न करे 'अमुच्छिए ण य अज्झोब बन्ने अमृछिलो वा नचाभ्युपपन्नः' तथा बस आहार में मूच्छित होकर वार बार उसका अभिलाषी न घने 'धितिमं विमुक्के - धृतिमान् विमुक्तः ' साधु धीरतावान एवं परिग्रहसे मुक्त बने 'न च पूषण' न य सिलोघगामी - न च पूजनार्थी न च लोकधामी' साधु अपनी पूजा, प्रतिष्ठा और कीर्ति की कामना न करे परंतु 'परिव्वज्जा-परिव्रजेत्' सम्यकू प्रकार से शुद्ध संयमका पालन करे ||२३||
t
T
अन्वयार्थ -- उद्गम आदि दोषों से रहित शुद्ध आहार के प्राप्त होने पर साधु रागद्वेष करके उसे दूषित न करे । उस आहार में मूर्छित न होता हुआ आसक्ति धारण न करें । संघम में धैर्यवान् तथा बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह से विमुक्त हो और पूजा सत्कार या कीर्त्तिका, अभिलाषी न होकर संयम का अनुष्ठान करे ||२३||
વિગેરે ઢાષા વિનાના શુદ્ધ આહાર મળવાથી સાધુ રાગદ્વેષ કરીને ચારિત્રને हृषित न १३ ‘अमुच्छिप ण य अज्झोववन्ने अमूच्छितो वा नचाध्युपपन्न ' तथा-शे भाडारभां शासक्त थधने अहम तेना अभिलाषी न णने 'धितिमं विमुके - धृतिमान् विमुक्त.' साधुये धीरतावाणा भने परिग्रहथी भुक्त जनवु 'न यः पूराट्टी न सिलोयगामी- न च पूजनार्थी न च लोकगामी' साधुये पोतानी पूल, प्रतिष्ठा मने डीर्तिनी छान रवी लेह से. परंतु 'परिव्वज्जा - परिव्रजेत्' सभ्य પ્રકારથી શુદ્ધ સયમનુ' પાલન કરવું જોઇએ. ારા
A
અન્વયા --ઉર્દૂમ વિગેરે દોષા વિનાના શુદ્ધ આહાર પ્રાપ્ત થાય ત્યારે સાધુ રાગદ્વેષ કરીને તેને દોષિત ન કરે તે અહારમાં સૂચ્છિત ન થતા થકા આસક્તિ ધારણ ન કરે. સયમમાં ધૈયયુક્ત તથા ખાદ્ય અને આભ્યન્તર પરિગ્રહથી વિમુક્ત થયું. તેમજ પૂજા સત્કાર અથવા કીર્તિની ઈચ્છા વાળા ન થતાં સંચમનુંજ અનુષ્ઠાન કરવું. ા૨ા
}
खू० २०
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतागसूत्रे टीका-उत्तरगुणमधिकृत्य शास्त्रकारो ब्रूते-उद्गमोत्पादनैपणादिदोपैः 'मुद्धे शुद्ध-निर्दोषे इति यावत् आहारजाते 'सिया' स्यात्-कदाचित् 'जाए' जातेप्राप्ते पिण्डे सति रागद्वेषा तपाहारम् 'न दूसएन्जा' नैव दुपयेत् । तदुक्तम्- 'बायालीसेमणसं सडंमि, गहणमि जीया ! न हु छलिओ।
इहि जई न छलिज्जसि भुंगतो रागदोसेहिं ॥१॥ छाया-द्विचत्वारिंशदेपणादोपराङ्कटे, गहने जीव ! नैव छलितः।
इदानीं यदि न छल्प से भुञ्जन रागद्वेपाभ्यां तदा सफलं तत् ॥१॥ हे जीव ! द्विचत्वारिंशद् दोपाख्यगहने सङ्कटे त्वं न छलिनुः परन्तु इदानीं-भोजनसमये यदि रागद्वेपाभ्यां न छल्यसे तदा तब सवै सफलमिति भावः। अतः
टीकार्थ--शास्त्रकार अब उत्तर गुणों के विषय में कहते है। उद्गम, उत्पादना और एषणा आदि के दोषों से रहित निर्दोष आहार कदाचित् प्राप्त होने पर उस आहार को राग द्वेष से पिन न करे। कहा भी है-'घायालीस' इत्यादि ।
'हे जीव! बयालील (१६ उद्गम संबंधी १६ उत्पादना संबंधी और १० एषणा संबंधी) दोषों से तू नहीं छला गया, किन्तु अप भोजन के समय यदि राग द्वेष के द्वारा न छला गया तो सप सफल है । तात्पर्य यह है कि समस्त दोषों से रहित आहार मंडल के पांच दोष नहीं निवारण करने से राग चा द्वेष की भावना के साथ उस आहार का उपभोग किया तो निर्दोष आहार का लाभ भी वृथा होगयो, क्यों कि अन्ततः रागद्वेष के द्वारा आत्मा मलिन हो गया, और चरित्र में मली
ટીકાર્ય–હવે શાસ્ત્રકાર ઉત્તર ગુણોના સંબંધમાં કહે છે. ઉદ્ગમ ઉત્પાદના, અને એષણે વિગેરેના દેથી રહિત નિર્દોષ આહાર કદાચ પ્રાપ્ત थाय त्यारे ते मारने रागद्वेषथा होष वाणान ४२ यु ५ छे ४-मायालीस' या
જીવ કર બેંતાલીસ (૧૬ ઉદ્ગમ સંબંધી ૧૬ ઉત્પાદન સંબંધી અને ૧૦ દસ એષણ સંબંધી) આવા દોથી તું ન છેતરાયે પણ હવે આહારના સમયે અત્યંત રાગદ્વેષથી તુ ન છેતરાય તે સઘળું સફળ થાય. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-સઘળા દેથી રહિત આહારમંડલના પાંચ દોષનું નિવારણ ન કરવાથી. રાગ અથવા શ્રેષની ભાવના સાથે જે એ આહાર ગ્રહણ કર્યો હોય તો નિર્દોષ આહારને લાભ પણ ફેગટ થઈ જાય. કેમકે-છેવટ સુધી રાગ દ્વેષ દ્વારા આત્મા મલિન થઈ ગો અને ચારિત્રમાં મલિનપણું આવી જ ગયું તેથી નિર્દોષ આહારનું
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् 'अमच्छिए' अमूर्छितः-स्वरमादिषु मूर्छारहितः ‘ण य अझोक्यन्ने न चाऽध्युपपन्ना-तथा तमेवाऽऽहारं पुनः पुनर्नाभिलपेन् , तथा-'धितिमं' धृतिमान्-संयमे धैर्यवान् 'विमुक्के विमुक्ता बाह्याऽभ्यन्तरग्रन्थिभ्यां विमुक्तो रहितः 'ण य पूणयट्ठी' न च पूजनार्थी-तत्र पूजनम्-वस्त्रादिना सत्करणम्-तेनाऽर्थः-प्रयोजनम् , तद्विद्यते यस्य असौ पूजनार्थी न भवेत् । तथा-'न सिलोयगामी' न श्लोकगामीश्लोकः-श्लाघा कीर्ति वा तद्नामी-तदमिलापवान् न भवेद , एतादृशः सन् 'परिवएज्जा' परिव्रजेत्-विशुद्धसंयममार्गे विहरेत् ।।२३।। मूलम्-निक्खम गेही उ निरावकरखी,
कायं विउसेज्ज नियाणछिन्ने। जो जीवियं णो मरणाभिकंखी,
चरेज भिक्खू वलयाविमुक्के ॥२४॥त्तिबेमि॥ छाया-निष्क्रम्य देहात्तु निरवकांक्षी, कायं व्युत्सृजेन्निदानछिन्नः । नो जीवितं नो मारणाभिकांक्षी, चरेद्भिक्षुर्वलयाद्विमुक्तः ॥२४॥
॥इति ब्रवीमि।। नता आ ही गई ! अतएव निर्दोष भिक्षा की गदेषणा करना और उसकी प्राप्ति होना तभी सार्थक होता है जब अंगार धूमादि दोष टाले।
इसी कारण सूत्रकार आगे कहते हैं-मनोज्ञ रस आदि में मूर्छित न हो और उसी प्रकार के आहार की चार धार अभिलाषा न करे। तथा संयम में धैर्यवान् हो और घाय तथा आन्तरिक परिग्रह की ग्रंथियों से रहित हो । साधु कमी वस्त्रादि के द्वारा पूजा की क्षामना न करे और न कीर्ति की कामना करे । विशुद्ध संघममार्ग में विचरे ॥२३॥ અન્વેષણ કરવું અને તે પ્રાપ્ત થયું ત્યારે સફળ થાય કે જ્યારે અંગાર દેષ અને ધૂમાદિ દોષને દૂર કરે
આજ કારણને સૂત્રકાર આગળ કહે છે-મને જ્ઞ રસ વિગેરેમાં મૂચ્છિત ન થવું. અને એ જ પ્રકારના આહારથી વાર વાર અભિલાષા-ઈરછા ન કરવી. તથા સયમમાં શૈર્યવાન્ થવું અને બાહ્ય અને આંતરિક પરિગ્રહની ગ્રંથિથી રહિત થવું. સાધુએ કઈ વાર વસ્ત્ર વિગેરે દ્વારા પૂજાની ઈચ્છા ન કરવી, તથા કીર્તિની ઈચ્છા પણ કરવી નહીં કેવળ વિશુદ્ધ એવા સંયમ માર્ગમાં વિચરવું.iારરા
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताशस्त्रे - अन्वयार्थ:-(भिक्खू) भिक्षुः (गेहा उ निक्खम्म) गेहात-स्वगृहात्तु निष्क्रइप मध्य (निरावकंखी) निरवकांक्षी-जीवनेऽपि निरपेक्षः सत् (कार्य विउसेज) कायं शरीरं व्युत्मजेत्-शरीरनिप्पतिकर्मतया कायममत्वं त्यजेत् (णियाणछिन्ने) निदान छन्न:-तपमः फलमकामयमानः (वलयाविमुक्के) वलयात-संसारदलयात कर्मवलयाद्वा विमुक्तः (नो जीवियं नो मरणाभिकंखी चरेज्ज) नो जीवितं नो मरणाभिकांक्षी-जीवनमरणविषयकाभिलापरहितः सन् संयमानुष्ठानं चरेद् , इति ॥२४॥
निक्खम्भ गेहा उ' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'गेहा उ निकम्म-गेहातु निष्क्रम्य' साधु घर से निकलकर अर्थात् प्रव्रज्या धारण करके 'निरावकवी-निरचकांक्षी' अपने जीवन में निरपेक्ष होजाय 'कायं विउसेज्ज-कायं व्युत्मजेत्' सधा शरीरका व्युत्सर्गकरे 'णियाणछिन्ने-निदानछिन्न:' और वह अपने किये हुए तप के फलकी कामना न करे 'बलयाविमुक्के-चलया. हिमुक्ता तथा संसार से मुक्त होकर 'नो जीवियं णो मरणाभिकखी
चेरैज्ज-नो जीवितं नो मरणावकांक्षी चरेत्' वह जीवन और मरणकी इच्छा न रखता हुआ संयमानुष्ठान में प्रवत्त रहें ॥२४॥
- अन्वयार्थ--अपने गृह से निष्कारण फरके अर्थात् दीक्षित होकर जीवन के प्रति भी निझाम रहे, काय का उत्सर्ग करके अर्थात् शरीर ममता, लस्कार एवं चिकित्सा न करता हुआ, तप संयम के फल की इच्छा.न करता हुआ निदानरहित संसार के या कर्म के चक्र से विमु.
- 'निखम्म गेहा उ' त्या - , शाय- गेहा उ निक्खम्म-गेहात्तु निष्क्रम्य' साधुये धेरथी नीजी गीत
प्रन्याने स्वी॥२ ४ीने 'निरावकंखी-निरवकांक्षी' याताना नी मपेक्षा . एडित मनी ४ को 'काय विउसेन्ज-काय' व्युत्गृजेत्' तया शरीर व्युत्सम त्याग ४२. 'णियाणछिन्ने-निदानछिन्नः' तमा तेसो पोते ४३सा तपना ३जना २७ न ४२ 'वलयाचिमुक्के-दलयाद्विमुक.' तथा ससारथी मुदत मनाने 'नो जीविय णो मरणामिकंग्बी चरेज-नो जीदितं नो मरणादाक्षी चरेत्' ते જીવન મરણની ઈચ્છા રાખ્યા વિના સંયમના અનુષ્ઠાનમાં જ પ્રવૃત્ત રહેવું ૨૪ , અન્વયાર્થ–પતાના ઘેરથી નીકળીને અર્થાત્ દીક્ષિત થઈને પિતાના જીવન પ્રત્યે પણ નિષ્કામ રહેવું. શરીરને ઉત્સર્ગ કરીને અર્થાત શરીરની મમતા, શારીરિક સંસ્કાર તથા ચિકિત્સા કર્યા વિના અને તપ કર્યા વિના નિદાન
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
enetratfunी टीका प्र. थु. अ १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१५७
टीका--' भिक्खू' भिक्षु: 'गेहाउ' गेहात्तु - स्वगृहात् 'निक्खम्म'- निष्क्रम्यवैराग्यवान पवजितो भूत्ा, 'निरात्रकंखी' निरवकांक्षी - गृहादिकांक्षामकुर्वन् 'कार्य' कार्य - शरीरम् 'बिउसेज्ज' व्युत्सृजेत् - उपात्तशरीरस्य संस्काराद्युपचारादि कमकुर्वन् तन्ममत्वं परित्यजेत् 'णियाणच्छिन्ने' निदानच्छिन्नः, छिन्ननिदानो भवेत् - निदानशल्यरहितो भवेत् । तथा 'जीवियं' जीवित घरणं च जीवनमरणयोः 'अभिकखी' अभिकांक्षी न भवेत्, जीवने मरणे वा रागद्वेषविरहितो भवेद जीवने न हर्षो मरणे वा न द्वेषः कार्यः । 'वलया' वलयात् - बलवीकृत संसारसागरात् तथाभूतकर्मत्रन्धना द्वा, 'विमुक्के' विमुक्तः सन् 'चरेज्ज' चरेत् - संयममनुतिष्ठेत् पालयेदित्यर्थः । 'त्तिवेमि' इति ब्रवीमि इति शब्दोऽध्यायपरि क्त हो, जीवन और मरण, दोनों के प्रति निरपेक्ष होकर अर्थात् पूर्ण - वैराग्य की स्थिति में तत्पर रहे ।
ति बोमि - ऐसा मैं कहता हूँ ||२४||
टीकार्य - साधु गृहत्याग करके अर्थात् वैराग्य की प्रबलता से प्रव्रजित होकर, सर्वथा निरपेक्ष निर्जरार्थी होकर कार्य का भी उत्सर्ग करदे, शरीर के संस्कार एवं उपचार आदि से भी निवृत्त हो जाए । न जीवित रहने की कामना करे, न मरण की । जीवित रहने में हर्ष - और मरण में द्वेष न करे । वह संसार या कर्म के वलय चक से सर्वथा मुक्त होकर संयम का अनुष्ठान करे अर्थात् संयम का पालन करे । રહિત મનીને સંસારના અથવા કર્મના ચક્રથી વિમુક્ત થવુ. જીવન અને સરણુ અને પ્રત્યે અપેક્ષા રાખ્યા વિના પૂર્ણ વૈરાગ્યની સ્થિતિમાં તત્પર રહેવું
'त्ति बेमि'
माये हुं हुं हुं ॥२४॥
ટીકા સાધુએ ઘરના ત્યાગ કરીને અર્થાત્ વૈગ્યની પ્રમલતાથી પ્રત્રજ્યાને અગીકાર કરીને સથા નિરપેક્ષ અને નિરાની કામનાવાળા થઇને કાયાને પશુ ઉત્સર્ગ-ત્યાગ કરી દેવેા. શરીરના સસ્કાર અને ઉપચાર વિગેરેથી નિવૃત્ત થઈ જવું જીવવાની પણ ઈચ્છા ન કરડ્ડી તેમ મરવાની * ઈચ્છા કરવી નહી.. જીવતા રહેવામા હર્ષ અને મરવામાં દ્વેષ ભાવ કરવા નહીં તેણે
સ'સાર અથવા કના વલય-ચક્રથી સ થા મુક્ત થઈને સંયમનું પાલન કરવું
!
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
संघकृतास्त्र समाप्ति बोधयति । सुधर्मस्वामी कथयति-अह ब्रवीमि यथा भगवतः सकाशात् श्रुतं तथा-कथयामीति ॥२४॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित -- कोल्हापुरराजगुरुवालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालचतिविरचितायां श्री "सूत्रकृतागसूत्रस्य" समयार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां समाधिनामकं
दशममऽध्ययनं समाप्तम् ।।१०॥ साधु इच्छा के अनुसार देश देशान्तर में विचरण करे, सय प्रकार के द्वन्द्वों और बन्धनों से रहित हो जाए और संयम की आराधना में इतना तत्पर हो जाए कि जीर्ण होते हुए शरीर का उसे भान ही न हो!' ___इति' शब्द अध्ययन की समाप्ति का सूचक है । सुधर्मा स्वामी जम्बू से कहते हैं-जैसा भगवान् के मुख से सुना वैसा ही मैं कहता हूँ ॥२४॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत 'सूत्रकृताझासूत्र' की समयार्थयोधिनी व्याख्या का समाधिनामक
॥दशवां अध्ययन समाप्त ॥१०॥
સાધુએ ઈચ્છા પ્રમાણેના દેશ દેશાન્તરમાં વિચરણ કરવું તમામ પ્રકારના દે અને બ ધનથી મુક્ત થઈ જવું. અને સંયમની આરાધનામાં એટલા તાત્પર થઈ જવું કે-જીર્ણ થતા શરીરનું પણ તેને ભાન ન રહે.
ઈતિ શબ્દ અધ્યયનની સમાપ્તિને સૂચક છે સુધર્મા સ્વામી જબૂ સ્વામીને કહે છે કે-ભગવાનના મુખથી જે પ્રમાણે મેં સાંભળ્યું છે તે પ્રમાણે જ હું
छु ॥२४॥ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાઈબેધિની વ્યાખ્યાનું સમાધિ નામનું દસમું અધ્યયન સમાપ્ત ૧૦
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
१५९ ॥ अथैकादशाध्ययनम् ।। गतं दशममध्यनम्. साम्प्रतमेकादशमारभ्यते । अस्य पूर्वेणायमभिसवम्वन्धः । तत्र दशमाध्ययने सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रलक्षणधर्मरूपः समाधिरूपदिष्टः, समाधिवशादेव मोक्षो भवतीत्यतो मोक्षमार्गनिरूपकमेकादशाध्ययन मारभते । अतो मोक्षमार्गोऽनेन प्रतिपाद्यते । अनेन सम्बन्धेनाऽऽयावस्याऽस्याऽध्ययनस्य इदं प्रथम सूत्रं गाथारूपेण न्यस्तम् मूलम् कयरे मॅग्गे अक्खाये, माहणेणं मईमया।
जं मग्गं उज्जु पावित्ता, ओहं तैरइ दुत्तरं ॥१॥ छाया-कतरो मार्ग आख्यातो, माइनेन मतिमता । यं मार्गमृणु माय, ओघं तरति दुस्तरम् ॥१॥
॥ ग्यारहवां अध्ययन प्रारंभ ॥ दसवां अध्ययन समाप्त हुआ। अब ग्यारहवां अध्ययन प्रारंभ किया जाता है । इस अध्ययन का पूर्ववर्ती अध्ययन के साथ यह सम्बन्ध है-दसवें अध्ययन में सम्यग्दर्शन, ज्ञान चारित्र और तपरूप धर्म समाधि का उपदेश दिया गया है। समाधि से मोक्ष की प्राप्ति होती है, अतएव मोक्षमार्ग का निरूपण करनेयाला यह ग्यारहवां अध्ययन प्रारंभ करते हैं । इस संबंध से प्राप्त इस अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है-'कयरे मग्गे' इत्यादि ।।
शब्दार्थ---'मईमया-मतिमता' केवलज्ञानी 'माहणेणं-माहनेन' माहन माहन ऐसा अहिंसा का उपदेश देने वाले भगवान् महावीर
भगियामा अध्ययन प्रारमદશમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું હવે અગિયારમું અધ્યયન પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આ અધ્યયનને પહેલાના અધ્યયન સાથે આ પ્રમાણે સંબંધ છે.–દસમા અધ્યયનમાં સભ્યન્ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર અને તપ ૩૫ ધર્મ-સમાધિને ઉપદેશ આપવામાં આવેલ છે. સમાધિથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી જ મેક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ કરવા વાળું આ અગ્યારમું અધ્ય. વન પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આ સંબધથી આવેલ આ અધ્યયનનું આ पहेतु सूत्र छ –'कयरे मग्गे' या
शहाथ-'मईमया-मतिमता' विज्ञानी मेवा 'माहणेण-माहनेन' માહન. માહન એ પ્રમાણેને અહિંસાને ઉપદેશ આપવાવાળા ભગવાન મહા.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुत्रकृनास्त्रे
आन्वयार्थः - 'मई मया' मतिमता केवलज्ञानिना मननं मतिः सा यस्यास्विस मतिमान् तेन - वीर्थकरेण 'प्राण' मादनेन -माहन गाठत्येवमुपदेश दायिना 'करे मग्गे' कतरः किं तो सार्गः - मोक्षमापको मार्गः 'अक्खाए' आख्यातः कथितः 'जं मग्गं उज्जुं पावित्ता' यं मार्गम् ऋजुमकुटिलं माप्य 'दुत्तरं ओ तरई' दुस्तरम् ओघं तरवि-दुरुतरं दुग्तरमोघं भवनं तरदि ॥ १॥
च
टीका- - एकस्मात् स्थानात् स्थानान्तरं प्रापयति स मार्गः - पन्थाः । स | मार्गः द्विविधः - पशस्ता प्रशस्त मेदान् । तथा द्रव्यभावरून लौकिको लोकोतरश्च । तम द्रव्यमार्गो लौकिकः भावमार्गन्तु लोकोत्तरो मोक्षप्रापकः, मोक्षस्य
१६०
स्वामीने 'करे मग्गे -कतरः मार्गः' किस प्रकार का मोक्षप्राप्तिका मार्ग 'अक्खाए - आरूपातः' कहा है 'जं मगा' उज्जुं पावित्ता-यं नार्गम् ऋजुं प्राप्य' जिस सरल मार्गको पाकर 'दुत्तरं ओघ तर दुस्तरम् ओघं तरति ' जीव दुस्तर ऐसे संसार को पार करता है ॥ १ ॥
अन्वयार्थ - मतिमान् माहन (मत हननकरो, किसी को मत हनन करो' ऐसा उपदेश देने वाले) तीर्थकर महावीर ने कौनसा मोक्ष मार्ग कहा है ? जिस सरल मार्ग को प्राप्त करके दुस्तर भवप्रवाह को भव्य जीव पार करता है ? ॥१॥
टीकार्थ – एक स्थान से दूसरे स्थान को प्राप्त कराने वाला पन्ध मार्ग कहलाता है । मार्ग दो प्रकार का है । प्रशस्त और अमान या द्रव्यमार्ग और भावमार्ग अथवा लौकिक मार्ग एवं लोकोत्तरमार्ग इनमें द्रव्यमार्ग लौकिक है और सामना लोकोत्तर है जो मोक्ष में पहुंचाने
वीर स्वामी 'कयरे मग्गे - कतरः मार्गः' या प्रहारनो भोक्ष प्राप्तिना भार्ग 'अक्खाए-आख्यात ' ४ह्यो हे. 'ज मग्गं उज्जु ं पावित्ता-य मार्गम् ऋजु प्राप्य ' सरण सेवा ? भार्गनी अश्रय सहने 'दुत्तर' ओव' तरइ - दुस्तर ओष तरति' व हुस्तर सेवा ससारते तरी लय हे अर्थात् भोक्ष प्राप्त रे ॥१॥ अन्वयार्थ - भतिमान् साहन ( पशु प्रालीने न भारो) से प्रभा શેના ઉપદેશ આપવાવાળા તીર્થંકર શ્રી મહાવીર સ્વામીએ કચે મેક્ષ માગ કહ્યો છે ? કે જે સરલ માને પ્રાપ્ત કરીને દુસ્તર એવા ભવપ્રવાહને સભ્ય જીવ પાર કરે ૧૫
ટીકા”—એક સ્થાનથી ખીજા સ્થાનને પ્રાપ્ત કરાવવાવાળા પુન્ય-માગ કહેવાય છે. મગ બે પ્રકારના છે પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત અથવા દ્રશ્યમા અને ભાવમા અથવા લૌકિક માર્ગ અને લેાકેત્તર માર્ગ તેમા દ્રવ્ય મા
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टोका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् .. १६१ लोकोत्तरत्वात् । तत्रापि मिथ्यात्वोपहतदृष्टीनां प्रतिपादितो मार्गः कुटिला। क्षीणदोषैर्वी तरागैस्तीर्थकरैरुपदिष्टः सरलः। तत्र तीर्थकरप्रतिपादितमार्गमधिकृत्य जम्बूस्वामिना पृष्टः सुधर्मस्वामी माह-हे महामुने ! 'मईमया' मतिमतामतिः-सूक्ष्माऽमुपपदार्थविषयिणी केवलज्ञानरूपा सा विद्यते यस्य तेन-मति. मता-केवलज्ञानिना, 'माहणेण' माहनेन-सर्वे जीवा जीवितुमिच्छन्ति न तु मर्नु मिश्यतो इन्तारं प्रति माइन माहन, इत्युपदेशशीलेन भवगता तीर्थ करेण 'कयरे' कतर:-कीशो मार्ग:-पन्था मोक्षपापकः । 'अक्खाए' आख्यातः प्रतिपादितो लोकहिताय, 'ज' यम्-तीर्थकरमतिपादितं मार्गम् 'उज्जु' ऋजुम्-यथाऽस्थित पदार्थस्वरूपनिरूपणद्वारेण अवक्रम्-सामान्यविशेषनित्याऽनित्यस्याद्वादसमाश्रयणा वाला है, क्यों कि लोक्ष लोगोत्तर है । जिनकी दृष्टि मिडाव से दूषित है, उनके द्वारा प्रतिपादित मागे कुटिल होता है और समस्त दोषों का क्षय करदेनेवाले वीतराग तीर्थकरों का मार्ग सरल है। इनमें से तीर्थकर प्रतिपादित मार्ग के विषय में जम्बू स्वमीने सुधर्मास्वामी से पूछा-हे महामुने ! केवलज्ञानरूप सूक्ष्म पदार्थों को भी विषय करनेवाली मति से युक्त अर्थात् केवलज्ञानी तथा सभी जीव जीवित रहने की अभिलाषा करते हैं, मरने की नहीं अतएव हनन करने वालेको 'माहन, माहन' (मत मारो, मत मारो) इस प्रकार का उपदेशदेनेवाले भगवान् तीर्थकर ने लोक के कल्याण के लिए मोक्ष का मार्ग किस प्रकार का कहा है ? जो मार्ग पदार्थो के यथार्थ स्वरूप का निरूपण करने के कारण तथा सामान्य विशेष और नित्यता अनित्यता आदिरूप अनेका. લૌકિક છે. અને ભાવમાર્ગ લોકેાર છે. જે મોક્ષમાં પહોંચાડે છે. તે કેમકે-મોક્ષ એ લોકોત્તર છે. જેમની દષ્ટિ મિથ્યાત્વના દોષવાળી છે, તેઓએ પ્રતિપાદન કરેલ માર્ગ કુટિલ હોય છે. અને સઘળા દેને ક્ષય-નાશ કરવાવાળા વીતરાગ તીર્થકરને માર્ગ સરળ છે. તેમાંથી તીર્થકરે પ્રતિપાદન કરેલ માર્ગના સંબંધમાં જબૂ સ્વામીએ સુધર્મા સ્વામીને પૂછ્યું, હે મહામુનિ કેવળજ્ઞાન રૂપ સૂમ પદાર્થોને પણ વિષય કરવાવાળી મતિવાળા અર્થાત કેવળજ્ઞાની તથા સઘળા જ જીવવાની ઈચ્છા કરે છે, મરવાની નહીં તેથી હનન કરવાपाणा ने 'मा हन मा हन' न मारे।, न मारे। २मा प्रभान पहेश मावा વાળા ભગવાન તીર્થકરે કે ના કલ્યાણ માટે મોક્ષને માર્ગ કેવી રીતે કહેલ છે ? જે માર્ગ પદાર્થોના યથાર્થ સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવાથી તથા સામાન્ય અને વિશેષ તથા નિત્ય અને અનિત્ય વિગેરે રૂપ અનેકાન્ત વાદનું અવેલ.
सू० २१
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
सूत्रकृताङ्गले दतिसरलं-सर्वेषां वोधोपकारकम् 'मग्ग' मार्गम्-तमेवंभूतं दर्शनचारित्रतपास्वरूपं 'पावित्ता' पाप्य-सन्ध्या-संमारसागरान्तःपातिनो जीवा मुमुक्षवः संप्राप्तमोक्षसामग्रीकाः 'ओहं' ओघम्-भवस शुद्रम् 'दुत्तर' दुरतस्मपि 'तरई तरति-अतिदुस्तर-संसारसागरस्यापि पारं गच्छति, यद्यपि संसारोत्तरणं न दुष्करम् अविकलकारणसद्भावे महतोऽपि कार्यस्य दर्शनाव, तथापि-तादृशसामग्रीमाप्तिरेव दुष्करा । उक्तञ्च
'माणुस्सं खेत्तनाई कुलरूपारोग्ग माउयं बुद्धी। _ 'सवणोदग्गहसद्धा संजमो य लोयंभि दुल्लहाई ॥१॥ छाया-मानुष्यं क्षेत्रं जातिः कुलं रूपमारोग्यमायुधुद्धिः।
श्रवणमवग्रहः श्रद्धा संयमश्च लोके दुर्लभानि ।।१॥ इति । न्तवाद का अवलम्बन करने के कारण अतिसरल है और सभी को योध देकर उपकार करता है, जिस मार्ग को राप्त करके संसार के मोक्षाभिलाषी जीव दुष्प्राध ऐसे मोक्ष को प्राप्त करते है और अत्यन्त दुस्तर संसार सागर को पार करते हैं।
यद्यपि संसार को पार करना कठिन नहीं है, क्यों कि परिपूर्ण कारणकलाप मिलने पर महान कार्य भी होता देखा जता है, तथापि वैसी सामग्री की प्राप्ति हो जाना ही कठिन है। कहा भी है'माणुस्सं खेत्तजाई' इत्यादि। ___ 'मनुष्यत्व, आर्यक्षेत्र, उत्तम जाति (मातृपक्ष), उत्तम कुल (पित'पक्ष), रूप, आरोग्य, दीर्शयु, सदबुद्धि, धर्मश्रवण, अवग्रहण (धर्मकाग्रहण करना) श्रद्धा और संयम, यह लय लोक में उत्तरोन्सर दुर्लभ हैं।'
ખૂન કરવાના કારણે અત્યંત સરળ છે. અને સઘળાને બોધ આપીને ઉપકાર કરે છે, જે માર્ગનું અવલખન કરીને સંસારને મોક્ષની ઈચ્છાવાળા જ - દુપ્રાપ્ય એવા મેક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે, અને અત્યંત ન તરી શકાશ એવા
સંસાર સાગરને પાર કહે છે ? છે . જોકે સંસારને પાર કરવું કઠણ નથી. કેમકે-પરિપૂર્ણ કારણ કલાપ : (સાધને) મળવાથી મહાન કાર્ય પણ સિદ્ધ થતું જોવામાં આવે છે. પરંતુ तवा सामग्रीनी प्रास्त थवी ते ४४९ छ -४यु ५५ छ -'माणुस्सं खेत जाई'
त्या मनुष्य पा, माय क्षेत्र, उत्तम जति, (भातृ पक्ष) उत्तम गुण (पितृ५१) ३५, माश्य, वर्धाधु, सई मुद्धि, यम १९, भवनड (धमान | સ્વીકાર) શ્રદ્ધા, અને સંયમ આ બધા ઉત્તરોત્તર-પછિ પછિને મળવાવાળા दु -मप्राप्य छ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अहिंसोपदेष्टा केवलज्ञानी तीर्थकरः कं धर्ममाख्यातवान् ।
यमवाप्य जीयः संसारमतिकामतीति भावः ॥१॥ मूलम्-तं मग्गं गुत्तरं सुद्धं, सव्वदुक्खविमोक्खणं।
जाणासि जं जहां भिक्खू, "तं णो ब्रूहि महामुणी॥२॥ छाया-तं मार्गमनुत्तरं शुद्धं, सर्वदुःखविमोक्षणम् ।
जानासि यं यथा भिक्षो! तं नो ब्रूहि महाछुने ! ॥२॥ अन्वयार्थ:-(भिक्खू महामुणी) जम्यूस्वामी कथयति-हे मिक्षो ! हे महामुने! (सम्बदुक्खविमोक्खणं) सर्वदुःख विमोक्षकम्-सर्वाणि बहुभिर्भवरूपचितानि कर्माणि दुःखकारणस्वादुःखानि तेभ्यो विमोचकम् (मुद्धं अणुत्तरं) शुद्ध
आशय यह है कि अहिंसा के उपदेष्टा केवलज्ञानी तीर्थकर ने कौनसा ऐसा धर्म कहा है, जिसे प्राप्त करके जीव संसार सागर को पार करते हैं ? ॥१॥ ।
'तं भग्गं णुत्तरं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'भिक्खू महामुणी-हेभिक्षी महामुने' हे साधो 'सव्व दुक्खविनोक्खणं-सर्व दुःखविमोक्षकम्' सब प्रकार के दुःखों को छुडाने वाले 'सुद्धं गुत्तर-शुद्धं अनुत्तरं' उस शुद्ध और सबसे श्रेष्ठ 'जं मग्ग -यं मार्गम्' जिसमार्ग को 'जहा जाणासि-यथा जानासि' जैसे जानते हो 'तं णो बूहि-तं नः ब्रूहि वैसा हमे कहिये ॥२॥
अन्वयार्थ-जम्बू स्वामी पुनः कहते हैं-हे महामुने ! समस्त दुःखों
કહેવાનો આશય એ છે કે–અહિસાને ઉપદેશ, આપનારા કેવળ જ્ઞાની તીર્થ કરે એવા ક્યા ધર્મનું પ્રતિપાદન કરેલ છે ? કે જેને પ્રાપ્ત કરવાથી જીવ સંસાર સાગરને પાર કરે છે. શાળા
'त मग्ग' णुत्तर' त्या
शहाथ-'भिक्खू महामुणी-भिक्षो महामुने' है लिनु उ साधा। 'सव्व दुक्खाविमोक्खणं-सर्वदुःखविमोक्षकम्' मा ४२ना माथी छोडावा पापा 'सुद्धं गुत्तर-शुद्धम् अनुत्तरम्' शुद्ध मन सौथा श्रेष्ठ सपा 'ज मग-यं मार्गम्' भाग २ 'जहा जाणासि-यथा जानासि' रेरीत गये। छ। 'त' णो हि-तं नः ब्रूहि को शत मभने ४ ॥२॥
અન્વયાર્થ–જબૂસ્વામી ફરીથી કહે છે હે મહા મુનિ ? સઘળા ખોથી છોડાવવા વાળા નિર્દોષ અને અનુત્તર (પ્રધાન) એ માગને આપ જે રીતે
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे -निर्दष्टम् - अनुत्तरं सर्वतः प्रधानम् (जं मग्गं) यं मार्गम् (जहा जाणासि) यथायेन रूपेण जानासि (तं णो हि) तं मागै नोऽस्माकं ब्रूहि-कथयेति ॥२॥
टीका-स एव प्रष्टा मोक्षमार्गस्थातीवमूक्ष्मत्वात् तमेव प्रश्नं पुनरपि पृच्छति-'मिक्खू' हे भिक्षो! 'महामुणी' हे महामुने ! 'सव्वदुक्खविमोक्खणं' सर्व दुःखविमोक्षकम्-सर्वेषां दुःखानां क्षयकारकम् । 'णुत्तरं' अनुत्तरम्-नास्ति उत्तर:प्रधानो यस्मात् सोऽनुत्तर स्तं सर्वतः प्रधानम् । 'सुद्ध' शुद्धोऽत्रदातो निदीप: पूर्वाऽपरव्याघातादिदोपाऽभावात्, सावधाऽनुष्ठानोपदेशाऽभावात्, 'ज' यं विमलं भगवतोपदिष्टम् 'मग्गं' माम्-भावमार्गम् 'जहा' यथा-येन प्रकारेण 'जाणासि' ‘जानासि-गुरुपरम्परया, तया-तं भगवतोपदिष्टं मार्गम् 'णो' न:-अस्माकम् 'हि' बहि-कथयेति । जम्बूस्वामी सुधर्मस्वामिनं पृच्छति-हे साधो ! हे महा. मुने! त्वं सर्वदुःखविनाशकं भगवता तीर्थंकरेण प्रतिपादितं धर्म जानासि, तं मे. बुद्दि । इति भावः ॥२॥ से छुड़ाने वाले, निर्दोष और अनुत्तर (प्रधान) उस मार्ग को जिसरूप में आप जानते हैं, हे भिक्षो। उसी रूप में हमें कहिए ॥२॥ -- टीकार्थ-वही प्रश्नकार जम्बू स्वामी मोक्षमार्ग अतीव सूक्ष्म होने से पुनः प्रश्न करते हैं हे महामुने ! हे भिक्षो ! समस्त दुखों को क्षय 'करने वाले, सर्वोत्कृष्ट और शुद्ध अर्थात् पूर्वापरविरोध आदि दोषों से रहित होने के कारण तथा सावद्य कृत्यों के उपदेश का अभाव होने के कारण निर्मल तीर्थकरोक्त मार्ग को जिस प्रकार से आप जानते हैं. उसी प्रकार से हमें कहिए। . जम्बू स्वामी सुधर्मा स्वामी से निवेदन करते हैं-हे महामुने !
आप समस्त दुःखों के विनाशक तीर्थकर भगवान् के द्वारा उपदिष्ट धर्म को जानते हैं, अतएव हमें सहिये ॥२॥ જાણે છે હે ભિક્ષે ! એજ રૂપથી અમને કહેવા કૃપા કરે મારા
ટીકાર્યું–જખ્ખ સ્વાસે મોક્ષ માર્ગ અત્યંત સૂક્ષમ હવાથી ફરીથી પ્રશ્ન કરતા કહે છે કે-હે મહામુને ! હે ભિક્ષે ! સઘળા દુખને ક્ષય કરવાવાળા સર્વોત્કૃષ્ટ અને શુદ્ધ અથવા પૂર્વાપર વિધ વિગેરે દેશ વિનાના હોવાથી તથા સાવદ્ય કૃત્યના ઉપદેશને અભાવ હોવાથી તીર્થંકરે ઉપદેશેલા માર્ગને આપ જે રીતે જાણતા હે. એજ પ્રમાણે અમોને કહો
જખ્ખ વામી સુધર્મા સ્વામીને નિવેદન કહે છે-કે-હે મહામુને ! આપ સઘળા દુઃખને નાશ કરવાવાળા અને તીર્થકર ભગવાને ઉપદેશેલા ધર્મને જાણે છે, તેથી જ તે ધર્મનું અને શ્રવણ કરાવે. અર્થાત્ અને કહે છે
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-जइ णो केई पुच्छिज्जा, देवा अदुवा माणुसा।
तेसिं तु कयरं मग्गं, आइक्खेज्जा कहाहि जो॥३॥ छाया-यदि नः केऽपि पृच्छेयु, देवा अथवा मनुष्याः ।
तेषां तु कतरं मार्गम्, पाखास्ये कथय नः ॥३॥ अन्वयार्थ(—(जइ केइ देवा अदुवा माणुसा पुच्छिन्जा) यदि केचिदेवा अथवा मनुष्याः मां सम्यग्मार्ग पृच्छेयुः (तेसिं कयरं मग आइक्खेज्जा) तेषां पृच्छता फतरं मार्गमहम् आख्यास्ये (णो कहाहि) नोऽस्माकं कथयेति ॥३॥
टीका-हे मुने ! 'जइ' यदि 'केइ केचित् 'णो' नोऽस्मान् 'पुच्छिज्जा' पृच्छेयुः ये केचन देवाः 'अदुवा' अथवा-'माणुस।' मनुष्याः 'तेसिं' तेपाम्
'जह णो केइ पुच्छिज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'जइ केइ देवा अदुवा माणुसा पुच्छिज्जा-यदि केचित् देवा अथवा मनुष्याः पृच्छेयु: यदि कोइ देवता अथवा मनुष्य हमसे पूछे तो 'तेसिं कयर मग आइक्खेज्जा-तेषां कतर मार्ग आख्यास्ये' उनको हम कौनसा मार्ग का कथन करे 'णो कहाहि-नः कथय' यह आप हमको कहिये ॥३॥
अन्वयार्थ-यदि कोई देव अथवा मनुष्य मुझ से मार्ग के विषय में पूछे तो मैं उन्हें कौनसा मागे कहूं? अतएव आप मुझे वह मार्ग कहिए ॥३॥
टीकार्थ--हे मुनिवर ! यदि कोई देव अथवा मनुष्य मेरे समीप आकर मुझसे पूछे कि मोक्ष का मार्ग क्या है, तो मैं उन्हे क्या मार्ग कहूंगा ? अतएव अनुग्रह करके आप मुझे वह मार्ग कहिए ।
'जइ वो केइ पुच्छिज्जा' त्यात
शहाथ-'जइ केइ देवा अदुबा माणुसा पुच्छिन्ना- यदि केचित् देवा अथवा मनुष्याः' पृच्छेयु" हे अथवा मनुष्य ममने पूछे तो 'सेसि कयर' मग आइक्खेज्जा-तेषां कतर मार्गम् आख्यास्ये' त ममे ४या भाग ४थन ४शको ‘णो कहाहि-नः कथय' में मा५ अमने ४३ ॥3॥
અન્વયાર્થ–જે કોઈ દેવ અથવા મનુષ્ય મારી પાસે આવીને મને પૂછે કે મોક્ષને માર્ગ કરે છે? તે હું તેને કયે માર્ગ બતાવું? તેથી આપ કૃપા કરીને મને તે માર્ગ બતાવે
ટીકાર્થ– હે મુનિવર ! જે કઈ દેવ અથવા મનુષ્ય મારી પાસે આવીને મને પૂછે કે-એક્ષને માર્ગ કયો છે? તે હું તેને કયે માર્ગ બતાવું?
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
सूत्रकृतासूत्रे
'कयरं'
कतरम्
'मग्गं मार्गम् 'आइखेज्जा' अख्यास्ये - कथयिष्यामीति । 'णो' नः 'कहा हि' कथयेति, जम्बूस्वामी सुधर्मस्वामिनं पृच्छति - हे मुने ! यदि मद्यमागत्य देवा मनुष्या वा पृच्छेयुः तदाऽहं तेभ्वः कनरं धर्मं कथमिष्यामीति त्वं कथयेति भावः ||३||
मूलम् - जइ वो केई पुच्छिज्जा, देवा अदुवा माणुसा ।
१
तेर्सि में पडिसाहिज्जा, मैग्गसारं सुबह मे ॥४॥ छाया - यदि वः केऽपि पृच्छेयुः, देवा अथवा मनुष्याः । पामिमं प्रतिसाधयेत्, मार्गसारं शृणुत मे ||४ |
अन्वयार्थः--(जइ केइ देवा अदुवा माणुसा) सुधर्मस्वामी कथयति-यदि केचिद् देवा अथवा मनुष्याः - संसारभ्रमण भीरवः 'वो पुच्छिन्न ।' वः - युष्मान
आशय स्पष्ट है । जम्बूस्वामीने मोक्षमार्ग की प्ररूपणा करने के लिए अपने गुरु सुधर्मा स्वामी से इस प्रकार निवेदन करके प्रेरणा की ॥३॥
'जइ वो के पुच्छिज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जह के देवा अदुवा माणुसा-यदि केपि देवा' अथवा मनुष्याः' यदि कोई देवता अथवा मनुष्य 'वो पुच्छिज्जा - वः पृच्छेयुः । आपसे पूछे तो 'तेर्सि में पडिसाहिज्जा - तेषां इमं प्रतिसाधयेत्' उनसे यह मार्ग का कथन करना चाहिये 'भग्गसारं - मार्ग सारस्' वह साररूप मार्ग का कथन ' से सुणेह मे शृणुन' मुझसे आपलोग सुनो ॥४॥
તેથી આપ કૃપા કરીને મને તે માનું કથન સભળાવે. અર્થાત્ તેવા સાગના ઉપદેશ આપ અમેાને સ'ભળાવે.
કહેવ ના આશય સ્પષ્ટ છે જ ધ્રૂસ્વામીએ મેાક્ષની પ્રરૂપણા કરવા માટે પેાતાના ગુરૂ સુધર્મા સ્વામીને આ પ્રમાણેનુ' નિવેદન કરીને મેક્ષ સાગનું કથન કરવા પ્રેરણા કરી તાકા
'जह वो के पुच्छिज्जा' इत्यादि
शब्दार्थ –जह के देवा अदुवा माणुसा-यदि केपि देवा अथवा मनुष्या.' ने अर्थ देव अथवा भनुष्य 'वो पुच्छिज्जा - वः पृच्छेयुः' आपने पूछे तो 'तेखि मं पडिसाहिज्जा - तेषां इमं प्रतिसाधयेत्' तेने या भार्गनु उथन अबु हासे है ? 'मग्गसारं - मार्गसारम्' सार ३५ भागतु उथन 'मे सुणेह - मे श्रुणुत' भारी પાસેથી તમે સાંભળે પ્રા
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
• समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
'१६७
सम्यग् मार्ग पृच्छेयु स्वदा 'तेर्सि मं पडिसाहिज्जा' तेषां पृच्छतां देवानां मनुजानां वा इमं मार्ग प्रतिसाधयेत् - कथयेत् 'सग्गसारं ' तादृशमार्गसारम् 'मे सुणेह' मे - मम कथयतो यूयं श्रणुतेति ॥ ४ ॥
टीका -- एवं प्रकारेण पृष्टः सुधर्मस्वामी माह - भोः ! भोः शिष्या ! ! 'जइ' यदि - कदाचित् 'वो' वः - युष्मान् 'देवा' देश: 'अदुवा' अथवा 'माणुसा' मनुष्याः जन्ममरणभयभीताः मोक्षाभिलाषिणः कस्मिन्नपि काले देशे वा 'पुच्छिन्ना' पृच्छेयुः - संसारसागरतरण समर्थी मार्गः कः । इत्यादि रूपं प्रश्नं पृच्छेयु:वेसि' तेषाम् यूयम् 'इमं' - वक्ष्यमाणस्वरूपकं पड्जीवनिकायसंरक्षण प्रवणम् 'पडिसा हिज्जा' प्रतिसाधयेत - कथयेत 'मग्गसारं ' मार्गसारम् - मार्गस्य- पारमार्थि कस्वरूपम् यं मार्गे भवन्तोऽन्येषां प्रतिपादयिष्यन्ति, तम् 'मे' मे - मम - कथयतः 'सृणेह' शृणुत इति । यदि केचिद्भवन्तं देवा मनुष्या वा मार्गे पृच्छेयु स्वदा वक्ष्यमाणो मार्गो भवद्भि स्तेभ्यः प्रतिपादनीयः, तद्वदतो मे श्रृणुतेति भावः ॥ ४ ॥
अन्वयार्थ - सुर्मा स्वामी बोले- यदि कोई देव या मनुष्य तुम से सम्यक् मोक्षमार्ग पूछे तो उन्हें यह मार्ग कहना चाहिए । इस उत्तम मार्ग को मैं कहता हूं, तुम सुनो ॥४॥
टीकार्थ - इस प्रकार प्रश्न करने पर सुधर्मा स्वामी बोले- हे शिष्यो ! कदाचित तुम से कोई देव अथवा जन्म मरण से भयभीत और मोक्ष के अभिलाषी मनुष्य यह पूछे कि संसार सागर से तिरने का मार्ग कौनसा है ? तो तुम उन्हें आगे कहा जाने वाला, षटुकाय की रक्षारूप उत्तम मार्ग कहना | जिस मार्ग को तुम उन्हें कहोगे, यह मैं कहता हूं। तुम मुझसे सुनो।
तात्पर्य यह है कि यदि कोई देवता अथवा मनुष्य मोक्षमार्ग पूछे तो उन्हे आगे कहा जाने वाला मार्ग कहना । वह मार्ग मैं कहता हूँ । तुम उसे सुनो || ४ |
અન્વયા—સુધર્માં સ્વામીએ કહ્યુ કે—જો કોઈ દેવ અથવા મનુષ્ય તમને સમ્યગ્ મેક્ષ માર્ગના સમધમાં પૂછે તે તેને આ માગ મતાવવે જોઇએ તે ઉત્તમ માર્ગનું હું કથન કરૂ છું.
ટીકાથ——આ પ્રમાણે જમ્મૂ સ્વામીએ પ્રશ્ન કરવાથી સુધર્માં સ્વામીએ ં કહ્યું કે હું શિખ્યા ! કદાચ તમાને કાઇ દેવ અથવા જન્મ મરણના ભયથી ભયભીત અને માક્ષની અભિલાષા વાળા મનુષ્ય, એવુ પૂછે કે–સંસાર સાગરથી તરવાના માગ કચે છે ? તેા તમારે આગળ કહેવામાં આવનારા ષટ્ કાયની રક્ષા રૂપ ઉત્તમ માર્ગ તેને મતાવવા. તમે તેઓને જે માગ કહેશે તે હું કહુ છુ તે તમે સાવધાનતાથી મારી પાંસેથી સાંભળે,
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतात्रे
-१६८
- मूलम् - आणुपुव्वेण सहाघोरं, कासवेण पवइयं । जमादाय ईओ पुवं, समुदं ववहारिणो ||५||
छया-आनुपूर्व्या महाघोरं, काश्यपेन प्रवेदितम् । यमादाय इतः पूर्व, समुद्र व्यवहारिणः ॥५॥
अन्वयार्थ:-- (कासवेण पवेइयं ) काश्यपेन- महावीरस्वामिना प्रवेदितं कथि
-
'आणुपुन्देण महाघोरं ' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'कासवेणपवेइयं - काश्यपेन प्रवेदितम्' काश्यपगोत्री भगवान् महावीर स्वामीका काहाहुवा' 'महाघोरं महाघोरम्' अत्यन्त कठिन मार्गको 'आणुपुव्वेणं आनुपूर्व्या' में क्रमश: कहताह' 'समुहं वहारिणो समुद्र व्यवहारिण.' जैसे व्यवहार करनेवाले पुरुष समुद्र को पार करते हैं। तथा 'इओ पुवं- इतः पूर्वम्' इसी प्रकार उस सदुप देश से, पहिले 'जमादाय-यं आदाय' श्रुतचारित्र लक्षण वाले इस मार्गका अवलम्वन करके पहिले अनेक लोग इस संसार को पार कर चुके है ||५||
अन्वयार्थ - - काश्यप अर्थात् महावीर स्वामी द्वारा प्ररूपित अत्य
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—જો કાઇ દેવ અથવા મનુષ્ય માક્ષ માના સખધમાં પ્રશ્ન કરે. તે આગળ કહેવામાં આવનાર માગ તેને કહેવેા. તે માર્ગ હું કહું' છુ તે તમા સાંભળે! જા
'आणुपुवेण महाघोर" छत्याहि
शब्दार्थ –'कासवेण पवेश्य - काश्यपेन प्रवेदितम्' अश्यप गोत्रवाणा भगवान् भडावीर स्वामी ४डेस 'महाघोर - महाघोरम्' अत्यंत सेवा भार्ग'नु' थन 'आणुपुवेण - आनुपूर्व्या' भ पूर्व' हुं हुं छ 'समुहं ववहाँरिणो समुद्र व्यवहारिण' प्रेम व्यवहार ४२वावाजा पु३षी समुद्रने पार रे छे, तथा 'इओ पुन्वम् - इतः पूर्वम्' मा सहुपदेशथी पडेसां 'जमादाय - यं 'आदाय' श्रुत ने यात्रि सक्षवाणा सा भार्गनुं व्यवसम्मन मरीने अने લેક આ સૉંસાર સાગરને પાર કરી ચૂકયા છે. પા
અન્નયા —અર્થાત્ કાશ્યપમહાવીર સ્વામીએ પ્રરૂપિત કરેલ અત્યંત
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् तम् (महाघोरं) महाघोरम्-अतिकठिनमार्गम् (आणुपुव्वेणं) आनुपूर्व्या-क्रमशः कथयिष्यामि । (समुदं ववहारिणो) यथा-व्यवहारिणः-सांयात्रिकाः समुद्रं तरन्ति तथा-(जमादाय) यं-भगवत्मवेदितं मार्ग श्रुतचारित्रलक्षणमादाय (इओ पुर्व) इत: पूर्व बहवो भवाम्बुधि तीर्णाः, अत्र दृष्टान्तमाह-(समुदं ववहारिणो) यथा-व्यवहारिणः-सांयात्रिकाः समुद्रं तरन्ति तथेति ॥५॥
टीका-'कासवेण' काश्यपेन-कश्यपगोत्रोत्पन्नेन श्रीतीर्थकृता महावीरस्वामिना, 'पवेइयं' प्रवेदितम् 'महाघोरं' महाघोरम्-कातरपुरुषैर्दुस्तरं मार्गम् 'आणुपुत्वेण' आनुपूर्या-तीर्थकरपरम्परया, याग्रूपेण भगवता प्रतिपादित ताशाऽऽनुपूर्व्या, सजातीयाऽऽनुपूावाऽहं कथयिष्यामि । 'ज' यं मार्गम् आदाय-स्वीकृत्य 'इओ पुब्वं' इतः पूर्वम्-अने के विदितपरमार्थाः संसारमति: क्रान्ताः संसारसमुद्रं तीर्णाः । कथमित्याह-यथा-समुदं' समुद्रम् 'ववहारिणोऽव्यवहारिणः-पण्यक्रयविक्रयात्म व्यापारचतुरचेतसो वणिजः नौकामादाय तस्य न्त कठिन मार्ग को मैं अनुक्रम से कहता है । जैसे व्यापारी नौकाका सहारा लेकर समुद्र को तिरते हैं, उसी प्रकार भगवत्प्रतिपादित इस मार्ग को ग्रहण करके इससे पहले बहुत जीव संसार सांगर को तिर चुके हैं ॥५॥
टीकार्थ-काश्यप गोत्र में उत्पन्न तीर्थकर श्रीमहावीर स्वामी द्वारा प्रतिपादित, कायर पुरुषों के द्वारा दुस्तर, तीर्थकरों की परम्परा के अनुसार आगत मार्ग को मैं अनुकम से कहता हूँ । अथवा जिस अनुकम से भगवान् ने कहा है, उसी प्रकार मैं कहता हूं। जिस मार्ग को स्वीकार करके इससे पूर्व अनेक परमार्थ के ज्ञाता संसार को पार कर चुके हैं । जैसे क्रय विक्रय करनेरूप व्यापार में चतुर व्यापारी नौका કઠણ માર્ગનું હું અનુક્રમથી કહુ છું. જેમ વેપારી લોકે નૌકાનું અવલંબ બન કરીને પિતાના વ્યાપાર માટે સમુદ્રને તરીને પાર કરે છે તે જ રીતે ભગવાને પ્રતિપાદન કરેલા આ માર્ગનું અવલખન કરીને પહેલા ઘણા લોકો અપાર એવા આ સંસાર સાગરને તરી ગયા છે પાપા
ટીકાથુ–કાશ્યપ ગેત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલા તીર્થકર મહાવીર સ્વામીએ પ્રરૂપિત અને કાયર પુરૂષે દ્વારા ન તરી શકાય એવા, તીર્થકરોની પરંપરા પ્રમાણે આવેલા માર્ગને હું અનુક્રમથી કહું છું અથવા જે અનુકમથી ભગવાને કહેલ છે, એ જ પ્રમાણેના ક્રમથી હું તમને કહું છું. જે માગને સ્વીકાર કરીને આથી પહેલાં પરમાર્થના જાણવાવાળા સંસારને પાર કરી ચૂકયા છે. જેમ કય-વિક–ખરીદ વેચાણ કરવા રૂપ વ્યાપારમાં-ચતર
सू० २२
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पथाऽतिभयानकमपि समुद्र संतरन्ति, तथाऽने के महान्तो यं मार्ग सम्यग्ज्ञानादिकमवलम्व्य संसारसागरं तीर्णाः तादृशं मार्गमहं ते कथयिष्यामि ॥५॥ मूलम्-अत्तरिंसु तरतेने, तरिसंति अणागया।
तं सोचा पडिकखालि, जंतबो ते सुंणेह मे ॥६॥ छाया---अतारिषुस्तरन्त्ये के, तरिष्यन्ति अनामताः ।
___तं श्रुत्वा प्रविवक्ष्याय, जन्तवस्तं शृणुत मे ॥६॥ को ग्रहण करके अत्यन्त भयानक समुद्र को भी पार कर लेते हैं। उसी प्रकार अनेक महापुरुष जिसमाग को सुधग्दर्शन, आदि को अवलम्बन करके संसारसागर से तिर चुके हैं। इस प्रकार का मार्ग में तुम्हें कहता हूं ॥५॥ __'अत्तरिंसु इत्यादि।
शब्दार्थ--'जन्तबो-जन्तवः' बहुतसे प्राणी 'अत्तम्सुि-अताएं: इस मार्ग का आश्रय लेकर सूत काल में अनेक लोगोंने इस संसार सागर को पार किया है 'तरतेगे-तरन्य' तथा कोई भव्य जीव वर्तमान काल में भी पार करते हैं 'अणागया तरिस्संति-अनागताः तरिव्यन्ति' एवं भविष्य कालमें भी बहुतले संसार को पार करेंगे 'तं सोच्चा पडिवखामि-तं श्रुत्वा प्रतिवधानि' उस मार्ग को मैं भगवान महावीर स्वामी के मुख से सुनकर आपको कहूँगा 'तं सुणेह से-तं मे श्रृणुत' उस कथन को सेरेसे आप लोग सुनो ॥६॥' વેપારી નીકા-વહાણને લઈને અત્યંત ભયંકર એવા સમુદ્રને પાર કરી જાય છે, એજ પ્રમાણે અનેક મહાપુરૂષે જે માર્ગ એટલે કે–સમ્યફ દર્શન, જ્ઞાન, છે વિગેરેનું અવલમ્બન કરીને સંસાર સાગરથી તરી ચૂક્યા છે. આવા પ્રકારને માર્ગ હું તમને કહું છું. આપા - 'अत्तरिसु' त्याह . शहाथ-'जतवो-जन्तवः' घ। भ२१ आशिय। 'अत्तरिंसु-अता: ॥ માર્ગને આશ્રય લઈને ભૂતકાળમાં અનેક લોકેએ આ સંસાર સાગરને પાર ध्य छ, तर तेगे-तरन्त्येके' तथा अन्य 4 तभानमा ५ पा२ ४२ छ. 'अणागया 'तरिस्संति-पनागताः तरिष्यन्ति' तम माविष्य मा ५] ।
। ससारने पा२ ४२२ 'त सोच्चा पडिक्क्खामि-तं श्रुत्वा प्रतिवक्ष्यामि' એ માર્ગનું કથન ભગવાન મહાવીર સ્વામીને મુખથી સાંભળીને આપને કહીશ 'तं सुणेह मे-त में श्रुणुज' से थाने भारी पांसथी तभी सामने ॥६॥
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् _ १७१
अन्वयार्थः- (जंबो) जन्तवा-पाणिनः 'अत्तरिसु' एके संसारसमुद्र पूर्वम् अतारिषुः-तीर्णवन्तः (तरंतेगे) : तरन्त्येके -अधुनाऽपि एके, भव्यजीवाः तरन्ति (अणागया तरिरसंति) तथा अनागतकाल माविनोऽने के तरिष्यन्ति-संसारातीर्णा भविष्यन्ति (तं सोच्चा पडिवक्खामि) -तादृशं मार्ग श्रुत्वा-भगवन्मुखास्कर्णगोचरीकृत्य हे जम्बू मुने ! तुभ्यं प्रतिवक्ष्यामि कथयिष्यामि (तं मुह मे) तं-तादृशं मार्ग मे-मम कथयतः शृणुत यूपमिति ॥६॥
टीका--'जंतयो' जन्तवः-अनेके माणिनो महापुरुषाः पूर्व महापुरुषैरनुष्ठित यं भावमार्गम् आश्रित्य पूर्व संसारोद्विग्नमानसाः सन्तः ससारम् 'अत्तरिसु' अतारिपुः तीर्णवन्त, तथा-साम्प्रतमपि समस्तसामग्रीयुक्ताः 'तरंतेगे' एके संख्येया जीवाः तरन्ति-सम्प्रत्यपि श्रुनचारित्रलक्षणमार्गमादाय मोक्षं गच्छन्ति।
अन्वयार्थ-जिल मार्ग का अवलम्बन करके बहुत जीव संसार सागर को पार कर चुके हैं। आज भी कोई भव्य जीव पार कर रहे हैं भौर अनागत काल में भी करेंगे, उस मार्ग को तीर्थकर के मुख से सुन कर हे जम्बू में तुम्हें कहूँगा। तुम मुझसे सुलो ॥६॥
टीकार्थ-महापुरुषों द्वारा आचीर्ण जिस भावमार्ग का आश्रय लेकर संसार से विरक्त मानस वाले अनेक महापुरुष संसार को तिर चुके हैं, वर्तमान में भी परिपूर्ण सामग्री प्राप्त करने वाले बहुत जीव तिर रहे हैं अर्थात् श्रुतचारित्र रूप मार्ग को स्वीकार करके मोक्ष प्राप्त कर रहे हैं। तथा अनन्त भविष्यत् काल में भी बहुत से जीव तिरेंगे, ऐसा तीनों कालों में संसार सागर से तारने वाला मोक्ष का कारण अत्यन्त प्रशस्त मार्ग तीर्थकरोने कहा है।
અન્વયાર્થ-જે માર્ગનું અવલખન કરીને ઘણા જ સંસારને પાર કદી ચુકયા છે, અને હાલમાં પણ કોઈ ભવ્ય જીવ પાર કરી રહેલ છે, અને ભવિષ્ય કાળમાં પણ પાર કરશે તે માર્ગનું ભગવાન તીર્થકરને મુખેથી મેં જે પ્રમાણે બાણ કર્યું છે તે જોબૂ એ પ્રમાણે હું તમને કહીશ તે તમે મારી પાસેથી સાંભળે છેદા
ટીકાઈ–મહાપુરૂષોએ આચરેલ જે ભાવમાર્ગને આશ્રય લઈને સંસારથી વિરક્ત માનસ વાળા અનેક મહા પુરૂ સંસારને તરી ચૂકેલા છે, વર્તમાનમાં પણ પરિપૂર્ણ સાધન પ્રાપ્ત કરવાવાળા ઘણુ જ તરી રહ્યા છે. અર્થાત ન ચારિત્ર રૂપ માગને સ્વીકારીને મેક્ષ પ્રાપ્ત કરી રહ્યા છે, તથા અનન્ત ભવિષ્ય કાળમાં પણ ઘા જી તરશે. આ રીતે ત્રણે કાળમાં સંસાર સાગરથી તારવાવાળે મોક્ષના કારણ રૂપ શ્રેષ્ઠ માર્ગ તીર્થક એ કહેલ છે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
- १७२ सूत्रकृताङ्गसूत्रे वर्त्तमानप्रयोगस्तु गणधर काळापेक्षया । गणधराल्लघुकालानन्तरमेव एतत् क्षेत्रं मोक्षमार्गस्याऽवरुद्धत्वात् । अथवा - साम्प्रतमपि महाविदेहादौ जीवा यान्ति मोक्षम् तदपेक्षया वर्तमानकालप्रयोगः | 'अगागया' अनागताः अनागतकाले भाविनो बहुशो जीवाः 'तरिस्संति' तरिष्यन्ति, तदेवं कालत्रयात्मकेऽपि संसारे संसारसागरोत्तारको मोक्षगमनैककारण मूतो भावमार्गोऽतिप्रशस्तः केवलज्ञानिभिरुपदिष्टः, तं च भावमार्गम् अहं तीर्थकरात् 'सोच्चा' श्रुत्वा सम्यगव - धार्य, युष्माकम् 'पडिवक्खामि' प्रतिवक्ष्यामि - प्रतिपादयिष्यामि । सुधर्मस्वामी, जम्बूस्वामिमभृतिशिष्यान् लक्षीकृत्य तं भावमार्गम् 'मे मम कथयतः 'सुणेद्द' शृणुत यूयमिति ॥६॥
7
यह वर्त्तमान काल में संसारसागर से तिरने का जो कथन किया है सो गणधरों के समय की अपेक्षा से समझना चाहिए। गणधरों के काल में मोक्षमार्ग अवरुद्ध (बन्ध) नहीं था, उसके पश्चात् ही उसका अवरोध हुआ है । अथवा महाविदेह क्षेत्र से वर्त्तमान काल में "भी जीव मोक्ष प्राप्न करते हैं। उनकी अपेक्षा से यहां वर्त्तमान काल का प्रयोग किया गया है ।
उस भावमार्ग को मैं तीर्थकर के मुखसे सुना हुआ तुम्हें " प्रतिपादित करूंगां ।
सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी को लक्ष्य करके, कहते हैं, उस भाव मार्गको अर्थात् उस मोक्षमार्ग को तुम सुनो ॥६॥
અહિયાં વર્તમાન કાળમાં સંસાર સાગરથી તરવાનુ... જે કથન કરેલ છે. તે ગધરાના સમયની અપેક્ષાથી કહેલ છે, તેમ સમઝવું, ગધરાના કાળમાં મેાક્ષમાર્ગ અવરૂદ્ધ (ન્યૂ) નર્હતે. તે પછી જ તેને અવરોધ થયેલ છે. અથવા મહાવિદેહ ક્ષેત્રથી વર્તમાન કાળમાં પણ જી મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. તેની અપેક્ષાથી અહિયાં વર્તમાન કાળના પ્રયાગ કરવામાં આવેલ છે. તે ભાવમાતુ, કથન મે તીથ કરેાના મુખેથી જે રીતે સાંભળેલ છે. તે પ્રમાણે તમે ને સ’ભળાવું છું. સુધર્માંસ્વામી જ ખૂસ્વામીને ઉદ્દેશીને કહે છે. જે માના આશ્રય લઈને ઘણા જીવે સંસાર સાગરને તરી ગયા છે. વત - માનમાં પણ તરી રહ્યા છે, અને ભવિષ્યમાં પણ તરશે. એ ભાવમાગને કહેતા એવા મને સાંભળેા અર્થાત્ મારા કથનનુ શ્રવણુ કરે પ્રા
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
न
समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १७३ मूलम्पुढवीजीवा पुढो सत्ता, आउ जीवा तहाऽगणी ।
वाउजीवा पुढो सत्ता, तणरुक्खा सबीयगा ॥७॥ छाया-पृथिवीजीवाः पृथक्सत्त्वाः, आपो जीवास्तथाऽग्नयः ।
वायुजीवाः पृथक्सत्वाः, तृणवृक्षाः सवीजकाः ॥७॥ अन्वयार्थः--(पुढवीजीवा पुढो सत्ता) पृथिवी-पृथिव्येवा पृथिव्याश्रिता जीवाः ते च प्रत्येकशरीरत्वात् पृथक् प्रत्येकं सत्वाः जन्तवो ज्ञातव्याः, तथा(आउजीवा) आपो जीवाः पृथक् प्रत्येकं सत्त्वाः अवगन्तव्याः, (तहाऽगणी)
'पुढची जीवा पुढो सत्ता' इत्यादि।
शब्दार्थ--'पुढवी जीवा पुढो सत्ता-पृथिवी जीवाः पृथक् सत्वा पृथ्वी अथवा पृथ्वीके आश्रित जीव भिन्न भिन्न जीव हैं 'आउ जीवाआपो जीवा' तथा जल के जीव भी भिन्न भिन्न हैं 'तहाऽगणी-तथा नयः' तथा अग्निजीव भी भिन्न भिन्न हैं 'वाउजीवा पुढो सत्ताघायु जीवाः पृथक् सत्वा' तथा वायुकायके जीव भी अलग अलग हैं 'तणरुक्खा सषीयगा-तृणवृक्षाः सबीजकाः' इसी प्रकार तृण वृक्ष और पीज भी पृथक् जीव हैं ॥७॥ ___ अन्वयार्थ-पृथ्वी ही जिनका शरीर है अथवा जो पृथ्वी के आश्रित रहते हैं, वे पृथ्वीजीव कहलाते हैं। प्रत्येक शरीर होने के कारण उनका पृथक् पृथकू अस्तित्व है। इसी प्रकार अपूकायिक जीव भी 'पुढवी जावा पुढो सत्ता' इत्यादि
हाथ-'पुढवी जीवा पुढो सत्ता-पृथिवीजीवाः पृथक सम्वाः' पृथ्वी मया पृथ्वीना मायथी २९सा ७ हा हा ! छे. 'आर जीवाआपो जीवाः' तथा पाएीना पर सुत नु! १२न। छे. 'तहागणीतथाऽग्नयः' तथा मयि । ५ । नुहा छ 'वाउजीवा पुढो सत्तापायुजीवाः पृथक् सत्वाः' तथा वायुडायना छ। ५९ गुहा | छ. 'तणरु. क्खा सवीयगा-तृणवृक्षाः संघीजका.' मे प्रभाये तृष्य वृक्षा मने भी०४ ५९ પૃથક્ જીવ છે. છા
અન્વયાર્થ–પૃથ્વી જ જેનું શરીર છે. અથવા જેઓ પૃથ્વીના આશ્રયે રહે છે. તેઓ પૃથ્વી કાય છે. કહેવાય છે. પ્રત્યેક શરીર હોવાને કારણે તેમનું પૃથક પૃથક્ અસ્તિત્વ છે. એ જ પ્રમાણે અપૂકાયિક છે. પણ પૃથફ
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
सूत्रकृतसूत्रे
तथा - अग्नयोऽपि जीवा पृथगेव (वाउजीवा पुढो सत्ता) वायु जीवा अपि पृथगेव सत्त्वाः जन्तवः तथा-(तणरुक्खा सवीयगा) तृणवृक्षाः वीजाभ्यपीति वनस्पतयः पृथग् जीवा एवेति ||७|
टीका - चारित्रमार्गों हि अहिंसालमूलकः, अहिंसा जीवरक्षणरूपा । हिंसा च प्राणिनामेव सम्भवति, प्राणवियोगानुकूलव्यापारस्यैव हिंसात्वात् । सा च चेतने "ए। सम्भवति, नाचेतने, अतश्चेतनस्वरूपज्ञानमावश्यकम्, अतः पड़जीवनिकायचेतनस्वरूपपरिज्ञानाय चेतन विभागमेव दर्शयति- 'पुढवी जीवा इत्यादि ।
'पुढवीजीचा' पृथिवी जीवा : - पृथिव्येव जीवाः पृथिव्यासाश्रिता वा । ६ ते जीवाः 'पुढो सत्ता' पृथक् पृथक् सत्त्राः प्राणिनः पृथिवीकायाः सचित्ता इत्यर्थः । पृथक् पृथक् सत्ता वाले है। अग्निकाय, वायुकाय तथा तृण वृक्ष और बीज भी पृथक् पृथक सत्ता वाले है || ७ |
टीकार्थ - चारित्र मार्ग अहिंसा मूलक है और अहिंसा का अर्थ है जीवों की रक्षा करना | हिंसा प्राणियों की ही हो सकती है, क्योंकि प्राणों का वियोग करने वाला व्यापार ही हिंसा है । वह हिंसा भी सचेतन की ही हो सकती है, अचेतन की नहीं । अतएव चारित्र मार्ग को समझने के लिए जीवोंके स्वरूप का ज्ञान होना अनिवार्य है । इस कारण पढ़ जीवनकाय के जीवों का ज्ञान कराने के लिए सर्व प्रथम जीवों के भेद दिखलाते हैं ।
पृथ्वी ही जिनका शरीर है अथवा जो पृथिव के आश्रित हैं, वे पृथ्वि जीव हैं । वे पृथक् पृथक् प्राण है । इस प्रकार पृथ्वीकाय सचित्त
પૃથક્ સત્તાવાળા છે, અગ્નિકાય વાયુકાય તથા તૃષુવૃક્ષ અને ખીજ પૃથ પૃથક્ સત્તાવાળા છે. નાણા
ટીકા—ચારિત્ર માર્ગ અહિંસા પ્રધાન છે. અને અહિંસાને અથ જીવેાની રક્ષા કરવી. હિંસા પ્રાણિયાની જ થઈ શકે છે, કેમકે પ્રાણૢાના વિચાગ કરવાવાળા વ્યાપાર એટલે કે પ્રવૃત્તિ કરવી તેજ હિંસા છે. તે Rsિ'સા પણ સચેતનની જ થઇ શકે છે અચેતનની નહી'. એથી જ ચારિત્ર માને સમજવા માટે જીવાના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થવું' જરૂરી છે. તેથી ષજીવનિકાયના જવાનું જ્ઞાન કરાવવા માટે સૌથિ પહેલાં જીવેાના ભેદે ખતાવવામાં આવે છે. આશ્રયે રહેલા છે,
પૃથ્વીજ જેએનું શરીર છે, અથવા જે પૃથ્વિીના તેએ પૃથ્વીજીવ કહેવાય છે. તેએ પૃથક્ પૃથકૢ પ્રાણી છે. આ રીતે પૃથ્વી
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १५ तथा-'आउजीवा' आपो जीवाः-जलान्येव जीवाः जलाश्रिता वा, तेऽपि प्रतिशरीरत्वात्पृथक् पृथगेव । 'तहाऽगणी' तथाऽग्निः, अग्निकायिका अपि पृथगू जीवाः। तथा-'वाउजीवा' वायुनीवाः-वायुकायिकाः, तेऽपि 'पुढोप्तत्ता' पृथक् सत्त्वाः प्रत्येकशरीरत्वात् तेऽपि भिन्ना एव । वनस्पतिकायास्तु-या सूक्ष्मः स सर्वोऽपि निगोदरूपः साधारणः। बादरस्तु साधारणोऽसाधारणश्च । तत्र प्रत्येक शरीरिणोऽसाधारणस्याऽनेके भेदाः, तेषु कविचिभेदानिह दर्शयति । 'तणरुक्खा सवीयगा' तृणवृक्षाः सवीनकाः, तृणानि-काशतालादीनि, वृक्षाः अन्तःसारा:अशोकचन्दनादयः, बीजैः गोधूमचणकमभृतिभिः सह वर्तन्ते इति सबीनकार, पते सर्वेऽपि वनस्पतिकायाः पाणिनोऽपि पृथक्मत्वा भिन्नजीवसत्तावन्तः है। तथा अप (जल) ही जिनका शरीर है या अपू के आश्रित जो हैं, वे अप्कायिक कहलाते हैं। वे पृथक पृथक् शरीर वाले होने से प्रत्येक शरीरी कहे गये हैं। इसी प्रकार अनेक अग्निकायिक जीव पृथक जीव हैं । वायुकायिक भी प्रत्येक शरीरी होने से पृथक पृथक् अस्तित्व दाले हैं। वनस्पति काथिकों में जो सूक्ष्म हैं, वह सब साधारण अर्थात् निगोद हैं। बादर वनस्पति के दो भेद हैं-साधारण और प्रत्येक । उनमें से प्रत्येक शरीरी असाधारण के अनेक भेद हैं, जिनमें से कतिपय भेद यहां कहे गए हैं, जैसे-तृण, वृक्ष और वीज । काश ताल आदि तृण कहलाते हैं, भीतर में सारवाले अशोक चन्दन आदि वृक्ष कहलाते हैं, और गेहूचना आदि बीज कहलाते हैं। इन सभी वनस्पतिकायिक કાય સચિત્ત છે. તથા અપૂ કહેતાં જળ એજ જેમનું શરીર છે, અથવા અપના આશ્રયથી જે જ રહે છે, તેઓ અપકાયિક કહેવાય છે. તેઓ પૃથક પૃથફ શરીરવાળા હોવાથી પ્રત્યેક શરીર કહેવાય છે. એ જ પ્રમાણે અગ્નિકાય વાળા જેના સંબંધમાં પણ સમજવું. વાયુકાયિક પણ પ્રત્યેક શરીર વાળા હોવાથી પૃથફ પૃથ અસ્તિત્વ વાળા છે. વનસ્પતિકાયિમાં જે સૂક્ષમ છે, તે બધા સાધારણ અથવા નિગોદ છે. બાદર વનસ્પતિના બે ભેદે કહ્યા છે. સાધારણ અને અસાસારણ તેમાંથી પ્રત્યેક શરીર વાળા અસાધારણના અનેક ભેદ છે. જેમાંથી કેટલાક ભેદો અહિયાં કહેવામાં આવે છે. જેમકેતુણ, વૃક્ષ, અને બીજ, કાશ, તાલ વિગેરે સુણ કહેવાય છે. અંદરમાં સારવાળા અશોક ચંદન વિગેરે વૃક્ષે કહેવાય છે, અને ઘણું અણુ વિગેરેને બીજ કહેવાય છે. આ બધા વનસ્પતિ કાયિક છે પણ પૃથક પૃથક્ જવ રૂપ છે. આ ગાથામાં
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
सूत्रहनाङ्गो सन्ति, एतया गाथया पञ्च जीवकायाः प्रदर्शिताः, पाटं त्रसनीवकायम् अग्रिमगाथायां वक्ष्यति ॥७॥ मूलम्-अहा वैरा तसा पाणा एवं छक्काय आहिया।
एतावए जीर्वकाए णावरे कोई विज्जई ॥८॥ छाया-अथापरे त्रसाः प्राणाः, एवं पट्काया आख्याताः ।
एतावानेन जीवकायो नापरः कश्चिद्विद्यते ॥८॥ अन्वयार्थ:--(अहावरा तसा पाणा) अथाऽनन्तरम् अपरे-अन्ये त्रसा:द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियाः (एवं छक्काय आहिया) एवम्-अनन्तरोक्तपकारेण पविधा जीव भी पृथक पृथक् जीव रूप है इस गाथा से पांच प्रकारके जीवनिः कायको दिखलाया हैं छठा त्रस जीवनिकाय आगेकी गाथा में कहें हैं।
आशय यह है, कि पृथिवीकाय आदि पहुत से जीव हैं इन जीवों कि विराधना न करने से चारित्र का मार्ग विशुद्ध होता है ॥७॥
'अहावरा तसा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अहावरा तसा पाणा-अथापरे प्रसाः प्राणाः' इससे भिन्न, ३, सकाय घाले जीव होते हैं 'एवं छक्काय आहिया-एवं षट्काया आख्याताः' इस प्रकार तीर्थकरने जीवों के छ भेद कहे हैं' 'एता. वए जीवकाए-एतावानेव जीवकायः' इतना ही जीवों का भेद कहा है 'नावरे कोई विजई-नापरः कश्चिद्विद्यते' इनसे भिन्न दूसरा कोई जीव का भेद होता नहीं है ॥८॥ ___ अन्वयार्थ--इनके अतिरिक्त त्रस प्राणी अर्थात् द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, પાંચ પ્રકારના જવનિકાનું કથન કરેલ છે. છઠ્ઠ ત્રસ જીવનિકાય આગળની ગાથામાં કહેશે.
કહેવાનો આશય એ છે કે–પૃથ્વીકાય વિગેરે ઘણા જીવે છે. આ જીની વિરાધના ન કરવાથી ચારિત્રને માર્ગ વિશુદ્ધ થાય છે. છેલ્લા
'अहावरा तसो' इत्यादि
शहाथ-'अहावरा तसा पाणा-अथापरे त्रसाः प्राणाः' मानाथा माया । उय छे. 'एवं छकाय आहिया-एवं षट्काया आख्याताः' भा शत तय ४२ मे सवाना ७ ५४।२ना लेहो ४ा छे. 'एतावए जीवकाए -एतावानेव जीवकायः' माटदा वाना हो हा छ ‘णावरे कोइ विजई नापरः कचिद्विद्यते' मानाथी अन्य ६ ५ मे ना हात नथी ॥८॥
અન્વયાર્થ–આ શિવાય ત્રસ પ્રાણ અર્થાત્ દ્વિીન્દ્રિય-ત્રીન્દ્રિય-ચતુરિ
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
१७७
trafoकाया आख्याताः - कथिताः (एतावर जीवकाए) एतावान् एतद् भेदात्मक एव जीवनिकाय जीवराशि भवति, (णावरे कोइ विज्ज) नापरः कोऽपि एतद्भिनो tarकायो विद्यते सर्वेषामत्रैव अन्तर्भावादिति ॥ ८ ॥
टीका--पृष्ठ जीवनिकायप्रतिपादनायाऽऽ सूत्रकारः- पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतय एकेन्द्रियजीवाः, सूक्ष्मवादरपर्याप्तापर्याप्तकभेदैः प्रत्येकं मिश्रा. श्चतुष्प्रकाराः । 'अह' अथानन्त म् 'अवरा' अपरे - तदन्ये 'तसा' त्रसाः प्रस्यन्तीति एकस्मात्स्थानात्स्थानान्तरं गच्छन्ति - शीतादिना त्रासं प्राप्नु वन्तीति प्रसाः, द्वित्रिचनुष्यश्चेन्द्रियाः कृमिपिपीलिका भ्रमर मनुष्यादयः । तत्र - द्वित्रिचतुरिन्द्रियाः प्रत्येकं पर्याप्ताऽपर्याप्तकभेदाभ्यां षट्काराः । वेन्द्रियस्तु संज्ञासंज्ञिपर्याप्ताऽपर्याप्तकभेदाच्चतुर्विधाः । ' एवं ' एवं चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय जीव है यह सब छह जीवनिकाय कहे गए हैं। इतनी ही जीवराशि है । इसके अतिरिक्त अन्य कोई जीवनि काय नहीं है ||८||
टीकार्थ - - षट्ट जीवनिकाय का प्रतिपादन करने के लिए सूत्रकार कहते हैं - पृथ्वी काय अष्काय, तेजस्काय, वायुकाध और वनस्पतिकाय के जीव एकेन्द्रिय हैं। सूक्ष्म, बादर, पर्याप्तक आदि भेदों से वे अनेक प्रकार के होते हैं । इनके अतिरिक्त एक सकाय है । जो जीव एक स्थान से दूसरे स्थान पर जाते हैं और शीत आदि से त्रास का अनुभव करके अपना बचाव करते हैं, वे कृमि आदि द्वीन्द्रिय, पिपीलिका (Chat आदि) आदि त्रीन्द्रिय, भ्रमर मक्खी, मच्छर आदि चतुरिन्द्रिय और मनुष्य आदि पञ्चेन्द्रिय जीव त्रस कहलाते हैं । द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय और तुरिन्द्रिय जीवों के पर्याप्त और अपर्याप्तरूप भेद होने से यह ન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીવા છે એ બધાને છ જીવનિકાય કહ્યા છે. આટલી જ જીવરાશી છે. આ શિવાય બીજા ક્રાઇ જીવનિકાય નથી. ૫૮૫
ટીકા ષજીવનિકાયનું પ્રતિપાદન કરવા માટે સૂત્રકાર કહે છે.પૃથ્વીકાય, અકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાયના જીવેા એકેન્દ્રિય छे. सूक्ष्म, महर, पर्याप्त, अपर्याप्त, विगेरे लेहेोथी तेथे भने अा૨ના થઇ જાય છે. આ શિવાય એક ત્રસકાય છે, જે જીવેા એક સ્થાનથી ખીજા સ્થાન પર જાય છે, અને તાઢ વિગેરેથી ત્રાસ જનક દુઃખને અનુભવ કરીને પેાતાને બચાવ કરે છે તે કૃમિ વિગેરે એ ઈન્દ્રિય, કીડી, વિગેરે ત્રીન્દ્રિય-ત્રણ ઇન્દ્રિયા વાળા ભમરા માખ, મચ્છર વિગેરે. ચતુ રિ'દ્રિય—ચાર ઇન્દ્રિયાવાળા જીવા અને મનુષ્યા વિગેરે પૉંચેન્દ્રિય જીવા કહેવાય છે. એ દ્વીન્દ્રિય, ત્રીદ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવેાના પર્યાપ્ત અને અપ પ્ત એવા ભેદ હાવાથી આ છ પ્રકારના થાય છે. પંચેન્દ્રિયા ચાર
सू० २३
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
सत्रहता पूर्वोपदर्शितरीत्या चतुर्दशभूतग्रामात्मकतया 'छक्काय' पहजीवनिकाया। 'आहिया' आख्याता:-कथिताः केवलज्ञानिभिः । एतावर' एतावानेव इत्यन्त एव संक्षेपतो जीवनिकायो भवति, 'णावरे' नापरः 'कोइ' कश्विज्जीवनिकायः विजई' विधते-एतावानेव जीवसमुदायो नापरः एतद्व्यतिरिक्तः कश्चिदिति । पूर्वोक्ताः पृथिव्यादयः पञ्च जीवनिकायाः, पष्ठश्च त्रसरूपः । तीर्थकररेते एवं जीवनिकायाः प्रतिपादिताः नाऽन्ये-एतद्व्यतिरिक्ताः सन्तीतिभावः ॥८॥ मूलम् -सव्वाहि अणुजुत्तीहि, मइमं पडिलहिया।
सव्वे अकंतदुक्खा य, अओ सव्वे न हिंसया ॥९॥ छाया-सर्वाभिरन्युक्तिभि, मतिमान् प्रतिलेख्य
सर्वे अकान्तदुःखाश्च, अतः सर्वान् न हिस्यात् ।।९।। छह प्रकार के हैं। पचेन्द्रिय चार प्रकार के हैं-संज्ञी, असंजी, पर्याप्त, अपप्ति । इस प्रकार लव को मिलाने से चतुर्दश प्रकार का भूतग्राम है। तीर्थंकर भगवान्ने इन छहों तो ही पड्जीवनिकाय कहा है। इसके अतिरिक्त न कोई (संसारी) जीव है, न कोई जीधराशि है।
तात्पर्य यह है कि पृथ्वीकाय आदि पांच और छठा त्रस जीवनिकाय हैं। इतने ही जीव हैं। इनके अतिरिक्त और कोई जीत्र नहीं हैं ।।८।।
'सव्वादि इत्यादि।
शब्दार्थ-'सन-प्रतिमान्' पुद्धिमान् पुरुष 'सत्याहिं अणुजुत्तीहिं -साभिस्लुयुक्तिभिः स प्रकार की युक्तियों से 'पलिहिया-प्रतिलेख्य' इन जीक्षों की सिद्धि करके 'सम्वे अकंतदुक्खा-सर्वे अकान्त પ્રકારના હોય છે. સંસી, અસંસી, પર્યાપ્ત, અપર્યાપ્ત આ રીતે બધાને મેળ વવાથી ચૌદ પ્રકારના ભૂતગ્રામ છે. તીર્થકર ભગવાને આ છએને જીવનિકાય કહેલ છે. આ સિવાય કેઈ (સંસારી) જીવ નથી તેમ કંઈ જીવशशिप नथी.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–પૃથ્વીકાય વિગેરે પાંચ અને છઠ્ઠા ત્રણ જીવનિકાય છે. તીર્થકરેએ આજે છ જવનિકાય કહેલ છે. આટલાજ છે છે. આ સિવાય અન્ય કઈ પણ જીવે નથી, ૮ _ 'सव्वाहि" त्या
शहाय'--'मइम-मतिमान्' भुद्धिमान ५३५ 'सव्वाहि अणुजुत्तीहिं-सर्वाभिरनुयुक्तिभिः' या ४२नी युतियोथी 'पडिलेहिया-प्रतिलेख्य' मा वानी
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १७९
अन्वयार्थ:-(मइम) मतिमान-बुद्धिमान् (हपाहि अणुजुत्तीहि) सर्वामिरनुयुक्तिभियुक्तिसङ्गतिभियुक्तिभिः (पडिले हिया) पृथिव्यादय इति प्रतिलेख्यपर्यालोच्य (सव्वे अकंतदुक्खा) सर्वे प्राणिनः अान्तदुःखा:-अभियदुःखाः मुखलिप्सवश्व इति जानीयात् (अओ सव्वे न हिंसया) अत:-अस्मादेव कारणात सर्वान् प्राणिनो न हिस्यान्न विराधयेदिति ॥९॥
टीका-सामान्यतः षड्जीवनिकायाः प्रदर्शिताः, एतेषु किं कर्त्तव्यमितीदानी दर्शयति भूत्रकार:-'सवाहि' इत्यादि । 'सब्याहिं' सर्वाभिः 'अणुजुचीहिं' अनुयुक्तिमि, अनुकूला चासौ युक्तिरित्यनुकूलयुक्तिः स्वमुखमियन्वादिस्तामिः अथवा दोषरहितसपक्षधर्मत्वादियुक्ताभियुतिभिरनुमान:-'मइमं' मतिमान्दुक्खाः सभी प्राणियों को दुःख अप्रिय है यह समजे 'अओ सव्वे न हिंसया-अतः सन्निहिस्थात्' अतएच कोई भी प्राणी की हिंसा न करे।।९॥ ____ अन्वयार्थ--धुद्धिमान पुरुष सभी युक्तियों से पृथ्वीज्ञाय आदि का विचार करके यह समझे कि सभी प्राणी को दु:ख आक्रान्त हैं अर्थात किसी भी प्राणी को दुःख प्रिय नहीं हैं, सभी स्लुख के अभिलाषी हैं इस कारण किसी भी प्राणी की विराधना न :करे ॥२॥
टीकार्थ-सामान्य रूप से छह जीवनिकाय दिखलाए गए हैं। अय सूत्रकार यह कहते है कि उनके प्रति हमारा क्या कर्त्तव्य है ? सभी अनुकूल युक्तियों से अर्थात् अपनी सुखप्रियता आदि के विचार से या निर्दोष अनुमान आदि रूप युक्तियों से सत् असत् का विवेक रखने सिद्धि श. 'सव्वे अकंतदुक्खा-सर्वे अकान्तदुःखाः' मा प्राणियोन
म भप्रिय छे. मे पात समरे 'अओ सव्वे न हिंसया-अतः सर्वान्नहिस्यात्' मेटा भाट ५y tolनी हिसा न ४२वी. ॥६॥
અન્વયાર્થ–બુદ્ધિમાન પુરૂષ બધીજ યુક્તિથી પૃથ્વિકીય વિગેરેને વિચાર કરીને એ સમજે કે-બધા જ પ્રાણિને દુઃખ અપ્રિય છે. અને બધા પ્રાણિ સુખની ઇચ્છા કરવાવાળા છે. તેથી કોઈ પણ પ્રાણીની વિરાધના કરવી નહીં મેલા
ટીકાર્થ–સામાન્ય રીતે છ જવનિકાય બતાવવામાં આવેલ છે. હવે સૂત્રકાર એ કહે છે કે તેની પ્રત્યે અમારું શું કર્તવ્ય છે? સઘળી અનુ કૂળ યુક્તિથી અર્થાત્ પિતાની સુખ પ્રિયતા વિગેરેના વિચારથી અથવા નિર્દોષ અનુમાન મદિરૂપ યુક્તિથી સત્ અસત્નો વિવેક સમજનારા બુદ્ધિ
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतासून सदसद्विवेकी विद्वान पडिलेहिया' पइविधजीवनिकायान् प्रतिलेख्पपर्यालोच्य 'सव्वे' सर्वेऽपि प्राणिनः 'अकंतदुक्खा' अकान्तदुःखा-अमियदुःखादुःखद्वेषकाः सुखांछकाश्च भवन्ति, 'अगो' अस्मादेव कारणाव-मतिमान 'सन्चे' सर्वान् 'न हिंमया' न हिस्यात, कल्याऽपि प्राणिनो विराधनं न कुर्यात-इति । विद्वान-एतेषु कायेषु युक्त्या जीवत्वं मसाध्य, सर्वेऽपि जीवाः सुखलिप्सवो दुःखद्वेष्टारो भवन्तीत्याकलय्य कमपि न हिस्यादिति भावः ॥२॥ मूकम्-एयं खु गाणिणो सारं जनं हिंसइ कंचण ।
अहिंसासमयं वे एयावंतं विजाणिया ॥१०॥ छाया-एवं खलु ज्ञानिनः सार- यन्न हिनस्ति कञ्चन ।
__अहिंसासमयं चैव-एतावन्तं विज्ञाय ।।१०॥ वाला बुद्धिमान पुरुष षटू जीवनियों का विचार करे। यह सोचे कि सभी प्राणी दु:ख को अप्रिय समझते हैं-सभी दुख के द्वेषी और सुख के अभिलाषी हैं, इस कारण से मतिमान किसी भी प्राणी की विराधना न करे।
भावार्थ यह है कि मेधावी पुरुष इन छहों निकायों में जीवस्व सिद्ध करके और यह निश्चय करके कि सभी जीव सुख के अभिलाषी और दुःख के द्वेषी हैं, किसी भी प्राणी की हिंसा न करे ॥९॥ 'एयं खु णाणियो' इत्यादि।
शब्दार्थ--'णाणिणो-ज्ञानिनः' ज्ञानी पुरुषका 'एवं खु सारं-एवं खलु सारं' यही-प्राणातिपात से निवृत्त होना यही सार है 'जन कंधण हिसह-पन्न कञ्चन हिनस्ति' जो वह किली जीव की हिंसा नहीं માન પુરૂષ ષટુ જીવનિકાયને વિચાર કરે તે એમ વિચારે કે-બધા જ પ્રાણિ દુઃખને અપ્રિય સમજે છે. બધા જ દુખના ષી અને સુખને ઈચ્છનારા છે. તે કારણે બુદ્ધિમાન કેઈ પણ પ્રાણીની વિરાધના ન કરે.
કહેવાને ભાવ એ છે કે–બુદ્ધિમાન પુરૂષ આ છ એ નિકામાં જીવ પણું સિદ્ધ કરીને અને એ નિશ્ચય કરીને-સઘળા છે સુખને ઈચ્છનારા છે. અને દુઃખને દ્વેષ કરનાર છે. કોઈની હિંસા ન કરે. ૯
'एवं खु णाणिणो' त्यादि।
शहा---'णाणिणो-ज्ञानिनः' ज्ञानी पु३५न। 'एव खु सार-एवं खलु सारं' मेला अर्थात् प्रातिपातथी निवृत्त थयु मे सा२ छ ज न कंचण हिंसह-यन्न कञ्चन हिनस्ति'
२ ५ वनी डिसा ४२ता नथी. 'अहिंसा
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् ११ ___ अन्वयार्थः--(गाणिणों) ज्ञानिन:-जीवस्वरूपतद्वधकर्मवेदिनः (एयं खु सारं) एतदेव माणातिपातनिवर्तनमेव सारं परमार्थतः प्रधानम् (जं न कंचण हिंसइ) यन्त्र कञ्चन प्राणिनं हिनस्ति-विराधयति, (एयावंत) एतारन्तम् (अहिंसासमयं चेव) अहिंसासमयम्-अहिंसापतिपादकं शास्त्रमेव (विजाणिया) विज्ञाय न कमपि हिंस्यादिति पूर्वेण सम्बन्धः ॥१०॥
टीका--'णाणिणो' ज्ञानिनः-जीवस्वरूपतद्वधजनितकर्मवन्धवे दिनः। 'खु' खलु-वाक्यालङ्कारे 'एयं' एतदेव-अनन्तरोक्तं प्राणातिपातनिवर्तनम् । एवम् करता है 'अहिंसासमयं चेव-अहिंसासमय चैव' अहिंसाके समर्थक शास्त्रका भी 'एयावंतं विजाणिया-एतावन्तं विज्ञाय' यही सिद्धांत जान कर हिंसा नहीं करनी चाहिए ॥१०॥ ___अन्वयार्थ-जीव के स्वरूप को और उसकी विराधना से होनेवाले पापकर्म के जानने वाले ज्ञानी जन को प्राणातिपात से निवृत्त होना ही सार भूत-प्रधान है, और अहिंसा प्रतिपादक शास्त्र का भी यही सार है कि किसी प्राणी की हिंसा न की जाय ऐसा जान कर किसी भी प्राणी की विराधना न करे॥१०॥
टीकार्थ-जो ज्ञानवान हैं अर्थात् जीव के स्वरूप को और उसकी हिंसा से होने वाले पापकर्म बंधको जानते हैं, वे यह जाने कि प्राणातिपात का परित्याग ही सब में प्रधान है और प्राणी की विराधना से निवृत्त होना ही ज्ञानी का ज्ञानीपन है। ऐसा जानकर वे मन
समयं चेव-अहिंसासमय चैव' अहिंसा समर्थ न ४२१वाणा शासन ५ 'एयावंत विजाणिया-एतावन्त विज्ञाय' मे सिद्धांत समलने હિંસા કરવી નહીં ૧૦
અન્વયાર્થ–જીવના સ્વરૂપને તથા તેની વિરાધનાથી થવાવળા ૫ ૫. કર્મને જાણવાવાળા જ્ઞાની જને પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્ત થવું એજ સાર અથ પ્રધાન છે. અને અહિંસા પ્રતિપાદન કરવાવાળા શાસ્ત્રને પણ એજ સાર છે. કે કઈ પણ પ્રાણીની હિંસા ન કરવી. એ સત્ય સમજીને કેઈ પણ પ્રાણિની વિરાધના ન કરવી ૧
ટીકાર્થ–જેઓ જ્ઞાનીઓ છે, અર્થાત્ જીવના સ્વરૂપને અને તેની હિંસાથી થવાવાળા પાપકર્મના બંધને જાચવ વ ળા છે. તેઓ એ સમજે છેપ્રાણાતિપાતને પરિત્યાગ એજ સૌમાં મુખ્ય છે અને પ્રાણિની વિરાધનાથી નિવૃત્ત થવું એજ જ્ઞાનીઓનું જ્ઞાની પણું છે. એમ સમજીને તેઓ
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
सूत्रकृताङ्गसूत्र 'सार' सारस्-सर्वतः प्रधानम्, एखदेव हि शानिनो शानित्वं यज्जीवधान्निवसनम् । 'ज' यम् 'कंचण' कमपि जीवम्, 'न हिंसइ' न हिनस्ति-न विघातयति कर्मणा मनसा वाचा कायेन वा । तदुक्तम्
_ 'कि ताए पढियाए, एयकोडीए पकालभूयाए ।
'जस्थित्तियं ण णायं, परस्स पीडा न कायया ॥१॥ छाया--किं तया पठितया पदकोटया पलालभूतया।
यौतावन्न ज्ञातं परस्य पीडा न कर्तव्या इति ॥१॥ तेन पठितेन किम् ? तथा-पलालबदसारसमकोटिपदपठितेनापि किं प्रयोजनं येन एतावदपि ज्ञानं न जातं यत् परेपां पीडनम् विराधनम्' न कर्तव्यमिति भावः ।
'अहिंसा समयं' अहिंसा प्रधानः समयः आगमः, उपदेशरूपः संकेतो वा तम् 'एयावंत' एवंभूतमहिंसासमयमेतावन्तमेव 'विजाणिया' विज्ञाय येन ज्ञातेन परपीडा न भवेत्, कस्यापि जीवजातस्य हिंसा न भवेदिति ज्ञात्वा ज्ञानी पुरुषः कमपि न हिंस्यात्, एतावानेवाऽहिंसासिद्धान्तः सिद्धो ज्ञातव्य इति भावः ॥१०॥ वचनकाय से किसी की हिंसा नहीं करते हैं। कहा है-'किताए पढियाए' इत्यादि। ___'अन्यको पीडा नहीं पहुंचानी चाहिए, यदि यह समझ न आई तो पलाल के समान निस्सार करोडो पदों को पढ लेने से भी क्या लाभ है।'
शास्त्र का सार भी अहिंसा ही है । ज्ञानी को इतना ही जानने योग्य है कि किसी प्राणी की हिंसा न हो। तात्पर्य यह है कि मेधावी पुरुप किसी की हिंसा न करे । इतना ही अहिंसा सिद्धान्त ज्ञातव्य है ॥१०॥ भन, क्यन, मन याथी छनी पy हिसा ४२ता नथी. किं ताए पढिथाए' इत्यादि
બીજાઓને પીડા પહોંચાડવી ન જોઈએ. જે એ સમજણ ન આવે તે ૫લાલ (ઘાસ–પરાળ)ની જેમ સાર વિનાના કડો પદને ભણવાથી પણ શું લાભ છે? શાસ્ત્રને સાર પણ અહિંસા જ છે. જ્ઞાનીને એટલું જ જાણવા ગ્ય છે, કે કોઈની હિંસા ન થાય,
તાત્પર્ય એ છે કે–મેધાવી પુરૂષે કોઈની હિંસા કરવી નહી એટલે જ અહિંસાને સિદ્ધાંન્ત જાણવા ગ્ય છે. ૧૦
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् म्लम्-उड़े अहे य तिरियं, जे केइ तलथावश ।
सव्वत्थ विरतिं कुजा, संति निव्वाणमाहियं ॥११॥ छाया-ऊर्ध्वमस्तिर्यग् ये केचित् त्रसस्थावराः ।
सर्वत्र विरतिं कुर्यात्, शान्तिनिर्वाणमाख्यातम् ॥११॥ अन्वयार्थः-(उड़ अहेयतिरियं) अर्वमस्तियक् (जे केइ तसथावरा) ये केचन सा द्वीन्द्रियादयः स्थावरा:-पृथिव्यादयो जीवाः सन्ति (सव्वस्थ विरति कुन्जा) सर्वत्र-प्राणिसमुदाये विरति-माणातिपातनिवृत्ति कुर्यात् (संतिनिघाणमाहिय) इस्थं कुर्वत एव शान्तिनिवाण च-मोक्षो भवतीति आख्यातकथितमिति ॥११॥
'उड्डू अहे य तिरियं' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'उड़ अहे य तिरियं-ऊर्ध्वमस्तिर्यकू' ऊपर नीचे और तिरछा 'जे केइ तसथारा-ये केचन उसस्थावराः' जो त्रस और स्थावर प्राणी है 'सव्वत्य विरति कुज्जा-सर्वत्र विरति कुर्यात्' सर्वत्र उनकी हिंसासे निवृत्त रहना चाहिये 'संति निव्वाणमाहियं-शान्ति. निर्वाणमाख्यातम्' इस प्रकार से जीव को शान्तिमय मोक्ष की प्राप्ति कही गई है कारणकि विरतिमान् से कोई डरता नहीं हैं ॥११॥ ___अबयार्थ-ॐसी नीची और तिर्की दिशाओं में जो त्रस और स्थावर प्राणी हैं, उन खुध में प्राणातिपात श्री निवृत्ति करनी चाहिए । ऐसा करने वाले को ही मोक्ष की प्राप्ति कही गई है ॥११॥
'उई अहे य विरिय' त्याle
शहा---'उढ़ अहे य तिरिय-ऊर्ध्वमधस्तिर्य' ५२ नीय सने त२७। 'जे केइ तसथावरा-ये केचन त्रस स्थावरा.' २ स भने स्था१२ पनि छ 'सव्वत्थ विरति कुना-सर्वत्र विरतिं कुर्यात्' भनी हिंसाथी सत्र-स प्राथी निवृत्त २२ नये. संति निव्वाणमाहियं शान्तिनिर्वाणमाख्यातम्' मा शत छपने शान्तिमय भक्ष प्रालि ही छे. १२६ वितियुत પુરૂષથી કઈ કરતું નથી. ૧૧
અન્વયાર્થ—ઉચી, નીચી. અને તિરછી દિશાઓમાં જે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાચિ છે, તે બધામાં પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તિ કરવી જોઈએ. એમ કરવાવાળાને જ મોક્ષની પ્રાપ્તિ કહી છે. ૧
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रहतास ___टीका--'उड़ ऊर्ध्वम् -अदिशि वर्तमानाः, तथा-'अहे' अध:-अधो दिशि वर्तमानाः, तथा-'विरिय' तिर्यग्यत्र तत्र दिग् विदिक्षु वा वर्तमानाः 'जे केह' ये केचित् 'तसथावरा' प्रसाः स्थावराश्च ये जीवाः सन्ति 'सव्वत्य' तत्र सर्वत्र जीवविषये मनोवाकार्यः 'विरतिम्-प्राणातिपातानिवृत्तिम् 'कुज्जा' कुर्याद एपा प्राणातिपातनिवृत्तिरेव शान्तिकारणत्वात् ‘संति' शान्तिः, निर्वाणकारणस्यात् 'निधाणं' निर्माणम् 'आहियं आख्यातम्-कथितम् । यतो हि विरतिमतः सकाशान कोऽपि विभेति, नवाऽप्तौ भवान्तरेऽपि कुतश्विद् भयमाप्नोतीति ।
'अध ऊचं दिग्विदिक्षु, सस्थावरजन्तवः ।
तेषामहिंसनान्युक्तिः, मूक्तिः शास्त्रस्य जैनिनः ॥१॥ इति ॥१॥ टीका-ऊर्ध्व दिशा में विद्यमान, अधोदिशाओं में विद्यमान तथा ति दिशाओं और विदिशाओं में विद्यमान जो भी प्रस और स्थावर हैं, उन सघ के विषय में मन, वचन, और काय से प्राणातिपात की निवृत्ति करे। यह प्राणातिपात की निवृत्ति ही प्रधान है, क्यों कि वह निर्वाण का कारण होने से निर्वाणरूप कही गई है। यह निवृत्ति स्व पर की शान्ति का कारण होने से शान्ति भी कहलाती है। क्योंकि जो हिंसा से निवृत्त होता है उससे न कोई भय पाता है और न वह स्वयं इस लोक या परलोक में भय को प्राप्त करता है । 'अधो दिशा, अर्च दिशा और तिर्की दिशाओं एवं विदिशाओं में स्थित प्रस और स्थावर जीवों की हिंसा न करेने से मुक्ति होती है, यही जैनशास्त्र की उक्ति है ॥११॥
--54 (७५२न1) हिशामा २९८ अ (नाय)नी शाम खेस તથા તિછ દિશાઓમાં રહેલ જે કોઈ ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણી છે. તે સઘળાના સંબંધમાં મન, વચન અને કાયાથી પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તિ કરવી. આ પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તી જ પ્રધાન છે કેમકે-એ નિવમોક્ષનું કારણ હોવાથી તેને નિર્વાણ જ કહેલ છે આ નિવૃત્તિ વપરની શાન્તીનું કારણ હોવાથી શાનિત પણ કહેવાય છે. કેમ કે જે હિંસાથી નિવૃત્ત થાય છે, તેનાથી કઈ વાય પામતા નથી, તેમજ તે પિતે પણ આ લેકમાં કે પરલોકમાં કેઈથી લાય પામતે નથી. “અદિશા, ઉર્વ દિશા, અને તિછ દિશાઓ અને વિદિશાઓમાં રહેલી વ્યસ અને સ્થાવર જીવોની હિંસા ન કરવાથી મુક્તિ या है. भान रेन सनी .ति (इथन-सिद्धांत) छे. ॥११....
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-पभू दोसे निराकिच्चा, ण विरुज्झेज केणई।
मणसा वयसा चैव, कायसा चैव अंतसो ॥१२॥ छाया-प्रभुर्दोषान् निराकृत्य, न विरुध्येत केनचित् ।
___ मनसा वचसा चैव, कायेन चैत्र अन्तशः ॥१२॥ अन्वयार्थः-(पभू) इन्द्रियदमने पशुः-समर्थः (दोसे निराकिच्चा) दोषान्मिथ्यात्वाविरत्यादिकान् निराकृत्य-अपनीय (केणइ) केनचिदपि-केनाऽपि माणिना सह (मणसा वयसा चेत्र कायसा अंतसो) मनसा वचसा चैव कायेन अन्तशा-यावज्जीवम् (ण विरुज्झेज्ज) न विरुद्ध येत-विरोध न कुर्यादिति ॥१३॥
टीका-'पभू' प्रभु!-इन्द्रियाणां प्रभवतीति प्रभुः-जितेन्द्रियः । अथवासर्वसावधकर्माणि निराकृत्य मोक्षमार्गस्य पालने समर्थः-प्रभुः 'दोसे' दोषान् 'पभू दोसे निराकिच्चा' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'पभू-प्रभुः' जितेन्द्रिय पुरुष 'दोसे निराकिच्चा-दोषान् निराकृत्य' मिथ्यात्व अविरति आदि दोषों को हटाकर 'केणइ-केनचित्' किसी प्राणीसे 'मणला वयसा चेव कायसा चेव अंतसो-मनसा, वचसा चव, कायेन चैव अन्तशः' मन वचन और कायके द्वारा जीवन पर्यन्त 'ण विरुज्झेज्ज-न विरुध्येत' विरोध न करे ॥१२॥ ___ अन्धयार्थ--इन्द्रियदमन में समर्थ साधक मिथ्यात्व अविरति आदि दोषों को दूर करके किसी भी प्राणी के साथ मन से पचन से और काय से यावज्जीवन विरोध न करे ॥१२॥ टीकार्थ--प्रभु अर्थात् इन्द्रियों को जीतने में समर्थ-जितेन्द्रिय, 'पभू दोसे निराकिच्चा' या
शब्दार्थ--'पभू-प्रभुः' तन्द्रिय ५३५ 'दोसे निराकिच्चा-दोषान् निराकृत्य भिथ्याप भविरति विग होषाने टावीर 'केणइ-केनचित्' ५ प्राथी 'मणमा वयसा चेव कायमा चेत्र अतस्रो-मनसा वचसा चैव कायेन चैव अन्तश.' भन, क्यन भने ४ायन द्वारा पन यन्त 'ण विरुज्झेज्ज-न विरुध्येत' વિરોધ ન કરે ૧૨
અન્વયાર્થ_ઇન્દ્રિય દમનમાં શક્તિવાળા સાધકે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ વિગેરે દોષને દૂર કરીને કોઈ પણ પ્રાણી સાથે મનથી, વચનથી અથવા કાયાથી જીવન પર્યંત વિરાધ ન કરવો ૧૨
ટીકાર્થ–પ્રભુ અર્થાત્ ઇદ્રિને જીતવામાં સમર્થ-એટલે કે જીતેન્દ્રિય सू० २५
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्र दषयन्ति आत्मानमिति दोपा स्वान्-मिथ्यात्वाऽविरतिपमादकपाययोगरूपान् यद्वा-प्राणातिपातादिकान् दोषान् 'निराकिचा' निराकृत्य-निवार्य 'केण' केनाऽपि जीवेन सह 'मणसा' मनसा 'वयसा चेव' वचसा चैव-वचनेन चैव 'कायसा. चेव' कायेन चैव-शरीरक्रियया 'अंतसो' अन्तश:-अन्तपर्यन्तं यावज्जीवम् 'ण' नैव 'विरुझेज्ज' विरुद्धयेत-मनोवाकायैः केनाऽपि सह विरोधं न कुर्यात् ॥१२॥ मूलम्-संवुडे से महापन्ने, धीरे दैत्तेसणं चरे।
एसणाससिए णिचं, वजयंते अणेसणं ॥१३॥ छाया-संवृत्तः स महामाज्ञो, धीरो दत्तैपणां चरेत् ।
__एषणासमितो नित्यं, वरन् अनेपणम् ॥१३॥ अथवा समस्त लावद्य कार्यों को त्याग कर मोक्षमार्ग के पालन में समर्थ पुरुष मिथ्यात्व, अधिरति, प्रमाद, कषाय और योग आदि आत्मा को दूषित करने वाले दोषों को अथवा प्राणातिपात आदि पापों को त्याग करके किसी भी जीव के साथ मन से वचन से और काय से जीवन के अन्ततक विरोध न करे ॥१२॥ _ 'संयुडे से महापन्ने' इत्यादि। . . .- शब्दार्थ--'से संखुडे महपन्ने धीरे-स संवृतः महाप्रज्ञः धीरः' यह साधु बडा बुद्धिमान और धीर है 'दत्तप्तणं चरे-दत्तषणां चरेत्' जो दियाहुआ एषणीय आहार आदि लेता है 'णिच्चं एसणासमिए-नित्यं एषणासमितः' तथा सदा एषणा समिति से युक्तरहता हुआ 'अणे. અથવા સઘળા સાવદ્ય કાર્યોને ત્યાગ કરીને મોક્ષ માર્ગના પાલનમાં સમર્થ પુરૂષ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને એગ વિગેરે આત્માને દૂષિત કરવાવાળા દેને અથવા પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપનો ત્યાગ કરીને કઈ પણ જીવની સાથે મનથી, વચનથી અને કાયાથી જીવનના અંત સુધી વિરોધ ન કરે ૧૨ા
'संवुडे से महापन्ने' त्यहि
शहाथ-'से संवुडे महापन्ने धीरे-सः सवृतः' महाप्रज्ञः धीरः' में साधु धद मुद्धिशाजी गने धीर छ । २ 'दत्तेषणं चरे-दत्तैषणां घरेत्' भावामा मास मेषीय भाडा विगैरे देय छ ‘णिच्च' एसणासमिए-नित्य एषणा समितः' तथा रे सहा मेषा समिति युक्त हिने 'अणेसणं वज्जयते-आने
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १८६ __ अन्वयार्थः- (से संवुढे महापन्ने धीरे) सः संवृत्तः-आस्राद्वारनिरोधकः, महाप्राज्ञः-विपुलबुद्धिः, धीर:-क्षुत्पिपासादिपरीषहरक्षोभ्यः. (एसणासमिए) एषणासमितः सन् (अणेसणं वज्जयंते) अनेषणं-सदोपमाहारादिकं वर्जयन् (दत्तेसणं चरे) दत्तपणां चरेत्-स्वामिना दत्तमेपणीयाहारं गृहीयात् ॥१३॥ ____टीका--'से' स साधुः 'संबुडे' संवृतः-आस्रवद्वाराणां निरोधेन संवृत्तः । 'महापन्ने' महामज्ञोऽतिशयेन विद्वान्, एतावता जीवाजीवादिविषयकज्ञानवत्ता सूचिता भवति। 'धीरे धीर:-परीपहोपसर्गादिभिर्वाध्यमानोप्यनाकुलः । 'एसणासमिए' एषणासमितः, एषणायां गवेषणग्रहणग्रासरूपायां त्रिविधायां समितः सन् 'निच्च' नित्यम् 'अणेसण' अनेषणम्-सदोषमाहारवस्त्रपात्रादिकम् 'वज्जयते' वर्जयन्-परित्यजन्नेष 'दत्तेसणं चरे' दत्तषणां चरेत् स्वामिना पदत्तमे सणं वजयंते-अनेषणं वर्जयन्तः' अनेषणीय आहारको वर्जित करता है ॥१३॥ __ अन्वयार्थ--आस्रवद्वारों को निरुद्ध कर देने वाला, महाप्रज्ञ (मेधावी) और धीर मुनि, स्वामी के द्वारा प्रदत्त एषणीय आहार को ही ग्रहण करे, अनेषणीय आहार का त्याग कारता हुआ सदैव एषणासमिति से युक्त हो ॥१३॥ ____टीकार्थ-कर्मास्त्रव के द्वारों का निरोध करके संवृत्त, अतिशय ज्ञानी अर्थात् जीव अजीव आदि तत्वों का ज्ञाना, परीषहों और उप. सर्गों के उपस्थित होने पर भी क्षुब्ध न होने बाला साधु आहारादि के स्वामी के द्वारा प्रदत आहार आदि को ही ग्रहण करे। अनेषणा अर्थात् सदोष आहार वस्त्र पात्र आदि का वर्जन करता हुआ एषणा पणं वर्जयन्तः' भनेपाय IPी त्या ४२ छ. ते साधु मुद्धिमान અને વીર છે. ૧૩
અન્વયાર્થ–આસવ દ્વારોને રોકવાવાળા મહાપ્રાણ (મેધાવી) અને ધીર મુનીએ આપેલ એષણય આહારને જ ગ્રહણ કરે, અનેષણય આહારને ત્યાગ કરતા થકા સદૈવ એષણા સમિતિવાળા અને ૧૩
ટીકાઈ–કર્માસ્ત્રના દ્વારેને નિધિ કરીને એટલે કે રોકીને સંત, અતિશય જ્ઞાની અર્થાત્ જીવ અજીવ વિગેરે તને જાણવાવાળા પરીષહે, અને ઉપસર્ગો ઉપસ્થિત થાય ત્યારે પય ક્ષેશ ન પામનારા સાધુ આહાર વિગેરે તેના સ્વામી દ્વારા આપેલ હોય તે જ ગ્રહણ કરે અનેષ અર્થાત
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
सूत्रकृतङ्गिसूत्र पेषणीयमाहारं गृहीयादिति । स साधु रतिशपितबुद्धिमान् धीरो भवति, यः सर्वदैव परदत्तमेवाऽऽहारादिकमन्वेषयति। तथा-एषणासमितियुक्तः सर्वदैवाऽनेपणीयं परित्यजन् संयमपरिपालने बद्धपरिकरो भवतीति भावः ॥१३॥ मूलम्-सुयाइं च समारब्भ तमुदिला य ज कडं।
तारिसं तु ण गिण्हेजा, अन्नपाणं सुसंजए ॥१४॥ छाया-भूतानि च समारभ्य, तमुद्दिश्य च यत्कृतम् ।
तादृशं तु न गृह्णीयाद्, अन्नं पानं सुसंयतः ॥१४॥ समिति से समित हो अर्थात् गवेषणा, ग्रहणैषणा और ग्रासैषणा में यतनावान् हो।
तात्पर्य यह है कि साधु समस्त आस्रव दारों को रोक कर संवर की साधना करता है, अत्यन्त बुद्धिमान् धीर होता है। वह दत्त (दिया हुआ) आहार आदि का ही अन्वेषणा करता है सदा अनेषणा से बचता हुआ एषणासमिति से युक्त होता है। संयमपालन में कटि बद्ध होता है ॥१३॥
'भूयाइं च समारम' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'भूयाई च समारम्भ-भूतानि च समारभ्य' जो आहार, भूतों का प्राणियों का आरम्भकरके बनायागया है 'तं-तम्' वह आहार साधुको 'उहिस्सा य जकडं-उद्दिश्य च यस्कृतम् देने के लिये कियागया है 'तारिस अन्नपाणं-ताहशमन्नपानम्' ऐसा अन्न एवं पानको 'सुसंजए न गिण्हेज्जा-सुसंयतः न गृहीयात्' उत्तम साधु ग्रहण न करे ॥१४॥ દોષવાળા આહાર વસ્ત્ર પાત્ર વિગેરેને ત્યાગ કરતા થકા એષણા સમિતિથી સમિત થઈને અર્થાત્ ગષણ, ગ્રહણષણ અને ગ્રાસષણામાં યતનાવાન્ થવું.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–સાધુ સઘળા અસવઠારોને રેકીને સંવરની સાધના કરે છે. અત્યંત બુદ્ધિશાળી અને ધીર હોય છે. તે દત્ત (બીજાએ આપેલ) આહાર વિગેરેનું જ અષા -ગ્રહણ કરે છે. હમેશા અનેષણથી બચીને એષણ સમિતિથી યુક્ત થાય છે. સ યમ પાલનમાં કટિબદ્ધ થાય છે. ૧૩
'भूयाई च समारब्भ' त्या
शब्दार्थ--'भूयाइं च समारम्भ-भूतानि च समारभ्य' २ माडा२ भूताना भार ४श मनापामां आव्या लाय 'त-तम्' से साधुने 'उहिस्सा य ज' कड-उद्दिश्य च यत्कृतम्' उद्देशाने मा५५ माटे तैयार हैं डाय 'तारिसं अन्न पाणं-ताशमन्नपानम्' 24मन्न मने पानने 'सुसंजए न गिज्जा -सुसंयतः न गृहीयात् उत्तम साधु घडा न ४२ ॥१४॥
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
समार्थबोधिनी टीका . श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
१८९
अन्वयार्थ :- (भूयाई च समारम्भ) भूतानि - पाणिनश्च समारभ्य संरम्भसमारम्भारम्भैः समुपताप्य (तं) तम् - साधुम् ( उद्दिस्सा य ज कर्ड) उद्दिश्य च साध्वर्थं यत् आहारादिकं कृतमुपकल्पितम् (तारिसं अन्नपानं) तादृशमन्नपानम् (सुसंजए न मिज्जा) सुसंयतः - संगमयतनावान् न गृह्णीयादिति ||१४||
टीका- 'भूपाई' भूतानि - त्रिकालवर्त्तीनि जीवजातानि 'समारम्भ' समारभ्य - संरम्भसमारम्भारम्भैः पद्दजीवनिकायं विराध्य, तथा 'तमुद्दिस्सा य' तं साधुमुद्दिश्य च 'जं कर्तु' यत्कृतम् - साध्वर्थे यत् परिकल्पितम् - आधाकर्मिकम् 'सुसंजए' सुसंयतः - संयमयतनावान् 'वारिस' तादृशम् - आधाकर्मिकम् ‘अन्नपाणं' अन्नपानम् 'ण गिव्हेज्जा' न गृह्णीयात् । एवं कृते सति-संयममार्गोऽनुपालितो भवतीति । भूतानि परिपीडय साध्वर्ष वा कृतं यदन्नपानादिकम् तन्न गृह्णीयात् इति भावः ॥ १४ ॥
अन्वयार्थ -- जो आहार आदि प्राणियों का आरंभ समारंभ करके या उनको परिताप पहुंचा कर तैयार किया गया है अथवा जो साधु को उद्देश्य करके बनाया गया है, उस अन्नपानी आदि को संयमवान् साधु ग्रहण न करे ||१४||
टीकार्थ - - त्रिकाल में विद्यमान रहने के कारण जीव को भूत कहते हैं । उन भूतों का आरंभ समारंभ करके अर्थात् षट्काय के जीवों की विराधना करके तथा साधु को उद्देश्य करके जो बनाया गया हो, उस आहारादि को संयमवान् साधु अंगीकार न करे | ऐसा करने से ही संयममार्ग का पालन होता है ।
आशय यह है कि साधु के लिए छहकाय के जीवों की विरोधना
અન્વયા —જે આહાર વિગેરે પ્રાણિયાનેા આરંભ સમારંભ કરીને અથવા તેમને પીડા પહેાંચાડીને તૈયાર કરવામાં આવ્યે હાય અથવા જે આહાર સાધુને ઉદ્દેશીને મનાવેલ હાય એવા અન્નપ ણીને સચમી સાધુએ ગ્રહણ ન કરવા ૫૧૪મા
ટીકા--ત્રણે કાળમાં વિદ્યમાન રહેવાના કારણે જીવને ભૂત કહેવામાં આવે છે, તે ભૂતના આરંભ સમારભ કરીને અર્થાત્ ષટ્કાયના જીવાની વિરાધના કરીને તથા સાધુને ઉદ્દેશીને જે આહાર વિગેરે ખતાવેલ હાય તે આહાર વિગેરેને સંયમવાન્ સાધુ સ્વીકાર ન કરે તેમ કરવાથી જ સચમ માનું પાલન થાય છે.
કહેવાના ભાશય એ છે કે—સાધુના માટે છ કાયના જીવાની વિરા
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
सूत्रकृतास्त्र मूलम्-पूईकर ने सर्विजा, एस धम्मे वुसीसओ।
जं किंचिं अभिकखेज्जा, संव्यसो त ने कैप्पए ॥१५॥ छाया-पूतिकर्म न सेवेत, एष धर्मों वृषिमतः ।
यत्किञ्चिदभिकाक्षेत्, सर्वशस्तन्न कल्पते ॥१५॥ अन्वयार्थः-(पूई कम्मन से विज्जा) पूतिकर्म-केनाऽपि आधार्मिकाद्यशुद्धाहारेण संपृक्तमाहारादिकं न सेवेत-न भुजीत (बुसीमयो एस धम्मे) वृषि करके जो आहार पानी आदि तैयार किया गया हो उसको साधु ग्रहण न करे ॥१४॥
'पूईकम्मं न लेविज्जा' इत्यादि । __शब्दार्थ-'पूईकम्मं न सेविज्जा-पूतिकर्म न सेवेत' जो आहार
आधाकर्मी आहार के एक कणसे भी युक्त हो साधु उसका सेवन न करे. 'वुसीमओ एस धम्मे-संयमदनः एषधर्म' शुद्ध संयम पालन करने वाले साधुका यही धर्म है 'ज किंचि अभिकंखेज्जा-यत्किंचित् अभिकक्षित् शुद्ध आहार में भी यदि अशुद्धिकी आशंका हो जाय तो 'सव्वसो तं न कपए-हर्वशः तन्न कल्पते' वह आहार भी साधुको ग्रहण करने योग्य नहीं है । १५॥ • अबायर्थ--लाधु पूतिकर्म आहार का अर्थात् जिस आहार में आधाशी का थोडा सा भी अंश (सिथ मान मिला हुआ हो, सेवन
ધના કરીને જે આહાર પણ વિગેરે તૈયાર કરવામાં આવેલ હોય તેને સાધુ ગ્રહણ ન કરે ૧૪
'पूर्दकम्मं न सेविज्जा' त्या
Avt--पूईकम्मं न सेविज्जा-पूतिकर्म न सेवेत' २ माडा२ माथा. કમી આહારના એક કણથી પણ યુક્ત હોય તેવા આહારનું સેવન કરવું नन 'वुसीमओ एस धम्मे-संयमवतः एष धर्मः' शुद्ध सयभनु पालन ४२१॥ पाणा साधुने। मे धम छे. 'जकिंचि अभिकंखेन्जा-यत् किञ्चित् अभिकक्षित्' शुद्ध माडामा ५ नमशुद्ध पानी माश। २४ आय तो 'सव्वसो तं न कप्पए-सर्वशः तन्न कल्पते' ते माहा२ ५९ साधुने प्रड ४२३॥ ગ્ય નથી. ૧૫
અન્વયાર્થ–સાધુએ પૂતિકર્મ આહારને અર્થાત્ જે આહારમાં આધાકમિને છેડે અંશ પણ (સિયમાત્ર) મળેલ હોય તેનું સેવન કરવું નહીં આ
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयावोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १९१ मत:-संयमवत एष धर्मः कथितः (जकिंचि अभिकखेज्जा) यत् किश्चिदमि. फाइक्षेत शुद्धेऽप्याहारे यदि शङ्का भवेत् तदा-(सव्वसो तं न कप्पए) सर्वशः सर्वमपि तदाहारादिकं न कल्पते-ग्रहीतु नो कल्पते इति ॥१५॥ ____टीका-'पईकम्म' पूतिकर्म-आधार्मिकाहारस्यावयवेनाऽपि स्पृष्टं यदाहारादिकम् तत्पूतिकर्म कथ्यते । तत् 'न सेविज्जा' न सेवेत तादृशमाहारं न स्वीकुर्यात् । 'वुप्तीमओ' वृषिमत:-संयमवतः 'एस धम्म' एष धर्म:-एष एवाचारः साधूनाम् एषा वा रीतिः संयमवताम्, यत् पूतिकर्म न सेवनीयम् इति । 'जकिंचि अभिकंखेज्जा' यत्किश्चिदभिकाक्षेत् । यदि शुद्धाहारेऽपि-अशुद्धे.
शङ्काभवेत् तदा-'सव्यसो तं न कप्पए' सर्वशस्तन्न करपते शङ्कितमपि आहारादिकं न गृह्णीयादिति। आधार्मिकाहारस्यांशेनाऽपि युक्तमाहारादिकं साधुन गृह्णीयात् तया-अङ्कितमपि नैव स्वीकुर्यादित्याचारः साधूनामिति भावः ॥१५॥ न करे। यह संयमवान् साधु का धर्म है। इसके अतिरिक्त जिस आहार में शंका हो, वह भी सर्वथा ग्रहण करने योग्य नहीं है ॥१५॥
टीकार्थ--अधार्मिक आहार का एक लीश भी जिसमें मिला हो वह पूर्तिकर्म कहलाता है। साधु ऐसे आहार को स्वीकार न करे । संयमियों का यही धर्म है, यही आचार है और यही रीत है कि वे पूर्तिकर्म का सेवन न करें। कदाचित् आहार शुद्ध हो परन्तु उसमें अशुद्ध होने की शंका हो तो उसको भी ग्रहण करना सर्वथा नहीं कल्पता। इस प्रकार शंकित आहार को भी ग्रहण न करे। __ अभिप्राय यह है कि आधाकर्मिक आहार के एक अंश से भी સંયમવાળો સાધુને ધર્મ છે. આ સિવાય જે અહરમાં શંકા હોય તે આહાર પણ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય નથી. ૧૫
ટીકાથ–આધાર્મિક આહારને એક સીથ (અંશ) પણ જેમાં મળેલ હોય તે પ્રતિકર્મ કહેવાય છે. સાધુએ એ આહ ૨ ગ્રહણ કરે નહીં, સંયમીને એજ ધર્મ છે. એજ આચાર છે, અને એજ રીત છે, કે, તેઓ પૂતિ કર્મનું સેવન કરે નહીં. કદાચ આહાર શુદ્ધ હોય, પરંતુ તેમાં અશુદ્ધ પણની શંકા હોય તે તેને ગ્રહણ કરવું પણ સર્વથા ક૯પતું નથી. આ રીતે શંકિત આહારને પણ ગ્રહણ ન કર.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે–આધાકમી આહારના એક અંશથી
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
मूलम् हणतं णाणुजाणेज्जा, आयगुले जिइदिए ।
-
ठाणाई संति सड्डीणं, गामेसु नगरेसु वा ॥ १६ ॥
छाया--धनन्तं नानुजानीयाद्, आत्मगुप्तो जितेन्द्रियः ।
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
स्थानानि सन्ति श्रद्धावतां ग्रामेषु नगरेषु वा ॥ १६ ॥
:--
अन्वयार्थः -- (सडी) श्रद्धावताम् (गामे वा ) ग्रामेषु नगरेषु वा (ठाणाई संति) स्थानानि सन्ति श्रद्धावतां निवासस्थानानि बहूनि सन्ति तत्र - (आयगुत्ते
युक्त आहार को साधु ग्रहण न करे तथा संदिग्ध अर्थात् यह शुद्ध है या अशुद्ध, इस प्रकार की शंका से युक्त आहार को भी ग्रहण न करे | यह साधुओं का आचार है ।। १५ ।।
'हणतं णाणुजाणेज्जा' इत्यादि ।
--
शब्दार्थ - - ' सड़ीणं श्रद्धावतां धर्ममें श्रद्धा रखने वाले 'गामेसु नगरे वा ग्रामेषु नगरेषु वा' गामों में अथवा नगरों में 'ठाणाणि संति - स्थानानि सन्ति' साधुओं का निवास होता है 'आयगुत्ते जिइदिएआत्मगुप्तः जितेन्द्रियः' अतः आत्मगुप्त जितेन्द्रिय साधु 'हणतं णाणु जाणे ज्जा-नन्तं नानुजानीयात्' जीवहिंसा करने वाले को भला न जाने ॥१६॥
अन्वयार्थ - धर्म में श्रद्धा रखने वाले गृहस्थों के ग्रामों में और नगरों में ऐसे स्थान होते हैं, जहां साधु ठहरते हैं । (वह कोई जीव
યુક્ત આહારને સાધુએ ગ્રહણુ ન કરવેા, તથા સંદિગ્ધ અર્થાત્ આ શુદ્ધ છે, અથવા અશુદ્ધ છે, આવા પ્રકારની શકા વાળા આહારને પણુ ગ્રહણ કરવા નહી' આ પ્રમાણે સાધુએના આચાર છે. ૧પપ્પા
'हणंत णाणुजाणेज्जा' त्याहि
शब्दार्थ - - 'सड्ढीणं - श्रद्धावत ' ધર્મમાં શ્રદ્ધા शजवावाजा 'गामेसु नगरे वा ग्रामेषु नगरेषु वा' गाभाभां अथवा नगरोभां 'ठाणाणि संति स्थानानि सन्ति' साधुयाना निवास थाय छे 'आयमुत्ते जिइदिए- आत्मगुप्त जितेन्द्रियः' तेथी अ'त्सगुप्त भने छतेन्द्रिय मेव। साधु 'हणतं णाणुजाणेज्जा - नन्तं नानुजानीयात्' लवद्धिसा ४२वावाजाने अनुभति न माये ॥१६॥
અન્વયાય—ધમ માં શ્રદ્ધા રાખવાવાળા ગૃહસ્થાના ગામેામાં અને નગરામાં એવા સ્થાને હાય છે, કે જ્યાં સાધુએ રહી શકે છે. (ત્યાં ફાઈ જીવ
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
संमयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
१९३
जिइदिए ) आत्मगुप्तः, आत्मना - मनोवाक्कायरूपेण गुप्तः जितेन्द्रियः- वश्येन्द्रियः (हणतं णाणुजाणेज्जा) धनन्तं - जीवविराधनाकारिणं नानुजानीयात् सावधानुष्ठानं नानुमोदयेदिति ॥ १६॥
टीका -- 'सड्री' श्रद्धावतां धर्मविषयक विचिकित्सारहितानाम्, 'गामेसु नगरेसुवा ' ग्रामेषु नगरेषु वा 'ठाणाई' स्थानानि 'संति' सन्ति, तत्र ग्रामादौ कश्चित् श्रद्धालुः धर्मश्रद्धया यदि जीववधप्रयोजकमारम्भसंपादनीयं पखननादि मन्दिरमूर्तिनिर्माणादिकं कार्यं कुर्यात्, तथा साधुमुपसृस्य पृच्छे भगवन् ! मदीयमिदं कर्म धर्मजनकं न वा ? तदाग्रहात्तद्भयाद्वा 'हणंतं' जन्तं प्राणिजातं स साधुः 'णाणु नाणेज्जा' नानुजानीयाद- धनन्त नानुमोदेव । कथंभूतः साधुर्नानुमोदेव, तत्राह - 'आयगुते' आत्मगुप्ता सन् आत्मना - मनोवाक्कायरूपेण गुप्तः, इत्यात्मगुप्तः 1 तथा - 'जिइंदिए' जिसेन्द्रियः- वशीकृतेन्द्रियः सावधं कर्मानुष्ठानं नानुमोदेत जीव हिंसा करे तो ) आत्मा को गोपन करने वाला तथा जितेन्द्रिय साधु जीव की विराधना करने वाले का अनुमोदन न करे ||१६||
टीकार्थ -- अपने धर्म में श्रद्धा रखने वाले गृहस्थ जनों के ग्रामों तथा नगरों में स्थान बने होते हैं । यहाँ कोई कूप, सरोवर आदि का जिसमें जीवहिंसा अवश्यंभाविनी है, निर्माण करना चाहे और साधु के समीप आकर पूछे- भगवन् ! मेरा यह कार्य धर्मजनक है या नहीं ? उस समय उसके आग्रह से अथवा भय से प्राणियों की हिंसा करने वाले उस गृहस्थ की अनुमोदना न करे । किस प्रकार का साधु अनुमोदन न करे, इस विषय में कहते हैं- जो लाधु मन वचन और काय से गुप्त है और अपनी इन्द्रियों को जीत चुका है, ऐसा साधु सावय कार्य की अनुमोदना न करे ।
હિંસા કરે તે) માત્માનું ગેપ કરવાવાળા તથા જીતેન્દ્રિય સાધુએ જીવની વિરાધના કરવાવાળાની અનુમાઇના કરવી નહી. ૫૧૬।।
ટીકા-પેાતાના ધર્મોમાં શ્રદ્ધા રાખવાવાળા ગૃહસ્થ જનાના ગામ शाने नगरे।भां स्थान अनेसा होय छे. त्यां अवो, वाव, सरोवर, विशेરે કે જેમાં જીવવ ુ'સા અવશ્ય થવાની છે, તેવા વાવવા વિગેરે મનાવ વાની ઇચ્છાથી સાધુની પાસે આવીને પૂછે કે-હે ભગન્ ! મારૂ આ કાય ધર્મ જનક છે કે નહી ? તે વખતે તેના આગ્રહથી અથવા ભયથી પ્રાણિ ચેાની હિંસા કરવાવાળા તે ગૃહસ્થનુ' અનુમેદન કરવુ નહી' કૅવા પ્રકારના સાધુએ અનુમાદન ન કરવુ, આ વિષયમાં સૂત્રાર કહે છે કે-જે સાધુ, અને કાયથી ગુપ્ત છે, અને જે પેાતાની ઈન્દ્રિયાને જીતી ચૂકેલા છે એવા સાધુએ સાવદ્ય કાર્યોની અનુમેદના રવી નહીં
वथन,
सु० २५
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
इति । ग्रामादौ मायो वाहुल्येन श्रद्धाशीलानां निवासस्थानं भवति, तत्र यदि धर्म श्रद्धालु धर्मयुद्धथा हिंसामयं कार्य कुर्यात-पवन साधु पृच्छेद् यन्मदीयमिदं कार्य शोभनं न वा ? तदाऽऽत्मगुप्तो जितेन्द्रियः साधु स्तादृशे सावकार्येऽनुमति नैव दद्यादिति भावः ॥१६॥ . साधुः सारयकार्येऽनुमति न दद्यादेतद्विपये सुत्रकार आहमूलम्-तहा गिरं समारम्भ, अस्थि पुगणं ति णो वए ।
अहवा णत्थि पुण्णं ति, एंवमेयं महअयं ॥१७॥ छाया--तथागिरं समारभ्य, अम्ति पुण्यमिति नो वदेत ।
___अथवा नास्तिपुण्य मित्येन्महाभयम् ।।१७।।
ग्राम आदि में प्रायः श्रद्धालु जनों के स्थान होते हैं, जहां साधु ठहर जाते हैं। ऐसे स्थानों में अगर कोई धर्म श्रद्धालु धर्म बुदि से हिंसामय कार्य करे और साधु से पूछे कि मेरा यह कार्य अच्छा है या नहीं ? तो आत्मगुप्त एवं जितेन्द्रिय साधु उस सावद्य कार्य में अनुमति प्रदान न करे ॥१६॥
साधु सावध कार्य में अनुमति न दे, इस विषय में सूत्रकार करते हैं-तहा गिर समारम्भ' इत्यादि।
शब्दार्थ-तहा गिर समारम्भ-तथा गिर समारभ्य' उम प्रकारकी वाणी सुनकर 'अस्थि पुण्णंति णो वए-अस्ति पुण्यमिति नो वदेत्' पुण्य है ऐसा न कहे 'अहवा त्यि पुष्णनि-अथवा नास्ति पुण्पमिति' अथवा पुण्य नहीं है इस प्रकार का कधन भी 'एवमेयं महाभयं-एकमेतन्महालयम्' यह कहना भी महात् भय जनक है ॥१७॥
ગ્રામ વિગેરેમાં પ્રા. શ્રદ્ધાળું મનુષ્યનો નિવાસ હોય છે, કે જ્યાં સાધુ રહી જાય છે. એવા સ્થાનમાં અથવા જે કેઈ ધર્મ શ્રદ્ધા ધર્મબુદ્ધિથી હિંસામય કાર્ય કરે અને સાધુને પૂછે કે-મારૂં આ કાર્ય સારું છે કે નહીં? તે આત્મગુપ્ત અને જીતેન્દ્રિય એવા સાધુએ તે સાવધ કાર્યમાં અનુમતિ આપવી નહીં. ૧દા * સાધુ સાવધ કાર્યમાં અનુમતિ ન દે, આ વિષયમાં સૂત્રકાર કહે છે हैं-तहा गिर समारम्भ' त्या
Awaa--'तहा गिर समारभ-तथा गिरं समारभ्य' मेवा २नी alll श्रामगीर 'अत्थि पुण्णंति णो वए-अस्ति पुण्यमिति नो वदेत्' धुश्य थाय छे. तम न . 'अहवा णत्थि पुण्णंति-अथवा नास्ति पुण्यमिति' एय नया
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्वयार्थ:--(तहा गिरं समारा) तथा गिर समारभ्य-मत्कृतकूपखननादौ पुण्यमस्ति नवेति वाक्यं श्रुत्वा (अस्थि पुण्णं ति णो वए) अस्ति पुण्यमित्येवं वाक्य नो वदेत् (अहवा) अथवा (नत्थि पुण्णति) नास्ति पुण्यमित्यपि (एवमेयं महन्मयं) एवमेतदपि महद्भयम्-महदनिष्टकारकम् अतो न वदेदिति ॥१७॥ ___टीका केनचित्सापद्यकूपरखननादि कर्मणि प्रवृत्तेन किमस्मदनुष्ठीयमानकर्मणि भविष्यति पुण्यमपुण्य वेति पृष्ठो मुनिः 'तहा' तथाविधां गिरं-वचनम् 'समारब्भ' समारभ्य-श्रुत्वा 'अस्ति भवदनुष्ठितकर्मणि 'पुण्ण ति' पुण्यमिति 'यो वए' नो वदेत् 'अहवा' अथवा 'नत्थि' नास्ति 'पुण्ण ति' पुण्यमिति वा नो वदेत् 'एवरेयं' एवमेतदपि-उभयथाऽपि 'महभयं' महद्भयमितिमत्वा दोष कारणं सावधकर्माऽनुष्ठानं परेणाऽपि क्रियमाणं नानुमन्येतेति । यदि कूपादि___अन्वयार्थ--कुंआ खोदने में पुण्य है अथवा नहीं इस प्रकार के, वाक्य को सुनकर साधु 'पुण्य है' ऐसा न कहे, और पुण्य नहीं है ऐसा कहना भी महाभयकारी है-अत्यन्त अनिष्टकर है, अतएव ऐसाभी न कहे ॥१७॥
टीकार्थ- कूप खनन आदि सावंद्य कर्म में लगा हुआ कोई गृहस्थ, मुनि से पूछे-हमारे द्वारा किये जा रहे इस कार्य से पुण्य होगा या पाप होगा? इस प्रकार के वचन अर्थात् प्रश्न को सुनकर 'आपको इस कार्य से पुण्य होगा' ऐसा न कहे और 'पुण्य नहीं होगा ऐसा भी न कहे, इस प्रकार दोनों प्रकार से महान् भय जान कर दूसरे के द्वारा थतु 'सेवा प्रा२नु ४थन ५ 'एवमेयं महाभय-एवम् एतन्महाभयम्' महाय. જનક છે. ૧૭ ___मन्वया - महाभा पुश्य छ, अथवा नथी ? माप्रारना; વાક્યને સાંભળીને સાધુએ “પુણ્ય છે તેમ ન કહેવું. અને “પુણ્ય નથી તેમ કહેવું તે પણ ભયકારી છે. અર્થાત્ અત્યંત અનિષ્ટ કરી છે તેથી તેમ પણું કહેવું ન જોઈએ ૧છા
'ટીકાઈ–ફ દ વિગેરે સાવદ્ય કામમાં પ્રવૃત્ત થયેલે કેઈઝહર મુનિને પૂછે કે-મારા દ્વારા કરવામાં આવતા આ કાર્યથી પુણ્ય થશે ? કે . પાપ થશે? આવા પ્રકારના વચન અર્થાત્ પ્રશ્ન સાંભળીને “આપને આ કાર્યથી પુણ્ય થશે તેમ કહેવું નહીં. તેમજ “પુષ્ય નહીં થાય તેમ પણ કહેવું નહી,
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रहंतागो खननकार्यप्रवृत्तः कश्चित्साधु पृच्छेत् अत्र पुण्यमस्ति अपुण्यवेति । तत्र साधुः पुण्यमस्तीति न वदेव, नाऽपि नास्ति पुण्य मित्येवं या बदेव, यतो हि-उभयधाऽपि विधेनिषेधस्य वा कथनं महतो भयस्य कारणमिति सारः ॥१७॥
तादृशं कूपखननादिकार्य किमिति साधु नुमन्येत, तत्राह मूत्रकार:मूलम्-दाणहया य जे पाणा, हेल्मति तसथावरा ।
तेसिं सारकखणटाए तम्हा अस्थीति णो वए ॥१८॥ छाया-दानार्थाय च ये पाणाः, हन्यन्ते त्रसस्थावराः ।
तेपां संरक्षणार्थाय, तस्मादस्तीति नो वदेव ॥१८॥ किये जाने वाले दोपों के कारणभूत लामच कर्म के अनुष्ठान का अनु मोदन न करे।
सार यह है कि कूप आदि खोदने में प्रवृत्त कोई पुरुष साधु से प्रश्न करे-इस कार्य में पुण्य है या पाप है ? तो लाधु 'पुण्य है ऐसा भी न कहे और 'पाप है' ऐसा भी न कहे। क्योंकि विधान करना और निषेध करना, दोनों ही सहान् भय के कारण है ॥१७॥
'दाणहया' इत्यादि।
शब्दार्थे --'दाणा -दालार्थाय' अन्नदान अथवा जलदान देने के लिये 'जे तलथावरा पाणा मंति-रे असल्यावराः प्राणा: हन्यन्ते' जो अस और स्थावर प्राणी मारे जाते हैं 'तेसिं सारखणवाए-तेषां संरक्षणार्थाय उन जीवों की रक्षा करने के लिये 'अल्थीति नो वए-अस्ति इति नो यदेत्' पुण्य होता है ऐसा न कहे ॥१८॥ આ રીતે બન્ને પ્રકારથી અહાન્ ભય સમજીને બીજાના દ્વારા કરવામાં આવનારા દેના કારણભૂત સાવધ કર્મના અનુષ્ઠાનતુ અનુમોદન ન કરે !
કહેવાને સાર એ છે કે–ફ વિગેરે દવામાં પ્રવૃત્ત થયેલ કેઈ પુરુષ સાધુને પૂછે કે–આ કાર્યમાં પૂણ્ય છે કે પાપ છે? તે સાધુએ “પુણ્ય छ तभ ५५ यु नही. मने 'पा५ छे, तेम ५५ पु नडी, भ, વિધાન કરવું અને નિષેધ કરે એ બન્ને મહાન જ્યના કારણરૂપ છે. ૧૭
'दाणट्ठया' इत्यादि
शहाथ-'दाणट्टया-दानार्थाय' महान अथवा हान २५१! भाट 'जे तसथावरा पाणा हम्मंति-ये त्रसस्थावरा. प्राणाः इन्यन्ते' २ स स्थावर प्रायो भा२पामा मावे छे. 'सि' सारखणद्वाए-वेषां सरक्षणार्थाय' से छवानी रक्षा ४२११ भाटे 'अत्यति नो वए-अस्ति इति नो वत्' पुस्य थाय છે તેમ ન કહેવું. ૧૮
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १९७ ___ अन्वयार्थ:-(दाणहया) दानार्थमनदानाय जलदानाय वा अन्नगलदानमुटिश्येत्यर्थः (जे तसथावरा गणा हम्मति) ये प्रसस्थावराः प्राणा:-जीवा. इन्यन्ते-व्यापाधते (तेसिं सारकखणहाए) तेषां सस्थावराणां संरक्षणार्थायरक्षानिमित्तम् (पत्थीति नो वए) अस्ति पुण्यं भवतः कूपखननादिकार्ये इति नो वदेव जितेन्द्रियः साधुरिति ॥१८॥
टीका-अन्नदानं पचनपाचनादिकया क्रियया भवति, जलदानं च कूपखननादिकया क्रियया भवतीति 'दाणट्टया' दानार्थाय-तहानतिमित्तम् 'जे' ये 'तसथावरा' प्रसस्थावराः 'पाणा:' पाणिनः 'हम्मति' हन्यन्ते 'तेसिं' येपामुपमर्दनेनान्नादिकं निष्पादितं भवति तेषाम् 'सारक्खणहाए' रक्षणनिमित्तम् अस्थी ति णो वए' अस्ति-पुण्यमस्तीति नो वदेत् आत्मगुप्तो जितेन्द्रियः साधुः नो वदेदस्ति पुण्यमिति भावः ॥१८॥ मूलम्-जलि त उवकपंति, अन्नपाणं तहाविहं ।
तेसिं लासंतरायति, तन्हा स्थिति को वैए ॥१९॥ अन्वयार्थ-अन्नदाल या जलदाल के लिए बस और स्थावर प्राणियों का घात किया जाता है, उनकी रक्षाके लिए 'पुण्य है' ऐसा नहीं कहना चाहिए ॥१८॥ ___ टीकार्थ-पचन पाचन भादि क्रिया करके अथवा कू रखनन आदि क्रिया करके दान के लिए जिन बस और स्थायर प्राणियों का घात किया जाता है, उनके संरक्षण के लिए 'पुण्य है। ऐसा न कहे।
लारांश यह है कि जिलेन्द्रिय साधु 'पुण्य है' ऐसा न कहे । पुण्य का विधान करने से बस स्थावर जीवों की विराधना का भागी बनना पड़ता है ॥१८॥
અવયાર્થ—અન્નદાન અથવા જળદાન માટે ત્રસ અને સ્થાવર જીને ઘાત કરવામાં આવે છે તેની રક્ષા માટે “પુણ્ય છે તેમ કહેવું ન જોઈએ ૧૮
ટીકાર્થ––પચન પાચન વિગેરે ક્રિયાઓ કરીને અથવા કૃ દવે વિગેરે ક્રિયા કરીને દાનને માટે જે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિને ઘાત કરવામાં આવે છે, તેમના રક્ષણ માટે “પુણ્ય છે' તેમ ન કહેવું
वानी सा छ है--छतेन्द्रिय साधु 'पुण्य छ न ४, કારણ કે પુણ્યનું વિધાન કરવાથી બસ અને સ્થાવર જીની વિરાધનાના ભાગીદાર બનવું પડે છે, ૧૮
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे छाया-येषां तदुपकल्पयन्ति, अन्नपान तथाविधम् ।
तेपां लाभान्तराय इति, तस्मान्नास्तीति नो वदेत् ।।१९॥ अन्वयार्थः ---(जेसि तं) येषां माणिनां कृते तत् (तहाविहं अन्नपाणं उवकपंति) तथाविधमन्नपानदि उपकल्पयन्ति-निष्पादयन्ति (तेसिं लामंतरायंति) तेषां लाभान्तरायो विघ्नो भवेत् (तम्हा) तस्मात् कारणात् (नस्थिति नो वए) नास्ति पुण्यमित्यपि नो वदेदिति । १९॥ ____टोका-यदि पुण्यमस्तीति कथने पापं भवति, तदा नास्ति पुण्यमित्येव ब्रूयात् इति वक्तव्ये निषेधपक्षमपि प्रतिषेधयति 'जेसि तं' येषां तत् 'तहाविह" _ 'जेसिं तं उपकप्पंति' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जेसिं तं-येषां तत् जिन प्राणियों को दान देने के लिये 'तहाविहं अन्नपाणं उवकप्पंति-तथाविधं अनपानं उपकल्पयन्ति' उस प्रकार का अन्नपान तैयार किया जाता है 'तेसिं लामांतरायंति-तेर्षा लाभान्तराय इति' उनके लाभ में अन्तराय न हो 'तम्हा-तस्मात्' इस. लिये 'नस्थित्ति जो वए-नास्तीति नो वदेत्' पुण्य नहीं है ऐसाभी न कहे ॥१९॥ - अन्वयार्थ-जिन प्राणियों के लिए यह प्राणिघात पूर्वक अन्नपानी वे गृहस्थ तैयार करते हैं, उनको लाभान्नराय होगा, इस कारण से पुण्य नहीं है ऐसा भी न कहे ।।१९।
टीकार्थ-यदि 'पुण्य है' ऐसा कहने में पाए होता है तो पुण्य नहीं है। ऐसी कह देना चाहिए। ऐसा वक्तव्य उपस्थित होने पर निषेधपक्ष
'जेसि त उवझप्प'ति' त्या __wati---'जेसि त-येपा तत्' २ प्रालियाने हान भा५। भाट 'तहाविह अन्नपान उबकप्पति-तथाविध अन्नपान उपकल्पयन्ति' मेवा २k मस पान तयार ४२वामां आवे छे. 'देसि लाभान्तरायति-तेपां लाभान्तराय इति' तयाना सासमा तय-विन ३५ न थाय 'तम्हा-तस्मात' ते भाट 'नस्थित्ति नो वए नास्तीति नो वदेत्' ५९य नधी मेनु ५५ न हेतु ॥१६॥
અન્વયાર્થ-જે પ્રાણિ માટે પ્રાણી ઘાત પૂર્વક અન્નપાણી તે ગૃહસ્થ તૈયાર કરે છે. તેમને લાભાન્તરાય થાય તે કારણે “પુણ્ય નથી' એ પ્રમાણે પણ કહેવું નહીં ૧લા
ટીકાઈ– “પુય છે તેમ કહેવાથી પાપ થતું હોય તે “પુણ્ય નથી” તેમ કહેવું જોઈએ આ પ્રમાણેનું કથન ઉપસ્થિત થતાં નિષેધક પક્ષને પણ
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् तथाविधम् 'अन्नपाणं' अन्नपानं धर्मबुद्धया 'उपकप्पंति' उपकल्पयन्ति-निष्पा दयन्ति । तत्र निषेधकरणम् 'तेर्सि' तेपामाहारपानार्थिनां जीवानां तादृशान्न पानाघलामो भवेत् तदभावेन ते दुःखिनो भवन्ति तेन तेपाम् 'लाभतरायति' लाभान्तराय इति, लाभे विघ्नः स्यात् 'तम्हा' तस्मात् कूपखननादि कर्माणि 'गस्थि त्ति' नास्तीति 'नो वए' नो वदेव पुण्यं नास्तीत्यपि नो वदेदिति ॥१२॥ - उपसंहरन्नाह-'जे य दाणं पसंसति' इत्यादि । मूलम्-जे ये दाणं पसंसंति, वहामिच्छति पाणिणं ।
जे य में पंडिसेहंति, वित्तिच्छेयं करोति ते ॥२०॥ छाया-ये च दानं प्रशंसन्ति, व धमिच्छन्ति माणिनाम् ।
ये च तं प्रतिषेधन्ति, वृत्तिच्छेदं कुर्वन्ति ते ॥२०॥ का भी निषेध करते हैं-जिन प्राणियों के लिए यह जीवोपमर्दन आदि दोषों से दूषित अन्नपानी धर्मवुद्धि से बनाया गया है, निषेध करने से उसको उसकी प्राप्ति नहीं होगी, उनके लाभ में विघ्न उपस्थित होगा अतएव 'पुण्य नही है' ऐसा भी नहीं कहना चाहिए ।१९॥ - उपसंहार करते हुए शास्त्रकार कहते हैं-जे यदाणं पससंति' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे य दाणं पसंसंति-ये च दानं प्रशंसन्ति' जो दान की प्रशंसा करते हैं वहमिच्छति पाणिणं-वधमिच्छन्ति प्राणिनाम्' वे प्राणियों के वधकी इच्छा करते हैं 'जे य गं पडिसेहंति-ये च तं प्रतिषेधन्ति' और जो दानका निषेध करता है 'ते वित्तिच्छेयं करेंति-ते वृत्तिच्छेदं कुर्वन्ति' वे अन्यकी जीविका का छेदन करते हैं ॥२०॥ નિષેધ કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે-જે પ્રાણિએને માટે તે જીવોના ઉપમદન વિગેરે દેથી દોષવાળા અન્નપાણ ધર્મ બુદ્ધિથી બનાવવામાં આવેલ છે, તેને નિષેધ કરવાથી તેઓને તે અન્ન પાણીની પ્રાપ્તિ થશે નહીં તેના લાભમાં વિના આવી જશે. તેથીજ “પુણ્ય નથી' તેમ પણ કહેવું ન જોઈએ. ૧૯
उपहार ४२di २ ४९ छ -'जे य दाण पसंसति' त्याल
शा--'जे य दाणं पसंसति-ये च दान प्रशसन्ति' या हाननी प्रशसा ४२ छ 'वहमिच्छंति पाणिणं-वधमिच्छन्ति प्राणिनाम्' तयप्रालि यो। धनी ४२छ। ४२ छ. :'जे य णं पडिसेहति-ये च त प्रतिषेधन्ति' मन
यो हाना निषेध ४२ छ 'ते वित्तिच्छेय कर ति-ते वृत्तिच्छेद कुर्वन्ति' तमा બીજાઓની આજીવિકાનું છેદન કરે છે. ૨૦
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
सत्रहतास
अन्वयार्थ :---- 'जे व दाणं एवं संति' ये च दानम्-आन मलदान बहनामपकारीति कृत्वा प्रशंसन्ति- श्लाघन्ते (बहमिच्छति पाणिणं) ते पाणिना-जीवानां चधं- माणातिपातमिच्छन्ति (जे य णं पडिसेहनि) ये च तादृशं दानादिकं प्रतिषे धन्ति-निषेधयन्ति (ने वितिन्छेयं करे ति) ते पाणिनां तिच्छेद लामान्तराय कुर्वन्तीति ॥२०॥
टीका-'जे य' ये च पुरुषाः 'दाण' दानपानपानादीनाम् 'पसंसंति' प्रशंसन्ति-प्रशंषां कुर्वन्ति, से 'पाणिणं' प्राणिनाम 'पदगिच्छति' वधमिच्छन्ति, यतस्तादृशपचनपाचनादिकया क्रिया समुत्पद्य गानस्य दानम्य पाणातिपातमन्तराऽनुपपत्तेः। जे च' ये च '' खलु तादृशं दानम् 'पडि से हंति' प्रतिषेधन्ति । ते तादृशमाणिनास् 'वित्तिच्छे' वृत्तिच्छेदनम्-लाभान्तरायम् 'यति' कुर्वन्ति ।। ____अन्वयार्थ-जो उस दान की प्रशंसा करते हैं, वे प्राणियों के वध की इच्छा था समर्थन करते हैं और जो उरा दान का निषेध करते हैं, वे प्राणियों की जीविका का उच्छेद करते हैं अर्थात् उनके आहार पानी में अन्तराय डालते हैं ॥२०॥
टीकार्थ--जो पुरुष अन्न पाली के उस दानकी प्रशंसा करते हैं, वे प्राणियों के वध की इच्छा करते हैं, क्योंकि पचन पाचन आदि क्रिया करके तैयार किया गया वह आहार हिंसा के बिना नहीं सकता। इस प्रकार उस दान की प्रशंसा करने से प्राणियों की विराधना की 'भी प्रकारान्तर दे प्रशंसा हो ही जाती है, और जो उल दान का प्रति षेध करते हैं, वे उन प्राणियों की आजीचिका में विघ्न उपस्थित करते हैं, जो उस दान पर जीवित हैं ।अतएव जिस कर्म में पुण्य और पाप
मन्वयार्थ --२मे मे आननी प्रशसा ४३ छे. तमा प्रारियाना વધની ઈચ્છા અથવા સમર્થન કરે છે. અને જેઓ દાનને નિષેધ કરે છે, તેઓ પ્રાણિની આજીવિકામા વિન કરે છે. અર્થાત્ તેમના આહાર પાણીમાં અતરાય કરે છે. ૨૦
ટીકાર્થ—જેઓ અન્ન પાણીના તે દાનની પ્રશંસા કરે છે, તેઓ પ્રાણિચેના વધની ઈચ્છા કરે છે, કેમકે પચન, પાચન વિગેરે ક્રિયા કરીને તૈયાર કરવામાં આવેલ તે આહાર હિંસા થયા વિના થઈ શકતો નથી તેજ રીતે તે દાનની પ્રશંસા કરવાથી પ્રાણિની વિરાધના (હિંસા)ની પણ પ્રકારાન્તરથી પ્રશંસા થઈ જ જાય છે અને જે તે દાનને નિષેધ કરવામાં આવે તો, તેઓ એવા પ્રાણિઓની આજીવિકામાં વિજ્ઞ રૂપ થાય છે, કે જેઓ તે દાન
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् 'अयं करुणादानाभयदानविषयको निषेधो न विज्ञेयः, तयोः शास्त्रे विधेयत्वेन प्रतिपादनादिति ॥२०॥
तर्हि किं कर्त्तव्यं तमाहमूलम् देहओ वि ते ण भासंति, अस्थि वा त्थि वा पुणो।
आयं रथस्स हेच्चों णं, निव्वाणं पाउणति ते॥२१॥ छाया-द्विधाऽपि ते न भाषन्ते, अस्ति वा नास्ति वा पुनः ।
आयं हि रजसो हित्वा, निर्वाणं प्राप्नुवन्ति ते ॥२१॥ अन्वयार्थः-(ते दुइओ वि अस्थि वा नत्यि वा पुणो ण भासं त) ते साधक: द्विधापि अस्ति पुण्यं नास्ति वा पुण्यं पुन ने भाषन्ते किन्तु (रयस्स)- रजसः कर्मणः (आयं हेच्चा) आयं लाभं हित्वा-मौनेन त्यक्त्वा (ते निव्वाणं पाउणंति) ते अनवद्यभाषिणः निर्वाणं-मोक्षं प्राप्नुवन्तीति ॥२१॥ का सम्मिश्रण हो, उसका न विधान करना उचित है और न निषेध ही करना ॥२०॥ ___ तो साधु को क्या करना चाहिए ? सो कहते हैं-'दुहओ वि ते. ण भासंति' इत्यादि।
शब्दार्थ-'ते दुहओ वि अत्थि वा नस्थि वा पुणो ण भासंति-ते विधापि अस्ति या नास्ति वा पुनः न भाषन्ते' साधु, उक्त दान से पुण्य होता है अथवा नहीं होता है इस प्रकार दोनों बातें नहीं कहते हैं 'रयस्स-रजस' कर्मका 'आयं हेच्चा-आयं हित्वा' आना को छोड करते निव्वाणं पाउणंति-ते निर्वाणं प्राप्नुवन्ति' वे मोक्षको प्राप्त करते हैं।॥२१॥
अन्वयार्थ-ऐसी परिस्थिति में साधु पुण्य है अथवा पुण्य नहीं પર જીવત હોય, તેથી જે કર્મમાં પુણ્ય અને પાપનું સંમિશ્રણ હોય તેનું વિધાન કરવું તે ગ્ય નથી. તેમજ નિષેધ કરે તે પણ ચોગ્ય નથીજ પર
तो साधु शु. ४२७ नमे १ ते भाट ४३ छ ४-'दुहवो विण भासंति' ऽत्यादि
--'ते दुहओ वि अस्थि वा नत्थि वा पुणो ण भासंति-ते द्विधादि अस्ति वा नास्ति वा पुनः न भाषन्ते' साधु हान ४२वाथी पुश्य थाय छ, અથવા નથી થતું આ પ્રમાણેની બન્ને પ્રકારની વાત કહેવી ન જોઈએ. “ -रजसः' मना 'आय हेच्चा-आय हित्वा' गावान छ।अन ते निव्वाण पानणति-ते निर्वाणं प्राप्नुवन्ति तसा भाक्षने प्रात ४२ छ. ॥२१॥
અન્વયાર્થ––એવી પરિસ્થિતિમાં સાધુએ પુણ્ય છે, અથવા પુર્ય નથી सू० २६
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
सूत्रकृताचे ____टीका-'ते दुइओ वि' ते-साधवः द्विधाऽपि-विधिनिषेधवाक्यरूपमुभयमपि 'ण भासंति' न भापन्ते, 'अस्थि वा' अस्ति या पुण्यम्, 'नत्थि वा नास्ति वा पुण्यमिति न भापते ते साधवः, 'पुणो' पुनश्च तथाविधोभयमकारकमाषणे 'रयस्स' रजसः-पापस्न 'आय' आयम्-आगमन कारणम् 'हेचा' हित्वा-अपनीय 'ते' ते-अनवद्यभाषणकारी महापुरुषाः 'निव्याणं' मोक्षम्-निरतिशयमुखात्मकमशेषकर्मक्षयरूपम् 'पाउणति' प्राप्नुवन्तीति ॥२१॥ मूलम्-निवाणं परमं बुद्धा, णखत्ताणं व चंदिमा।
तम्हा सया जए दंते, निवाण संधैए मुंगी ॥२२॥ छाया-निर्वाणं परमं बुद्धाः, नक्षत्रेविव चन्द्रमाः।
तस्मात्सदा यतो दान्तो, निर्वाणं साधयेन्मुनिः ।।२२।। है, यह दोनों बाते नहीं कहते। वे कर्म के आश्रव को त्याग कर मौन धारण करके-मोक्ष प्राप्त करते हैं ॥२१॥
टीकार्थ-दान की विधि रूप या निषेध रूप यह दोनों पाते साधु नहीं कहते हैं। साधु 'पुण्य है' अगर 'पुण्य नहीं है' ऐसा न कहे हिंसा जनित दान का विधान करने में एवं निषेध करने में भी दोष लगता है। मतएव उसे दोनों में से एक बात भी नहीं करनी चाहिए। दरदर्शी साधु को ऐसे अवसर पर मौन काही आश्रय लेना चाहिए।
इस प्रकार दोनों प्रकार से नहीं बोलने पर पाप के कारण का त्याग कर महापुरुष निर्वाण को अर्थात् सर्वोत्तम सुखमय और समस्त कर्मों के क्षयस्वरूप मोक्ष को प्राप्त करते हैं।२१।। ‘એ બને વાત કહેવી ન જોઈએ. તેઓ કર્મના આસ્રવ ત્યાગ કરીને માન
ધારણ કરીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. ઘરના ' ટીકાથ-દાનની વિધિ રૂ૫ અથવા નિષેધ રૂપ એ રીતે બન્ને પ્રકારની જાતે સાધુ કહેતા નથી. તેઓ “પુણ્ય છે અથવા પુરય થતું નથી તેમ ન કહે હિંસાથી થનાર દાનનું વિધાન કરવાથી અને નિષેધ કરવાથી પણ જેવું લાગે છે. તેથી જ તેમણે મને પૈકી એક પણ વાત કહેવી ન જોઈએ. દ્વાદશી" સાધુએ એવા અવસરે મૌનને જ આશ્રય લેવા જોઈએ.
આ રીતે બને તરફ બલવાથી પાપના કારણને ત્યાગ કરીને મહા પુરૂષ નિવણને અર્થાત્ સર્વોત્તમ સુખમય અને સઘળા કર્મોનો ક્ષય સ્વરૂપ મણને પ્રાપ્ત કરે છે. મારા
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
२०३
1
अन्वयार्थ :- (नक्खत्ताणं चंदिमा व ) नक्षत्राणां मध्ये चन्द्रमा इव ( निव्वाणं, परमं बुद्धा) निर्वाण - मोक्षं परमं सर्वतः प्रधानम् । इति मन्वार एव बुद्धा: -अनगवतच्चास्वे एव प्रधानाः - लोके श्रेष्ठा भवन्ति, (तम्हा) तस्मात् (सया) सदा . सर्वकालम् (जए) यत: - प्रयत्नशीला (दंते) दान्तो वश्येन्द्रियः (मुणी) मुनिः (निव्वाणं संघ) निर्वाणम् - मोक्षं साधयेद् ||२२||
"
टीका- 'णक्खत्ताणं नक्षत्राणां नक्षत्रेषु वा 'चंदिमा व' चन्द्रमा इव, यथा चन्द्रमाः, नक्षत्राणां मध्ये प्रधानः 'निव्वाणं परमं बुद्धा' निर्वाणम्-मोक्षं तदेव 'निव्वाणं परमं बुद्ध।' इत्यादि ।
शब्दार्थ -- 'नक्खत्ताणं चंदिमाव-नक्षत्राणां चन्द्रमा इव' जैसे नक्षत्रों में चन्द्रमा प्रधान है इसी प्रकार 'निव्वाणं परमं बुद्धा-निर्वाणं परमं बुद्धा:' निर्वाण को सबसे उत्तम मानने वाले पुरुष सबसे श्रेष्ठ है 'तम्हा - तस्मात्' इस कारण से 'सया - सदा' सर्वकाल 'जए - यतः' यत्नशील दंते - दान्तः' और जितेन्द्रिय 'मुणी - मुनिः' मुनि 'निव्वाणं संघनिर्वाणं साधयेत्' मोक्षका साधन करे ||२२||
अन्वयार्थ - - नक्षत्रों में चन्द्रमा के समान निर्वाण को सर्वप्रधान जानने वाले पुरुष ही उत्तम हैं । अतएव मुनि सदा यतनावान् । इन्द्रियों का दमन करता हुआ निर्वाग की साधना करे ॥२२॥
टीकार्थ -- जैसे चन्द्रमा समस्त नक्षत्रों में प्रधान है, उसी प्रकार मोक्ष सबसे प्रधान है, ऐसे मानने वाले ज्ञानी पुरुष सबमें प्रधान हैं। जब कि
'निव्वाणं परमं बुद्धा' इत्यादि
शब्दार्थ--'नक्वत्ताणं चदिमाव- नक्षत्राणां चन्द्रमा इत्र' भ नक्षत्रोभां यद्रभा प्रधान छे. शेत्र प्रभाही 'निव्वाणं परम् युद्धानिर्वाणं परमं बुद्धाः' निर्वाणुने सौथी उत्तम मानवावाणी यु३ष सौथी श्रेण्ड छे. 'तम्हा - तस्मात् ' आरथी 'सया - सदा' सर्वश्रण 'जए - यत्त.' यत्नशील 'द ते - दान्तः' भने कतेन्द्रिय 'मुणी - मुनि' भुनि 'निव्वाणं- संघए- निर्वाणं साधयेत्' भानु साधन ४२ ॥२२॥ અન્નયા —નક્ષત્રોમાં ચંદ્રમા સમાન નિર્વાણુને સપ્રધાન માનવાવાળા પુરૂષજ ઉત્તમ છે. તેથી જ મુનિ સા યાતનાવાત્ થઈ ઇન્દ્રિયેાનુ” ક્રમન કરી નિર્વાણુની ઉપાસના કરે રા
ટીકા”—જેમ ચન્દ્રમા સઘળા નક્ષત્રોમાં મુખ્ય છે, એજ પ્રમાણે માક્ષ સૌથી શ્રેષ્ઠ છે. એમ માનવાવાળા જ્ઞાનીપુરૂષ સૌથી શ્રેષ્ઠ છે. જ્યારે મેક્ષ
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे.
परमं सर्वतः प्रधानम् इति मन्वार एवं बुद्धा: - ज्ञातपरमार्थतत्त्वाः सर्वेभ्यः प्रधाना, भवन्ति, 'तम्हा' तस्मात् कारणात् 'सया' सदा सर्वकालम् ' देते' दान्तःइन्द्रियदमनात्, 'जए' यतः - प्रयत्नवान् 'मुणी' मुनिः - साधुः आरम्भसमारम्भजनितसावद्यकार्य मौनधारकः, 'निव्वाण' निर्वाणं- मोक्षमेव 'संघ' साधयेत् - निर्माणार्थमेव सर्वा अपि क्रियाः कुर्यात् इति ॥२२॥ मूलम् - वेज्झमाणाणं पाणाणं, किचंताणं संकम्मुणा । आघाइ साहु तं दीवं, पंतिट्ठेसा पंच्चाई ॥ २३ ॥ छाया - उद्यमानानां प्राणानां कृत्यमानानां स्वकर्मणा । आख्याति साधु तद् द्वीपं प्रतिष्ठेपा हि प्रोच्यते ||२३||
मोक्ष प्रधान अर्थात् श्रेष्ठ है, इस कारण सदैव इन्द्रियों का दमन करने के कारण दान्त यतनावान् और सावद्य कार्य में मौन धारण करनेवाला मुनि निर्वाण के लिए ही समस्त क्रियाएं करे | ||२२||
'वज्झमाणाणं पाणाणं' इत्यादि ।
==
शब्दार्थ - - ' वज्झमाणाणं उद्यमानानां मिथ्यात्व कषाय आदिरूप धारा बहे जाते हुए 'सकम्मुणा किच्चंताणं- स्वकर्मणा कृत्यमानानाम्' तथा अपने कर्म से कष्ट पाते हुए 'पाणिणं - प्राणिनां प्राणियों के लिये 'साहु तं दीवं आघाइ - साधु तत् द्वीपं आख्याति' उत्तम यह मार्ग haratra कहते हैं 'एसा पतिद्वा पच्चह - एषा प्रतिष्ठा प्रोच्यते' ही मोक्षका साधन है ऐसा विद्वान् कहते हैं ॥२३॥
પ્રધાન–શ્રેષ્ઠ છે, તેથી હમેશાં ઇન્દ્રિયાનુ દમન કરવાને કારણે દાન્ત, યતનાવાત્ અને સાવદ્ય કાર્યમાં મૌન ધારણ કરવાવાળા મુનિ નિર્વાણુ માટે જ સઘળિ ક્રિયા કરે. ા૨ા
' वज्झमाणाणं पाणानं' त्याहि
शब्दार्थ -- वज्झमाणाणं- उह्यमानानां मिथ्यात्वउपाय विगेरे પ્રકારની धाराभां वही भता शेवा 'सकम्मुणा किच्चताणं - स्वकर्मणा कृत्यमानानाम्' तथा घोताना उभथी हु:अ पासता 'पाणिणं - प्राणिनां ' आलिया भाटे 'साहु तं दीव '
घाइ - साधु तत् द्वीप' थाख्याति' उत्तम येथे। आा जैन भार्ग३५ द्वीप तीर्थ | छे. 'एसा पतिट्ठा पवुच्चइ - एषा प्रतिष्ठा प्रोच्यते' येन भोक्ष સાધન છે, એ પ્રમાણે વિદ્વાન પુરૂષષ કહે છે. ારા
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः -- ( वज्झमाणानं) मिथ्यात्वकषायादि धारायामुद्यमानानां नीयमानानाम् (सम्पुणा किच्चंताणं) स्वकर्मणा - स्वकर्मोदयेन कृत्यमानानां पीड्यमानानामशरणानाम् (पाणा) प्राणिनाम् (माहु तं दीनं आघाइ) साधु शोभनं तदद्वीपम् आख्याति - कथयति (एसा पतिट्ठा) एषा सम्यगृज्ञानदर्शनादिसाध्या मोक्षपाप्तिरेव प्रतिष्ठाः प्रोच्यते-प्रकर्षेण कथ्यते इति ॥ २३ ॥
टीका- 'संसारसागर कल्लोले मिध्यात्वकषायादिभिरनवरतम् ' वज्झमागाणं' उद्यमानानां संसारान्तरेव नीयमानानाम्, तथा - 'कम्मुणा' स्वकर्मणास्वसम्पादितदुष्कर्मणा 'किच्चंताणं' कृत्यमानानाम् - पीडमानानाम् 'पाणा' प्राणिनां - जीवसमुदायानाम् 'साहु' साधु - शोभनम्, तद् ज्ञानादिकम् 'दीवं' द्वीपHa 'आघाई' आरूपाति कथयति तीर्थकरादिः, यथा सागरे पतितपुरुषाणां तदीयजलेन इतस्ततो भ्रममाणानां द्वीपो - विश्रामस्थानम्, तथा संसारसागरे
२०५
अन्वयार्थ - मिथ्यात्व कषाय आदि की धारा में वहा कर ले जाये जाते हुए और अपने ही किये कर्मों के उदय से पीड़ित होते हुए प्राणियों के लिए तीर्थंकर आदि शोभन द्वीप कहलाते हैं । सम्यग्दर्शन आदि से मुक्ति की प्राप्ति होती है, ऐसा ज्ञानी जन कहते हैं ||२३||
टीकार्थ- संसार सागर की मिथ्यात्व कषाय आदि लहरों द्वारा बहाये जाने वाले अर्थात् एक भव से दूसरे भवमें ले जाये जाने वाले तथा अपने द्वारा किये हुए दुष्कर्मो के दुर्विपाक सेवा पाने वाले संसार के जीवों के लिए तीर्थंकर गणधर आदि महापुरुषों ने समयज्ञान आदि को द्वीप के समान कहा है । जैसे समुद्र में गिरे हुए और उसकी प्रबलतर- लहरों द्वारा इधर उधर बहायें जाने वाले पुरुषों के
અન્વયા—મિથ્યાત્વ કષાય વિગેરેની ધારામાં વહેવરાવીને લઈ જવાતા અને પેાતાના જ કરેલા કર્મોના ઉદયથી પીડા પામતા પ્રાણિચા માટે તી કર વિગેરે શેલન દ્વીપ કહેય છે. સમ્યક્ દશન વિગેરેથી મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. એમ જ્ઞાનીજના કહે છે. ૨૩ા
ટીકા — સ`સાર સાગરની મિથ્યાત્વ, અવિરતિ કષાય, વિગેરે લહેશ (તરંગા)થી વહેવડાવવામાં આવતા અર્થાત્ એક ભત્રથી ખીજા ભવમાં લઈ જવામાં આવનાર તથા પેાતાનાથી કરેલા દુષ્કર્મોના દુપિાકથી પીડા પામનારા સમ્રારના જીવેા માટે તીર્થંકર, ગણુધર વિગેરે મહા પુરૂષાએ સમ્યક્ જ્ઞાન વિગેરેને દ્વીપ–રૂપ કહેલ છે જેમ સમુદ્રમાં પડેલા અને તેના પ્રખળ— બળવાન્ તર’ગા દ્વારા આમ તેમ વહેવામાં આવતા પુરૂષાને દ્વીપ વિશ્રાંતિનુ
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रहतारों क्लिश्यमानानां पुरुषाणां त्राणकारणं सम्यग्दर्शनादिकमोक्षमार्ग एव, नाऽन्यः कश्चिदुपायः। एपा सम्यग्ज्ञानादिसाध्या मोक्षाऽत्राप्तिरेच 'पतिठ्ठा' प्रतिष्ठा-संसार भ्रमणविरतिलक्षणा 'पपुच्चई प्रोच्यते-मकण तत्वज्ञे रुच्यते-प्रतिपाद्यते ।२३।
कथंभूतः साधुः आश्वासद्वीपः ? तत्राहमूलम्-आयगुत्ते सया दंते, छिन्नसोए अणासवे।
जे धम्म सुद्ध मक्खाइ, पडिपुन्नमणेलिसं॥२४॥ छाया--आत्मगुप्तः सदा दान्तः, छिन्नस्रोता अनाश्रवः ।
__ यो धर्म शुद्धमाख्याति, प्रतिपूर्णमनीदृशम् ॥२४॥ लिए द्वीप विश्रान्ति का स्थान होता है, उसी प्रकार संसार में क्लेश पाने वाले जीवों के लिए सम्यग्दर्शनादि मोक्ष मार्ग ही त्राण (रक्षा)का कारण है। इसके अतिरिक्त त्राण का अन्य कोई साधन नहीं हैं। सम्यग्दर्शन-ज्ञान आदि से होने वाली मोक्ष की प्राप्ति ही प्रतिष्ठा है, ऐसा तत्वज्ञ पुरुषों ने प्रतिपादन किया है ॥२६॥
कैसा साधु विश्रान्ति के लिए द्वीप के समान हैं, इस विषय में कहते हैं-'आयगुत्ते' इत्यादि। __ शब्दार्थ-'आयगुत्ते-आत्मगुप्तः' अपने आत्मा को पापसे गोपन फरनेवाला 'सया दंते-सदा दान्तः' तथा सदा जितेन्द्रिय होकर रहनेवाला 'छिन्न सोए-छिन्न स्रोता:' संसारकी विथ्यात्व आदि धाराको तोडनेचाला तथा 'अणासवे-अनावः' आश्रव रहित 'जे-घः' जो पुरुष है
સ્થાન થાય છે, એ જ પ્રમાણે સંસારમાં દુઃખ પામવાવાળા અને માટે સમ્યક દર્શન વિગેરે મોક્ષમાર્ગ જ ત્રાણ-(રક્ષા)નું કારણ છે. આ શિવાય ત્રણ-રક્ષાનું બીજુ કાંઈ જ સાધન નથી. સમ્યક્ દર્શન-જ્ઞાન, વિગેરેથી થવા વાળી મોક્ષની પ્રાપ્તી જ પ્રતિષ્ઠારૂપ છે તેમ તત્વને જાણવાવાળા પુરૂએ પ્રતિપાદન કર્યું છે. ૨૩
કેવા સાધુ વિશ્રાન્તિ માટે દ્વિીપ જેવા છે, આ વિષયમાં કહે છે કે'आयगुत्ते' त्यात
शहाथ-'आयगुत्ते-आत्मगुप्तः' पोताना मामाने पायथा गोपन२क्षय ४२१११णा 'सया दते-सदा दान्तः' तथा सहा तेन्द्रिय मनाने २७१ा. पण 'छिन्नसोए-छिन्नस्रोताः' ससानी मिथ्यात्व विगेरे याराने ता. पाप तथा 'अणासवे-अनावः' मा २डित 'जे-यः' २ ५३५ छे से
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः -- (आयगुत्ते) आत्मगुप्तो मनोवाक्कायैः (सया देते) सदा-सर्वकालं दान्तो वश्येन्द्रियः (छिनसोए ) छिन्नस्रोताः - छिन्नानि कर्माश्रवस्रोतांसि येन स तथा, (अणासवे ) अनाश्रव - निर्गतप्राणातिपातादिरूपास्रवद्वारः इत्थंभूतः (जे) यः (पडिपुन्नं) प्रतिपूर्णम् (अणेलिस) अनीदृशमुपमारहितम् (सुद्धं धर्मं अक्खा) शुद्धम् - दोषरहितं धर्मं श्रुतचारित्ररूपम् आरु गति कथयति स आशासद्वीपो भवतीति ॥ २४॥
२०७
टीका - 'आयगुत्ते' आत्मगुप्तः - मनोवाक्कायैर्गुप्त आत्मा यस्य स आत्मगुप्तः । 'सया दंते' सदा दान्तः - वश्येन्द्रियः 'छिन्नसोए' छिन्नानि - नाशितानि संसारस्य स्रोतांसि - कर्मागमनमार्गरूपाणि येन स छिन्नस्रोताः । तथा - 'अणासवे' अनाश्रवः - निर्गतः आश्रवः - प्राणाविपातादिकः कर्मागमनरूपो यस्मात् सोऽनास्रवः, 'जे' यः - एवंभूतः सः 'सुद्ध' शुद्धम् - प्राणाविपतादिसमस्तदोषरहितम्
वही 'पडिपुर्ण - परिपूर्ण' परिपूर्ण 'अलिस - अनीदृशम्' और उपमारहित सुद्धं धम्मं अक्खाइ - शुद्धं धर्म्मम् आख्यानि' शुद्ध धर्मका कथन करता है ||२४||
अन्वयार्थ - - जो आत्मा को गोपन करने वाला, इन्द्रियों को सदा वश में करने वाला, कर्म के स्रोतों-आश्रव द्वारों को निरुद्ध कर देने बाला, आश्रव से रहित जो मुनि परिपूर्ण अनुपम और शुद्ध धर्म का -कथन करता है यही आश्वास का द्वीप रूप है ॥२४॥
टीकार्थ-- मन वचन और काय से जिसका आत्मा गुप्ति युक्त है जो सदा जितेन्द्रिय है, संसार के कारण आश्रव द्वारों को रोकनेवाला और प्राणातिपात आदि कर्मके आगमन रूप आस्रव से रहित है वह
' परिपुरण - प्रतिपूर्णम्' स'पू' 'अलिसं - अनीष्टशम्' धम्मं अक्बाइ - शुद्धं धर्मम् आख्याति' शुद्ध धर्म
अने उपभा विनानु 'सुद्धं ४थन ४२ छे. ॥२४॥
અન્વયા—જેએ આત્માને ગેાપન કરવાવાળા ઇન્દ્રિયાને સદા વશમાં રાખવાવાળા ક્રમના સ્રોતા-આસ્રવ દ્વારાને રાકવાવાળા-આશ્રવથી રહિત જે મુનિ પરિપૂણુ અનુપમ અને શુદ્ધ ધર્મનું કથન કરે છે. તેજ આશ્વાસનો દ્વીપરૂપ છે. ારકા
ટીકા”—મન, વચન અને કાયાથી જેએના આત્મા ગુપ્તિ વળે છે, જે હમેશાં જીતેન્દ્રિય છે, સ`સારના કારણુ એવા આસ્રવ દ્વારાને રાકવાવાળા અને પ્રાણાતિપાત વિગેરે કર્માંના આગમન રૂપ આસ્રવથી રહિત છે, તે સાધુ
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सूत्रकृतागसूत्रे 'पडिपुन्न' पतिपूर्ण सर्वविरत्याख्याम्-मोक्षगमनैककारणम् 'अणेलिस' अनीदृशम् -अनन्यसदृशम् निरुपम मित्यर्थः 'धम्म' धर्मम्-श्रुतचारित्ररूपम् 'अक्खाई' आख्याति-प्रतिपादयतीति । गनोवचनकारात्मनो रक्षको जितेन्द्रियः कपायना. शकः प्रतिरुद्धकर्मद्वार रवाऽनन्यसदृशं सर्वदोपरहिनं सर्वनो विशुद्धं धर्ममाख्याति, स एव च आश्वासद्वीपो भवितु महतीति भावः ॥२४॥ मूलम्-तमेव अविजाणंता, अबुद्धा बुद्धसाणिगो।
बुद्धा सौतिय मन्नंता, अंते एए ससाहिए ॥२५॥ छाया-तेगेवाऽरिजानानाः, अबुद्धा बुद्धमानिनः ।
बुद्धाः स्म इति मन्यमाना अन्ते एते समाधेः ॥२५॥ साधु शुद्ध अर्थात् समस्त दोषों से रहित, प्रतिपूर्ण अर्थात् मोक्षप्राप्ति के असाधारण कारण सर्वविरति रूप, और जिसके समान कोई अन्य धर्म नहीं हैं, ऐसे श्रुतचारित्र धर्म (निरतिचार संयम)का कथन करता है।
जो साधु मन वचन काय से आत्मा का रक्षक है, जितेन्द्रिय है, कषायों का विनाशक है, कर्मों के द्वार को रोकने वाला है, वही अनु. पम, सर्व दोषों से रहित एवं सर्वथा विशुद्ध धर्म का प्रतिपादक होता है। वही संसारी जीवों के लिए द्वीप के समान है ॥२४॥
'तमेव अधिजाणता' इत्यादि।।
शब्दार्थ-'तमेव अविजाणता-तमेवमविजानाना:' उस प्रतिपूर्ण धर्म को न जानते हुए ‘अबुद्धा बुद्धमाणिणो-अधुद्धा बुद्धमानिन।' अज्ञानी होते हुए भी अपने को ज्ञानी मानने वाले 'बुद्धा मोत्तिय मन्नंता શુદ્ધ અર્થાત્ સઘળા દેથી રહિત પ્રતિપૂર્ણ અર્થાત મોક્ષ પ્રાપ્તિના અસા વારણ કારણ સર્વવિરતિ રૂપ અને જેની બારબર બીજો કોઈ ધર્મ નથી. એવા કૃતચારિત્રધર્મ (નિરતિચાર સંયમ) નું કથન કરે છે. ___-२ साधु भन, क्यन, मने याथी मात्भाना २क्ष छ, तेन्द्रिय छे. કષાયોને નાશ કરવાવાળા છે, કમેના દ્વારને રોકવાવાળા છે, તેજ અનુપમ, સર્વ દેથી રહિત અને સર્વથા વિશુદ્ધ ધર્મનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા હોય છે, એજ સંસારી જીને માટે દ્વીપ સરખા છે ૨૪ _ 'तमेव अविजाणंता' त्यादि।
शहा--तिमेव अविजाणंता-तमेवमविजानानाः' से परिपू यमन न MOना२। 'अबुद्धा बुद्धमाणिणो-अबुद्धा बुद्धमानिनः' अज्ञानी है। छतi 4g
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. म. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् : अन्वयार्थ-(तमेव अविजाणंता) तमेवं भूतं शुद्धमनीदृशं धर्ममविजानाना (अबुद्धावुद्धमाणिणो) अबुद्धा अविवेकिनः बुद्धमानिनः स्वं पण्डितं मन्यमानाः (बुद्धामोत्तिय मन्नतः) बुद्धाः स्म इति मन्यमानाः (एए समाहिए अंते) एवे समाधेः सम्यग्दर्शनाख्यात् अन्ते-दूरे वर्तन्ते इति ॥२५॥ ____टीका-'तमेव' तमेवं भूतम् अतिविशुद्धम्-अनन्यसदृशं .सर्वतः परिपूर्ण पूर्वोक्तं सर्वविरत्यादिकलक्षणं धर्मम् 'अविजाणंता' अविजानाना अविद्वांसः 'अवुद्धा' विवेकविकलाः, 'वुद्धमाणिणो' बुद्धं पण्डितमात्मानं मन्यमानाः । 'बुद्धामोत्तियमन्नंता' वयं वुद्धा:-तत्त्वज्ञाः स्म इति मन्यमाना एतादृशाः परदर्शनिनः 'समाहिए' समाधे-भावस्वरूपसमाधे सम्यग्दर्शनसकाशात्, एते' एते-पूर्वोक्ताः परतीथिकाः, वस्तुतः 'अंते' अतिदूरे वर्तन्ते, पारमार्थिकस्य -बुद्धाः स्म इति मन्यमाना' 'मैं ज्ञानी हूं ऐसा मानने वाले 'एए समोहिए अंते-एते समाधेः अन्ते' पुरुष, समाधि अर्थात् भावसमाधि से दूर है ॥२५॥ . अन्वयार्थ-जो इस प्रकार के शुद्ध और अनुपम धर्म को नहीं जानते, जो अज्ञानी हैं पर अपने को ज्ञानी मानते हैं, हम ज्ञानी है' ऐसा बोलते हैं, ऐसे लोग भावसमाधि से दूर रहते हैं ॥२६॥
टीकार्थ--पूर्वोक्त अत्यन्त विशुद्ध, अनुपम और परिपूर्ण सर्वधि. रति आदि धर्म को नहीं जानते हुए, विवेक रहित पुरुष अपने को पण्डित समझने वाले 'हम तत्व के वेत्ता (जानकार) हैं। ऐसा समझने वाले अन्यदर्शनी सम्यग्दर्शन रूप भावसमाधि से वस्तुतः दूर ही रहते हैं। इनमें अभिमान तो बहुत होता है परन्तु वे मोक्षके वास्तविक मार्ग घातान ज्ञानी मानवापाणi 'बुद्धामोत्तिय मन्नंता-बुद्धा स्म इति मन्यमानाः'
ज्ञानी छु से प्रभाव मानपापा 'एए समाहिए अते-एते समाधेः अन्ते' પુરૂષ સમ ધિ અર્થાત્ ભાવસમાધિથી દૂર છે. ૨પા
અન્વયાર્થ—જેઓ આ પ્રકારના શુદ્ધ અને અનુપમ ધર્મને જાણુતા નથી. જેઓ અજ્ઞાની છે પરંતુ પિતાને જ્ઞાની માને છે અને અમે અજ્ઞાની છીએ એમ બેલે છે. તેવા લોકો ભાવ સમાધીથી દૂર રહે છે. રપા
ટીકાઈ–- ક્ત અત્યંત વિશુદ્ધ, અનુપમ અને પરિપૂર્ણ સર્વવિરતિ વિગેરે ધર્મને ન જાણતાં, વિવેક વિનાના પુરૂષ, પિતાને પંડિત માનવાવાળો અને હુ તત્વને જાણનાર છું” અર્થાત્ “તત્વવેત્તા” છું. એવું સમજવાવાળો અન્ય દર્શનવાળો પુરૂષ, સમ્યક દર્શન રૂ૫ ભાવસમાધિથી વસ્તુત દૂર જ રહે છે. તેમાં અભિમાન તે ઘણું જ હોય છે. પરંતુ તેઓ મેક્ષના
सू० २७
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
.
सूत्रफतारने
मोक्षकारणस्य स्वरूपं नैव जानन्ति, तस्मादिमे सर्वथैव मोक्षस्य दरे • एव सन्ति ॥२५॥
मूलम्-ते ये बीओदगं चेव, तमुधिस्सा य ज कंड। : भोच्चा झाणं झियायंति, अखेयन्ना असमाहिया ॥२६॥
छाया-ते च बीजोदकं चैव, तमुद्दिश्य च यत्कृतम् ।
• भुक्त्वा ध्यानं च ध्यायन्ति, अखेदज्ञा असमाहिताः।२६॥ : . अन्वयार्थ:--(ते य वीओदगं चेच) ते च शाक्यादयः वीजोदकं बीजानि'गोधूमादीनि तथा-शीतोदकम् (तमुदिस्सा य ज कड) तमुद्दिश्य च यत कृतं । तद्भक्तैराहारादिकं निष्पादितम् (मोच्चा) भुक्त्वा (झाणं झियायंति) ध्यानम्-आर्तके स्वरूप को, नहीं जानते। इस कारण वे मोक्ष से दूर ही रहते हैं ॥२५।। 'ते य बीओदगं चेय' इत्यादि। '
शब्दार्थ-'ते य धीमोदगं चेव-ते च बीजोदकं चैव' वे बीज और कच्चा जल 'य तमुधिस्स जं कडं-तमुद्दिश्य च यत्कृतम्' तथा उनके लिये जो आहार बनाया गया है 'भोच्चा-भुक्त्वा' उसको भोगते हुए ये 'झाणं झियायंति-ध्यानं ध्यायन्ति' आत्तेध्यान ध्याते हैं 'अखेपना-अखे दज्ञा' धर्म के ज्ञान से रहित और 'असमाहिया-असमाहिता' समाधिसे दूर है ॥२६॥ - अन्वयार्थ--वे शाक्य तथा दण्डी आदि सचित्त बीजों को, जलको तथा उनके लिए बनाये गये आहार आदि को भोग कर आर्तध्यान વાસ્તવિક માર્ગને અર્થાત્ વારતવિક સ્વરૂપને જાણતા નથી તે કારણથી તેઓ મક્ષથી દૂર જ રહે છે પરપા
'ते य बीओदग चेव' त्याह
शहाथ--'तेय वीओदगं चेव-ते च वीजोदक चैव' या मी भने आयु पाणी ‘य तमुधिस्स न कई-तमु'दश्य प यत्कृतम्' तथा तभने भाट २ मा २ मनापामा मावस छे. 'भोच्चा-भुक्त्वा' तेन सोमपान त। 'ज्ञाणं शियायति-ध्यानं ध्यायन्ति' मात्तध्यान ४२ छे. तेसो 'अखेयन्ना-अखेदज्ञाः' मना ज्ञानथी २हित सने 'असमाहिया-असमाहिताः' समाधिथी २ छ ॥२६॥
અન્વયાર્થ––તે શાક્ય અથવા દંડી વિગેરે સચિત્ત બીને જલને તથા તેમને માટે બનાવવામાં આવેલ આહાર વિગેરેને ભેળવીને આર્તધ્યાન કરે છે, પારકા દુઃખને ન સમજવાવાળા તેઓ મેક્ષમાર્ગથી દૂર જ રહે છે. ૨૬
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् २११ध्यानं ध्यायन्ति (अखेयन्ना) अखेदज्ञा.-परदुःखमजानानाः (अयपाहिया) अस माहिताः-मोक्षमार्गाद् दूरे वर्तन्ते इति ॥२६॥
टीका--'ते य' ते च-पूर्वोक्ता वादिनी बौद्धादयः-जीवाऽजीवपदार्थस्वरूपान् परमार्यत:-अजानानाः (बीओदगं चेव) वीजोदकमेव-वीजानि-शालि. गोमधूमादीनि, उदकानि च-सचित्तजलानि अत्रैव शब्दोऽप्यर्थकः, तथा च 'तमुधिस्साय' तानुद्दिश्य तदनुयायिभि हस्थैः 'जं कडं' यत्कृतम्, आहारपानादिकम्, तत्सर्वमन्नं शीत नलादिकं च, तदपि भोचा' भुक्त्वा तदनन्तरम्-सातऋद्धयादि गौरवासक्ताः पुनस्तदवाप्त्यर्थम् 'झाणं' ध्यानम्-आतम् 'झियायंति ध्यायन्ति, आधार्मिकं सावधमाहारमभ्यवहत्य, पुनः सातऋद्धिरसगौरवमाप्त्यर्षे ध्यानम्-आर्तरौद्रादिकं ध्यायति, न हि तद्ध्यानमैहिकसुखै पिणां दासीदासधनधान्यादिपरिग्रहवतां तेषां धर्मध्यानं भवति तदुक्तम्
'ग्रामक्षेत्रगृहादीनां, गवां प्रेष्य जनस्य च ।
यस्मिन् परिग्रहो दृष्टो ध्यानं तत्र कुतः शुभम् ॥१॥ ध्याते हैं। परकीय पीड़ा को न जानने वाले वे मोक्षमार्ग से दूर रहते हैं ॥२६॥ ___टीकार्थ--जीव अजीव आदि तत्वों को पारमार्थिक रूपसे नहीं जानते हुए पूर्वोक्त बौद्ध तथा दण्डी आदि वादी सचित्त बीजों का, सचित्त जल का तथा भक्तों द्वारा उन्हीं के उद्देश्य से बनाये गये आहार आदि का उपभोग करते हैं और उसकी प्राप्ति के लिए आसध्यान करते हैं अथवा उद्दिष्ट आहार आदि का सेवन करके मान प्रतिष्ठा प्राप्त करने के लिए आर्त रौद्र आदि ध्यान घ्याते हैं । वस्तुतः उन धनाथियों का वह ध्यान धर्मध्यान नहीं होता है। कहा भी है-ग्रामक्षेत्र गृहादीनां इत्यादि।
जिसमें ग्राम, क्षेत्र, गृह, गौ, मृत्यजन आदि का परिग्रह देखा जाता है, वहां शुभ ध्यान कैसे हो सकती हैं ॥१॥
‘ટીકાર્થ–-જીવ, અજીવ વિગેરે તત્વોને પરમાર્થિક,પણાથી ન જાણતા એવા પૂર્વોક્ત બૌદ્ધો તથા દંડીયો વિગેરે વાદવાળા સચિત્ત બીજોને, સચિત્ત પણને, તથા ભક્તોએ તેમને ઉદ્દેશીને બનાવવામાં આવેલ આહાર વિગેરેને ઉપગ કરે છે. અને તેની પ્રાપ્તિ માટે–આર્તધ્યાન અને રૌદ્ર વિગેરે ધ્યાન ધરે છે. ખરી રીતે તે ધનની કામના વાળાઓનું તે ધ્યાન ધર્મધ્યાન હતું नथी यु ५ छ है-'ग्रामक्षेत्रमहादीनां' इत्याहि मां गाम, क्षेत्र, घर, ગાય, સેવક વર્ગ, વિગેરેને પરિગ્રહ જોવામાં આવે છે. ત્યાં શુભધ્યાન કેવી રીતે થઈ શકે ? ૧
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
स्त्रकृताङ्गस्त्र अपिच-'मोहस्यायतनं धृतेरपचयः शान्तेः प्रतीपो विधि,
क्षेिपस्य सुहन्मदस्य भवन पापस्य वासो निजः । दुःखस्य प्रभवः सुखस्य निधनं ध्यानस्य कष्टो रिपुः,
माज्ञस्यापि परिग्रहो ग्रह इब क्लेशाय नाशाय च ।।१।। इति । और भी कहा है-'मोहस्पायतनं धृतेरपचयः' इत्यादि। ___ यह परिग्रह मोह ममतो का घर है, धैर्य को क्षीण करने वाला है, शान्ति का शत्रु है, चित्तविक्षेप का सखा है, मद उन्माद का भवन है, पाप का निजी निवास स्थल है, दुःखों का उत्पत्ति स्थान है और सुख और ध्यान का विनाश करनेवाला हैं। यह कष्टकारी वैरी है। उत्कृष्ट बुद्धि शालीके लिए भी यह क्लेशकारी और नाशकारी ही सिद्ध होता है ॥२॥ ___ इस प्रकार जी पचन पाचन आदि क्रियाओं में प्रवृत्त हैं और उन्हीं की ओर जिनकी नजर लगी रहती है, उनमें शुभ ध्यान की संभावना भी कैसे की जा सकती है ? वे अखेदज्ञ हैं अर्थात् हिंसा आदि में पर पीड़ा होती हैं । राग के कारण शयन भासन आदि को भी शुभ ध्यान का कारण मानते हैं । 'कल्शिक' ऐसा दूसरा नाम देकर मांस को भी भक्षण करते हैं। इसके अतिरिक्त संघ के लिए किये जाने वाले आरंभ को निर्दोष मानते हैं । किन्तु ऐसा मान लेने से ही निर्दोषता सिद्ध ___ मा ५५ ४यु छ है--'मोहस्यायतन धृतेरपचय' या
मा परियड मोड, ममतार्नु, ५२ छ. धैयन। नाश ४२वापाणे छे. શક્તિને શત્રુ છે, ચિત્ત વિક્ષેપનો મિત્ર છે, મદ અને ઉન્માદનું ભવન છે. પાપનું નિજનિવાસ સ્થાન છે. દુનું ઉત્પત્તિ સ્થાન છે, અને સુખ અને
ધ્યાનને નાશ કરવાવાળે છે, આ કષ્ટ કારક વેરી છે, ઉત્તમ બુદ્ધિશાળીને 'માટે પણ આ કલેશકર અને નાશકારી જ સિદ્ધ થાય છે. લારા , --- આ રીતે જે પચન પાચન વિગેરે ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્ત થયેલ છે, અને તે તરફ જેની નજર લાગેલી છે, તેમાં શુભ ધ્યાનની સંભાવના પણ કેવી રીતે કરવામાં આવે છે ? તેઓ અખેદ છે, અર્થાત્ હિંસા વિગેરેમાં અન્યને પીડા થાય છે, રાગને કારણે શયન આસન વિગેરેને પણ શુભ ધ્યાનનું કારણ भान छे. . 'कल्किक' से भी नाम माया मांसनु ५ लक्ष रे छे, भा શિવય સંઘને માટે કરવામાં આવનારા આરંભને નિર્દોષ માને છે. પરંતુ તેમ માનવાથી જ નિર્દોષપણું સિદ્ધ થતું નથી. આવા અશુભ પાનવાળા
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
संमयार्थबोधिनी टीका प्र शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-जहा ढको य कंका य, कुलला मग्गुका सिंही।
मच्छेसणं झियायंति, झाणं ते कल्लुसाधमं॥२७॥ छाया-यथा ढङ्काश्च कङ्काय, कुररा मदुगुकाः शिखिनः । ।
मत्स्यैपणं ध्यायन्ति, ध्यान तत्कलुषाधमम् । २७॥ .... ' अन्वयार्थ:-(जहाँ) यथा-येन प्रकारेण (हंकाय कंकाय कुलला मग्गुफा सिंही) ढकाश्च कङ्काच कुरराः मद्गुको शिखिन:-एते पंक्षिविशेषा जलाशयाश्रया नहीं हो जाती। ऐसे अशुभ ध्यानी मोक्षमार्ग रूप भावसमाधि से रहित होते हैं अर्थात् मोक्षमार्ग से दूर और दूरतर ही रहते हैं। . .,
आशय यह है कि बीजों को, सचित्त जल को एवं अपने लिए पनाये गये आहार को भोगने वाले आर्तध्यान करते हुए भावसमाधि से अत्यन्त दूर ही रहते हैं ॥२६॥ _ 'जहा ढका य क का थ' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जहा-यथा' जिस प्रकारसे 'ढ काय काय कुलला-मरगु का सीही-ढंकाश्च कंकाश्च कुररा सद्गुकाः' शिखिनः' ढंक, कंक, कुरर, जलमुर्गा और शिखि नामके जलचर पक्षिविशेष 'मच्छेप्तणं कलुसाधर्म झाणं झियायंति-मत्स्यैषणं कलुषाधम ध्यानं घ्यायंति मछली .पकडनेके बुरे विचारमें तत्पर रहते हैं ॥२७॥ 'अन्वयार्थ--जिस प्रकार ढक, कंक, कुरर, मद्गुक और शिखी મોક્ષમાર્ગ રૂપ ભાવ સમાધિથી રહિત થાય છે. અર્થાત્ મોક્ષમાર્ગથી દૂર અને દૂરતર જ રહે છે.
કહેવાનો આશય એ છે કે –બીજે ને, તથા સચિત્ત પાણીને, અને પિતાને માટે બનાવવામાં આવેલ–આવારને ઉપભેગ કરવાવાળા આર્તધ્યાન કરતા થકા ભાવ સમાધિથી અત્યંત દૂર જ રહે છે ૨૬ 'जहा ढकाय कंकाय प्रत्या
हाथ'--'जहा-यथा' २ प्रभाये 'ढ काय ककाय कुलला मग्गुका सीहीढकाच कंकाच कुररा मद्गुकाः शिखिन.' ४४, ४, १२२, rawal मने शिमि नाभना तयR पनि विशेष 'मच्छेसणं कलुसाधम झाणं ज्ञियायंति-मत्स्यैणं कलुषाघमं ध्यान ध्यायन्ति' भासा ५४वाना भ२।५ दिया२मा तत्पर २ छ ॥२७॥
અયાર્થ–-જે રીતે ઢંક, કંક, કુરર મણુક અને શિખી નામના
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
--
-
--
सूत्रकृताङ्गसूत्रे (मच्छेसणं क्लुसाधमं झाणं झियायंति) मत्स्यैपण-मत्स्यप्राप्तिरूपं कलुपमधर्म ध्यानं ध्यायन्ति तथा-एतेऽपीति ॥२७ । ___टीका-'जहा' यथा-येन प्रकारेण 'ढंका' ढङ्काः ढङ्कनामकाः पक्षिणः, च 'कंका' कङ्काः-तन्नामकाः, तथा-'कुलला' कुरराः, 'मग्गुका' मद्गुकाः 'सिही' शिखिनः जलकुक्कुटाः एतन्नामानो जलाशयनिवासिन आमिपजीविनः पक्षिणएते 'मच्छेप्सणं' मत्स्यैषणं-मत्स्यान्वेषणं मत्स्यानां मारणरूपम् 'कलुसाधर्म' फलपाधम-कुत्सितमेव 'झाणं' -ध्यानम् 'झियायति' ध्यायन्ति, इति दृष्टान्त श्लोकोऽयम , पृष्टान्तेन निरूप्यमाणोऽर्थः सौकर्येण अबुद्धो भवतीति मवादृष्टान्तः प्रदर्शितः । यथा तेषां कङ्कादीनां ध्यान-मत्स्यवधात्मकसावधव्यापारत याऽति कलुपम् , तथा-आर्तरौद्रध्यानरूपतया चाधम ध्यानं भवतीति ॥२७॥ नामक यह जलाशय के आश्रित पक्षी मछलियों की प्राप्ति का अधम ध्यान करते रहते हैं, उसी प्रकार ये भी अशुभ ध्यान में लीन रहते हैं ॥२७॥
टीकार्थ--ढंक, कंक, कुरर, मद्गुक और शिखी-जलकुक्कुर ये पक्षियों के नाम हैं जो जलाशय के सहारे रहते हैं। ये पक्षी निरन्तर मछलियों के अन्वेषण और मारण का ही अत्यन्त कलुषित ध्यान किया करते हैं । यह दृष्टान्त प्रतिपादक श्लोक है, दृष्टान्त के द्वारा प्ररूपित अर्थ सुगमता से समझ में आ जाता है, ऐसा मान कर दृष्टान्त प्रद'शित किया गया है। ___ आशय यह है कि जैसे ढंक कंक आदिका ध्यान मत्स्यवध रूप सावध व्यापारमय होने से अधम है, उसी प्रकार उनका ध्यान भी आर्त रौद्र रूप होने से अधम है ॥२७॥ જલાશ્રયને આશ્રયે રહેવાવાળા પક્ષિઓ માછલીની પ્રાપ્તિનું અપમધ્યાન કરે છે, એજ રીતે તેઓ પણ અશુભ ધ્યાનમાં લીન રહે છે મારા
साथ-८४, ४४, २२, भगु४, अन शिभी मा पक्षियाना नाम। છે. કે જે જલાશના આશ્રયથી રહે છે. આ પક્ષિયે કાયમ માછલિનું અષણ-શોધન અને મારણ-મારવાનું જ અત્યંત મલિન ધ્યાન કર્યા કરે છે. આ દૃષ્ટાંત પ્રતિપાદન કરવાવાળા શ્લોક છે. દૃષ્ટારત દ્વારા બતાવેલ અર્થ સુગમ પણુથી સમજવામાં આવી જાય છે. તેમ માનીને દષ્ટાંત બતાવવામાં આવેલ છે.
કહેવાનો આશય એ છે કે–જેમ ઢંક, કંક વિગેરેનું ધ્યાન મત્સ્યવધ રૂપ સાવદ્ય વ્યાપારમય હોવાથી અધમ છે, એજ પ્રમાણે તેઓનું ધ્યાન પણ આત અને રૌદ્રરૂપ હોવાથી અધમજ છે. ૨૭ .
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-एवं तु समणा एगे, मिच्छविही अणारिया। . . .. विसएसणं झियायंति, कंका वा कलसाहमा ॥२८॥ ___ छाया- एवं तु श्रमणा एके, मिथ्यादृष्टयोऽनार्याः। .. विषयैषणं ध्यायन्ति, कङ्का इन कलुषाधमाः॥२८॥ . अन्वयार्थः-(एवं तु) एवम्-अमुना प्रकारेण तु (मिच्छविट्ठी अणारिया) मिथ्यादृष्टयोऽनार्याः (एगे समणा) एके श्रमणाः शाक्यादयः (विसएसणं झिया. यंति) विषयैषणं शब्दादीनां प्राप्तिरूपं ध्यायन्ति ते (कंका वा कलुसाहमा) कङ्का:कवादिपक्षिण इव कलुषाधमा:-कल्पाधमध्यानध्यायिनो भवन्तीति ॥२८॥
टीका-'एवं तु' एवं तु-यथा कडादय आरौद्रध्यानं ध्यायन्ति तथा 'मिच्छट्ठिी' मिथ्यादृष्टयः 'अणारिया' अनार्या:-भारम्भपरिग्रहवत्त्वात् 'एगे' एके ___ 'एवं तु समणा एगे' इत्यादि।
शब्दार्थ--'एवंतु-एवं तु इसी प्रकार 'मिच्छदिट्टी अणारिया-मिथ्या दृष्टयोऽनार्याः' मिथ्या दृष्टी और अनार्य 'एगे समणा-एके श्रमणा' कोई श्रमण विसएसणं झिघायंति-विषयैषणं घ्यायन्ति' विषय प्राप्ति का ध्यान करते हैं 'कंका वा कलुसाहमा-कङ्का हव कलुषाधमा:' वे कंक पक्षीके जैसे पापी एवं अधम प्रकार का है ॥२८॥ ___ अन्वयार्थ--इसी प्रकार कोई कोई मिथ्पादृष्टि अनार्य श्रमण शाक्यादि विषयैषणा अर्थात् कामभोगों की प्राप्तिका ध्यान करते रहते हैं। वे कंक पक्षी के समान कलुषित और अधम होते हैं ॥२८॥ . टीकार्थ--जैसे कंक आदि पक्षी आर्त रोद्र, ध्यान करते हैं, उसी 'एवतु समणा एगे' त्यादि
शहाथ--एव तु-एव तु' मा प्रमाणे 'मिच्छ हट्ठी प्रणारिया-मिथ्या दृष्टयो अनार्या' मिथ्या टिवाणामी भने मनाय मेवा 'एगे समणा-पके , श्रमणा.' श्रमय 'विसएसणं झियायति-विषयैषणं ध्यायन्ति' विषय प्रालिन ध्यान ४२ छे. कंकावा कलुसाहमा-पङ्का इव कलुषाधमाः' तया ४४ पक्षिनी જેમ પાપી અને અધમ કોટિના છે ૨૮
અન્વયાર્થ–આજ પ્રમાણે કઈ કઈ મિસ્યા દૂષિ અનાર્ય શ્રમણ શાક્યાદિ વિષષણા અર્થાત્ કામભેગની પ્રાપ્તિનું ધ્યાન કરતા રહે છે. તેઓ કંક પિસિની જેમ કલુષિત તથા અધમ હોય છે ૨૮ . '
ટીકાર્થ જેમ ઢક કક વિગેરે પક્ષિયે આર્ત અને રૌદ્ર ધ્યાન કરે છે,
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
-:
सूत्रकृतासूत्रे केचित् 'समणा' श्रमणा:-शाक्यादयः 'विसएसणं' विषयैपणम्-विषयाणां शब्दादिकामभोगानाम्-एपणं प्राप्तिमेव 'झियायति' ध्यायन्ति-विषयानेव ध्यायन्ति, इमे आत्तरौद्रध्यायिन एव सन्ति, अत एते 'कंका वा' कङ्का 'इव-मत्स्यैपिणःकङ्कपक्षिण इव ‘कलुसाहमा' कलुषाधमा:-कल्लषाः कल्पचित्तवृत्तिकावात् , अतएव अधमाः सन्ति । यथा-कङ्कादयः पक्षिणो जलाश्रये निवसन्तः मत्स्यान्वेषण'परा अधमाः सन्ति, तथा-दण्डिनः शाक्यादयोऽपि विषयान्वेषणपराः कलुषत्तिकत्वेन अधमध्यानवन्तः सन्तीति भावः ॥२८॥ प्लम्-सुद्धं मग्गं विराहित्ता, इह मेगे उदुम्मई। । . उम्मग्गगा दुक्खं, घायमैसंति त तेहा ॥२९॥ छाया-शुद्ध मार्ग विराध्य, इह एके तु दुर्मतयः ।
उन्मार्गगता दु खं, घारमेष्यन्ति तत्तथा ॥२९॥ प्रकार मिथ्यादृष्टि और आरंभ परिग्रहवान होने के कारण अनार्य कोई कोई श्रमण, जैसे शाक्य आदि, शब्दादि कामभोगो की प्राप्तिका ही ध्यान किया करते हैं। वे आर्तध्यान और रौद्रध्यान करने वाले हैं, अत एव के पक्षी के समान कलुषित चित्तवृत्ति वाले होने के कारण क्लु. पित हैं और इसी कारण अधम हैं । - तात्पर्य यह है कि जैसे कंक आदि पक्षी जलाशय पर रहते हुए मछलियों की ही खोज में तत्पर रहते हैं, उसी प्रकार शाक्य आदि भी विषयोंके अन्वेषण में तत्पर तथा कलुषित वृत्ति वाले होने से अधम हैं ।२८१ એજ પ્રમાણે મિસ્યા દૃષ્ટિવાળા અને આરંભના પરિગ્રહ વાળા હોવાના કારણે અનાર્ય એવા કેઈ કઈ શ્રવણ, જેમકે–શ કર્યો વિગેરે શબ્દાદિ કામગોની પ્રાપ્તિનું જ ધ્યાન કર્યા કરે છે. તેઓ આર્ત ધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન કરવાવાળા છે. તેથી જ કંક પક્ષિની જેમ મલિન ચિત્તવૃત્તિ વાળા હેવાના કારણે કલુષિત છે. અને તે જ કારણથી અધમ છે,
તાત્પર્ય એ છે કે—જેમ કંક વિગેરે પક્ષિયે જલાશય પર, રહેતા થકા માછલિયેની જ શોધમાં તત્પર રહે છે, એ જ પ્રમાણે શકય વિગેરે પણ વિશ્વના અન્વેષણમાં તત્પર તથા કલુષિત-મલિન વૃત્તિવાળા હેવાથી અધમ છે. ૨૮
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१७
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् । अन्वयार्थः-(इह) इह-अस्मिन् लोके (एगे उ दुम्मई) एके तु दुर्मतयःशाक्यादयः (सुद्धं मग्गं विराहिता) शुद्धं निर्दोप मार्ग सम्यग्दर्शनादिरूपं विराध्य क्षयित्वा (उम्मग्गगता) उन्मार्गगताः-संसारावतरणरूपेण प्रवृत्ताः (दुक्खं घायं ते तहा एसति) दुःखमष्टप्रकारकं कर्म तथा तत् घातं मरणम् एषयन्तिप्राप्स्यन्तीति ॥२९॥
टोका-इह इह-अस्मिन् लोके मोक्षमार्गप्ररूपणे वा 'एगे' एके शाक्यादयः, 'दुम्मई' दुर्मतयः-दुष्टा-सावधव्यापारोपादानतया मतिर्येषां ते दुर्मतय:
'सुद्धं मग्गविरहित्ता' इत्यादि।
शब्दार्थ--'इह-इह' इस लोकमें 'एगे उ दुम्मई-एके तु दुर्मतया' कोई दुर्मति पुरुष 'सुद्धं मग्गं विराहिता-शुद्ध मार्ग विराध्य' शुद्ध मार्ग को दूषित करके 'उम्मग्गगता-उन्मार्गगता:' उन्मार्ग में प्रवृत्ति शील घनते हैं 'दुक्खं घायं ते तहा एसंति-दुःखम् घानम् तत्तथा एष्यन्ति' अतः वे दुःख एवं नाशकी प्रार्थना करते हैं ।।२९।। - अन्वयार्थ--इस लोक में कोई कोई दुर्बुद्धि शाक्यदि शुद्ध मार्ग की विराधना करके अर्थात् उसे दुपित करके या छोड़करके उन्मार्ग में संसार के मार्ग में प्रवृत्त होते हैं, वे दुःखको तथा मृत्यु को प्राप्त होंगे॥२९॥
टीकार्थ--इस लोक में अथवा मोक्षमार्गही प्ररूपणा में, कोई कोई शाक्य आदि सावध व्यापार को स्वीकार करने की बुद्धि वाले होने से
'सुद्धं मग्ग विराहित्ता' त्या
शहाथ- 'इह-इह' मा aswi ‘एगे उ दुम्मई-एके तु दुर्मतय.' है। हुमतिपाणी पु३५ 'सुद्ध मग विराहित्ता-शुद्ध मार्ग" विराध्य' शुद्ध भागने इषित रीने उम्मग्गगता-उन्मार्गगता.' E-भाभा प्रवृत्तिा भने छ. 'दुक्खं घायं ते तहा एसति-दुखम् घातम् तत्तथा पप्यन्ति' तथा तेसो हुन અને નાશની પ્રાર્થના કરે છે. કેરલ
અન્વયાર્થ_આ લેકમાં કઈ કઈ દુબુદ્ધિ શાક્ય વિગેરે શુદ્ધ માર્ગની વિરાધના કરીને અર્થત તેને દેલવાળે બતાવીને અથવા તેને છોડિને ઉન્મા
માં-સંસારના માર્ગમાં પ્રવૃત્ત થાય છે તેને દુઃખને તથા મરણને જ પ્રાપ્ત કરશે. રક્ષા
દીકર્થ– આ લેકમાં અથવા મેક્ષ માર્ગની પ્રરૂપણામાં કેઈક ઈશાકથ દંડી વિગેરે સાવદ્ય વ્યાપારને સ્વીકાર કરવાની બુદ્ધિ વાળા હેવાથી દુર્મતિ
खू० २८
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
-सूत्रकृतासूत्रे
महामोहाकुलितान्तरात्मानः 'बुद्ध' शुद्धं विशुद्धं संशयादिदोषवर्जितम् 'मगं' मार्ग मोक्षजनकं सम्यग्दर्शनादिकं भावसमाधिपर्याय 'विराहित्ता' विराय, असन्मार्गपरूपणद्वारेण दूषयित्वा वस्मिन् दोपमारोप्य 'उम्मग्गगता' उन्मार्गगता:उन्मार्गेण विपरीतमार्गेण संसारब्रडनरूपेण गता:- प्रवृत्ताः 'दुक्ख' दुःखम् - दुःखजनकमष्टविधं कर्म तथा - 'घायं' घातं विनाशं स्वात्मविनाशम् ' तहा' तथा - धर्मविराधनया पुनरुन्मार्गगमनं च 'एसंति' एपन्ते-गवेपयन्ति, दुःखंमरणं च सहस्रशः- प्रार्थयन्तीति । इह जगति शुद्धमार्ग विराध्य प्रतिकूलमार्गे प्रवृत्ताः शाक्यादयः - दुःखं मृत्युं च शतशो गच्छन्तीति भावः ||२९||
२१.८
-
दुर्मति अर्थात् महामोह से व्याकुल अन्तरात्मा वाले, शुद्ध अर्थात् संशय विपरीत और अनध्यवसाय आदि दोषों से रहित सम्यग्दर्श नादि मोक्षमार्ग को, जिसे भावसमाधि भी कहते हैं, विरोधित करते है अर्थात् असन्मार्ग की प्ररूपणा करके उसे दूषित सा करते हैं, क्योंकि जो स्वयं निष्कलंक है, उसमें दोष का होना संभव नहीं है । वे उसमें दोष का आरोपण करके विपरीत मार्ग को अर्थात् संसार में डूबने के मार्ग को प्राप्त हैं। ऐसा करके वे आत्मविनाश की तथा धर्मकी विरामना करने के कारण मरण की प्रार्थना करते हैं ।
तात्पर्य यह है कि इस जगत् में शुद्ध मार्ग की विराधना करके प्रतिकूल मार्ग में प्रवृत्तिशील शाक्य आदि शतशः दुख और मरण को प्राप्त होते है ॥२९॥
અર્થાત્ મહા માહથી વ્યાકુળ અંતરાત્માવાળા, શુદ્ધ અર્થાત્ સ શય, વિપરીત અને અનધ્યવસાય વિગેરે દોષોથી રહિત સમ્યગ્ દન વિંગેરે મેક્ષ મા તે કે જેને ભાવસમાધિ પશુ કહે છે, તેને વિરાષિત કરે છે, અર્થાત્ અસન્માની પ્રરૂપણા કરીને તેને દેખવાળા હોય તેમ ખતાવે છે, કેમકે જે સ્વયં નિષ્કલંક છે, તેમાં દોષના હાવાના સાઁભવ રહેનેા નથી તેએ તેમાં દોષતુ આરેાપણુ કરીને વિપરીત માને અર્થાત્ સંસારમાં ડૂબવાના માને પ્રાપ્ત કરે છે. તેમ કરીને તેએ આવિનાશની તથા ધર્મની વિરાધના કરવાના કારણે મરણુની જ પ્રાર્થના કરે છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—આ જગતમાં શુદ્ધ કરીને પ્રતિકૂળ માગ માં પ્રવૃત્ત એવા શાકય દંડી વગેરે મરણુને જ પ્રાપ્ત કરતા રહે છે. ા૨ા
માર્ગોની વિરધના સેંકડા દુખા અને
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-जहा आलाविणिं नावं, जाइ अंधो दुरुहिया। - इच्छई पारमागतुं अंतरा य विसीयइ ॥३०॥ छाया--यथा, आस्राविणी नावं, जात्यन्धो दूरुह्य ।
इच्छति पारमागन्तुम् , अन्तरा च विषीदति ॥३०॥ अन्वयार्थ:--(जहा) यथा (जाइअंधो) जात्यन्धः (भासाविणि नाव) आस्राविणीं प्रविशज्जला नावं नौकाम् (दुरुहिया) दूरुह्य (पारमागंतुं इच्छई) पारमागन्तुमिच्छति नद्यादेः (अंतरा य विसीयइ) परन्तु सः अन्तरा न नद्याः-मध्ये एव विषीदति-निमज्जतीति ॥३०॥
टीका--शाक्यादीनां विनाशं दर्शयितुं सूत्रकार आह-'जहा' यथा 'जाइअंधो' जात्यन्धः-जन्मनेवाऽन्धः 'आसाविणि' आखाविणी-मविशज्जलाम् शत'जहा आलाविणिं नावं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जहा-यथा' जिस प्रकार 'जाइ अंधो-जन्मान्धः' जन्मान्ध पुरुष 'आसाविणिं नावं-आस्राविणों नौकाम्' छिद्रवाली नाव पर 'दुरुहियाद्रुह्य चढ कर पारमाग तुइच्छई-पारमागन्तुम् इच्छति' नदीको पार करना चाहता है 'अतराय विसीयई-अन्तरा च विषीदति' परंतु वह वीच में ही डूब जाता है ॥३०॥ ___अन्वयार्थ--जैसे कोई जन्मान्ध पुरुष छिद्रोंवाली नौका पर आरूढ होकर किनारे पर आने की इच्छा करता है परन्तु वह बीच में इष जाता है ।३०। __टीकार्थ--पूर्वोक्त शाक्य आदि को होने वाले अनर्थकी प्राप्ति सूत्रः कार पुनः प्रदर्शित करते हैं-जैसे जन्म से ही अंवा पुरुष जल जिसमें
'जहा आसाविणिं नाव इत्यादि
शाथ-'जहा-यथा' २ प्रमाणे 'जाइअधो-जात्यन्धः' मान्य.५३५ 'आसाविणि नावं-अखाविणी' नौकां' छिद्रजी नाव ५२ 'दुरूहिया-दुरूह्य' यढीने 'पारमाग'तुं इच्छई-पारमागन्तुम् इच्छति' नहीन पा२ ४२१विछे छ 'अंतरा य घिसीयई-अन्तरा च विषीदति' ५२'तुत पयमा भी तय छे. ॥301 ' અન્વયાર્થ—જેવી રીતે કોઈ જન્માંધ પુરૂષ છિદ્રોવાળી નૌકા પર બેસીને કિનારા પર પહોંચવાની ઈચ્છા રાખે છે, પરંતુ તે વચમાજ ડૂબી જાય છે. ૩૦
ટીકાર્થ–પૂર્વોક્ત શાક્ય વિગેરેને થવાવાળા અનર્થની પ્રાપ્તિ સૂત્રકાર ફરિથી બતાવે છે. જેમ જન્મથી જ આંધળે પુરૂષ પાણી જેમાં પ્રવેશ કરી
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jin
२२०
सूत्रकृतशिस्त्र च्छिद्रामित्यर्थः 'नाव' नौकास् 'दुरुहिया' दुरुह्य अधिरुह्य 'पार' पारम्-समुद्रस्य परतीरम् 'आगंतुं' आगन्तु-प्राप्तुम् इच्छई' इच्छति, किन्तु पारं गन्तुं न शक्नोति, अपितु 'अंतरा' अन्तग-मध्ये एव जलाध्य एव 'विसीयइ विपीदति-दुःखमासा. दयति निमज्जवीत्यर्थः, साधनस्य सदुष्टतया कार्याक्षमत्वात् ।।३०॥ मूलम्-एवं तु समगा एंगे, मिच्छट्टिी अणारिया।
सोयं कसिणमावन्ना, आगंतारो महन्भय॥३१॥ ., ' छाया-एवं तु श्रमणा एके, मिथ्यादृष्टयोऽनार्याः ।. ..
स्रोतय कृत्स्नमापन्ना, आगन्तारो महद्भयम् ॥३१॥ प्रवेश कर रहा हो ऐमी सैकडो छेदों वाली नाच पर आरूढ होकर समुद्र के किनारे पहुंचने की इच्छा करता है, किन्तु वह पहुंच नहीं सकता। वह धीच जल में ही विषाद को प्राप्त होता है, दुःखी होता है, डूब जाता है, क्योंकि उसका साधन दृपित होने के कारण कार्य उत्पन्न करने में असमर्थ होता है ॥३०॥ ‘एवंतु समणा एगे' इत्यादि।
शब्दार्थ-'एवं तुमिच्छद्दिट्टी अणारिया एगे समणा-एवं तु मिथ्या दृष्टयः अनार्याः एके श्रमणाः' इसी प्रकार मिथ्या दृष्टि कोई अनार्य श्रमण 'कसिणं सोयं आवना-कृत्स्नं स्रोतः आपन्नाः' पूर्णरूपसे आस्रव का सेवन करते हैं 'महाभयं आगतारो-महद्भयम् आगन्तार" अतः वे महाभय को प्राप्त करेंगे ॥३१॥
રહેલ હોય એવી સેકડે છિદ્રોવાળી નાવ પર બેસીને સમુદ્રને કિનારે પહચવાની ઈચ્છા જ કરે છે, પણ તે તેમ પાર પહેચી શક્તા નથી, તે વચમાં પાણીમાં જ ખેદને પ્રાપ્ત થાય છે, દુઃખી થાય છે, અને ડૂબી જાય છે. કેમકે તેનું સાધન દોષવાળું હોવાથી કાર્ય સિદ્ધ કરવામાં અસમર્થ હોય છે ૩૦
'एवं तु समणा एगे' त्या
शहाथ---एवं तु मिच्छट्ठिी अणारिया एगे समणा-एवं तु मिथ्या दृष्टयः अनार्याः एके श्रमणाः' मे प्रमाणे मिथ्या दृष्टि वाणे मनाय" श्रम 'कनिणं सोय आवन्ना-कृतन स्रोतः आपन्नाः' पृथु ३५थी मासवानु सेवन ४रे छ. 'महन्मय आग तारो-महद्भयम् आगन्तारः' तथा तमा महालय માપ્ત કરશે. ૩૧
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
२३१
}
अन्वयार्थः -- ( एवं तु मिच्छदिट्ठी अणारिया एगे समणा) एवं तथैव - सच्छि नौकागत जात्यन्धवत् मिथ्यादृष्टयः-अनार्याः एके श्रमणाः - शाक्यादयः (कसिणं सोयं आपन्ना) कृत्स्नं - सम्पूर्ण स्रोतः कर्मास्वरूपम् आपन्नाः - प्राप्ताः सन्तः (महन्भयं आगंनारी) महद्भयं - नरकनिगोदादिप्राप्तिलक्षणं दुःखम् आगन्तारःआगमनशीलाः प्राप्तारो भवन्तीति । ३१ ||
टीका--' एवं तु' एवं तु अनेनैव प्रकारेण सच्छिद्रनावारूढ जात्यन्ध र देव 'एगे' एके केवन 'समाणा' श्रमणाः - शाक्यादयः । 'मिच्छद्दिट्ठी' मिथ्यादृष्टयः 'अणारिया' अनार्या, 'कसिणं' कृत्स्नं - सम्पूर्णम् 'सोय' स्रोतः - प्राणातिपातादि कर्मास्रास्रोतः, 'आवन्ना' आपन्नाः - पाप्ताः सन्तः 'मभयं महद्भयम्, संसारे एव परिभ्रमणेन नरकादिस्वरूप दृग्यम् 'आगंतारो' आगन्तारः - मावा भवन्ति । यतः सर्वदा संसारकारणकर्मणः सञ्चये एवं प्रयत्नव भवन्ति, तदा तत्कारणसत्त्वे कथन दुःखात्मकं कार्य प्राप्स्यन्तीति । यथा-जात्यन्धो जन्माधः
अन्वयार्थ - इसी प्रकार कोई कोई मिथ्या दृष्टि अनार्य श्रमण दण्डी आदि सम्पूर्ण कर्माश्रव रूप श्रोत को प्राप्त होकर महान् भय को प्राप्त करने वाले होते हैं ॥३१॥
,
टीकार्थ – जो भ्रमण दण्डी आदि मिथ्यादृष्टि और अनार्य है तथा सम्पूर्ण प्राणातिपात आदि कर्मास्रव के स्रोतों को प्राप्न होते हैं, वे सछिद्र नौका पर आरूढ होकर समुद्र को तिरने वाले जन्मान्ध के जैसा नरक निगोद आदि के दुःख रूप महाभय को प्राप्त होने वाले हैं। क्योंकि वे भव भ्रमण के कारणभूत कर्मों का संचय करने में ही प्रयत्नशील रहते हैं। जब दुःखों का कारण विद्यमान हो तो दुःख रूप कार्य की उत्पत्ति क्यों नहीं होगी ?
તથા
અન્વયા --એજ રીતે કોઇ કાઈ મિથ્યાર્દષ્ટિ અનાય શ્રમણ કર્યાં સવરૂપ ઝરણાને પ્રાપ્ત કરીને મહાન્ ભયને પ્રાપ્ત કરવાવાળા થાય છે.,૩૧૫ ટીકા”——જે શ્રમશુંદડી વિગેરે મિથ્યા-ષ્ટિ અને અનાય સપૂર્ણ પ્રાણાતિપાત વગેરે કર્મોત્સવના સ્રોતને પ્રાપ્ત થયેલા છે, તે છિદ્રવાળી નૌકા પર બેસીને સમુદ્રને તરવાવાળા જન્માન્ય પુરૂષથી જેમ નરક નિગેાદ વિગેરેના દુઃખરૂપ મહા ભયને પ્રાપ્ત થવાવાળા છે. કેમકે-તે વ ભ્રમણના કારણભૂત કને સંચય કરવામાં જ પ્રયત્નવાળા છે, જ્યારે દુ.ખાનું કારણ વિદ્યમાન હોય તા દુખ રૂપ કાની ઉત્પત્તિ કેમ ન થાય ? કહેવાના
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
১৯৯
. सूत्रकृताङ्गसूत्रे आस्राविणी नावमधिरुह्य पारं गन्तुमिच्छति, न तु पारयति, किन्तु मध्ये एव क्लिश्यति-निमज्जति । तथेमेऽपि शाक्यादयो मोक्षमिच्छन्ति परन्तु नोपार्ज यन्ति तत्माधनं सम्यग्ज्ञानादिकम् , उपार्जयन्ति हि संमात्कारणमेव कर्माश्रवम् , अतः संसारमेवाऽऽविशन्ति, ते च संसारान्तर्वतिनो गर्भाद् गर्भ जन्मतो जन्म' मरणान्मरणं दुःखाद् दुःखमित्येवं घटीयन्त्रन्यायेन अनुभवन्तोऽनन्तमपि कालमासते इति भावः ॥३१॥ मूलम्-इमं च धम्ममादाय, कासवेण पइयं ।
तरे सोयं महाघोरं, अत्तत्ताए परिवए ॥३२॥ छाया-इमं च धर्मपादाय, काश्यपेन प्रवेदितम् ।
तरेत्स्रोतो महाघोरम्, आत्मत्राणाय परिव्रजेत् ॥३२॥ ___ अभिप्राय यह है कि जन्मान्ध पुरुष आस्राविणी अर्थात् छेदवाली नौका पर आरूढ होकर समुद्र के पार पहुचना चाहता है किन्तु वह पहुंच नहीं सकता, बीच में ही डूब जाता है और क्लेश पाता है, उसी प्रकार ये शाक्य दण्डी आदि श्रमण भी मोक्ष प्राप्त करना चाहते हैं। किन्तु उसके कारण सम्यग्ज्ञानादि को प्राप्त नहीं करते, प्रत्युत संसार के कारणभूत कर्मास्रव का ही उपार्जन करते हैं। अतएव संसार को ही प्राप्त होते हैं। वे संसार में एक गर्भ से दूसरे गर्भ को, एक जन्म से दसरे जन्म को और एक दुःख से दूसरे दुःख को प्राप्त होते हुए घटीयंत्र की भांति अनन्त काल तक संसारमें परिभ्रमण करते हैं ॥३१॥ અભિપ્રાય એ છે કે-જન્માન્ય પુરૂષ-આસાવિણી અથત છિદ્રોવાળી નૌકા પર બેસીને સમુદ્રની પાર પડેચવાની ઈચ્છા રાખે છે, પરંતુ તે પહોંચી શક નથી. વચમાં જ ડૂબી જાય છે અને કલેશ પામે છે એજ પ્રમાણે આ શાક્ય દંડી વિગેરે શમણે પણ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા રાખે છે, પરંતુ તેનું કારણ રૂપ સમ્યફ જ્ઞાન વિગેરેને પ્રાપ્ત કરતા નથી અને ઉલ્યા સંસારના કારણભૂત કર્માસ્તવને જ પ્રાપ્ત કરે છે, તેથી જ સ સારને જ પ્રાપ્ત થાય છે, તેઓ સ સારમાં એક ગર્ભથી બીજા ગર્ભને, એક જન્મથી બીજા જન્મને, અને એક દુખથી બીજા દુખને પ્રાપ્ત કરતા થકા ઘટિયંત્રની માફક (રંટ)ની, જેમ અનંતકાળ સુધી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે અર્થાત ભટકતો રહે છે. ૩૧
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
२२३ . अन्वयार्थ:-(कासवेग पवेइयं) काश्ययेन-वर्द्धमानस्वामिना प्रवेदितम् (इमं च धम्ममादाय) इम-वक्ष्यमाणलक्षणं धर्म-दुर्गतिनिषेधेन शोभनगतिधारकमादाय-गृहीत्वा (महाघोरं सोय) महाघोरं दुरुत्तरत्वाद् महाभयानकं स्रोत:संसारात् (तरे) तरेत्-पारं गच्छेत्, तथा-(अत्तत्ताए परिदए) आत्मत्राणाय नरकनिगोदादितः आत्मनो रक्षणाय परिव्रजेत्-संयमाऽनुष्ठानं पालयेदिति ॥३२॥ . टीका-यस्माद् बौद्धादयो दादिनः श्रमणा अनार्या मियादृष्टयः सम्पूर्ण कर्माश्र समापन्नाः संसारप्राप्तार एव भवन्ति तस्मादिदमुपदिश्यते-'इमं च'
'इमं च धम्ममादाय' इत्यादि।
शब्दार्थ-- 'कासवेणं पवेइयं-काश्यपेन प्रवेदितं' काश्यप गोत्री भग वान् महावीर स्वामी ने बताया हुआ 'इम च धम्मं आदाय-इमं धर्ममादाय' इन धर्म को प्राप्त करके 'महाघोर सोयं-महाघोरं स्रोत:' महा घोर संसार सागर को तिरे-तरेत्' पार करे तथा 'अत्तत्ताए परिचए
आत्मत्राणाय परिव्रजेत्' आत्म रक्षाके लिये संयमका पालन करे ॥३२॥ ___ अन्वयार्थ-काश्यप श्री बर्द्धमान स्वामी के द्वारा प्रणीत तथा दुर्गति को रोक कर सुगति में धारण करने वाले इस धर्म को ग्रहण करके अत्यन्त घोर संसार को पार करे तथा नरक निगोद आदि के दुःखोंसे मात्मा का प्राण (रक्षा) करने के लिए संयम का अनुष्ठान करे ॥३२॥
टीकार्थ-क्योंकि बौद्ध दण्डी आदि श्रमण अनार्य हैं, मिथ्याष्ट्रि हैं एवं सम्पूर्ण कर्मास्रव को प्राप्त करनेवाले हैं और उसके फलस्वरूप
'इमं च धम्ममादाय' या
शहा- 'कासवेणं पवेइयं-काश्यपेन प्रवेदित' ४५२५५ो वा भगवान् महावी२२वाभीये मताde 'इम च धम्म आदाय-इमं च धर्ममादाय' मान यमन प्राप्त ४३२ 'महाघोर' सोय-महाघोरं स्रोतः' घोर येवा स स २ सागरने 'तरे- तरेत्' पा२ ४२ तथा 'अत्तत्ताए परिव्वए-आत्मत्राणाय परिवजेत' આમ રક્ષા માટે સંયમનું પાલન કરે છેરા
અન્વયાર્થ—-કાશ્યપ શ્રી વર્ધમાન સ્વામી દ્વારા પ્રણત તથા દુર્ગતિને રેકને સુગતિ પ્રાપ્ત કરાવવાવાળા આ ધમને ગ્રહણ કરીને અત્યંત ઘોર સંસારને પાર કરે. તથા નરક નિગે દ વિગેરેના દુખેથી આત્માનું રક્ષણ ४२१॥ भाट सयभनु मनुष्ठान ४२ ॥३२॥
ટકાઈ---બૌદ્ધ-દડી વિગેરે શમણે અનાર્ય છે, મિથ્યા દૃષ્ટિવાળા , અને સંપૂર્ણ કર્યાઅવને પ્રાપ્ત થયેલા છે, અને તેના ફલ રૂપે ભવ ભ્રમણ
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
सूत्रकृतात्रे
ईद चक्ष्यमाणलक्षणम् 'कासवेण' काश्यपगोत्रवता महावीरस्वादिना 'पवेइयं प्रवेदितं - कथितम् 'धम्मं' धर्मम् श्रुतचारित्राख्यम् - दुर्गतिविनाशकत्वेनं सुगतिप्रयोजकतया शुभे स्थाने स्थापकनया च धारणरूपम् आदाय स्त्रीकृत्य 'महाघोरं महाघोरम् - कातरजनभयावहम् 'सोयं' स्रोतः भारस्रोतः संसारपर्यटनकारणभूतं मिथ्यात्वावित्यादिकम् 'तरे' तरेत्-काश्यपोक्तधर्मस्वीकरणेन पारयेत् । पुनः किं कुर्यादित्याह - 'अत्तत्ताए' आत्मत्राणाय - आत्मनस्त्राणं नरकादिभ्यो रक्षणं तस्मै - आत्मत्राणाय - आत्मरक्षणार्थम् 'परिब्बर' परिव्रजेत् - संयमा नुष्ठायी भवेदिति । काश्यपप्रतिपादितधर्ममादाय मेधावी मुनिः घोरं मिथ्यात्वा विरत्यादिभाव स्रोत रतरेत् अत्मत्राणाय संयमानुष्ठानं कुर्याच्चेति भावः ||३२|| भवभ्रमण करनेवाले हैं, इस कारण यह उपदेश दिया जाता है कि काइयपगोत्रीय भगवान् महावीर के द्वारा कथित श्रुतचारित्ररूप, दुर्गति को रोक कर सुगति में धारण करने वाले धर्म को स्वीकार करके अत्यन्त भयानक संसार को पार करे या संसारभ्रमण के कारणभूत मिध्यात्व अविरति आदि को दूर करे। तथा नरकनिगोद आदि से आत्मा की रक्षा करने के लिए संयम का अनुष्ठान करे ।
पर्य यह है कि श्री कईमान भगवान के द्वारा प्ररूपित धर्म को अंगीकार करके मेघावी जन घोर मिध्यात्व तथा अविरति आदि रूप भावस्रोतों को पार करे अर्थात् प्राणातिपान आदि आसव को रोके तथा आत्मा का त्राण (रक्ष) करने के लिए संयम का आचरण करे ||३२||
,
કરવાવાળા છે આ કારણેથી આ ઉપદેશ આપવામાં આવે છે કે-કાશ્યપ ગાત્રીય ભગવાન મહાવીરે કહેલ દુર્ગંતિને રેકીને સુગતિમાં પહેાંચાડન ૨ શ્રુતચારિત્ર રૂપ ધર્મના સ્વીકાર કરીને અત્યંત ભયંકર એવા આ સ ́સારથી પાર ઉતરે. અથવા સ સાર ભ્રમણુના કારણુ રૂપ મિથ્યાત્વ અવિરતિ ગેરેને દૂર ४ रे તથા નરક નિગેાદ વિગેરેથી આત્માની રક્ષા કરવા માટે સ યમનુ અનુષ્ઠાન કરે
કહેવાનું તાત્પ એ છે કે--શ્રી વધમાન ભગવાને પ્રરૂપિત–કહેલ ધર્મના સ્વીકાર કરીને બુદ્ધિશાળી જન ઘેર મિથ્યાત્વ તથા અવિરતિ રૂપ ભાવસ્રોતેને પાર કરે અર્થાત્ પ્રાણાતિપાત વિગેરે આસ્રવેાન રાકે તથા આત્માનું રક્ષણ કરવા માટે સંયમનું આચરણ કરે. ॥૩॥
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२५
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मलम्-विरेए गामधम्मेहि जे कई जगई जगा। . तोस अंत्तुवमायाएं, थोमं कुव्वं परिवए॥३३॥ छाया-विरतो ग्रामधर्मेभ्यो ये केचिज्जगति जगाः ।
तेषामात्मोपमया स्थामं कुर्वन् परिव्रजेत् ॥३३॥ अन्वयार्थ:--(गाम धम्मेहिं विरए) ग्रामधर्मेभ्यः शब्दादिविषयेभ्यो विरत:निवृत्तः (जगई जे केई जगा) जगति-पृथिव्यां ये केचिज्जगाः जीवाः 'तेसि अत्तुवमायाए) तेषामात्मोपमया दुःवमनुत्पादयन् (थामं कुब्ध परिभए) तद्रक्षणे स्थाम-सामर्थ कुर्वन् संयमानुष्ठाने परिव्रजेदिति ॥३३।।
टीका-गामधम्मेहि ग्रामधर्मेभ्यः-ग्रामधर्माः शमादयो विषयाः, तथा'विरए गामधम्मे हिं' इत्यादि।
शब्दार्थ--'गामधम्मेहि विरए-ग्राममयो विरत:' साधु शब्दादि विषयोंसे निवृत्त होकर 'जगई जे केई जगा-जगति ये केचित् जगन्ति' जगत् में जो कोई प्राणी है 'तेसिं अत्तुवमायाए-तेषां आत्मोपमया'' उनको अपने समान समझता हुआ 'थामं कुव्वं परिव्वए-स्थामं कुर्वन् परिव्रजेत्' बल पूर्वक संयम का पालन करे ॥३३॥ ___ अन्वयार्थ-ग्राम धर्मो से अर्थात् शब्द आदि विषयों से विरत पुरुष, इस जगत् में जो भी प्राणी हैं। उन्हें अपनी आत्मा के समान समझ कर दुःख उत्पन्न न करता हुआ एवं उनकी रक्षा के लिए परा क्रम करता हुआ विचरे ॥३३॥ टीकार्थ-शब्द आदि इन्द्रियों के विषय तथा प्राणातिपात आदि पाप 'विरए गामधामेहि' त्याल
शहाथ-'गामधम्मेहिं विरए- प्रामधर्म भ्यो विरत' साधु शहाल विषयाथी निवृत्त पनीने 'जगई जे देई जगा- जगति ये केचित् जगन्ति'
आत्मा २४ प्राथी छे 'तेसिं अत्तुवमायाए-तेषां आत्मोपमया' तमान चातानी ५३।१२ समन थाम फुव्व परिव्वए-स्थाम कुर्वन् परिवजेत्' ५ પૂર્વક સંયમનું પાલન કરે ૩૩
અન્વયાર્થ–-ગ્રામ ધથી અર્થાત્ શબ્દ વિગેરે વિષયથી વિરત પુરૂષ આ જગતમાં જે કંઈ પ્રાણી છે તેને પિતાના આત્મા સરખા સમજીને તેને દુઃખ ન ઉપજાવતાં અને તેમની રક્ષા માટે પરાક્રમશીલ બનીને વિચરે ૩૩
ટીકાથે--શબ્દ આદિ ઈન્દ્રિયને વિષય તથા પ્રાણાતિપાત આદિ પાપ स० २९
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
प्राणातिपातादयः तेभ्यः 'विरए' विरत: - निवृत्तः इष्टानिष्टेषु रागद्वेपरहित इत्यर्थः, तथा - 'जगई' जगति - लोके 'जे केई' ये केचित् 'जग।' जगाः - जीवितार्थिन स्त्रसस्थावरप्राणिनः सन्ति तेर्सि' नेपाम् 'अत्तुवमायाए' आत्मोपमया - आत्मतुल्यतया 'थामं' स्थाम-स्थितिं रक्षणमित्यर्थः 'कु०३' कुर्वन् 'परिव्वए' परिव्रजेत् - संयमानुष्ठानपरायणो भवेदिति । सर्वेषामपि जन्तूनां सुखदुःखादिकं समानमिति विचार्य परस्य रक्षणादौ प्रयत्नं कुर्यादितिभावः ||३३|| मूलम् - अइमाणं च मायं च तं परिन्नाय पंडिए ।
सव्वमेयं निराकिच्चा, णिव्वाणं संघए सुणी ॥ ३४ ॥ 'छाया -- अतिमानं च मायां च तत्परिज्ञाय पण्डितः । सर्वमेतन्निराकृत्य, निर्वाणं सन्धयेन्मुनिः ||३४||
२२६
1""
ग्राम धर्म कहलाते हैं । जो पुरुष उनसे निवृत्त हो चुका है अर्थात् इष्ट विषय में राग तथा अनिष्ट विषयमें द्वेष नहीं करता वह इस जगत् में जो भी जीवन के अर्थी त्रस और स्थावर प्राणी हैं, उनका अपनी आत्मा के समान रक्षण करता हुआ संयम के अनुष्ठान में तत्पर हो। सभी प्राणियों को समान रूप से सुख प्रिय है और दुःख अप्रिय है, इस प्रकार विचार कर परकी रक्षा के लिए प्रयत्न करे ||३३||
- 'अइमाणं च मायं च' इत्यादि ।
शब्दार्थ -- पंडिए - पण्डितः' विवेकशील ऐसा 'मुणी - मुनिः' साधु 'श्रमाणं च - अनिमानं च' अतिमान और 'मायं चं-मायां च ' माया और लोभ तं तत्' उन कषाय चतुष्कको 'परिन्नाय - परिज्ञाय' संसार का
ગ્રામ ધમ કહેવાય છે, જે પુરૂ તેનાથી નિવૃત્ત થયેલ હેાય અર્થાત્ ઈષ્ટ વિષયમાં રાગ તથા અનિષ્ટ વિષયમાં દ્વેષ કરતા નથી તથા તે આ જગતમાં જવવાની ઇચ્છા વાળા જે કાઈ ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિા છે, તેમનુ' પેાતાના આત્મા પ્રમાણે રક્ષણ કરતા થકા સયમના અનુષ્ઠનમાં તત્પર રહે, સઘળા પ્રાણિયાને સમાન રૂપથી સુખ પ્રિય છે. અને દુઃખ અપ્રિય છે આ પ્રમાણે વિચાર કરીને અન્યની રક્ષા માટે પ્રયત્ન કરે ॥૩૩॥
'अइमाण' च मायं च' इत्याहि
शब्दार्थ- 'पंडिए - पण्डितः ' विवे शीस सेवा 'मुणी - मुनि' साधु 'अइमाण च-अतिमानं च' अतिमान सेवा 'मायं च - मायां च ' भाया भने बेलतंतत्' ये उपाय यतुष्ठने 'परिन्नाय - परिज्ञाय' संसारना डार ३५ सभ्लने
?
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु.अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् २२७ ___ अन्वयार्थ -(पडिए। पण्डितो विवेकी (मुणी) मुनिः-साधुः (अइमाणं च) अतिमानं च-च शब्दात्क्रोधं च तथा-(मायं च) .मायां च-च शब्दाल्लोभ च (i) तव-कपायचतुकम् (परिन्नाय) परिज्ञाय-संसारकारणतया ज्ञात्वा (एयं सव्वं) एतत्सर्वम् अतिमानादिकम् (णिराकिच्चा) निराक य निवार्य (निव्वणं) निर्वाण-मोक्षम् (संधए) सन्धयेत्-साधयेदिति ॥३४॥
टीका--'पंडिए' पण्डितः-व्यवहारकुशलत्वेन विवेकी 'मुणो' मुनि साधुः 'अइमाणं' अतिमानम्-अतीव मानोऽतिमानः, चारित्रमतिक्रम्य यो वर्तते तम्-अतिमानम् 'च' शब्दाद् अस्य पूर्ववर्त्तिनं क्रोधम् तथा 'मायं च' मायाम् 'च' शब्दाल्लोभं च 'त' तत्-पूर्वोक्त कपायचतुष्कम् 'परिन्नाय' परिज्ञाथ-ज्ञपरि नया-संयमविरोधिनं ज्ञात्वा 'एयं सः' एतत् सर्वम् अतिमानादिकम् 'निराकिच्चा' निराकृत्य-सर्वमपि कपाय संसारकारणं परिहत्य 'निव्याण'-निर्वाणं-मोक्षम् 'संधए' कारणरूप समझकर 'एयं सव्वं-एतत्सर्वम्' इन सबको 'णिराकिच्चानिराकृत्य' त्यागकर 'निव्वाणं निर्वाणम्' निर्वाण अर्थात् मोक्ष की 'संधए-संधयेत्' साधना करे ॥३४॥ ___ अन्वयार्थ--पंण्डित मुनि अतिमान और क्रोध को तया माया और लोभ को चारों कषायों को संसार का कारण जान कर इन सब को त्याग दे.और मोक्ष की साधना करे॥३४॥
टीकार्थ--मेधावी मुनि अतीच मान को अर्थात् चारित्र को विनष्ट करने वाले मान को त्याग थे । 'च' शब्द से मान के पूर्ववर्ती क्रोध की स्याग दे और 'च' शब्द से लोभको भी त्याग दे। इन चारों कषायों को संसार परिभ्रमणका कारण ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग कर मोक्ष की साधना करे । क्योंकि अनन्तानुबंधी, अप्र. 'एय सव्व-एतत्सर्वम्' मा मधानी ‘णिराकिच्चा-निराकृत्य' त्यास शन निव्वाण-निर्वाणम्' निर्वाय मर्थात् भाक्षनी 'संधए-सधयेत्' साधना रे ॥३४॥
અન્વયાર્થ–પંડિત મુનિ અતિમાનને, ક્રોધને તથા માયાઅને લેભને અર્થાત્ ચારે કષાયોને સંસારનું કારણ માનીને તે બધાનો ત્યાગ કરે અને મેક્ષની આરાધના કરે ૩૪
ટીકાથ–મેધાવી મુનિ અત્યંત માનને ચારિત્રને નાશ કરવા વાળા માનને ત્યાગ કરે “” શબ્દથી માનના પૂર્વમાં રહેલ કોને અને માયાનો પણ ત્યાગ કરે “ર” શબ્દથી લોભને પણ ત્યાગ કરે આ ચારે કષાને સંસારમાં ભટકવાના કારણુ રૂપ પરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરીને મોક્ષની સાધના કરે કેમકે-અનન્તાનું બંધી અપ્રત્યાખ્યાના
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
कृती सूत्रे
सन्धयेत्, सति कषायममूद्दे संयमः स्वकार्ये कथमपि सफलतां न प्राप्स्यति । तथाचोक्तम् -- ' सामण्णमणुचरंतस्त्र कसाया जन्स उकडा होंति । मण्णामि उच्छु पुष्पंत्र, निष्फलं तस्म सामण्णं ॥१॥ छाया -- श्रामण्यमनुचरतः कपाया यस्य उत्कटा भवन्ति । मन्ये इक्षुपुष्यमित्र, निष्फलं तस्य श्रामण्यम् ॥ १ ॥
संयमस्य च वैकल्ये कथमपि न मोक्षसम्भावना | अतः कपायादिक परि त्यज्य भावसमाधिद्वारा मुनि रतिमानमायादिकं संमारगमनकारणं व्यतिगमय्य मोक्षमेवानुसन्धयेत् इति भावः ||३४||
मूलम् - संघ साहु धम्मं चे, पावधम्मं वहाणवीरिए भिक्खू, कोहं
निराकरे ।
णं णे पत्थए ॥३५॥
छाया - साधयेत्साधु धर्मे च ' पापधर्मं निराकुर्यात् । उपधानवीय भिक्षुः क्रोधं मान न प्रार्थयेत् ||३५||
याख्यानावरण और प्रत्याख्यानावरण कषाघ के उदय में सर्वधिरति संयम का प्रादुर्भाव प्रकट नहीं होता है। कहा है-- 'सामण्णमनुचरंतस्स' इत्यादि ।
श्रामण्य अर्थात् चारित्र का पालन करने वाले जिस पुरुष के कषाय उत्कृष्ट उदय होते हैं, उसका श्रमणपन इक्षुपुष्प के समान निष्फल होता है । जब तक संयम में विकलता (अतिचार ) है तब तक मोक्ष की संभा बना नहीं की जा सकती । अतएव कषाय आदि को त्याग कर भाव समाधि के द्वारा मुनि उत्कट मान माया आदि संसार के कारण कपायों को हटा कर मोक्ष की साधना करे ||३४||
વરણ અને પ્રત્યાખ્યાનાવરણુ કષાયના ઉચમાં સવ વિરતિ સંયમને પ્રાદુ र्भाव अर्थात् उत्पत्ति थती नथी धुप छे - 'सामण्णमणुचर'तहस' धत्याहि શ્રામણ્ય અર્થાત્ ચારિત્રનુ પાલન કરવાવાવ ળ જે પુરૂષને કષાયે ઉત્કૃ ?પશુાથી ઉદયમાં આવે છે, તેનું શ્રમણુપણુ' સેલડીના ફૂલની જેમ નિષ્ફલ થાય છે.
જ્યાં સુધી સયમમાં વિકલ પણુ' (અતિચાર) છે, ત્યાં સુધી મેાક્ષની સ'ભાવના કરવામાં આવતી નથી. તેથી કષાય વિગેરેને ત્યાગ કરીને ભાવ સમાધિ દ્વારા મુનિ ઉત્કૃષ્ટ માન માયા વિગેરે સંસારના કારણ રૂપ કષાયાને હટાવીને મેાક્ષની સાધના કરે ૫૩૪ા
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२९
समयार्थयोधिनी टीका प्र श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्वयार्थः--(उवहाणवीरिए) उपधानवीर्यः-तीव्रतगोविषयकाक्तिमान् (भिक्खू) भिक्षुः-मुनिः (माहुधम्म) साधुधर्म -श्रुतचारित्रलक्षणं क्षान्त्यादि. "दशविधं वा धर्मम् (सधए) संन्वयेत-साधयेत् (च) तथा-(पावधम्म) पापधर्मम्-प्राणातिपातादिकम् (णिराकरे) निराकुर्यात्- दूरी कुर्यात् परित्यजेदित्यर्थः । तथा '(कोह) क्रोधम् तथा-(ण) मानम्-गरूपम् (न पत्यए) ने प्रार्थयेत्न वाञ्छेत् ॥३५॥
टीका-अपि च-'उवहाणवीरिए' उपधानवीयः-पष्ठ टमाधुग्रतपो विषय 'संधए साहुधम्म च' इत्यादि।
शब्दार्थ--'उबहाणवीरिए-उपधानवीयः' तीव्र तप करने में शक्ति मान भिक्खू-भिक्षु,' साधु 'साधम्म-साधु नर्म' श्रुत चारित्रलक्षण अधश क्षान्त्यादि दश प्रकार के धर्म को 'संधए-साधयेत्' पालन करे 'घ-च' तथा 'पावधम्म-पापधर्मम्' प्राणातिपातादिक पाप धर्मको 'णिराकरे-निराकुर्यात्' त्याग करे तथा 'कोहं-क्रो यम्' क्रोध तो 'माणं -मानम्' गर्वकी 'न पत्थए-न प्रार्थयेत्' इच्छा न करे । ३५।। ___अन्वयार्थ-तप में पराक्रम करनेवाला भिक्षु साधु धर्म का अर्थात् श्रुत चारित्र धर्म का या क्षमा आदि दस प्रकार के धर्म का साधन करे। पाप धर्म अर्थात् प्राणातिपात आदि का त्याग करे तथा 'क्रोध और मान की इच्छा न करे ॥३५॥ टीकार्थ-षष्ठभक्त, अष्टम भक्त आदि उग्र तप की शक्ति से युक्त 'सधए साहुधम्म च' त्यात
शम्हा--'उवहाणवीरिए-उपधानवीर्य' तीन त५ ४२वामा शतिमान 'भिक्खू-भिक्षु' साधु 'साहुधम्म-साधुधर्मम्' श्रुत यारित्र क्षाणा अथवा त्या ४२ ४१२ना यमन 'संधये-साधयेत्' पालन रे 'च-च' तथा 'पाधधम्म-पापधर्मम्' प्रतिपात विगैरे ५।५ मन ‘णिराकरे-निरा कुर्यात्' त्याग ४२ तथा 'कोह-क्रोधम्' ५ तथा 'माण-मानम्' बनी 'न पत्थए-न प्रार्थयेत्' ४२ - ४२ ॥3॥
અનયાર્થ-તપમાં પરાક્રમ શીલ શિક્ષુએ સાધુ ધર્મની અર્થાત્ શ્રત ચારિત્ર ધર્મની અથવા ક્ષમા વિગેરે દસ પ્રકારના ધર્મની સાધના કરવી. પાપ ધર્મ અથાત્ પ્રણાતિપાત વિગેરેનો ત્યાગ કરવો તથા ફોધ અને માનની - ઈચ્છા પણ કરવી નહીં રૂપા
ટીકાર્ય––ષષ્ઠ ભક્ત, અષ્ટમ ભક્ત આદિ ઉગ્ર તપની શક્તિથી યુક્ત,
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
सूत
शक्तिशाली 'मिवखू' भिक्षु - निरवद्यभिक्षणशीलो मुनिः 'साहुम्मे' साधुधर्मम्साधून धर्मः माधुध धर्मः स च क्षान्त्यादिको दशनिः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपो 'वा । एतादृशं धर्मम् 'संघ' सन्धयेत् - साधयेत् वृद्धि नयेदित्यथः । यथा यथा - ज्ञानादिकं प्रतिदिनं वृद्धिमुपेयात्, तथा ताथाऽनुदिनं प्रयत्नो विधेयः, इति भावः । तथा 'पात्रधम्मं ' पापधर्मम्-हिंसाऽविरत्यादिकम् ' जिराकरे' निराकुर्यात् - दूरीकुशेव् परित्यजेदित्यर्थः । तथा 'कोहं' क्रोधम् 'माण' मानम् 'ण पत्थर' न प्रार्थयेत् न वान्छेत् ||३५||
मूलम् - जे ये बुद्धा अईकंता, जे ये बुद्धा अणागया ।
'संती तास पहाणं, भूयाणं जंगती जँहा ॥३६॥
छाया ये च बुद्धा अतिक्रान्ता, येच बुद्धा अनागताः । शान्तिस्तेषां प्रतिष्ठानं भूतानां जगती यथा ॥ ३६॥
,
साधु धर्म का अर्थात् क्षमा आदि दस प्रकार के भ्रमणवर्म का अथवा दर्शन ज्ञान चारित्र तप रूप धर्म का साधन करे, उसकी वृद्धि करे, प्रति दिन ऐसा प्रयत्न करे हि ज्ञानादिक की दिनोंदिन वृद्धि होती रहे । वह हिंसा आदि पापधर्मो का परित्याग करे । क्रोध और मान करने की इच्छा तक न करे ||३५||
'जे य बुद्धा अइकंना' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जे य-ये च' जो 'अद्यांना अतिक्रान्ता:' भूतकाल में 'बुद्धा - बुद्धा' तीर्थङ्कर हो चुके हैं 'जे य-ये च' और जो 'अणागया-अनागताः' भविष्य कालमें 'बुद्ध - बुद्ध ।' पद्मनाभादि तीर्थकर होंगे' 'तेसिं - तेषां उन मुनियों का 'संती - शान्तिः' अहिंसा रूपी अथवा मोक्षरूपी
સાધુ ધર્મનું અર્થાત્ ક્ષમા વિગેરે દસ પ્રકારના શ્રમણુ ધર્મનું પાલન કરે. અથવા દન, જ્ઞાન, ચારિત્ર તપ રૂપ ધર્મનું પાલન કરે. તેની વૃદ્ધિ કરે હમેશાં એવા પ્રયત્ન કરે કે જ્ઞાનાદિકની પ્રતિદિન વૃદ્ધિ થતો રă તે હિ'સા વિગેરે પાપકર્મના ત્યાગ કરે. ક્રોધ, અને મન પામવાની ઈચ્છાપણુ ન કરે, ૫૩મા 'जे य बुद्धा भकता' हत्याहि शब्दार्थ--'जे य-ये 'च' ने
'भइकंता - अतिक्रान्ताः' लूनाणमां 'बुद्धाबुद्धा' ऋषलाहि तीर्थ । थ गया छे. 'जे य-येच' गने । 'अवागया अनागताः' भविष्यमाणमां 'बुद्धा - बुद्धा: ' पद्मनाभ विगेरे तीर्थ । थशे 'तेसिं तेषां' मे भुनियो। 'सती - शान्तिः' गडिसाइयी अथवा भोक्ष ३यी शान्ति
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र. शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ -(जे य) ये च (अइक्कता) अतिक्रान्ता:- अतीतकालभवा:(बुद्धा) बुद्धाः ऋषभादितीर्थकराः (जे य) ये च (अणागया) अनागताः-भविष्यस्काल भाविनः (बुद्धा, पद्मनाभादितीर्थकराः (तेसिं) तेषां सर्वेषां तीर्थकराणा, मुनीनां च (सती) शान्तिः अहिंसारूपा मोक्षरूपा वा (पइट्ट,णं) प्रतिष्ठानम्। आधारो वर्तते । कथमित्याह-(जहा) यथा (भूयाण) भूतानां पाणिनाम् (जगती) , जगती-पृथिवी प्रतिष्ठानम्-आधार:-आधारभूता वर्तते तथा ।।३।।
। टीका-ननु-एवं भूतं भावमार्ग महावीरस्वामी एवोपदिष्टवान् , उताहो । अन्योऽपि, एतादृशभावमार्गस्योपदेष्टाऽभून, भविष्यति वा ? इत्याशङ्कय सूत्रकारो. भावस्रोतसोऽनादितां प्रतिपादयति-'जे य' इत्यादि । 'जे य' ये च 'अइक्र्कता'. शान्ति 'पइटाण-प्रतिष्ठानम्' आधार हैं 'जहा-यथा' जैसे 'भूयाण- . भूतानां प्राणियोंको 'जगती-जगती' पृथ्वी आधारभूत है ॥३६॥ ___ अन्वयार्थ-जो ज्ञानी पुरुष भूतकाल में हो चुके हैं और जो ज्ञानी भविष्य में होंगे, उन सब का आधार अहिंसा या मोक्ष रूप शान्ति ही है। जैसे पाणियों के लिए पृथ्वी आधारभूत होती है।॥३६॥ ____टीकार्थ-इस प्रकार के भावमार्ग का उपदेश महावीर स्वामी ने ही दिया है अथवा किसी अन्यने भी? क्या इस मार्ग के उपदेशक भूतकाल में भी हुए और भविष्यत् में भी होंगे? इस प्रकार की . आशंका करके सूत्रकार भावस्रोत की अनादिता प्रतिपादन करते हैं- ।
जो ज्ञानी ऋषभ आदि तीर्थ कर भूतकाल में हो चुके . हैं एवं जो पद्मनाभ आदि तीर्थ कर भविष्यत् काल में होंगे, यहां अतीत और अनागत काल के ग्रहण से यह भी समझ लेना चाहिए 'पइट्ठाण-प्रतिष्ठानम्' माधार छ 'जहा यथा' म 'भूयाण-भूतानो' प्रालि योन! अाधार भून 'जगती-ज ती' पृथ्वी छे ॥3॥
અન્વયાર્થ–-જે જ્ઞાની પુરૂષે ભૂતકાળમા થઈ ચૂક્યા છે અને જે જ્ઞાની ભવિષ્યમાં થશે તે બધાને આધાર અહિંસા અર્થાત મોક્ષરૂપ શાતિજ છે કે જે પ્રમાણે પ્રાણિને માટે પૃથ્વી આધાર રૂપ છે ૩૬ાા - ટીકર્થ––આ રીતે ભ વમાર્ગને ઉપદેશ મહાવીર સ્વામીએ જ આપેલ છે, અથવા બીજા કેઈએ પણ કહેલ છે? શું આ માર્ગના ઉપદેશક ભૂતકાળમાં પણ થયા છે? અને ભવિષ્ય કાળમાં પણ થશે ? આ પ્રમાણેની શંકા કરીને સૂત્રકાર ભાવસ્ત્રોતના અનાદિપણાનું પ્રતિપાદન કરે છે - 2ષભ તીર્થ કર વિગેરે જે જ્ઞાનીઓ ભૂતકાળમાં ઉર ન થઈ ચૂકેલા છે, અને જે પાનાભ વિગેરે તીર્થકરો ભવિષ્યમાં ઉત્પન્ન થશે અહિયા અતીત
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
सूत्रकृतागास्त्र पूर्वस्मिन् काले जाताः 'बुद्धा' बुद्रा.-तीर्थकरा ऋभादयः। 'जे य' ये च 'अणागया' अनागताः-भविष्यकालमाविनः 'बुद्रा' बुद्धाः-तीर्थकराः पमनाभादयः, , संदंशनन्यायेन पूर्वापरयो ग्रहणे मध्यमस्पावश्यं ग्रहणात् वर्तमानकालिका महा ; विदेहे सीमन्धरादयश्च 'तेसि' तेषां सर्वेषाम् 'सती' शान्तिरेव षटकायजीवरक्षण-: रूपा अहि सैत्र 'पइटाणं' प्रतिष्ठानम्-आधारो वर्तते, अन्यथा बुद्धत्वस्यापि अनुपपत्तेः, अथवा-शान्ति मोक्षः स एव तीर्थकराणां प्रतिष्ठानमाधारः । कथ मित्याह-'जहा' यथा 'भूयाणं' भूतानाम्-त्रसस्थावराणाम् 'जगती' जगतीपृथिवी प्रतिष्ठानम्-आधारः, तथा-तादृशस्य मोक्षस्य प्राप्तिर्भावमार्गमन्तरेण न सम्भवति । अत: सर्वेऽपि भावमार्गमुक्तवन्तोऽनुष्ठिनबन्तश्चेति भावः ॥३६॥ मूलम्-अह ण वैयमावन्नं फासा उच्चावया फुसे ।
ण तेसु विणिहणेजा, वीएणवे महांगिरी ॥३७॥ छाया-अथ तं व्रतमापन्न, स्पर्शा उच्चावचाः स्पृशेयुः ।
___ न तेषु विनिहन्याद्, वातेनेव महागिरिः ॥३७॥ कि वर्तमान काल में महाविदेह क्षेत्र में जो सीमन्धर आदि तीर्थ कर विद्यमान हैं, उन सघ का आधार शान्ति ही है अर्थात् षट्काय के जीवों की रक्षारूप अहिंसा ही है। अन्यथा ज्ञानीपन हो ही नहीं सकता। अथवा शान्ति को अर्थ है मोक्ष, वही समस्त तीर्थंकरों का आधार है, जैसे त्रस और स्थावर जीवों का आधार पृथ्वी है। मोक्ष की प्राप्ति भावमार्ग के विना संभव नहीं है, अतएव सभी तीर्थकगेने भावमार्ग का ही कथन और अनुष्ठान किया है ॥३६॥
અને અનાગત કાળના ગ્રહણ કરવાથી એ પણ સમજી લેવું કે-વર્ત. માનકાળમાં મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જે સીમાર આદિ તીર્થકર વિદ્યમાન છે, તે બધાને આધાર શાન્તી જ છે અર્થાત્ ષકાયના જીવોની રક્ષા રૂપ અહિંસાજ છે. તે સિવાય જ્ઞાની પણું થઈ જ શકતું નથી. અથવા શાતિને અર્થે મોક્ષ છે, તેજ સઘળા તીર્થકરને આધાર છે. જેમ ત્રસ અને સ્થાવર જેને આધાર પૃથ્વી છે, મોક્ષની પ્રાપ્તિ ભાવમાર્ગ વિના સ ભવતી નથી. तथी सघणा तीर्थ ४२ मे भाव भागनु ४थन भने मनुहान ४३८ छे. ॥३१॥
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३॥
समयार्थयोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्वयार्थ:--(अह) अथ-भावमार्गपतिपत्त्यनन्तरम् (वयं) व्रतम्-साधु धर्मम् (आयन्नं) आपन्नं प्राप्त-प्रतिपलव्रतमित्यर्थः (ण) तम् पूर्वोक्तं मुनि यदि (उच्चावया) उच्चावचा:-तीत्रा अतीत्रा नानाविधाः (फासा) स्पर्शाः परीषहोपसर्गाः (से) रदृशेष:- उपद्रवेयुः तदा स मुनिः (लेख) तै-परीपहोपसमें: (ण विणिहणेजा) न विनिहन्यात्-न प्रतिहतो भवेत् न विचले दति भावः, केन कइव ? इति दृष्टान्तमाह-(एण) वातेन (महाबातेन (महागिरी इष) मदगिरिवि-मेरुपर्वत इवेति ॥३७॥
'अहण पथमावन्न' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'अह-अथ' इसके पश्चात् वयं व्रतम्' साधुव्रत में 'आवम -आपन्नम्' प्राप्त न हे हुए 'f-तं मुनिस्' उस मुनिको 'उच्चालया-उच्चा. वचा' नाना प्रकार के 'फामा-स्पर्शा' पदीषद और उपसर्ग 'फुसेस्पृशेयु: स्पर्श करे 'लेसु-ते' उल परीपह एवं उपसोले ण चिणिह णेज्जा-न विनिहन्यात्' पराजित न होवे अर्थात् दृढ रहे। कैसे दृढ रहे लो कहते हैं 'वारण-वातेन' मावान से 'महा गिरि इव-महागि रिरिव' मेरू पर्वतके समान दृढ रहे ॥३७॥ ____ अन्वयार्थ---भावना को अंगीकार करने के पश्चात् साधुधर्म को प्राप्त करने वाले लुनि को कदाचित् तीत्र या मन्द नाना प्रकार के परीषह और उपसर्ग आवे तो मुनि उनसे प्रतिहत्त न हो-विचलित न हो। जैसे आंधी से सुमेरू पर्वत विचलित नहीं होता ॥३७॥
.
अहणं वयमावन्न' त्यादि
शहाथ---'अह-अथ' ते पछी 'वय-व्रतम्' साधु नतमा 'आवन्न-आपन्नम्' २४ा 'ण-तं मुनिम्' मुनिने 'सच्चावया-उच्चावचाः' मने प्रारना फासा-स्पर्शा. पीपड मने पस फुसे-स्पृशेयुः' ५५' ४२ 'तेसु-तैः' में परीष भने साथी ण विणिहणेज्जा-न विनिहन्यात्' ५२॥ न याय અર્થાત્ સંયમ પાલનમાં મજબૂત રહેવું. કેવી રીતે મજબૂત રહેવું જોઈએ? ते मतावतां सू२ ४ छ ४-'वाएण-वातेन' मडावातथा अर्थात पटानी याथी 'महागिरि इव-महागिरिरिव' भे३ पतनी म ८ २९ ॥३७॥ . .
અન્વયાર્થ––ભાવ માર્ગને અંગીકાર કરીને પછીથી સાધુધર્મને પ્રાપ્ત કરવાવાળા મુનિને કદાચ તીવ્ર અથવા મંદ અનેક પ્રકારના પરીષહ અને ઉપસર્ગો આવે તે મુનિએ તેનાથી અપ્રતિહત ન થવું અર્થાત્ ચલિત ન થઈ જેમ વાવાઝોડાથી સુમેરૂ ચલિત થતું નથી તેમ જ સ્થિર રહેવું. ૩ળા
सू० ३०
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
-
F
टीका – 'अह' अथ - मात्रमार्ग स्वीकारणानन्तरम् 'वयमावन्नं' व्रतम् - सर्वविरविलक्षणं महाव्रतम् आपन्नं मातम् (न) तं मुनिं यदि 'उच्चावया' उच्चावचाः - नानाप्रकाराः 'फासा' स्पर्शाः - सीवोष्णादिपरीपहाः देवादिकता अनुकूलमति - कूला उपसर्गा वा 'फुसे' स्पृशेयुः - उपद्रवेः, तथा स साधुः 'ते' अत्र तृती यार्थे सप्तमी तैः पूर्वोक्तरुच्चावचैः प . 'ण विणिहोज्जा' न विनिइन्यात् संयमानुष्ठानादाविति भवेदति । अत्र - होटन्तमाद'वाण' वातेन 'महागिनी व सहारण, यथा धवलेनाऽपि पदनेन विचायमानोऽपि मेरुर्न कथमपि स्थानात व्या-उपसर्गादिभिरुपद्रुतोऽपि साधुः संमान चलियवेदिति वः ||३७||
मूळम् संबुडे से सहान्ने धीरे दत्तेनं परे ।
~4
-
-
टीकार्थ -- भवमार्ग को स्वीकार करने के अनन्तर सर्व विरति रूप महाव्रत को जिसने धारण किया है, उस लाधुको कदाचित् विविध प्रकार के स्पर्श अर्थात् शीत उष्ण आदि परीषह और देवादि द्वारा कृतं अनुकूल या प्रतिकूल उपसर्ग लताबें तो वह उन उपद्रवों के कारण संयमानुष्ठान से लेश मात्र भी विचलित न हो। इस विषय में दृष्टान्त दिखलाते हैं । जैसे- - प्रलयकाल का पवन चलने पर भी मेरू पर्वत नहीं डिगता है उसी प्रकार साधु संघम से चलित न हो ||३७||
}
"
निवडे कालमाकंखी, एवं केवलियो सेयं ॥३८॥
छाया - सवृतः स ममज्ञः, धीरोदत्तपणां चरेत् । निर्वृतः कालपाकडूनेदेवं केवलिनो शतम् ||३८||
'संडे से महापन्ने' इत्यादि ।
'शब्दार्थ - 'से- सः' वह पूर्वोक्त साधु 'महापन्ने - महाप्राज्ञः' सम्यक्
! ટીંકા ----ભાવમા ના સ્વીકાર કર્યા પછી સર્વ વિરતિ રૂપ મહાવ્રતને જેણે ધારણ કરેલ છે. એ સાધુને કદાચ અનેક પ્રકારના સ્પર્શી અથવા શીત (83) उपयु, (गरम) विगेरे परीषड भने देव विगेरेमेरेसा अनुज અર્થવા પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગ સતાવે તે તે એ ઉપદ્રવાને કારણે સંયમના અનુ. ષ્ઠાનથી લેશમાત્ર પણ ચલાયમાન ન થાય આ વિષયમાં દૃષ્ટાન્ત બતાવતાં કહે છે કે—જેમ પ્રલય કાળનેા પવન ચાલતે હૈાય તે પણુ મેરૂ પર્યંત ડગતા નથી. એજ પ્રમાણે સાધુએ સંયમથી ચાલાયમાન થવુ નહી. ૫૩૭ા
'संडे से महापन्ने' इत्यादि
शब्दार्थ -- 'से- स.' पडेला वास येवो ते साधु 'महापन्ने - महाप्रज्ञः'
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु अ ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः – (से) स पूर्णेक्तो मुनिः (संबुडे) सङ्घः सारयुक्त व निरोधकः तथा ( महापन्ने ) महाप्रज्ञः - सम्यगृज्ञानयुक्तः तथा (धीरे ) धीरः- धैर्यसम्पन्नः, यद्वा धी:- बुद्धि स्वया राजते इति धीरः - विशिष्टबु द्वियुक्तः सन् (दत्तेसणं) दक्षेषणाम् दत्ते गृहस्थे दीयमानेऽशनाद एप त्रिविधाम् (चरे) चरेत् तथा(निव्बुडे) निर्वृतः - रुपायोपशमाद शीती पूनः एतादृशः सन् मुनिः (काळे) मरणम् - पण्डितमरणम् (आकखी) आक क्षेत्र - वाञ्छेत् । एतत् कस्य मतमित्याह - (एयं ) एतत् यत् पूर्वकथितं तत् (केवलणो) केवलिनः - तीर्थकरा दे : (मयं) मतमस्ति न तु स्वमनीपिकया प्रोक्तम् इति जम्बूस्वामिनं प्रति सुधर्मस्वामिनो वचनमिति ॥ ३८ ॥
-
ज्ञान युक्त तथा 'धीरे-धीरः' धैर्य शील होकर 'दत्तेसणं- दत्तेषणाम्' दूसरेके द्वारा दिया हुआ एपीय आहार ही 'चरे चरेत्' ग्रहण करे तथा 'निचुडे - निर्वृतिः' शांतचित्त होकर 'कालं - कालम् ' पंडिन मरणकी 'आक' खी - आकाङ्क्षेत्' इच्छा करे 'एयं एतत्' यही 'केवलिणो- केवलिनः' तीर्थंकर आदिका 'सयं मतम्' मत है ॥ ३८ ॥
अन्वयार्थ - पूर्वोक्त मुनि संवर से युक्त, सम्यग्ज्ञान से सम्पन्न, धीर-धैर्यवान् अथवा विशिष्ट वृद्धि से सुशोभित होकर गृहस्थ द्वारा प्रदत्त अशन आदि की तीन प्रकार की एषणा का पालन करे । कषायों की उपशान्ति से शीतल बना हुआ मुनि पण्डित मरण की आकांक्षा करे | यह केवली भगवान् का मत है हमारी कल्पना नहीं है ||३८||
सभ्यङ्क् ज्ञानयुक्त तथा 'धीरे-धीर.' धैर्यशील मनीने 'दत्तेसणं- दत्तेपणाम्' श्रील द्वारा आपवामां आवेल मेपाशीय आहार 'घरे - चरेत्' श्रद्धय ४२ तथा 'निब्बु डे - निरृ'त.' शांत चित्त णनीने 'कालं कालम्' पंडित भरथुनी 'आकंखी - आकाङ्क्षत' छ रे 'एय' - एतत्' ४ 'केवलिणो- केवलिनः' तीर्थ ४२ विगेरेना' 'मयं-मतम् भत छे
૫૩૮૫
અવયા --પૂર્વક્તિ મુનિ સારથી યુક્ત સમ્યક્ જ્ઞાનથી સ ́પન, ધીર ધૈર્યવાન્ અથવા વિશેષ પ્રકારની બુદ્ધિથી સુશેાભિત થઈને ગૃહસ્થ દ્વારા આપવામાં આવેલ આહાર વિગેરેની ત્રણ પ્રકારની એષણુાનુ` પાલન કરે. કાચાની શાંતી થવાથી શીતલ ખનેલ મુનિ પતિમરણની આકાંક્ષા કરે આ કેવલી ભગવાનના મત છે. અમારી કલ્પના નથી, ૫૩૮ાા
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रताङ्गसूत्र ..टीका-अध्ययनार्थमुपसंहरति-'से' स:-पूर्वोक्ता-ज्ञानदर्शनचारित्रगुणयुक्तो मुनिः 'सबुढे' संवृतः-आस्रवद्वारावरोधका 'महापन्ने' महापः- महतीविशाला प्रज्ञा-बुद्धिर्यस्य स महापघ्नः-हेयोपादेयधुद्धियुक्तः । 'धीरे धीरः'परीषहोपसगादिभिरविचलितः । 'दत्तेमण' दत्तेपणाम्-दायकेन दत्ते-पाप्ते सत्या"हारादिके एषणाम्-गवेपणाग्रहणेषणा-परिभोगैषणारूपां त्रिविधैपणाम् 'चरे' चरेत-आचरेत्, एपणामनुपालयेदित्यर्थः । तथा-'निव्वुढे' निवृत इव - निवृतः कषायोपशमात् शीतीभूतः सन् 'काल' कालम् -मरणम्-पण्डितमरणम् 'आखी' आकाक्षेत्-चान्छेत् । 'एयं एतत्-यत् पूर्वमुक्तं तत् 'केवलिगो' केवलिनस्तीर्थकरगणधरादेः 'मयं' मतम्-तीर्थकरादेः खलु एतादृशं मतम् न मम, अतो यथा ते स्तीर्थकरैः प्रतिपादितं तथैव मया कथितम् । सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनमुद्दिश्य कथयति-त्वया मार्गविषयकः प्रश्नः कृतः, तस्योत्तरं तीर्थकरमतेन मया
टीकार्थ-अध्ययन के अर्थ का उपसंहार करते हैं-पूर्वोक्त दर्शन ज्ञान और चारित्र ले युक्त मुनि आश्रवद्वारों का निरोध का हो, 'महा प्राज्ञ हो अर्थात् विशाल बुद्धिवाला या हेय-उपादेय की बुद्धि से युक्त हो, परीषहों और उपसर्गों से चलायमान न हो तथा दाता के द्वारा प्रदत्त आहार आदि की ही गवेषणा करे । कषायों को उपशान्त करके शान्त हो तथा पण्डितमरण की अभिलाषा करे। - पहले जो कहा गया है वह केवलियों का मत है, मेरा नहीं । जैसा तीर्थंकरों ने प्रतिपादन किया, वैसा ही मैंने कहा है।
सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं-तुमने मार्ग के विषय में
ટીકાથ–-અધ્યયનના અર્થને ઉપસંહાર કરતાં કહે છે.–પર્વોક્ત દર્શન, જ્ઞાન, અને ચારિત્રથી યુક્ત મુનિ આસવ દ્વાને નિરોધ કરતા થાય, મહા પ્રાશ થાય અર્થાત્ વિશાળ બુદ્ધિવાળા અથવા હેય-ઉપાદેયની બુદ્ધીથી યુકત થાય, પરીવહે અને ઉપસર્ગથી ચલાયમાન ન થાય તથા દાતા દ્વારા અપાયેલા આહાર વિગેરેની જ ગવેષણ કરે. કષાયને ઉપશાન્ત કરીને શાન્ત થાય તથા પંડિત મરણની ઈચ્છા કરવી.
પહેલા જે કહેવામાં આવેલ છે, તે કેવલિને મત છે, મારે સ્વતંત્ર મત નથી. તીર્થકરોએ જે પ્રમાણે પ્રતિપાદન ન કરેલ છે, એ જ પ્રમાણે भडद छ. .
સુધર્માસ્વામી જખ્ખ વામને કહે છે કે-તમોએ માર્ગના સંબમાં
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मदत्तम्, न तु मनागपि स्वमनीपया कथितम् । 'त्ति' इति बेमि' ब्रवीमि यथा भगवत्समीपे श्रुतं तथा-कथयामीति ॥३८॥ । ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकाविशुद्धगद्यपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजपदत्त'जैनाचार्य' पदभूपित -- कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालप्रतिविरचितायां श्री "सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य" समयार्थवोधिन्याख्यायां व्याख्यायां मोक्षनामकम्
एकादशममऽध्ययनं समाप्तम् ॥११॥ प्रश्न किया थो, उसका उत्तर मैंने तीर्थंकर के मतानुसार दिया है, अपनी घुद्धि से कुछ नहीं कहा। ___'त्ति बेमि' जैसा तीर्थ कर के समीप सुना, उसी प्रकार मैं कहता हूं ॥३८॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत 'सूत्रकृता. सूत्र' की समयार्थयोधिनी व्याख्या का मोक्षनामक
ग्यारहवां अध्ययन समाप्त ॥११॥ પ્રશ્ન કરેલ હતું, તેને ઉત્તર મેં તીર્થકરના મત પ્રમાણે આપેલ છે, મારી સ્વતંત્ર બુદ્ધિથી કંઈ પણ કહેલ નથી.
'त्ति बेमि' २ प्रभारी तीय ४२नी पांसेयी सयु तु मे प्रभारी મેં કહ્યું છે. ૩૮ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાર્થ બેધિની વ્યાખ્યાનું મોક્ષ નામનું અગ્યારમું અધ્યયન સમાપ્ત ૧૧
卐
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गो ॥ अथ द्वादशं श्री समवसरणाऽध्ययनं प्रारभ्यते ।। गतमेकादशमध्ययनम्, तदनु द्वादशमध्ययनमारभ्यते । अस्य च पूर्वाध्ययनेन सहाऽयं सम्बन्धः । एकादशेऽध्ययने मोक्षमार्गः मतिपादितः, तत्मसङ्गात् कुमार्गः स्मारितो भवति, इति कुमार्गमरूपणाय द्वादशमध्ययनं प्रारभ्यते । कुमार्गे विनाते सति तस्य निराकरणं संभवति, निराकृते च तस्मिन मार्गव्यवस्था स्यात् । अतः कुमार्गनिराकरणाय तस्वरूपमवश्यं विज्ञातव्यमिति तत्स्वरूपनिरूपणार्थमिदमध्ययनम् । तस्येदमादिमं मूत्रम्-‘चत्तारि' इत्यादि । सूलम्-चत्तारि समोसरणाणिमाणि,
पावादुया जाइं पुढो वयंति। किरियं अकिरियं विणयंति,
तइयं अन्नाणमासु चैउत्थमेव ॥१॥ घारहवाँ अध्ययन का प्रारंभ
(समव लरण) ग्यारहवां अध्ययन समाप्त हुआ। तत्पश्चात् बारहवां अध्ययन प्रारंभ किया जाता है। इस अध्ययन का पूर्व अध्ययन के साथ यह संबंध है-ग्यारहवें अध्ययन में मोक्षमार्ग का प्रतिपादन किया गया है और प्रसंगवश कुमार्ग का भी स्मरण कराया गया है। अतएव कुमार्ग की प्ररूपणा करने के लिए बारहवां अध्ययन प्रारंभ किया जाता है । मार्ग को जानलेने पर ही उसका निराकरण हो सकता है और उसका निराकरण होने पर ही मार्ग का निश्चय हो सकता है। अतएव अमार्ग का निराकरण करने के लिए उसका स्वरूप अवश्य
બારમા અધ્યયનને પ્રારંભ– અગિયારમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું હવે આ બારમા અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આ અધ્યયનને આગલા અધ્યયન સાથે આ પ્રમાણેને સંબંધ છે અગિયારમા અધ્યયનમાં મોક્ષમાર્ગનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે અને પ્રસંગોપાત કુમાર્ગનું પણ મરણ કરાવવામાં આવેલ છે. તેથી કુમાર્ગની પ્રરૂપણ કરવા માટે આ બ રમા અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. કુમાગને જાણવાથી જ તેનું નિરાકરણ થઈ શકે છે, અને તેને પ્રતીકાર થાય ત્યારેજ માર્ગને નિશ્ચય થઈ શકે છે, તેથી જ કુમાર્ગનું નિરાકાર કરવા માટે તેનું સ્વરૂપ અવશ્ય સમજી લેવું જોઈએ. તેના નિરૂપણ
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २३९ जान लेना चाहिये । उसी के निरूपण के लिए यह अध्ययन है। इसका प्रथम खून है-'चत्तारि' इत्यादि। .. शब्दार्थ-'इमाणि-इमानि' ये लोक में प्रसिद्ध ऐले 'चत्सारिचत्वारि चार 'लमोलरणाणि-समवसरणानि' परतीर्थिकों का समूह है 'जाई-यानि' जो परतीर्थिकों के समूह 'पावादुघा-पारादुकाः' मज ल्पक होकरके 'पुढो वयंति-पृथक्वन्ति' वे चारों पृथक पृथक सिद्धांत हा प्रतिपादन करते हैं। कोई परतीर्षिक 'किरिय-क्रिया' क्रिया को अर्थात् जीवादि पादार्थ का अस्तित्त्वरूप आहेसु-आहुः' कहते हैं यह पहला समवसरण है १ कोई कोई 'अक्लिरियं-अक्रियां' जीवादि पदार्थ नहीं है इत्यादि प्रकारले 'आहंस्तु-माह' कहते हैं। यह दूसरा समवस रण है २ एवं कोई 'विणयत्ति'-विनयमिति' केवल चिनय से ही मोक्ष होता है ऐसा 'तइय-तृतीयं तीसरा समवसरण है 'चउत्थमेवचतुर्थमेव' और चौथा परतीर्थिक 'अनाणं-अज्ञानम्' अज्ञानसे ही मोक्ष होता है इस प्रकार 'आहुः कथयन्ति' कहते है, यह चौथा लमघसरण है ये पूर्वोक्त चारों परतीर्थिकप्राचादुक-अर्थात् वागविलास करने वाले हैं वे लोग वृथावाद करते हैं ॥१॥ માટેજ આ અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આ અધ્યયનનું પહેલું सूत्र मा प्रमाणे 2. 'चत्तारि' त्या
शहाथ-'इमाणि-इमानि' मा प्रसिद्ध सपा 'चत्तारि-चत्वारि' यार 'समोसरणाणि-समवसरणानि' ५२तीयिनी समूह छे. 'जाइ-यानि' २ ५२ती अनी समुदाय 'पावादुया-प्रावादुकाः' प्र०४६५४ ४२ 'पुढो वयंतिपृथक् वदन्ति' से न्यारे नही हो प्रा२ना सिद्धांतनु प्रतिपादन ४२ छे, । ५२तीय 'किरिय-क्रियां' या अर्थात् पिहान मस्तित्व. ३५ 'आहेसु-भाहुः' ४ छे. २मा पड संभषस छे. १ 'अकिरिय-अक्रियां' पाहि पहा नथी विगैरे माथी आइंसु-आहु. ४.
मा भी समवसर छ. २ मे प्रमाणे 'विणयत्ति-विनयमिति' उस विनयथी मोक्ष प्रास थाय छे. मे प्रभाको 'तइय-तृतीय श्री १ मत 'आहुः' । छ मा श्री समवसर छे 3 'चउत्यमेव-चतुर्थमेव' भने याथा ५२नी 'अन्नाणं-अज्ञानम्' मज्ञानथी भाक्ष प्राप्त थाय छे मा પ્રમાણે “ભાઈ કહે છે આ ચોથું સમવસરણ છે ૪ આ ઉપરથી કહેવામાં આવેલ ચારેય પરતીર્થિક પ્રાવાદુક અર્થાત, વાણીને વિકાસ જ માત્ર કરવાવાળા હોય છે. એ લેકે ફોગટજ વાણુને વિલાસ કરતા રહે છે, એટલે કે કૈવળ બડબડાટ જ કરે છે. તેના
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुत्रकृताङ्गसूत्रे
छाया - चत्वारि समवसरणानीमानि, मावादुका यानि पृथग् वदन्ति । क्रियामकियाँ नियमिति, वृतीयमज्ञान साहु चतुर्थमेव ॥ १॥ अन्वयार्थ : - 'इमाणि' इमानि - लोकपसिद्धानि 'चत्तारि' चत्रारि - चतुः संख्यकानि चतुर्विधानीत्यर्थः, (समोसरणाणि) समवसरणानि परतीर्थिकसमूहाः सन्ति ( जाई) यानि ये परतीर्थिकसमूहाः (पावादुया) मावादुका :- प्रजल्पका वाचालाः सन्तः (पुढो वयंति) पृथग्वदन्ति सर्वे वे चत्वारोऽपि परतीर्थिकाः पृथक् पृथक्ता प्रतिपादयन्ति । किं किं प्रतिपादयन्ति तद्दर्शयति - एके परतीर्थिकाः (किरियं) क्रियाम् - जीवादिपदार्थाऽस्तित्वरूपाम् (आहंस) आहुः - कथयन्ति इत्येकं समवसरणम् १ | ( आई ) इत्यग्रेणान्वयः । एके द्वितीय समवसरणगताः परतीर्थिकाः (अकिरियं) अक्रियाम् आहु: - कथयन्ति इति द्वितीयं समवसरणम् २ | तृतीयसमवसरणगताः परतीर्थिकाः (विजयंति ) नियमिति केवलाद् विनयादेव मोक्षो भवतीति रूपं विनयम् (तइयं) तृतीयं मतमाहुः - कथयन्ति' इति तृतीयं समवसरणम् ३ । (चउत्थमेव) चतुर्थमेव न चतुर्थादुपरिमतमदर्थमेत्र (अन्ना) अज्ञानम् - अज्ञानादेव मोक्षो भवत्येवं रूपमाहुः कथयन्ति । एते पूर्वोक्ता चत्वारोऽपि प्राचादुकाः परतीर्थिकाः पृथक् पृथक्तया स्वमतं प्रतिपादयःतः अनविचिन्त्य कथनेन मृषैत्र वदन्तीत्यग्रेतनगाथया सम्बन्ध इति ॥ १ ॥
२४०
अन्वयार्थ - अन्यतीर्थी जिनको पृथक पृथक् कहते हैं, वे समवसरण अर्थात् उनके चार सिद्धान्त ये हैं (१) कोई कोई परतीर्थिक क्रियावाद अर्थात् जीव आदि पदार्थों का अस्तित्व कहते हैं यह पहला समसरण है । (२) कोई कोई अक्रियावाद को स्वीकार करते हैं यह दूसरा समवसरण है । (३) तीसरे समवसरणवाले वैनयिक हैं, उनकी मान्यता है कि अकेले विनय से ही मोक्ष प्राप्त हो जाता है । (४) चौथा समवसरण अज्ञ'नवादियों का है, जिनके मतानुसार अज्ञान ही मोक्ष का कारण है, ।
અન્વયા—અન્યતીથિ કે જેને જુદા જુદા પ્રકારથી કહે છે, તે સમવસરણુ અર્થાત્ તેઓના ચાર સિદ્ધાંતા આ પ્રમાણે છે. (૧) કાઈ કાઈ પરતીથિકા ક્રિયાવાદ અર્થાત્ જીવ વિગેરે પદાર્થાંના અસ્તિત્વને સ્વીકારે છે. આ પહેલ' સમવસરણ છે. (२) अ अ मडियावाहने। स्वी४२ रे छे. या जीन्तु समवसर] छे. (૩) ત્રીજા સમવસરણુવાળા વૈયિકે છે. તેએની માન્યતા એવી છે કે એકલા વિનયથી જ મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે.
(૪) ચેાથું સમવસરણ અજ્ઞાનવાદીએત્તુ છે. તેએાના મત પ્રમાણે અજ્ઞાન જ માક્ષનું કારણ છે.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
રા
टीका - अन्वयार्थगम्या, तत्र विशेषार्थी वित्रियते-क्रियाम्- 'जीवादि: पदार्थोऽस्ति' इत्यादिरूपां वदितुं शीलं येषां ते क्रियावादिनः । अशीस्युत्तरशतभेदभिन्ना भवन्ति, तथाहि - 'जीत्राजीत्रपुण्यपापासत्र संवर निर्जराबन्धमोक्षाख्याः ' नवपदार्थाः स्वपरभेदाभ्यां नित्यानित्यविकल्पद्वयेन च काळतः नियतिस्वभावेश्वरात्म । श्रयणादशीत्युत्तरं शतं भवति क्रियावादिनाम्, इयमंत्र प्रक्रिया - 'अस्ति जीवः स्वतो नित्यः काचत: १, अस्ति जीवः स्ववोऽनित्यः
ये चारों ही परतीर्थिकवादी पृथक पृथक अपने २ मन का प्रतिपादन करते हुए, विना विचारे कथन करने के कारण मृषावाद करते हैं || १ || टीकार्थ - टीका अन्वयार्थ से ही समझ लेनी चाहिए। यहां गाथा के विशेष अर्थ का विवरण किया जाता है । जीवादि के अस्तित्व रूप क्रिया का कथन स्वीकार करने वाले क्रियावादी कहलाते हैं, इन क्रियावादियों के १८० भेद हैं। वे इस प्रकार हैं-जीव, अजीव, पुण्य, पाप, आश्रव, संवर, निर्जरा, बंध और मोक्ष ये नौ पदार्थ हैं । इनके स्वतः और परत के भेद से अठारह भेद होते हैं । इन अठारहों को नित्य और अनित्य इन दो भेदों, से गुणित करने से छत्तीस भेद हो जाते है। तत्पश्चात फाल, नियति, स्वभाव, ईश्वर और आत्मा इन पाँच मेदों से छत्तीस का गुणाकार करने पर एक सो अस्सी विकल्प हो जाते हैं । उदाहरणार्थ यहां कुछ विकल्प प्रदर्शित किये जाते हैं, यथा
આ ચારે પરતીથિકા અલગ અલગ પેાતાના મતનુ સમર્થન કરતા થકા વગર વિચાયે કથન કરવાના કારણે મૃષાવાદજ કરે છે. ૧
ટીકા”—ટીકા અન્વયથી જ સમજી લેવી. અહિયાં ગાથાના વિશેષ અ'નું વિવરણુ કરવામાં આવે છે, છત્ર વિગેરેના અસ્તિત્વરૂપ ક્રિયાનુ` કથન સ્વીકાર કરવાવાળા ક્રિયાવાદી' કહેવાય છે. આ ક્રિયાવાદિચાના ૧૮૦ ભેરા छे, ते याप्रमाणे छे. लव, अलव, पुष्य, पाय, आस्रव, संवर, निश, બુધ, અને મેાક્ષ આ નવ પદાર્થ છે. તેના સ્વતઃ અને પરતઃ એ પ્રકારની બે ભેદથી અઢાર ભેદો થઈ જાય છે આ અઢારે ભેદને નિત્ય અને અનિત્ય આ એ ભેદાથી ગુણુવાથી છત્રીસ ભેદ થઇ જાય છે. તે પછી કાલ, નિયતિ. સ્વભાવ ઇશ્વર અને આત્મા આ પાંચ પ્રકારના ભેને છત્રીસથી ગુણવાથી એસા એસી ભેદ થઈ જાય છે, ઉદાહરણ નિમિત્તે અહિયાં ફૅટલાક' ભેરા નીચે મતાવવામાં આવે છે જેમકે
सू० ३१
"
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
सूत्रकृताङ्गसूत्र कालता२, अस्ति जीवः परनो नित्यः कालनः३, अस्ति जीवः परतोऽनित्यः कालत.४१, इत्येवं नित्याऽनित्या स्त्रपरभेदा-यां, च कालतश्चत्वारो भेदा लभ्यन्ते, एवं निपतिस्वभावेश्वरात्मभिरपि एक केन चत्वारश्चत्वारो विकल्पाः, एते च पश्चचतुष्का विंशति भवन्ति, एवं जीवपदार्थेन लब्धाः, एवमजीवादयोऽपि अष्टौ प्रत्येकं विंशतिर्भवाः, ततश्च नरगुणितविंशतः शतमशीत्युत्तरं, भवतीति । तथा-'अकिरियं' अक्रियाम्-नास्ति किया मोक्षफलमदेति वदितु येषां शीलं तेऽक्रियावादिनः, ते च चतुरशीतिदाः, न क्रिया मोक्षे कारणम्, अपितु ज्ञानमेव मोक्षसाधनमिति प्रलपन्तः-अक्रियावादिनो भवन्ति ।।
(१) जीव स्वतः नित्य है काल से। (२) जीव स्वत: अनित्य है काल ले ।
(३) जीव परतः नित्य है हाल से। । (४) जीव परतः अनित्य है काल से ।
इस प्रकार स्वतः और परतः तथा नित्यता और अनित्यता के साथ काल को गिन कर चार विकल्प बनते हैं। इसी प्रकार नियति, स्वभाव, ईश्वर और आत्मा के साथ भी चार चार विकल्प होते है । इस प्रकार ५४४२० विकल्प सिर्फ जीव पदार्थ को लेकर हुए। इसी प्रकार अजीव आदि आठ के भी बीस-बीस भेद होने से २०४९=१८० भेद हो जाते हैं । सव क्रियावादी १८० प्रकार के हैं ।
(१) १ स्वत: नित्य छे थी. (२) ०१ स्वत: अनित्य छ, अथी. ' (3) ७१ ५२त: नित्य छ, थी. (४) ०१ परत: मनित्य छ, अथी.
આ રીતે સવતઃ અને પરતઃ તથા નિત્યપણુ અને અનિત્યપણાની સાથે કાળને ગણીને ચાર વિકલ્પ બને છે, એ જ પ્રમાણે નિયતિ, સ્વભાવ, ઈશ્વર અને આત્માની સાથે પણ ચાર ચાર વિકલ્પ કેવળ જીવ પદાર્થને લઈને થયા. આ રીતે પ+૪=૩૦ વિકલ્પ કેવળ જીવ પદાર્થને લઈને થયા એજ રીતે અજીવ આદિ આઠેના પણ વીસ વીસ ભેદ થવાથી ૨૦+૯૧૮૦ એકસ એસી ભેદ થઈ જાય છે. એ રીતે સઘળા ફિયાવાદિઓ ૧૮૦ એકસો એંસી પ્રકારના છે,
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ४३ ___अक्रियावादिनः-चतुरशीतिमैदा भवन्ति तथाहि-जीवाऽजीवास्रवसंवरनि. जेरावन्धमोक्षाः पुण्यपापवर्जिताः सप्त पदार्थाः, तत्रैकैकस्य स्त्रपरभेदाभ्यां कालयदृच्छानियतिस्वभावेश्वरात्मरूपपट्पदार्थाश्रयणात् चतुरशीतिर्भवति भेदाः, नास्ति जीवः स्वतः कालत: १, नास्ति जीवः परतः कालतः२, एवं यदृच्छानियति स्वभावेश्वरात्मभिः संयोजने द्वादशभेदा भवन्ति ततः सप्नानां पुण्यपापवर्जितपदार्थानां द्वादश द्वादश भेदाः चतुरशीतिभवन्ति । ___तथा-'तइयं' तृतीयम् ‘विणयंति' विनयमिति, विनयादेव मोक्षो जायते, एवं वदनशीला वैनयिकाः । ते द्वात्रिंशद्विधाः सन्ति । उक्तंच____ अक्रियावादियों के चौरासी (८४) भेद हैं। इनकी मान्यता है कि जीव आदि पदार्थों का अस्तित्व नहीं है । इनके भेद इस प्रकार होते हैं-पुण्य और पाप को छोड़ कर जीत्र, अजीव, आनत्र, संवर, निर्जरा, घन्ध और मोक्ष, इन साल पदार्थो को स्त्र और पर के भेद से तथा काल, यदृच्छा, नियति, स्वभाव, ईश्वर और आत्मा इन छह के द्वारा गुणित करने से चौरासी भेद हो जाते हैं । उदाहरणार्थ
(१) जीव नहीं है स्वतः काल से । (२) जीव नहीं है परतः काल से।
इसी प्रकार यदृच्छा आदि से भी संयोजित करने पर बारह भेद हुए और सात पदार्थों के साथ बारह बारह भेद होने से १२४७-८१ विकल्प हो जाते है।
અક્રિયાવાદીના ૮૪ ચોર્યાશી ભેદો છે. તેઓની માન્યતા એવી છે કે જીવ વિગેરે પદાર્થોનું અસ્તિત્વ જ નથી. તેના ભેદે આ પ્રમાણે હોય છે. પુણ્ય અને પાપને છોડીને જીવ, અજીવ, આસવ, સંવર, નિજ, બંધ અને મેક્ષ આ સાત પદાર્થોને સ્વ અને પરના ભેદથી તથા કાલ, યદરછા, નિયતિ, સ્વભાવ, ઈશ્વર અને આત્મા આ છ ની સાથે ગુણવાથી ચોર્યાશી लेहो थय छ, सभडे
(૧) જીવ નથી સ્વતઃ કાળથી (૨) જીવ નથી પરતઃ કાળથી
આજ પ્રમાણે યદચ્છા વિગેરેની સાથે જવાથી બાર ભેદે થાય છે. भने सात पाना २ मेह! थवाथी १२+७=८४ सेहो थनय छे.....
ત્રીજા વિનયિકવાદી છે. તેઓ વિનયથી જ મોક્ષને માનવાવાળા છે.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
सूत्रकृतासूत्रे
'वैनयिमतं विनय, तो वाक्कायदानतः कार्यः । सुर-नृपति-यति-ज्ञानि, - स्थविरा - धम - मातृ-पितृपु सदा ॥ १॥ . सुरनृपत्यादिपु असु मनसा वाचा कायेन दानेन चेति चातुर्निध्येन विनयः 'कार्यः । एतेऽष्टौ मनसेत्यादि चतुर्भिर्गुणिता द्वात्रिंशद् भवन्तीति३ ।
w
'अन्नाणं' अज्ञानम् 'आइस' आहु: - कथयन्ति । 'चउत्थं ' चतुर्थे मतम् ४, अज्ञानादेव सुखं भवति एवं ये वदन्ति तेऽज्ञानवादिन इति । अज्ञानवादिनःसप्तषष्टिभेदभिन्नाः जीवाजीवादीन् नत्रपदार्थान् क्रमेण व्यवस्थाप्य तत्र सप्त भङ्गकाः संस्याप्याः सत् असत्, सदसत्, अवक्तव्यम्, सदवक्तव्यम्, असदवक्तव्यम्, तीसरे वादी वैनयिक है इनके बत्तीस प्रकार हैं। कहा है- 'वैनयिक मतं विनयः' इत्यादि ।
'dafrat का मन्तव्य है कि मन, वचन, काय और दान इन चार प्रकारों से देवता, राजा, यति, ज्ञानी, स्थविर (वृद्ध) अधम, माता और पिता इन आठ का सदैव विनय करना चाहिए ।'
इस प्रकार आठ के साथ चार का गुणाकार करने पर यत्तीस भेद होते हैं ।
चौथे वादी अज्ञानवादी हैं। इनके मतानुसार अज्ञान से ही - सुख एवं इष्ट पदार्थों की सिद्धि होती है । अज्ञानवादी सड़सठ (६७) प्रकार के हैं । वे इस प्रकार जीव, अजीव आदि नौ पदार्थों को क्रम से लिख लिया जाएं और प्रत्येक के नीचे आगे कहे जाने वाले सात भंग लिखे जाएँ । वे सात भंग यों हैं - सत्, असत्, सदसत् छे - ' वेनयिकमतं विनयः' इत्याहि
तेभना मत्रीस ले। छे,
વૈતયિકનું મન્તવ્ય છે કે-મન, વચન, કાય અને દાન આ ચાર પ્રકાशिथी देवता, शतर, यति, ज्ञानी (स्थविर) वृद्धन्नय, अधभट्ट, भाता७, અને પિતા૮ આ આઠેને હમેશાં વિનય કરવેા જોઈ એ.
આ રીતે આઠની સાથે ચારને ગુણવાથી ખત્રીસ ભેદા થઈ જાય છે. ચાથા અજ્ઞાનવાદી છે. તેએાના મત પ્રમાણે અજ્ઞાનથીજ સુખ અને ઈષ્ટ પદાર્થોની સિદ્ધિ થાય છે
અજ્ઞાનવાદી સડસઠ (૬૭) પ્રકારના છે તે આ પ્રમાણે છે–જીવ, અજીવ, વિગેરે નવ પદાથોને ક્રમથી લખવામાં આવે અને દરેકની નીચે આગળ કહેવામાં આવનારા સાત ભાંગ આ લખવામાં આવે તે સાત ભગાએ આ प्रभाछे, सत्, असत् सहसत्, व्यवस्तव्य, सत् भवतव्य, असत् भवસ્તન્ય અને સત્ અસત્ અવક્તવ્ય. વિકલ્પાનુ ઉચ્ચારણ આ પ્રમાણે કરવું જોઈએ.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २४५ सदसवक्तव्यम्, अभिलापस्त्वेवम्-सन् जीव को वेत्ति किं वा ज्ञातेन १, असन् जीका को वेति किंवा ज्ञातेन २, सदमन् जीवः को वेत्ति किंवा ज्ञातेन३, अवक्तव्यो जीवः को वेत्ति किंवा ज्ञातेन४, सवक्तव्यो जीवः को वेत्ति किं वा तेन ज्ञातेन५, असदवक्तव्यो जीवः को वेत्ति किंवा तेन ज्ञान ६ सदसवक्तव्यो जियः को वेत्ति किंवा तेन ज्ञातेन ७18 एवम् अनीवादिभिरपि संयोजनात त्रिपष्टि भेदाः ६३ । भवक्तव्य, सत् अवक्तव्य, असत् अवनव्य और सत्-असत्-अव. क्तव्य । विकल्पों का उच्चारण इस प्रकार करना चाहिए
(१) जीव सत् है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है ?
(२) जीव असत् है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है ? ___ (३) जीव सन् असत् है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है ? . (४) जीव अवक्तव्य है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है? ___ (५) जीव सत्-अवक्तव्य है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है ?
(६) जीव असत्-अवक्तव्य है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है ?
(७) जीव सत् असत् अवक्तव्य है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है ?
(૧) જીવ સત્ છે, એ કે જાણે છે ? અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે? (२) असत् छ, म यो छ ? मन त नपाथी साल शुछ ?
(૩) જીવ સત્ અસત્ છે, તે કે જાણે છે અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે?
() જીવ અવક્તવ્ય છે, એ કે જાણે છે? અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે?
(૫) જીવ સત્ અવક્તવ્ય છે, તે કોણ જાણે છે ? અને તે જાણવાથી લાભ પણું શું છે?
(૬) જીવ અસત્ અવક્તવ્ય છે. તે કોણ જાણે છે અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે?
(૭) જીવ સત્ અસત્ અવક્તવ્ય છે, તે કેણ જાણે છે અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે?
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪Ė
सूत्रता सू तथा - अपरेऽपि चत्वारो विकल्पाः, तद्यथा - सती भावोत्पत्तिः कोवेत्ति किं वा तया ज्ञातया, असती भावोत्पत्तिःको वेत्ति किं वा तथा ज्ञातयार, सदसती त्यत्तिः कोवेत्ति किंवा तया ज्ञातया, अवक्तव्या भवोत्पत्तिः को वेत्ति किं वा तया ज्ञातयाः । एवं सर्वेऽपि सप्तष्टिरिति ॥ ६७ ॥
इसी प्रकार अजीव आदि के साथ सात सान भंगों का संयोग करने पर ९७= ६३ भेद होते है । इन त्रेसठ भेदों में चार विकल्प उत्पत्तिविषयक मिलाये जाते हैं । यथा-(१) पदार्थों की उत्पत्ति सती है अर्थात् विद्यमान पदार्थों की उत्पत्ति होती है, यह कौन जानता है, और उसे जानने से लाभ भी क्या है ?
(२) पदार्थों की उत्पत्ति असती है अर्थात् असत् पदार्थों की उत्पत्ति होती है, यह कौन जानता है, उसे जानने से लाभ क्या है ? (३) पदार्थों की उत्पत्ति लदखती है अर्थात् सत्-असत् पदार्थों की उत्पत्ति होती है, यह कौन जानता है और जानने से लाभ भी क्या है ?
(४) पदार्थों की उत्पत्ति अवक्तव्य है अर्थात् अवक्तव्य पदार्थ उत्पन्न होते हैं, यह कौन जानता है और जानने से क्या लाभ है ? इस प्रकार हठ और चार भेद मिलने से अज्ञानवादियों के ६७ भेद हो जाते हैं ।
આ પ્રમાણે સજીવ વિગેરેની સાથે સાત સાત ભગાના સચાગ કરવાથી ૯૪૭૬૩ ભેદા થાય છે આ ત્રેસઠે ભેદેમાં ચાર વિકલ્પે ઉત્પત્તિ સ’બધી મેળવવામાં આવે છે, જેમકે-(૧) પદાર્થાની ઉત્પત્તિ સતી છે. અર્થાત્ વિદ્યમાન પદાર્થોની ઉત્પત્તિ થાય છે, એ કેણુ જાણે છે? અને તેને જાણવાથી લ ભ પણ શુ' છે ?
(૨) પદાર્થોની ઉત્પત્તિ અસતી છે, અર્થાત્ અસત્ પદાર્થોની ઉત્પત્તિ થાય છે, એ કાણુ જાણે છે ? અને તેને જાણુવાથી લાભ શુ છે ?
(૩) પદાર્થીની ઉત્પત્તિ સદસતી છે, અર્થાત્ સત્ અસત્ પદાર્થોની ઉત્પત્તિ થાય છે, તે કેણુ જાણે છે? અને તે જાણવાથી શું લાભ છે ?
(૪) પદાર્થોની ઉત્પત્તિ અવક્તવ્ય છે, અર્થાત્ અવક્તવ્ય પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય છે, તે કેણુ જાણે છે? અને તે જાત્રાથી લાલ પશુ શુ છે ?
આ રીતે ત્રેસ'મા આ ચાર ભેટ્ટે મેળવવાથી અજ્ઞાનવાદીયેાના ૬૭ સાસરું ભેદા થઈ જાય છે.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टोका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २४७
परतीथिका यानि यानि स्व स्व मतानि परिगृहीतानि तानि तानीमानि-क्रियावादाऽक्रियावादविनयरादाऽज्ञानवादरूपाणि, ज्ञातव्यानीति भावः ॥१॥ मूलम्-अण्णाणिया ता कुसला दि संता,
असंथुयाँ णो वितिगिच्छतिन्ना। अकोविया आहु अकोदिएहिं,
अणाणुवीइत्तु सुसं वयंति ॥२॥ छाया-अज्ञानिकास्ते कुशला अपि सन्तोऽमंस्तुवा नो विचिकित्सा तीर्णाः।
अकोविदा आहुरकोविदेभ्योऽनत विचिन्त्य तु मृपा वदन्ति ॥२॥ ___ अभिप्राय यह है कि परतीथिकोने जो जो भी मत अंगीकार किये हैं, वे सब घियावाद, अक्रियावाद, विनयवाद और अज्ञानवाद में समाविष्ट हो जाते हैं ॥१॥ 'अण्णाणिया' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'ता-ते' वे 'अण्णाणिया-अज्ञानिकाः' अज्ञानवादी 'कुसला वि संता-कुशला अपि सन्त.' अपने को अपने अपने मतके ज्ञान में कुशल मानते हुवे भी 'जो-नो' न 'वितिगिच्छतिनाविचिकित्साती: संशय से रहित है-अर्थात् संशयवाले ही वे है, संशयरहित नहीं है, अतः वे 'असंथुपा-असंरतुना मिथ्यावादी होने से लोकों के स्तुति पात्र नहीं हैं 'अकोविधा-अकोविदाः' वे सझसत् विवेकसे रहित होने से स्वयं अज्ञानी हैं और 'अकोविएहि-अकोवि
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે-પરતીથિકે એ જે જે મતને અંગીકાર કરેલ છે, તે બધા કિયાવાદ અક્રિયાવાદ, વિનયવાદ, અને અજ્ઞાનવાદમાં સમાઈ જાય છે ના
'अण्णाणिया' त्या
शार्थ -'ता-ते' मे. 'अण्णाणिया-अज्ञानिकाः' अज्ञानाहीयो 'कुसला वि संता-कुशला अपि सन्स' पाताने पातयाताना भतना ज्ञानमा शल भानता ! छतi ५ णो-नो' न तमा 'वितिगिच्छविन्ना-विचिकित्सा तीर्णा' सय २हित छ. अर्थात तसा संशय २हत नथी से शय युती छे. तथा त। 'भसथुया-असंस्तुता.' भिथ्यापही वाथी सोना स्तुतिपात्र नथी 'अकोविया-अकोविदा.' ती अ६ सद् विवे विनाना होपाथी मज्ञानी छ, भने 'अकोविएहिं-कोविदे-यो' मसानी शिध्यान 'अणाणुवीइत्तु
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
सूत्रकृतास्त्र ___ अन्वयार्थ:--'ता' ते 'अण्णाणिया' अज्ञानिका:-अज्ञानवादिनः 'कुसलाविसंता' कुशलाः-स्व स्त्र मतज्ञाने दक्षा अपि 'संता' सन्तोऽपि 'णो' नो-नैव 'वितिगिच्छतिन्ना' विचिकित्सा तीर्णाः-विचिकित्सापारगामिनः संशयरहिता न सन्तीतिभावः, अत एव ते 'असंथुया' असंतुताः लोकानां न स्तुतिपात्राणि सन्ति मिथ्यावादिस्वात्, एतादृशा 'अकोविया' अकोविदाः सदसद्विवेकविकलास्ते 'अकोविएहि' अकोविदेभ्योऽकुशलेभ्यः शिष्येभ्यः स्वमतम् 'अणाणुवीइत्तु' अननुविचिन्त्य-अविचार्येव 'आहु' आहुः -कथयन्ति-उपदिशन्ति नत्वे ते कोविदेभ्यः स्वमतं प्रकाशयन्तीति भावः । यतस्ते 'मुसं वयंति' मृपावदन्ति-असत्प्ररूपणां कुर्वन्तीत्यतः सदसद्विवेकिभ्यो न स्वमतं प्रकाशयन्तीति भावः ॥२॥
टीका-तत्र प्रथममज्ञानियादमतं पयितुमाह-'अण्णाणिया' इत्यादि । 'ता' ते-पूर्वगाथाप्रतिपादिताः 'अण्णाणिया' अज्ञानिका:-अज्ञानं विद्यते येपाम्, अथवा-प्रज्ञानं पुरस्कृत्य वदन्ति ये तेऽज्ञानिकाः 'कुसला वि संता-कुशला अपि सन्त.' स्त्र स्व मतज्ञाने दक्षाः सन्तोऽपि, ते हि अज्ञानिकाः 'वयं कुशलाः' इति देभ्यो' अज्ञानो ऐसे शिष्यों को 'अणाणुवीइत्तु-अननुविचिन्त्य' विना विचार कियेही 'आहु-आहुः' अपने मत का कथन करते हैं वे लोग 'मुसं वयंति-मृषा वदन्ति' असत् प्ररूपणा करते हैं ॥२॥
अन्वयार्थ-अज्ञानवादी अपने मत के ज्ञान में कुशल होने पर भी संशय रहित नहीं हैं, अतएव वे लोगों के प्रशंसापात्र नहीं हैं। अकुशलजन अकुशलजनों को विनाविचारे उपदेश देते हैं वस्तुतः वे मियाभाषण करते हैं ॥२॥
टीकार्थ-सर्व प्रथम अज्ञानवादियों के मत को दृपित करने के लिए सूत्रकार कहते हैं-'अण्णाणिया' इत्यादि ।
पूर्वगाथा में प्रदर्शित अज्ञानिक अपने मत के ज्ञान में कुशल होते हुए भी अथवा अपने आपको कुशल मानते या कहते हुए श्री संशय अननुविचिन्त्य' १२ वियाय 'आहु-आहुः' पाताना मत थन रे छे. सेवा 'मुस वयति-मृषा वदन्ति' असत् प्र३५च्या ४२ छे. ॥२॥
અન્વયાર્થ—અજ્ઞાનવાદિયે પિતાના મતના જ્ઞાનમાં નિપુણ હોવા છતાં પણ તેઓ સંશય વિનાના નથી. અકુશલજ, અકુશલજનેને વગર વિચાર્યે જ ઉપદેશ આપે છે. તેથી ખરી રીતે તેઓ મિથ્યાપ્રાપજ કરે છે !ારા
ટીકર્થ–સૌથી પહેલાં અજ્ઞાનવાદિયેના મતને દૂષિત બતાવવા માટે सूत्रा२४९ छे. 'अण्णाणिया' त्या * પહેલી ગાથામાં બતાવવામાં આવેલ અજ્ઞાનિકે પિતાના મતના જ્ઞાનમાં કશળ હોવા છતાં પણ અથવા પોતાને કુશળ માનતા કે કહેવા છતાં પણ
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
समर्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
૨૪૨
}
वादिनः सन्तोऽपि 'णो वितिमिच्छतिन्ना' नो विचिकित्सातीर्णाः, विचिकित्सा - संशयः area चिचिकित्सां नो तीर्णा :- नातिक्रान्ताः संशयापन्ना एव ते सन्ति । ते इत्थं प्रतिपादयन्ति ये एते ज्ञानिनः सन्ति ते परस्परविरुद्ध पतिपादकतया न यथार्थवादिनः । एकेहि व्यापकमात्मानं कथयन्ति तदन्ये चाडव्यापकम् इति नास्ति तेषामेकवाक्यता । न चाऽतिशयज्ञानी कश्चिदस्ति, यस्य वाक्यं प्रमाणतया परिगृह्येत । ज्ञानवादिनां च मतपदार्थस्वरूपस्य परस्परविरोधेनाऽभ्युपगमात् 'अज्ञानमेव श्रेयः' इति वदन्ति, 'असंथुया' असंस्तुताःसे रहित नहीं है । वे संशय से परे नहीं हो सके है । उनका कथन इस प्रकार है- 'ये जो ज्ञानवान् हैं वे परस्पर विरुद्ध प्ररूपणा करने के कारण यथार्थवादी नहीं है। जैसे कोई आत्मा को व्यापक कहते हैं तो कोई उसे आव्यापक कहते हैं । इस प्रकार उनमें एकवाक्यता नहीं है । ऐसा कोई अतिशय ज्ञानी है नहीं की जिसका वचन प्रमाणमाना जा सके।
तात्पर्य यह है कि सर्वज्ञ जिन पदार्थों को जानते हैं, उन सब पदार्थों को हम जानलें और यह निश्चय करलें कि उनोंने सभी पदार्थों . को यथार्थ रूप में जाना है, तभी सर्वज्ञ का जानना कहा जा सकता है। परन्तु जो स्वयं असर्वज्ञ है, वह इस प्रकार जान नहीं सकता है । अतएव यह स्पष्ट है कि असर्वज्ञ सर्वज्ञ को नहीं जान सकता । भूतकालीन सर्वज्ञ को जानने की तो बात ही दूर रही, सर्वज्ञ के समकालीन जो असर्वज्ञ जन थे, वे भी नहीं जान सकते थे कि ये पुरुष सर्वज्ञ है. સંશયથી પર થઈ શકયા નથી. તેનુ કથન આ પ્રમાણે છે. જે આ જ્ઞાનવાળા છે, તે પરસ્પર વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણા કરવાને કારણે યથાર્થવાદી નથી. જેમકે-કાઈ આત્માને વ્યાપક કહે છે, તે કોઈ તેને અવ્યાપક કહે છે. આ રીતે તેમાં એકવાકયપણુ નથી. એવે કાઇ સ્મૃતિશય જ્ઞાની નથી કે જેનુ વચન પ્રમાણુરૂપ માની શકાય.
કહેવાનુ તાપય એ છે કે-સવજ્ઞ જે પદાર્થાને જાણે છે, તે બધા પદાર્થાંને અમે જાણી લઈએ અને એ નિશ્ચય કરી લઈએ કે-તેમણે સઘળા પદાર્થનિ યથાર્થ રૂપે જાણ્યા છે, ત્યારે જ સ`જ્ઞનું જાણવું કહી શકાય છે, પરંતુ સ્વય' અસંગ છે, તે આ રીતે જાણી શકતા નથી. તેથી જ એ સ્પષ્ટ છે કે-અસર્વજ્ઞ સર્વાંગને જાણી શતા નથી ભૂતકાળના સજ્ઞને જાણું.' વાની તેા વાત જ દૂર રહી પણ સર્પજ્ઞના સમકાલીન જે અસગંજના હતા, તેએ પણ જાણી શકતા નહાતા કે મા પુરૂષ સČજ્ઞ છે.
० ३२
P
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
सूत्रतासो अज्ञानमेव श्रेयो न तु ज्ञानादिकमित्येवं वादितया असंबद्धभापित्वेन लोकेऽस्तुत्या: -प्रशंसारहिताः सन्ति एतादृशा स्ते 'अकोविया' अकोविदाः-सदसद्विवेकविकला अविद्वांसः 'अकोविएहि' अकोविदेभ्यः-विवेकविकलेभ्यः स्वशिष्येभ्यः । वस्तुतस्तु-इमे सम्यकपरिज्ञानविकला एव । तथाहि-अज्ञानवादिनः परस्परविरुद्धार्थवादितया न यथार्थवादिनः असर्वज्ञप्रणीताऽऽगमार्थस्वीकतत्वात् । सर्वज्ञमणी. ताऽभ्युपगमवादिना तु नायं दोपः प्रारति, परस्परविरोधरयैवाऽभावात् । किंच
इस प्रकार सर्वज कोई है नहीं और असर्वज्ञ वास्तविक रूप से पदार्थों को जान नहीं सकता तथा समस्तवादी परस्पर विरुद्ध पदार्थों के स्वरूप को स्वीकार करते हैं, अतः अज्ञान ही श्रेयस्कर है।
अज्ञानवादियों का ऐसा कथन है। वे अज्ञान को ही श्रेयस्कर कह कर असम्बद्धभाषी होने से लोक में प्रशंसारहित हैं। वे सत्-असत के विवेक से विकल हैं, अविद्वान् हैं और विवेकहीन अपने शिष्यों के सामने ही अपने मत का प्रतिपादन काते हैं दूसरों के सामने नहीं।
वास्तव में अज्ञानवादी सम्यग्ज्ञान से रहित हैं, वह इस प्रकारअज्ञानवादी परस्पर विरोधी अर्थों के प्रतिपादक होने के कारण यथार्थ बादी नहीं हैं, क्यों कि वे असर्वज प्रणीत आगम के अर्थ को स्वीकार करते हैं ! सर्वज्ञप्रणीत अगम को स्वीकार करने वालों को यह दोष लाग नहीं होता, क्यों कि उस आगम में परस्पर विरोध ही नहीं
આ રીતે સર્વજ્ઞ કઈ જ નથી અને અસર વાસ્તવિક રૂપથી પદાએંને જાણી શકતા નથી. તથા સઘળાવાદીઓ પરસ્પરના વિરૂદ્ધ પદાર્થોના કવરૂપને સ્વીકારે છે, તેથી અજ્ઞાન જ શ્રેયસ્કર છે. આ પ્રમાણે અજ્ઞાનવાદિચેનું કહેવું છે.
અજ્ઞાનવાદિ અજ્ઞાનને જ શ્રેયકર કહીને અસમ્બદ્ધ બોલનારા હોવાથી વોકમાં પ્રશંસા રહિત છે, તેઓ સત્ અને અસના વિવેક વિનાના છે. અવિદ્વાન છે, અને વિવેકથી રહિત પિતાના શિષ્યોની સામેજ પિતાના મતનું પ્રતિપાદન કરે છે. બીજાઓની સામે નહીં. તે
, વારતવિક રીતે અજ્ઞાનવાદી સમ્યક્રજ્ઞાનથી રહિત છે. તે આ રીતે સમજવું–અજ્ઞાનવાદી પરસ્પર વિરોધી અર્થોના પ્રતિપાદક હોવાને કારણે યથાર્થવાદી નથી. કેમકે તેઓ–અસર્વજ્ઞ પ્રણીત આગમના અર્થને સ્વીકાર કરે છે. સર્વજ્ઞ પ્રણીત આગમને સ્વીકાર કરવાવાળાઓને આ દોષ લાગુ પડતા નથી કેમકે-તે આગમથી પરપરમાં વિધ રહેતું નથી. આ સિવાય અજ્ઞા
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
सेमयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २५१ -'अज्ञानमेव श्रेषः' इत्यत्राऽज्ञानम्,-अत्र नञ् समासः, ननयों द्विविधा, पर्युदासः प्रसज्यश्च । तत्र प्रकृते किं पर्युदासः ? उत-प्रसज्यमविषेधः । तत्र यदि झाना दन्यत्-अज्ञानमिति पर्युदासत्त्या ज्ञानान्तरमेव समाश्रितं भवति तदा नाऽज्ञानपादोभवति । यदि प्रसज्यपतिषधार्थों नञ् मन्यते तदा न ज्ञानमित्यज्ञानम्, तदा तुच्छो रूपरहितो ज्ञानाभावः । स च सर्वसामर्थ्यरहित-इति कथं स श्रेयानिति । तदेवं सर्वथा तेऽज्ञानिना-अकोविदा अविद्वांप्ला, अकोविदेभ्य एव स्वशिष्येभ्य: प्रतिपादयन्ति, न तु पण्डितपरिषदि वक्तुं शक्ष्यन्ति, तदेवमज्ञानपक्षसमाश्रयणात्, किन्तु एते 'आणाणुवीइत्तु' अननुविचिन्त्य-अविचायव 'मुसं' मृषामृपावादम् 'वयंति' वदन्ति-सर्वे शास्त्रापरिशीलनाभावात्ते मृपावादिन इति ॥२॥ होता। इसके अतिरिक्त 'अज्ञान ही श्रेयम् है' यहां जो 'अज्ञान' पद है. उसमें न समास है नञ् समास दो प्रकार का होता है पर्यंदास और प्रसज्य । यहां इन दोनों में से कौन-सा निषेध है ? यदि पर्युदास समास कहो तो उसका अर्थ होगा-ज्ञान से जो भिन्न है वह अज्ञान अर्थात् ज्ञानान्तर, ऐसी स्थिति में अज्ञानवाद नहीं रहेगा, क्योकि पर्यु: दास एकान्त अभाव का नहीं वरन् सदृश का ग्राहक होता है। अगर प्रसज्य पक्ष अंगीकार करो तो अज्ञान तुच्छ-सर्वथा निः स्वरूप सिद्ध होगा। वह सब प्रकार के सामथ्र्य से रहित होने के कारण कैसे श्रेयस्कर हो सकता है ?
इस प्रकार से सर्वथा अज्ञानी अपने अज्ञानी शिष्यों को ही उप. देश करते हैं, वे विद्वानों के समूह में बोलने को समर्थ नहीं हो નજ શ્રેયસ્કર છે, આ કથનમાં જે “અજ્ઞાન પદ તેમાં નમ્ સમાસ છે. નગ્ન સમાસ પદાસ અને પ્રસજ્યના ભેદથી બે પ્રકાર છે. અહિયાં તે બનેમાંથી કયા પ્રકારને નિષેધ છે? જે પથુદાસ સમાસ કહેવામાં આવે તે તેને અર્થ એ થશે કે જ્ઞાનથી જે ભિન્ન છે, તે અજ્ઞાન છે. અર્થાત જ્ઞાનાન્તર આ સ્થિતિમાં અજ્ઞાનવાદ રહેશે નહીં, કેમકે પથુદાસ એકાન્ત અભાવનો નહી' પર તુ સદેશને ગ્રાહક હોય છે, અગર જે પ્રસજ્ય પક્ષને સ્વીકાર કરે તે અજ્ઞાન તુચ્છ-સર્વથા નિઃસ્વરૂપે પ્રસિદ્ધ થશે. તે બધા જ પ્રકારના સામર્થ્યથી રહિત હોવાના કારણે કે એ રીતે યસ્કર થઈ શકે ?
આ રીતે સર્વથા અસા ની પિતાના અજ્ઞાની શિષ્યને જ ઉપદેશ આપે છે, તેઓ વિદ્વાનેના સમૂહમાં બોલવા માટે શક્તિવાળા થઈ શકતા નથી,
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
-२५२
: मूलम् - सच्चं असेचं इति चिंतयंता,
सूत्रकृतसूत्रे
असा साहुति उदाहरतां ।
०
जे से अंणा वेड्या अंगे,
हा विभावं विई सुमं ॥ ३ ॥
छाया - सत्यमात्य मिति चिन्तयन्तोऽसाधु साधु रित्युदाहरन्तः ।
इ जना वैनयिका अनेके, पृष्टा अपि भावं व्यनैपुनम ॥३॥ "संकेते | इस प्रकार अज्ञान पक्ष का अवलम्बन लेने के कारण ये विचार करके मृषावाद करते हैं ||२||
'सच्चं असच्च' इत्यादि ।
'शब्दार्थ - 'सच्चे - सत्यम्' सम्पग्दर्शन ज्ञान चारित्र रूप मोक्षमार्ग को 'असच्चं असत्यम्' यह ऐसा नहीं है 'इति - इति' इस प्रकार 'चित- यंता - चिन्तपन्तः' मनमें मानते हुए तथा 'असाहू - असाधुम' साधुके . आचार से रहित हैं उनको 'साहु साधुः' यह साधु है 'त्ति - इति' इस प्रकार 'उदाहरता - उदाहरन्तः' कहते हुए 'जे मे- ये इमे' जो ये 'अणेगे :- अनेके' अनेक 'वेणइया जणा- -वैनयिका जनाः' विनयवादि मतावलम्बी मनुष्य हैं वे लोग 'पुोवि- पृष्टा अपि' कोई जिज्ञासु के द्वारा पूछने पर भी 'भावं नाम - भावं नाम' विनयसे ही मोक्ष होता है इस प्रकार 'विसु - व्यनेषु' कहते हैं ॥३॥
આ અજ્ઞાનપક્ષનું' અવલમ્બન લેવાને કારણે તે વાસ્તવિકને વિચાર ન કરતાં મૃષાવાદ જ કરે છે. રા
'सच्च' असच्च' इत्यादि
शब्दार्थ—'सच्चं-सत्यम्' सत्य मेवा सभ्य दर्शन ज्ञान यात्रि ३५ 'मोक्ष भार्ग'ने ‘असच्चं असत्यम्' आ भार्ग मेवा नथी. 'इति - इति' भे 'भभाशे 'चि ंतयंता-चिन्तयन्तः' भनभां भानीने तथा 'असाहुं- असाधुम्' ? | 'साध्वाचार विनाना होय तेमाने 'साहु - साधुः' या साधु है 'ति - इति' भा 'प्रभा] उदाहरता - उदाहरन्तः' 'हेवावाणा 'जे मे- ये इमे' ? या 'रणेगे - 'अनेके' ने 'वेणइया जणा - वैनयिका जनाः' विनय वाही भतने अनुसरना
शो हे तेथे। 'पुट्ठावि - पृष्टा अपि । ज्ञासुभे पूछवा छतां या 'भाव 'नाम-भाव 'नाम' विनयधी भोक्ष प्राप्त थाय छे से प्रभाये 'विणइसुव्यनेयु.'' ता है | आ
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
मार्थबोधिनी टीका प्र . अ १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
२५३
अन्वयार्थः यत् (सच्च) सत्यम् (सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपो मोक्षमार्गः ) इत्येवं रूपं वस्तुजातं तत् 'असच्चे' असत्यम् नैवदेवम् 'इति' इति - एवम् चित यंता) चिन्तयन्तः - मनसि मन्यमानाः, तथा (असाहु ) असाधु-साध्वाचाररहितम् (साहू) साधु: - अयं साधुः (ति) इति (उदाहरंवा) उदाहरन्तः - कथयन्तः (जे मे) ये इमे (अणेगे) अनेके - बहवः ( वेणइया जणा) वैनयिका जनाः - विनयवादिमतानुयायिनो मनुष्याः (द्वावि) पृष्ठा अपि केनचिज्जिज्ञासुना ( को मोक्षमार्गः ) इत्येवं प्रश्नविषयीकृता अपि (भावं नाम ) भावं नामेति संभावनायाम् (संभाव्यते विनयादेव मोक्षो भवति नान्यथा) इत्येवं रूपं परमार्थम् (सु) व्यनेषुः -- विनीतवन्तः सर्वेषां सर्वदा विनयमेत्र ग्राहितवन्त इति भावः ॥३॥
टीका - सम्प्रति- विनयवादं निराकर्तुमाह- 'सच्चं असच्च' इत्यादि । 'सच्च' सत्यम् - सद्भथो हितमिति सत्यम्, परमार्थो यथाऽवस्थित पदार्थनिरूपणम्, मोक्षा संयमो वा सत्यम् तत् 'असच्च' अपश्यम् ' इति चिंतयंता' इति चिन्तयन्तःमन्य
अन्वयार्थ - सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र तप मोक्ष का मार्ग है, इत्यादि जो सत्य है उसे असत्य मानने वाले और असाधु को साधु कहते हुए ये जो वैनयिक हैं, वे किसी मोक्षाभिलाषी जन के पूछने पर विनय से ही मोक्ष होना कहते हैं और सब को विनय का ही ग्रहण करवाते हैं || ३ ||
टीकार्थ- -अय विनयवाद का निराकरण करने के लिए कहते हैं-'सच्चं असच्च' इत्यादि ।
जो सत्पुरुषों के लिए हितकर है वह या वास्तविक पदार्थ का निरूपण सत्य कहलाता है। मोक्ष को या संयम को भी सत्य कहते हैं।
f
અન્વયા---સમ્યક્દેશન, જ્ઞાન, ચરિત્ર, અને તપ એ મેાક્ષના માગે છે. Üત્યાદિ જે સત્ય છે તેને અસત્ય માનવાવાળા અને અસાધુને સાધુને કહેવાવાળા આ વૈયિક છે તેઓને કાઇ મેાક્ષાભિલાષી પુરૂષ પૂછે તે તેમને વિનયથી જ મેક્ષ પ્રાપ્ત થવાનુ` કહે છે. અને અધાને વિનય ગ્રહેણુ કરવાનુ... જ કહે છે !!ણા
ટીકા ~હવે નિયવાદનું નિરાકરણ કરવા માટે કહે છે -સમા असच्च' त्याहि
,
જે સત્પુરૂષાને માટે હિતકર હેાય છે, તે અથવા વાસ્તવિક પદાર્થનુ નિરૂપણુ સત્ય કહેવાય છે, મેક્ષને અથવા સંયમને પણ સત્ય કહે છે.
વૈનયિવાદિયા તે સત્યને અસત્ય કહે છે. જેમકે–સમ્ય દૃશન, જ્ઞાન
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
सूत्रकृतासूत्रे
मानाः, एवमसत्यं सत्यमिति मन्यमानाः । तथाहि - सम्ग्ज्ञानदर्शनचारित्राख्यो मोक्षमार्गः सत्यः, तमसत्यत्वेन मन्यन्ते । एवं विनयादेव मोक्ष इति -असत्यम् तं सत्यत्वेन मन्यमानाः । तथा असाहु साहुति उदाहरंता' असाधु साधुरितिउदाहरन्तः - अमाधुमविशिष्टकर्मकारिणं वन्दनादिकया विनयपतिच्या साधुरिति मन्यमानाः 'जे मे' य इमे प्रत्यक्षसन्निहिताः 'अणेगे' अनेके बहवो द्वात्रिंशदुभेदभिन्ना 'वेणइया जणा' वैनयिका जनाः- केनचिद्धर्मजिज्ञासुना 'पुडा वि' पृष्टा अपि पृष्टाः सन्तोऽपृष्टा वा 'भावं नाम' भावं - परमार्थम्, यथोपलब्धं स्त्रीयाऽभिप्रायविशेषम् 'विनयादेव मोक्ष:' इत्यादिरूपम् 'विणईसु' व्यनैषुः - विनीत वन्तः सर्वेषां सर्वदा विनयादेव मोक्ष इति ग्राहितवन्तः, 'णाम' नामशब्द संभा वनायाम्, संभाव्यते विनयादेव मोक्षसिद्धिरिति, तदुक्तम्
'तस्मात् कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनयः' इति । सत्यमसत्यं साधुमसाधुं च मन्यमाना वैनयिकाः पृष्टाः सन्तः 'विनय एव मोक्षमार्गः' इति कथयन्तीति भावः ॥३॥
वैनयिक उस सत्य को असत्य मानते हैं । जैसे सम्यग्दर्शन ज्ञान और चारित्र मोक्ष का मार्ग है, यह सत्य है, उसे असत्य मानते हैं । विनय से ही मोक्ष की प्राप्ति कहना असत्य है परन्तु उसे सत्य मानते हैं। इसी प्रकार जो वास्तव में साधु नहीं है, उसे साधु कहते हैं। जो साधु के आचार से रहित है, गृहस्थोचित व्यवहार करता है, उसको भी वन्दना करके, विनय करके साधु मानते हैं । ऐसे जो बहुत से अर्थात् बत्तीस प्रकार के वैनयिक हैं, वे किसी मोक्षाभिलाषी के पूछने पर अथवा विना पूछे भी अपना माना हुआ परमार्थ कहते हैं कि विनय से ही मोक्ष होता है। कहा भी है- 'तस्मात्कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनयः' इत्यादि । 'विनय समस्त कल्याणों का भाजन है ।'
અસત્ય
અને ચારિત્ર તપ એ મેક્ષના માર્ગ છે.. આ સત્ય છે, તેને તે માને છે. તથા વિનયથી જ સાક્ષની પ્રાપ્તિ થવી તે અસત્ય છે, પરંતુ તેને તેઓ સત્ય માને છે, એજ પ્રમાણે જે વાસ્તવમાં સાધુ નથી હાતા, તેને તેમા સધુ કહે છે. અને જેએ સાધુના આચારથી રહિત હાય છે, ગૃહસ્થને ચેાગ્ય એવા વહેવાર કરે છે, તેને પણુ વદના કરીને વિનય ખતાવી તેને સાધુ માને છે, એવા જેએ ખત્રીસ પ્રકારના વૈયિકવાદિચે છે, તે કાઈ મે ક્ષ ભિલાષી દ્વારા પ્રશ્ન કરવાથી અથવા વિના પૂછે પણ પાતે માનેલાને પરમાર્થ કહીને કહે છે કે-વિનયથીજ મેાક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. કહ્યુ પડ્યુ છે— ‘तस्मात्कल्याणानां सर्वेषा भाजन' त्रिनया' छत्याहि अर्थात् विनय मेन धान રાણાનુ પાત્ર છે કહેવાના આશય એ છે કે—સત્યને અસત્ય અને
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५५
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-अणोवसंखाइ ति ते उदाह,
अटे से ओभासइ अम्ह एवं । लैंवावसंकी ये अणागएहि,
जो किरियमाहीं अकिरियवादी ॥४॥ छाया-अनुपसंख्ययेति ते उदाहुः, अर्थः स्वोऽभासतेऽस्माकमेवम् ।
लवादशति नश्वानागतै, नोक्रिया माहुरक्रियावादिनः ॥४॥ आशय यह है कि सत्य को असस्य और असाधु को साधु मानते हुए वैनायिक प्रश्न करने पर विनय को ही मोक्षमार्ग कहते हैं ॥३॥ _ 'अणोवसंखाइ ति ते उदाहु' इत्यादि ।
शब्दार्थ-ते-ते वे विनयवादिलोग 'अणोवसंखाइ-अनुपसंरूपया' वस्तुतत्त्वका विचार किये बिना ही 'त्ति-इति' इस प्रकार 'उदाह -उदाहुः' कथन करते रहते हैं 'सट्टे-स्वोऽर्थः वे कहते हैं कि अपने प्रयोजन की सिद्धि 'अम्ह-अस्माकम्' हमको 'एवं-एवम्' विनयसे ही होती है इस प्रकार 'ओभासइ-अवभासते' हमे दिखता है तथा 'लवावसंकी -लवावशंकिन' तथा बौद्ध मतानुयायी कि जो कर्मबन्धकी शंकावाले हैं वे लोग और 'अकिरियावादी-अक्रियावादिन: अक्रियावादी 'अणागएहि-अनागतः' भूत और भविष्य के द्वारा वर्तमानकी असिद्धि मान कर 'किरिय-क्रियां' क्रिया को 'णो आहेसु-नो आहुः' निषेध करते हैं।॥४॥ અસાધુને સાધુ માનનારાઓ વૈયિક પ્રશ્ન કરવામાં આવે ત્યારે વિનયને જ મોક્ષમાર્ગ કહે છે. તેવા
'अणोवसंचाइ ति वे उदाहु' त्या
Avथ-'-' मे विनयभत मनुसरनाn at 'अणोवसंरवाइ -अनुपसंख्यया' परतुतवन विया२ ४ा विनr 'त्ति-इति' के प्रमाणे 'वाहू-उदाहु.' स्थन ४२॥ २२ छ. 'सट्टे-स्वोऽर्थः' तय। ४९ छे ४-मभा। प्रयोजनी सिद्धि 'अम्ह-अस्माकम् अमन ‘एवं-एवम्' विनयची थाय छे. श्या प्रमाणे 'ओभासइ-अवभासते' अमन भाय छे. तथा 'लवावसंकी-लवापशंगिनः' मौद्ध मतने अनुसरनाशी है ! ४मधनी 41 छ
। सने 'अकिरियावादी-अक्रियावादिनः' माठियावाही al'अणागएहि अनागते.' भूत भने भविष्य २१ पत माननी मसिद्धि मानी 'किरियं क्रियाहियानी 'जो मासु-नो आहुः निषेध ४२ छ. ॥४॥
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थः - (ते) ते - विनयवादिनः (अणोरसंखाइ) अनुपसंख्यया वस्तुतत्त्वा विचारणे (ति) इति - एवम् 'उदाहु' - (केवल विनयादेन मोक्षप्राप्ति) - रित्युदाहरन्ति ( स अट्टे) स्वोऽर्थः - स्वः - स्वकीयोऽर्थः (म्) अस्माकम् ( एवं ) एवं त्रिनयादेव मोक्षप्राप्तिरित्येवम् (ओभासइ) अवभासते - प्रतिभासते, अस्माकं मताश्रयणादेव मोक्षः माप्यते इति भावः तथा - (लवापसंकी) लवापशङ्किनः - बोद्धाः कर्मबन्धनं शङ्कमानाः (अकिरियावादी) अक्रियावादीन' - सांख्यकारादयः (अणागरर्हि) अनागतैः (य) च, च शब्दादतीतैश्च क्षणैः तेषां मते वर्तमानकालस्याऽसंवाद (फिर) क्रियाम् (णो आहंस) नो आहुः नो आख्यान्ति नो कथयन्ति क्रिय निषेधन्तीति भावः ॥४॥
२५६
टीका- 'ते' ते विनयवादिनः 'अणोदसंखाई' अनुपसंख्यया, संख्यानं संख्या ज्ञानम्, उप सामीप्येन संख्येति उपसंख्या सम्यग्यथावस्थिताऽर्थस्य
अन्वयार्थ - विनयवादी वस्तुतत्त्व का विचार न करके ऐसा कहते हैं कि विनय से ही मोक्ष प्राप्त होता है । हमें अपने प्रयोजन (मोक्ष) की सिद्धि विनय से ही प्रतीत होती है । लव अर्थात् कर्मबन्धन के प्रति शंका करने वाले बौद्ध और अक्रियावादी अर्थात् सांख्य आदि के मत में अतीत और अनागत क्षणों के साथ वर्त्तमान काल का संबंध संभव नहीं है, अत एव वे क्रिया का निषेध करते हैं ॥४॥
,
टीकार्थ -- उपसंख्या का अर्थ है यथार्थ वस्तुस्वरूप का ज्ञान, ऐसा ज्ञान न होना अनुपसंख्या है | अभिप्राय यह है वास्तविक ज्ञान का अभाव होने के कारण मूढमति बाल अज्ञानी वैनयिक केवल विनय से
અન્વય —વિનયત્રાદિ વસ્તુતત્વના વિચાર ન है-विनयथी ? भोक्ष प्राप्त थाय छे. असने सभारा સિદ્ધિ વિનયથી જ થવાની ખાત્રી છે. લવ અર્થાત્ ક કરવાવાળા બૌદ્ધ અને અક્રિયાવાદી અર્થાત્ સાંખ્યવાદી અતીત, અને અનાગત ક્ષશેાની સાથે વર્તમાન કાળના નથી તેથી જ તે ક્રિયાના નિષેધ કરે છે, જા
કરતાં એવું કહે છે प्रयोजननी (मोक्ष), બંધન પ્રત્યે શકા વિગેરેના મતમાં સંબધને સંભવ
ટીકા —ઉપસખ્યાના અ યથા વસ્તુ સ્વરૂપનું જ્ઞાન એ પ્રમાણે થાય છે, એવું જ્ઞાન ન થવું તે અનુપમ સખ્યા છે. કહેવાના અભિપ્રાય એ
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
समार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरण स्वरूपनिरूपणम्
૨૦
परिज्ञानम्, न उपसंख्येति अनुपसंख्या, तया अनुपसंख्यया अर्थज्ञांना भावेन- 'ति' इतिविनयादेव केवलान्मोक्षो भवति न ज्ञानादिभिरिति । 'उदाह'. उदाहु: - उदाहरन्ति - कथयन्ति । किं कथयन्तीत्याह - 'स' स्वः स्वकीयःअस्मदीयः अर्थः सर्वस्य विनयप्रतिपच्चा मोक्षप्राप्तिलक्षणः 'अच्छे', अस्माकम् 'ए' एवमेव- पूर्वोक्तरूप एव 'ओभास' अवभासते - सत्यवया प्रतिभासते प्रतीयते इत्यर्थः । केवलविनयादेव मोक्षः माप्यते, एवमेवास्माकमवभासते । इति कथनं तेषां मोहविजृम्भितमेव । तथाहि - 'ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः" इति स्थितिः, तत्र केवल विनया देवेति कथन न केवलं युक्तिरहितम् अपितु - ज्ञानादिरहित नियोपेतोऽपि सर्वतस्तिरस्कृतो भवतीति । पश्चाद्धनाऽक्रियात्रादिमत निराकरोति - 'लवावंसंकी' कवापराङ्किनः लवं कर्म तस्मात् - अपशङ्कितम् अप
2
3
ही मोक्ष कहते हैं । वे ज्ञानादि की आवश्यकता नहीं मानते। उनका क्या कहना है, सो कहते हैं - हमें अपना प्रयोजन अर्थात् मोक्षमाप्तिविनय की प्रतिपत्ति से ही प्रतीत होती है, अर्थात् हमें ऐसा ही जान पड़ता है कि विनय से ही मुक्ति प्राप्त होती हैं । उनका यह कथन, मोहका ही परिणाम है । सत्य यह है कि मोक्ष-ज्ञान, और क्रियासें ही होता है। ऐसी स्थिति में केवल विनय से ही मोक्ष कहना, युक्तिशून्यं है, यही नहीं, ज्ञान आदि से रहित पुरुष विनय से युक्त होने पर भी
"
सब के तिरस्कार के योग्य बनता है ! - सेक
केरा में क्रियावादी के मत का निराकरण किया गया है । लब का अर्थ है कर्म । जिसका स्वभाव लव पर शंका करने
25
EPFire
.
છે કે ધારતવિક જ્ઞાનને અભાવ હાવાના કારણે મૂઢ મતિ માલ અજ્ઞાની એવા જૈનયિકા કુળ વિનય માત્રથી જ મેાક્ષ કહે છે, તેઓ જ્ઞાન' વિગેરની આવ स्थम्ता' भानता नथी.. तेनुं भ्थन ! छे ? ते तावतां सूत्रमेर छेडे अभिने' सायागु प्रयोजना अर्थात् भोक्षप्राप्ति विनयनी प्रतियतिथी" अतीत_थाय छे.,अर्थात्['अभने भन भथाय छे !-विमयथा भुस्ति પ્રાપ્ત થાય છે. તેઓનુ આ કથન માર્હ જ પરિણામ છે. સત્ય તો એ છે है-मालज्ञान भने डियाथी थाय छे, या स्थितिमा ठेव विमंयथोक भाक्ष, थवानु', 'हेवुः ते -युक्ति शून्य छे, गोट नहीं' ज्ञान विशेश्थी रहित પુરૂષ વિનયથી ચુક્ત! હાવા છતાં પશુ બધાના તિરસ્કારને પાત્ર અને છે, q - ગાથાના ઉત્તરાધમાં અક્રિયાવાદીના મતનું નિરાકરણ કરવામાં આવેલું
"
छः सवने ! अर्थ से प्रभा छे, भेस्भाव सव पर शर्मा वी
"Es
Gh
सू० ३३
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
सूत्रकृतानसरे सर्नु शीलं येषां ते लवापशङ्किनः, चर्वाका शाक्यादयश्च । तन्मते-आत्मैव नास्ति, सुतस्तदा क्रिया, 'क्रियाजनितो वन्धो वा । ते 'अकिरियावादी' अक्रियावादिः 'अगागरहि' अनागतः 'य' च, शब्दादतीतैश्च क्षणैः वर्तमानक्षणस्याऽसंभवात् न क्रिया भवति, न वा तजनितः कर्मबन्धः, तदेवम्-अक्रियावादिनः सर्वापलापितया लंबापशविनः सन्तः 'नो किरियमाहंस' न क्रियामाहुः, तथा-येषां मते-आत्मा या उससे हटने का है अर्थात् कर्म को स्वीकार न करने का है, उसे संघापशंकी कहा है। चार्वाक और शाक्य लवापशंकी हैं। उनके मत में आत्मा ही नहीं है तो क्रिया कैसे होगी और जय क्रिया ही नहीं होगी तोक्रिया जनित बन्ध भी कैसे हो सकता है ? अक्रियावादी के मतमें अंतीत और अनागत क्षणों के साथ वर्तमान क्षण का कुछ भी सम्बन्ध न होने के कारण क्रिया का होना संभव नहीं है तो क्रिया जनित कर्मबंध भी नहीं हो सकता। अभिप्राय यह है कि जैसे जैनदर्शन के अनुसार पीयों का क्षण क्षण में विनाश होने पर भी त्रिकाल स्थायी द्रव्य अव. स्थित रहता है, उस प्रकार एकान्त क्षणिकवाद स्वीकार करने वाले बौद्धों के मत में कोई स्थायी द्रव्य नहीं है। क्षण (पदार्थ) उत्पम होनेके पश्चात ही विना ठहरे नष्ट हो जाता है। ऐसी स्थिति में उसका भूतकालीन या भविष्य कालीन क्षणों के साथ कोई संबंध सिद्ध नहीं होता। उन्हें परस्पर संबद्ध करने वाला तत्व द्रव्य है जिसे यह स्वीकार नहीं વાળે અથવા તેનાથી હટવાનો છે, અર્થાત કર્મને સ્વીકાર ન કરવાનું છે, 'तने 'सी ' वामां आवे छे. या मन शा४५ वा सा५'' છે. તેઓના મનમાં આત્મા જ નથી તે ક્રિયા કેવી રીતે થાય છે? અને જ્યારે રિયાજ નહીં થાય તે ક્રિયાથી થવાવાળે બંધ પણ કેવી રીતે થઈ શકે છે? અક્રિયાવાદીના મતમાં અતીત અને અનાગત ક્ષણેની સાથે વર્તમાન ક્ષણનો કંઈ જ સંભવ ન હોવાથી ક્રિયાનું કેવું સંભવતું નથી. તે કિયાથી થવાવાળે કર્મબંધ પણ થઈ શકતું નથી. કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે-જૈનદર્શન પ્રમાણે જેમ પર્યાને પ્રત્યેક થાણે વિનાશ થવા છતાં પણ ત્રિકાળથાથી દ્રવ્ય વ્યવસ્થિત રહે છે, એ રીતે એકાન્ત શાણિકવાદને વીકાર કરવાવાળા બૌદ્ધોના મતમાં કોઈજ સ્થાયી દ્રવ્ય નથી. ક્ષણ (પદાર્થ) ઉત્પન્ન થયા પછી જ તરત જ નાશ પામે છે, એવી સ્થિતિમાં તેને ભૂત કાળના કે ભવિષ્ય કાળના ક્ષણની સાથે કેઈજ સંબન્ધ સિદ્ધ થતું નથી. તેને પરસ્પર સંબન્ધ કરવાવાળું તવ દ્રવ્ય છે. જેને તેઓ સ્વીકારતા નથી,
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. Q. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्प र सर्वव्यापकोऽतएव तेऽपि-अक्रियावादिनः सांख्यकाराः। तदेवं चार्वाकषौद'सांख्यकाराः अक्रियावादिनः अनुपसंख्यया-अज्ञानेन एतत्पूर्वोक्तं फययन्तीति।। मलम्-सम्मिस्सभावं च गिरा गेहीए,
___ से मुम्मुई होइ अणाणुवाई।। ईमं दुपक्खं इम मेगपक्खं,
___ आहंसु छैलायतणं च कॅम्मं ॥५॥ छाया-'संमिश्रभावं च गिरा गृहीते, स मूकमूको भवत्यननुवादी ।
इदं द्विपक्षमिदमेकपक्ष, माहु छलायतनं च कर्म ॥५॥ करते । जय वर्तमान क्षण का अतीत अनागत क्षणों के साथ कोई संबंध ही नहीं है तो क्रिया और क्रिया जनित बंध भी सिद्ध नही हो सकता। इसी कारण वे क्रिया का निषेध करते हैं। .
इनके अतिरिक्त जिनके मत में आस्मा व्यापक है और इस कारण निष्क्रिय है, वे भी अक्रियावादी हैं । ऐसे अक्कियावादी सांख्य है। इस प्रकार चार्वाक, पौद्ध और सांख्य ये सभी अक्रियावादी अज्ञान के कारण पूर्वोक्त कथन करते हैं ॥४॥
'सम्मिसभावं च' इत्यादि।
शब्दार्थ-वे पूर्वोक्त लोकायतिकादि 'गिरा-गिरा' अपनी वाणीसे 'गहीए-गृहीते' स्वीकार किये हुए पदार्थ का निषेध करते हुए लोकाय
જ્યારે વર્તમાન ક્ષણને અતીત અનાગત ક્ષણની સાથે કઈ સંબધુજ નથી. તે ક્રિયા અને ક્રિયાથી થવાવાળે બંધ પણ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. એ જ કારણથી તેઓ ક્રિયાને નિષેધ કરે છે.
આ શિવાય જેઓના મતમાં આત્મા વ્યાપક છે, અને તે કારણથી તે નિષ્ક્રિય છે, તેઓ પણ અક્રિયાવાદી જ છે. એવા અકિયાવાદી સાંખે છે. આ રીતે ચાર્વાક, બૌદ્ધ, અને સાખ્ય એ બધા અકિલાવાદી અજ્ઞાનના કારણે પૂર્વોક્ત કથન કરતા રહે છે. જો
'सम्मिरसभाव' त्या
शाय-९५२ पास ४ामा मायतिच्या "गिरा-गिरा' चातानी पायी 'गहीए-गृहीते' स्वी४२ ४२१ामा मावेस पहायना निषेध
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
.
..
.
सूत्रकृतास्त्र अन्वयार्थः--पूर्वोक्ता लोकायतिकादयः (गिरा) गिरा-स्ववचसा (गहीए) गृहीते स्वीकृतेऽर्थे (संमिस्सभावं च) संमिश्रभावं च अस्तित्ररूपं द्विधामा कथयन्ति (से) स:-तेपा मध्ये यः कश्चित् सः केनाऽपि पृष्टः सन् (मुम्मुई) (मुम्मु) इत्यव्यक्तभापी, यद्वा मूकमूका-अत्यन्तमूक एव (होइ) भवति । तिक आदि 'संमिस्सभावं-संमिश्रभावम्' मिश्र . पक्षको अस्तित्व
नास्तित्व रूपाद्विधा भावसे कहते हैं अर्थात् पदार्थ की सत्ता और 'असत्ता दोनों से मिश्रित पक्ष को स्वीकार करते हैं 'से-स' वे कोई जिज्ञासु के द्वारा पूछने पर 'मुम्सुई-मूक मूक'. मौनावलम्बी 'होइभवति' हो जाते हैं इतनाही नहीं किन्तु 'अणाणुचाई-अननुवादी' स्याद्वाद्वादियों के कथन का अनुवाद करने में भी असमर्थ हो कर मुक हो जाते हैं और इमं-इदम्' इस परमत को 'दुपक्खं-द्विपक्षम्' प्रतिप्रक्षेवाला कहते हैं और 'इम-इदम्' अपने मतको 'एगपक्ख-एकपक्षम्' प्रतिपक्ष रहित है ऐसा 'ओहंसु-आहुः' कहते हैं तथा 'छलायतणं-छलायतनं' कपटयुक्त 'कसम-कर्म' कर्म अर्थात् कपट युक्त ‘घारजाल रूप कर्म करते हैं ॥५॥
अन्वयार्थ-पूर्वोक्त नास्तिक आदि अपने वचनों से स्वीकृत पदार्थ में भी संमिश्र भाव कहते हैं अर्थात् जब अपने स्वीकार किये अर्थका ही निषेध करते हैं तो विधि और प्रतिषेध दोनों कर देते हैं। जब उनसे कोई प्रश्न करता है तो वे बिलकुल सूक हो जाते हैं। यही नहीं परन्तु .४२ यति विगैरे 'संमिस्सभावं-संमिश्रभावम' मिश्र पक्षन मस्तित्व "નાસ્તિત્વરૂપ દ્વિધા ભાવથી કહે છે. અર્થાત્ પદાર્થની સત્તા અને અસત્તા भने यही मिश्रित पक्षन वी२ ४२ छे. 'से-सः' aani | ज्ञासु
। ५छामा मावे त्या 'मुन्मुई-मूकमूकः' मीननु असम्मान ४२वावा 'होइ-भवति' थाय छे. न्यु नही ५५Y 'अणाणुवाई-अननुवादी' २यादा દિવાદિના કથનને અનુવાદ કરવામાં પણ અસમર્થ બનીને મૂંગા બની જાય '®.मन 'इम-इदम्' मा ५२मतले. 'दुपक्ख-द्विपक्षम्' प्रतिपक्षवाणी ४३ छे. भने इम-इदम्' पोताना भतने 'एगपखं-एकपक्षम्' प्रतिपक्ष विनाना छे से प्रमाणे 'आहंसु-आहुः' ई छ. तथा 'छलायतण-ठलायतनम्' ५५८ सरेता 'कम्म-कर्म' पाणिविसास ३५ ४ ४२ता २ छे. ॥५॥
અન્વયાર્થ–પૂર્વોક્ત નાસ્તિક વિગેરે પિતાના વચનથી સ્વીકારેલા પદા માં પણું સંમિશ્રભાવ કરે છે. અર્થાત જ્યારે પિતે સ્વીકારેલા અર્થનેજ “નિષેધ કરે છે. તે વિધિ અને નિષેધ બને એકી સાથે કરી બેસે છે. તેઓને
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
संमयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २६१ इत्येव न किन्तु (अणाणुवाई): अनलुबादी परकथितस्याऽनुवादकाणेप्यशक्तो. भवति । 'पुनश्च ते (इम) इंदम्-अस्मन्मतम् (दुपक्खं) द्विपक्ष-समतिपक्षं वर्तते (इम इदम् अस्मन्मतम् (एनपकवं) एकपक्ष-मतिपक्षरहितं वर्तते एवम् (आहंस) आहुः कथयन्ति । पुनश्च ते (छलायतणं) छलायतनम्-उलमूळम (कम्म) कर्मछलयुक्तवारजालरूपं कर्म कुर्वन्तीति ॥५॥',
टीका-पूर्वोक्ता अक्रियावादिनो लोकायतिकादया-चा कादयः, (गिरी) गिरा-स्वकीयेनैव · वर्मा 'गहीए गृहीते-स्वीकृतेऽर्थ संमिस्सभा' संमिश्रभावम् अस्तित्व नास्तित्वरूपसंमिश्रणभावं कुर्वन्ति-एकस्यैव वस्तुनः कदाचिदस्तित्वं कदाचिनास्तित्वं च कथयन्ति, च शब्दाद मतिषेचे प्रतिपाचे एकमस्तित्वमेव प्रतिपादयन्ति । तथा च वौद्धाः गन्तारमस्वीकृत्यापि पड्रगती प्रतिपादयन्ति, बन्धमोक्ष । स्वर्गनरकादि व्यवस्थामपि स्वीकुर्वन्ति, चेति । तेषां मध्ये यः कश्चित् केनाऽपि परकीय कथन का अनुवाद करने में भी असमर्थ हो जाते हैं। परमत को प्रतिपक्ष सहित और स्वमत को प्रतिपक्ष रहित कहते हैं और छलयुक्त वचन प्रयोग करते हैं ॥५॥
टीकार्थ-पूर्वोक्त अक्रियावादी लोकातिक (नास्तिक) अपने ही वचन से स्वीकार किये हए अर्थ में संमिश्रमाव करते हैं, अर्थात कभी उसका अस्तित्व कहते हैं तो कभी नास्तित्व कहने लगते हैं। च' शब्द से सूचित किया है कि प्रथम जिल अर्थ का नास्तित्व कहते हैं, उसी का अस्तित्व प्रतिपादन करने लगते हैं 'जैसे चौद्ध परलोकगामी आत्मा को तो स्वीकार नहीं करते परन्तु छह गतियां मानते हैं अर्थात् बन्ध, 'मोक्ष, स्वर्ग, नरक आदि की व्यवस्था को स्वीकार करते हैं। ऐसे
જ્યારે કેઈ એ વિષયમાં પ્રશ્ન કરે તો તે વખતે તેઓ મન ધારણ કરે છે. એટલુ જ નહીં પણ બીજાને કથનનું અનુકરણ કરવામાં પણ અસમર્થ બની ; જાય છે. તેઓ અન્યના મતને પ્રતિપક્ષ વાળે અને પિતાના મતને પ્રતિપક્ષ -વિનાને હોવાનું કહે છે. કપટ યુક્ત વચન પ્રયોગ કરે છે. પા
'; , ટીકાથ–પૂર્વોક્ત ક્રિયાવાદી લેકાયતિક (નાસ્તિક) પિતાના જ વચનથી કે સ્વીકારેલ અર્થમાં સમિશ્રભાવ કરે છે. અર્થાત્ કઈ વાર તેનું અસ્તિત્વ કહે છે, તે કઈ વાર નારિતત્વ કહે છે. “” શબ્દથી એ સૂચવ્યું છે કે પહેલાં જે અર્થને નાસ્તિત્વ બતાવ્યું હોય તેનું જ અસ્તિત્વ કહીને પ્રતિપાદન કરવા લાગી જાય છે જેમ બૌદ્ધો પરલોકમાં જવાવાળા આત્માને સ્વીકાર ४२ता नथी, ५२'तु गतियो भान है; मात्" मध, मोक्ष, ५, २४ વિગેરેની વ્યવસ્થાને સ્વીકાર કરે છે. એવા વિષયમાં જ્યારે કેઈ સ્યાદ્વાદવાદી
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
स्याद्वादवादिना पृष्टः सन् 'से' स: 'मुम्मुई' 'मुम्मु' इति गद्गदवाक्श्वेन अव्यक्तभाषी, यद्वा- मूकमूक :- मूकादपि कः - अत्यन्त सूक:- अनिर्वचनः 'होइ' भवति । एतावदेव न किन्तु 'अणाणुबाई' अननुवादी - अननुवादी परेण कथितं साधनम् अनुवदितुमपि असमर्थः परेण कथितस्याऽर्थस्य व्याकुलितमनाः सन् अनुवादमपि कत्तु न शक्नोतीति भावः । पुनश्च - 'इमं ' इदम् - परमतम् 'दुपकखं' द्विपक्ष-समतिपक्षं वर्त्तते, तन तस्य विरोधी पक्षो विद्यते । 'इमं' इदम् - अस्मदीयं मतम् 'एगपक्ख' एक पक्षम् अपतिपक्षम् श्रविरुद्धार्थाभिधायित्वेन निराबाधं वर्तते अस्मन्मतस्य न कोऽपि विरोधं कर्त्तुं शक्नोतीत्यतोऽस्मन्मतम् एकपक्षं विद्यते, इत्येवम् 'आहंसु' आहु:कथयन्ति । पुनश्च स्याद्वादवादिप्रतिपादितोक्तौ ते 'छलायतणं' छलायतनम् - छलम्'नवकम्बलो देवदत्तः' इत्यादिरूपं कर्म । यद्वा- एकपक्षद्विपक्षादिकं कर्म 'आहंस' विषय में जब कोई स्याद्वादवादी (जैनमतावलम्धी) उन से प्रश्न करता है तो या तो गुनगुनाने लगते हैं या अत्यन्त मूक हो रहते हैं। इतना ही नहीं, परंतु दूसरे के कहे साधन का अनुवाद करने में भी समर्थ नहीं होते । फिर भी उनका दावा है कि हमारा यह मत अप्रतिपक्ष है, अर्थात् अविरोधी अर्थ का प्रतिपादक होने से बाधारहित है । उसका कोई विरोध नहीं कर सकता और दूसरों का मत समतिपक्ष है, अर्थात् बाधायुक्त है । वे स्याद्वाद साधक साधन का निरास करने में छल का प्रयोग करते हैं ।
वक्ता के अभीष्ट अर्थ को जानबूझ कर स्थाग कर उसके द्वारा प्रयुक्त शब्द का दूसरा अर्थ लेकर खंडन करना छल कहलाता है । जैसे 'देवदत्त नवकम्बल है'। यहां वक्ता का अभिप्राय यह है कि देवતેઓને પ્રશ્ન કરે ત્યારે તેએ ગણુગણુવા મડે છે, અથવા બિલ્કુલ મૂક ખની જાય છે, એટલું જ નહી. પરં'તુ બીજાઓએ કહેલા સાધનના અનુવાદ કરવામાં પણ સમર્થ થતા નથી. તે પણ તેઓના દાવા એવા છે કે અમારે આ મત અપ્રતિપક્ષ-અર્થાત્ પ્રતિપક્ષ વિનાના છે, એટલે કે અવિાષી મનું પ્રતિ પાદન કરવાવાળા હેાવાથી ખાધા વિનાના છે, તેના કાઈ જ વિરાધ કરી શકે તેમ નથી, અને ખીજાઓના મત પ્રતિપક્ષ સહિત છે, અર્થાત્ ખાધાવાળા છે, તે સ્યાદ્વાદ સાધક સાધનનેા નિરાસ (પરાસ્ત) કરવામાં કપટના પ્રયાગ કરે છે. વક્ત'ના અભીષ્ટ-ઇચ્છિત અથના જાણી મૂછને ત્યાગ કરીને તેના દ્વારા કહેલ શબ્દના ખીજો અથ લઈને ખંડન કરવુ તે છલ-કપઢ કહેવાય જેમકે-દેવદત્ત નવ કમ્મલ છે.’ અહિયાં કહેનારના અભિપ્રાય એવા છે કે
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६३
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् माहुः कथयन्ति । यहा-'छलायतणं' छळायतनम्-छलानां-कपटानाम् आयतनं -स्थानं छलायतनम् एतादृशम् 'कम्म' कर्म कुर्वन्तीति ॥५॥ मूलम्-ते एवमक्खंति अबुज्झमाणा,
विरूवरूवाणि अकिरियवाई। जे मायइत्ता बहवे मंणूसा,
भवंति संसौरमणोवदग्गं ॥६॥ छाया-ते एवमाख्यान्त्यबुद्धयमाना, विरूपरूपाण्यक्रियावादिनः।
यान्यादाय बहवो मनुष्या, भ्रमन्ति संसारमनवदाम् ॥६॥ दत्त के पास नयाकम्पल हैं। किन्तु छलवादी इस अर्थ को छोड़कर 'नव' शब्द में संख्या का आरोप कर लेता है और कहता है-देवदत्त के पास नौ कंपल कहां हैं ? ये अक्रियावादी भी इसी प्रकार छल का प्रयोग करते हैं ॥५॥ 'ते एवमक्खंति' इत्यादि।
शब्दार्थ-'ते-ते' वे पूर्वोक्त 'अकिरियावाई-प्रक्रियावादिनः' वस्तु. स्वरूपको न समझने वाले चार्वाक यौद्ध आदि अक्रियावादी 'अज्ममाणा-अवुध्यमानाः' सदसद्बोध न जानते हुए 'एवं 'एवं-एवम्' इस प्रकार से विरूवरूवाणि-विरूपरूपाणि' अनेक प्रकार के शास्त्रों का 'अक्खंति-आख्यान्ति' कथन करते हैं 'जे मायइसा-यमादाय जिन शास्त्रोंका आश्रयलेकर 'पहवे मणूसा-पहवो मनुष्या' बहुतसे अज्ञानी
हत्तनी पासे नवी vणे! छे. परतु wanही मामथन छोडी नक्ष શબ્દમાં સંખ્યાને આરેપ કરીલે છે, અને કહે છે કે-દેવદત્તની પાસે નવ કાંબળે કયાં છે? આ અક્રિયાવાદીયે પણ એજ પ્રમાણે છળનો પ્રયોગ કરે છે. પા
'वे एवमकखंति' त्यादि
Avan-a-' को 6५२ ४अपामा मावेत 'अकिरियावाई-अक्रियावो. વિર વહુના યથાર્થ પણાને ન સમજવા વાળા ચાર્વાક બૌદ્ધ વિગેરે અકિ. यापाहियो 'अबुझमाणा-अबुध्यमानाः' सहसमाधन न समin 'एवंएवम्' मा प्राथी "विरूवरूवाणि-विरूपरूपाणि' भने प्रा२मा शालीन 'अवंति-बाख्यान्ति' ४यन ४२ छे. 'जे मायइत्ता-यमादाय' २ शालीना भास ने 'बहवे मणूमा-बहवो मनुष्याः' घg! ! मसानी मनुष्या
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
- सूत्रकृतामसूत्र 1,अन्वयार्थः- (ते) ते - पूर्वोक्ताः (अकिरियावादिनः चार्वाकवौद्धादयः (अबु, ज्झनाणा) अबुध्यमानाः-सहावबोधविकलाः (एवं) एवम्-अनेन प्रकारेण (विरूवरूवाणि) विरूपरूपाणि-नानाप्रकाराणि शास्त्राणि (अवखंति) आख्यान्ति-प्रतिपादयन्ति (जे मायइत्ता) यान्यादाय-पानि तत्मरूपितानि शास्त्राणि समाश्रित्य (बहवे मणूसा) बहवो मनुष्याः-अनेकेऽज्ञानिनो जनाः (अणोददग्ग) अनवदाम्अनन्तम् (संसार) संसारं चतुर्गतिरूपम् (भयंति) भ्रमन्ति-पर्यटन्तीति ॥६॥ ' टीका-'ते' ते 'अकिरियवाई' अक्रियावादिनः-चाकिबोद्धादयः मिथ्या-मल-पटलावृतात्मानः 'अबुज्ज्ञमाणा' अवुध्यमानाः-परमार्थतत्वम् - अजानाना "एवं' एवम्-अनेन प्रकारेण 'विस्यवाणि विरूपरूपाणि-नानामहाराणि मिथ्या शास्त्राणि 'अखंति आख्यान्ति-प्रतिपादयन्ति । तथा-पृथिव्यादीन्येव तत्त्वानि 'न कोऽप्यात्मा परलोकगामी' इत्यादि मिथ्याशास्त्राणि प्ररूपय-तीति भावः। 'जे मायइत्ता' यान्यादाप्य तेषां यानि मिथ्याशास्त्राणि आदाय-परिगृह्य 'वहवे' मनुष्य अगोवदग्गं-अनयग्र अनन्तकाल पर्यन्त 'संसार-संसारमचारगतिवाले इस संसार में 'भमंति-भ्रमन्ति' भ्रमण करते हैं ॥६॥ -- अन्वयार्थ -अक्रियावादी तत्वको नहीं समझते हुए इस प्रकार नाना प्रकार के, शास्त्रों का प्रतिपादन करते हैं। जिनका आश्रय लेकर बहुत से अनन्त संसार में परिभ्रमण करते हैं.॥६॥... , - - टीकार्थ-मिथ्यात्व के पटल से आभूत अन्तःकरण वाले चार्वाक, बौद्ध आदि पारमार्थिक तत्व को नहीं जानते हुए अनेक प्रकार के मिथ्याशास्त्रों का प्रणयन करते हैं । जैले पृथ्वी आदिभूत ही तत्त्व है, इनके अतिरिक्त परलोकगानी कोई आत्मा नहीं है, इत्यादि । उन मिथ्याशास्त्रों को ग्रहण करके बहुत से अज्ञानी जन अनन्त चतुर्गतिक 'अनोवदग'-अनवदाम्' भनत ४५ पयत 'संसार संसारम्' या गतिबाजामा संसारमा भमति-भ्रमन्ति' नभए रैछे"tity
અન્વયાર્થ—અક્રિયાવાદિ તત્વને સમજ્યા વિના આવી રીતે અનેક પ્રકારના શાસ્ત્રોનું પ્રતિપાદન કરે છે. જેનો આશ્રયે લઈને ઘણા કે અનંત संसारभी परिसभरे . R FES .....
'टीडी-मिथ्यात्वना पाथी छुपायतमत:२४वं जी' या मौद्ध, વિગેરે પારમાર્થિક તત્વને મજલી થકમાં અનેક પ્રકારની મિથ્યા શિકું प्रायन. (समर्थाम) ४२ छ म -पृथ्वी विगेरे. भूता(तर!) तक छ: આનાથી ભિવ૫રલેકમાં જવાવાળે કેઈ આત્મા નથી વિગેરે આ પ્રકા २. मिथ्या PANोने ५७ ४, ५२१२४ ज्ञानीया मत. A 2,तुति
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २६५ .. बहवोऽने के पशूसा' मनुष्या:-चाला:-अज्ञानिनो जनाः 'अणोवदग्गं' अनवदनम्। अपर्यवसानखनन्तमित्यर्थः 'संसार' संसारम-चातुर्गतिकम् 'भमंति' भ्रमन्ति: घटीयन्त्रन्यायेन पर्यटन्ति जन्मजरामरण ने कदाचिदपि विमुक्ता भवन्तीति भावः। अन्य निराकरणाय शास्त्रमतमाह-बौद्धस्य सर्वशून्यत्वे किश्चिदपि प्रमाणं नास्ति, सब शून्यस्वे प्रमाणाऽसिद्धेः। न वा चार्वाकस्य प्रत्यक्ष मेकमेव प्रमाणम्, पित्रादिव्यवहारस्थापि दिलोपापत्तेः । बौद्धानामपि अत्यन्तक्षणिकत्वेन वस्तुत्वाऽभावएवाऽऽपतति । तन्मते-यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थतः सत् । न च क्षणः क्रमेणार्थक्रियां करोति, क्षणिकत्तहानेः। नाऽपि योगपोन एकस्मिन्नेव क्षणे सर्व संसार में घटीयंत्र (अरहट) की भांति घूमते रहते हैं अर्थात् जन्म मरण से मुक्त नहीं होते।
अक्रियावादी के मत का निराकरण करने के लिए शास्त्र का मत प्रकट करते हैं । यदि पौद्ध विशेषों के मतानुसार सर्वशून्यता स्वीकार की जाय तो प्रमाण की भी सिद्धि नहीं होगी और प्रमाण के अभाव में सर्वशून्यता कैसे सिद्ध होगी? यदि चार्वाक मत के अनुसार एक मात्र प्रत्यक्ष प्रमाण ही स्वीकार किया जाय तो पिता पितामह 'आदि संबंधी व्यवहार का अभाव हो जाएगा। क्षणिकवादी बौद्ध के मत में वस्तु क्षणिक होने से उसमें वस्तुत्व ही सिद्ध नहीं हो सकता। जो अर्थ-क्रियाकारी हो, वही वस्तु कहलाती है। किन्तु एक क्षणमात्र ठह. रने वाली वस्तु न क्रम से अर्थ क्रिया कर सकती है और न अक्रम से। સંસારમાં ઘટિયંત્ર (રંટ)ની માફક ફર્યા કરે છે. અર્થાત્ જન્મ મરણ ધારણ ક્યાં કરે છે, તેનાથી છૂટતા નથી.
અક્રિયાવાદીના મતનું નિરાકરણ કરવા માટે શાસ્ત્રને મત પ્રગટ કરવામાં આવે છે. જે બૌદ્ધના મત પ્રમાણે સર્વશૂન્યપણાને સ્વીકાર કરવામાં - આવે; અર્થાત જગતમાં કઈ પણ પદાર્થની સત્તા માનવામાં ન આવે, તે પ્રમાણની પણ સિદ્ધિ થશે નહીં અને પ્રમાણુના અભાવમાં સર્વશૂન્ય પણું..કેવી રીતે સિદ્ધ થશે ? જે ચાર્વાકનાં મત પ્રમાણે એક માત્ર પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુજા સ્વીકારવામાં આવે તે પિતા, પિતામહ આદિ સંબંધના વ્યવહારને અભાવ થઈ જશે. ક્ષણિક વાદી બૌદ્ધોના મત પ્રમાણે વસ્તુ ક્ષણિક હેવાથી તેમાં વાવ જ સિદ્ધ થતું નથી જે અર્થ ક્રિયાકારી હોય; એજ વસ્તુ કહેવાય છે, પરંતુ - એક ક્ષણ માત્ર રહેવાવાળી વસ્તુ કમથી અર્થ ક્રિયા કરી શકતી નથી. તેમજ અકમથી પણ ક્રિયા કરી શકતી નથી. કેમથી કરવાનું માનવામાં
-
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतास्ये कार्यापत्तेः । न चैतद् दृष्टमिष्टं वा । न च ज्ञानाधारमात्मानं गुणिनं विना गुणरूपस्य सङ्कलनामत्ययस्य कथमपि सद्भावः संभवति, तस्मान्न चार्वाकाऽभिमतंभूत चैतन्यम्, न वा-बौद्धाभिमतं सर्वशून्यत्रम् अत्यन्तक्षणिकत्वं वा सिद्धयति । एवंविधपतिपादकानि तेषां शाखाणि गृहीत्वाऽनेके मनुष्याः संसाराटवीमटन्तीति । एवं वस्तुम्वरूपमजानानाः अक्रयावादिनो नानाप्रकारकाणि मिथ्याशास्त्राणि प्ररूपयन्ति, येषां ग्रहणेन अनेक मनुष्याः संसारसागरेऽनन्तं कालं परिभ्रमन्तीति तात्पर्यार्थः ॥६॥ मूलम्-णाईच्चो उएइ ण अत्थलेइ,
ण चंदिमा वडई हायई वा। सलिला ण संदति ने 'वति वाया,
वझो नियतो कसिणे लोए ॥७॥ कम से करना माने तो वह क्षणिक नहीं रहेगी । अक्रम से अर्थात् एक साथ अर्थक्रिया करना स्वीकार करें तो संमस्त कार्य एक ही साथ उत्पन्न हो जाएंगे। किन्तु न ऐसा देखा जाता है और न माना ही जाता है।
इसके अतिरिक्त ज्ञान के आधारभूत गुणी 'आत्मा' के बिना गुणरूप संकलना प्रत्यय अर्थात् जोड़-रूप ज्ञान किसी भी प्रकार संभव नहीं हो सकता अतएव चार्वाक द्वारा अभिमत भूतचैतन्यवाद् तथा पौद्ध द्वारा अभिमत शून्यवाद या क्षणिकवाद सिद्ध नहीं होता।
इस प्रकार की मिथ्या प्ररूपणा करने वाले उनके शास्त्रों का अनुः सरण करके अनेक मनुष्य संसार रूपी अटवी में पर्यटन करते हैं ॥६॥ આવે- તે તે ક્ષણિક રહેશે નહીં અક્રમર્થી- અર્થાત એકી સાથે અર્થ ક્રિયા કરવામાં આવે તે સઘળા કાર્યો એકી સાથે જ ઉત્પન્ન થઈ જશે. પરંતુ એમ અવામાં આવતું નથી. તેમ માનવામાં પણ આવી શકતું નથી. - આ શિવાય અતિરિક્ત જ્ઞાનના આધારભૂત ગુણી (આત્મા)ની વિના ગુણરૂપ સકલના પ્રત્યય અર્થાત્ (ટા રૂપ જ્ઞાન કોઈ પણ પ્રકારે સંભવતું નિણી- તેથી જે ચાવી દ્વારા અભિમતભૂત ચેતન્યવાદ તથા બૌદ્ધો દ્વારા અભિમત શૂન્યવાદ અથવા ક્ષણિકવાદ સિદ્ધ થતું નથી. 1 ને આ પ્રકારની મિથ્યા પ્રરૂપણ કરવાવાળા તેઓના શાસ્ત્રોનું અનુસરણ - કરીને અનેક મનુષ્ય સંસાર રૂપી અરણ્યમાં ભટક્તા રહે છે. દા
..
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
• समयार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
5
1
छाया - नादित्य उदेति नास्तमेति, न चन्द्रमा वर्द्धते हीयते वा !
21
सलिलानि न स्यन्दते न वान्ति वाताः, वन्ध्यो नियतः कृत्स्नो लोक॥७॥ अन्वयार्थ :- सर्वशून्यतावादिनः एवं कथयन्ति (आइचो ) आदित्य:- सूर्यः .(ण उएइ) न उदेति (ण अत्थमेई ) नास्तमेति च आदित्यः - सूर्यस्यापि मायामय-त्वेन तदुदयास्तयोः कथं संभवः । । (चंदिमा) चन्द्रमाः - (ण बड्डूई) शुक्लपक्षेन वर्द्धते (वा) वा अथवा (न हायई) कृष्णपक्षे न दीयते पुनश्च - ( सलिला) - सि लानि - जलानि (न संदेति) न स्यन्दन्ते तथा (वाया) वाता:- वायवः (न वंति) न वान्ति-न चलन्ति अत एव (कंसिणे लोए) कृत्स्नो लोकः- कृत्स्नः संपूर्णो लोक
'णाइच्चो' इत्यादि ।
शब्दार्थ - सर्वशुन्य मनवादी कहते हैं. 'आहच्चो-आदित्य' सूर्यण उएइ - न उदेति' उदित नहीं होता है 'ण' अत्थमेइ-नास्तमेति' और न अस्त होता है। इसी प्रकार 'चंदिया - चन्द्रमा' चंद्रमा 'ण वडूह -न वर्द्धते ' शुक्लपक्ष में बहता नहीं है 'वा - अथवा' अथवा 'न हाय - 'न हीयते' कृष्ण पक्ष में घटता नहीं है तथा 'सलिला - सलिलानि' जल'न संदंति - न स्यन्दते' बहता नहीं है तथा 'वाया - वाता:' वायु-पवन 'ण वंति - न चाति' चलता नहीं है अतएव 'कसिणे लोए- कृत्स्नो लोक ' यह सम्पूर्ण लोक-माने जगत् 'नियतो- नियतः सर्वदा अवस्थायी 'वंझो - वध्यो' मियाभूत वस्तुतः शून्यरूप है ॥७॥
अन्वयार्थ - सर्वशुन्यतावादियों का कथन है कि-सूर्य उदित नहीं - होता, न अस्त होता है । न चन्द्रमा बढता है, न घटता है । न जल
'णाइच्चो' इत्यादि
शब्दार्थ –सर्व शून्य भतने अनुसरनारायो - 'आइकोआदित्य' सूर्य' 'ण उपइ-न उदेति' गतेो नथी. 'ण अत्थमेइ-नास्तमेति' मने तेन। अस्त पशु थतो नथी. मेन अमाये 'च दिमा- चन्द्रमा' 'द्र 'न वसूढइ-न वर्धते' शुक्ल पक्षसां वघतो नही 'चा-वा' अथवा 'न हायइ- न हीयते' दृष्ट्य पक्षमा घटना नथी. तथा 'सलिला - सलिलानि' पाणी 'न सद् ति - न स्यन्दसे ' पहेतु नथी. तथा 'वाया - वाता' भवन 'ण वंति न वान्ति' वातो नथी तेथी 'कसिणे लोए–कृत्स्नो लोक.' या समय से अर्थात् भगत् 'नियतो-नियतः’ सहा रहेवावाणी छे 'षझो - वन्ध्यो' मिथ्याभूत छे अर्थात् शून्य ३५ छे॥७ અન્વયા -સશૂ ય વાક્રિયાનું કથન છે કે-સૂર્ય ના ઉદય થતા નથી. તેમ અસ્તપણુ થતા નથી. ચંદ્રની વધ ઘટ પણુ થતી નથી. જલ વહેત
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
#દ્દ
सूत्रकृतसूत्रे
(नियतो ) नियतः - सर्वदावस्थायीवर्त्तते इति (वंझो) वन्ध्यो मिथ्याभूतोऽथः
वस्तुतस्तु शून्योऽभावरूपो लोकोऽस्तीति भावः ॥७॥
टीका सर्वशून्यतावादिनः सूर्यादिकं तदुदयास्तादिकं वा प्रतिषेधयन्ति - दर्शनाय सुत्रकार आह- 'आइच्चो' आदित्यः - सूर्यः जगतां मदीपकल्पः 'उप' न उदेति । तथा-'न अत्यमेइ' नास्तमेति - आदित्य एव · नास्ति तत्कुतस्तस्योदयास्तमनम् । यदयं दृश्यते स द्विचन्द्रादिवद् भ्रान्तिरूप तथा - ' चंदिमा' चन्द्रमा: 'ण चड्डूई' न वर्द्धते शुक्लपक्षे 'हायईना' न वा ते क्षीयते कृष्णपक्षे । तथा-'सलिला' सलिलानि - जलानि 'न संदेति' न स्यन्दन्ते - पर्वतनिर्झरेभ्यो नद्यादिपदेशेभ्यो वा न स्रवन्ति । तथा - 'वाया' वाता:-हता है, न वायु चलती है । यह सम्पूर्ण लोक मिथ्या और शून्य अर्थात अस्तित्वहीन है ||७||
+
टीकार्थ- सर्वशुन्यतावादी सूर्यादि पदार्थों के अस्तित्व को ही for नहीं मानते, अतएव उसके उदय और अस्त का भी निषेध करते हैं । इस प्रत्यक्षविरुद्ध मान्यता को दिखलाते हुए सूत्रकार कहते हे जगत के लिए प्रदीप के समान प्रकाशक यह सूर्य न उदित होता है, न अस्त होता है, अर्थात् जब सूर्य ही नहीं है तो उसका उदय और अस्त होने का ही उपस्थित नहीं होता । जो सूर्य दिखाई देता है वह दिन अर्थात् दो चन्द्रमाओं के दर्शन के समान 'आन्ति ही है । चन्द्रमा न शुक्ल पक्ष में बढता है और न कृष्णपक्ष में घटता है । वह है ही नहीं तो क्या बढेगा और क्या घटेगा ? जल न पर्वतके निर्झरों से झरता है, न नदी आदि में बहता है। वायु चलती નથી, તેમ પવન વાતા નથી, આ સમગ્ર લેાક મિથ્યા અને શૂન્ય અર્થાત્ અસ્તિત્વ વિનાનું છે. ઘણા
ટીકા સશૂન્યવાદી સૂ વિગેરે પદાના અસ્તિત્વનેજ વાસ્તવિક માનતા નથી. તેથી જ તેના ઉદય અને અસ્ત પણાના પણ નિષેધ કરે છે. આ રીતે પ્રત્યક્ષ વિરૂદ્ધ માન્યતાને પતાવતાં સૂત્રકાર કહે છે જગતના માટે દીવાની જેમ પ્રકાશ આપનાર આ સૂર્ય ઉગતા નથી. તેમ અસ્ત પણ પામતા નથી. અર્થાત્ જ્યારે સૂર્ય જ નથી તેા તેને ઉદય અને અસ્ત થવાને પ્રશ્ન જ દંપસ્થિત થતા નથી, જે આ સૂર્ય દેખવામાં આવે છે, તે છે ચંદ્રમાના 'દશનની જેમ દેવળ ભ્રમજ છે, તેમજ ચદ્રમા શુકલ પક્ષમાં વધતા નથી તેમજ કુષ્ણ પક્ષમાં ઘટતા પણ નથી. તે છેજ નહી તેા પછી વધવા ઘટવાની ‘વાત’જ કયાં રહી ? પાણી ડુંગર વિગેરે પતીય પ્રદેશેામાંથી ઝરતુ નથી, તેમ
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
'समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २६९ वायवोऽपि 'न वंति' न वाशि-नरहन्ति । अपितु 'कसिणे कृत्स्नः परिदृश्यमानः सर्वोऽपि 'लोए' लोक:-आकाशादिघटाधन्तः सर्वप्रपश्चः । 'णियतो' नियत:निश्चलः सर्वदा स्थायित्वात् अतएवायं 'लोकः 'वो' वन्ध्या-अर्थशून्यो वर्त्तते मिथ्यैव-अभावरूप एवास्तीति भावः । यदिदं वस्तु उपलभ्यते, तत्सर्व मायास्वप्नेन्द्रजालसदृशमेवेति । तथा च-सर्वशून्यतावादिनः कथयन्ति यत् सूर्यो नोदेतिनास्तमेति । तथा चन्द्रमाः न वद्ध ते नापि क्षीयते । एवं न जलानि वहन्ति, न वा वन्ति वाता इति । किन्तु -सम्पूर्ण मेव जगद् अभावरूपं मिथव प्रतिमा "तीति भावः ॥७॥ नहीं है । अर्थात् इन सब का कोई अस्तित्व ही नहीं है । यह दिखाई देने वाला सम्पूर्ण लोक प्रपंच है-मिथ्या है, सत्ता से शुन्य है । ' आशय यह है कि सर्वशून्यता धादियों का कथन है कि समस्तजगत् शून्य है । इसमें किसी भी पदार्थ की सत्ता नहीं है। स्नूर्य उदित
और अस्त नहीं होता, चन्द्रमा न बढता है, न घटता है, न जल वहता है, न वायुचलती है ! ___ यद्यपि शून्यतावादी किसी भी वस्तु का अस्तित्व स्वीकार नहीं करते तथापि यहां सूर्य आदि के निषेध द्वारा जो उनका मत प्रकट कियागया है, वह उसकी अत्यन्त प्रत्यक्ष बाधिता को सूचित करने के लिए है ! इससे उनके मन्तव्यों का उपहास भी ध्वनित होता है ॥७॥ નદી વિગેરેમાં વહેતું પણ નથી. તથા પવન વાત નથી. અર્થાત્ આ બઘાનું અસ્તિત્વ જ નથી. આ દેખાવ આપનાર સંપૂર્ણ જગત કેવળ પ્રપંચ માત્ર -छ-त मिथ्या छ, भने सत्ताथी रहित छ ..
કહેવા આશય એ છે કે સર્વ શૂન્યતા બાદિયેનું કથન એવું છે છે કે-આ સઘળું જગત્ શન્ય રૂપજ છે. તેમાં કઈ પણ પદાર્થની સત્તા જ નથી. સૂર્ય ઉગતો કે આથમતે નથી. ચન્દ્રમાં વધતો નથી તેમ ઘરને ५ नथी. ४५ पडतु नथी, पायु पात नथी.
જેકે શુન્યતાવાદિયે કોઈ પણ વસ્તુના અસ્તિત્વને સ્વીકાર કરતા નથી, તે પણ અહિયાં સૂર્ય વિગેરેના નિષેધ દ્વારા તેઓને મત બતાવવામાં આવ્યા છે, તે તેઓના અત્યંત પ્રત્યક્ષ બાધિત પણને બતાવવા માટે જ છે. તેથી તેઓના મતવ્યને ઉપહાસ પણ ધ્વનિત થાય છે. શાળા
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२७०
संत्रकता • सर्वशन्यतामतं निराकत शास्त्रकारः प्रक्रमते-'जहाहि अंधे' इत्यादि। मूलम्-जहाहि अंधे सह जोतिणा वि,
हवाइ णो पैस्सति हीणणेत्ते। 'संतंपि ते एव मैकिरियवाई,
किरियं ण पस्तंति निरुद्धपन्ना ॥८॥ छाया-यथा ह्याधः सह ज्योतिपापि, रूपाणि न पश्यति हीननेत्रः।
सतीमपि ते एवमक्रियावादिनः-क्रियां न पश्यन्ति निरूद्धपाः ।। शून्यतावादी के मन का निराकरण करने के लिए शास्त्रकार करते हैं-'जहा हि अंधे' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जहाहि-यथा' जैसे 'अंधे-अन्ध:' जन्मान्ध अथवा • 'हीणनेते-हीननेत्र' जन्मके पश्चात् जिनके नेत्र का तेज नष्ट हुवा हो ऐसा कोई पुरुष 'जोणा वि सह-ज्योतिपापि सह' प्रदीप आदि के प्रकाश के साथ होने पर भी 'रूवाई-रूपाणि' वस्तु के स्वरूपको 'णो पस्सति-न पश्यति' देखता नहीं है 'एवं-एवम्' इसीप्रकार 'ते-ते' वे प्रहले बहे झए बुद्धिहीन 'असिरियावाई-अभियावादिनः' अक्रियावादी संतपि-सतीमपि' विचमान किरियं-क्रिया' क्रिया को 'ण पस्संति-न पश्यन्ति' देखते नहीं हैं वे लोक क्यों नहीं देखते' सो कहते हैं-निरुद्धपना-निरुद्धप्रज्ञाः' वे लोग ज्ञानावरणीया. दिके उद्घ होने से जिनके सम्यक् ज्ञानादि आच्छादित है ऐसे है
શૂન્યતા વાદિયેના મતનું નિરાકરણ કરવા માટે શાસ્ત્રકાર કહે છે કે'जहाहि अंधे' या
Avt-'जहाहि-यथा' म 'अंधे-अन्वः' भाध मया 'हीणनेतेहोननेन.' मनी पछी नी माभनु ते न श पाभ्यु डाय मेवे । पु३५ 'जोइणावि सह-ज्योतिषारि सह' ही विरेन। प्रश साथै हावा छतi ५'रूबाई-रूपाणि' परतुना २१३५२ 'जो पस्सति-न पञ्चति' हेमता नथी. "एवं-एवम्' मे प्रमाणे 'ते-ते' ३ ५। वामां मावेत मुद्धि पाना 'अकिरियावाई-अक्रियावादिनः' मठियावाई या 'संत'पि- सतीमपि' विद्यमान मेवी 'किरिय-क्रिया' याने 'ण परसंति-न पश्यन्नि' हेमता नथी. मे । भ मत नथी १ से ४७ छ -'निरुद्धपन्ना-निरुद्ध प्रज्ञाः' ते। ज्ञाना१२९. યાદિના ઉદય થવાથી જેઓના સમ્યક્ જ્ઞાન વિગેરે ઢંકાઈ ગયા છે, એવા
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् . २७१ ___ अन्वयार्थ:-(जहा हि) यथा हि-निश्चयेन (अंधे) जन्मान्धः, अथवा (हीणने) हीननेत्र:-जन्मानन्तरंगतनेत्रो वा कोऽपि पुरुषः (जोइणावि सह) ज्योतिषाऽपि पदीपादिनाऽपि सह वर्तमानः प्रदीपहस्तोऽपि (रूवाई) रूपाणि-घटपटात्मकानि (णो पस्सति) नो पश्यति-नैव दृष्टिगोचरीकरोति (ए) एवम्-अनयैव रीत्या (ते) ते-पूर्ववर्णिताः (अकिरियावाई) अक्रियावादिनः (संतं पि) सतीमपि सद्भूतामपि (किरिय) क्रियाम्-अस्तित्वादिकाम् (ण पस्सति) न पश्यन्ति । किमिति न पश्यन्ति ? यतस्ते 'निरुद्धपन्ना' निरुद्ध प्रज्ञा-ज्ञानावरणीयोदयेन' आच्छादितसम्यग्ज्ञानाः सन्तीति ॥८॥ ___टीका-'जहा हि' यथा हि 'अंधे' अन्धः-जन्मान्धः अथवा 'हीणणेत्ते' हीन नेत्रः-पंचाव्याधिविशेषेण गतनेत्रः कश्चिन् पुरुषः 'जोइणा वि' ज्योतिषाऽपिप्रदीपादिना सह वर्तमानोऽपि 'ख्वाई रूपाणि-घटपटादीनि नीलपीतादीनि वा 'न परसति' न पश्यति । एवम्-अनेनैव प्रकारेण 'ते' ते-अक्रियावादिनः 'संत पि' सतीमपि-सद्भावेन वर्तमानामपि 'किरिय' क्रियाम्-अस्तित्वादिरूपां वा 'न अर्थात् सम्यक्ज्ञानादि की रुकावट से वे लोग विद्यमान अर्थ को भी नहीं समजते ॥८॥ . अन्वयार्थ-जैसे जन्मान्ध या बाद में नेत्रहीन हुआ कोई पुरुष हाथ में दीपक होने पर भी ख्पों को नहीं देखतो, उसी प्रकार ये अफ्रियावादी सद्भुत क्रिया को भी नहीं देखते हैं, क्योंकि उनकी मज्ञा ज्ञानावरणीय कर्म के उदय से आच्छादित हो गई है ॥८॥
टीकार्थ-जैसे जन्म से अंधा या बाद में किसी व्याधि के कारण नेत्रहीन हुआ कोई पुरुष प्रदीप आदि से युक्त होने पर भी घट-पट आदि अथवा नीलपीत आदि रूपों को नहीं देखते हैं । सद्भूत क्रिया છેઅર્થાત સમ્યફ જ્ઞાન વિગેરેના રોકાઈ જવાથી તે લોકો વાસ્તવિક અર્થને પણું સમજતા નથી.
અન્વયાર્થ-જેમ જન્માંધ અથવા પાછળથી આંધળો બનેલ કોઈ પુરુષ પિતાના હાથમાં દી હોવા છતાં પણ વસ્તુને જોઈ શકતા નથી. એજ રીતે આ અક્રિયાવાદી સદ્ભૂત ક્રિયાને પણ જોઈ શકતા નથી. કેમકે તેઓની જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ઉદયથી કાઈ ગઈ છે. ૮
ટીકાર્થ –જન્મથી આંધળા અથવા જન્મ પછી કઈ વ્યાધિને કારણે નેત્ર વગરનો થયેલ કોઈ પુરૂષ જેમ દીવાની સાથે રહેવા છતાં પણ ઘટ-પટ વિગેરે અથવા લીલા પીળા વિગેરે રૂપને જોઈ શકતા નથી. વિદ્યમાન વસ્તુને
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
सूत्रकृतासूत्रे पस्संति' न पश्यन्ति । कुतः सद्भूतामपि क्रियां न पश्यन्ति तत्र हेतुमाह-णिरू द्धपन्ना' निरुद्धमज्ञाः-निरुद्धा आच्छादिता-ज्ञानावरणीयादिकर्मणा प्रज्ञा येषां ते तादृशाः सन्ति, अतस्ते तद्भूतामपि क्रियां न पश्यन्तीति भावः । तथा-तमोऽपहारी मुर्यः प्रतिदिनमुदेति, इति सर्वलोकात्यक्षम् । एवं चन्द्रमा वृद्विहासौ प्रत्यक्षसिद्धौ, एवं पर्वतादि निर्झरेभ्यो नद्यादि जलपर्ण, वायोर्वहनं च सर्वलोकप्रत्यक्ष वर्तते । न हि सर्व प्रत्यक्षस्थाऽपलापः संभरतति । यदप्युक्तम्-मायिक स्वप्नसन्निभं वा सर्वम्-तदपि न सम्यक् सत्यस्य वस्तुनः संभवे एव मायाया: संभवो भवेत् नान्यथा । स्वप्नोऽपि नैकान्ततोऽसत्यः, किन्तु-स्वप्नेऽपि अनु. भूत्यादेः सद्भावात् । तथाचोक्तम्को भी न देख पाने का कारण क्या है ? यह कहते हैं। उनकी प्रज्ञा अर्थात् वुद्धि ज्ञानावरण कर्म के उदय से आच्छादित हो रही है। प्रति दिन सूर्य का उदय होता है, यह तथ्य सारे संसार को प्रत्यक्ष है। चन्द्रमा का बढ़ना और घटना भी सप को प्रत्यक्ष है। पर्वतीय झरनों से जल झरता है, वायु वह रही है, यह भी सच को प्रत्यक्ष अनुभव हो रहा है। जो वस्तु सभी को प्रत्यक्ष दृष्टिगोचर हो रही है, उसका अपलाप (छिपाना) नहीं किया जासकता । ऐसी स्थिति में यह कहना कि यह सब भ्रम है, स्वप्न के समान है, सत्य नहीं है । कहीं न कहीं सत्य घस्तु के होने पर ही भ्रम हो सकता है, जिस वस्तु का कहीं भी अस्तित्व नहीं होता उसके विषय में भ्रम हो ही नहीं सकता। स्वप्न में दिखाई देने वाले पदार्थ भी एकान्ततः असत् नहीं होते, परन्तु પણ ન જઈ શકવાનું કારણ શું છે? તે બતાવતાં કહે છે કે તેઓની પ્રજ્ઞા " અર્થાત્ બુદ્ધિ જ્ઞાનાવરણ કર્મના ઉદયથી ઢંકાઈ ગઈ છે, દરરોજ સૂર્યને ઉદય થાય છે. આ સત્ય સમગ્ર જગતમાં પ્રત્યક્ષ છે, ચંદ્રમાનું વધવું અને ઘટવું એ પણ બધાને પ્રત્યક્ષ જ છે. પર્વતના ઝરણુઓમાંથી પાણી ઝરે છે, પવન વહેતું રહે છે. આ બધાને દરેકને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થઈ જ રહ્યો હોય છે. જે વસ્તુ સઘળાને પ્રત્યક્ષ નઝરમાં આવી રહી છે, તેને છૂપાવવું બની શકતું નથી. એવી સ્થિતિમાં એમ કહેવું કે આ બધા ભ્રમ છે, તે સ્વપ્ન બરાબર છે. સત્ય નથી, કોઈ વાર સત્ય વસ્તુ હોવા છતાં ભ્રમ થાય છે. જે વતનું કયાઈ અસ્તિત્વ જ હોતું નથી. તેના સંબંધમાં ભ્રમ થઈ જે શકર્તા નથી. સ્વપ્નમાં દેખાવા વાળા પદાર્થો પણ ખરી રીતે બિલકુલ અસંત્ય હતા નથી. પરંતુ જાગ્રત અવસ્થામાં જોયેલા અથવા સંભળેલા, અથવા અનુભવ
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थचोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २७३
'अणुहू यदिवचिंतिय सुरपय वियारदेश्याया।
सुमिणस्स णिमिचाई, पुण्ण पावंच णाभावो ॥१॥ छाया-अनुभूतष्टचिन्तित श्रुतप्रकृतिविकारदेवतानृपाः ।
स्वप्नस्य निमित्तानि पुण्यं पापं च नाभावः ॥१॥ अपिच-सर्वशुन्यत्वे गुरु स्ति, नास्ति च शिष्यः, न वा विद्यते उपदेष्टव्यं वस्तु, इसिमर्थ सर्वशून्योपदेशोऽपि बुद्धरय घटेत । तदेवं विद्यमानमेव पदार्थ ज्ञानावरणीयादि कसै मतिरुद्धमज्ञा अक्रियावादिनो न पश्यन्ति । यथाऽन्धः पुरुषः यदीपहस्तः सन्तमपि घटादिपदार्थसाथै न पश्यति, तथा-प्रज्ञारहिता अक्रियाजागृत अवस्था में देखे, सुने या अनुभव किये हुए पदार्थ ही स्वप्न में प्रतीत होते हैं । कहा ली है-'अणुहूप्रविचिंतिय' इत्यादि ।। ___ 'अनुभूत, दृष्ट, मन से चिन्तित, कानों से सुने हुए पदार्थ, प्रकृति विकार अर्थात् वात, पित्त, कफ की विषमता, देवता, पुण्य और पाप ये स्वप्न के कारण होते हैं । अमाव स्वप्न का कारण नहीं होता।
इसके अतिरिक्त शून्यवाद के अनुसार न गुरु की सत्ता है, न शिष्य की, उपदेश करने योग्य कोई वस्तु भी नहीं है। ऐसी स्थिति में बुद्ध का सर्वशून्यना का उपदेश भी कैसे संगत हो सकता हैं ? इस प्रकार विद्यमान पदार्थों को भी ज्ञानावरणीय कर्म के उदय से आच्छा. दित प्रज्ञाशले थे अक्रियावादी नहीं देख पाते हैं। __आशय यह है कि जैसे जन्मान्ध पुरुप विद्यमान भी घट आदि पदार्थों को नहीं देखता, उसी प्रकार ज्ञानहीन ये अक्रियावादी भी ४२वामा मासा पदार्थात वनमा प्रत्यक्ष थाय छे. ४थु ५५ छ ?-'अणु. हूयदिद्वचिंतिय' त्यात
मनुल ४२सा, येसा, मनथी पियारेसा, नाथी सालणे पहा પ્રકૃતિ વિકાર અર્થાત્ વાત, પિત્ત, કફનું વિષમ પણ દેવતા, પુણ્ય, અને પાપ આ બધા સ્વપ્નના કારણ રૂપ હોય છે અભાવ સ્વપ્નનું કારણ હોતું નથી.
આ શિવાય શૂન્ય વાદ પ્રમાણે ગુરૂની સત્તા નથી, તેમ શિષ્યની સત્તા પણ નથી. તથા ઉપદેશ આપવાને ચગ્ય કઈ વસ્તુ પણ નથી. આવી સ્થિતિમાં બુદ્ધને સર્વ શૂન્યને ઉપદેશ પણ કેવી રીતે સંગત થઈ શકે ? આ રીતે વિદ્યમાન પદાર્થોને પણ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયથી ઢંકાયેલી બુદ્ધિવાળા આ અકિયાવાદિયે જોઈ શકતા નથી.
કહેવાનો આશય એ છે કે–જેમ જન્માંધ પુરૂષ વિદ્યમાન ઘટ વિગેરે પદાર્થોને જોઈ શકતા નથી. એ જ પ્રમાણે જ્ઞાનથી રહિત આ અકિયાવાદિ
सू० ३५
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
કચ્છ
सूत्रकृतागसूत्रे वादिनः सदेव सूर्यादि समस्तं जगन् नैव पश्यति, तत्र को दोपोऽस्माकम्, यथासन्तमपि सूर्यमूलूको न पश्यति तत्र को दोपोऽस्माकं सूर्यस्य वेति भावः ॥८॥
पुनरपि तन्मतं खण्डयितुमाह-संवच्छर' इत्यादि । मूलम्-संवैच्छरं सुविणं लकवणं ,
लिमितं देहं च उप्पाइयं च। अटुंगमेयं वहने अहिता,
लोगसि जाणंति अणागताई ॥९॥ छाया-सांवत्सरं स्वप्नं लक्षणं च,-निमित्तं देहं चौत्पातिकं च ।
अष्टाङ्गमेतद् बहवोऽधीत्य, लोके जानन्त्यनागतानि ।।९।। विद्यमान सूर्य आदि समस्त जगत् को नहीं देख पाते हैं। अगर उलूक विद्यमान सूर्य को नहीं देखता तो इसमें हमारा या सूर्य का क्या अपराध है ? उसी प्रकार अगर अक्रियावादी प्रत्यक्ष जगत् को भी नहीं देखते तो हम या दूसरा कोई क्या करे | ॥८॥
पुनः अक्रियावाद का खण्डन करते हैं-'संवच्छर' इत्यादि ।
शब्दार्थ-संवच्छर-संवत्सर' सुभिक्ष अथवा दुर्भिक्षको यतानेघाला ज्योतिः शास्त्र१, 'सुविणं-स्वप्नम् शुभ अथवा अशुभ स्वप्न के फल को बताने वाला स्वप्नशास्त्र (२) 'लक्खणं च-लक्षणं च' आन्तर और बाह्य लक्षण से फलको बताने वाला शास्त्र (३) 'निमित्तं-निमिसम्' शुभाशुभ शकुन आदि से फल को बताने वाला निमित्तशास्त्र પણ વિદ્યમાન સુર્ય વિગેરે સઘળા જગતને દેખી શકતા નથી. જે ઘુવડ વિદ્યમાન સૂર્યને ન દેખે તે તેમાં અમારે કે સૂર્યને શું અપરાધ છે? એજ પ્રમાણે જે અક્રિયાવાદિયે પ્રત્યક્ષ એવા આ જગતને ન પણ દેખે તે અમે અથવા અન્ય કેઈ શું કરી શકીએ? તે તેઓની દષ્ટિને જ દોષ છે. ૫૮ । शथी मठियावानु उन ४२di ४९ छे ४-'संवच्छर' त्याल
शहा-'संवच्छर-संवत्सरं सुण अथवा हुने मत पाणु च्याति:शा (१) सुविणं-स्वप्नम्' सा२। अथवा मम २५जना ने मता• वापाणु नशा (२) 'लक्खणं च-लक्षणं च' मरना तथा साना सक्षशायी ५० मतापापाणु शास्त्र (3) 'निमित्त-निमित्तम्' शुभ अथवा अशुभ
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थचोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २७५
अन्वयार्थ:- (संवन्छर) साम्मत्सरस्-मुभिक्षदुर्मिक्षादिमतिपादकं ज्योतिःशास्त्रम् १, (सुविणं) स्वप्नं-शुभाशुभस्वप्नप्रतिपादकं शास्त्रम् २, (लक्खणं च) लक्षणं -आन्तरवाहलक्षणफलपतिपादकं शास्त्रद्वयम् ४ । (निमित्त) निमित्त निमित्तशास्त्रम्-शुभाशुभशकुनादिद्योतकम् ५, (देहब) देहंच-शरीरम्, तत्र संजातं मपतिलकादिकमङ्गस्फुरणादिकं च, मौमान्तरिक्षरूपोत्पातद्वयप्रतिपादकं शास्त्रद्वयं (४) 'देहच-देहंच' देह में रहे हुवे मष तिल आदि से फल को बताने वाला शास्त्र (५) 'उप्पाश्यंच-औपातिकं च भूकम्पादिरूप उत्पात से फल पत्तानेवाला शास्त्र (६) 'एयं-एतत्' ये 'अट्ठ-अष्टाङ्गम्' आठ प्रकारके शास्त्र को 'अहित्ता-अधीत्य' पढकर 'लोगति-लोके' जगत् में यहवे-बहवः' अनेक मनुष्य 'अणागताई-अनागतानि' भविष्यकाल संबंधी बातों को 'जाणंति-जानन्ति' जानते हैं यह सुविदित है ॥९॥, __अन्वयार्थ-(१) संवत्सर-सुभिक्ष-दुर्भिक्ष आदि कहने वाला शास्त्र (२) स्वप्न- शुभ या अशुभ स्वप्नों का फल प्रतिपादन करने वाला शास्त्र (३-४) लक्षण-आन्तरिक और बाहय लक्षणों को दर्शाने वाले शास्त्र (५) निमित्त-निमित्त शास्त्र-शकुन आदि का निरूपण करनेवाला, शास्त्र (६) देह-देह में होने वाले मष, तिल आदि का तथा अंग फड़कने का फल प्रदर्शित करने वाला शास्त्र (७-८) औत्पातिकभूमि संबंधी और आकाश संबंधी उत्पातों का फल दिखलाने वाले शुन विगैरेना ३१ मतावापाणु निमित्त शास (५) 'वह च-देहच' शरी૨માં રહેલા મષ-મસા, તલ વિગેરે પરથી ફળ બતાવવા વાળું શાસ્ત્ર (૬) 'उप्पाइय च-औत्पातिकं च' ५ विगैरे अत्यतिथी ३१ मतावाणु (८) 'एयं-एतत्' मा 'अटुंग-अागम्' 13 प्रा२न! Aaने 'अहित्ता-अधीत्य' मीन 'लोगंसि-लोके' मा 'दहवे-वह्व.' पण मनुष्य। 'अणागताईअनागतानि' सवय ४॥ण समधी पात 'जाणंति-नानन्ति' तो . એ સુવિદિત છે. લા ___मन्या-(१) सवत्सर-सुण विगेरे गताना३ ज्योति:शा२ (२) २१न-शुम मा मशुल पनामा ५१ मताना३ २ (३४) લક્ષણ-આંતરિક અને બાહ્ય લક્ષણોને બતાવનારૂં શાસ્ત્ર (૫) નિમિત્ત શાસ્ત્ર (6) -शरीरमा थवावाणा भष-तस, वि३ने, तथ! म ३२४ानु मताવનારૂં શાસ્ત્ર (૭-૮) પાતિક ભૂમિ સંબંધી અને આકાશ સંબંધી ઉત્પાતેના ફલ બતાવાર અને શાસ્ત્ર આ અષ્ટાંગ અર્થાત્ આઠ અંગોવાળા
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे च ८ । (एयं) एतत् पूर्वोक्तम् (अटुंग) अष्टाङ्गम्-अष्टाङ्गशास्त्रम् (अहित्ता) अधीत्य (लोगंसि) लोके (बहवे) वहवो जनाः (अणागताई) अनागतानि-भविष्यस्कालसम्बन्धिवस्तूनि (जाणंति) जानन्ति, इति मसिद्धमेव तत् कथमेतद् वस्तुजातं सर्वशून्यतार्या लभ्येतेति सर्वशुन्यमतमप्रमाणिकमेवेति सिद्धम् ॥९॥ -- टीका--'संवच्छर' सांवत्सरम्-संवत्सरसम्बन्धि मुभिक्षदुर्मिक्षादिप्रति. पादक ज्योतिश्शास्त्रम् १ । 'मुधिण' स्वप्नम्-स्वप्नफलपतिपादकं शास्त्रम् २, "लक्खणं च' लक्षणं च-आन्तरवाह्य भेदाद् द्विविधम्, तत्र-आन्दरं जन्मसिद्ध स्वभावादिकम् , बाह्य श्रीवत्सादिचिन्हरूपम्, ४, 'निमित्तं' प्रशस्तामशस्वशकुना. दिद्योतकम् ५। 'देहं च' देहस्थं-मपतिलादिकम् अङ्गस्फुरणादिकं वा, तत्फलपतिपादक शास्त्रम् ६ । 'उप्पाइयं च औत्पातिकं भौमान्तरिक्षं च तत्र-सौम-भूमि सम्बन्धि भूकम्पादिकम् , आन्तरिक्षम्-अन्तरिक्षसम्बन्धि उल्कापातसूर्यपरिवेषा दिकम् ८ । 'एय' एतत्पूर्वोक्तम् 'अटुंग' अष्टाङ्गम्-अष्टाङ्गरूपं निमित्तशास्त्रम्, । ...यथा-भौमम् १, उत्पातम् २, स्वप्नम् ३, आन्तरिक्षम्४, आङ्गम्५, स्वरम् ६, लक्षणम्, व्यञ्जनं ८ चेत्येवमष्टाङ्गनिमित्तं नवमपूर्ववतीयाचारवस्तुनिर्गतम् अनागतकालिकसुखदुःखादिसूचकं वर्तते तद् 'अहित्ता' अधीत्य-पठित्वा 'लोगसि' लोके 'बहवे बहवः पुरुषाः 'अणागताई' अनागतानि-भविष्यत्कालसम्बन्धीनि वरतूनि, शुभाऽशुभफलसचकानि 'जाणंति' जानन्ति इति प्रसिद्धमेव। तहि एतादृशवस्तुस्थितौ सत्यां कयमेतदनागतवस्तुज्ञानं सर्वशून्यतायां संभवेत्, अतः सर्वशून्यतापवादोऽप्रामाणिक एवेतिसिद्धम् ॥९॥ दोनों शास्त्र, इन अष्टांग आठ अंगों वाले शास्त्र का अध्ययन करके थेहत से जन अविष्यत् काल संबंधी वस्तुओं को जानते हैं यह प्रत्यक्ष देखा जाता है । सर्वशुन्यता मानने पर ये सब वस्तुएँ कैले जानी जा सकती है या हो सकती हैं ? अतएव यह सिद्ध है कि सर्वशन्यताबाद प्रमाण से बाधित होने के कारण अप्रमाणिक है ॥९॥
टीकार्थ-टीका अन्दपार्थ के अनुसार ही समझ लेना चाहिये ॥१॥ શાસ્ત્રનું અધ્યયન કરીને લેકમાં ઘણું માણસે ભવિષ્ય કાળ સ બ ધી વસ્તુ
ને જાણે છે. આ પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે. સર્વ શૂન્યતા માનવામાં આવે તો આ તમામ વસ્તુઓ કેવી રીતે માની શકાય ? અથવા થઈ શકે ? તેથીજ એ સિદ્ધ છે કે-સર્વશુન્યતા વાદ પ્રમાણુથી બાધવાળું હોવાથી અપ્રમાણે છે. એ
ટીકાથ–ટીકા અન્વયાર્થ પ્રમાણે જ છે, તેમ સમજી લેવું પા
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २७७ मूलम्--केई निमित्ता तहिया भवंति,
सिंचि विपडिएति जाणं। ते विजभावं अगहिजलाणा,
__ आहंसु विना परिमोखमेव ॥१०॥ छाया- कानिचिनिमित्तानि तथ्यानि, भवन्ति केचित्तद् विपर्येति ज्ञानम् ।
ते विधाभावमनधीयानाः, आहुविद्या परिमोक्षमेव ॥१०॥ अन्वयार्थः - (केइ निमित्ता) पूर्वो कनिमितेषु कानिचिनिमित्तानि (तहिया) तथ्यानि-पत्यानि (१.वं ने) भवन्ति तथा (केसिंचि) केषांश्चिनिमित्तवेदिनाम्
'केइ निमित्ता' इत्यादि।
शब्दार्थ-केइ निमित्ता-कानिचिनिमित्लानि' कोई कोई निमित्त 'तहिया-तथ्यानि' सत्य 'भवंति-भवन्ति' होते हैं तथा 'केसिचिकेषांचित्' किसी किसी निमित्तवादीका 'ते गाणं-तत् ज्ञानस्' वह निमित्तज्ञान 'विप्पडिएति-विपर्येति' विपरीत होता है अतः 'ते-ते' वे अक्रियावादी 'विज्जभाव-विद्याभावाम्' ज्ञान प्राप्त कराने वाली विद्याको 'अणहिज्जमाणा-अनधीयानाः' अध्ययन न करते हुए निमित्तको कहते हैं वह सत्य न होने से विज्जापलिमोक्खमेव-विद्यापरिमोक्षमेव' उस विद्याका ही त्याग करने को 'आहंसु-आहुः' कहते हैं ॥१०॥ ___ अन्धयार्थ-पूर्वोक्त निमित्तों में से कोई निमित सत्य होते है और किन्हीं :निमित्तवेत्ताओं का ज्ञान विपरीत होता है। इस कारण
'वेइ निमित्ता' या
शहाय---- 'वे निमित्ता-केचिन्निमित्तानि 0 निमित्त 'तहियातथ्यानि' साया 'भवति-भवन्ति' उय छ ता 'केसिंचि-पांचित्' is निभित्तानि ते णाण-तत् ज्ञानम्' से निमित्त शान 'विप्पडिएप्ति-विपति' Get RD य छे. तेधी 'वे-ते' त त मठियावाहिये। 'विज्जभाव-विधाभावम्' ज्ञान प्राप्त ४२पावणा विधान 'अणहिलमाणा-अनधीयानाः' मययन या विना निमित्त ४ छे. ते साया न वाथी 'विजापलिमोक्ख मेव-विद्यापरिमोक्षमेव' में विधाना त्या ४२५। 'आह'सु-आहुः, ४७ छ ॥१०॥
અવયાર્થ–પૂક્તિ નિમિત્તામાંથી કેઈ નિમિત્ત સત્ય હોય છે. અને કેઈ નિમિત્તવેત્તાઓનું તે જ્ઞાન વિપરીત હોય છે, એથી અયિાવાદી વિદ્યાનું
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
सूत्रकृताङ्गो (तं णाणं) तज्ज्ञान-निमित्तज्ञानम् (विप्पडिएति' विपर्येति-विपरीतं भवति, अतः (ते) ते-भक्रियावादिनः (विज्जभाव) विद्याभावं-ज्ञानसद्भावम् (अगहिज्जमाणा) अनधीयाना:-अजानानाः सन्तः (विज्ञापरिमोक्खमेव) विद्यापरिमोक्षमेव, विद्यायाः श्रुतस्य परिमोक्षमेव-परित्यागमेव 'आई'सु' आहुः-कथयन्ति विद्याध्ययनस्य निषेधमेव कुर्वन्तीति भावः ॥१०॥
टोका-तदेवमष्टाङ्गनिमित्तवेदिनां निमित्तान्यपि वैपरीत्यं प्राप्नुवन्तीतिदर्शयति-'के' कानिचित् 'निमित्ता' निमित्तानि 'तहिया' तथ्यानि-सत्यानि भवन्ति । 'केमिचि' केपांचित निमित्तवादिना तु स तद 'णाण' ज्ञानम-निमन्च ज्ञानम् 'विपडिएति' विपर्येति-विपर्यासं प्राप्नोति, तदेवं निमित्तशास्त्रस्य असत्यतामुपलभ्य 'ते' ते-अक्रियावादिनः 'दिज्जमावं' विधाभावम्-श्रुतसद्भावम् 'अणहिज्जमाणा' अनधीयानाः-अनभ्यस्यन्तः निमित्तं व्यभिचरन्ति, अतो न तत्सत्यमितिमत्वा 'विजापरिमोक्खमेव' विद्यापरिमोक्षमेव विद्यायाः श्रुतस्य परिमोक्षमेव 'अाह सु' आहुः कथयन्ति, अथवा क्रियाया अभावात्, 'विज्ज एव' अक्रियावादी विद्या का अध्ययन न करके विद्या के त्याग का ही उपदेश करते हैं अथवा अकेले जान से ही मोक्ष होना मान कर विद्याके अध्ययन का निपेष ही करते हैं ॥१०॥
टीकार्थ-अष्टांग निमितविदों के निमित्त भी विपरीत हो जाते हैं, यह दिखलाते हैं-कोई कोई निमित्त सत्य होते हैं और किन्हीं किन्हीं निमित्तज्ञों का ज्ञान विपरीत भी होता है। इस प्रकार निमित्त शास्त्र की असत्यता जान कर वे अक्रियावादी श्रुत्रज्ञान का अध्ययन न करते हुए अर्थात् निमितशान्त्र को झूठा समझ कर विद्याध्ययन करना त्याग कर के श्रुनज्ञान के त्याग काही उपदेश करते हैं। अथवा किया का अलाब होने से अकेली विद्या (ज्ञान) से ही मोक्ष होना અધ્યયન કર્યા વિના વિદ્યાના ત્યાગનો જ ઉપદેશ આપે છે. અથવા એકલા જ્ઞાનથી જ મોક્ષ થવાનું કહે છે. ૧૦
ટીકાથ–આઠ અંગથી નિમિત્તને કહેનારા નિમિત્તવિદોના નિમિત્ત પણ વિપરીત થઈ જાય છે. હવે તે બતાવવામાં આવે છે.–કેઈ કોઈ નિમિત્ત સાચા હોય છે, અને કઈ કઈ નિમિતજ્ઞોનું જ્ઞાન વિપરીત પણ હોય છે. આ રીતે નિમિત્ત શાસ્ત્રનું અસત્ય પણું સમજીને તે અક્રિયાવાદીઓ શ્રુત જ્ઞાનનું અધ્યયન ન કરતાં અર્થાત્ નિમિત્ત શાસ્ત્રને જુહુ સાજીને વિદ્યાધ્યયન કરવાને ત્યાગ કરીને શ્રુત જ્ઞાનના ત્યાગને જ ઉપદેશ આપે છે, અથવા ક્રિયાને અભાવ હોવાથી એકલી વિદ્યા (જ્ઞાન)થી જ ભક્ષ થવાનું કહે છે.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २७९ विद्ययैव-श्रुतनिरपेक्ष केपलं ज्ञानेनैव 'परिमोक्ख' परिमोक्षम्-सर्वकर्मक्षयरूपं मोक्षम् 'आहंसु आहुः-कथयन्ति किं श्रुतपठनेनेति । परन्तु नैतत्कथनम् अक्रियावादिनां समीचीनम् यतः कुत्रचिद् विपर्यासे जाते सर्वथा तस्य स्यागो न श्रेयसे भवति । कि मृगतृष्णायां जलज्ञानं यदि विपर्येति, तदा-तावता दृष्टान्तेन कूपसरोवरादौ जलस्याऽसद्भावो भवति किम् ? नैव भवतीति । यदि-चक्षुश्ययार्थज्ञानमुत्पादय तीति कृत्वा नहि कश्चिच्चक्षुरेव तावतोत्पाटयति । कुत्रचित् व्यापारे लाभाभावे किं सर्वत्र व्यापारः परित्यज्यते ?। किञ्चिनिमित्तं सत्यं भवति कस्यचिन्नैमित्ति. कस्य किश्चिदसत्यपि क्वचित्, तावता तज्ज्ञानमेवाऽसत्यमिति कृत्वा दृष्ट्वा च' कहते हैं। परन्तु अक्रियावादियों का यह कथन समीचीन नहीं है। एक जगह कहीं विपर्यास होने से सर्वथा उसका त्याग कर देना- कल्याण
कारी नहीं है। मृगतृष्णा में जल का ज्ञान होना विपरीत ज्ञान है तो ___ क्या इस दृष्टान्त से कूप और सरोवर आदि में होने वाला जलज्ञान
भी विपरीत हो जाएगा ? वहां भी जल का अभाव हो जाएगा ? ऐसा नहीं होता। किसी समय किसी के नेत्र ने यदि विपरीत ज्ञान उत्पन्न कर दिया तो क्या वह अपने नेत्र को ही उखाड़ कर फेंक देता है ? कभी व्यापार में लाभ न हुआ तो क्या व्यापार करना हो त्याग कर दिया जाता है ? कोई निमित्त सत्य होता है और किसी नैमित्तिक का कोई निमित्त कहीं असत्य भी हो जाता है तो इतने मात्र से उस ज्ञान को सर्वत्र असत्य मान कर विद्या का अध्ययन करने वाले विद्या का
પરંતુ અક્રિયાવાદિનું આ કથન બરાબર નથી. એક જ એ ક્યાંક વિપર્યાસ હોવાથી સર્વથા તેને ત્યાગ કરો કલ્યાણકારક નથી. મૃગતૃષ્ણામાં પાણીનું જ્ઞાન થવું તે વિપરીત જ્ઞાન છે. તે શું આ દષ્ટાતથી કૃ અને સરોવર વિગેરેમાં થવાવાળું પાણી સંબંધી જ્ઞાન પણ વિપરીત થઈ જશે ? ત્યાં પણ પાણિને અભાવ થઈ જશે ? તેમ થતું નથી કેઈ વખતે કેઇના નેત્રે જે વિપરીત જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી દીધું હોય તે શું તે પિતાના નેત્રને જ ઉખાડીને ફેંકી દે છે? કદાચ વ્યાપારમાં લાભ ન થયો હોય તે શું વ્યાપાર કરવાને જ ત્યાગ કરી દેવાય છે કે નિમિત્ત સત્ય હોય છે, અને કે નૈમિત્તિકનું કેઈ નિમિત્ત કયાંક અસત્ય પણ થઈ જાય છે. તે એટલા માત્રથી તે જ્ઞાનને બધેજ અસત્ય માનીને વિદ્યાને અભ્યાસ કરવાવાળા વિદ્યાને ત્યાગ
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
सूत्रकृताङ्गले नहि विद्यामधीयाना विद्यात्यागमिच्छन्ति न चोपदिशन्ति वाऽन्येषां कृते। अतो ज्ञानक्रियेवि द्वयमेव मोक्षहेतुरिति भावः ॥१०॥ ___ एवं तर्कवळेनाऽक्रियाऽक्रियावादिमतं निराकृत्य सम्पति-क्रियावादिमतप्रदर्शनपूर्वकं तन्मतं निराकरोति सूत्रकार:-'ते एवमवखंति' इत्यादि । मूलम्-ते एव मक्खंति समिच्च लोग,
तहा तहा समणा माहणा य । संयं कडं गन्नकडं च दुक्खं,
आहंसु विजाचरणं पमोक्खं ॥११॥ छाया-त एव सारख्यान्ति समेत्य लोक, तथा तथा श्रमणा माहनाश्च ।
स्वयं कृतं नान्यकृतं च दुःखम्, आहुश्च विद्याचरणं प्रमोक्षम् ॥११॥ स्याग नही कर देते और न दूसरों को विद्या के त्याग का उपदेश करते हैं । अतएव तात्पर्य यह है कि ज्ञान और क्रिया दोनों ही मोक्ष के मार्ग हैं ॥१०॥
इस प्रकार तर्क के बल से अक्रियावादियों के मत का निराकरण करके अब क्रियावादियों के मत को दिखला कर सूत्रकार उसका निराकरण करते हैं-'ते एक्सक्खंति इत्यादि ।
शब्दार्थ--'ते-ते' वे स्मणा-श्रमणा:' श्रमण अर्थात् शाक्यादि, भिक्ष 'य-च' तथा 'माहणा-नाहना' माहन अर्थात् ब्राह्मण एवं- एवम्' पूर्वोक्त प्रकार ले 'अक्खंति-आख्यान्ति' प्रतिपादनकरते हैं वे क्या प्रतिपादन करते है ? इसके लिये सूत्रकार कहते हैं-'लोग-लोकम्' કરી દેતા નથી. તેમજ બીજાઓને વિદ્યાના ત્યાગનો ઉપદેશ પણ આપતા નથી, તેથીજ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્ઞાન અને ક્રિયા અને મોક્ષના માર્ગ છે. ૧
આ પ્રમાણે તર્કના બળથી અકિયાવાદિના મતનું ખંડન કરીને હવે ठियावाहियाना मत तावीर सूत्रा२ तेनु नि२६४२ ४२ छ. 'ते एवमक्नति' त्यादि
शहाथ--वे' से 'समणा-श्रमणा:' श्रम अर्थात शायाह निक्षु 'य-च' तथा 'माहणा-माहना' मान मर्थात् प्राझार 'एव-एवम् पूर्वरित
थी 'अक्खति-आख्यान्ति' प्रतिपादन ४२ छे. तेथे शु. प्रतिपाहन ४२ छ मतपतi सूत्र४२ ४३ छे -'लोग-लोकम्' २था१२ अरे माम
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २८१
अन्वयार्थ.- (ते) ते 'समणा' श्रमणाः-शाक्यादयः (य) च तथा (माहणा) माहना:-परतीथिका ब्राह्मणा वा क्रियावादिनः (ए) एवम्-इत्थम् (अक्खंति) माख्यान्ति-कथयन्ति यत् (लोग) लोकम्-स्थावरजगमात्यकस् (समिच्च) समे. त्य-स्व स्व कर्मभोक्तृत्वेन ज्ञात्वा (तहा तहा) तथा तथा-यथायथा निया क्रियते तथा तथा-तेन तेन प्रकारेण स्वर्गनरकादिरूपं फलं भवतीति कथयन्ति, स्थावर जंगमात्मक लोकको 'लमिच्च-समेत्य' अपने अभिप्रायानुसार जानकर 'तहा तहा-तथा तथा' जिस जिस प्रकार क्रिया की जाती है उस उस प्रकार स्वर्ग नरकादिरूप फल होता है ऐसा कहते हैं और जो कुछ दुःख अथवा सुख होता है वह सब जीव 'सयंकडं-स्वयम् कृतम्' अपने आप किया हुआ 'दुक्ख-दुःखम्' दुःख अथवा सुख का अनुभव कहते हैं जिनझडं-नान्यकृतम्' अन्य के द्वारा अर्थात् ईश्वर अथवा कालादिकृत नहीं है उनका यह कथन युक्ति युक्त नहीं है कारण कि तीर्थ कर गणधर आदि 'विज्जाचरण-विद्याचरणम्' विद्या-ज्ञान चरण माने चारित्र जिन का कारण है ऐसा 'पमोक्खं प्रमोक्षम्' 'आहंसु-आहुः' कहते हैं अर्थात् मोक्ष, ज्ञान और क्रिया दोनों से साध्य होता है ऐसा तीर्थकरादिकहते हैं ॥११॥ ____ अन्वयार्थ-कोई कोई श्रमण और ब्राह्मण स्थावर जंगम रूप जगत् को अपने कर्मों का फल भोगते जानकर कहते हैं कि क्रिया के अनु. aisa 'समिच्च-समेत्य' पाताना मनिप्राय प्रभाये Meta 'तहा तहा-तथा तथा' २२ रीत लिया ४२वामा मा छ, मेमे २थी स्वर्ग न२४ विगर પ્રકારથી ફળ પ્રાપ્ત થાય છે તેમ કહે છે, અને જે કંઈ દુખ અથવા સુખ भणे छे, ते मधु ७१ 'सय कडं-स्वयं कृतम्' पाते पातानी भणे ४२सा 'दुःख-दुखम्' म अथवा सुमन अनुभव ४२ छे. 'णन्नकडं-नान्यकृतम्' અન્યના દ્વારા અર્થાત ઈશ્વર અથવા કાળ વિગેરેથી કરવામાં આવેલ નથી. તેઓનું આ કથન યુક્તિ સંગત નથી. કારણ કે તીર્થકર ગણધર विगरे 'विन्जाचरण-विद्याचरणम्' विद्या-ज्ञान यष्य अर्थात, यात्रिनु ४१२९ छे सेवा 'पमोक्ख-प्रमोक्षम्' भाक्षने 'आह सु-आहु' छ अर्थात् મેક્ષ, જ્ઞાન અને ક્રિયા એ અને દ્વારા સાધ્ય કરી શકાય છે એ પ્રમાણે તીર્થકરાદિ કહે છે. ૧૧૫
અવયાર્થ-કઈ કઈ શ્રમણ અને બ્રાહ્મણ સ્થાવર જંગમ રૂપ જગતને પિતાના કર્મોના ફળને ભેગવનાર સમજીને કહે છે કે-કિયા પ્રમાણે જે ફળ
सु०३६
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
. २८२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
किश्च यत्किमपि दुःखं सुखं वा भवति तत्सर्वं जीवाः (सयं कर्ड) स्वयंकृतम् (दुक्खं दुःखं सुखं या अनुभवन्ति किन्तु (नकडे ) नान्यकृतम्, अन्येन ईश्वरकाळादिना कृतं नानुभवन्तीति । किन्तु नैतेषां कथनं युक्तियुक्तम्, यतस्तीर्थंकरगणधरादयः (विज्जाचरणं) विद्याचरणं -ज्ञानक्रिया हेतुकम् ( पमोक्खं ) ममोक्षं वदन्ति न तु केवलेन ज्ञानेन केवलया वा क्रियया मोक्षो भवतीति भावः ॥ ११ ॥
टीका- 'ते' ते 'समणा' श्रमणाः - शाक्यादयः 'य' च तथा 'माहणा' माना:- परतीर्थिका ब्राह्मणा क्रियावादिनः- ये क्रियया एव ज्ञाननिरपेक्षया तपः संयमाराधनलक्षणया एव मोक्षमिच्छिन्ति । ' एवं ' एवम् - इत्थम् 'अक्खति आख्यान्ति - प्रतिपादयन्ति । किमाख्यान्तीत्याह- 'लोगं' लोकम् - स्थावरजङ्गमात्मकम् 'समिच्च' समेत्य - स्वस्व कृतकर्मभोक्तृत्वेन ज्ञात्वा 'तहा तहा' तथा तथा - तेन तेन प्रकारेण यथा यथा क्रिया क्रियते तथा तथैव स्वर्गनरकादिरूपं फलं भवतीति कथयन्ति । किञ्च यश्किमपि सुखं दुःखं वा भवति तत्सर्वम् ' सयं कडं' स्वयमेव
सार ही फल होता है । वे यह भी कहते हैं कि दुःख स्वयंकृत है, परन्तु तीर्थकर गणधरों का कहना है कि ज्ञान और क्रिया से ही मोक्ष होता है ॥११॥
टीकार्थ - शाक्य आदि श्रमण और परतीर्थिक ब्राह्मण, जो क्रियावादी हैं, वे ज्ञाननिरपेक्ष अकेली तप एवं संघ की आराधनारूप क्रिया से ही मोक्ष मानते हैं । वे कहते हैं - यह स्थावर एवं जंगम जगत् अपने अपने किये कर्मों को भोगता है । जो जैसी क्रियाकरता है उसे वैसा ही स्वर्ग नरक आदि रूप फल प्राप्त होता है । तथा जो भी सुख या दुःख होता है, वह सब अपने ही द्वारा उपार्जित किया हुआ भोगा
મળે છે, તેએ એવું પણ કહે છે કે-દુખાતે પેાતાના જ પેદા કરેલ છે, અન્ય દ્વારા કરાયેલ નથી પરંતુ તીર્થંકર અને ગણુધાનું કથન છે કે-જ્ઞાન અને ક્રિયાથી જ મેાક્ષ થાય છે. ૫૧૧૫
ટીકા”—શાકય વિગેરે શ્રમણ અને પરતીર્થિક બ્રાહ્મણ કે જે ક્રિયા વાઢિયા છે, તેઓ જ્ઞાન શિવાય એકલા તપ અને સયમની આરાધના રૂપ ક્રિયાથી જ મેાક્ષ માને છે. તેઓ કહે છે કે આ સ્થાવર અને જંગમ જગત્ પાત પેાતાના કરેલ કર્માંને જ ભેળવે છે. જેએ જે રીતની ક્રિયા કરે છે, તેને એજ પ્રમાણે સ્વર્ગ, નરક વિગેરે રૂપ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. તથા જે કાંઈ સુખ અથવા દુઃખ થાય છે, તે બધુ જ પાતે પ્રાપ્ત કરેલ કર્મોના ફળ રૂપે
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २८३ आत्मनैव कृतमुपभुज्यते 'जन्नकडं' नान्यकृतम्, तत् 'दुक्वं' दुःख सुखं वा नान्येन ईश्वरकालादिना संपादितं भवतीति ते कथयन्ति, किन्तु न तत्तेषां युक्तियुक्तम् यतः तीर्थकरगणधरादयः 'विज्जाचरणं' विद्याचरणम्-विद्याज्ञानम् चरणं चारित्रं क्रिया, एतदुभयं कारणतया विद्यते यस्य तादृशम् ‘पमोक्ख' प्रमोक्षम् 'आइंसु आहुः कथयन्ति इति । न केवलया क्रियया न वा केवलेन ज्ञानेन मोक्षो भवति किन्तु ज्ञानक्रियाभ्यामेव मोक्ष इति तीर्थकरादिमतमिति ॥११॥ मूकम्-ते चक्खुलोगसीह णायगाउ,
मग्गांणुसासंति हितं पयाणं। . तहा तहा सासय माह लोएँ,
जंसी पंया माणव संपैगाढा॥१२॥ छाया-ते चक्षुलॊकस्येह नायकास्तु, मार्गमनुशासन्ति हितं प्रजानाम् । .
तथा तथा शाश्वतमाहुलॊको, यस्मिन् मजा मणव संपगाढा॥१२॥ जाता है, ईश्वर या काल आदि किसी अन्य का किया हुआ नहीं भोगा जाता। वे इस प्रकार कह कर क्रिया को ही फलप्रद कहते हैं, किन्तु उनका यह कथन युक्तियुक्त नहीं है । क्योंकि तीर्थकर और गणधर
आदि ज्ञान और क्रिया दोनों को ही मोक्ष का कारण कहते हैं। अर्थात् तीर्थंकर का मत यह है कि न अकेली क्रिया से मोक्ष होता है और न अकेले ज्ञान से ही, किन्तु दोनों ही मोक्ष के अनिवार्य कारण हैं ॥११॥ 'ते चक्खु लोगसीह' इत्यादि।
शब्दार्थ-'ते-ते' वे तीर्थकर गणधर आदि इहलोगसि-इहलोके' इस लोकमें 'चक्खु-चक्षुः नेत्र के समान है 'उ-तु' तथा 'णायगा-नायका' જોગવવામાં આવે છે. ઇશ્વર અથવા કાળ વિગેરે કઈ બીજાએ કરેલ કર્મના ફળને ભેગવવામાં આવતું નથી. તેઓ આ પ્રમાણે કહીને ક્રિયાને જ કાળકત કહે છે, પરંતુ તેઓનું આ કથન યુક્તિ સંગત નથી. કેમકે તીર્થકર અને ગણધર આદિ જ્ઞાન અને ક્રિયા બન્નેને મોક્ષનું કારણ કહે છે. અર્થાત્ તીર્થ કરનો મત એવો છે કે-એકલી કિયાથી મોક્ષ થતું નથી. અને એકલા જ્ઞાનથી પણ મોક્ષ થતો નથી. પરંતુ એ બને મેના અનિવાર્ય કારણ છે. ૧૫ __'ते चखलोगसीह' या
शाय-- 'ते-ते' ते तीथ ३२ घर विगेरे 'इहलोगंखि-इहलोके' मा
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृत
अन्वयार्थ -- 'ते' ते - तीर्थकर गणधरादयः 'इह' इह - अस्मिन् 'लोगंसि' लोके चतुर्दशरज्ज्वात्मके (चक्खु) चक्षुः- चक्षुरिव चक्षुः सर्वपदार्थमदर्शवाद ( उ ) तु तथा - (णायगा ) नायकाः- नेतारः प्रधानाः, अत एव ते (पाणं) प्रजानां प्राणिनाम् (हितं) हितम्-इह परलोके च हितकरम् (मग) मार्ग - मोक्षमार्गम् (अणुस संति) अनुशासन्ति - कथयन्ति, किञ्च - (लोए) लोक: यथा - यथारूपेण शाश्वतो वर्त्तते ( तहा तहा) तथा तथा - तेन तेन रूपेण तं - लोकम् (सास) शाश्वतम् (आहु) कथयन्ति (Tra) हे मानव | (जंसि) यस्मिन् लोके (पया) प्रजाः - प्राणिनः (संपगाढा) संप्रगाढा :- सं सम्यक्क्ष्या प्रकर्षेण व्यवस्थिताः सन्तीति ॥ १२ ॥
૨૮૪
नायक अर्थात् नेता होने से प्रधान - अर्थात् सर्व श्रेष्ठ है अतएव वे 'पाणं - प्रजानां ' प्राणियों के 'हितं हितम्' इसलोक एवं परलोक में हितकरनेवाला 'मग्गं-मार्ग' मोक्षमार्ग को 'अणुलासंति - अनुशासन्ति' बताते हैं और 'लोए-लोक:' चतुर्दशरज्ज्वशत्मक अथवा पंचास्तिकायरूप यह लोक जिस जिस प्रकार से शाश्वत है 'तहा तहा - तथा तथा' उस उस प्रकार से 'सास - शाश्वतम्' सर्वकाल घने रहने से नित्य 'आहु-आहु:' कहते हैं 'माणव - हे मानव' हे मनुष्य 'जंसि यस्मिन्' जिस लोकर्मे 'पया - प्रजाः ' प्राणी - जीव 'संपगाढा-संप्रगाढा।' नारक तिर्यंच मनुष्य और देव पले व्यवस्थित है ॥ १२ ॥
अन्वयार्थ - तीर्थंकर आदि इस लोक में चक्षु के समान हैं । कामकप्रधान हैं, प्राणियों को हितकारी मार्ग का उपदेश देते हैं । जिस रूप से
मां 'चक्खु - चक्षुः' नेत्र अरमा छे. 'उ-तु' तथा 'णायगा -नायकाः' नाय भेटले नेता होवाथी प्रधान अर्थात् सर्व श्रेष्ठ छे, तमेव तेथे। 'पयाणं - प्रजानां ' आशियाना 'हित- हितम्' मा बोर्ड ने परखेोम्भां हित पुरवावाजा ' मग्गं - ' मार्गम्' भोक्ष भागने 'अणुसासंति - अनुशासति' सतावे छे भने 'लोए-लोकः ' ચૌદરવાત્મક અથવા પંચાસ્તિકાય રૂપ આ લેાક જે જે પ્રકારથી શાશ્ર્વત - नित्य छे 'तहा तहा - तथा तथा' थे से प्रारथी 'सासयं - शाश्वतम्' सर्व आज विद्यमान रहेवाथी नित्य 'आहु - आहुः' हे छे. 'मणव- हे मानव' डे भनुष्यो 'जसि - यस्मिन् ' ने मां 'पया प्रजाः' प्राणी व 'संपगाढा - संप्रगाढा' नार, तिर्यय, मनुष्य मने देवपशाथी व्यवस्थित छे. ॥१२॥
અન્નયા —તી કર વગેરે આ લેકમાં નેત્ર સરીખા છે. નાયકશ્ર પધાન છે. પ્રાણિયાને હિતકારી માગના ઉપદેશ આપે છે. જે રીતે લેાકશા
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २८५
टीका-पुनरप्याह-'ते' ते-तीर्थकरगणधरादयः इहलोगंसि' इह लोके अस्मिन् लोके 'चक्खु' चक्षुरिव चक्षुः-पदार्थजातप्रदर्शकत्वात् यथा लोके चक्षुयोग्यदेशस्थितपदार्थसार्थप्रदर्शका, तथेमे महानुभावाः यथाऽवस्थितान पदार्था नवबोधयन्तः प्रकाशकल्पाः। तथा-'णायगा उ' नायकास्तु सदुपदेशदानात् मार्गप्रदर्शकत्वेन नेतारः-सर्वतः प्रधाना इत्यर्थः अतएव ते 'पयाण' प्रजानाम्माणिनाम् 'हित' हितम् हितकरम्-इह परत्र मुखजनकत्वात् 'मग्गं' मार्गम्मोक्षमार्गम् 'अणुशासंति' अनुशासवि-उपदिशन्ति-प्रदर्शयन्तीत्यर्थः। तथा'लोए' लोका-चतुर्दशरज्ज्वात्मकः पञ्चास्तिकायरूपो वाऽयं लोकः यथा यथा रूपेण शाश्वतो वत्तते 'तहा तहा' तथा तथा-तेन तेन प्रकारेण तं लोकम् 'सासर्य' शाश्वः तम् सर्वकालावस्थायित्वेन नित्यम् 'आहु' आहुः कथयन्ति ! अथवा-यथा यथा शाश्वत है, उस रूप से उसे शाश्वत कहते हैं। हे मनुष्य जिसमें प्राणी निवास करते हैं ॥१२॥
टीलार्थ -इस लोक में तीर्थकर तथा गणधर आदि चक्षु के समान है। जैसे चक्षु, योग्य देश में स्थित पदार्थों के समूह को प्रकाशित करती है, उसी प्रकार ये महानुभाव समस्त पदों को यथार्थ रूप से प्रकाशित करते हैं। वे नायक हैं अर्थात् सदुपदेश देकर मार्गप्रदर्शक होने के कारण सर्व प्रधान हैं। इस कारण वे प्राणियों को हितकर इहा लोक और परलोक में सुखदायी मोक्ष मार्ग का उपदेश देते हैं । तथा यह चौदह राजू प्रमाण लोक या पंचास्तिकाय रूप लोक जिस अपेक्षा से शाश्वत अर्थात नित्य है, उस अपेक्षा इसे नित्य कहते हैं-सदा काल स्थित रहने वाला कहते हैं। अथवा ज्यों-ज्यों मिथ्यात्व आदि શ્વત છે. તે રીતે તેને શાશ્વત કહે છે. તે મનુષ્ય ! જેમાં પ્રાણી માત્ર નિવાસ કરે છે. ૧રા
ટીકાર્થ—આ લોકમાં તીર્થકર તથા ગણધર વિગેરે ચક્ષુની બરોબર છે, જેમ નેત્ર ગ્ય દેશમાં રહેલા પદાર્થોના સમૂહને પ્રકાશિત કરે છે, એજ પ્રમાણે આ મહાનુભાવો સઘળા પદાર્થોને યથાર્થ રૂપે બતાવે છે. તેઓ નાયક છે. અર્થાત્ સદુપદેશ આપીને માર્ગ બતાવવા વાળા હોવાથી સર્વ પ્રધાન છે. તે કારણથી પ્રાણિના હિતકર આલેક અને પરલોકમાં સુખદાય મોક્ષ માર્ગને ઉપદેશ આપે છે. તથા આ ચૌદ રાજુ પ્રમાણ લેક અથવા પંચાસ્તિકાય રૂપ લેક જે અપેક્ષાથી શાશ્વત અર્થાત નિત્ય છે, એ અપેક્ષાએ તેને નિત્ય કહે છે. અર્થાત સદા કાળ રિથર રહેવાવાળા કહે છે. અથવા જેમ
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे freeaafraid तथा तथा सप्तारस्याऽभिवृद्धि र्भवतीति कथयन्ति । 'जंसि' यस्मिन् लोके 'पया' प्रजाः - प्रजायन्ते इति प्रजाः - प्राणिनः - षड्जीवनिकायरूपाः 'मानव' हे मानव ! हे भव्यपुरुष ! प्रायो मानवस्यैव उपदेशार्हत्वात् मानव ग्रहणम् 'संपगाढा' संप्रगाढा :- सम्यक्तया नारकतिर्यङ्नरामरभेदमाश्रित्य प्रकर्षेण व्यवस्थिता इति । सू० १२ ॥
सम्पति सूत्रकारो जन्तूनामंशतो भेदान् प्रदर्शयन् तेषां संसारपर्यटनप्रकार दर्शयति- 'जे रक्खसा वा' इत्यादि । मूलम् - जे रेक्खला वा जमलोइया वा,
"जेवा सुरी गंधव्वा य काया।
મૅટફ
आगालगामी यं पुंढो सिया,
"जे पुणो पुणो विप्रयासुंर्वेति ॥ १३ ॥ छाया-ये राक्षसा वा यमलौकिका वा, ये वा सुरा गन्धविकायाः । आकाशगामिनश्च पृथिव्याश्रिता, ये पुनः पुन र्विपर्यासमुपयान्ति । १३ ।
की वृद्धि होती है, त्यों-त्यों संसार (भव भ्रमण) की वृद्धि होती है, ऐसा कहते हैं । हे मनुष्य ! लोक वह है कि जिस में प्रजा अर्थात् षट् काय के जीव निवास करते हैं । यहां 'मनुष्य' शब्द के प्रयोग का कारण यह है कि मनुष्य ही प्रायः उपदेश के योग्य होता है ॥१२॥
अथ सूत्रकार जीवों के कतिपय भेद दिखलाकर उनके संसार पर्य टन का प्रकार कहते हैं - 'जे रक्खसा वा' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जे - ये' जो 'रक्खला - राक्षसाः' अर्थात् व्यन्तर विशेष हैं तथा जो 'जमलो हया-यम लौकिकाः' अम्बाम्बरीष आदि परमाधार्मिक જેમ મિથ્યાત્વ વિગેરેની વૃદ્ધિ થાય છે, તેમ તેમ સસાર (ભવ ભ્રમણુ) ની વૃદ્ધિ થાય છે, એમ કહે છે. હું મનુષ્ય 1 લેાક એ છે કે-જેમાં પ્રજા અર્થાત્ ષટ્ કાયના જીવા નિવાસ કરે છે, અહિયાં ‘મનુષ્ય ! શબ્દના પ્રયોગનું કારણ એ છે કે-પ્રાય: મનુષ્યા જ ઉપદેશને ચેાગ્ય હાય છે. ૫૧૨ા
હવે સૂત્રકાર જીવેાના કેટલાક ભેદે ખતાવીને તેના સસારમાં પય ટેનના પ્રકારો કહે છે
'जे रक्खसा वा' इत्यादि
शब्दार्थ– ‘जे-ये' ? ‘रक्खसा - राक्षसाः' राक्षस अर्थात् व्यन्तर विशेष 'जमलोइया - यमलौकिकाः सभ्या अभ्मरीष विगेरे परमाधार्मिः
છે તથા
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. अ. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
२८७
अन्वयार्थ : - (जे) ये - केचित् ( रक्खसा ) राक्षसाः - राक्षसात्मनो व्यन्तराः ( जमलोइया) यमलौकिकाः - अम्वादयः परमाधार्मिकाः (वा) वा अथवा (जे) येकेचन (सुरा) सुराः - देवाः सौधर्मादिवैमानिकदेवाः उपलक्षाणाद असुरा वाअसुरकुमारादि भवनवासिनः (य) च- चशब्दाद् ज्योतिष्कदेवाश्च (गंधव्त्रा गन्धर्वाः
है 'वा - वा' अथवा 'जे - ये' जो कोई 'सुरा-सुराः ' सौधर्मादि वैमानिक देव उपलक्षणसे असुरकुमारादि भवनपति 'य-च' और 'गंधण्यागंधर्वाः' गंधर्व तथा 'काया - कायाः पृथिवीकायादि छ जीवनीकाय 'य-च' और 'आगासगामी - आकाशगामिनः पक्षीगण अथवा जिनको आकाश गमन की लब्धी प्राप्त हुई है ऐसे विद्याचारण जङ्घाचारण आदि तथा 'जे-ये' जो कोई 'पुढो सिया - पृथ्याश्रिताः' पृथ्वी के आश्र यसे रहनेवाले पृथिव्यादि एकेन्द्रियादि पंचेद्रिय तक के सभी प्राणी है वे सब अपने आप किये कर्म से 'पुणो पुणो- पुनः पुनः' बार बार 'विप्परि यासं - विपर्यासम्' घटीयन्त्र के जैसे परिभ्रमण को 'उवेंति - उपयन्ति' प्राप्त होते हैं अर्थात् संसार में परिभ्रमण करते रहते हैं ||१३||
अन्वयार्थ - जो राक्षस अर्थात् एक प्रकार के व्यन्तर हैं, जो अम्ब आदि परमाधार्मिक है, या जो सौधर्म देवलोक आदि में रहने वाले वैमानिक देव हैं, उपलक्षण से असुरकुमार आदि भवनवासी हैं, 'च'
छे 'वावा' अथवा 'जे-ये' ? 'सुरा - सुराः ' सौधर्भादि वैभानि देव उपलक्षथी असुरष्टुभाराहि लवनपति 'य-च' ने 'गंधव्वा-गंधर्वाः' ग ंधर्व' तथा ‘काया–कायाः'पृथ्वी अयाहि छ प्रभारना भवनीये। 'य-च' भने 'आगावगामी-आकाशगामिन' पक्षि समूह अथवा भेगाने आशमां भवानी सम्धी પ્રાપ્ત થઈ છે એવા વિદ્યાચારણુ જ ઘાચારણુ વિગેરે તથા ને-ચે” જે કાઈ 'पुढोसिया - पृथिव्याश्रिताः' पृथ्वीना आश्रयथी रहेवावाजा पृथिव्याहि मेमेन्द्रियथी પચેન્દ્રિય સુધીના બધા પ્રાણિયો છે, તેએ બધા પોતે પોતાની મેળેજ કરેલા थी 'पुणो पुणो- पुन पुन.' वारंवार विप्परियास - विपर्यासम् ' रेटडेनी भाइ परिभ्रभथुने 'वेति - उपयन्ति' प्राप्त थाय छे, अर्थात् संसा રમાં પરિભ્રમણ કરતા રહે છે એટલે કે સ'સારમાં જ ભટકચા કરે છે, ૫૧૩ા અન્વયા — જો કાઈ રાક્ષસ અર્થાત્ એક પ્રકારના ન્યતર જે અમ્બ વિગેરે પરમાધાર્મિક છે, અથવા જે સૌધ આદિ દેવલેાકમાં રહે. વાવાળા વૈમાનિક દેવ છે, ઉપલક્ષણથી અસુરકુમાર વિગેરે ભવનવાસી છે, ર' શબ્દથી જ્યાતિષ્ક છે, તથા ગધવ અને વિદ્યાધર છે, તથા છ જીવનિ
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वकृताङ्गले विद्याधराः, तथा-(काया) काया:-पजीवनिकायाः (य) च-तथा-(आगासगामी) आकाशगामिन:-पक्षिगः, सम्प्राप्ताकाशगमनलब्धिमन्तो विद्याचारणादयो वा तथा (जे) ये-केचित् (पुढोसिया) पृथिव्याश्रिताः पृथिवीनिश्रिताः पृथिव्याधेकेन्द्रिया द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रिया बा, सर्वे चतुर्विंशतिदण्डकस्थाः प्राणिन इत्यर्थः, सर्वे स्वकृतकर्मभिः (पुणो पुणो) पुनः पुना-बार वारम् (विप्परियासं) विपर्या सम्-अरहट्टघटीन्यायेन परिभ्रमणम् (उति) उपयन्ति प्राप्नुवन्ति संसारे परिभ्रमन्तीत्यर्थः ॥१३॥ ___टीका-'जे' ये-केचन 'रक खसा' राक्षसाः-व्यन्तरविशेषाः राक्षसग्रहणेन सर्वेऽपि व्यन्तराः संगृहीता भवन्ति । तथा-'जे जमलोइया वा' ये यमलौकिका अम्बाम्बरीपादयः परमाधार्मिकादयः 'जे वा सुरा' ये वा सुरा:-सौधर्मप्रभृतयो वैमानिकाः । इह च शब्देन ज्योतिष्काणां मूर्यदीनां संग्रहः। तया-'गंधया ये गन्धर्वाः-विद्याधरा पन्तरभेदाः। तथा-'काया' काया:-पृथिवीकायादयः शब्द से ज्योतिष्क हैं तथा गंधर्व एवं छह जीवनिकाय हैं, आकाशगामी पक्षी हैं या आकाशगमन लब्धिवाले विद्याचारण आदि हैं तथा पृथ्वी के आश्रित एकेन्द्रिय, दीन्द्रिय त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय हैं, अर्थात चौवीसों दण्डकों के अन्तर्गत सभी प्राणी हैं। वे अपने अपने किये कर्मों से भवभ्रमण को प्राप्त होते हैं ॥१३॥
टीकार्थ-यहां 'राक्षस' शब्द से सभी व्यन्तरों को ग्रहण किया गयो है, अतएव जो व्यन्तर हैं, जो यमलोक में रहने वाले अम्ब, अम्बरीष
आदि परमाधार्मिक हैं, जो सौधर्म आदि विमानों में रहने वाले वैमा. निक देव हैं, 'च' शब्दसे स्मृचित सूर्य आदि ज्योतिष्क देव हैं, जो गन्धर्व नामक व्यन्तर हैं, पृथ्वीकायिक आदि छह जीवनिकाय हैं, जो કાય છે, આકાશમાં જવાવાળા પક્ષી છે, અથવા આકાશગામી લમ્બીવાળા વિદ્યાચારણ વિગેરે છે, તથા જે કઈ પૃથ્વીના આશ્રિત એકેન્દ્રિય, હીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરીન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય છે, અર્થાત્ ચોવીસે દંડકેના અંતર્ગત સઘળા પ્રાણિ છે, તેઓ રેટની જેમ પિત પિતાના કરેલા કર્મોથી ભવમણ પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૩
ટીકાર્થ—અહિયાં “રાક્ષસ' શબ્દથી સઘળા વન્તરને ગ્રહણ કરેલા છે. તેથી જે વ્યન્તર છે, તથા યમ લેકમાં રહેનારા જે અમ્બ, અમ્બરીષ વિગેરે પરમધામિક છે, જે સૌધર્મ વિગેરે વિમાનમાં રહેવાવાળા વૈમાનિક દે છે, તથા “જ્ઞ' શબ્દથી બતાવેલા સૂર્ય વિગેરે જ્યોતિષ્ક દેવ છે, જે ગંધર્વ નામના વ્યતર દેવ છે, પૃશિવકાયિક વિગેરે છ વનિકાય છે, જે આકા
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. व. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २४२ षडपि जीवनिकायाः, तथा ये 'आगासगामी य' आकाशगामिनश्च पक्षिणः सम्मासाकाशगमनलब्धयो विद्याचारणजड्डाचारणादयो विद्याधरा वा। तथा-ये च 'पुढोसिया' पृथिव्याश्रिताः पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पति द्वित्रिचतुष्पञ्चेन्द्रिया', ते सर्वेऽपि स्वकृतकर्मभि , 'पुणो-पुणो' पुनः पुनः अनेकपकारकम् विपरियासम्-विविविधम् अनेकप्रकारकं पर्यासं-परिक्षेपं घटीयन्त्रन्यायेन परिभ्रमणम् 'उति' उपयन्ति-माप्नुवन्तीति ॥१३॥ मूलम्-जमाहु ओहं सलिलं अपारगं,
जाणाहि णं भवगहणं दुमोक्खं । जंसी विसन्ना विसंयंगणाहिं,
दुहओऽविलीयं अणुसंचरंति ॥१४॥ छाया-पमाहुरोघं सलिलमपारक, जानीहि खलु भवगहनं दुर्मोक्षम् ।
यस्मिन् विषण्णा विषयाङ्गनामि, विधाऽपि लोकमतृसंचरन्ति आकाशगामी पक्षी या आकाशगमन की लब्धि वाले विद्याचारण, जंघा. चारण आदि विद्याधर हैं और जो पृथ्वी आश्रित पृथ्वी अप् तेज वाय वनस्पति के तथा द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय एवं पंचेन्द्रिय जीव हैं, वे सभी अपने अपने द्वारा उपार्जित कर्मों से बार बार अरहट के जैसा अनेक प्रकार के भवभ्रमण को प्राप्त होते हैं ॥१३॥ 'जमाहु ओहं' इत्यादि।
शब्दार्थ- 'ज-यम्' जिस संसार को 'सलिलं ओहं-सलिलम् ओघम्' स्वयम्भूरमण समुद्र के जलके समूह जैसा 'अपारगं-अपारकम्' पार करनेमें अशक्य अर्थात् अपार 'आहु-आतु' तीर्थकर गणશમાં જવાવાળા પક્ષી અથવા આકાશની લબ્ધિવાળા વિદ્યાચારણ જંઘાચારણ, વિગેરે વિદ્યા છે, અને જે પૃથ્વી આશ્રિત પૃથ્વી, અપૂ તેજ, વાયુ, વનસ્પતિના તથા શ્રીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિનિદ્રય અને પંચેન્દ્રિય જ છે, તે સઘળા પોત પોતાના પ્રાપ્ત કરેલા કર્મોથી વારંવાર રેટની માફક અનેક પ્રકારના ભવ ભ્રમણને પ્રાપ્ત કરે છે. તેવા
'जमाहु ओह' त्या
शहा- 'ज-यम्' २ संसारने 'सलिल ओह- सलिलम् ओघ स्वय. भूमा समुद्रन पाएन समूह वा 'अपारगं-अपारकम्' पा२ ४२वामा म१४५ 'आहु-आहुः' ती ४२ भने पराये ४० छ तथा से मनुष्यो
९० ३७
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थ :- (जं) यं संसारम् (सलिलं ओहं) स्वयम्भूरमणसलिलौघवत् (अपारगं) अपारकम् - पारयितुमशक्यम्, (आहु) आहुः कथयन्ति - तीर्थ करगणधरादयः तथैव - हे मानन ! इदम् (भवगहणं भवगहनम् - संसाररूपं वनम् (दुमोक्खं) दुर्मोक्षम् - दुरुत्तरस् ( जाणाहि) जानीहि यतः (जंसी) यस्मिन् संसारे ये जनाः 'विसयगणाहि ) विषयाङ्ग नासु - विषयप्रधानासु स्त्रीषु त्रिषयेषु स्त्रीषु च (विसन्ना) विषण्णाः - आसक्ताः विषयाङ्गनाभिर्वा वशीकृता भवन्ति ते (दुइओ वि) द्विधातोऽपि - द्विवि धमपि (लोयं ) लोकम् - संसारम् स्थावररूपं जगमरूपं च अथवा आकाशाश्रितरूपं पृथिव्याश्रितरूपंच (अणुसंचरंति) अनुपंचरन्ति-भवाद्भवान्तरं परिभ्रमन्ति इति ॥ १४ ॥
धरादिने कहा है तथा हे मनुष्यो ! यह 'भवगहणं भवगहनम् ' संसाररूपी चन को 'दुमोक्ख' - दुर्मोक्षम् ' दुःखसे ही छुटकारा पा सके ऐसा 'जाणाहि - जानीहि ' जानो कारण की 'जंसी - यस्मिन्' जिस संसार में जो मनुष्य 'विसयंगणाहि-विषयाङ्गनाभिः' शब्दादि विषयो के द्वारा एवं स्त्रियों से 'विसण्णा विषण्णा' वशीकृत होते हैं अर्थात् विषयो एवं स्त्रियोंमें आसक्त होते हैं 'वे लोक 'दुहओ वि-द्विधाऽपि स्थावर जंगमात्मक दोनों प्रकारके 'लोयं-लोकम्' संसार में 'अणुसंचरंति - अनुसंचरन्ति' एक भवसे दूसरे भवमें जाते हैं अर्थात् एक जन्म से छूट कर दूसरा जन्मधारण करते हैं ॥ १४ ॥ ॥
अन्वयार्थ — जिस संसार को स्वयंभूरमण समुद्र के जलसमूह के समान अपार कहा है, उस गहन संसार को दुस्तर समझो, जिसमें विषयों तथा स्त्रिओं में आसक्त हुए जीव त्रस तथा स्थावर रूप से अथवा भूचर तथा खेचर होकर परिभ्रमण करते रहते हैं ॥१४॥
मा 'भवग्रहणं भवगहनम्' संसार ३यी वनने 'दुसोक्ख- दुर्मोक्षम् ' दुःथी ४ चार पाभी शाय येवु 'जाणाहि - जानीहि ' लो। अर हे 'जंसी - यस्मिन् '
संसारमा भनुष्यो 'विखयगणाहि - विषयाङ्गानाभिः' शब्दादि विषयो द्वारा भने स्त्रियोथी 'विषण्णा - विपण्णा.' वश रायसां मने छे. अर्थात् विषयों અને ખ્રિયામાં આસક્ત મને છે. ૫૧૪ાા
અન્વયા —જે સ'સારને સ્વયંભૂરમણુ સમુદ્રના જલસમૂહની જેમ અપાર કહેલ છે, એ ગહન એવા સસારને દુસ્તર સમો જેમાં વિષયે અને સ્ત્રિયોમાં આસક્ત થયેલ જીવ ત્રસ અને સ્થાવર પણાથી અથવા ભૂચર અને ખેચર થઈ ને લેાકમાં પરિભ્રમણ કરતા રહે છે. ૫૧૪
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
मार्थयोधिनी टीका प्र. थु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
टीका - अपि च 'जे' यं ससारसागरम् 'सलिलं ओई' स्वयम्पूरमण सकिं लघवत् 'अपारगं' आपारकम् - अनुल्लंघ्यम् 'आहु' आहुः कथयन्ति तीर्थकर - गणधरादयः, यथा - स्वयम्भूरमणो न केचनचिज्जलचरेण स्थलचरेण वॉ ळङ्घयितुं शक्यस्तथा-ज्ञानदर्शनादिरहितेन नरेणायमपि संसार : संतरितुमशक्य एवेति दर्शयति एवम् 'भवगणं' भवगहनम् - भवत्रनं चतुरशीतिलक्षयोनि प्रमाणकं संख्येयाऽसंख्ये यानन्तस्थितिकम् 'दुमोक्खं' दुर्मोक्षम् - दुःखेन मोचयितुं शक्यम् ' जाणाहि' जानीहि यतः 'जसि' यस्मिन् संसारे ये जनाः 'विसयंगणा हिं' विषयाङ्गनाभिः - विषयाः शब्दादयस्तैः अङ्गनाभिः स्त्रीभिश्व 'विसन्ना' विषण्णा :वशीकृताः । विषयाङ्गनासु आसक्ता वा सन्ति ते 'दुइओ' द्विविधमपि 'लोय' लोकम् - स्थावरजङ्गमात्मकम् आकाशपृथिव्यात्मकं वा यद्वा द्विघापीति - लिङ्ग
टीकार्थ - तीर्थंकरों एवं गणधरोंने इस संसार को स्वयंभूरमर्ण समुद्र के समान अपार - दुस्तर कहा है । जैसे विशालतम स्वयंभूरमण समुद्र को कोई जलचर या स्थलचर प्राणी पार करने में समर्थ नहीं है उसी प्रकार ज्ञान दर्शन आदि से रहित कोई भी मनुष्य इस संसार को पार करने में समर्थ नहीं है । यह भव-वन चौरासी लाख जीवयोनियों से युक्त और संख्यात, असंख्यात तथा अनन्त स्थितिवाला है । इसे दुर्मोक्ष जानो - इससे छुटकारा पाना कठिन है । इस संसार में शब्दादि विषयों एवं स्त्रियों में आसक्त अथवा इनके वशीभूत हुए प्राणी दोनों प्रकार के लोक में अर्थात् स्थावर-जंगम या पृथ्वीवर - आकोशचर रूप जगत् में परिभ्रमण करते हैं । अथवा दो कारणों से लोक में भ्रमण करते हैं - वेषमात्र की दीक्षा और अविरति से या राग
ટીકા-તીર્થંકરા અને ગણધરોએ આ સંસારને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની સરખા અપાર–દુસ્તર કહેલ છે. જેમ વિશાળ એવા સ્વયભ્રમણ સમુદ્રને કાઇ જલચર અથવા સ્થલચર પ્રાણી પાર કરવામાં સમથ થતા નથી, એજ પ્રમાણે જ્ઞાન દર્શન વિગેરેથી રહિત ક્રાઇ પણુ મનુષ્ય આ સ'સારને પાર કરવામાં સમર્થ નથી. આ ભવ-વન ચાર્યાશી લાખ જીવ યાનિચેાથી યુક્ત અને સખ્યાત અસખ્યાત તથા અનંત સ્થિતિવાળા છે, તેને દક્ષિન છુટી શકાય તેવે સમજે આમાંથી છુટા થવુ ઋણુ છે. આ જગતમાં શબ્દાકિ વિષયો અને શ્રિયામાં આસક્ત અથવા તેને વશ થયેલા પ્રાણી બન્ને પ્રકારના લેાકમાં અર્થાત્ સ્થાવર જંગમ અથવા પૃથ્વીચર-આકાશ ચર રૂપ જગતમાં પરિભ્રમણ કરતા રહે છે, અથવા વષમાત્રની દીક્ષા અને અવિરતિથી અથા રાગ અને દ્વેષથી આવા બે પ્રકારના કારણેાથી લેાકમાં ભ્રમણ કરતા રહે છે.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतास्त्र मात्रप्रव्रज्यया अविरत्या च, तथा रागद्वेपाभ्यां वा लोकम् 'अणुसंबरांति' अनुसंचरन्ति-स्वकृत कर्मप्रेरिताः प्राणिनो भवाटवीं परिभ्रमन्तीति भावः ॥१४॥ मूलम्-न कम्मुणा कम्म खर्वेति वाला,
अकम्मुणा कम्म खति धीरां । मेधाविणो लोभमयावतीता,
संतोसिणो नो पैकरोति पाँवं ॥१५॥ छाया-न कर्मणा कर्म क्षपयन्ति वाला, अकर्मणा कर्म क्षपयन्ति धीराः ।
मेधाविनो लोभमयादतीताः, सन्तोपिणो नो प्रकुर्वन्ति पापम् ।१५। से और द्वेष का आशय यह है कि अपने अपने किये कर्मों से प्रेरित होकर प्राणी संसार रूपी अटवी में भ्रमण करते हैं ॥१४॥
'न कम्मुणा कम्मखति बाला' इत्यादि।
शब्दार्थ-'पाला-बालाः कर्मसे कर्मका नाश होता है ऐसा मानने वाले अज्ञानी 'कम्मुणा-कर्मणा' सावद्य का आरम्भ रूप आस्रव द्वारसे 'कम्म-कर्म' पापकर्म 'न खति-न क्षपयन्ति' नाश नहीं कर सकते हैं अर्थात् पापकर्म करनेके कारण अपने कर्मों का क्षपण नहीं कर सकते है परन्तु 'धीरा-धीराः' धीर पुरुष 'अकम्मुणा-अकर्मणा' आस्रवों को रोककर 'कम्म-कर्म' पापकर्म 'खति-क्षपयनित' क्षपण करते हैं अतः 'मेहाविणो-मेधाविलः' बुद्धिमान् पुरूष 'लोभमयावतीता-लोभ
કહેવાને આશય એ છે કે-પત પિતાના કરેલા કર્મોથી પ્રેરાઈને પ્રાણી સંસાર રૂપ અટવ-જંગલમાં ભટક્યા કરે છે. ૧૪
'कम्मुणा कम्म खति बाला' छत्यादि
शा---'वाला-वालाः' भयो । मन नाश थाय छ तम भान. पापा मशानीयो 'कम्मुणा-कर्मणा' साधना आरम ३५ मानव द्वारथी 'कम्म-कर्म' पा५४ 'न खवे ति-नक्षपयन्ति' नाश ४॥ शता नथी. अर्थात् ५।५ ४२वाने ४२ पोताना ना ना ४२री शता नथी. ५२'तु 'धीराधीरा' धीर ५३५ 'अकम्मुणा-अकर्मणा' मासवाने श्रीन 'कम्म-कर्म' ५५ ४ 'खवे ति-क्षपयन्ति' भा२ छे. तेथी 'मेहाविणो-मेधाविनः' भुद्धिमान् Y३५ 'लोभमयावतीता-लोभमयादतीताः' ५२५थी दू२ २से . तथा ४शन
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्वयार्थ:-(वाला) बालाः (कर्मणा कर्मक्षयो भवति) इति मन्यमाना अज्ञानिनः (कम्भुणा) कर्मणा-सावद्यारम्भरूपेण आलयद्वारेण (कम्स) कर्म-पाप कर्म (न खवें ति)नक्षपयन्ति-क्षपयितुं न शक्नुवन्ति, अपितु (धीर) धीरा:-महासत्ववन्तः पुरुपाः (अकम्मुणा) अकर्मणा-आस्त्रवनिरोधेन (कम्म) कर्म पाप कर्म (खति) क्षपयन्ति, अतः (येधाविणो) मेधाविन:-विशिष्टघुद्धिशालिनः, अत एव (लोभायातीता) लोभसयादतीता:-परिग्रहातीता-द्रव्यभावपरिग्रहवर्जिताः अतएव (संतोसिणो) सन्तोपिणा-सन्तोपवन्तः संयताः (पाच) पापम्-सावद्या. नुष्ठानम् (नो पकरें ति) नो प्रकुर्वन्ति ।।१५॥
टीका-किश्चान्यत् 'बाला' वाला इव वाला:-अविवेकिन:-सदसद्विवेक विकला:-मिथ्यात्वदोपरभिभूताः 'कम्मुणा' कर्मणा-सावचकर्मानुष्ठानेन प्राणातिपातादिरूपेण 'कम्म' कर्म 'न खति' न क्षपयन्ति-कर्मणः क्षयार्थमुत्सकाः । उद्युक्ता अपि कर्म क्षपयितुं न समर्था भवन्ति, किन्तु 'धीरा' धीराः-परीपहोप , मयादतीताः परिग्रह से दूर रहते हैं अतएव संतोलिणो-संगोषिणा' संतुष्ट रहले हवे 'पावं-पापम् सावध अनुष्ठान 'नो पकरेंति नो प्रकुर्वन्ति' नहीं करते हैं ॥१५॥ ___ अन्वयार्थ-अज्ञानी जीव (लावद्य) कर्म से कर्म का क्षय नहीं कर सकते, धीर पुरुष अकर्म से (आअव निरोध से) कर्म का क्षय करते हैं अतः मेधावी पुरुष परिग्रह ले (अथवा लोभ और मद से) रहित होकर, सन्तोष धारण करके पाप नहीं करते हैं ॥१५॥
टीकाथ-सत् अलत के विवेक से शून्य और मिथ्यात्व आदि दोषों से परारत अज्ञानी जीव प्राणातिपात रूप सावध कर्म के अनु. ष्ठान से कर्मों का क्षश करने के लिए उत्सुक रोते हुए भी क्षय करने में समर्थ नहीं हो सकते हैं । किन्तु जो पुरुष धीर है अर्थात् परीषहों 'संतोसिणो-संतोपिण' सतुष्ट मनीने 'पावं पापम्' सावध मनुहान 'ना पकरे'ति-नो प्रकुर्वन्ति' ४२ता नथी ।।१५। A અન્વયાર્થ—અજ્ઞાની જીવ (સાવઘ) કર્મથી કમને ક્ષય કરાવી શકતા નથી. ધીર પુરૂષ અકર્મથી (આસને ૨કવાથી) કર્મને ક્ષય કરે છે તેથી મેધાવી પુરષ પરિગ્રહથી (અથવા લેભ અને મદથી) રહિત બનીને સ તેષ ધારણ કરીને પાપ કર્મ કરતા નથી. ૧૫
ટીકાથ–સત અસના વિવેક રહિત અને મિથ્યાત્વ વિગેરે દેથી પરાજય પામેલા અજ્ઞાની છ પ્રાણાતિપાત રૂપ સાવધ કર્મના અનુષ્ઠાનથી કમેનો ક્ષય કરવા માટે ઉત્સુક થતા હોવા છતાં પણ ક્ષય કરવામાં સમર્થ થતા નથી, પરંતુ જે પુરૂષ ઘર છે, અર્થાતુ પરીષહ અને ઉપસર્ગોને સહન
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
सूत्रकृताक सूत्रे सर्गविजये समर्थाः देयोपादेयविवेकवन्तः सन्तः 'अकम्पुणा' अकर्मणा - आस्रवनि रोधेन अन्तशः शैलेsयवस्थायाम् 'कम्म' कर्म 'खवे 'ति' क्षपयन्ति - सद्वैद्याः चिकित्सया रोगमिवापनयन्ति । कथं भूतास्तेधीरास्तत्राह - 'मेहाविणो' मेधाविनःहिताहितप्राप्ति परिहारज्ञाः, तथा - 'लोभमयात्रतीता' लोभमयादतीताः - लोभमयः परिग्रहस्तस्मादतीताः - अतिक्रान्ताः - वाह्याभ्यन्तरपरिग्रहवर्जिताः, अतं एव 'संतो सिणो' सन्तोषिणः- जिनवचनामृतपानेन सन्तृष्टा अतएव ते धीराः 'पाव' पापस् - प्राणातिपातादिरूपम् 'नो पकरेंति' नो प्रकुर्वन्ति । लोभातीतत्वेन प्रतिषेधांशो दर्शितः, सन्तोषेण तु विधेयांश इति ॥ १५॥ मूलम् - ते तीयं उप्पन्नमणागयाई,
लोगस्स जाणंति तहागयाई । तारो अन्नेसिं अणन्न णेया,
बुद्धा हुं ते अंतकडा भवति ॥१६॥
छाया - तेऽतीतोत्पन्न नागवानि, लोकस्य जानन्ति तथागतानि । नेतारोऽन्येषामनन्यनेवाः, बुद्धाथ तेऽन्तकरा भवन्ति ॥ १६॥
एवं उपसर्गों को सहन करने में समर्थ तथा हेय उपादेय के विवेक से विभूषित हैं, वही अकर्म के द्वारा अर्थात् आस्रव का निरोध करके, पूर्ण रूप से शैलेशी अवस्था में कर्मों का क्षण करते हैं, जैसे चिकित्सा के द्वारा अच्छा वैद्य रोग का क्षय कर देता है । वे धीर पुरुष मेधावी होते हैं हित की प्राप्ति और अहित के परिहार ( दूर करने) को जानते हैं, बाह्य तथा आभ्यन्तर परिग्रह से अतीत होते हैं और जिन-वचनरूपी अमृत का पान करने से सन्तोषी होते हैं। ऐसे पुरुष प्राणातिपात मृषावाद आदि पापकर्म नहीं करते हैं | || १५॥
કરવામાં સમથ તથા ય ત્યાગવા ચૈાગ્ય અને યુક્ત છે, તેજ અક્રમ દ્વારા અથવા આસત્રના શૈલીશી અવસ્થામાં ક્રમના ક્ષય કરે છે જેમ રાગના નાશ કરી દે છે. તે ધીર પુરૂષ મેધાવી હાય હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિતના પરિહાર દૂર કરવા માટે સમજે છે, માહ્ય-મહારના તથા આભ્યંતર-અંદરના પરિગ્રહથી પર હાય છે, અને જીન વચન રૂપી અમૃતનું પાન કરવાથી સંતેાષી હાય છે એવા પુરૂષા પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ વિગેરે પાપકર્મ કરતા નથી. ૫૧પપ્પા
ઉપાદેયના (ગ્રહણુ) વિવેકથી નિષ કરીને પૂર્ણ રૂપથી ચિકિત્સા દ્વારા સારા વૈદ્ય
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २९५ ___ अन्वयार्थः-(ते) ते-आस्रवनिरोधेन कर्मक्षपकास्तीर्थकराः (लोगस्स) लोकस्य प्राणिसमूहस्य (तीयउप्पन्नमणागयाइं) अतीतप्रत्युत्पन्नानागतानि,-भूतवर्तमानभविष्यकाळभावीनि सुखदुःखादि (तहागयाइं) तथागतानि-यथा-वस्थितानि (जाति) जानन्ति । तथा-ते तीर्थकराः (अन्नेसिं) अन्येषां जीवानाम् (णेतारो) नेतार:-मार्गदर्शकाः सन्ति किन्तु ते स्वयम् (अणन्नणेया) अनन्यनेता-नान्ये तान् नेतुं समर्थाः सन्ति । तर्हि कथमेतादृशा जाताः ? इत्याह-(ते) ते-तीर्थ'ते तीय उप्पन्नमणागयाई' इत्यादि।।
शब्दार्थ-'ते-ते' वे आनव के निरोधसे कर्मका क्षय कहने वाले वीतराग पुरुष 'लोगस्स-लोकस्य प्राणी समूहके 'तीय उप्पन्नमणागयाई-अतीतोत्पन्नानागतानि' भून, वर्तमान और भविष्य ऐसे कालत्र यका वृत्तांतो को 'तहागयाई-तथागतानि' यथार्थ रूपसे 'जाणंतिजानन्ति' जानते हैं एवं वे तीर्थकरादि 'अन्नेसिं-अन्येषां दूसरे जीवोंके 'णेतारो-नेतारः' नेता अर्थात् मार्गदर्शक है परंतु स्वयं 'अणन्नणेयाअनन्यनेता।' नेता रहित हैं अर्थात् उनका कोई नेता नहीं है 'ते-ते' थे तीर्थकरादि ज्ञानी पुरुष 'हु-च' निश्चय 'बुद्धा-बुद्धाः' स्वयं बुद्ध होने से 'अंतकडा-अन्तकृताः' सकल कर्मों का नाश करनेवाले होते हैं ।।१६।। . अन्वयार्य-आश्रवका निरोध करके कर्मों का क्षय करनेवाले तीर्थकर प्राणियों के भूत, वर्तमान और भविष्यत् काल को सुख दुःख को यथार्थ रूप से जानते हैं। वे अन्य जीवों के नेतामार्गदर्शक होते
'ते तीयठप्पन्नमणागयाइ' या
शहाथ--'ते-ते' मासाना पाथी ४मना क्षय भानपापा वात२५३। 'लोगस्स-लोकस्य' प्राणियोना सरना 'तीयउप्पन्नमणागयाई-अतीतोत्पन्नानागतानि' भूत, पतभान, मने माविष्य मेम त्रये ना वृत्तांतान 'तहागयाइ-तथागतानि' यथार्थ पायाथी 'जाणंति-जानन्ति' and छे भने तीथ४२॥6 'अन्नेसिं-अन्येषां' जीत ना 'णेतारो-नेतारः' नेता मयत भाश' छे. परंतु स्वयं 'अणन्नणेया-अनन्यनेता.' नेता २हित छ, अर्थात् તેઓને કોઈ નેતા નથી તે-તે તીર્થંકરાદિ જ્ઞાની પુરૂષ “દુ- નિશ્ચય 'बुद्धा-बुद्धाः' स्वय मुद्ध पाथी 'अंतकडा-अन्तकृताः' स४ भान नाश કરવાવાળા હોય છે ૧૬
અન્વયાર્થ–આવોને નિરોધ કરીને કર્મોને ક્ષય કરવાવાળા તીર્થ કર પ્રાણિના ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય કાળને સુખ દુખ અને યથાર્થ પશુથી જાણે છે. તેઓ અન્ય જીના નેતા-માર્ગદર્શક બને છે, પરંતુ
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतागसूत्रे कराः (हु) निश्चयेन (बुद्धा) बुद्धाः-स्वयं बुद्धा भवन्ति अतः (अनकडा) अन्त कृताः-सकलकर्मणामन्तकर्तारो भवन्तीति ॥१६॥ ____टीका-ये च लोभातीतत्वेन बाह्याऽभ्यन्तरपरिग्रहरहिताः 'ते' ते-वीत. रागाः (लोगस्स) लोकस्य-लोकवत्तिमाणिवर्गस्य 'तीय उत्पन्नमणागयाई अतीतोत्पन्नाऽनागतानि तत्र अतीताति-पूर्वजन्मार्जितानि उत्पन्नानि-वर्तमानजन्मस्थितानि, अनागतानि-भविष्यज्जन्मभावीनि सुखदुःखादीनि 'तहागयाई तथागतानि-यानि यथा विद्यन्ते-तानि तथैव 'जाणंति' जानन्ति, न तु विभङ्गज्ञानिवद् विपरीतं जानन्ति तथाहि-आगमवाक्यम्-'अणगारेणं संते ! माई मिच्छादिट्टी रायगिहे णयरे समोहए वाणारसीए नयरीए ख्वाई जाणइ पासह ? जाव से दंसणविवज्जासे भवइ) इत्यादि, मायी मिथ्याप्टिरनगारो राजगृहस्थितो वाराणसी हैं, पर उनका कोई नेता नहीं होता, क्योंकि तीर्थक्षर स्वयंयुद्ध और अन्त कर होते हैं ॥१६॥
टीकार्थ-लोभ से सर्वथा रहित होने के कारण जो पाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह से मुक्त हो चुके हैं, वे वीतराग पुरुष लोक में स्थित प्राणियों के भूतकाल में उत्पन्न हुए, वर्तमानकाल में उत्पन्न होते हुवे तथा अविष्य में होने वाले समस्त सुखों और दुखों को वास्तविक रूप से जानते हैं । विसंगज्ञानियों की जैसे विपरीत रूप में नहीं जानते हैं। आगम में कहा है-'भगवन् ! मायाची और मिथ्याष्टि अनगार राजगृह नगर में रहा हुआ क्या वाराणसी नगरी के रूपों (पदार्थों । को जानता और देखता है ? इसका उत्तर यह है कि-हां, जानता और देखता तो है किन्तु यथार्थ रूप से नहीं देखता परन्तु उसको दर्शन તેઓના કેઈ નેતા હોતા નથી કેમ કે તીર્થકર સ્વયં બુદ્ધ અને અંતકર डाय छे. ॥१६॥
ટીકર્થલેસથી સર્વથા પર હેવાના કારણે જેઓ બાહા અને આભ્યન્તર પરિબ્રહથી મુક્ત થઈ ચૂકેલા છે, તે વીતરાગ પુરૂષે લેકમાં રહેલા પ્રાણિ
ના ભૂતકાળમાં ઉત્પન્ન થયેલા, વર્તમાનમાં ઉત્પન્ન થતા અને ભવિષ્ય કાળમાં ઉત્પન્ન થનારા સઘળા સુખ અને દુઓને વાસ્તવિક રૂપથી જાણે છે વિસંગ જ્ઞાનીની જેમ વિપરીત રૂપથી જાણતા નથી.
આગમમાં કહ્યું છે કે–હે ભગવાન માયાવી અને મિથ્યાદૃષ્ટિ અનગાર રાજગૃહ નગરમાં રહીને શું વારાણસી નગરીના રૂપો (પદાર્થો)ને જાણે કે દેખે છે? તેને ઉત્તર એવો છે કે-હા જાણે છે, અને દેખે છે પરંતુ તેને દર્શન વિપર્યાસ હોય છે અર્થાત્ તે વિપરીત રૂપથી જાણે અને દેખે છે. ઈત્યાદિ
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २१७ स्थितिरूपाणि पश्यति, नतु यथाऽवस्थितरूपेण पश्यति, यतस्तस्य दृष्टिविपर्यासो भवति नैव स यथावस्थितं रूपादिकं द्रष्टुं शक्नोतीति भगवदुत्तरम् । तथा ते 'अन्नेसि अन्येषां भव्यानाम् ‘णेतारो' नेतारः सदुपदेशदानाद् मोक्षमार्गदर्शकाः सन्ति । किन्तु ते स्वयम् 'अणन्नणेया' अनन्यनेया:-नान्येनेतुं योग्या', न कोऽपि तेषां नेता भवितुमई तीति भावः । तर्हि किमित्याह-'बुद्धा' बुद्वार-स्वयं बुद्धाः सन्ति, 'हु' इति निश्चयेन 'ते' ते-तीर्थकराः 'अंतकडा' अन्तकृताः, अन्तः कृतो यैस्ते तथा, सर्वकर्मणामन्तकरा भवन्तीति ॥१६॥
बुद्धा यावन्मोक्षं न गच्छन्ति तावत् किं कुर्वन्ति तत्राह- .. मूलम्-ते हैं। कुव्वंतिण कारवति,
भूयाहिसंकाइ दुगुंछमाणा। - सया जया विपणमति धीरा,
विणत्तिधीरा ये हवंति एगे ॥१७॥ छाया-ते नैव कुर्वन्ति न कारयन्ति, भूताभिशङ्कया जुगुप्समानाः ।
सदा यता विपणमन्ति धीरा, विज्ञप्तिधीराश्च भवन्त्येके ॥१७॥ विपर्यास होता है अर्थात् वह विपरीत रूप से जानता और देखता है।' इत्यादि। - तीर्थंकर अन्य भव्य जीवों के नेता होते हैं, सदुपदेश देकर उन्हें मोक्ष मार्गदिखलाते हैं, किन्तु वे अन्यनेय नहीं होते अर्थात् उनका कोई नेता नहीं होता, क्योंकि वे स्वयंबुद्ध होते हैं और समस्त कर्मों का अन्त करने वाले होते हैं ॥१६॥
तीर्थकर जव तक मोक्ष नहीं जाते तब तक क्या करते हैं ? इस प्रश्न का उत्तर देते हैं-'ते णेच कुवंति' इत्यादि ।
તીર્થકર અન્ય ભવ્ય જીના નેતા હોય છે. સદુપદેશ આપીને તેઓને મેક્ષ માગ બતાવે છે, પરંતુ તેઓ અન્યથી લઈ જવાય તેમ હોતા નથી. અર્થાત્ તેઓના કોઈ નેતા દેતા નથી. કેમકે તેઓ સ્વયંબુદ્ધ હોય છે. અને સમસ્ત કર્મને અન્ન કરવાવાળા હોય છે. ૧૬
તીર્થકર જયારે મોક્ષ જતા નથી ત્યારે શું કરે છે ? એ પ્રશ્નના ઉત્તર भापत छ -'ते णेब फुक्वति' इत्यादि.
स० ३८
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
.
.
...अन्वयार्थ-(ते)ते-पूर्वोक्ताः प्रत्यक्षज्ञानिनः (दुगुछमाणा) जुगुप्समानाः पाएं फर्म निन्दन्तः सन्तः (भूयाहिसंकाइ) भूताभिशङ्कया-प्राण्युपमर्दनगङ्गाया (३) नैव (कुवंति) कुर्वन्ति-न स्वयं पापकर्म समाचरन्ति तथा-(ण कारवंति) न पापाचरणे परं प्रेरयन्ति, उपलक्षणात् पापं कुर्वन्तमन्यं नानुमोदयन्ति च, किन्तु ते (धीरा) धीराः-परीपहोपसर्गसहनशीलाः (सया) सदा-निरन्तरमहानिशम् (नया) "शब्दार्थ-'ते-ते' वे पूर्वोक्त प्रत्यक्ष ज्ञानी अर्थात् तीर्धकरादि 'दुगुं छमाणा-जुगुप्समाना।' पापकर्म से घृणा करते हुए 'भूनाहिसंकाइभूताभिशङ्कया' प्राणियों के घातके भय से 'नेव फुति-नैव कुर्वन्ति' स्वयं पाप नहीं करते हैं तथा 'ण कारवंति-न कारयन्ति' पापाचरण करने के लिए अन्य को प्रेरित नहीं करते हैं 'धीरा-धीरा.' परीपत एवं उप. सर्ग को सहन करनेवाले वे पुरुप 'सया-सदा सर्व काल 'जया-यता' यतना युक्त होकर 'विप्पणमंति-विप्रणमन्ति' संयम का अनुष्ठान करते हैं 'य-च' तथा 'एगे-एके' कोइ अल्पसत्व 'विषणत्ति धीरा-विज्ञ. प्तिधीराः संयम के ज्ञान मात्र से संतुष्ट हति-भवन्ति' होते हैं अर्थात् क्रियासे संयमका अनुष्ठान नहीं करते हैं ॥१७॥
अन्वयार्थ-वे पूर्वोक्त प्रत्यक्षज्ञानी पापकर्म की जुगुप्सा करते हुए, प्राणियों के उपमर्दन (विराधना) की संभावना ले न स्वयं पापकर्म करते हैं न करवाते हैं और न पापकर्म करनेवाले का अनुमोदन करते हैं । वे
શબ્દાર્થ– તે-તે એ પહેલા વર્ણવેલ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાની અર્થાત્ તીર્ધક॥ दुगुंछमाणा-जुगुप्समानाः' पा५ ४मनी या ४२ता या 'भूताहिसंकाइ -भूताभिशङ्कया' प्राशियाना घातना भयथा 'नेव फुव्वति-नैव फुर्वन्ति' पाते पा५४ ४२ता नथी तथा 'न कारवति-न कारयन्ति' पापर्नु माय२५ ३२१॥ आटे मात । ४२ता नथी. 'धीरा-धीराः' परीष भने 6५सन सहन ४२वावाणा मेवात ५३ष'सया-सदा' सण 'जया-यताः' यतनावार मनी. 'विप्पणमंति-विप्रणमन्ति' सयभनु मनुडान ४३ छे. 'य-च' भने'एगे-एके' ५ ५५ सत्व 'विण्णत्तिधीरा-विज्ञप्तिधीराः' सयभना ज्ञान भात्री संतोषी 'हव'ति-भवन्ति' थाय छे. अर्थात् यापूर्व सयभनु અનુષ્ઠાન કરતા નથી. ૧ળા
અન્વયાર્થ–પૂર્વોક્ત પ્રત્યક્ષ જ્ઞાની પાપકર્મની નિંદા કરતા થકા પ્રાણિના ઉપમર્દન (વિરાધના)ની સંભાવનાથી પિતે પાપ-કર્મ કરતા નથી તેમજ બીજા પાસે પાપકર્મ કરાવતા નથી તથા પાપ કર્મ કરવાવાળાની અને
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २९६ यता:-यतनावन्तः (विषणमंति) विप्रणमन्ति-संयमानुष्ठाने नम्री भवन्ति (य) च तथा (एगे) एके-केचनाऽल्पसचाः (विण्णत्तिधीरा) विज्ञप्तिधीराः-ज्ञान धीराः संयमज्ञानमात्रसन्तोषिताः (हवंति) भवन्ति किन्तु संयमानुष्ठानं क्रियया नाचरन्तीति ॥१७॥
टीका-'ते' ते-प्रत्यक्षज्ञानिनो विदितवेधा वा तीर्थकरगणधरादयों 'दुगु छमाणा' जुगुप्समानाः पापं कर्म निन्दन्तः सन्तः 'भूयाहिसंकाई' भूतामिंशकया-त्रसस्थावरमाण्युपमर्देशङ्कया 'णे' नैव 'कुव्वंति' कुर्वन्ति-न स्वयं प्राणातिपाताघष्टादशपापस्थानानि समाचरन्ति 'न कारवंति' न कारयन्ति नान्यं तदाचरणार्थ प्रेरयन्ति उपलक्षणात् पापस्थानानि समाचरन्त मन्यं नानुमोदयन्ति किन्तु ते 'धीरा' धीराः परीषहोपस रचलनशीलाः 'सया' सदा निरन्तरम् 'जया' यता:धीर पुरुष निरन्तर यातनावान होते हैं और संयम के अनुष्ठान में नम्र होते हैं । किन्तु कोई कोई सत्त्वहीन अन्यदर्शनी ज्ञानशूर ही होते हैं। संयम के ज्ञान में तो कुशल होते हैं पर उसका आचरण नहीं करते।१७।
टीकार्थ-वे प्रत्यक्षज्ञानी या जानने योग्य पदार्थों को जानने वाले परोक्षज्ञानी तीर्थंकर गणधर आदि पापकर्म की दुगुंछा-निषेध करते है। त्रस और स्थावर जीवों के उपमर्दन (विराधना) की आशंका से न स्वयं हिंसा आदि अठारह पापस्थानों का सेवन करते हैं, न दूसरों को सेवन करने की प्रेरणा करते हैं और (उपलक्षण से) न पापस्थानों का सेवन करने वाले का अनुमोदन ही करते हैं। वे धीर पुरुष परीषहों ओर उपसगों से चलायमान न होते हुए निरन्तर यतनावान होते हैं મદના પણ કરતા નથી. એવા તે ધીર પુરૂષે હમેશાં યતનાવાન રહે છે. તેમજ સંયમના અનુષ્ઠાનમાં નમ્ર હોય છે. પરંતુ કઈ કઈ સત્વ વગરના અન્ય દર્શનવાળા જ્ઞાન સૂરજ હોય છે. સંયમના જ્ઞાનમાં તે તેઓ કુશળ હોય છે. પરંતુ તેઓ તેનું આચરણ કરતા નથી, ૧
ટીકાથ–તે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાની અથવા જાણવા ગ્ય પદાર્થને જાણવાવાળાએ પક્ષ જ્ઞાની તીર્થકર ગણધર વિગેરે પાપકર્મની શું છાનિષેધ ४रे छ, त्रस भने स्था१२ ७वान मन (विराधना) नी माथी स्वय:હિંસા વિગેરે અઢાર પ્રકારના પાપ સ્થાનેનું સેવન કરતા નથી. તથા બીજાઓને તેનું સેવન કરવાથી પ્રેરણા કરતા નથી, અને (ઉપલક્ષણથી) પાપસ્થીનેનું સેવન કરવાવાળાનું અનુમોદન કરતા નથી. તે ધીર પુરૂ પરીષહ અને ઉપસર્ગોથી ચલાયમાન ન થતા હમેશાં યતનવાનું રહે છે. અને વિનય
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतासूत्रे
पापानुष्ठानान्निवृत्ताः सन्तः 'विप्पणमंति' विपणमन्ति संयमानुष्ठानं प्रति विविकारेण नम्र afa fवनयपूर्वकं संरममाचरन्तीति भावः । 'य' - ' च - तथा 'एगे' एके- केचन गुरुकर्माणोऽल्पसच्चाः पुरुषाः 'विष्णत्तिधीरा' विज्ञप्तिधीराः - विज्ञविज्ञनं तन्मात्रेणैव धीराः सन्तोषिणः ज्ञानादेव अभिलषितवाञ्छकाः न तु संयमानुष्ठायिनः 'हवंति' भवन्तीति ॥१७॥
मूलम् - डेहरे थे पाणे बुड्ढे ये पाणे, 'ते आत्तओ पीसइ सव्वलोए ।
३००
वेहती लोगमिण महतं, बुद्धेऽपत्ते परिवेएज्जा | १८ | छाया - डहराच माणा वृद्धाथ प्राणा, स्तानात्मवत् पश्यति सर्वलोके । उत्प्रेक्षेत लोकमिमं महान्तं वृद्धोऽप्रमत्तेषु परिव्रजेत् ||१८|| और विनयपूर्वक संयम का अनुष्ठान करते हैं । इनके विपरीत कोई कोई भारीकर्म वाले सवरहित जन ज्ञान सन्तोषी होते हैं अर्थात् ज्ञानं से ही अभीष्ट की सिद्धि की अभिलाषा करते हैं ॥१७॥
'डहरे य पाणे' इत्यादि ।
शब्दार्थ -- 'सब्बलोए - सर्वलोके' पंचास्ति काय युक्त समस्त लोकमें 'उहरे य - डहराच' छोटे छोटे एकेन्द्रियवाले कुन्थु, पिपीलिकाआदि 'पाणे - प्राणाः' प्राणी हैं 'य-च' तथा 'बुड्ढे य- वृद्धा व' घडे बडे हाथी आदि बादर शरीरवाले 'पाणे - प्राणाः' प्राणी है 'ते - तान्' उन सबकी 'आत्तओ पासइ - आत्मवत् पश्येत्' आत्मवत् देखना चाहिये तथा 'इणं - इमम् ' प्रत्यक्ष दृश्यमानं 'महतं महान्तम्' विशाल लोयं -लोकम्' जीवाजीवात्मक लोक को 'उच्हती-उत्प्रेक्षेत' कर्म के वशवर्ती होने ભારે કમ વાળા જ અભીષ્ટની
પૂર્ણાંક સંયમનું અનુષ્ઠાન કરે છે, આનાથી વિપરીત કાઇ કાઈ સત્વ વગરના પુરૂષા જ્ઞાન સતાષી હાય છે. અર્થાત્ જ્ઞાનથી સિદ્ધિની અભિલાષા ઇચ્છા કરતા રહે છે. ૫૧૭ણા
' डहरे य पाणे' त्याहि
6
शहार्थ-'स्रव्वलोए - सर्वलोके' प'यास्तिभयवाजा मा सम्पू सो भां 'हरे - डहराध' नाना नाना शे! इन्द्रियवाणा कुंथु (पीसिअ (डीडी) विगेरे 'पाणे - प्राणाः आथिया है. 'य-च' भने 'वुड्ढे य- वृद्धाश्च' भोटा मोटा हाथी विगेरे महर शरीरवाजा 'पाणे - प्राणा' आशिया है. 'ते - तान्' मे मधाने 'आओ पासइ - आत्मवत् पश्येत्' येताना सरणा लेवा लेहये, तथा 'इर्णइमम्' मा प्रत्यक्ष हेमाता 'महंत - महान्तम्' विशाण लोयं-लोकम्' वा ণभने 'उब्वेती-उत्प्रेक्षेत' भनी वशीभूत होवाथी हुः ३५ वियारे
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
मार्थबोधन टोका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरण स्वरूपनिरूपणम्
३०१
अन्वयार्थ :- (सव्वलोए) सर्वलोके पश्चास्तिकायात्मके समस्तलोके ये ( डहरे य) डहरा - लघवः पृथिवीकायिका केन्द्रियाः, कुन्थुपिपीलिकादयः, सूक्ष्मा वा (पाणे) प्राणाः प्राणिन:, (ये) च पुन: ( बुड्ढे य) वृद्धाथ महान्तो स्यादयो वादरा वा (पाणे) प्राणाः प्राणिनः सन्ति (ते) तान् सर्वान् (भत्तओपासह) आत्मवत् पश्येत् । तथा (इ) इमं प्रत्यक्षतया दृश्यमानम् (महंतं) महान्तम् अनाद्यनन्तत्वाद् विशालम् (लोयं) लोकस् - जीवाजीवात्मकम् (उच्वेहती) उत्प्रेक्षेत कर्मवशाद दुःखरूपत्वेन विचारयेव तथा - (बुद्धे) बुद्ध:- विज्ञाततत्रो हेयोपादेयकुशलो मुनिः (अप्पमत्तेसु) अप्रमत्तेषु - अप्रमत्तयोगेषु (परिव्वज्जा) परिव्रजेत् - विचरेत्, अप्रमत्तो भूत्वा विशुद्धसंयमं पालयेदिति भावः ||१८||
टीका -- यद्येवं तहिं मुनिः किं कुर्यादित्याह - 'सव्वलोए' सर्वलोके पश्चास्ति. कायात्मके लोके ये 'डहरे य पाणे' डहराव - लघवः कुन्वादयः सूक्ष्मा वा घाणाःसे दुःखरूप से विचारकरे कथा 'बुद्धे - बुद्धाः तत्त्वदर्शी मुनि 'अप्पमत्तेसु - अप्रमत्तेषु' संघम पालन योग में 'परिव्वज्जा - परिव्रजेत् दीक्षित् होकर विशुद्ध संयमका पालन करे ॥ १८ ॥
f
अन्वयार्थ - इस पंचास्तिकायात्मक सम्पूर्ण लोक में जो छोटे अर्थात् पृथ्वीकाधिक आदि एकेन्द्रिय तथा कुन्यु पीपिलिका आदि प्राणी हैं और जो बडे अर्थात् हाथी आदि बादर प्राणी है, उन सब को अपने समान देखे तथा जाने | इस विशाल लोक को दुःख रूप विचारे और कुशल मुनि अप्रमत्त योगों में विचरे विशुद्ध सयम का पालन करे | १८
टीकार्थ-मुनि को क्या करना चाहिए, सो कहते हैं - इस पंच अस्तिकाय रूप लोक में जो कुंथु आदि सूक्ष्म प्राणी है और जो बडे
तथा 'बुद्धे-बुद्ध" तत्वने भागवावाजा सुति 'अप्पमत्तेसु-अप्रमत्तेषु' सयभनु पालन ४२वाभां 'परिव्वएज्ज परिव्रजेत्' दीक्षा अंगीर उरीने विशुद्ध साथभनुं पासन रे ॥१८॥
અન્નયા ——આ પ'ચાસ્તિકાયાત્મક સ`પૂછુ લેાકમાં જેએ નાના અર્થાત્ પૃથ્વીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિય તથા કુન્થુ પિપીલિકા વિગેરે પ્રાણિા છે, અને જેએ મોટા અર્થાત્ હાથી વિગેરે જે ખાદર પ્રાણી છે, તે બધાને પેતાની જેમજ જુએ, અને પેાતાની ખરાખર સમજે. આ વિશાલ લેાકને દુખરૂપ વિચારૅ તથા કુશલ મુનિ અપ્રસન્ન ચેગેામાં વિચરે અને વિશુદ્ધ સંયમનુ
पान ४. ॥१८॥
ટીકા”—મુનિએ શુ કરવુ જેઈએ, તે કહેવામાં આવે છે, આ પચ અસ્તિ કાય રૂપ લેાકમા કુદ્યુ વિગેરે જે સૂક્ષ્મ પ્રાણી છે, અને મેટા હાથી
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०३
सूत्रकृतासूत्र पाणिनः 'य' च-पुनः 'बुड्ढे य' वृद्धाश्च महाशरीराः-हस्त्यादयः प्राणाः प्राणिनः 'ते' तान्-सर्वान् क्षुद्रान् महत्तश्च-मूक्ष्मान् वादरान् वा जीवान् 'आत्तो पासई' आत्मवत् पश्येव यथा-मम दुःखमनभिप्रेतं तथैव एतेषामपि दुःखमनभिमतमेव 'सत्वे जीवा वि इच्छंति जीविउँ न मरिज्जिउं' इति वचनात् सर्वे माणिनो जीवितुं समिच्छन्ति न तु मरितुम् , सर्वेषां जीवानां जीवनाशामरणभयानि समानान्येव, उक्तंच-'अमेध्यमध्ये कीटस्य, सुरेन्द्रस्य सुरालये।
समाना जीविताकासा, समं मृत्युमयं तयोः ॥१॥' । इति विचार्य सर्वजीवान् आत्मवत् । तथा 'इणं' प्रत्यक्ष दृश्यमानम् ‘महत' महा. न्तम्-मूक्ष्म चादरजीवाकुलत्वात् कालतो भावतश्च अनाद्यनन्तस्वाद् महत्पदचाच्यम् 'लोर्य' लोकम्-स्थावरजङ्गमरूपम् 'उध्वेहती' उत्प्रेक्षेत-कर्मवंशवर्तितया हाथी आदि हैं, उन सभी छोटों-घडों को अपने ही समान समझे । अर्थात् यह सोचे कि जैसे मुझे दुःख अप्रिय है उसी प्रकार इन सब प्राणियों को भी दुःख अनिष्ट है 'सभी प्राणी जीवित रहना चाहते हैं, कोई भी मरने की इच्छा नहीं करता', इस वचन के अनुसार सभी प्राणियों में जीवित रहने की अभिलाषा और मरण का भय समान रूप से विद्यमान रहता है । कहा भी है-'अमेध्यमध्ये कीटस्थ' इत्यादि ।
अशुचि में रहे हुए कीडे में तथा स्वर्गलोक में रहनेवाले देवेन्द्र में जीवित रहने की अकांक्षा और मृत्यु से भीति एक सी होती है।'
इस प्रकार विचार कर सब जीवो को आत्मतुल्य समझे। सूक्ष्म और चादर जीवों से व्याप्त होने के कारण तथा काल और भाव से अनादि-अनन्त होने के कारण यह लोक लहार कहागया है। मुनि | વિગેરે જે જીવો છે, તે બધાજ એટલે કે નાના મોટાને પિતાની બરોબરજ સમજવા. અર્થાત એમ વિચારવું કે જેમ મને દુઃખ અપ્રિય છે, એ જ પ્રમાણે આ બધા પ્રાણીને પણ દુખ અપ્રિય છે. બધાજ પ્રાણિ જીવવાની ઈચ્છા વાળા જ હોય છે. કોઈ મરવાની ઈચ્છા કરતા નથી. આ વચન પ્રમાણે બધા જ પ્રાણિયમાં જીવવાની ઈચ્છા અને મરણને ભય સર હોય છે. કહ્યું पर छे -'अमेध्यमध्ये कीटस्य' त्याहि ।
અશુચિમાં રહેલા છમાં અને સ્વર્ગ માં રહેનારા દેવેન્દ્રમાં જીવ વાની જીજ્ઞાસા અને મરણથી ડર એક સરખા જ હોય છે
આ પ્રમાણે વિચાર કરીને સઘળા ને આત્મા તુલ્ય-પિતાની સરખા સમજવા સૂક્ષમ અને બાદર જીથી થન હોવાને લીધે તથ કાળ ભ વધી અનાદિ-અનન્ત હોવાના કારણે આ લેક મહાનું કહેલ છે. મુનિ આ મહાન
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३०३ दुःखात्मकत्वेन विचारयेत् । पुनश्च-'बुद्धे' बुद्धः-हेयोपादेयविवेककुशलो मुनिः 'अप्पमत्तेसु' अप्रमत्तेषु-अपमचयोगेषु 'परिवएज्जा' परिव्रजेत्-विचरेत् , सप्तदविधर्मयमं पालयेदिति भावः ॥१८॥ मूसम्-जे आयओ पॅरओ वावि णच्चा,
अलमप्पणो होई अलं परेसिं। - "तं जोईभूयं च सैया सज्जा,
'जे पाउँकुज्जा अणुवीइ धम्मं ॥१९॥ छाया-य आत्मतः परतो वा पि ज्ञात्वा, ऽलमात्मनो भवत्यलं परेषाम् ।
तं ज्योतिर्भूतं च सदा वसेद् , ये प्रादुप्कुर्युरनुविचिन्त्य धर्मम् ॥१९॥ इस महान् लोक को दुःखमय सोचे और अप्रमत्त योगों में विचरण करे अर्थात् सतरह प्रकार के संयम का पालन करे ॥१८॥
'जे आयओ परओ वा यि णच्चा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जे-यः' जो अहंदादि 'आयओ-आत्मता' स्वयं 'चावा' अथवा गणधरादि 'परओ-परतः' तीर्थंकरादिके उपदेशसे धर्म के तत्व को 'णच्चा ज्ञात्वा' जानकर 'अप्पणो-आत्मन:' अपना उद्धार करने में 'अलं होइ-अलं भवति' समर्थ होता है तथा 'परेसिं-परेषां' दूसरों का उद्धार करने में भी 'अलं होइ-समर्थों भवति' शक्तिमान् होता है 'तं-तम्' स्व और पर दोनों को तारण करनेवाला तथा 'जोइ. भूयं च-ज्योतिभूत' प्रकाशस्वरूप उस मुनि के निकट 'सया-सदा' લેકને દુખમય સમજે અને અપ્રમત ગમાં વિચરણ કરે અર્થાત્ સત્તરપ્રકારના સંયમનું પાલન કરે ૫૧૮૫
जे आयओ वा वि णच्चा' त्याह
शहाथ-'जे-य २ मत विगैरे 'आयओ-आत्मत.' पोत 'वा-वा' मथा मध 'परओ-परतः' ती ४२ विरेन। पशथी यमन तपने 'णच्चा-ज्ञात्वा' नए 'अप्पणो-मात्मनः' तान। G.२ ४२वामा 'अलं होइ -अलं भवति' समर्थ थाय छे तथा 'परेसि-परेषां' भी बीना द्धार ४२१। भाट ५ 'अलं होई-समर्थों भवति' तिमान् थाय छे. 'त-तम्' ५५ भने ५२ में मन्नर तापापा तथा 'जोइभूयं च-ज्योतिर्भूतम्' अशा ते भुनिनी सभी५ 'सया-सदा' सब ४५ वसेज्जा-वसेत् निवास ४रे अर्थात्
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताचे ____ अन्वयार्थ:-(जे) यः-अहंदादिः 'आयओ' आत्मत:-सहसंमत्या (वा) अथवा यो गणधरादिः (परओ) परतः तीर्थङ्करायुपदेशात् लोकालोकस्वरूप जीवाऽजीवा. दिस्वरूपं वा (णच्चा) ज्ञात्वा (अप्पणो) आत्मने-स्वस्मै स्वात्मोद्धरणाय (अलं) अलम्-समर्थः (होइ) भवति । तथा-(परेसिं) परेभ्यः-संसारिजीवेभ्योऽपि तदुदरणायाऽपि (अलं होइ) अलं समर्थों भवति । (त) तत्-तथाभृतं स्वपरोभयतारणसमर्थम् (जोइभूयं च) ज्योतिर्भूतम्-चन्द्रादित्यमदीपतुल्यं मोक्षमार्गदर्शकत्वा
ज्योतिः स्वरूपं तीर्थकरगणधरादिकं मुनिः (सया) सदा-भाजीवनम् (वसेज्जा) वसेत्-सेवेत तदाज्ञां परिपालयेदिति भावः, क एवं कुर्यादित्याह-(जे) यो गुरु कुलवासी मुनिः (धम्म) धर्मम्-श्रुतचारित्रलक्षणम् (अणुवीड) अनुविचिन्त्य (पाउ. कुन्जा) पादुकुर्यात्-भकटयेद-समुपदिशेदिति भावः ॥१९॥ सर्वकाल 'वसेज्जा-वसेत्' लिवालकरे अर्थात् उलकी आज्ञा का पालन करे 'जे-य:' गुरु के समीप रहनेवाला जो मुनि 'धम्म-धर्मम् श्रुत चारित्र वाले धर्म को 'अणुवीइ-अनुधिचिन्त्य' सम्यक् विचार पूर्वक 'पाउकुज्जा - प्रादुष्कुर्यात्' उपदेशकरे ।।१९।।
अन्वयार्थ--जो तीर्थ कर आदि अपनी सहज प्रज्ञा से अधया जो गणधर आदि तीर्थ करादि के उपदेश से लोक अलोक या जीव-अजीव आदि के स्वरूप को जानकर अपने उद्धार के लिए और दूसरों के उदधार के लिए समर्थ होता है, उस ज्योतिस्वरूप तीर्थ कर, अर्थात् उसकी आज्ञा का पालन करे । कौन ऐसा करे । इस प्रश्न का उत्सर. दियागया है-जो गुरुकुलवासी मुनि श्रुतचारित्र धर्म को पुनः पुनः चिन्तन करके प्रकट करता है अर्थात् उपदेश करता हैं ॥१९॥ तमानी भाशानु ५.६ ४२ 'जे-य.' शु३नी सभीचे सवार मुनि 'धम्म-धर्मम् श्रुत यात्रि वाणा धमन 'अणुवीइ-अनुविचिन्त्य' सभ्य पियार ४ 'पाउकुजा-प्रादुष्कुर्यात्' ५४॥ ४२ ॥१६॥
અન્વયાર્થ—જે તીર્થંકર વિગેરે પિતાની સહજ પ્રજ્ઞાથી અથવા જે ગણધર વિગેરે તીર્થકર વિગેરેના ઉપદેશથી લોક અલેક અથવા જીવ અજીવ વિગેરેના સ્વરૂપને જાણીને પિતાના ઉદ્ધાર માટે સમર્થ થાય છે, એ તિ. સ્વરૂપ તીર્થકર વિગેરે મહાપુરૂષનું જીવન પર્યત સેવન કરે અર્થાત તેમની આજ્ઞાનું પાલન કરે એ રીતે કેણ કરે ? એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ગ્રંથકાર કહે છે કે જે ગુરૂકુલમાં વાસ કરવાવાળા મુનિ શ્રત ચારિત્ર ધર્મનું વારંવાર ચિંતવન કરીને ઉપદેશ કરે છે તેઓ એ રીતે વર્તે છે, ૧
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्यबोधिनी टीका प्र.व. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३८५
टीका-पुनरप्पाह-'जे' य स्तीर्थकरादिः 'आयओ' आत्मतः-स्वयम् 'वा' अथवा 'जे' य:-गणधरादिः 'परओ' परत:-तीर्थकरायुपदेशाद् लोकालोकस्वरूपं पश्चास्तिकायात्मकं लोकं वा 'गच्चा' ज्ञात्वा-कर्मवशाज्जीवाश्चतुर्गतिकसंसारं भ्रमन्तीति विदित्वा 'अप्पणो' आत्मने-आत्मकल्याणाय तप संयमाराधनेन सर्व कर्मक्षपणाय 'अलं होइ' अलम्-समर्थों भवति, तथा-'परेसि' परेभ्यो-स्वस्मादै मिन्नेभ्योऽन्यसंसारिजीवेभ्यः नौकावत् परोद्धरणाय 'अलं होई' अलं समर्थों भवति । 'ते' सम्-तथाभूतम् तीर्थकरगणधरादिकं स्वगुरुं वा, कीशमित्याह-'जोइभूयं' ज्योतिर्भूतम्-चन्द्रादित्यप्रदीपसमं मोक्षमार्गप्रकाशकत्वाज्ज्योति स्वरूपं मुनिः 'सया' सदा 'वसेज्जा' वसेत्-से वेत, संसारमयोद्विग्नः, आत्महितमभिलपन मुनिः स्वात्मानं कृतार्थ मन्यमानो निरन्तरम्-अहनिशं सुर्वन्तिक एव वसेत् ।
दीकार्थ-जो तीर्थंकर आदि महापुरुष स्वयं पोध प्राप्त कर के अथवा जो गणधर आदि तीर्थंकर आदि से बोध प्राप्त करके लोकअलोक के स्वरूप को अथवा पंचास्तिकायमय लोक को जानता है अर्थात् यह जानता है कि कर्म के वशीभूत होकर संसारी जीव चार गतियों में भ्रमण करते हैं, वह अपना कल्याण करने में अर्थात् तप और संयमकी आराधना द्वारा समस्त कर्मों का क्षय करने में समर्थ होता है। वही अपने से अतिरिक्त अन्य प्राणियो का उद्धार करने में भी नौका के समान समर्थ होता है। इस प्रकार के ज्योतिस्वरूप अर्थात् चन्द्र और सूर्य के समान प्रकाशकर्ता मोक्षमार्ग के प्रकाशक महापुरुष का मुनि सदा सेवन करे। अभिप्राय यह है कि संसार के भय से उद्विग्न होकर आत्महित की अभिलाषा करने वालामुनि अपने आपको कृतार्थ
ટીકા–જે તીર્થકર વિગેરે મહાપુરૂષ સ્વયંબધ પ્રાપ્ત કરીને પિતાની મેળે અથવા જે ગણધર આદિ તીર્થ કર વિગેરેથી બેધ પ્રાપ્ત કરીને લોક અને અલેકના સ્વરૂપને અથવા પંચાસ્તિકાયમય લોકને જાણે છે, અર્થાત્ એ જાણે છે કે-કર્મને વશીભૂત થઈને સંસારી જીવો ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરે છે. તે પિતાનું કલ્યાણ કરવામાં અર્થાત્ તપ અને સંયમની આરાધના દ્વારા સઘળા કર્મોનો ક્ષય કરવામાં સમર્થ થાય છે. તેજ પિતાથી જૂદા અન્ય પ્રાણિચેના ઉદ્ધાર કરવામાં પણ વહાણની માફક સમર્થ થાય છે. આ પ્રકારના
જ્યોતિ સ્વરૂપ અર્થાત્ ચન્દ્ર અને સૂર્યની સરખા પ્રકાશ ફેલાવનારા મતક્ષેત્ર માર્ગના પ્રકાશક મહાપુરૂષનું મુનિએ સદા સેવન કરવું કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે-સંસારના ભયથી ઉગ પામીને આત્મહિતની ઈચ્છા કરવાવાળા
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गस्ने उक्तञ्च-'नाणस्स होइ भागी, थिरयरओ देसणे चरित्ते य ।
धन्ना आवकहाए, गुरुकुलवासं न मुंचंति ॥१॥ छाया-ज्ञानस्य भवति भागी, स्थिरतरो दर्शने चरित्रे च ।
· धन्या यावत्कथायां, गुरुकुलवासं न मुश्चन्ति ॥१॥ एतादृशः को भवेदित्याह-'जे' य:-गुरुकुलवसनशीलो मुनिः 'धम्म' धर्म श्रुतचा. रित्रलक्षणं क्षान्त्यादिदशविधं वा धर्मम् 'अणुवीई' अनुविचिन्त्य धर्माराधनेन मोक्षो भवतीति ज्ञपरिज्ञया पालोच्य 'पाउकुज्जा' पादुप्कुर्यात्-मकटीकुर्याद स्वपर्यालोचितं जिनोक्तं धर्म परेपः समुदिशेदिति ॥१९॥ मूलम् -अत्ताण जो जाणइ जो य लोग,
गई च जो जाणइ णागई च। मानता हुआ रातदिन निरन्तर गुरु के समीप ही निवास करे। कहा है-'नाणस्स होइ भागी' इत्यादि ।
जो मुनि जीवन के अन्तिम क्षण तक गुरुकुल में रहता है, वह धन्य है । वह ज्ञान का भाजन होता है और दर्शन तथा चारित्र में अधिक स्थिर हो जाता है। - ऐसा कौन होता है ? इस प्रश्न का यहां यह उत्तर दिया गया है-गुरुकुल में निवास करनेवाला जो मुनि श्रुतचारित्र धर्म का अथवा क्षमा आदि दश प्रकार के धर्म का पुन: पुन: चिन्तन करके उसका दूसरों को उपदेश करता है। अर्थात् धर्माराधन से मोक्ष होता है, ऐसा ज्ञपरिज्ञा से जान कर जिनोक्त धर्म का उपदेश देता है. ॥१९॥ મુનિ પિતાને કૃતાર્થ માનતા થકા રાત દિવસ નિરંતર ગુરૂની સમીપે જ निवास ४२. ४घु ५५ छ -'नाणस्स होइ भागी' त्या
જે મુનિ જીવનના અન્તિમ ક્ષણ સુધી ગુરૂકુળમાં રહે છે, તે ધન્ય છે. તે જ્ઞાનનું પાત્ર બને છે. અને દર્શન તથા ચારિત્રમા તથા તપમાં વધારે દઢ બની જાય છે. એવું કોણ હોય છે ? આ પ્રશ્નને ઉત્તર અહિયાં આ પ્રમાણે આપવામાં આવે છે –ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા જે મુનિ શ્રત ચારિત્ર ધર્મનું અથવા ક્ષમા વિગેરે દસ પ્રકારના ધર્મને વારંવાર વિચાર કરીને બીજાઓને તેને ઉપદેશ આપે છે. અર્થાત્ ધર્મની આરાધનાથી મોક્ષ થાય છે. આ પ્રમાણે રૂપરિણાથી જાને છોક્ત ધર્મને ઉપદેશ આપે છે ૧૯
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् जो सासयं जाण असासयं च,
जाइं च मरणं च जणोक्वायं ॥२०॥ 'छाया-आत्मानं यो जानाति य श्च कोकं, गतिं च यो जानात्यनागतिं च
या शाश्वतं जानात्यशाश्वतं च, जातिं च मरणं च जनोपपातम् ॥२०॥ • अन्वयार्थ:-(जो) यः कश्चित् (अत्ताण) आत्मानम् (जाणइ) जानाति तथा (जो य लोग) यश्च लोकम्-पञ्चास्तिकायात्मकम् च शब्दाद् अलोकम्-अनन्ता'अत्ताण जो जाणइ जोयलोग' इत्यादि ।
शाब्दार्थ- 'जो-य:' जो कोई 'अत्ताण-आस्मानं' आत्माको 'जाणा-जानाति जानता है तथा 'जो-या-जो कोई 'लोग-लोकम्' पंचास्तिकायात्मक लोक एवं अलोक को जानता है तथा 'जो-य: जो कोई 'गई-गर्ति' परलोक गननरूप गति को 'च-च' और 'णागई ध-अनागर्ति च' अनागतिको 'जाणइ-जानाति' जानता है तथा 'जोया जो 'सासर्य-शाश्वतम्' सर्व वस्तुसमूह को द्रव्यार्थिक नय से नित्य 'च-च' तथा 'असासयं-अशाश्वतम्' पर्यायार्थिक नय से अशाश्वत-अनित्य 'जाण-जानाति' जानते हैं, तथा 'जाई-जाति' जीवों की त्पत्ति को 'च-च' तथा 'मरणं-मरणम्' जीवों के मरणगति को 'च' और 'जणोक्वायं-जनोपपातम्' प्राणियों के अनेक गतियों में जाना जानता है ॥२०॥ ___ अन्वयार्थ जो पुरुष आत्मा को जानता है, जो लोक को जानता
'अत्ताण जो जाणइ जो य लोग” त्यात
शाय-जो-यः' ने 'अत्ताण-आत्मानम्' आत्माने 'जाणईजानाति' त छ. तथा जो-च.' 'लोग-लोकम्' ५ यास्तिया alk तथा भ ने छ. तथा 'जो-यः' ने 'गई-गतिम्' परसा। समान ३५ गतिन 'च-च' भने 'णागइ च-अनागतिच' मनातिने 'जाणइजानाति' तो छ तथा 'जो-यः' रे 'सासय-शाश्वतम्' सर्व पतु समझने द्रव्याथिनयथा नित्य 'च-च' मन 'असासय-अशाश्वतम' पर्यायाथि नयथा भशाक्त-भनित्य 'जाण-जानाति' nी छे तथा 'जाई-जातिम्' वानी उत्पत्तिने, 'च-च' तथा 'मरण-मरणम्' वानी भर गतिने 'च-च' भने 'मणोववाय-जनोपपातम्' प्राणियोनी भने गतियामा पानु छ ॥२०॥
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
सूत्रकृताङ्गो काशमात्ररूपं वा जानाति तथा (नो) यः (गइ) गति-परलोकगमनरूपाम् , 'च' च-तथा 'णागई च' अनागति च परलोकगमनरूपाम् यद्वा-(णागई) अनागतिं वा जीवो यत्र गत्वा न निवर्त्तते इत्येवं रूपां मोक्षगति वा (जाण) जानाति । तथा (जो) यः (सासयं) शाश्वतम्-सर्व वस्तुजातं द्रव्यार्थिकनयानित्यम् (च) च-तथा (असासय) अशाश्वतम् पर्यायाथिकनयादनित्यं च. शब्दानित्यानित्यरूपं वा वस्तुजातम् (जाणइ) जानाति । तथा (जाई) जातिम्जीवानामुत्पत्तिम् (च) च-तथा मरणं प्राणिनां मृत्युम् (च) च तथा (जणोचवायं) जनोपपातम् जनानां प्राणिनाम् उपपातं-देवनारकोत्पत्तिरूपं जानाति स एक क्रियावादं भापितुम् अहंतीति द्वितीयगाथाऽन्तिमचरणेन सम्बन्धः ॥२०॥ मूलम्-अहो वि सत्ताणं विउद्दणं च,
जो आसवं जाणइ संवरं च। . दुक्खं च जो जाणइ निजिरं ,,
सो भौलिउ मरिहई किरियवायं ॥२१॥युग्मम्॥ छाया-अधोऽपि सत्यानां विकुटनां च, य आश्रयं जानाति संवरं च । दुःखं च यो जानाति निरांच, स भाषितुमर्हति क्रियावादम् ॥२१॥
।युग्मम् । अन्वयार्थ:-'च' च-तथा 'जो' यः कश्चिद 'सत्ताण' सत्यानां माणिनाम् 'अहोवि' अधोऽपि-नरकादावपि यत् 'विउट्टण विकुट्टनां नरकादियातानाम्, तथाआस्रवम्-कर्मागमनमार्गम् 'च' च-तथा-'संवर' संवरम्-कर्मनिरोधमार्ग च च 'जाणईजानाति, 'च' च-तथा 'जो' यः दुक्खं' दुःखम् अशातरूपं च शब्दात् है, अलोक को जानता है, जो गति और अनागति को जानता है या मोक्ष को जानता है, जो शाश्वत और अशाश्वत को जानता है, जो जीवों के जन्म और मरण को जानता है, उत्पात अर्थात् देवभव और नरकभव में उत्पन्न होने को जानता है, वही क्रियावाद का उपदेश करने के योग्य है ॥२०॥
અન્વયાર્થ—જે પુરૂષ આત્માને જાણે છે, જે લેકને જાણે છે, જે ગતિ અને અનાગતિને જાણે છે. અથવા મે ક્ષને જાણે છે. જેઓ શાશ્વત અને અશાશ્વતને જાણે છે જેઓ જીના જન્મ અને મરણને જાણે છે, ઉત્પાત અર્થાત દેવભવ અને નરકભવમાં ઉત્પન્ન થવાનું જાણે છે. એજ ક્રિયાવાદને ઉપદેશ કરવાને ગ્યા છે. ૨૦
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र. श्रुं. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
શ્
सुखं वा 'च' च तथा 'निज्जरं' निर्जरां तपोजन्यकर्मक्षपणरूपम् 'जाणई' जानाति 'सो' स एव 'किरियवायं' क्रियावादम् 'मासिउ' सावितुम् 'अरिहद्द ' अर्हति - योग्यो भवतीति ॥ २१ ॥ युग्मम् |
टीकार्थ- जो ज्ञानी पुरुष यह जानता है कि यह आत्मा सतत गमन आगमन करता रहता है, शरीर से भिन्न है, सुख दुःख का आधार है और परलोकगामी है, जो पंचास्तिकायमय अथवा चौदहराजू परिमाण वाले लोक को जानता है, 'च' शब्द से केवल आकाशमय अलोक को भी जानता है, जो यह जानता है कि जीव यहां से मरकर परलोक में जाता है और परलोकसे आकर इस भव में जन्म लेता है अर्थात् जो जीव के पुनर्जन्म को जानता है, अथवा जो अनागति को अर्थात् मोक्ष में गए हुए जीव के पुनरागमन के अभाव को जानता है, तथा जो द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा से समस्त वस्तुओं की नित्यता को तथा पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा से अनिस्तों को जानता है, या शाश्वत अर्थात् मोक्ष और अशाश्वत अर्थात् संसार को जानता है, तथा जो जीवों की अपने अपने कर्म के अनुसार होने वाली उत्पत्ति को, आयु के क्षयरूपसरण को अथवा बालमरण और पंडितमरण को जानता है, तथा जो जीवों के देव और नारक रूप में होने वाले उत्पात को जानता है, वहीं क्रियावाद का उपदेश देने योग्य होता है | २०|
ટીકાથ—જે જ્ઞાની પુરૂષ એ જાણે છે કે આ આત્મા સતત ગમન અને આગમન કરતા રહે છે તે શરીરથી ભિન્ન છે. સુખ દુ.ખના આધાર છે, અને પરલેાકમાં જવાવાળા છે, જે પચાસ્તિકાય મય અથવા ચૌદ રાજુ પરમાણુવાળા લોકને જાણે છે. ‘ચ’ શબ્દથી કેવળ આકાશમય આલેાકને પણ જાણું છે, જે એ જાણે છે કે જીવ અહીથી મરીને પરલેાકમાં જાય છે અને પલેકથી આવીને આ ભવમાં જન્મ લે છે અથવા જે જીવના પુનજ મને જાણે છે, અથવા અનાગતિને અર્થાત મેક્ષમાં ગયેલા જીવના પુનરાગમનના અભાવને જાણે છે, તથા જે દ્રવ્યાથિક નયની અપેક્ષાથી સઘળી વસ્તુએના નિત્યપાને તથા પયાર્થિ ક નયની અપેક્ષાથી અનિત્યપાને જાણે છે. અથવા શાશ્વત અર્થાત્ માક્ષ અને અશાશ્વત અર્થાત્ સંસારને જાણે છે, તથા જે જીવાની પાત પેાતાના કમ પ્રમાણે થવાવાળી ઉત્પત્તિને, આયુષ્યના ક્ષય રૂપ મરને અથવા ખાલમરણુને અને પતિ મરણને જાણે છે, તથા જે જીવેાના દેવ અને નારક રૂપથી થવાવાળા ઉત્પાદને જાણે છે, એજ ક્રિયાવાદને ઉપદેશ આપવાને ચા
होय छे. ॥२०॥l
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
सूत्रकृतास्त्र ' टीका-पुनरप्याह-'जो य' यश्च-कश्चित् 'अत्ताण' आत्मानं सातत्येन गमनागमनशीलं शरीरादभिन्नं सुखदुःखाधारं परलोकगामिनं च 'जाणा' जानाति, तथा-'जो य' यश्च 'लोगं लोकम् पञ्चास्तिकायात्मकं चतुर्दशरवा स्मकं वा च शब्दाद् अलोकम्-अनन्ताकाशास्तिकायमात्ररूपम् 'जाणा' जानाति च' तथा 'गई' गतिम्-परलोकगमनरूपाम् 'इतो-मृत्वा जीव परलोके गच्छति' इत्येवं रूपाम्, तथा-'णागई' आगतिम् णकारोऽलाक्षणिका, परलोकादागमनरूपाम् 'जोऽयं जीवः स परलोकादागतोऽस्ति' इत्येवं रूपाम् अनेन जीवस्य पुनर्जन्मसिद्धम् । अथवा 'णागई अनागतिम् 'यत्र गत्वा न निवर्तते' इत्येवं मोक्षरूपामनागतिम् 'जाणई' जानाति, तथा 'जो' यः 'सासयं' शाश्वत द्रव्याथिकनयापेक्षया नित्यं सर्ववस्तुजातं मोक्षं वा तथा 'असासयं' अशाश्वत पर्यायाथिकनयापेक्षया अनित्यं वस्तुजात, संसारं वा च-शव्दात् नित्यानित्यमिति
'अहो वि लत्ताण' इत्यादि
शब्दार्थ-च-च' तथा 'जो-य:' जो कोई सत्ताण-सत्वानाम् 'प्राणियोंके 'अहो वि-अधोपि' नरकादिकोंमें भी जो विउदणं-विकुट्टनम्' नरक आदिकी यातला रूप 'आलवं-आत्र रम्' कर्मागमनरूप आनवको 'च-च' तथा 'संवर-संवरम्' कर्मनिरोधरूप संवरको 'जाणाइजानाति' जालता है 'च-च' तथा 'जो-य:' जो 'दुख-दुःखम्' अशाता. रूप दु.खको एवं 'च' शब्दले सुखको 'च-च' तथा 'निज्जरं-निर्जराम्' निर्जराको 'जाणह-जानाति, जानता है 'सो-स:' वह 'किरियावायंक्रियावादम्' क्रियावाद को "मालि-भाषितम' कथन करने के लिये 'अरिहह-अहति' योग्य होता है । २१॥
___ 'अहो यि सचाण' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'च-च' भने 'जो-यः' 'सत्ताण-सत्वानाम्' प्राधियाना 'अहोवि-अधोऽपि' न२४ माहिमा पर ले 'विउदृणं-विकुट्टनम्' न२४ विगैरेनी यातना ३५ तथा 'आसवं-आस्रवम्' भनी भागमन ३५ मापन 'च-चे' तथा 'स'वर -स वरम्' मना निरोध ३५ सव२२ 'जाणइ-जानाति' नये. 'च-च' तथा 'दुक्ख-दुःखम्' अशाता ३५ मने तथा 'च' श५४था सुमने 'च-च' तथा निज्जर-निर्जराम्' निशन 'जाणइ-जानाति' तो छ. 'मोसः' ते 'किरियावाय-क्रिणवादम्' जियावाहने भासिउ-भाषितुम्' इथन ४२वाने 'अरिहइ-अर्हति' याश्य थाय छे. ॥२१॥
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
'समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
३११
उभयस्वरूपं पदार्थजातं च 'जाण' जानाति । च तथा 'जाई' जातिम् - स्व स्वकर्मवशाञ्जीवानामुत्पर्त्ति च तथा 'मरणं' मरणम् - आयुष्कक्षयरूपं वालपण्डितमरणादिकं वा, तथा - 'जणोचवायें' जनोपपातम् - जायन्त इति जना:- प्राणिन), तेषामुपपातम् नरकदेवोत्पत्तिरूपं वा जानाति स क्रियावादं भाषितुमईतीत्यग्रिम गाथान्तिमचरणेन सम्बन्धः ॥२०॥
टीका- च- पुन 'अहो वि' अधोऽपि - अधोलोकेऽपि अशुभकर्मवशाद् रत्नप्रभादिनरकपृथिवी गतानामपि 'सत्ताण' सत्वानां - प्राणिनाम् 'विउट्टणं' विकुट्टनाम्विविधरूप नरकयातनाम् तथा 'जो' यः 'आसवं ' आस्रवम् - कर्मागमनमार्ग प्राणाविपातादिरूपं मिथ्यादर्शनादिकं च । च तथा 'संवर' संवरम् - कर्म निरोधरूपं प्राणातिपाता दिविरतरूपं रागद्वेषादिराहित्यरूपं सम्यग्दर्शनादिकम् अशेषयोगनिरोधस्वभावं पुण्यपापं वा 'जाणई' जानाति, च-तथा-' दुक्ख' दुःखम्
अन्वयार्थ- - तथा जो पुरुष प्राणियों को नरकादि में होने वाली यातना को जानता है, जो आश्रव और संबर को जानता है, दुःख सुख और निर्जरा को जानता है, वही क्रियावाद का उपदेश करने के योग्य होता है ॥२१॥
टीकार्थ - जो अधोलोक में अशुभ कर्म के उदय से रत्नप्रभा आदि नरकभूमियों में गये हुए प्राणियों की विविध प्रकार की पीड़ा को जानता है, जो यह जानता है कि कर्मों के आगमन के द्वार क्या हैं, अर्थात् हिंसा आदि पापों को, रागद्वेष जो और मिथ्यादर्शन आदि आश्रवों को जानता है, जो आश्रव को रोकने के उपाय को अर्थात् हिंसा विरति, वीतरागता एवं सम्यग्दर्शन योगनिरोध आदि को जानता है, जो
मन्वयार्थ —તથા જે પુરૂષ પ્રાણિયાને નરક વિગેરેમાં થવાવાળી યાતના (પીડા)ને જાણે છે જે આસ્રવ અને સ ́વરને જાણે છે. સુખ, દુઃખ અને નિજશને જાણે છે, એજ ક્રિયાવાદના ઉપદેશ કરવાને ચેગ્ય છે. ૫૨૧૫
ટીકાથ—-જે નીચેના લાકમાં અશુભ કમના ઉડ્ડયથી રત્નપ્રભા વિગેરે નરકભૂમિયામાં ગધેલા પ્રાણિયાની વિવિધ પ્રકારની પીડાને જાણે છે, અને એ જાણે છે કે-કર્મીના આગમનનુ' દ્વાર શું છે? અર્થાત્ હિંસા વિશેરેને; રાગદ્વેષને અને મિથ્યા દર્શીન વિગેરે આસ્રવાને આસ્રવને રોકવાના ઉપાયને અર્થાત્ હિ‘સા વિતિ,
જાણે છે, અને જે વીતરાગ પણુ અને
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताचे अशातरूपं जन्मजरामरणरोगशोकजनितां शरीरपीडां तत्कारणं वा, च-तमा 'निज्जर' निर्जराम्-तपः संयमादिजन्यं कर्मक्षपणम् 'जाण६ जनाति 'सो' स:पूर्वोक्ततत्त्वज्ञोमानिः 'किरियवायं क्रियावाद जीवाऽजीवास्तित्वरूपम, मासिक भाषितम्-उपदेष्टुम् 'अरिहइ' अईति-योग्यो भवतीति ॥२१॥ मूलम्-लहेसु सेवेसु असज्जमाणो,
गंधेलुं रसेसे अदुस्समाणे । जो जीवियं णो अरणाहिकखी,
___आयाणगुत्ते वलयाविमुक्के ॥२२॥त्तिवेमि॥ छाया-शव्देष रूपेष्वसज्जमानो, गन्धेषु रसेपु चाद्विपन् । नो जीवितं नो मरणमभिकाक्षेद्, आदानगुप्तो वलयाद्विमुक्तः।२२। इति ब्रवीमि दुःख को अर्थात् असाता को या जन्म, जरा, मरण, रोग शोक आदि से उत्पन्न होने वाली शारीरिक पीड़ा या उसके कारणों को जानता है,
और जो तप संयम आदि रूप निर्जरा को जानता है, ऐसा तत्ववेत्ता मुनि ही क्रियावाद का उपदेश देने के योग्य होता है ।॥२१॥
'सद्देलु रुवेसु' असज्जमाणो' इत्यादि ।
शब्दार्थ-मुनि मद्देसु-शब्दे वीणा आदिके शब्दों में 'स्वेसुरूपेषु तथा रूपमें 'असज्जमाणो-असज्जमान:' आसक्ति नहीं करता हुआ तथा गंधेतु-गंधेषु' गंधमें 'च-च' और 'रसेतु-रसेघु' रसमें 'अदुस्समाणे-अद्विषन्' द्वेष न करता हुआ 'जीवियं-जीवितम्' जीवन धारण करने की 'नो अभिकखी-नो अभिजाक्षेत्' इच्छा न करे तथा સમ્યગ્દર્શન યોગનિષેધ વિગેરેને જાણે છે. જે દુખને અર્થાત્ અસાતાને અથવા જન્મ, જરા, મરણું, રેગ, શોક વિગેરેથી ઉત્પન્ન થવાવાળી શારીરિક પીડા અથવા તેના કારણેને જાણે છે, અને જે તપ સંયમ વિગેરે રૂપ નિર્જરાને જાણે છે. એવા તત્વવેત્તા મુનિજ ક્રિયાવાદને ઉપદેશ આપવાને ગ્ય હોય છે. આવા
Avati'.-मुनि 'सद्धसु-शोषु' वी। विगैरेना श५४मा 'रूदेसु-रूपेषु' तथा ३५मा "असज्जमाणो-असज्जमानः' भासत या विना तथा 'गधेसुगन्धेपु' मा 'च-च' मने रसेसु-रसेषु' रसमा 'अदुस्समाणे-अद्विपन्' द्वेष माप या विना 'जीविय-जीवितम्' न धारय ४२पानी 'नो अभिकखा
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
i
i
समार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
३१३
अन्वयार्थ : - मुनिः (सद्देसु) शब्देषु वेणुवीणादिजनितेषु ( रूवेसु) रूपेषु. नीलपीतादिषु (असज्जमाणे) असज्जमानः- आसक्तिमकुर्वाणः उपलक्षणात् अम नोशन्दरूपेषु द्वेपमकुर्वाणः, तथा (गंधे) गन्धेषु कथितकलेवरा दिजनितेषु दुर्गन्धेषु (च) तथा (रसेसु) रसेषु - अमनोज्ञेषु युषितान्तमान्ताद्यशनेषु (अदुरमणे) अद्विषन् -द्वेषमकुर्वाणः उपलक्षगाद् मनोज्ञगन्धरसेषु आसक्तिमकुर्वाणः, सन् (जीवयं) जीवितम् - असंयमजीवनम् (नो अभिकखी) नो अभिकाङक्षेत्नाभिवाच्छेत् । तर्हि किं कुर्यादित्याह - ( वलयाविक् के) बलयाद् विमुक्त:- माया कपटरहितः सन् ( आयाणगुत्ते) आदानगुप्तः संयुक्तो भूत्वा विहरेत् निष्कपटभावेन संयमं पालयेदिति भावः ||२२||
'मरणं - मरणम्' मृत्यु की भी 'नो अभिकखी-नो अभिकांक्षेत' इच्छा न करें 'वलयाविमुक्-वलयाहिमुक्तः' माया एवं कपटसे रहित होकर 'आयाणगुसे - आदानगुप्तः संयमयुक्त होकर विचरणकरे 'निवेमि- इति ब्रवीमि ऐसा में कहता हूँ ||२२||
अन्वयार्थ - मनोज्ञ शब्दो में और रूपों में आसक्त न होता हुआ और उपलक्षण से अमनोज्ञ शब्द रूपों में द्वेष न करता हुआ तथा दुर्गों और अमनोज्ञ रसों में द्वेष न करता हुआ तथा मनोज्ञ गंभ और रस में आसक्ति न धारण करता हुआ, मनोज्ञ और अमनोज्ञ स्पर्श में भी राग द्वेष न करता हुआ मुनि जीवन की आकांक्षा न करे और मरण की भी आकांक्षा न करे । छल कपट से रहित एवं संयम से युक्त होकर विचरे ||२२||
नो अभिकाङक्षेत्' ४२७ न रे तथा 'मरणं मरणम्' भरायनी पशु 'ना अभि har - अभिकारक्षेत्' ४२छा न रे 'वलयाविमुक्के वलयाद्विमुक्तः ' भाया भने उपट रहित पनीने 'आयाणगुत्ते - आदानगुप्तः ' सयम युक्त मनीने वियरस् ४रे 'त्तिवेपि- इति ब्रवीमि' से प्रमाणे हुं हुं छु. ॥२२॥
અન્વયા—મનેાજ્ઞ શબ્દમાં અને રૂપામાં આસક્ત ન થનાર અને ઉપલક્ષણુથી અમાન શબ્દ અને રૂપેમાં દ્વેષ ન કરનાર તથા દુર્ગંધ અને અમનેાજ્ઞ રસેામાં દ્વેષ ન કરનાર તથા મનેજ્ઞ ગધ અને રસમાં આસક્તિ ધારણ ન કરનાર તેમજ મનેાજ્ઞ અને અમને જ્ઞ સ્પર્શ'માં પણ રાગદ્વેષ ન કરનાર સુનિ, જીનની આકાંક્ષા ન કરે તેમજ લ ન કરનાર કપટથી રહિત અને સયમ ચુક્ત બની વિચરણ કરે ॥૨૨॥
सू० ४०
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४ -
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
टीका - अधुनाऽध्ययनार्थमुपसंहन्नाह - 'सदेसु' इत्यादि । 'सदेसु' शव्देषु - वेणुवीणादिजनितेषु श्रोत्रमनोहरेषु 'रूवेसु' रूपेषु नीलपीतादिषु नेत्रानन्दजनकेषु 'असज्जसाणी' असज्जमानः- आसक्तिमकुर्वाणः, उपलक्षणात् अमनोज्ञशब्दरूपेषु द्वेपमकुर्वाणः, तथा 'गंधेसु' गन्धेषु कथितमृतकलेवरादिजनितेषु दुर्गन्धेषु तथा-'रसेसु' रसेषु - पर्युषितान्यमान्ताद्याधारेषु उपलक्षणात् कोष्ठपुटादिमनोज्ञगन्धेषु द्राक्षादिमनोज्ञरसेषु च आसक्तिमणिः तथा शब्दा दिसइवर्त्तित्वेन स्पर्शेषु च मनोज्ञामनोज्ञेषु रागद्वेपमकुर्वाणः सन् 'जीवियं' जीवितम् - असंय मत्वेन जीवनम् 'नो अभिकखी' नो अभिकाङक्षेद् एवं 'मरण' मरणम् - आयुष्कक्षयरूपं मृत्युं वालगरणं वा 'नो अभिकखी' नो अभिकाङ्क्षेत् । तर्हि मुनिः किं कुर्यादिति तत्कर्त्तव्यं दर्शयति 'वलया' चळयात्, ये - माया, तस्मात् 'विमुको'
1
टीका- -अब अध्ययन के अर्थ का उपसंहार करते हुए कहते हैंमुनि वेणुवीणा आदि से उत्पन्न होने वाले श्रुतिमधुर शब्दों में, नेत्रों को आनन्द प्रदान करने वाले सुन्दर रूपों में आसक्ति न करे। इसी प्रकार अमनोज्ञ शब्दों और रूपों में द्वेष न करे । सडे मृतककलेवर आदि से उत्पन्न दुर्गन्ध में तथा रूखे सुखे वासी आहार आदि के रस में, उपलक्षण से कोष्ठपुट आदि की सुगंध में और द्राक्षा आदि के मधुर रस में और इनके सहचर मनोज्ञ अमनोज्ञ स्पर्श में भी राग द्वेष न करे । असंयममय जीवन की आकांक्षा न करे और आयु के क्षय रूप मरण की या बालमरण की आकांक्षा न करे । किन्तु कपट से
ટીકા”—હવે અધ્યયનના અના ઉપ સહુર કરતાં કહે છે કે-મુનિએ પ્રિય લાગનારા શબ્દોમાં આસક્ત થવુ નહી' એજ રૂપેામાં દ્વેષભાવ રાખવે
વેણુ વીણા આદિથી ઉત્પન્ન થવાવાળા શ્રોત્રને મૈત્રાને આનંદ આપનારા સુંદર એવા રૂપામાં પ્રમાણે અમનેાન-મનને ન ગમે તેવા શબ્દો અને नहीं. 'सडे' भरेसाना शरीरमांथी उत्पन्न थनार दुर्गन्धभां सुभा सुझे वासी આહાર વિગેરેના રસમાં ઉપલક્ષથી કૈષ્ટ પુષ્ટ અર્થાત્ સુધીવાળા પદાર્થના પડિકા વિગેરેની સુગધમાં અને દરાખ વિગેરેના મીઠા રસમાં અને તેના સહુચર મનેાજ્ઞ અમનેાન એવા સ્પર્શીમાં પણ રાગદ્વેષ ન કરે.
અસયમ મય જીવનની આકાંક્ષા-ઇચ્છા ન કરે અને આયુષ્યના ક્ષય રૂપ મરણુની અથવા ખાલ મરણુની આકાંક્ષા-ઇચ્છા ન કરે. પરંતુ કપટથી
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
, समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३१५ विमुक्ता-रहितः कपटरहितः सन् 'आयाणगुत्ते' आदानगुप्तः-आदान-संयमः
देन सहितः, आदाने-सयमे सति गुप्तः मनोचाकायदुष्पणिधानरहितः गुप्तः, इति , गुप्वेन्द्रियो वा भूत्वा विहरेत् निपटमनोवाक कायैः संप्रमं पालयेदिति भावः ॥२२॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगधपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुवालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालतिविरचितायां श्री "सूत्रकृतागसूत्रस्य" समयार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां समवसरणनामकम्
द्वादशमध्ययनं समाप्तम् ॥१३॥ रहित होकर और संघम से युक्त होकर, मन वचन काय के अप्रशस्त व्यापार को त्याग कर विचरे । अर्थात् निष्कपट भाव से तीनों योगों से संयम का पालन करे ॥२२॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "सूत्रकृतागसत्र" की समयार्थयोधिनी व्याख्या का समवसरण
नामक बारहवां अध्ययन समाप्त ॥१२॥ રહિત થઈને અને સંયમથી યુક્ત થઈને મન, વચન, અને કાયાના અપ્ર શસ્ત વ્યાપારને ત્યાગ કરીને વિચરણ કરે. અર્થાત્ નિષ્કપટ ભાવથી ત્રણે
ગેથી સંયમનું પાલન કરે અરરા જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાથ બેધિની વ્યાખ્યાનું સમવસરણનામનું બારમું અધ્યયન સમાપ્ત ૧૨
प
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुत्रकृतागसूत्रे ॥ अथ त्रयोदशमध्ययनम् ।। - गत समवसरणाख्यं द्वादशमध्ययनम्, साम्मत-त्रयोदशमारभ्यते, अस्य पूर्वाध्ययनेन सहाऽयममिसम्बन्धः-पूर्वाऽध्ययने परवादिनां मतानि निरूपितानि, तभिराफरणमपि च कृतम्, तन्निराकरणं च वस्तुतो याथातथ्येन भवतीत्यस्मिन्नध्ययने याथातथ्यं प्रतिपादयिष्यते । इत्यनेन सम्बन्धेन आयातस्यास्याध्ययनस्य इदमादिमं सूत्रम्-'आहत्तहीये' इत्यादि । ____ अथ च पूर्वाध्यनस्यान्तिमसूत्रेण सहास्यादिमत्रस्यायं सम्बन्धः अनन्तरसूत्रे 'वलयाविमुक्के' मुनिलयाद्विमुक्तो भवेत् इत्यभिहितम् अत्र भाववलयस्याधिकारस्तेनाऽत्र भाववलयं रागद्वेपरूपं गृह्यतेऽतो भाववलयाद् विमुक्तस्यैव याथातथ्यं भवतीत्यनेन सम्बन्धेन सूत्रकारः माह-'आहत्तहीये' इत्यादि । मूलम्-आहत्तहीयं तु पवेयइस्सं,
नाणप्पगारं पुरिसंस्स जायं।
तेरहवें अध्ययनका प्रारंभ समवमरण नामक चारहवां अध्ययन समाप्त हुआ। अब तेरहवां अध्ययन का प्रारंभ किया जाता है। पूर्ववर्ती अध्ययन के साथ इस अध्ययन का यह सम्बन्ध है-चारहवें अध्ययन में प्रवादियों के मत का निरूपण और निराकरण किया गया है। वह निराकरण वस्तुतः याथातथ्य से होता है, अत एव इस अध्ययन में याथातथ्य का प्रतिपादन किया जायगा । इस सम्बन्ध से प्राप्त इस अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है-आहत्तहीयं' इत्यादि।
तरमा अध्ययन प्राસમવસરણ નામનું બારણું અધ્યયન પુરૂ થયું. હવે તેમાં અધ્યાયનનો પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આના પહેલાના અધ્યયન સાથે આ અધ્યયનને આ પ્રમાણેને સંબધ છે.–બારમા અધ્યયનમાં પરવાદિના મતનું નિરૂપણ અને નિરાકરણ કરવામાં આવેલ છે, તે નિરાકરણ ખરી રીતે યથા તથ્યથી થાય છે, તેથી આ અધ્યયનમાં યથાતથ્યનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવશે આ સંબન્ધથી પ્રાપ્ત થયેલ આ અધ્યયનનું આ પહેલું સૂત્ર છે. 'आहत्तहीयं' त्यादि
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३१७ सओष धम्म असओय लीलं',
__ सति अलंति करिस्लासि पौउं॥१॥ छाया-याथातथ्यं तु मवेदयिष्यामि, ज्ञानप्रकारं पुरुषस्य जातम् ।
सतश्च धर्ममसतश्च शील, शान्:िमशान्ति च करिष्यामि प्रादुः ॥१॥ अन्वयार्थः-(आहत्तहीयं तु) याथातथ्य तु-परमार्थतत्त्वं तु 'पुरिसस्स' पुरुषस्य जीवस्य यत् (जायं) जातम्-उत्पन्नम् (नाणप्पगारं) ज्ञानप्रकारम्-ज्ञाना
शब्दार्थ-'आहत्तहीयं तु याथातत्थं तु' यथार्थ अर्थात् सच्चा तत्त्व 'पुरिसस्स-पुरुषस्य' जीव को जो 'जायं-जातम्' प्राप्त हुवा है तथा 'नाणप्पकार-ज्ञानप्रकारम्' ज्ञानके प्रकार अर्थात सम्यक ज्ञान दर्शन और चारित्र ‘पवेयहस्सं-प्रवेदयिष्यामि' कथन करूंगा 'त' शब्द से मिथ्यादृष्टियों के दोषों को भी काहगा 'सओ यसतश्च' चारित्रशील उत्तम साधुका 'धम्म-धर्मम्' श्रुनचारित्ररूप धर्म तथा 'सीलं-शोलम्' शील-स्वभाव तथा 'संति-शान्तिम्'सकल कर्मक्षयरूप शान्तिको-निवृत्तिको ‘पाउंकरिस्सामि प्रादुः करिष्यामि प्रकट करूंगा तथा 'असओ य-असतश्च' परतीर्थिकों का, अवर्माचरण, कुशील तथा 'असंति-अशान्तिम्' संसार का स्वरूप प्रगट करूंगा ॥१॥ ___ अन्वयार्थ-- परमार्थ दृष्टि से विचार करने पर जीव को वास्तविक रूप में उत्पन्न होने वाले सम्यग् ज्ञान सम्यग् दर्शन सम्धक चारित्र
शहाथ-आहत्तहीयं तु-याथातथ्य तु' यथाथ मात सायु-तत्व 'पुरिसस्स-पुरुषस्य' पनेरे 'जाय-जातम्' प्रात येत तथा 'नाणप्पकार -ज्ञानप्रकारम्' ज्ञानना प्राश अर्थात् सभ्यशान, शन भने यात्रिनु 'पवेयइस्स-प्रवेदयिष्यामि ४थन ४३रीश 'तु' शwथा मिथ्यावाहियाना होषाने ५ ४ीश 'सओय-सतश्च' यात्रिशीर उत्तम साधुन। 'धम्म-धर्मम्' श्रुत यारित्र ३५ धर्म तथा 'सील-शीलम्' शास-२वमा मने सति-शान्तिम' सस में क्षय३५ शान्ति-निवृत्तिने ‘पाउकरिस्सामि-प्रादु. करिष्यामि' प्रस्ट ४शश तथा 'असओ य-असतश्च' ५२तीथिन अर्भायरने तथा 'असंतिअशान्तिम्' स साना २१३५ने प्राट ४२२२ ॥१॥
અન્વયાર્થ–પરમાર્થ દષ્ટિથી વિચારતાં જીવને વારતવિક પણાથી ઉત્પન્ન થવાવાળા સમ્યક્ જ્ઞાન સમ્મદર્શન સમ્યક્ ચારિત્રરૂપ જ્ઞાન પ્રકારનું નિરૂ
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
दिकं सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रम् (पवेयइस्सं ) मवेदयिष्यामि प्रकटयिष्यामि, तु शब्देन मिथ्यादृष्टीनां दोपानपि कथयिष्यामि (सओ य) सतच चारित्रवतः पुरुषस्य (धम्मं ) धर्म- श्रुतचारित्ररूपम् तथा - (सील) शीलम् - उद्युक्तविहारित्वम् तथा - (संतिं) शान्तिम् - सफल कर्मक्षयलक्षणां निर्वृतिम् ( पाउंकरिस्सामि) प्रादु । करिष्यामि प्रकटयिष्यामि तथा - ( असओ य) असतच पुरुषस्य परतीर्थिकादेः च शब्दाद्-अधर्मं पापम् अशीलं कुत्सितशीलम् तथा - (असंति) अशान्तिम्- भनि र्वाणरूपाम् एतत्सर्वं प्रकटयिष्यामि ॥१॥
-
टीका – सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं प्रत्याह- ' आहत्तद्दीयं तु' याथातथ्यं तु यथा तथा भावो याथातथ्यम् - तत्त्वम्, तच्च परमार्थचिन्तायां सम्यग्ज्ञानादिकमेव, अतस्तादृशज्ञानादिकमेव प्रदर्शपति - 'पुरिसस्स' पुरुषस्य - जीवस्य यत् 'जायं जातम् - समुत्पन्नम् 'गाणपगार" ज्ञानमकारम्, अत्र प्रकारशब्द:: -आद्यर्थे
रूप ज्ञान प्रकार का निरूपण करूंगा, और मिध्यादृष्टियों के दोषों का भी कथन करूंगा, एवं चारित्र वाले पुरुषों का श्रुत चारित्र लक्षण धर्म तथा शील एवं सकल कर्म क्षय रूप शान्ति को भी प्रगट करूंगा। इसी प्रकार असच्चरित्र परतीर्थिकादि पुरुषों के पाप अधर्म अशील कुत्सित शील एवं अशान्ति वगैरह सभी दुर्गुणों को भी प्रगट करूंगा ॥१॥
टीकार्थ- सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामी के प्रति कहते हैं- यथार्थता को याथातथ्य कहते हैं, उसका अभिप्राय है तत्त्व । परमार्थ दृष्टि से विचार किया जाय तो सम्यग्ज्ञान सम्यग्दर्शन सम्यक् चारित्र सम्पक् तप ही याथातथ्य या तत्त्व हैं । अत एव यहां उनको ही दिखलाया जाता है ।
जीवको उत्पन्न होने वाले 'नाणप्पयार' अर्थात् ज्ञानप्रकार को
પણ કરીશ અને મિથ્યાદપ્રિયાના દષાનુ પણ કથન કરીશ તેમજ ચારિત્ર શીલ પુરૂષાના સકલ કમ ક્ષય રૂપ શાંતિને પણુ પ્રગટ કરીશ તેજ રીતે અસચારિત્રવાળા પરતીકિ પુરૂષોના પાપ, અધ, અશીલ, કુત્સિતશીલ અને અશાંતી વિગેરે સઘળા દુર્ગાણાને પણ પ્રગટ કરીશ ॥૧॥
ટીકા—સુધર્માસ્વામી જમ્મૂસ્વામીને કહે છે કે-યથા પણાને યાથા તથ્ય કહે છે. તેના અભિપ્રય છે તત્વ પરમાથ દૃષ્ટિથી વિચાર કરવામાં આવે તે સમ્યજ્ઞાન સમ્યક્ દર્શીન સમ્યકૢ ચારિત્ર સમ્યક્ તપજ યાથાતથ્ય અર્થાત્ તત્વ છે. તેથીજ અહિયાં તેને જ દેખાડવામાં આવે છે.
જીવને ઉત્પન્ન થવાવાળા ‘નાણુ પયાર’ અર્થાત્ જ્ઞાન પ્રકારને હું કહીશ
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थघोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३१९ . तेन ज्ञानादिकम्-सम्यग्ज्ञान-सम्यग्दर्शन-सम्यक् चारित्रमित्यर्थः, अत्र सभ्यग्दर्श नम्-औषशमिकक्षायिकक्षायोपशामिक गृा ते, सम्यक चारित्रं तु व्रतसमितिकषायाणां धारणरक्षणनिग्रहादिकं गृह्यते, एतत् सम्यग्ज्ञानादिकम् ‘पवेयइस्सं' पवेदयिष्यामि विवशाचाररतान् दद्दोपांश्च प्रादुष्करिष्यामि। यद्वा-'नाणप्पगारं' इति ननामकारम्-अनेकपकारकं विचित्रम्, 'पुरिसस्स' पुरुषस्य माणिनः 'जाय' जातम्-स्वमा प्रशस्ताप्रशस्तरूपम् उच्चावचं वा भवेदयिष्यामि-कथयिष्यामि । तु शब्देन मिथ्याष्टीनां दोपानपि कथयिष्यामि । 'सो' सत:-चारित्रवतः शुभाऽनुष्ठानं कुर्दतः पुरुषस्य 'धम्म' धर्यम्-श्रुत चारित्रलक्षणम्, तथा- सील' शीलम्-उद्युक्तविहारित्वम् , तथा-'संति' शान्तिम्-अशेषकर्मक्षयलक्षणां निव॒तिम्, 'पाउ फरिश्सामि' प्रकटं करिष्यामि, तथा-'असओ' असतः-असत्पुरुषस्य परमैं कहूँगा। यहां 'प्रकार' शब्द 'आदि' के अर्थ में है, अतएव तात्पर्य यह हुआ कि सम्पग्ज्ञान सम्यक् दर्शन सम्यक चारित्र और सम्यक तपका कथन करूंगा। यहां औपशमिक, क्षायिक और क्षायोपशमिक सम्यग्दर्शन समझना चाहिये और व्रतों तथा समितियों का धारण एवं रक्षण तथा कषायों का निग्रह चारित्र शब्द से ग्रहण करना चाहिए। इसके अतिरिक्त जो कुशील (कुत्सित आचार) में रत हैं, उनके दोषों को प्रकट करूगा । अथवा 'नाणप्पयार' का अर्थ है नाना प्रकार | तात्पर्य यह है कि प्राणियों के प्रशस्त और अप्रशस्त या शुभ और अशुभ जो स्वभाष है, उनका कथन करूंगा। 'तु' शब्द से यह सूचित किया गया है कि मिथ्याष्टियों के दोषों को भी मैं कहूंगा। तथा शुभ अनुष्ठान करने वाले सत्पुरुष के श्रुनचारित्ररूप धर्म और उग्र અહિયાં પ્રકાર શબ્દ આદિના અર્થમાં છે, તેથી જ તાત્પર્ય એ થયું કે -સમ્યફ જ્ઞાન, સમ્યક્ દર્શન સમ્યક્ ચારિત્ર અને સમ્યફ તપનું કથન કરીશ. અહિયાં પથમિક, શાયિક અને ક્ષાપશમિકને સમ્યક્ દર્શન સમજવું જોઈએ. બીજા વ્રતોને તથા કષાયને નિગ્રહ ચરિત્ર શબ્દથી ગ્રહણ કરવો જોઈએ. આ સિવાય જે કુશીલ (કુત્સિત આચાર)માં પ્રવૃત્ત છે. તેઓના धान प्रगट ४२६ 'नाणप्पयार' नार्थ नाना ४२ मे प्रमाणे छे.
કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે–પ્રાણિના પ્રશસ્ત અને અપ્રશરત અથવા શુભ અને અશુભ જે સ્વભાવ છે, તેનું કથન કરીશ. “તુ શબ્દથી એ બતાવ્યું છે કે–મિથ્યા દષ્ટિવાળાઓના દોષોને પણ હું પ્રગટ કરીશ. તથા શુભ અનુષ્ઠાન કરવાવાળા પુરૂષના શ્રુત ચારિત્ર રૂપ ધર્મ અને ઉગ્ર વિહાર
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
सूत्रकृतास्त्रे तीथिकादेः चशब्दाद् धर्मप्रतिपक्षभूतम् अधर्म पापम्, शीमतिपक्षभूतम् अशीलम्-कुत्सितशीलम्, अशान्तिम् मोक्षाभावरूपाम्, एनत्मर्व प्राटपिप्यामि ॥१॥ मूलम्-अहो स राओ व समुष्टिएहि, तहागएहि पडिलमधम्म।
समाहि माघायसजोसयंता, संस्थारमेवं फेरुसं वचंति॥२॥ छाया-अहनि च रात्रीच समुत्थितेथ्य, स्तथागतेभ्यः प्रतिलभ्य धर्मम् ।
समाधिमाख्यातमजोषयन्तः, शास्तारमेवं परुष वदन्ति ॥२॥ विहार आदि शील को, मसात कर्मक्षयस्वरूप मोक्ष को प्रकट करूंगा एवं असत्पुरुष के अधर्म को, कृशील को और मोक्षलाव को भी प्रकट करूंगा ॥१॥
'अहो य राओ य' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'अहो य-अहनि च' दिन में 'राओ य-रात्रौ च' रात्री में 'समुहिएहि-समुत्थितेभ्धः' उत्तम अनुष्ठान करनेवाले श्रुतचारित्रको धारण करनेवाले को तथा 'तहागएहि-तथागतेभ्यः' तीर्थंकरों से 'धम्मधर्मम्' श्रुतचारित्ररूप धर्म को 'पडिलभ-प्रतिलभ्य' प्राप्त करके 'अघायं-आख्यातम्' तीर्थकरोक्त 'समाहि-समाधि समाधिका 'अजोसयंता-अजोषयन्तः सेवन न करते हुए (जमालिआदिनिह्नव) 'सत्थारशास्तारम्' अपने गुरु आदिको ही 'एवं-एवम्' उक्त प्रकारसे 'फरुसंपरुषम्' कठोर वचन 'श्यंति-वदन्ति' कहते हैं ॥२॥ વિગેરે શીલને, સઘળા કર્મોને ક્ષયરૂપ મોક્ષને પ્રગટ કરીશ તથા અસત્પરૂ ષના અધર્મને, કુશીલને, અને મોક્ષભાવને પણ પ્રગટ કરીશ.
'अहो य राओ च' या
श६-अहो य-अहनि च हिसमा 'राओ य-रात्रौ च' रात्रे 'समुद्विएहि समुत्थिते यः' उत्तम मनुहान ४२वावाणा श्रुत यात्रिने धारय ४२११ वाजाने तया 'तहागएहि-तथागतेभ्यः' तीर्थ । पासेथा 'धम्म-धर्मम्' श्रुत शास्त्रि३५ धमन 'पडिलभ-प्रतिलभ्य' प्रारत हीने 'अघाय-आख्यातम्' तीथ ४शत समाहि-समाधि' समाधितुं 'अजोसयंता-अजोययन्त.' सेवन न ४रीन (भाली विगेरे लिय।) 'सत्थार'-शास्तारम्' पोताना शु३ विगैरेने १ ‘एवं-एवम्' तशत 'फरुसं-परूपम्' होर क्यन वचंति-वदन्ति' ४ छ. ॥२॥
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३२१
अन्वयार्थः- (अहो य) अहनि च-दिवसे (राभो य) रात्रौ च (समुट्ठिएहिं) समुत्यितेभ्यः-रात्रिन्दिवं सदनुष्ठानं कुर्वद्भयः श्रुतचारित्रधारिभ्यः, तथा-(तहागएहि) तथागतेभ्यः-तीर्थस्यः (धम्म) धर्मम्-श्रुतचारित्ररूपम् (पडिलम्भ) प्रतिलभ्यप्राप्याऽपि जमालि-प्रभृतयः (आघायं) आख्यातम्-कथितमपि तीर्थकद्धिः (समाहि) समाधि-सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रलक्षणं रत्नत्रयं मोक्षमार्गम् (अजो. सयंता) अजोपयन्त:-असेवमानाः (सत्यारं) शास्तारम्-गुर्यादिकमेव (एवं) एवम्-उक्तरीत्या वक्ष्यमाणरीत्या च (फरुसं) परुप कठोरवचनम् (वयंति) वदन्ति -कठोरवचनद्वारा मोक्षमार्गदर्शक गुर्गदिकमेव निन्दन्ति ॥२॥
टीका-पुरुषस्य गुणदोपपं नानामकारकं स्वभावं कथयिष्यामि, इति पूर्वं कथितम्, सम्प्रति-तदेव गुणक्षेत्रात विवेचयति 'अहो य' इत्यादि । 'अहो य' मानि च-दिवसे 'राओ य' रात्रौ च 'समुहिदि समुस्थित्तेभ्यः-रात्रिन्दिवं सम्य___अन्वयार्थ-जो दिन और रात सम्यक् प्रसार से उत्थित है अर्थात् रात दिन उत्तम (उत्कृष्ट क्रिया) अनुष्ठान करने वाले हैं और श्रुतचारित्र के धारक हैं उनसे तथा तीर्थंकरों से, संसारसागर से तारने में समर्थ श्रुतचारित्र धर्म को प्राप्त करके भी जमालि तथा दिगम्बर वगैरह सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्र रूप रत्नत्रयात्मक मोक्षमार्ग को नहीं सेवन करते हुए कठोर वचनों द्वारा मोक्षमार्गप्रदर्शक आचार्यबगैरह गुरु की ही निन्दा करते हैं ॥२॥
टीकार्थ-पहले कहा था कि पुरुष के गुण दोषों को उसके नाना प्रकार के स्वभाव को कहूँगा, उसी को अथ कहते हैं। जो दिन और रात सम्यक् प्रकार से उस्थित हैं अर्थात् समीचीन अनुष्ठान में प्रवृत्त
અન્વયાર્થ–જે રાતદિવસ સમ્યફ પ્રકારથી ઉસ્થિત છે અર્થાત રાતદિવસ ઉત્તમ (ઉત્કૃષ્ટ ક્રિયા) અનુષ્ઠાન કરવાવાળા હોય અને મૃતચારિત્રને ધારણ કરવાવાળા હોય તેમની પાસેથી તથા તીર્થંકર પાસેથી સંસાર સાગરથી તારવામાં સમર્થ એવા શ્રુતચારિત્ર ધર્મને પ્રાપ્ત કરીને પણ જમાલી તથા દિગમ્બર વિગેરે સમ્યક જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર રૂપ રત્નત્રયાત્મક મેક્ષ માર્ગનું સેવન ન કરતાં કઠોર વચને દ્વારા મોક્ષ માર્ગને બતાવવા વાળા આચાર્ય વિગેરે ગુરૂની જ નિંદા કરે છે. ર ' '
ટીકાથ–પહેલાં કહેવામાં આવેલ છે કે–પુરૂષના ગુણ દેને તથા તેઓના અનેક પ્રકારના સ્વભાવને કહીશ. હવે તેને જ કહેવામાં આવે છે? જે રાત અને દિવસ સારી રીતે–સમ્યક્ પ્રકારથી આરાધનામાં તત્પર થયેલાં
सु०४१
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
सूत्रकृतागसूत्र गुत्थितेभ्यः सदनुष्ठानवद्भयः श्रुनचारित्रधरेभ्यः, तथा-'तहागरहि' तथागतेभ्यस्तीर्थकरेभ्यः 'धम्म' धर्मम्-श्रुतचारित्राख्यं संसारसागरोत्तरणोपायं धर्मम् 'पडिलभ' प्रतिलभ्य-पाप्याऽपि, कर्मणामुदयेन हतभाग्या जमालिप्रभृतयो मन्दाधिकारिणः 'आघायं' आख्यातं कथितमपि 'समाहि' समाधिस्-सम्यग्दर्शनज्ञान चारित्रलक्षणं मोक्षमार्गस् 'अजोसयंता' अजोपयन्तः-असेवमानाः सम्य गाचरणमकुर्माणाः तीर्थकरप्रतिपादितं मार्ग विराधयति, तथा-कुमार्ग च मरूप. यति-कथयन्ति ते, यदयं महावीरस्वामी सर्वज्ञ एव न संभवति, यतः क्रियमाणं कृतमिति बदतीत्यादि । एवं सर्वज्ञोक्तपश्रधानाः, यदि क्वचिद्गुरुवनवेत्सलतया प्रतिबोधिता भवन्ति तदा ते 'सत्थारं' शास्तारम्, अनुशासकम् 'फरुसं' परुष कठोरवचनम् 'वयंति' वदन्ति-कठोरचनेन गुर्वादिकमेवाधिक्षिपन्तीति ॥२॥
और श्रुतचारित्र के धारक हैं, उनसे तथा तीर्थकरों से संसार सागर से तारने में समर्थ श्रुतचारित्र धर्म को प्राप्त करके भी कर्म के उद्य से हतभाग्य जमालि आदि कथित समाधि का सम्यग्ज्ञानादि रत्नों का अर्थात् मोक्षमार्ग का सेवन नहीं करते । सम्यक आचरण न करते हुए तीर्थकर के मार्ग की घिराधना करते हैं । कुमार्ग की प्ररूपणा करते हैं। वे कहते हैं कि महावीर स्वामी सर्वज्ञ ही नहीं है, क्योंकि वे किये जाते हुए कार्य को किया हुवा कहते हैं । इस प्रकार सर्वज्ञ के कथन पर श्रद्धा न करते हुए उनको कहीं कोई सदगुरु वत्सलभाव से प्रतियोष देते हैं तो वे उस प्रतियोधक को ही कठोर वचन कहने लगते हैं ॥२॥ છે, અર્થાત્ ઉર્ધ્વ ગતિએ પહોંચેલા છે, એટલે કે–ગ્ય અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્ત અને ઋતચારિત્રના ધારક છે, તેથી તથા તીર્થકરોથી સંસાર સાગરથી તારવામાં સમર્થ શતચારિત્ર ધર્મને પ્રાપ્ત કરીને પણ કર્મના ઉદયથી હત ભાગ્ય જમાલિ વિગેરેએ કહેલ સમાધિનું અર્થાત્ સમ્યક જ્ઞાન વિગેરે રનત્રયનું અર્થાત્ મેક્ષ માર્ગનું સેવન કરતા નથી જમાલિ વિગેરે સમ્યમ્ આચ૨ણ ન કરતાં તીર્થંકરના માર્ગને જ નષ્ટ કરવા પ્રયત્ન કરે છે. કુમાર્ગની પ્રરૂપણ કરે છે. તેઓ કહે છે કે–મહાવીર સ્વામી સર્વજ્ઞજ નથી. કેમકે તેઓ કરવામાં આવતા કાર્યને કરેલું કહે છે, આ રીતે સર્વજ્ઞના વચન પર શ્રદ્ધા ન કરતાં અને શરીર વિગેરેની દુર્બલતાને કારણે સંયમના ભારને વહન કરવામાં સમર્થ ને થનારા તેઓને કોઈ સગુરૂ વાત્સલ્યભાવથી પ્રતિબોધ આપે તે તેઓ તે પ્રતિબોધ આપનારને જ કઠોર વચને કહે છે ારા,
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३२५ मूळम्-विलोहियं ते अणुकाहयंते, जे आत्तभावेण वियागरेजा।
अट्टाणिया होंति बहुगुणाणं, जेणाण संकाइसंवएज्जा।३। छाया-विशोधितम् ते अनुकथयन्ति, ये आत्मभावेन व्यागृणीयुः । . .
___अस्थानिका भवन्ति बहुगुणानां, ये ज्ञानशङ्कया मृषा वदेयुः ॥३॥ अन्वयार्थ:-(ते) ते जमालिमभृतयः 'विसोहियं विशोधितम्-सकलदोष 'विसोहियं ते अणुकायते' इत्यादि।
शब्दार्थ-'ते-ते' जमालि आदि निहव 'विसोहियं-विशोधितम्' दोषरहित एवं तीर्थकरादिके द्वारा प्ररूपित ऐसे ज्ञानदर्शन चारित्र रूप मोक्ष मार्ग को 'अणुकाहयंते-अतुकथयन्ति तीर्थंकर की, प्ररूपणासे विपरीत प्रतिपादन करते हैं 'जे-ये' जो 'आत्तभावेण-आत्मभावेन' अपनी रुचिके अनुसार 'वियागरेज्जा-व्यागृगीयुः' आचार्य परंपरा से विरुद्ध प्रकारसे सूत्रोंका अर्थ करते हैं ऐसे वे 'बहूगुणाणं-घहुगुणानाम' अनेक सद्गुणों का 'अट्टाणिए-अस्थानिकाः' 'होई-भवन्ति' होते हैं 'जे-ये' जो कोई जमालि आदि अपात्र ‘णाणसंकाइ-ज्ञानशङ्कया' वीतरागके ज्ञान में शंकाशील होकर 'मुसं वएज्जा-मृषा वदेयः' मिथ्याभाषणकरते हैं वे उत्तम गुणों के पात्र नहीं होते हैं ॥३॥
अन्वयार्थ-वे जमालि वगैरह सकलदोषों से रहित तीर्थंकरों 'विसोहियते अणुकाहयते' या
शार्थ -'ते-ते' पूति भाति विगैरे निवे। 'विसोहिय-विशोधितम्' हाप रहित मने ती ४२६ मे ५३२८ मेवा ज्ञान, शन, यात्रि ३५ मोक्षमा ने 'अणुकाहयते-अनुकथयन्ति' तीय ४२नी प्र३५२थी १३ प्रति. पाहन ४२ छे. 'जे-ये २२। 'गत्तभावेण-आत्मभावेन' पातानी ३या प्रमाणे 'वियागरेजा-व्यागृणीयु' मायाय ५२ ५२॥थी १ि३५ शत सूत्रानो मथ ४२ छ. मेवा तम्या बहूगुणाण-बहुगुणानाम्' भने गुऐ।ना 'अद्वाणिए होई-अस्था. निका. भवन्ति' सस्थान ३५ थाय छे. 'जे-ये' मालि विरे अपात्र ‘णाणसंकाइ-ज्ञानशङ्कया' वीतरागना ज्ञानमा शशील मनीने 'मसं. वएजा-मृषा वदेयु.' (भथ्या ला५ ४२ छे. तेभ्य। उत्तम गुना पात्र३५ બનતા નથી. ૩
અન્વયાર્થ–તે જમાલિ વિગેરે સઘળા દેષથી રહિત અર્થાત્ નિર્દોષ
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्ग रहितमपि ज्ञानदर्शनचारित्ररूप मोक्षमार्ग तीर्थकृत्मतिपादितमपि (अणु काहयते) अनुकथयति, अनु-पश्चात् तीर्थकृत् प्ररूपणातो विपरीतं प्रतिपादयति (जे) ये स्वाग्रहग्रहनिविष्टाः संतः (आत्तभावेण) आत्मभावेन-स्वाभिमायेण (विया. गरेजा) व्यागृणीयुः-अन्यथैव सूत्रादीनामभिप्राय कथयेयुः एवं भूतास्ते दुरा. प्रहिणः (बहूगुणाणं) बहुगुणानाम्-अनेकसगुद्णानाम् (अष्टाणिया) आस्थानिकाः (होति) भवन्ति (जे) ये केचिद् जमालिपभृतयः (गाणसंकाइ) ज्ञानशङ्कया स्वदुराग्रहेण समुत्पन्नज्ञानसन्देहेन (मुसं वएज्जा) मृषा वदेयुः-मृपावाद कुर्युः ॥३॥
टीका--'ते' ते जमालि वोटिकादयः 'विसोडियं' विशोधित-सकलदोषवर्जितमपि ज्ञानदर्शनचारित्रात्मकं सर्वज्ञप्रतिपादितमपि मोक्षमार्गम् 'अणुकाइयंते' अनु कथयन्ति-अनु-पश्चात् तीर्थ करपरम्परागतमरूपणातो विरूपं प्रतिपादयन्ति 'जे' ये-स्वाग्रहग्रहनिविष्टाः सन्तः 'आत्तभावेण' आत्मभावेन-स्वाभिप्रायेणाद्वारा प्रतिपादित सम्यग्ज्ञान दर्शन चारित्र तप रूप मोक्ष मार्ग का विपरीत रूप से ही प्रतिपादन करते हैं, जो कि अत्यन्त दुराग्रही एवं हठीले होने से अपनी इच्छानुसार ही सूत्रों का अभिप्राय कहते हुए अनेक सद्गुणों का अपात्र होते हैं और अपने दुराग्रहवश ज्ञान में भी सन्दिग्ध होकर मिथ्या बोलते हैं और मृपावाद का प्ररूपण करते हैं ॥३॥ . टीकार्थ-जो जमालि आदि समस्त दोषों से रहित, सर्वज्ञ द्वारा प्रतिपादित ज्ञान दर्शन चारित्र तप रूप मोक्षमार्ग तीर्थंकरों से चली आई परम्परा से विरुद्ध प्रतिपादन करते हैं, जो दुराग्रह रूपी ग्रह से प्रस्त होकर अपने अभिप्राय के अनुसार, आचार्यपरस्परा से आगत એવા તીર્થકરાદિકે એ પ્રતિપાદન કરેલ સમ્યક્ જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર તારૂપ મોક્ષ માર્ગનું વિપરીત પણાથી જ પ્રતિપાદન કરે છે. જેઓ અત્યંત દુરા ગ્રહી અને હઠીલા પણાથી પિતાની ઈચ્છાનુસાર જ સૂત્રને અભિપ્રાય કહીને અનેક સદ્ગુણોના અપાત્ર થાય છે અને પિતાના દુરાગ્રહને વશ થઈને જ્ઞાનમાં પણ સંદેહવાળા બનીને જુદું જ કહે છે. અને મૃષાવાદની જ પ્રરૂપણ કરે છે. મારા
ટીકાર્યું–જે જમાલિ વિગેરે નિર્દોષ અર્થાત સઘળા દેથી રહિત એવા અને સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદન કરેલા જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપ રૂપ મોક્ષનું પ્રતિપાદન તીર્થકરથી ચાલતી પરંપરાથી વિરૂદ્ધ રૂપે કરે છે, તેઓ દુરાગ્રહ રૂપી ગ્રહથી ગ્રસ્ત થઈને પિતાના અભિપ્રાય પ્રમાણે આચાર્ય પર
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફેરવ
समयावधिनी टीका प्र. शु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ssवार्य परम्परागतमध्यर्थम् अतिक्रम्प 'त्रियागरेज्जा' व्यागृणीयुः सूत्रादीनामन्यथैव व्याख्यानं कुर्वन्तीति भावः । गम्भीराभिप्रायं सुत्रार्थी स्वकर्मोदयात् पूर्वपरसङ्गतिपूर्वक व्याख्यातुमसमर्थाः स्वात्मानं पण्डितं मन्यमानाः सूत्रमार्ग परित्यज्य प्रतिपादयति । स्वकीयाऽभिप्रायेण सूत्रार्थवर्णनम् अनर्थाय भवति । एवं भूतास्ते 'बहूगुगाणं' वहुगुणानाम् 'अट्टाणिया होति' अस्थानिका भवन्ति, स्वकीयाsनंत संसाराय बहूना मुतमगुणानाम् आधाररहिता भवन्ति । ते चामी उत्तमगुणा आगमोक्ताः
'सुस्स्सर पडिपुच्छ, सुणेइ गेन्हई य ई६९ आत्रि । ततो अपोह वा धारे, करेइ वा सम्मे' || || छाया - शुश्रूषते प्रतिपृच्छति, शृणोति गृह्णाति ईहते चापि । ततोsपोते वा धारयति, करोति वा सम्यक् ॥ १ ॥
अर्थ को उल्लंघन करके सूत्र आदि का अन्यथा ही व्याख्यान करते हैं, गंभीर रहस्य वाले सूत्र के अर्थ को पूर्वापर संबंधपूर्वक व्याख्यान करने में कर्मोदय से असमर्थ होने पर भी अपने को पण्डित मानते हैं, वे सूत्र के मार्ग का त्याग करके प्ररूपणा करते हैं । किन्तु अपने अभिप्राय के अनुसार सूत्र के अर्थ का प्ररूपण करना अनर्थकर होता है । ऐसा करने वाले वे जमालि आदि बहुत से गुणों के अपात्र हो जाते हैं | आगम में कथित वे उत्तम गुण इस प्रकार हैं-सुरसूस' इत्यादि
शुश्रूषा करना अर्थात् गुरुमुख से श्रवण करने की इच्छा होना पृच्छा करना, गुरु के कथन को ध्यानपूर्वक सुनना, अर्थ को ग्रहण
પરથી આવેલા અનુ' ઉલ્લંધન કરીને સૂત્ર વિગેરેના અન્યથા જ અેટલે કે વિરૂદ્ધ રૂપે જ વ્યાખ્યાન કરે છે, ગભીર રહેસ્ય વાળા સૂત્રના અને પૂર્વપરના સંધ પૂર્ણાંક વ્યાખ્યાન-ઉપદેશ કરવામાં કર્મોદયથી અસમર્થ હોવા છતાં પણુ પેાતાને પડિંત માને છે, તેએ સૂત્રના યથાર્થ મના ત્યાગ કરીને પ્રરૂપણા કરે છે, પરંતુ પેાતાના અભિપ્રાય પ્રમાણે સૂત્રના અર્થની પ્રરૂપણા કરવી તે અનથ કારક હોય છે, એવુ કરનારા તે જમાલિ વિગેરે ઘણુા એવા ગુણુના અપાત્ર બની જાય છે, આગમમાં કહેલા તે ઉત્તમ ગુણે! प्रभा छे. 'सुरसूसइ' त्यहि
શુશ્રુષા કરવી અર્થાત્ ગુરૂમુખથી શ્રવણુ કરવાની ઈચ્છા કરવી, પૃચ્છા કરવી, ગુરૂના કથનને ધ્યાનપૂર્વક સાંભળવુ અને ગ્રહણ કરવા તથા ગ્રહણ કરેલા
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गमत्र ___ गुर्वादिकं शुश्रूपते तत्कथितं शृणोति गृह्णाति तदर्थानुष्ठान करोतीति भावः। ___अथवा-गुरुशुश्रपादिना सम्यग् ज्ञानावगमः, ततः सम्यगनुष्ठानम्, ततः कर्मक्षयलक्षगो मोक्षः, इत्येवमादिगुणानामभाजनं भवतीत्यत एवोक्तम्'वहूगुणाणं अट्ठाणिया होति' बहुगुणानामस्थानिका भवन्तीति, पुनः किं भूता एवं भवन्ति, तत्राह-जे' ये केवित् 'णाणसंकाई' ज्ञानशङ्कया, स्वाग्रहेण ज्ञाने श्रज्ञाने शति ज्ञानशङ्का, तया 'मुसं' मृपावादम् ‘वदेज्जा' वदेयुः-जिनेश्वरप्रति पादितागमे ये शङ्कां कुर्वन्ति, 'अयमागमः सर्वज्ञपणीत एव न भवति, प्रकारा न्तरेण चाऽस्याऽर्थों भवेत्' इत्यादि। अथवा-ज्ञानशङ्कया स्वपाण्डित्याऽभिमानेन मृपावादं वदेयुः यथाऽहं ब्रवीमि तथैव सर्वं सम्यक, नान्यथेत्यादि । सर्व करना, गृहीत अर्थ का चिन्तन करना, अपेह करना अर्थात् व्यतिरेकी धर्मों का निवारण करना, और सद्धर्म को धारण करना और फिर तदनुसार अनुष्ठान करना।
गुरु की शुश्रूषा (सेवा) करने से सम्पग्ज्ञान की प्राप्ति होती है, तत्पश्चात् सम्यक् अनुष्ठान होता है और फिर कर्मक्षय रूप मोक्ष प्राप्त होता है।
जो तीर्थंकर की परम्परा के विरुद्ध प्ररूपणा करता है, वह सम्यक गुणों से रहित होता है । इसके सिवाय जो श्रुतज्ञान में शंका करके मृषावाद करता है जैसे यह आगम सर्वज्ञप्रणीत है अथवा नहीं ? इसका अर्थ ऐसा है या वैसा ? अथवा अपने पाण्डित्य के अभिमान से जो मिथ्या भाषण करता है-जो मैं कहता हूँ वही सब ठीक है, अन्यथा नहीं, इत्यादि। અર્થનું ચિંતન કરવું. અહિ કરવું. અર્થાત્ વ્યતિરેકવાળા ધર્મોનુ નિવારણ કરવું. સમ્યગૂ ધર્મને ધારણ કરવું. અને પાછા તે પ્રમાણે અનુષ્ઠાન કરવું.
ગુરૂની શુશ્રષા (સેવા) કરવાથી સમ્યક્ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે પછી સમ્યક અનુષ્ઠાન થાય છે અને તે પછી કર્મ ક્ષય રૂપ મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે.
જે તીર્થકરની પરમ્પરાથી વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણ કરે છે, તે સમ્યક ગુણેથી રહિત થાય છે, આના સિવાય શ્રુતજ્ઞાનમાં શકા કરીને જે મૃષાવાદ કરે છે. જેમકે-આ આગમ સર્વજ્ઞ પ્રણીત છે કે નથી? આનો અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે? કે નથી થતું ? અથવા પિતાના પાંડિત્ય-પંડિત પણાના અભિમાનથી જે મિથ્યા ભાષણ કરે છે, અર્થાત્ તેઓ કહે છે કે હું જે કહું છું એજ કથન ઠીક છે, અન્યથા નથી વિગેરે
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३२७ ज्ञस्याऽय मार्गः सर्वदोपरहितः, तथापि स्वाग्रहेण यस्तत्र दोष मरूपयति । तथा यः स्वाभिमायेणाऽऽचार्य परम्परां परित्यज्य व्याख्यानं करोति, तथा- सर्वज्ञप्रणीतागमे शङ्कया मृपावादं करोति, स उत्तमगुणाधिकारी न भवतीति भावार्थः ॥३॥ म्लम्-जे यावि पुट्रा पलिउंचयंति, आयाणमट्ट खलु वचयंति।
असाहुणो तेईह लाहुमाणी, मायणि ऍसंति अणतघाया। छाया-ये चापि पृथाः परिकुश्चयन्ति, आदानमर्थ खलु बञ्चयन्ति ।
असाधवस्ते इह साधुमानिनो, मायान्विता एज्यन्त्यनन्तघातम् ।४। __भावार्थ यह है कि सर्वज्ञ का यह मार्ग सर्व दोषों से रहित है, तथापि अपने आग्रह से जो उसमें दोष कहता है, जो आचार्य परम्परा त्याग कर अपना मनमाना व्याख्शन करता है तथा जो सर्वज्ञप्रणीत आगम में शंका करके मिथ्या भाषण करता है, वह उत्तम गुणों का अधिकारी नहीं होता ॥३॥ _ 'जे यावि पुद्रा पलिउंचयंति' इत्यादि। __ शब्दार्थ-'जे यावि-ये चापि' जो लोग परमार्थतः शास्त्र के रहस्य ___ को नहीं जानते हैं वे अन्य के द्वारा 'पुट्ठा-पृष्टाः' हे साधो! आपके गुरु
का नाम क्या है ? ऐसा पूछने पर पलिउंचयंति-परिकुश्चयन्ति' अपने गुरुका नाम छिपाकर अधिक ज्ञानवाले कोइ अन्यका नाम कहते हैं वे लोग 'आयाणमटुं-आदानमर्थम्' ज्ञानादिले अथवा मोक्ष रूप
કહેવાનો ભાવાર્થ એ છે કે--સર્વજ્ઞને આ માર્ગ સર્વ દ વિનાને છે, તે પણ પિતાના આગ્રહથી જેઓ તેમાં દોષ કહે છે. જેઓ આચાર્ય પરંપરાને ત્યાગ કરીને પોતાનું મન માન્યું વ્યાખ્યાન કરે છે, તથા જે સર્વજ્ઞ પ્રણીત આગમમાં શંકા બતાવીને મિથ્યા ભાષણ કરે છે, તે ઉત્તમ ગુણને અધિકારી થતો નથી. મારા
'जे यावि पुदा पलिचय'ति' इत्याहि
शहाथ-'जे यावि-ये चापि' २ वा मरी रीत शासन। २७त्यने तता नथी तो भी द्वारा 'पुट्ठा-पृष्टाः' साधु सापना १३नु नाम शुछ १ मे प्रमाणे पूछामा मावे त्यारे 'पलिचयति-परिकुञ्चयन्ति' પિતાના ગુરૂનું નામ છુપાવીને વધારે જ્ઞાનવાળા બીજા કેઈનું નામ પિતાના १३ तरी3 छे. ते हो। 'पायाणमटुं-आदानमर्थम्' ज्ञानाहिया गया
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
सत्रकृताचे ___अन्वयार्थ:-(जे यावि) ये चापि-ये के चनापि परमार्थतः शास्त्ररहस्यं न जानन्ति, तेऽन्येन (पुटा) पृष्टाः (भोः । क स्ते गुरुरस्ति) इत्यादि, परैः पृष्टाः सन्तः (पलिउंवयंति) परिकुश्च पन्ति तदुत्तरदाने मा कुन्ति, यस्मादधीतवन्तः येन दीक्षिता स्तस्याल्पश्रुतस्य गुरोर्नामग्रहणे लज्जमाना तस्य नाम न कय यन्ति किन्तु अन्यस्यैवाधिकज्ञानिनः कस्यविदाचार्यस्य नामग्रहणं कुर्वन्ति 'आयाणम?' अदानमर्थस्-आदानं ज्ञानादिकं मोक्षरूपं वार्थम् 'वंचयंति' चञ्चपन्ति-मोक्षमार्ग आत्मानं वञ्चितं कुर्वन्ति, तथा कुर्वन्तस्ते (साहुमाणी) साधुमानिनः-आत्मानं साधु मन्यमानाः, वस्तुतः (असाहुणो) असाधयः अर्थ से 'वंचयंति-वश्चयन्ति' वंचितहोते हैं ऐसा करने वाला 'साहुमाणी -साधुमानिनः' अपने को साधु मानने वाले वस्तुतः 'असाहुणोअसाधवः' वास्तविक साधु नहीं हैं परंतु असाधु ही है 'मायविणमायान्विताः' माया-कपट वाले वे 'अणंनघायं-अनन्तघातम्' अनेकवार संसार को 'एसंति- एष्यन्ति' प्राप्त करते हैं ॥४। ___ अन्वयार्थ-अन्य भी जो कोई वास्तव में शास्त्र रहस्य को नहीं जानते हैं वे भी, 'फोन तुम्हारे गुरु हैं।' इत्यादि दूसरों द्वारा पूछे जाने पर जिन से पढाया जिनसे दीक्षाग्रहण किया ऐंसे गुरु के अल्पश्रुत होने के कारण नाम लेने में शरमाने से नाम नहीं लेते हैं परन्तु किसी अन्य ही अधिक ज्ञानी आचार्य का नाम कहते हैं और मोक्षमार्ग से स्वयं पश्चित होकर भ्रष्ट हो जाते हैं, ऐसे करने वाले अपने को साधु मानने 'माक्ष३५ म थी 'वंचयति-वञ्चयन्ति' पयित थाय छे. छतराय छे. सेम ४२वा 'साहुमाणी-साधुमानिनः' पाताने साधु भानपावाणा परतु भरी शत 'असाहुणो-असाधवः' मसाधु छे. 'मायण्णि-मायान्विताः' भाया ४५४ qi तो 'अणतघाय-अनन्तघातम्' मन४वा२ ससारने 'एसंति. एण्यन्ति' પ્રાપ્ત કરે છે જા
અન્વયાર્થ—-અન્ય કે જેઓ વાસ્તવિક રીતે શાસ્ત્રના રહસ્યને જાણતા નથી તેઓ પણ “કેણ તમારા ગુરૂ છે ? એ રીતે બીજાઓ દ્વારે પૂછવામાં આવે ત્યારે જેમની પાસેથી વિદ્યા ગ્રહણ કરી અથવા જેની પાસેથી દીક્ષા ગ્રહણ કરી એવા ગુરૂં અપમૃત હેવાથી તેનું નામ લેવામાં શરમાવાથી તેમનું નામ ન લેતાં કેઈ બીજા જ વધારે જ્ઞાનવાળા આચાર્યનું નામ કહે છે. તથા મોક્ષ માર્ગથી સ્વયે વંચિત થઈને ભ્રષ્ટ બની જાય છે એવું કર
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
'समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३२९ (मायण्णि) मायान्विताः (अणंतघायं) अनन्तघातम् अनेकवारं विनाशं संसारमा (एसंति) एष्यन्ति-प्राप्स्यन्ति ॥४॥ ____टीका-'जे याचि' ये चापि-ये केचन परमार्थतः शास्त्ररहस्यं न जानन्ति किन्तु अज्ञानवलेनैवाऽभिमानपर्वतारूढाः सन्तः, तेऽन्येन 'पुट्ठा' पृष्टाः सन्तः 'भो ! कस्ते गुरु।" इत्यादि परैः पृष्टाः 'पलिउंचय ति परिकुञ्चयन्ति-तत्प्रति वचने कपटं कुर्वन्ति, यस्मादधीतवान् येन दीक्षितः, तस्याल्पश्रुतस्य स्वगुरो. नामग्रहणे लज्जमानास्तस्य नाम न कथयन्ति, किन्तु-अन्यस्याऽधिकज्ञानिना फस्यचिदाचार्यस्य नाम ग्रहण कुर्वन्ति । आयाणमटं' आदानमर्थम् आदानं ज्ञानादिकं मोक्षो वा तमर्थम् 'वंचयति' वञ्चयन्ति-मोक्षमार्गादात्मानं वञ्चितं कुर्वन्ति, मोक्षाद् भ्रष्टा भवन्तीत्यर्थः, एवं कुर्वन्तस्ते 'साहुमाणी' साधुमानिनः-प्रात्मानं साधु मन्यमानाः, वस्तुतः 'असाहुगो' असाधवः सन्तः पापं कुर्वन्ति व्यवहरन्ति वाले वास्तव में असाधु ही हैं और अत्यन्त माघावी होने से अनन्त घात को या अनन्तवार संसार को प्राप्त करते हैं ॥४॥
टीकार्थ-जो वास्तव में शास्त्र के रहस्य को नहीं जानते किन्तु अज्ञान के बल से ही अभिमान के पर्वत पर आरूढ हैं, उनसे जप कोई पूछता है-आपका गुरु कौन है ? तो वे जिससे अध्ययन करते हैं या जिससे दीक्षित हुए हैं, उस अल्पज्ञानी अपने गुरु का नाम कहने में लज्जित होते हैं । अतएव उसका नाम न लेकर किसी अन्य अधिक ज्ञानवान् आचार्य का नाम लेते हैं। ऐसे लोग आदान से अर्थात ज्ञानादिक से अथवा मोक्ष से, अपने को ही वंचित-भ्रष्ट करते हैं। अपने आपको साधु मानते हैं किन्तु वास्तव में असाधु होते हैं। पाप વાથી પિતાને સાધુ માનવાવાળા વાસ્તવિક રીતે અસાધુ જ છે. અને અત્યંત માયાવી હોવાથી અનંતઘાતને અથવા અનંતવાર સંસારને પ્રાપ્ત કરે છે. જો
ટીકાર્થ-જે વાસ્તવિક રીતે શાસ્ત્રના રહસ્યને જાણતા ન હોય પરંતુ અજ્ઞાનના બળથી જ અભિમાનના પર્વત પર ચઢેલા છે, તેઓને જ્યારે કોઈ પૂછે છે કે-આપના ગુરૂ કેણ છે? તો તેઓ જેની પાસે ભણતા હોય અથવા જેનાથી દીક્ષા ગ્રહણ કરી હોય તે અલ્પ અભ્યાસવાળા પિતાના ગુરૂનું નામ કહેવામાં શરમાય છે, તેથી તેનું નામ ન લેતાં બીજા કેઈ અધિક વિદ્વાન माया' नाम से छ, मेवामी - माहानथी भर्थात् ज्ञानाची मया ભથી વંચિત રહે છે. એટલે કે તેનાથી ભ્રષ્ટ થાય છે. તેઓ પોતે પિતાને साधु भान है, परतु वास्तविः शत तमो मसाधु-डाय छे. पायन वन
सू० ४२
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
सूत्रकृतास्त्र चात्मानं विशुद्धमिति एको दोपस्तावत्स्वयमसाधवः, द्वितीयस्तु साधुमानिन इति बालस्य द्विविधदोषवत्वम्, उक्त च
'पावं काऊण सयं, अप्पाणं सुद्धमेव वाहरइ ।
दुगुणं करेइ पावं, बीयं वालस्स मंदत्तं' । छाया-पापं कृत्वा स्वय, मात्मानं शुद्धमेव व्याहरति ।
द्विगुणं करोति पाप, द्वितीय बालस्य मन्दत्वम् ।। इति । ते आत्मोत्कर्षात् 'मायगि मायान्वितास्ते 'अणतघायं' अनन्तशो बहुशो घातं विनाश, संपारं या 'एसंति' हष्यन्ति-प्राप्यन्ति, दोपद्वययुक्तत्वात्, तदेव. मात्मोत्कर्षाद् बोधिलाभं विनाशयन्ति, संसारगति च पाप्नुवन्तीति ॥४॥
मानफलं पदय, क्रोधादि कपायफळमाह-'जे कोहणे' इत्यादि। मूलम्-जे कोहणे होई जगहमासी,
विओलियं जे उ उदीरएज्जा। का आचरण करते हैं परन्तु अपने को निष्पाप कहते हैं । यह उनकी विवेक हीनता है। कहा भी है 'पाचं काऊण सयं' इत्यादि। -- जो पाप करके भी अपने को शुद्ध ही कहता है, वह दुगुना पाप करता है । मूर्ख की यह दूसरी मूर्खता है ।।१॥
इस प्रकार अभिमान के कारण जो मायावी होते हैं, वे अनन्त चार अर्थात् वार बार विनाश को या संसार को प्राप्त होते हैं। क्यों कि वे दो दोषों से युक्त होते हैं-प्रथम दोष पाप करना और दूसरा दोष अपने को निष्पाप कह कर मायापार करना । वे इस प्रकार आरमो. स्कर्ष के कारण घोधिलाभ का विनाश करते हैं और भवभ्रमण को प्राप्त होते है ॥४॥ કરે છે, પરંતુ પિતાને નિષ્પાપ કહે છે, તે તેનું વિવેક હીનપણું છે. धु ५५ छ ४-'पावं काऊण सब" त्यात
જે પાપ કરીને પણ પિતાને શુદ્ધ જ કહે છે, તે બમણું પાપ કરે 'छे. भूमनुं २ घी भूम पाछे. ॥१॥ : આવા પ્રકારના અભિમાનના કારણથી જે માયાવી હોય છે, તેઓ અને - તવાર અર્થાત્ વારંવાર વિનાશને અથવા સંસારને પ્રાપ્ત થાય છે. કેમકે કે તેઓ બે થી યુક્ત હોય છે. પહેલે દેષ પાપ કરવું. અને બીજે પિતાને -પાપ વગરને કહીને માયાચાર કરો. તેઓ આ રીતે આત્મોત્કર્ષના કારણે બે ધિલાભ વિનાશ કરે છે. અને ભવભ્રમણને પ્રાપ્ત થયા કરે છે, કા
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
मयार्थबोधिनी टीका प्र. भुं. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
अंधे से दंडे
हाय,
ओसिए
सई पावकम्मी ॥५॥ छाया - यः क्रोधनो भत्रति जगदर्थ भाषी, व्यवशमित यस्तुदीरयेत् । अन्ध इवासौ दण्डपथं गृहीत्वाऽव्यवशमितो घृष्यते पापकर्मा ॥५॥ अन्वयार्थ -- (जे) यः पुरुषः (कोहणे) क्रोधनः (होई) भवति = क्रोधं करोति तथा ( जगहमासी ) जगदर्थभाषी - योऽन्यस्य दोपमाषणं करोति सः (जे उ) मान का फल दिखला कर अब क्रोधादि कषायों का फल कहते हैं- 'जे कोहणे' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जे - प.' जो पुरुष 'कोहणे - फोधनः' क्रोधवाला 'होहभवति' होता है अर्थात् क्रोधी होता है तथा 'जगट्ट भासी जगदर्थ भाषी' दूसरे के दोषों का कथन करता है तथा 'जे उ-ये तु' जो कोई 'विओ सियं - व्यवशमितम् ' शान्त हुए कलह को 'उदीर एज्जा - उदीरयेत्' फिर से प्रकट करता है 'से- सः' ऐसा पावकम्मी पापकर्मा' पापकर्म करनेवाला 'अंधेव - अन्धइव' अन्धे के समान 'दंडप - दण्डपथम् ' लघुमार्ग को 'गहाय - गृहीत्वा' ग्रहण कर के 'अथिओसिए - अव्यवशमित' सदा कलह करनेवाला 'घासह - घृष्यते' पीडित होता हुआ दुःखका अनुभव
करता है ॥५॥
अन्वयार्थ - जो पुरुष क्रोधी होता है अर्थात् क्रोध करता है और दूसरों के दोषों का भाषण करता है और जो कोई मिथ्या दुष्कृत માનનુ ફળ ખતાવીને હવે ક્રોધાદિક કાચાનુ ફળ ખતાવે છે. 'जे कोहणे' इत्यादि
शब्दार्थ—‘जे-यः’ ने पुष 'कोहणे - क्रोधनः ' शेधवाणी 'होई - भवति' थाय छे. अर्थात् ङोधी होय है, तथा 'जगदृभासी जगदर्थ'भाषी' मीलना होषो ४ही मतावे छे. तथा 'जे उ-ये तु' ? 'विओसियां - व्यवशमितम्' शभी गयेसा उसने 'उदीरपज्जा - उदीरयेत्' इरीधी या रे छे. 'से - सः' भ ४२वावाणी ते ५३ष 'पावकम्मी- पापकर्मा' पाय वावाजा 'अधेव - अन्ध इव' भाघणानी प्रेम 'दडपह' - दण्डपथम् ' टु' श्रीने 'अधिसोसिए - अव्यवशमित' सहा उस યુક્ત થઈને દુખનેા અનુભવ કરે છે પા
भार्ग'ने 'गहाय - गृहीत्वा' अडथ उरवावाणी 'घासइ - घृष्यते' पीडा
અન્વયાય—જે પુરૂષ ક્રોધી હાય છે. અર્થાત્ ક્રોધ કરે છે. અને ખીજાના દાષાનુ ભાષણુ કરે છે, અને જે કાઈ મિથ્યા દુષ્કૃત વિગેરે દ્વારા
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
P
सूत्रकृतान सूत्रे यस्तु कथित (विओसिय) व्यवशमितम् - मिध्यादुष्कृतादिना उपशान्तमपि कलहादिकम् ( उदीरएज्जा) उदीरयेत् - पुनः प्रकाशयेत् (से) सः - एवंविधोऽसौ (पाव hot resa (a) अन्ध इव चक्षुरहित इव (दंडप) दण्डपथम् - लघुमार्गम् (महा) गृहीत्रा (अविसिए) अन्ववशमितः - अनुपशान्तकलहः सर्वदैव फळह कुर्वाणः (घास ) घृष्यते - पीडयते ॥५॥
15
टीका- 'जे' या पुरुष: 'कोहणे' क्रोधनः- क्रोधकारी 'हो' भवति क्रोधं करोति क्रोधवशगो भवतीति यावत् 'जगहभासी' जगदर्थभाषी, अन्यस्य यो दोपस्तस्य भाषणं करोति, विवदमानयोर्द्वयोर्यथा कथञ्चित् क्षमापणादिनोपशान्तेऽपि विवादे पुनस्तथोद्वेजनकरं वचनं वदेत् येन प्रज्वलित क्रोधवतोस्तयोः पुनरपि विवादो यथा जायेत । एवं भूतो यः स जगदर्थमापी । अथवा जयार्थ" वगैरह द्वारा उपशान्न होने पर भी कलहादि का फिर से उद्घाटन करता है ऐसा पापी पुरुष अन्धे के समान छोटे मार्ग को अपना कर -हमेशा कलह करते हुए स्वयं पीडित होता है ॥५॥
टीकार्थ - जो पुरुष को शील होता है, दूसरे के दोषों को प्रकाशित करता है, अथवा जो जयार्थभाषी होता है अर्थात् जिस प्रकार के भाषण ले विजय प्राप्त हो, उसी प्रकार का भाषण करनेवाला होता
तथा जेा उपशान्त हुए कलह को पुनः प्रज्वलित करता है, जैसे झगड़ने वाले दो मनुष्यों का झगड़ा क्षमापणा आदि किसी उपाय से शान्त हो गया हो, फिर भी ऐसे बन्चन कहना कि जिससे दोनों का क्रोध फिर भड़क उठे और फिर उनमें झगडा हो जाय। इस प्रकार के
''
ઉપશાન્ત થવાથી પણ ફરીથી કલહુ વિગેરેને ઉપસ્થિત કરે છે, એવા પાપી પુરૂષ આંધળાની માફક ટૂંકા માર્ગને અપનાવીને કાયમ કજીયા કંકાસ કરીને પેાતે જ દુઃખી થાય છે. પા
ટીકા—જે પુરૂષ કીધી હોય છે; અને ખીજાના દાષા પ્રગટ કરે છે, અથવા જે યથાર્થ ભાષી-ખરૂ' કહેનાર હાય છે, અર્થાત્ જે રીતના ખેલવાથી વિજય મળે તેવા પ્રકારથી ખાલે છે, તથા જે શાંત થયેલા કલહને ફરીથી ઉપસ્થિત કરે છે, જેમકે-કજીયેા કરનારા બે મનુષ્યના ઝઘડા, ક્ષમાપના વિગેરે ઉપાયાથી ઠંડા પડી ગયેા હોય તે ફરીથી ઉપસ્થિત થાય તેવું ખેલવુ' ।મર્થાત્ મટી ગયેલા કજીયાની બાબતમાં “એવા વચના કહેવા જેનાથી તે
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३३३ भाषी, यथा भाषणेन स्वस्य जयो भवेत्, तथैव कृत्वा चेष्टादिविशेषैरविद्यमानमपि प्रयत्न लभ्यमर्थ वदति, स जयार्थभाषी 'जे उ' यस्तु 'विओसियं' व्यवशमितम्मिथ्यादुष्कृतादिना उपशान्तमपि कळहादिकम् 'उदीरएज्जा' 'उदीरयेत्, एवंविधक्रोधपियस्य कीदृशं फलं भवति तदर्श पति-'पावकम्मी' पापकर्मा 'से' सः-असौ पापमसदनुष्ठानं कर्म यस्याऽसौ पापकर्मा, अन्धेव-अन्धः चक्षुर्विकल इत्र 'दंडपहं' दण्डपथम-लघुमार्गम् 'गहाय' गृहीत्या 'अविमोसिए' अव्ययशमिता-अनपशान्तकलह सदैव कलहे व्याप्रियमाणः 'घासइ' घृष्पते-पीडयते चतुर्गतिक"संसारेऽनवरतं दुःखभाग भवतीति भावः ॥ ५॥ मूलम्-जे विग्गहीए अन्नायभासी, न से सभे होई अझंझपत्ते। . उववायकारी य हरीमणे य, एगंतदिही य अमाइरूवे॥६॥ छाया-यो विग्रहिकोऽन्यायभाषी, न सः समो भवत्यझंझां प्राप्तः ।
उपपातकारी च ह्रीमनाश्च एकान्तदृष्टिश्च अमायिरूषः ॥६॥ क्रोधप्रिय पुरुष को जो फल होता है, उसे दिखलाते हैं-वह पापकर्म करने वाला चतुर्गतिक संसार में निरन्तर दुःख का भागी होता है, जैसे पगडंडी से चलने वाला अंधा पुरुष दुःख का भागी होता है ।।५॥
जे विगहीए' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे-यः' जो पुरुष विग्गहीए-विग्रहिक' कलह करने वाला है तथा 'अन्नायभासी-अन्याय्यभाषी' न्याय से विरुद्ध कथन करता है 'से-सः' ऐसा पुरुष 'समे-समः' मध्यस्थ 'न होइन भवति। नहीं होसकता हैं तथा 'अझंझपत्ते-अझंझां प्राप्तः' वह कलह रहित भी અને ક્રોધ ફરીથી સળગી ઉઠે, અને તેઓને ફરીથી ઝઘડો થાય, આવા પ્રકારના કોઈ પ્રિય પુરૂષને જે ફળ મળે છે, તે બતાવવામાં આવે છે. તે પાપકર્મ કરવાવાળે પુરૂષ ચાર ગતિવાળા સ સારમાં નિરંતર દુખને ભોગવવાળા બને . જેમ પગદંડીથી ચાલવાવાળે અંધળે માણસ દુ:ખ ભેગવે છે. સંપા
'जे विग्गहीए' त्यादि
शहा- 'जे-यः' २ ५३५ 'विगहीए-विग्रहीक' सह ४२वावाणी डाय छ तथा 'अन्नायभासी-भन्यायभाषी' न्याय वि३ ४थन ४२ छ. 'से-सः' सेवा पु३५ ‘समे-सम' मध्यस्थ 'न होइ-न भवति' 25 शस्त नथी तथा 'अझझपते-अझंझां प्राप्तः' ते ४१९ विनानी या ५४ शsal
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गो ___ अन्वयार्थः-(जे) यः कश्चित् (विग्गहीए) विग्रहिका-सदैव कलहप्रियो भवति तथा (अन्नायभासी) अन्यायभाषी-गुरुदीनामपि निन्दको भवति (से) स:-तथाविधः पुरुषः (समे) समः-मध्यस्था (न होइ) न भरति (अझ अपसे) अझंझापाप्तः-कलहवर्जितो न भवति, मायारहितोऽपि न भवति, तस्मात् काधा. दयो दोषाः परित्याज्याः, मध्यस्थः को भावीत्याह-'उपवायकारी य' उपपातकारी च दोपरहितो गुर्वादीनां निदेशकारका आचार्यादीनामाज्ञापालकः 'य' च-पुनः 'हरीमणे' हीमनाः-लज्जाशीलः संयमशीलो वा तथा-'एगंतदिट्ठीय' एकान्तदृष्टिश्च जिनेन्द्रमार्गे अत्यन्तश्रद्वालुः 'अमाहरूदे' अमायिरूपः-मायावनितो मध्यस्थो भवति ।।३।। नहीं होलकता है अतः क्रोधादिकषायों का त्याग करना उचित है परंतु 'उबवायकारी य-उपपातकारी च' जो गुरु की आज्ञा का पालन करता है 'य-च' और 'हरीमणे-ड्रीमनाः' पापकरने में गुरुमादि से लज्जित होता है तथा 'एगंरदिट्ठी-एकान्तदृष्टिः' जिनोदित मार्ग में अत्यन्त श्रद्धा रखनेवाला होता है ऐसा पुरूप 'अमाइरूपे-अमाथिरूप:' मायारहित होने से मध्यस्थ होसकता है ॥६॥ ____ अन्वयार्थ --जो कोई हमेशा कलहप्रिय होता है और गुरुजन वगैरह का भी निन्दक होता है, ऐसा पुरुष कभी भी मध्यस्थ नहीं हो सकता । और कलह से वर्जित भी नहीं होता, एवं मापा से रहित भी नहीं हो सकता इसलिये क्रोधादि दोपों को छोड़ देना चाहिये। गुरु जन वगैरह का आज्ञाकारी और अनुचित कार्य करने में शरमाने नथी. मत: होपाति-पायांना त्या ४२ मे योग्य छे. परंतु 'उववाय कारी य-उपातकारी च' रे शु३नी माज्ञ'तुं पालन ४२ छ 'य-च' भने 'हरी. मणे-हीमनाः' ५५ ४२वामा २३ विगैरे यांसे शर्मिही मने छ. तथा 'एग तदिवी-एकान्तहष्टि.' ति भागमा अत्यत श्रद्धाय छे, मेवा ५३५ 'असायिरूवे -असायिरूप.' माया हित पाथी मध्यस्थ थ छे. ॥६॥
અન્વયાર્થ-જે કઈ હમેશા કલહપ્રિય હોય છે, અને ગુરૂજન વિગેરેને પણ નિંદક હોય છે, એ પુરૂષ કેઈ પણ સમયે મધ્યસ્થ થઈ શકો નથી અને કલહ રહિત પણ થઈ શકતો નથી. તેથી ક્રોધ વિગેરે દે ને છોડી દેવા જોઈએ. ગુરૂજન વિગેરેના આજ્ઞાપાલક તથા અનુચિત કાર્ય
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
३३५
टीकार्थ - 'जे' यः कश्चिदविदितपरमार्थवच्चः 'विग्गहीए' विग्रडिकः यो विग्रहं - कलहं करोति - सदैव कलहप्रियो भवति । तथा-' अन्नायमासी' अन्यायभाषी, अन्याय्यं यथा स्यात्तथा भाषितुं शीलं यस्य तादृशः गुर्वादीनां महतामपि
suक्षेपकारकः । ईरा : 'से' सः तादृशः पुरुषः 'समे' समः ' न होई' न भवति मध्यस्थो न भवति रागद्वेषयुक्तत्वात् 'अझ झ पत्ते' अझंझां प्राप्तः -कलहरहितो न भवति मायारहितोऽपि न भवति, तस्मात् क्रोधादयः सर्वे एव स्थाज्याः । मध्यस्थः को भवति इत्याह- 'उववायकारी' इत्यादि । 'उववायकारी' उपपातकारी गुरु निदेशकारी दोषरहितो गुर्वादीनाम् - आचार्याज्ञासम्पादनकारी,
वाला पूर्ण संयमशील जिनेन्द्र प्रतिपादिन मोक्ष मार्ग का अत्यन्त श्रद्धालु और मायावर्जित पुरुष ही मध्यस्थ हो सकता है ||६||
टीकार्थ- परमार्थ तत्त्व को नहीं जानने वाला जो साधु कलह (क्लेश) करता रहता है, यद्यपि प्रतिलेखन आदि क्रियाएँ करता है फिर भी कोई कलहप्रिय होता है तथा जो अन्यायभाषी होता है अर्थात् अपने गुरु आदि महान् पुरुषों पर भी आक्षेप करता है, वह पुरुष समभावी नहीं होता, क्यों कि वह रागद्वेष से युक्त होता है । वह 'कलहरहित भी नहीं होता - माया से रहित भी नहीं होता। इस कारण क्रोध आदि सभी स्यागने घोग्य हैं ।
मध्यस्थ कौन होता है ? सो कहते हैं - जो दोषरहित होता है । गुरु की आज्ञा का पालन करता है, आचार्य की आज्ञा पर अमल करता
કરવામાં શરમાવાવાળા પૂસયમશીલ જીનેન્દ્ર પ્રતિપાદિત મેક્ષ માર્ગોમાં અત્યંત શ્રદ્ધાળુ અને માયા રહિત પુરૂષ જ મધ્યસ્થ થઈ શકે છે. utku
ટીકા પરમાર્થ તત્વને ન જાણનારા એવા જે સાધુ કલહ (ફ્લેશ) કરતા રહે છે, જો કે પ્રતિલેખન વિગેરે ક્રિયા કરે છે, તે પણ કાઇ લહે પ્રિય હાય છે. તથા જે અન્યાય મેાલવાવાળા હાય છે, અર્થાત્ પેાતાના ગુરૂવિગેરે મહા પુરૂષ। પર પણ આક્ષેપ કરે છે, તેવા પુરૂષ સમભાવી થઈ શકતા નથી. કેમકે તે રાગદ્વેષથી યુક્ત હોય છે. તે કલહ રહિત પણ હતા નથી–માયા વગરના પણુ હાતા નથી તેથી ક્રોધ વગેરે ખષા કચે ત્યાગવા ચેાગ્ય છે.
મધ્યસ્થ કાણુ થઈ શકે છે ? તે વિનાના હાય છે, ગુરૂની આજ્ઞાનુ યથાર્થ
બતાવવામાં આવે છે-જે કાષ પાલન કરનાર હાય, આચાર્ય'ની
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वकृतानसूत्र अथवा उपायकारी-त्रोपदेशपवर्तकः । तथा 'य' च पुनः 'हरीमणे' हीमना:हीर्लज्जा संयमा-सूलोत्तगुणभेदभिन्नसंयमो वा तत्र सनो यस्य अहो हीमनाः । अथवा अनाचार कुर्वन् आचार्यादिभ्यो गुरु जनेभ्यो लज्जते यः स हीमनाः । तथा-'एगंतदिट्ठी' एकान्तदृष्टिः, एकान्तेन तत्त्वेपु जीवाऽजीवादिपु मोक्षे षा दृष्टि ज्ञान विद्यते यस्यासौ एकान्तदृष्टिः जिनेन्द्रमार्गे एकान्तेन श्रद्धालु। एतादृशा स्वत एव । 'आइरूवे' अपायियो भवति, न विद्यते माया यस्याऽसौ अमायी तस्य रूपं यस्योऽसौ अमायिरूपः-सर्वथा छळ रहितः स भवतीति न गुर्वादीन् कपट भावेन सेवते न वाऽन्येन कपटव्यवहारं कारयति कुर्वन्तं नानमोदते । यः क्रोधं करोति, तथा अन्याय्यभाषामियो भवति, स कथमपि मध्य. स्थमावं न प्राप्नोतीत्यतः साधुः सर्वथैवाऽऽचार्यादीनामनुज्ञा संपादयेत् । तया है अथवा जो सूत्रों के उपदेश का प्रवर्तक होता है, जो मूलगुण और उत्तरगुण रूप संयम में मन लगाता है अथवा अनाचार करते आचार्य आदि गुरुजनों से लज्जित होता है, जो एकान्तदृष्टि होता है अर्थात् जिसे एकान्ततः जीव अजीव आदि तत्वों का या मोक्ष का ज्ञान होता है अर्थात् जो जिनेन्द्र के मार्ग में एकान्त श्रद्धावान होता है। तथा जो माया से रहित होता है, ऐसा पुरुष गुरु आदि की सेवा करता है, स्वयं कपटव्यवहार नहीं करता, दूसरे से कपटव्यवहार नहीं करवाता और न कपटव्यवहार करने वाले का अनुमोदन करता है।
तात्पर्य यह है कि जो क्रोध करता है, अन्याय युक्त भाषा बोलता है, वह किसी भी प्रकार मध्यस्थ भाव को प्राप्त नहीं करता है। “આજ્ઞાને અમલ કરતા હોય અથવા જે સૂત્રોના અર્થને પ્રવર્તક હોય છે, જે મૂળ ગુણ અને ઉત્તર ગુણ રૂપ સંયમમાં મનને લગાડે છે અથવા અનાચાર કરતાં, આચાર્ય વિગેરે ગુરૂજને પાંસે લજજીત થાય છે, જે એકાન્ત દષ્ટિ. હેય છે, અર્થાત્ જેને એકાન્તતઃ જીવ અજીવ વિગેરે તનું અથવા મોક્ષનું જ્ઞાન હોય છે. અર્થાત્ જે જીનેન્દ્રના માર્ગમાં એકાન્ત શ્રદ્ધા વાળો હોય છે, તથા જે માયાથી રહિત હોય છે, એ પુરૂષ ગુરૂ વિગેરેની સેવા કરે છે, અને પોતે કપટ યુક્ત વ્યવહાર કરતા નથી, તથા બીજા પાસે કપટ વ્યવહાર કરાવતું નથી, તથા કપટ વ્યવહાર કરવાવાળાને અનુમોદન પણ આપતા નથી.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—જે ક્રોધ કરે છે, તથા અન્યાય યુક્ત વચને બેલે છે, તે ઠેઈ પણ પ્રકારે મધ્યસ્થ ભાવને પ્રાપ્ત કરી શકતા
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. व. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३३७ पापकर्मणि गुरुदिश्यो महद्भयो लज्जां कुर्यात् । तथा जीवा जीवादिसकलपदार्थेषु एकान्तष्टिर्मवेत् । यः पुरुषः एतादृशो भवति, स एव वस्तुतोऽमायि. रूपो भवतीति भावः ॥ ६॥ मूलस्-से पलले सुहमे पुरिसजाए, जञ्चानिए चेव सुउज्जुयारे। .
वहुंषि अणुसालिए जे तहम्बा, समहु ले होइ अझंझपत्ते।७।' छाया-स पेशलः सूक्षण: पुरुषजाता, जात्यन्वितश्चैव मुऋज्वाचारः। ।
बलप्यनुशास्वमानो यस्तथाची, समः खलु स भरत्यझंझां प्राप्तः ॥७॥ अतएव साधु सर्वथा ही आचार्य आदि की आज्ञा के अनुलार व्यव हार को पापकर्म करने में सुरु आदि महान् जलों से लज्जित हो, जीव अजीच आदि लमस्त तत्वों पर श्रद्धा करे, ऐसा पुरुष ही वास्तव में आमाथी होता है ॥६॥ 'ले पेसले सुहो' इत्यादि।
शब्दार्थ-जो पुरुष संसार सागर से अत्यंत उछेग घाला हो कर 'यहुंपि-पछुअपि' अनेक बार 'अणुलासिए-अनुशास्यमान:' आचार्य
आदि के द्वारा शिक्षा पाकर श्री तहच्चा-लथाची' अपनी चित्तवृत्तिको शुद्ध रखता है अर्थात् जैसा पहले संयमपालन में चित्तवृत्तिथी. आचार्य आदि के द्वारा अनुशासित होने पर भी-शिक्षा पाने पर भी ऐसी ही चित्तवृत्ति रखता है अन्यथाभाव नहीं रखता है 'से-स' ऐसा वह पुरुष 'पेसले-पेशल' विनय आदि गुणों से युक्त और भृदु: નથી. તેથી સાધુએ સર્વદા આચાર્ય વિગેરેની આજ્ઞા પ્રમાણે જ વ્યવહાર કરે, પાપકર્મ કરવામાં ગુરૂ વિગેરે મહાન જનેથી લજજીત થવું.--જીવી જીવ વિગેરે સઘળા ત પર શ્રદ્ધા કરવી, એ પુરૂષ જ વાસ્તવિક રીતે सभायी यश छ. ॥६॥
'खे- पेसले सुहमे' त्यादि * શબ્દાર્થ-જે પુરૂષ સંસાર સાગરથી અત્યંત ઉગવાળે थईने 'बहुपि-बहुअपि' भने पा२ 'अणुसासिए-अनुशास्यमानः' माया विश्थी शिक्षा पामीर पण 'तहच्चा-तथाः' पातानी वित्तवृत्ति शुद्ध રાખે છે. અર્થાત્ પહેલાં સંયમ પાલનમાં જેવી ચિત્તવૃત્તિ હતી આચાર્ય વિગેરેથી શિક્ષા પામીને પણ એવી જ ચિત્તવૃત્તિ રાખે છે – એ 'તે ५३५ 'पेसले-पेशल:' Gनय विगैरे गुणधी युत भने भृढ लाषी हाय छे."
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूचकतामसूत्रे - अन्वयार्थ:-यः संसारसागरादतीवो द्विग्नः सन् (बहुं पि) बहु अपि प्रेमादतो मार्गात् स्खलितः अनेकशो गुर्नादिभिः (अणुसासिए) अनुशास्यमानः अनुशासितः अनुशिष्टः-शिक्षितः 'तहच्या' तथाः यथैव पूर्व संयमपरिपालने चित्तवृत्तिगमीद लथै निक्षानन्तरापि चिनर्ति कुर्वाणो मना. गपि चित्ते नान्यथा करोदि 'सेना याबिध एव पुरुषः 'पेसले' पेशल!विनयादिगुणसम्पन्नो मृट मात्री मति न?'रहमें सक्षमः-सूक्ष्मदर्शी घातिकर्यस्वरूपज्ञाता 'पुरिसजाए' गुरूपजात-पायकारी जच्चशिप चेय' नात्यन्वितः -मुवंशोद्भावः तथा स एव झुगा' मुलपयापार.-संयरामार्ग प्रवर्तशः 'से' भाषी होता है लया ने
दी एवं 'पुदिलजाएपुरुषजाता' पुरुषार्थ मेला है नया 'जच्चलिए चेक-जान्यान्वितश्चैप' घही पुरुष उत्तम जाति वाला लगा 'लु उज्जुयारे-सु प्राज्याचार' संघमलार्ग में प्रवृत्तिकाने वाला ले-ला देसा पुरुष ही 'लले-समा' मध्यस्थ होसकता है 'अझंझपत्ते-अझंशां प्राप्ता' मोध और माया भादि से रहित होता है ॥७॥ - अन्वधार्थ-जो इस संसार रूप सागर से अत्यन्त उद्विग्न है और प्रमाद वश मोक्ष मार्ग से स्खलित होने से गुरुजनों द्वारा अने. कवार अनुशासित किया गया है और पूर्व की भांति शिक्षाग्रहण करने के बाद भी संयम पालन में रुचि रखता है, ऐसा पुरुप ही विन. यादि गुण सम्पन्न होकर मृदुभागी तथा सूक्ष्मदशी घाति कर्म चतुष्टय स्वरूप का ज्ञाता एवं पुरुपार्थी परमकुलीन कहा जाता है। एवं ऐसा ही तथा 'सुहमे - सूक्ष्मः' सूक्ष्भशी व पुरिसजाए-पुरुषजातः' ५३षाथ ४२१॥ qाणा छ तथा 'जच्चन्निए चेव-जात्यान्वितश्चव' मे ५३५ त्तम तामा
या 'सुरज्जुयारे-सुऋज्ज्वाचार.' संयम भागमा प्रवृत्ति ४२वाजा छे. 'से-स.' मेव। ५३५ । 'समे-समः' मध्य२५ २७ । छे. 'अझझपत्ते-अझंझां प्राप्तः' तेव। ५३५ ४ोध भने माया विश्थी २हित साय छे. ॥७॥
અન્વયાર્થ-જેઓ આ સંસાર રૂપ સાગરથી અત્યંત ઉગવાળા છે, અને પ્રમાદવશ મિક્ષ માર્ગથી ખલિત થવાથી ગુરૂજનો દ્વારા અનેકવાર અનુશાસિત કરાયેલ છે અને શિક્ષા થયા બાદ પણ પહેલાંની માફક સંયમ પાલનમાં રૂચિ રાખતા હોય આવા પુરૂજ વિનયાદિ ગુણાવાળા બનીને મૃદુભાષા તથા સૂફમદશ ઘાતક ચતુષ્ટયના સ્વરૂપને જાણવાવાળા તથા પુરૂવાથી અને પરમ કુલીન કહેવાય છે અને એવાજ પુરૂષ સંયમ માર્ગના
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थचोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
सा तथाविधा पुरुष एव (समे) समः-मध्यस्थः संमति ‘अझंझपत्ते' अंश झां माता-क्रोधमायावर्जितः 'हो' भवति ॥७॥ ___टीका-पुनरपि सगुणानेर दर्शयति-यः संसारसागरादतीवोद्विग्नः 'वहुंति बहुअपि प्रमादतो मार्गात्स्खलितः अनेकशो गुर्वादिभिः 'अणुमासिए' अनुशासितः-शिक्षितः उन्मार्गमापककारणपरिहारायाऽऽदिष्टः 'तहच्चा' तयाचः यथैव पुरा संयमपरिपालने चित्तत्तिराप्तीत् तथैव शिक्षानन्तरमपि चित्तवृत्ति कुर्वाणः, मनागपि नान्यथा चित्ते आनयति 'से' स एव 'पेसले' पेशलो विनयादिगुणसंपन्नो मृदुभाषी भवति तथा 'मुहमे' सूक्ष्मः-सूक्ष्मदर्शित्वात् सूक्ष्मार्थभाषिस्वाद्वा घातीकौरवरूपविचारकत्वाद्वा मूक्ष्मः 'पुरिसजाए' पुरुषजाति: स एव परमार्थतः पुरुषार्थकारी 'जच्चन्निए' जात्यन्विता-सुवंशोद्भवः सन् शीलवानेव मुकुलो भण्यते न तु सलोत्पत्तिमात्रेण मुकुलो भवति । तथा स एव पुरुष संघममार्ग का प्रवर्तक होकर मध्यस्थ होता है और क्रोध माया रूप झंशा को प्राप्त नहीं करता है ॥७॥
टीमार्थ---पुनः सद्गुणों को ही प्रदर्शित करते हैं-जो संसार से अतीव पद्विग्न होता है तथा प्रमाद वश सन्मार्ग से स्खलना होने के कारण अनेकवार शुरु आदि से अनुगालित होने पर अर्थात् उनमर्ग प्राप्त कराने वाले कारणों का त्याग करने का आदेश देने पर अपनी चित्तवृत्ति को पूर्ववत् पवित्र बनाये रखता है, वह विनय आदि गुणों से युक्त होता है, मृदुभाषी होता है, तथा सूक्ष्मदर्शी, सूक्ष्म अर्थों का बक्ता और घाती कर्मों के स्वरूप का विचारक होने से सूक्ष्म होता है, ऐसा पुरुष ही वास्तवने पुरुषार्थनारी होला है । वही जातिमान होता है क्योंकि स्कुल में उत्पन्न होकर भी जो शीलवान् પ્રવર્તક બનીને મધ્યસ્થ બને છે તથા ક્રોધ માયા રૂપ ઝંઝને વશ થતા નથી પછા
ટીકાર્થ– ફરીથી સદ્ ગુણોને જ બતાવતાં કહે છે કે–જે આ સંસાર સાગરથી અત્યંત ઉદ્વેગ યુક્ત થાય છે, તથા પ્રમાદ વશાત્ સન્માર્ગથી ખલિત થવાથી અનેકવાર ગુરૂ વિગેરે દ્વારા અનુશાસિત કરવામાં આવતાં અર્થાત ઉભાગ પ્રાપ્ત કરાવવાળા કાને ત્યાગ કરવાની આજ્ઞા કરવામાં આવતાં પોતાની ચિત્તવૃત્તિને પહેલાની જેમ પવિત્ર બનાવી લે છે, તે વિનય વિગેરે ગુણેથી યુક્ત હોય છે, ડું બે લવાવાળો હોય છે, તથા સૂહમદશ, સૂક્ષ્મ અર્થોને વક્તા - બોલનાર અને ઘાતિયાકર્મના સ્વરૂપને વિચારવાનું હોવાથી સૂક્ષ્મ હોય છે, એ પુરૂષ જ વાસ્તવિક રીતે પુરૂષાર્થને કરવાવાળા હોય છે, એજ જાતિ
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रमतासूत्र . उज्जुयारे' सु ऋज्वाचार:- सुष्टु-अतिशयेन ऋजु!-संयमा-सदाचरणशील:" 'संयममार्गपवर्ततः, 'से' सः-असौ 'समे' समः 'होइ' भवति । 'अझ अपत्ते ___ अझ झां प्राप्तः, झंझा-क्रोधो माया वा तद्रहितो भवति । अथवा अझंगामाप्तः :: वीतरागैः समस्तुल्यो भवति वीतरागो भवतीति । कुत्रापि प्रमादवशात् स्खलने ___ आचार्यादिभ्य आक्षिप्तोऽपि यश्चित्तत्ति नाऽन्यथा करोति क्रोधादिकं नैव करोति,
किन्तु पुनरपि संयमपालने तत्परो भवति, स एव विनयादिगुणैः संयुक्तो भवति । स एव सूक्ष्मार्थदर्शी, स एव पुरुषार्थ कारी, स एव जात्यादिसंपन्नः, स एव संयमस्य परिपालयिता, स वीतरागवत् स्तुत्यो भवतीति भावार्थः ॥७॥ होता है वही कुलीन सहलाता है, उंचे कल में उत्पन्न होने मात्र से ही कोई कुलीन नहीं हो जाता। वही संयमवान् या संयम का प्रवर्तक कहलाता है। ऐसा पुरुष ही सन या समभावी और अझंज्ञा प्राप्त अर्थात् क्रोध या मापा से रहित होता है। अथवा वीतराग के तुल्यहोता है। । अभिप्राय यह है कि प्रमाद के कारण कहीं स्वलगा होने पर
आचार्य आदि उपालंभ दे तो चित्तवृत्ति को जो अन्यथा नहीं करता, कोधादि नहीं करता, किन्तु पुनः संयम के पालन में तत्पर हो जाता है। दही साधु विनय आदि गुणों से युक्त होता पही सूक्ष्मदर्शी, पुरुषार्थकारी, जाति सम्पन्न, संयम पालने वाली और बीतराग के तुल्य स्तुत्य होता है ॥७॥ - માન હોય છે. કેમકે સારા કુળમાં ઉત્પન્ન થઈને પણ જે શીલવાન હોય છે, તેજ કુલીન કહેવાય છે, ઉંચાકુળમાં ઉત્પન્ન થવા માત્રથી જ કેઈ કુલીન થઈ જતું નથી. એજ સંયમવાનું અથવા સંયમને પ્રવર્તક કહેવાય છે. એ પુરૂષ જ સમ અથવા સમભાવી અને અઝંઝા પ્રાપ્ત અર્થાત્ ક્રોધ અથવા માયાથી રહિત હોય છે. અથવા વીતરાગની તુલ્ય હોય છે
કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે કે–પ્રમાદને કારણે કયાંક ખલન થઈ જવા છતાં આચાર્ય વિગેરેએ ઢળકે આપવાથી ચિત્તવૃત્તિને અન્યથા કરતે નથી એટલે કે ક્રોધ વિગેરે કરતો નથી, પરંતુ ફરીથી સંયમના પાલનમાં તત્પર થઈ જાય છે તે સાધુજ વિનય વિગેરે ગુણોથી યુક્ત હોય છે, તે જ સૂક્ષ્મ દર્શી, પુરૂષાર્થ કારી, જાતિયુક્ત, સંયમનું પાલન કરનાર અને વિતરાગની તુલ્ય વખાણવા લાયક કહેવાય છે. શાળા
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३४ मूलम्-जे यावि अपएं वसुमंति सत्ता,
खाय वायं अपरिक्ख कुंज्जा। तवेण वाहं सहिउत्ति नेता,
___ अण्णं जण पक्षलाइ बिंबभूयं ॥८॥ छाया-य चाऽऽत्मानं वसुमन्तं मत्या, संहगावन्तं वादमपरीक्षा कुर्यात् ।
तपसा वाऽहं सदित इवि मत्ता, ऽन्यं जनं पश्यति विश्वभूतम् ॥८॥ संयम के मार्ग में विचरण करने वाले मुनि को प्राय: गर्व आजाता है, अतः कहते हैं-'जे यावि' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जे थाषि-यश्चापि' जो कोई 'अप्प-आत्मालम्' अपने को "वसुमंति-वसुमन्तम्' संयमरूपसुयुक्त तथा 'संखोप-संख्यावन्तम्' जीवादिपदार्थ विषयक ज्ञानरूप संख्यावाला 'मत्ता-सत्वा' मानकर अर्थात हम ही संयमी और ज्ञानी है ऐसा अभिमान युक्त होकर 'अप रिक्ख-अपरीक्ष्य' विचार किये विनाही बायं-बादम्' अपनी बडाई 'कुज्जा-कुर्यात्' करता है तथा 'अहं-अहम्' इनही 'तवेण-तषसा' तपसे 'साहिउत्ति-साहितहाति' युक्त है ऐसा 'मत्ता-सत्वा' मानकर 'अण्णं जर्ण-अन्यं जनम्' अन्य जनको 'विष भूयं-विरूषभूतम्' जल में दृश्यमान चन्द्रकी छाया के अनुसार निरर्थक 'पस्सह-पश्यति' देखना है वह सर्वथा विवेक वर्जित है |
સંયમના માર્ગમાં વિચરણ કરવાવાળા મુનિને પ્રાયગર્વ આવી જાય છે, समतापतi 2. 'जेयावि' त्याल
शहाथ-जेयावि-यश्चापि'ने 'अप्पं-आत्मानम्' पाताने 'वसुमति वसुमन्तम्' स यम ३५ वसुयुत तथा 'संखाय-संख्यावन्तम्' या हाथ सधी ज्ञान३५ सध्यावाणी 'मत्ता-सत्वा' मानीने अर्थात् १ सयभपाणी
भने ज्ञानी छ । भलिभान युक्त ने 'अपरिक्ष-अपरीक्ष्य' पियार ४या विना 'वाय-वादम्' चातानी मोटाई 'कुज्जा-कुर्यात्' १२ तथा 'अह-अहम्' हुन 'तवेण तपसा' तपथी 'सहि उत्ति-सहित इति' युत छुसे प्रमाणे 'सत्ता-मत्वा' भानीने 'अण्ण जण-अन्यम् जनम्' मन्य बनने विभूयं बिम्बभूतम्' पाएमा माती यन्द्रनी छाया भनुसार निरर्थ 'पस्खइ-पश्यति' दुम छे. ते सथा १ त छे. ॥८॥
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्कृतास्त्र ___ अन्वयार्थः- (जे यावि) यश्चापि कश्चित् (अप्पं) आत्मानम् (अमुमंति) वसु मन्तम्-संयमरूपवसुयुक्तम् तथा (संखाय) संख्यावन्तम्-जीवादिपदार्थविषयक ज्ञानरूप संख्यावन्तम् (मता) मत्वा अहमेव संवमी ज्ञानी चेत्येवमभिमानी भत्ता (अपरिकाव) अपरीक्ष्य-विचारं विनैव (वार्य) वादम्-सवलनिवलम् (कृज्जा) कुर्यात एवम् (अहं) अहमेव वा (नवेण) तपसा (महिउत्ति) सहिन:-अहमेव तपसा युक्त इति (मत्ता) मत्वा (अण्णं जण) अन्यं जनम् (विवभूयं) विम्बभूनम्-जलस्थचन्द्रमित्र निम्वशशम-अर्थशून्यम् (पस्सइ) पर पति तिररकारष्टयाऽदलोकते इत्यर्थः ।।८॥ ___टीका-प्रायः संयपमार्गे विहरतो मुनेः गवः प्रभवतीत्याह-'जे यावि' इत्यादि । जे यावि' यश्चापि (अप्पं) स्वात्मानम् 'ध सुमंति' वसुमन्तम्-बम-धनं तदन्न संयमा, तद्वन्तमात्मानम् । तथा 'सखाय' संख्यावन्तम्-संख्याजीवादि पदार्थविषयकं ज्ञानं तद्वन्तमात्मानम् 'मत्ता' मत्वा, अहमेव संयमवान् ज्ञानवान, नास्ति मदन्यः कश्चित् तथाविधो ज्ञानी तपती का, इत्येवमभिमानं करोति __अन्यधार्थ-अन्य भी जो कोई अपने को संयम रूप धन वाला
और जीयादि विषयक तत्व का ज्ञाता समझकर 'मैं ही संयमी एवं ज्ञानी है ऐला अभिमानी होका विना विचारे ही पूर्व पक्ष उत्तरपक्ष रूप पाद को सबल निर्वल करता है और मैं ही पूर्ण तपस्वीहू ऐसा मानकर दूलरों को जलचन्द्र के समान प्रतिविम्ब पनावटी तपस्वी समझता है वह पुरुष सर्वथा ही विवेक शून्य माना जाता है ॥८॥
टीकार्थ-जो मुनि अपने को संयमत्रान् अथवा ज्ञानवान् मानकर मैं ही संयमी और ज्ञानी हूं, मेरे सिवाय अन्य कोई ऐला ज्ञानी या तपस्वी नहीं है, ऐक्षा अभिमान करता है तथा जो विचार किये बिना ही घाद करता है-भाषण करता है, और में ही तपस्वी' ऐसा मानकर
અન્વયાર્થ–બીજા પણું જે કઈ પિતાને સંયમ રૂપ ધનવાળા અને જીવાદિ વિષય સંબંધી તત્વને જાણવાવાળા સમજીને હું જ સંયમી અને જ્ઞાની છું, એવું અભિમાન ધારણ કરીને વગર વિચાર્યું જ પૂર્વપક્ષ ઉત્તર પક્ષ રૂપ વાદને સબળ અને નિર્બલ કરે છે, અને હું જ પૂર્ણ તપસ્વી છું એવું માનીને બીજાને જલ ચંદ્રવત્, બનાવટી તપસ્વી સમજે છે, એ પુરૂષ સર્વથા વિવેકહીન માનવામાં આવે છે ૫૮
ટીકા–જે મુનિ પિતાને સંયમવાનું અથવા જ્ઞાનવાનું માનીને હું જ સંયમી અને જ્ઞાની છું મારા સિવાય બીજો કે ઈ એ જ્ઞાની અથવા તપસ્વી નથી. એવું અભિમાન કરે છે, અને જે વિચાર કર્યા વિના જ વાત કરે છે -
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३४३ तथा-'अपरिक्ख' अपरीक्ष्य-विचारमन्तरेणैव 'वाय' वादम् सवानलम् 'कुज्जा' कुर्यात् 'अह' अहमेव वा 'तवेण' तपसा 'सहिउत्ति' सहित:-अहमेव तपसा युक्त इति 'मत्ता' मत्वा 'अण्णं जणं' अन्यं जनम्-स्वतो व्यतिरिक्त साधु गृहस्थं वा 'विभूय' बिम्वभूतम्, जलस्थ चन्द्रमित्र 'पस्सइ' पश्यति जलचन्द्रादि. वदर्थशून्यं पुरुषाकृतिमात्रं पश्पति, अवमन्यते इति, या स्वात्मानमेव संयमज्ञानतपोभिरन्वित जानाति, अन्नांश्च तिरस्करोति, स सर्वथैवाऽभिप्रानवान्, अनिवेकी भवतीति भावः ॥८॥ मूलम्--एर्गतकूण उ से पैलेइ,ण विजई माणपति गोते।
जे माणणट्रेण विउँकलेजा, वसुमन्तरेण अंबुज्झमाण॥९॥ छाया--एकान्तकूटेन तु स पयेति, न विद्यते मौनएदे गोत्रे ।
यो माननार्थेन व्युत्कर्पयेत् वसुमन्यतरेण भवुयमानः ॥९॥ अपने से भिन्न अन्य साधुओं और गृहस्थों को परछाई मात्र निकम्मा समझ कर उनकी अवहेलना करता है वह अविवेकी कहा जाता है। • भावार्थ यह है कि जो अपने आपको संयल, ज्ञान और तप से सम्पन्न समझता है और दूसरों का तिरस्कार करता है, वह अभिमानी तथा अविवेकी होता है ।।८॥
'एगंत कूडेण उ ले पलेह' इत्यादि ।
शब्दार्थ-से-स' पूर्वोक्त अहंकारवान् साधु 'एगंतकूडेण उ-एकान्तकूटेन तु' अस्यन्तमोह माया में फंसकर 'पलेह-पर्येति बार बार संसारमें भ्रमण करता है वह संसारसे मुक्त नहीं होसकता तथा 'मोणपयंसिભાષણ કરે છે, અને હું જ તપસ્વી છું. એમ માનીને પિતાનાથી બીજા સાધુઓ અને ગ્રહસ્થાને નકામા સમજીને તેને તિરસ્કાર કરે છે, તે અવિવેકી કહેવાય છે
કહેવાને ભાવ એ છે કે–જે પિતાને સંયમ, જ્ઞાન અને તપથી યુક્ત માને છે, અને બીજાઓને તિરસ્કાર કરે છે, તે અભિમાની તથા અવિવેકી હોય છે પ૮
'गत कूडेण उ से पलेइ' त्या
Avr - से स.' पूर्वरित मारी साधु, 'एगंतकडेण स-एकान्तकूटेन तु' भत्यात मा भने मायामा साईन पलेइ-पर्य'ति' पावा२ ससारमा अम ४२ छ. ते ससारथी भुत थ/ ! नथी, तथा 'मोणपयसि-मौन
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतागपत्रे ____ अन्वयार्थः-(से स. पूणे तोऽहङ्कारवान्न साधुः (एगंतकडेण उ) एकान्त. कूटेन तु-अन्यन्त मोहमायादौ समासक्तः (पले६) पर्येति-संसारसागरमेव पुनः पुनः प्राप्नोति, न कदाचित् संसाराद् विमुक्तो अनति (मोणपसि) मौनपदे संपमे (जोते) गोत्रे निरवच दाणी--रामुद्रागात्मकागमाधारभूते (ण विज्जइ) न विधते-न तिष्ठति (जे) गः खलु (माणणटेण) माननार्थन-समानार्थेन (वसुमन्नतरेण) यसमन्यतरेण-संयमोराण ज्ञानादिना च मन्दं करोति एवम् (अबु. ज्झमाणे) अबुद्धयमानः-परमार्थमबुध्यमानः सन् (विउक्कसेज्जा) व्युत्कर्पयेत्आत्मानं सत्कारमनादिया गर्वयुक्त रूगेति ॥२॥ मौनपदे' वह संबन - 'गोन्त -गोत्रे' आारों के आधार रूप 'ण विज्जइन विद्यते' नहीं है 'जे-या सर्वज्ञ सतमें जो पुरुष 'माणगडे ग-माननार्थेन' समानादिसे तथा 'वसन्तरेण-वस्तुमन्तरेण लंधमके उत्कर्ष से अथवा ज्ञानादि से बद करता है ऐला पुरुष 'अधुज्ज्ञमाणे-अवुध्यमानः परमार्थ को नहीं जानता हुआ विउकजा-व्युत्क्रयेत अपने आत्माको सरकार और मानादि से नीचे गिराता है।९॥
अन्वयार्थ-वह पूर्वोक्त अहंकारी साधु अत्यन्त मोह माया के जाल में फंसकर संसार रूप समुद्र में वारंवार दृषता है कभी भी संसार से विमुक्त नहीं हो पाता, और निरवद्य आगमका आधारभूत संयम मार्ग में नहीं रहता और अपने संमानादि प्राप्ति के लिए संयमोस्कर्ष एवं ज्ञानादि से मद (अहंकार) करता है और परमार्थ तस्व को नहीं जानता हुभा अपने को साकार मानादि से नीचे गिराता है ॥९॥ पदे' त अयममा ‘गोत्त-गोत्रे' भागभाना माघार ३५ ‘ण विज्जइ-न विद्यते' थ ता नथी 'जे-यः' रे ५३५ सजना मतमा 'माणणद्वेण-माननार्थेन' समान विरोधी तथा 'वसुमन्नतरेण-वसुमन्यतरेण' सयमना G४५°या भया ज्ञानाहिया मह ४२ छ । ५३५ 'अवुज्झमाणे-अवुध्यमानः' ५२भाधान न तो थ। 'विउक्कसेज्जा-व्युत्कर्पयेत्' पाताना यात्माने सहार અને માનાદિથી નીચે પાડે છે. પેલા -
અવયાર્થ–એ પૂર્વોક્ત અહંકારી અત્યંત મોહમાયાની જાળમાં ફસાઈને સંસાર રૂપી સમુદ્રમાં વારંવાર ડૂબે છે, કેઈ પણ સમયે સંસારથી મુક્ત થઈ શકતા નથી તથા નિરવદ્ય અગમના આધારભૂત સંયમ માર્ગમાં રહેતા નથી. અને પોતાના સન્માનાદિની, પ્રાપ્તિ માટે સંયમત્કર્ષ તથાજ્ઞાનાદિમાં મદ (અહંકાર) કરે છે. અને પરમાર્થ તત્વને જાગ વિના જ પિતાને સત્કાર અને માનપાનથી નીચે પાડે છે. તે
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३४५
टीका-'से' सा-पूर्वोक्ताऽहङ्कारवान् साधुः 'एगंतकूडेग' एकान्तकूटेनकूटवत्कूटम् कूटे-मोहमायादौ समासक्तः 'पलेइ' पर्येति-यथा मृगः कूट पाशेन बद्धः पीडयते तथा स पुरुषः संसारसागरमेव पौनः पुन्येन आसाद्य तत्रैव गतितो गत्यन्तर गच्छति न कथंचित्संसाराद्विमुक्तो भवति । 'गोणपयंसि' मौनपदे, मुनीनां पद-स्थानं मौनपदस्-संयमः, तत्र 'गोत्ते' गोत्रे-गां-चाचं त्रायतेसावधव्यापारतः पालयति इति गोत्र तस्मिन् निरवाणी-समुदायात्मक आगमः तदाधारभूते इत्यर्थः ‘ण विज्जई' न विद्यते । को न विद्यते एताह शपदे तबाद-'जे मागणद्वेग' यो माननार्थन, मानम्-सत्कारसन्मानादिकम् तेनाऽर्थः-प्रयोजनं तेन माननार्थेन 'विउक्क सेज्जा' व्युत्कर्ष येत्-आत्मानं लाभमाना. दिना सदयुक्तं करोति किन्तु स न सश्रम पदे विद्यते, तथा-'वसुमन्नतरेण' बसु मन्यतरेण, तत्र वसुः-संयमः तथा अन्यतरपदेन ज्ञानं गृह्यते संयमोत्कर्षण उत्कृष्टज्ञानादिना वा यो मदं करोति 'अवुज्झमाणे' अबुद्धयमानः-परमार्थमबुद्धयमानो मायति । पठन्नपि शास्त्राणि तदर्थ चाऽवगच्छन्नपि नाऽप्तौ सर्वज्ञस्य मतं - टीकार्थ-जो साधु पूर्वोक्त प्रकार से अहंकार करता है, वह मोह माया में आसक्त होकर पुनः पुनः संसार सागर को प्राप्त होता, है, एक गति से दूसरी गति में उत्पन्न होता है और कभी संसार से विमुक्त नहीं होता है । वह मुनियों के पद में अर्थात् संयम में स्थित नहीं होता और आगम में भी स्थित नहीं होता।
कौन स्थित नहीं होता है ? इसका उत्तर यह दिया है कि जो मान सन्मान का अर्थी होता है और मान सन्मान पाकर अहंकार करता है। अथवा जो संयम या ज्ञान का मद् करता है, वह शास्त्रों
ટીકાર્યું–જે સાધુ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી અહંકાર કરે છે, તે મોહ અને માયામાં ફસાઈને સંસાર રૂપી સમુદ્રને વારંવાર પ્રાપ્ત કરે છે અર્થાત એક ગતિથી બીજી ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અને ક્યારેય સંસારથી મુક્ત થઈ શકતું નથી. તે મુનિના પદમાં અર્થાત સંયમમાં સ્થિત થતા નથી. અને આગમમાં પણ સ્થિત થતા નથી. આવી રીતે કે સ્થિત થઈ શકતા નથી? તેને ઉત્તર આપતાં કહે છે કે-જેઓ માન અને સન્માનની ઈચછાવાળા હોય છે, અને માન સન્માન મેળવીને અહંકાર કરે છે, અથવા જે સંયમ અથવા
सु० ४४
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतास्त्र परमार्थतो जानाति अहङ्कारी प्रवचन मर्मज्ञो न भवतीति । अभिमानवान् पुरुप एकान्ततो मोहातः संसारमेव परिभ्रमति ॥९॥
सर्वेष्वपि मदेषु जातिभद एव प्रबल इति तन्निराकर्तुं सूत्रकारो प्रवीति 'जे माहणे' इत्यादि । मूलम्-जे माहणे खत्तिए जायए वा,
तेहुग्गपुत्ते तह लेंच्छई वा। जे पैवइए परदत्तमोई,
गोते ण 'जे थैभइ माणवद्धे ॥१०॥ छाया-यो ब्राह्मगः क्षत्रियो जात्या वा, तथोग्रपुत्रस्तथा ठेच्छको वा।
या मनजितः परदत्तभोजी, गोत्रेन यः स्तभ्नात्यभिमानवद्धे ॥१०॥ को पढ कर भी और उनके अर्थ को जानता हुआ भी वास्तव में: सर्वज्ञ के मत से अनभिज्ञ है।
तात्पर्य यह है कि अभिमानवान् पुरुप एकान्ततः मोह से आवृत होकर संसार में परिभ्रमण करता है ॥९॥ । संघ मदों में प्रायः जानिमद प्रवल होता है, अतएव अब उसका निकिारण करने के लिए सूत्रकार करते हैं-'जे माहणे' इत्यादि।
शब्दर्थ-'जे-यः' जो पुरुष 'जायए-जात्या' जाति से 'माइणोब्रामणा' ब्राह्मण है 'वा-वा' अथवा 'खत्तिए-क्षत्रियः' इक्ष्वाकु वंशके क्षेत्रीय जातिका है 'तह-तथा' तथा 'जग्गपुत्ते उग्रपुत्रः' उग्रपुत्र-क्षत्रिय जाति विशेषका है 'तह-तथा' 'लेच्छई वा-लेच्छ को वो' लेच्छक जाति का જ્ઞાનને મદ કરે છે, તે શાસ્ત્રને ભણીને પણ અને તેના અર્થને જાણવા છતાં પણ વાસ્તવિક રીતે સર્વજ્ઞના મતથી અજ્ઞાત છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–અભિમાનવાળો પુરૂષ એકાત ! મહિને વશ થઈને સંસારમાં ભટકે છે. છેલ્લા તે દરેકને પ્રાય જાતિમાં પ્રબળ હોય છે. તેથી હવે તે બતાવવા માટે सूत्र२ 'जे माहणे' ध्त्याल आया है छे. __ शvati-'जे-यः' ने पुरष 'जायए-जात्या' नतिथी 'माहणो-ब्राह्मणः' प्रांत छ. 'वा-वा' या 'खत्तिए-क्षत्रियः' वा 'शीय क्षत्रीय तना छे. 'सह-तथा' तथा 'उग्गपुत्ते-उग्रपुत्र.' उयपुत्र-क्षत्रिय' ती विशेषना छे. 'तह-तथा'
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ___अन्वयार्थ:-(जे) यः कश्चिदपि (जायए) जात्या (माहणे) ब्राह्मणो भवति (वा) वा-अथवा - (खत्तिए) क्षत्रियः-३क्ष्वाकुवंशीय. (तह) तथा (उग्गपुत्ते) उग्र पुत्रा-उग्रवंशीयः (वह) तथा (लेच्छई वा) लेच्छयो वा भवति (जे) य: (पन्नइए) प्रवनितः-पृहीतसंगमा (परदत्तमोई) परदत्तभोजी-निरवपिण्डोहारका संयमानुष्ठानशीलः (जे) या (गोते) गोत्रे (पाणबद्ध) मानबद्धे-अभिमानस्थानभूते समुत्पन्नः (ण मह) नमाति-अभिमानं न करोति । जाति कुलमदं यो न करोति स एव सर्वज्ञमार्गानुगामी भवतीति भावः ॥१०॥ . क्षत्रिय विशेष है 'जे-य:' जो 'पन्चहए-प्रव्रजित.' संयम को धारण करने के लिये दीक्षित होता है और 'परदत्तभोई-परदत्तभोजी' अन्य के द्वारा प्रदत्त निरवच आहार को ग्रहण करता है तथा 'जे-य: जो पुरुष 'गोत्ते-गोत्र' वंशका 'माणबद्धे-मानबद्धे' अभिमान योग्य स्थानमें उत्पन्न होने पर भी 'ण थामह-न नभ्नाति' अभिमान नहीं करता है वही सर्वज्ञके मार्ग में प्रवृत्त होता है ॥१०॥
अन्वयार्थ जो कोई भी जाति का ब्राह्मण हो या-क्षत्रिय हो, या उग्रपुत्र क्षत्रिय जाति-विशेष हो या लिछवी जाति का, हो वह दीक्षा ग्रहण कर निर्दोष भिक्षा का आहार करने वाला संयम का, अनुष्ठान कर्ता होता है एवं जो उच्च कुल में उत्पन्न होने पर भी जाति कुल.का अभिमान या मद. नहीं करता है वही सर्वज्ञ पथ का अनुगामी होता है ॥१०॥ तभर 'लेच्छईवा-लेच्छ कोवा' २७ anतान क्षत्रीय विशेष छ. 'जे-या 'पवाए-प्रबजित.' सयभने घा२५१ ३२१॥ भाटे पीक्षित थाय छे. सन 'पर स्तभोई-परदत्तभोजी' भाग २ माम मावेत निरवध माहारने पर ४२ छ तथा 'जे-यरे ५३५ गोत्ते-गोत्रे' शयी 'माणद्ध-मानवद्ध' भनिभान योग्य स्थानमा पन था छ। ५Y ‘ण थव्मइ-न स्तनाति' मसिमान કરતા નથી એજ પુરૂષ સર્વજ્ઞના માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવાને ગ્ય બને છે. ૧
અન્વયાર્થ-કઈ પણ ભલે જાતિથી બ્રાહ્મણ હોય, ક્ષત્રિય હેય, ઈકવા કુવ શીય હેય અા ઉપુત્ર ક્ષત્રિય જાતિ વિશેષ હોય, અગર લીછવી જાતિના હોય તે દીક્ષા ધારણ કરીને નિર્દોષ ભિક્ષાને આહાર કરનાર અને સંયમનું પાલન કરનાર હોય અને જે ઉચ્ચકુળમાં ઉત્પન્ન થઈને પણ જાતિ કુલનું અભિમાન અથવા મદ કરતા નથી એજ સર્વજ્ઞ પ્રણીત માર્ગનું અનુસરણ કરવાવાળા કહેવાય છે. ૧
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
सूत्रंकृताङ्गम्य टीका-'जे' यः कोऽपि 'जायए' जात्या 'माहणे' ब्राह्मणो भवति 'वा' सा-अथवा 'खत्तिए' क्षत्रियः-इवाकुवंशीयः, क्षत्रियभेदं दर्शयति-तह' तया .'उग्गपुत्ते' उग्रपुत्रः 'लेच्छई' लेच्छको वा क्षत्रियजातिविशेषा इमे सर्वेऽपि 'जे' या पन्चइए' प्रजिता-गृहीतसंयमः 'परदत्तभोई' परदत्तभोजी परैः-गृहस्यः प्रदत्त निदीप पिण्डं भोक्तुं शीलं यस्य स तथा-संयमानुष्ठानशीलः गोत्ते'
गोत्रे-वंशे 'माणबद्धे' मानवद्धेऽभिमानस्थानभूते समुत्पन्नः। 'ण यमई' न स्त...नाति, स्तम्भं गर्व न कुर्यात् इति । सर्वलोकमान्योऽपि दीक्षामादाय भिक्षार्थ,
मितस्ततो वजन् कथं हास्यास्पदं जायेयमिति मदम्-ग्लानि न कुर्यादिति । . यो ब्राह्मणः क्षत्रिय उग्रपुत्रो लेच्छवंशीयो वा परेपो वृत्तिदोऽधुना दीक्षा"मादाय भिक्षार्थ मन्यदीयभवनपटन् स्वोच्चगोत्रसहजन्मानं मदं न करोति स एव
सर्वज्ञमार्गाऽनुगामी इति भावार्थः ॥१०॥ ____ टीकार्थ-जो जाति से ब्राह्मण क्षत्रिय इक्ष्वाकुवंशीय वा उग्रवंशीय लिच्छविवंशीय दीक्षित हुआ है और पराये दिये हुए आहार को ग्रहण करता है । अर्थात् भिक्षा पर निर्वाह करता है और अभि. मान नहीं करे, अर्थात् सर्वलोकमान्य होकर भी दीक्षा ग्रहण करके भिक्षा के लिए इधर उधर परिभ्रमण करता हुआ 'मैं हास्यास्पद "होगा इस प्रकार का मद या ग्लानि न करे।।
तात्पर्य यह है-जो ब्राह्मण, क्षत्रिय, उग्रपुत्र या लिच्छविवंश में उत्पन्न हुआ पुरुष पहले दूसरों को आजीविका देता था, अब दीक्षित होकर सिक्षा के लिए दूसरों के घरों में जाना हुआ अपने जन्मवंश का
टी -२ तिथी ब्राह्मण, क्षत्रीय, वा शाणा 24241 GA વંશમાં ઉત્પન થયેલ કે લિંક કરી વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલ દીક્ષિત થયેલ હોય, . અને બીજાએ આપેલ આહાર ગ્રહણ કરે છે, અર્થાત્ ભિક્ષા પર નિર્વાહ કરે છે, અને અભિમાનને યે કુળમાં ઉત્પન્ન થઈને પણ અભિમાન ન કરે,
અર્થાત્ સર્વ લેકમાન્ય હોવા છતાં પણ દીક્ષા ગ્રહણ કરીને ભિક્ષા માટે , આમ તેમ ભ્રમણ કરતા થકા “હું હાસ્યાસ્પદ થઈશ આ રીતને મદ અથવા ગ્લાનિ ન કરે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—જે બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, ઉગ્રપુત્ર અથવા લિચ્છ- વિવંશમાં ઉત્પન્ન થયેલ પુરૂષ પહેલાં બીજાઓને આજીવિકા આપતા હતા, અને હવે દીક્ષિત થયા પછી ભિક્ષા માટે બીજાઓના ઘરોમાં જતાં પોતાના
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथानथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३४९ मूलम्-ण तस्स जाई व कुलं व ताणं,
जपणथ विजाचरणं सुचिणं। णिक्खम्ने 'से सेवेऽगारि कम्म,
ण से पारए हाई विसायणाएं॥११॥ छाया- न तस्य जातिश्च कुलं च त्राणं, नान्यत्र विद्याचरणं सुचीर्णम् ।
निष्क्रम्य स सेवतेऽगारिकर्म, न सपारगो भाति विमोचनाय ॥११॥ अभिमान न करे । जो ऐसा करता है वही सर्वज्ञ के मार्ग का अनुयायी है ॥१०॥ ___ मद मत्त पुरुष का कोई प्राण (रक्षण) नहीं कर सरता इस को दिखलाते हैं 'न तस्स' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'तस्ल-तस्य' मदोन्मत्त पुरुष का 'जाई वा-जातिवा' जातिमद अथवा 'कुलं वा-कुलं वा' अलमद 'न ताणं-न प्राणम्' संसारसे रक्षण करनेवाला नहीं होता है 'णण्णत्थ-मान्यत्र' सिवाय 'विज्जाचरण सुविणं-विद्याचरणं सुचीर्ण' सम्यक् प्रकार से सेवन किया हुआ ज्ञान और चारित्र अतिरिक्त के संसार से कोई रक्षण करने वाला नहीं होता 'से-स:' जातिकुलका अभिमान वाला साधु 'णिक्खम्म-निष्क्रम्प' प्रव्रज्या ग्रहण करके भी 'अगारिकम्म-अगारिकर्म सावध कर्मानुष्ठान-अर्थात् गृहस्थ के कर्म को 'सेवह-सवते' सेवन करता है 'से-स' वह विमोयणाए-विमोचनाय' अपने कर्म को नि:
જન્મ વંશનુ અભિમાન ન કરે. આવી રીતે જે અભિમાન કરતા નથી. એ જ , સર્વજ્ઞા માર્ગના અનુયાયી હોય છે. ૧૦ ,
મદમસ્ત પુરૂષનુ ત્રણ (રક્ષણ) કરી શકાતું નથી. તે બતાવવા सूत्रधार ४ छ-'न तस्स जाईव कुलं व ताण' इत्यादि
साथ--'तस्स-तस्य' भन्मत्त ५३पने। 'जाई वा-जाति ' तिम मथवा 'कुलं वा-फुलं वा' पुसमा 'न ताग-न त्राणम्' स सारथी २क्षा ४२वावा डाता नथी ‘णण्णत्य-नान्यत्र' सिवाय 'विज्जाचरणं सुचिण्ण-विद्याचरणं सुचीर्णम्' સભ્ય પ્રકારથી સેવન કરવામાં આવેલ જ્ઞાન અને ચારિત્ર વિના સંસારથી मे २क्ष ४२वापाणु डातु नयी 'से-स.' गति भने सुना भलिभानपाणी साधु 'णिसम्म-निष्क्रम्य' ५zarul 3 रीने ५ 'अगारिकम्मअगारि कम' साप मानुन २५थात् थाना मन 'सेवइ-सेवते' से
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गयो ___ अन्वयार्थ:-क्रियमाणो मदो मत्तस्य त्राणाय न भवतीति, दर्शयितुमाह(न तस्स) इत्यादि, (नस्स) तस्य-मदोन्मत्तस्य पुरुषस्य (जाई वा) जाति जातिमदो वा (कुलं वा) कुलं वा-वंशमदो वा (न ताणं) न त्राणम्-संसारात बाणकारकं न भवति, प्रत्युत संसारभ्रमणकारकमेव भवति (गणत्य) नान्यत्र (विज्जाचरणं शुचिम) विद्याचरणं सुचीण विहाय ज्ञान चारित्रं च सुचीर्ण सष्ठतया समाचरितं विहाय नान्यत् किमपि संरक्षकं भवति सम्यगज्ञानचारित्रमेव संसारात संरक्षकं भवति, तस्मात् (से) स:-जातिकुलाभिमानी साधुः (णिक्वम्म) निष्क्रम्य-प्रव्रज्यां गृहीत्वाऽपि (अगारिकम्म) अगारिकम-सावधकमानुष्ठानम् जात्यादिमदादिकं वा (सेवई) सेवते (से) सः (निमोयणाए) विमोचनाय-निश्शेष कर्मणां क्षयाय (पारए) पारगः-समर्थः (न होइ) न भवति । ११॥
टीका--न खलु क्रियमाणो मदो मत्तस्य त्राणाय भवति, प्रत्युत संसारस्य निविडनिदानमेव भवतीति दर्शयति-'न तस्स' इत्यादि । तस्स तस्य-मदम. शेष रूपसे क्षपण करने के लिए 'पारए-पारगः' समर्थ 'न होइन भवति' नहीं हो सकता है ॥११॥
अन्वयार्थ-~-मदोन्मत्त पुरुष को जाति मद या कुलमद संसार से बचाने वाला नहीं होता है। इसलिये सम्यक ज्ञान चारित्र को छोड कर दूसरा कुछ भी संरक्षक नहीं हो सकता। किन्तु सम्यक ज्ञान चारित्र ही संसार से बचाने वाला होता है। इसलिये जाति कुलाभिमानी साधु दीक्षा ग्रहण करके भी निन्दितकर्म का सेवन करता है या जात्यादि मद करता है वह निशेष कर्मका क्षय करने में समर्थ नहीं होता ॥११॥
टीकार्थ--किया जाने वाला अभिमान अभिमानी के त्राण(रक्षा) के लिए नहीं होता। किन्तु संसार का ही कारण होता है, यह दिख• छ. 'से-सः' ते 'विमोयणाए-पिमोचनाय' पाताना ४मन नि.श५५थी क्षपाय ४२वा. भाटे 'पारए-पारग.' समय 'न होइ-न भवति' य शता नथी ॥१॥
અન્વયાર્થ–મદનમત્ત પુરૂષને જાતિમદ અથવા કુલમદ સંસારથી બચાવી શકતા નથી. પરંતુ તે સંસાર ચક્રમાં જ ફસાવનારા બને છે. તેથી સમ્યક જ્ઞાન ચારિત્રને છે ડીને બીજું કંઈ પણ રક્ષણ કરનાર બની શકતું નથી. પરંતુ સમ્યફ જ્ઞાન ચારિત્ર જ સ સારથી બચાવી શકે છે. તેથી જાતિ અને કુલાભિમાન વાળા સાધુ દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા છતાં પણ નિંદિત કમનુ સેવન કરે છે. અથવા જાતિ વિગેરેને મદ કરે છે. એ પુરૂષ નિ:શેષ કર્મને ક્ષય કરવામાં સમર્થ થઈ શકતું નથી. ૧૧
ટીકાર્યું–કરવામાં આવનારૂં અભિમન અભિમાનીનું રક્ષણ કરવાવામાં સમર્થ થઈ શકતું નથી. પરંતુ સંસારનું જ કારણ થાય છે, તેજ બતાવે
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३५१ वस्य 'जाई व जाति श्च-माउसमुत्था, 'कुलंब' कुलं च पितृममुत्थम् एतदुपलक्षणं सर्वमदानाम्, तथा च क्रियमाणः कोऽपि मदः स्वकत्तुः-संसारात् 'तीण' प्राण-रक्षाकारणं न भवति, प्रत्युत संसारभ्रमणकारणमेव भवति 'गणस्थ' नान्यत्र 'विज्जाचरणं' विद्याचरणम्, विद्यया ज्ञानम्, चरणेन चारित्रं गृह्यते तदपि 'मुचिण' मुचीर्णम्-सम्यक्त्यसम्पलितं संसारात संरक्षकं भवति ज्ञानचारित्रं विहाय नान्यद् रक्षकम् । एवंविधे सत्यपि मोक्षमार्गे 'णिक्खम्म' निष्क्रम्य-व्रज्यामादायाऽपि 'से' सः 'अगारिकम्म' अगारिकर्म-सावधकर्मानु. ष्ठानं जात्यादिकं वा 'सेवई' सेवते-मदादिकं करोति यः सः 'विमोयणाए विमो. चनाय-निश्शेषकर्मणां क्षयाय 'पारए' पारगः- समर्थ. 'न होई' न भवति-अशेषकर्मणां क्षयकर्ता न भवति । उक्त'च
'जातिः कुलं वा न भवेद्धि जन्तोः, संरक्षणायेति वदन्ति धीराः।
किन्तूक्तमेतच्चरितं च रक्षेद, ज्ञानं च चारित्रमवेहि विद्वन् ! ॥१॥ लाते हैं। मातृपक्ष को जाति और पितृपक्ष को कुल कहा जाता है। जाति अथवा कुल आत्मा का त्राण नहीं कर सकते । यहां जाति और कुल उपलक्षण हैं । अतएव यह समझना चाहिए कि पल आदि का
अभिमान भी संसार से प्राण नहीं कर सकता। वह तो संसार भ्रमण काही कारण होता है। समीचीन प्रकार से आचरित अर्थात् सम्यग् दर्शन से युक्त ज्ञान और चारित्र ही संसार से रक्षा कर सकते हैं। इनके सिवाय अन्य कोई रक्षक नहीं है।
जो मुनि प्रव्रज्या अंगीकार करके भी गृहस्थ के कार्यों का अर्थात् सावंद्य अनुष्ठानों का सेवन करता है। अथवा मद आदि करता है, છે. માતૃપક્ષને જાતિ કહે છે, અને પિતૃપક્ષને કુળ કહેવામાં આવે છે. જાતિ અથવા કુળ આત્માનું રક્ષણ કરી શકતા નથી. અહિયાં જાતિ અને કુળ એ ઉપલક્ષણ છે, તેથી એ સમજવું જોઈએ કે -બળ મદ રૂપ માં લાભમાં તપમદ સૂત્રમદ અશ્વયં મદ વિગેરેનું અભિમાન પણ સંસારથી રક્ષણ કરી શકતા નથી તે તે સંસારમાં ભ્રમણનું જ કારણ હોય છે, સારી રીતે આચરવામાં આવેલ અર્થાત સમ્યક દર્શનથી યુક્ત જ્ઞાન અને ચારિત્ર જ સંસારથી રક્ષા કરી શકે છે, તેને શિવાય બીજું કઈ રક્ષા ४२वावा नथी.
જે મુનિ પ્રવજ્યા-દીક્ષા ગ્રહણ કરીને પણ ગૃહના કાર્યોનું અર્થાત સાવા અનુષ્ઠાનેનું સેવન કરે છે, અથવા 'મદ વિગેરે કરે છે, તે સઘળા
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अतो यः प्रवज्पामादायाऽ पे गृहस्थहर्स जाति मदादिकं सावधर्म वा सेवते, स कर्म क्षपयितुं समर्थो न भवनीति भावार्यः ।।११।। मूलम्-णिकिंचणे भिक्खू सुलूहजीवी,
जे गारवं होई सिलोगगामी । आजीवमयं तु अबुज्झमाणो,
पुणो पुणो विप्परियासुवेइ ॥१२॥ छाया-निष्किञ्चनो भिक्षु मुरूक्ष जीवी, यो गौरववान् भवति श्लोककामी।
आजीवमेतत्त्ववुद्धयमानः, पुनः पुनर्विपर्यासमुपैति ॥१२॥ वह समस्त कर्मों का क्षय करने के लिए समर्थ नहीं होता कहा भी है 'जातिः कुलं' इत्यादि।
धीर पुरुषों का कथन है कि जाति अथवा कुल जीव की रक्षा करने में समर्थ नहीं है । हे ज्ञानी ! ज्ञान और चारित्र ही आत्मा की रक्षाकरने में समर्थ होते हैं।
अतएव जो दीक्षा स्वीकार करके भी गृहस्थ के योग्य कार्य करता है या जाति मद् आदि का सेवन करता है, वह कर्मों का क्षय करने में समर्थ नहीं होता है ॥११॥
'णिकिंचणे भिक्खू' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जे भिक्खू-यो भिक्षुः' जो साधु 'णिकिंचणे-निकि चन:' बाह्यपरिग्रह से रहित अर्थात् द्रव्य आदि नहीं रखता है भाना क्षय ४२पामां समर्थ थ शत नथी. यु ५ छ-'जाति:कुळं त्यादि
ધીર પુરૂનું કથન છે કે--જાતિ અથવા કુળ જીવની રક્ષા કરવામાં સમર્થ નથી. હે જ્ઞાની! જ્ઞાન–અને ચારિત્ર જ આત્માને રક્ષા કરવામાં સમર્થ થાય છે !
તેથીજ જેઓ દિક્ષાને સ્વીકાર કરીને પણ ગૃહસ્થને ચગ્ય એવા કાર્યો કરે છે, અથવા જાતિ મદ આદિનું સેવન કરે છે, તે કર્મોને ક્ષય કરવામાં સમર્થ થઈ શકતા નથી. ૧૧
'णिकिंचणे भिक्खू' या
शार्थ - 'जे भिक्खू-ये भिक्षुः' रे साधु ‘णिकिंचणे-निष्कि चनः' पाह्य परिअडथी २डित अर्थात द्रव्य विशेरे रामता नथी, तथा 'सुलूहजीवी-सुरूक्ष
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३५३ ___ अन्वयार्थः-एवम् (जे भिक्खू) यो भिक्षुः-परदत्तपिण्डभोजी (णिविकचणे) निष्किञ्चनः-बायपरिग्रहवर्जिसः (मुलूहजीवी) सुरूक्षजीवी- रूक्षशुष्कभोजन कर्चा, एवं यः (मारवं) गौरववान्-ऋद्धिरससातगौरवामियः, एबम् (सिलोग गामी) श्लोककामी-आत्मश्लाघामिलापी (होइ) भवति सः (अबुज्झमाणा) अवुद्धयमानः-परमार्थमोक्षमार्गमजानाना (एय) एतदेच निश्चिनत्यादिकम् आत्मश्लाघापरायणो भूत्वा (आजीव) आजीवम्-भाजीविका कुर्वन् (पुणो पुणो) तथा 'सुलूछ जीवी -सुरुक्षजीवी' लूखा सूका आहार करता है एवं 'जे -य:' जो 'गारवं-गौरवम्' ऋद्धिरसमानारूप गौरव प्रिय होइ-भवति' होता है तथा 'लिलोगगामी-श्लोशनामी' अपनी श्लाघा की इच्छा रखता है वह 'अवुज्झमाणो-अवुध्यमान:' परमार्थले-तत्त्वतः मोक्ष. मार्ग को नहीं जाननेवाला 'एयं-एतत्' यह निष्कंचनादिक को 'आजीवं-आजीवम्' आजीविकाके साधनरूप करके 'पुणो पुणो-पुनः पुनः' पारयार संसारमें 'विप्परियासं-विपर्यासम्' जन्म, जरा शोक एवं मरणादिकको 'एति-उपैति' प्राप्त करता है ॥१२॥
अन्वयार्थ-जो भिक्षु साधु निर्दोषाहारका ग्रहण करता और पाश्यपरिग्रह से वर्जितहोकर रूक्षशुष्क (लखा सुखा) भोजन करने वाला है । एवं जो ऋद्धिरस सातागौरव का प्रिय है । एवं आत्मश्लाघा का अभिलाषी है। वह परमार्थ मोक्ष मार्ग को नहीं जानते हुए अपनी प्रशंसा में लीन होकर निष्किञ्चनस्वादि बाह्यपरिग्रह के परित्याग को ही जीवी' युमो भु! BABA२ ४२ छ. तथा 'जे-य' र 'गारवं-गौरवम्' ऋद्धि २स साता ३५ गो२१ प्रिय होइ-भवति' डाय छे तथा 'सिलोगगामी-श्लोकगामी' पातानी साधानी छ। राणे छे, ते 'अबुज्झमाणो-अबुध्यमानः' ५२. भाथ थी-तत्वत: माक्षभान anyापा 'एय-एतत्' मा नयनाहिन 'आजीव-भाजीवम्' माना साधन ३५ मनावाने 'पुणो पुणेा-पुनः पुनः पावा२ संसारमा 'विप्परियास-विपर्यासम्' -भ, ०४२॥ ४ भने भाहि हुने 'एति-उपैति' प्राप्त ४२ छे. ॥१२॥
અન્વયાર્થ—–જે સાધુ નિર્દોષ આહારને ગ્રહણ કરે છે, અને બાહ્ય પરિ. ગ્રહથી વન લુખે સુકે આહાર કરવા વાળો છે એવો પુરૂષ પણ જે અદ્ધિ રસ શાતા ગૌરવપ્રિય હેય તથા આત્મશ્લાઘાને ઈરછનાર હોય તે પરમાર્થ એવા મક્ષ માર્ગને ન જાણુતે થકે પિતાની પ્રશંસામાં જ લીન અકિચનત્વાદિ
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पुनः पुनः संसारे 'विप्परिणसं' विपर्यासम्-जन्मजराशोकमरणादिकम् (उवेइ) उपैति प्राप्नोतीति ॥१२॥
टीका-पुनरपि मददोपयेळ कथयति-'जे भिक्खू' यो भिक्षुः-निरवध भिक्षणशीलः परदत्तभोजी 'णिविकचणे' निर्षिकञ्चनो-वाह्यपरिग्रहरहित तथा'मुलूहजीवी' सुरूक्षजीवी- सुष्टु रूक्षमन्तधान्तं तकमिश्रितपयुपितवल्लचणकादिकं तेन जीवितुं प्राणधारणं पातु शीलं यस्य स रूक्षजीवी। एतादृशोऽपि कश्चित् या 'गारवं' गौरववान ऋद्धिस्ससातगौरवप्रियः 'होइ' भवति, तथा"सिलोगगामी' श्लोककामी-यात्मश्लाघःमिलापी भवति, एतादृशः पुरुषः 'अबुज्झमाणो' परमार्थमोक्षमार्गम् अबुद्धयमानः 'एयं' एतदेव-निष्किञ्च सत्यादि कम् आत्मश्लाघातत्परतया 'आजी' आणीयम्-आजीविकाम्-आत्मवत्तनोपायं जीविका का साधन बनाकर वारवार संसार में जन्म जरा शोक मृत्यु को प्राप्त करता है ॥१२॥ ____टीकार्थ-फिर मद के दोष दिखलाते हैं-जो भिक्षु है अर्थात् भिक्षा से शरीर निर्वाह करता है। परिग्रह से रहित है और रूक्षजीवी है, अर्थात् अत्यन्त रूखा अन्त प्रान्त तक्रमिश्रितवासी चना आदि से प्राण धारण करता है। ऐसा पुरुष भी यदि ऋद्धि, रस और साता के गौरव की कामना करता है और अपनी प्रशंशा की अभिलाषा करता है तो वह परमार्थिक मोक्षमर्ग को न जानने वाले उस पुरुष के पूर्षोंक्त अकिंचनता निष्परिग्रहता आदि गुण आजीविका मात्र ही हैं। अर्थात् गौरव प्रियता और आत्मप्रशंसा की कामना के कारण उक्त બાહ્ય પરિગ્રહના પરિત્યાગને જ આજીવીકાનું સાધન બનાવી વારંવાર સંસારમાં જન્મ, જરા, શોકને પ્રાપ્ત કરીને મરણ પામે છે. ૧૨
ટીકાઈ-ફરીથી મદના દેશે બતાવે છે––જે ભિક્ષુ છે, અર્થાત્ ભિક્ષાથી શરીરને નિર્વાહ કરે છે, પરિગ્રહથી રહિત છે, અને રૂક્ષ જીવી છે, અર્થાત્ સુખે સુકે અન્ત પ્રાન્ત છાશ મિશ્રિત વાસી ચણા વિગેરેથી પ્રાણ ધારણ કરે છે, અર્થાત્ શરીરને નિર્વાહ કરે છે, એ પુરૂષ પણ જે ઋદ્ધિ રસ અને સાતાના ગૌરવની ઈચ્છા કરે, અને પિતાની પ્રશંસાની ઈચ્છા કરે, તે તે પરમાર્થિક મેક્ષમાર્ગને ન જાણવાવાળા તે પુરૂષને પૂર્વોક્ત અકિંચનપણું નિષરિગ્રહપણુ, વિગેરે ગુણ કેવળ આજીવિકા પુરતા જ છે. અર્થાત્ ગૌરવ પ્રિયતા અને આત્મપ્રશંસાની કામના-ઇચ્છાના કારણે એ ગુણોથી પણ તેના
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
संपयार्यवोधिनी.टीका प्र.श्रु अ १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३५६ कुर्वाणः 'पुणो पुणो' पुनः पुनः संसारे 'विप्परियासं' विषर्यासम् जन्मजरामरणशोकादिकम् 'उवेइ' उपैति-माप्नोति यद्यपि संसारादुत्तरितुं वाञ्छति किन्तु तत्रैव मज्जतीति।
या सर्वथा सर्वार्थ रहितो भिक्षामात्रेणोदरं पूरयति, सः यदि मद करोति, पूजाकामी वा भवति, तदा तस्य भिक्षाटनं जीविकासाधनं भवति, स चैवंविधा सन् संसाराटवीमेवाटतीति भावार्थः ॥१२॥ मूलम्-जे भासवं भिक्खू सुसाहुवाई,
पडिहाणवं होई विसारए य। ' आगाढपण्णे सुविभावियप्पा,
अन्नं जणं पैन्नया परिहवेज्जा॥१३॥ छाया-यो भापावान् भिक्षुः सुसाधुगदी, प्रतिभानवान् भवति विशारदश्च ।
आगाढपज्ञाः सुविभावितात्मा, ऽन्यं जनं प्रज्ञया परिभवेत् ॥१३॥ गुणों से भी उसकी आत्मा का कल्याण नहीं हो सकता। ऐसा पुरुष संसार में वारंवार जन्म जरा भरण शोक आदि को प्राप्त होता है । वह यद्यपि संसार से तिरना चाहता है। किन्तु उन दोषों के कारण उसमें डूबता है। ____ आशय यह है कि जो जगत् के समस्त पदार्थों का परित्याग कर चुका है और शिक्षा के द्वारा उदपूर्ति करता है । वह भी यदि मद करता है या प्रशंसा का इच्छुक होता है । तो उसका भिक्षाटन करना जीविका का साधन ही है। वह पुरुष संसार अटवी में ही भटकता रहता है ॥१२॥
આત્માનું કલ્યાણ થઈ શકતું નથી. એ પુરૂષ સંસારમાં વારંવાર જન્મ, જરા, મરણ, અને શોક વિગેરે પ્રાપ્ત કરે છે, જોકે તે સંસાર સાગરથી તરવાની ઈચ્છા કરે છે, પરંતુ ઉપર કહેલા દેને કારણે તેમાં ડૂબે છે.
કહેવાનો આશય એ છે કે–જેઓ જગના સઘળા પદાર્થોને પરિત્યાગ કરી ચૂક્યા છે, અને ભિક્ષા દ્વારા પિતાના ઉદરની પૂર્તિ કરે છે, તે પણ જે મદ-અભિમાન કરે, અથવા પ્રશંસાની ઈરછા કરે તે તેનું ભિક્ષાટન કરવું એ કેવળ આજીવિકાના સાધન પુરતું જ છે, તે પુરૂષ સસાર રૂપી અટવી જંગલમાં જ ભટકતો રહે છે. ૧રા
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गम , 'जे भासवं भिक्खू सुलाहवाई' इत्यादि। - शब्दार्थ-'जे भिक्खू-घः भिक्षुः' जो साधु 'भासवं-भाषावान्' भाषा के दोष एवं गुण को जानने वाला होने से सुदर भाषा बोलने घाला हो तथा 'सुसाहुवाई-सुम्माधुवादी' सुंदर मिष्ट भाषी हो 'पडि. हाणव-प्रतिभानवान् , औत्पत्यादिधुद्धि गुण से अच्छीप्रतिभाचाला हो तथा 'विसारए-विशारदः' विशारद अर्थात् अनेक प्रकार के अर्थ को प्रकाशन करने में समर्थ हो तथा 'आगाढपन्ने-आगाढप्रज्ञः' विशेष प्रकार से, प्रज्ञाशाली हो एवं 'सुभाविअप्पा-सुभाषितात्मा' धर्म की भावना से जिसका हृद्य बासित है वही साधु है परंतु में ही ज्ञानी
ऐसा अभिमान करने वाला पुरुष 'अण्णं जणं-अन्यं जनं' दूसरे को 'पण्णया-प्रज्ञया' अपनी बुद्धि की प्रतिभासे 'परिहवेज्जा-परिभवेत्' तिरस्कृत करता है ऐसा पुरुष साधु नहीं कहा जासकता है ऐसा पुरुष केवल साध्वाभास ही है ।।१३।। ___अन्वयार्थ-जो साधु भाषा का गुण दोष जानने से सुन्दरभाषा भाषी है । एवं सुसाधुवादी पूर्ण प्रतिभाशाली है और औत्पत्ति
'जे भासवं भिक्खु सुसाहुवाई' त्यात
शब्दार्थ--'जे भिखू-य. भिक्षु.' रे साधु भासवं-भापावान्' लापाना દેશે અને ગુણેને જાણવાવાળા હેવાથી સુંદર ભાષા પ્રયોગ કરનાર हाय तथा 'सुसाहुवाई-सुसाधुवादी' सु४२ भाषा मासवाणा 31य 'पडिहाणवं -प्रतिभानवान्' भोत्पत्ति विगेरे मुद्धिन! गुयाथी सु२ प्रतिमineी हाय तथा 'विसारए-विशारदः' विशा२६ अर्थात् मने प्रा२ना अथक प्रगट ४२. पामां समर्थ हाय तथा 'आगाढपन्ने-आगाढप्रज्ञः' विश५ प्ररथी प्रज्ञाशाली खाय मन 'सुभाविअप्पा-सुभावितात्मा' धमनी भावनाथी भनु ६६य पासित હોય એજ સાધુ કહેવાય છે. પરંતુ હું જ જ્ઞાની છું એ પ્રમાણેનું અભિમાન ४२वावाणी पु३५ 'अण्णं जण-अन्यम् जन' मन्यने 'अण्णया-प्रज्ञया' पातानी भुद्धिनी प्रतिमाथी परिहवेजा-परिभवेत्' तिरस्कृत ४३ तो मेव५३५ साधु કહી શકાતું નથી. એ પુરૂષ કેવળ સાવાભાસ જ કહેવાય છે. ૧૩
અન્વયાર્થ–જે સાધુ ભાષાના ગુણ દોષને જાણવાથી સુંદર ભાષા બેલનાર છે, તથા સુસાધુવાદી અને પૂર્ણ પ્રતિભાશાલી છે, અને ઔત્પત્તિકી
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३५७
अन्धया:-(जे भिक्खु) यो भिक्षुः-भिक्षणशील: (भासव) भाषाशन भाषादोपगुणतया शोभनमापायुक्तो भवेत् एवम्-(मुसाहुवाई) सुसाधुवादी (पडिहाण) प्रतिभानवान्-औत्पत्तिक्यादि बुद्धिगुणसमन्वितः, तथा 'विसारए' विशारदश्च अर्थग्रहणसमर्थः एवम् (आगाढपण्णे) आगाढमज्ञः-विशिटपज्ञावान् (मुविभावियपा) सुविभावितात्मा-धर्मवासनावासितात्मा खलु मुसाधुभवति-अहमेव पण्डित इत्येवं विधो जनः (अण्णं जणं) अन्यं जनं 'पण्णया' प्रज्ञया स्वबुद्धिप्रतिभावलेन 'परिहवेना' परिभवेत्-अपमानितं कुर्यात् स न साधुः, अपि तु साधाभासः ॥१३॥
टीका-'जे भिक्खु यो भिक्षु:-शिक्षणशील: 'भासव' भाषागुणदोषज्ञतया शोभनभापा युक्तो भवेद, तथा-'सुसाहुवाई सुसाधुवादी सुष्टु साधशोभनं मितं पथ्यं प्रियं च वदितुं शीलं यस्य स मुसाधुवादी 'पडिहाण' प्रतिभानवान्-औत्पत्तिक्यादिबुद्धिगुणसमन्वितः, तथा 'विसारए य' विशारकी वगैरह बुद्धि गुणों से युक्त है । तथा विशारद है अर्थात् अर्थ ग्रहण करने में समर्थ है। एवं विशिष्ट प्रज्ञावान है और धर्म भावना से वासित आत्मा होने पर भी 'मैं ही एक पण्डिमह' ऐसा समझने वाला दूसरे को अपनी बुद्धि प्रतिभा के बल से अपमानित करता है। वह साधु नहीं है । अपितु साध्वाभास है ।।१३॥
टीकार्थ-जो भिक्षु भाषावान् होता है अर्थात् भाषाके गुणों और दोषों को जानने के कारण शोभन भाषा का प्रयोग करता है 'सुंदर भाषा लिखता है या संस्कृत प्राकृत आदि अनेक भाषाओं का ज्ञाता होता है, जो सुसाधुवादी है । अर्थात् प्रशस्त, परिमित, पथ्य और प्रिय बोलने वाला है। प्रतिभावान अर्थात् औत्पत्तिकी आदि बुद्धि વિગેરે બુદ્ધિના ગુણેથી યુક્ત તથા વિશારદ અર્થત અર્થ ગ્રહણ કરવામાં સમર્થ હોય એવા વિશેષ પ્રકારની બુદ્ધિવાળા તથા ધર્મભાવનાથી વાસિત આત્મા હોવા છતાં પણ “હુંજ એકલા ૫ ડિત છું, એવું સમજનાર બીજાને પિતાની બુદ્ધિ પ્રતિભાના બળથી અપમાનિત કરે છે, એ સાધુ નથી, પરંતુ સાધવાભાસજ છે ૧૩
ટીકાઈ—-જે ભિક્ષુ ભાષા જ્ઞાનવાનું હોય છે, અર્થાત્ ભાષાના ગુણ અને દેને જાણવાના કારણે સુંદર ભાષાને પ્રગ કરે છે. (સુંદર ભાષા લખે છે,) અથવા સંસ્કૃત પ્રાકૃત વિગેરે અનેક ભાષાઓને જાવા વાળ હોય છેજે સાધુવાદી હોય છે, અર્થાત્ પ્રશસ્ત, પરિમિત, પથ્ય અને પ્રિય
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
सूत्रकृताशस्त्रे दश्च-अर्थग्रहणसमर्थ:-अनेकप्रकारकार्थ कथनसमर्थः, तथा-'आगाढपण्णे' आगाढमज्ञः, आगाढा-अवगाढा परमार्थ पर्यवसिता तत्वनिष्ठा प्रज्ञा बुद्धिर्यस्य
स आगाढ प्रज्ञः, तथा-'मुविभाविया' सुविभावितात्मा, सुष्टु विविधं भाविता __-धर्मवासनया वासित आत्मा यस्य स तथाभूतः, एतादृशमापादिगुणैः
कर्मक्षयकारकैरपि यः कश्चिद् मदं कुर्यात्, यथाऽहमेव भाषाविधिज्ञः साधुवादी मत्तोऽन्यो नास्ति कश्चिद् अलौकिकः-लोकोत्तरशास्त्रार्थ विशारदः किन्तु अहमेव पण्डित इति । एवमात्मोत्कर्ष वान् 'अण्णं जणं' अन्य जनम् 'पण्णया' प्रझयास्वकीयमज्ञया 'परिहवेज्जा' परिभवेत्-अपमानयेत् स न साधुः अपि तु साध्याभासः, इति । यः सम्यग्रूपेण भापागुणदोष जानाति, मिष्टं पथ्यं हितं च वचनं वदति, शास्त्रार्थपर्यालोचने निपुणो धर्मवासनयाऽऽत्मा वासितः स मुसाधुः। के गुणों से सम्पन्न है । जो विशारद है अर्थात् मूक्ष्म तत्व को ग्रहण करने से तथा अनेक प्रकार के अर्थों का कथन करने में समर्थ है। जो तत्व में प्रगाढ प्रज्ञा वाला है तश जिसने अपनी आत्मा को धर्म के संस्कारों से भावित किया है । वह यदि अपने इन गुणों के कारण अभिमान करता है, वह सोचता है कि-मैं ही भाषाविधि का वेत्ता हूं, शोभनवादी ह मुझसे घढ कर अधवा मेरे समान कोई शास्त्रार्थ में कुशल नहीं हैं । मैं अद्वितीय पण्डित हू , और ऐसा सोच कर दूसरों का पराभव करता है । तो वह लाधु नहीं है, वह साध्वाभास है।
आशय यह है कि जो भाषा के गुणों और दोषों को सम्यक् प्रकार से जानता है। मधुर सत्य और हितकर वाणी वोलना है। शास्त्र के अर्थ का विचार करने में निपुण होता है और धर्म की पासना से બેલવા વાળે છે, પ્રતિભાવાન અર્થાત્ ઔત્પત્તિકી વિગેરે બુદ્ધિના ગુણેથી યુક્ત છે; જે વિશારદ છે, અર્થાત્ સૂરમ તત્વને ગ્રહણ કરવામાં તથા અનેક પ્રકારના અર્થોનું કથન કરવામાં સમર્થ છે. જે તત્વમાં અત્યંત બુદ્ધિશાળી છે, તથા જેમાં પિતાના આત્માને ધર્મના સંસ્કારોથી ભાવિત કર્યા છે, તે જે પિતાના આ ગુણને કારણે અભિમાન કરે, અને વિચારે કે-હુંજ ભાષા વિધિને જાણવાવાળો છું શોભનવાદી છું મારાથી વધારે અથવા મારી સરખે શાસ્ત્રાર્થમાં કેઈ કુશળ નથી. હું એક અદ્વિતીય પંડિત છું. આમ માનીને બીજાનું અપમાન કરે છે, તિરસ્કાર કરે છે, તે તે સાધુ નથી. પરંતુ સ હવાભાસ માત્ર વેષધારી સાધુ જ છે તેમ સમજવું.
કહેવાનો આશય એ છે કે—જે ભાષાના ગુણે અને દેને સારી રીતે જાણે છે, મધુર, સત્ય અને હિતકર ભાષા બોલે છે, શાસ્ત્રના અર્થનો વિચાર કરવામાં નિપુણ હોય છે, અને ધર્મની વાસનાથી વાસિત આત્મા વાળ હોય
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
यस्त्वेभिरेव गुणैर्मदत्रशादन्यं तिरस्करोति स न भवति साधुः अपितु साध्वामास
पत्र समन्तव्य इति ॥१३॥ मूलम् - एवं ण से होई समाहिपत्ते,
जै पेन्स भिक्खू विउक्कसेज्जा | अहवा वि 'जे लोभमयावलित्ते,
३५९
अन्नं जैणं खिसे बालपन्ने ॥१४॥
छाया - एवं न स भवति समाधिप्राप्तः, यः प्रज्ञावान मिक्षुयुत्कर्षे त् । अत्रापि यो लाभदावलिप्तः, अन्यं जनं खिसति बाळप्रज्ञः ॥ १४ ॥
पासित आत्मा वाला होता है। वह सुसाधु है । किन्तु इन्हीं गुणों के कारण अभिमान करके जो दूसरों का अपमान करता है । वह वास्तव में साधु नहीं है । उसे साध्वाभास ही समझना चाहिए ॥१३॥
' एवं ण से होइ ' इत्यादि ।
शब्दार्थ, - ' एवं - एवम् पूर्वोक्त प्रकार से 'से- सः' दूसरे का अपमान करनेवाला वह साधु प्रज्ञासे युक्त होने पर भी 'समाहिपत्ते - समाधिप्राप्तः ' मोक्ष मार्ग में गमन करनेवाला 'ण होइ न भवति' नहीं होता है 'जे-य:' जो 'भिक्खू - भिक्षु ।' साधु 'पण्णवं - प्रज्ञाधानू' बुद्धिमान हो करके भी 'विउक्क सेज्जा - व्युत्कर्षेत्' अभिमान करता है 'अहवा वि- अथवाऽपि ' अथवा 'जे-य:' जो साधु 'लाभमयावलित्ते - लाभमदावलिप्तः' अपने लाभके मदसे मस्त है 'बालपण्णे - बालप्रज्ञः' मूर्ख
છે, તે સુસાધુ છે, પર'તુ આજ ાને કારણે અભિમાન કરીને ખીજાએનુ જે અપમાન કરે છે. તે વાસ્તવિક રીતે સ ધુ નથી તેને સાધ્વાભાસ જ સમજવા જોઈ એ ૧૩ણા
'एव ण से होइ ' त्याहि
शब्दार्थ –'एव - एवम्' पूर्वेति अारथी 'से- सः' मीननु' अपमान उरवावाणी ते साधु अज्ञावान् होवा छतां पशु 'समाहिपत्ते- समाधिप्राप्तः ' भोक्ष भार्ग'भां अभन उरवावा 'ण होइ न भवति' थतेो नथी. 'जे-य:' ने 'भिक्खू भिक्षुः' साधु ' पण्णव - प्रज्ञावान्' मुद्धिमान होवा छतां पयु 'धिठक्क सेज्जा-व्युः त्कर्षयेत् अभिमान रैछे. 'अवा वि- अथवाऽपि' गथवा 'जे-य.' ने साधु 'लाभमयावलित्ते - लाभमदावलिप्त' पोताना सालना भद्दथी मस्त हे ते 'बाल
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
सूत्रकृतास्त्र अन्वयार्थ:-(ए) एवम्-पूर्वोक्तप्रकारेग (से) स:-परापमानरुता साधु:प्रज्ञावानपि (समाहिपत्ते) समाधिमाप्त:-मोक्षमार्गगामी (ण होइ) न भवति (जे) यः खलु (भिक्खू। भिक्षु:-साधु. (पण्णव) प्रज्ञावान् भूत्वाऽपि (बिउपसेना) व्युम्कपेत्-अभिमानं करोति (अहवा वि) अथवाऽपि (जे) यः साधुः (लाभमयावलिते) लाभदायलिप्त' (वालपाणे) बालमज्ञः-मूर्खः (अण्णं जणं) अन्यं जनम्सानन्तरम् (खिंसइ)) खिसति-निन्दति ॥१४॥
टीका-सम्पति-पूर्वोक्तदोपस्य किं फलं भवति तदर्शयति-'एवं ण से' इत्यादि । 'एवं' एवम-पूर्वोक्तप्रकारेणाऽन्यस्यापमानं कुर्वाणः, आत्मोत्कर्ष च कुर्वन् सर्वशास्त्रार्थविशारदोऽपि, तत्त्वाऽवगाढवज्ञावानपि 'समाहिपत्ते' समाधिप्राप्तः मोक्षमार्ग-सम्यग्ज्ञानचारित्रात्मकं धर्मध्यानात्मकं वा प्राप्तः 'ण से होइ' न स है अतः वह 'बह अन्न-जन-अन्यं जनम्' दूसरे की 'खिसइ-निन्दति' निन्दा करता है ॥४॥ ____ अन्वयार्थ- पूर्वोक्त रीति से दूसरे को अपमान करने वाला साधु प्रज्ञावान होने पर भी मोक्षमार्ग गामी नहीं होता है। एवं जो साधु घुद्धिमान होकर भी अभिमान करता है । अथवा जो साधु लाभ मदवाला है। वह बाल प्रज्ञ मूर्ख दूसरे साधु की निन्दा करने घाला होता है ॥१४॥ ____टीकार्थ-पूर्व कथित दोष का फल क्या होता है । वह यहां दिखलाते हैं-पूर्वोक्त प्रकार से जो प्रज्ञावान् साधु अभिमान करता है। दूसरों का तिरस्कार करता है । वह समस्त शास्त्रों में विशारद होने पर भी और तत्वनिष्ठ प्रज्ञावान होने पर भी सम्यग्ज्ञान-दर्शन-चारित्र पन्ने-बालप्रज्ञ.' भूम छे तथा ते 'अन्नं जन-अन्यम् जनम्' अन्य नानी खिसइ-निन्दति' C ४२ छ. ॥१४॥
અન્વયાર્થ–પૂર્વોક્ત પ્રકારથી બીજાનું અપમાન કરવાવાળે સાધુ પ્રજ્ઞાવાન હોવા છતાં પશુ મોક્ષ માર્ગમાં જઈ શકતો નથી. અને જે સાધુ બુદ્ધિમાન્ હોવા છતાં પણ અભિમાન કરે છે. અથવા જે સાધુ લાભમદ વાળ હિોય એ તે બાલ પ્રજ્ઞ–મૂર્ખ બીજા સાધુની નીંદા કરનાર હોય છે. તે સમાધિ પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી ૧૪
ટીકાઈ-પહેલા કહેલ દેનું ફળ શું થાય છે? તે અહિયાં બતાવવામાં આવે છે.-પૂર્વોક્ત પ્રકારથી જે પ્રજ્ઞાશાળી સાધુ અભિમાન કરે છે. બીજાઓને તિરસ્કાર કરે છે, તે બધા જ શાસ્ત્રોમાં વિશારદ હોવા છતાં પણ અને તત્વનિષ્ઠ પ્રજ્ઞાવાન હોવા છતાં પણ સમ્યક્ જ્ઞાન-સમ્યફ દર્શન-સમ્યક્
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् भवति, परमार्थसमुद्रस्योपरि एव पळवते । क एवं भूत स्तत्राह-'जे' यः परमार्थमविदित्वा सर्वविशिष्टमात्मानं मन्यमानः स्वप्रज्ञया 'भिक्खू' भिक्षु:- साधुः 'पन्न' प्रज्ञागन् 'विउकासेज्ना' व्युत्कर्षेत्-अमिमानं कुर्यात्, स समाधि प्राप्तो न भवति, 'अहवा घि' अथवाऽपि 'जे' यः स्वल्पान्तरायो लब्धि. मान् स्वार्थ व सर्वसाधारणशय्या संस्वारकाधुपकरणादिकमुत्पातितुं समर्थों भवति स तीनप्रकृतितया 'लाभमयावलित्ते' लाभपदावलिप्त:-लाभमदान्वितः 'अन्नं जणं' अन्यम्-अलब्धिमन्तं जनं साध्वन्तरम् 'बालगन्ने' बालपज्ञो मूर्खः 'खिमति-निन्दति-अपमानयति च वक्ति च अहमेतादृशः सर्वसाधारणशय्या. संस्तारकाधपकरणोत्पादकोऽस्मि, अन्यरतु-श्वानादिवत् धारमानः स्त्रोदरपूर्तिमात्रयपि न करोति । एतादृशः पराभिभवकारी गर्विष्ठो भिक्षुः समाधिपातो न भवतीति ॥१४॥ तप रूप अथवा धर्मध्यान रूप समाधि (मोक्षमागी) को प्राप्त नहीं कर पाता है। वह परमार्थ रूपी समुद्र की सतह पर ही तेरता रहता है। तथा जो साधु स्वल्प अन्तराय वाला था लधि वाला होने के कारण अपने लिए और दूसरे साधुओं के लिए शरया, संस्तारक आदि या उपकरण आदि प्राप्त करने में सामथ्र्यवान हो और हीन प्रकृतिवाला होने से लाभमद से युक्त होकर दूसरे साधु की निन्दा करता है और कहता है-मैं सर्व साधारण के लिए शय्या संस्कारक आदि तथा उपकरण आदि प्राप्त करके ले आता हूं दूसरे तो श्वान के जैसा इधर उधर भटकते हुए अपना पेट भी नहीं भर सकते । इस प्रकार दूसरे का पराभव करनेवाला अभिमानी साधु समाधि को प्राप्त नहीं कर सकता ॥१४॥ થારિત્ર, તપ રૂપ અથવા ધર્મધ્યાન રૂ૫ સમાધિ (મોક્ષમાગ) પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી. 'તે પરમાર્થ રૂપી સમુદ્રની સપાટિ પરજ તરત રહે છે. તથા જે સાધુ થોડા અંતરાય વાળે અથવા લબ્ધિવાળા હોવાને કારણે પિતાને માટે અને બીજા સાધુઓ માટે શય્યા સંસ્તારક વિગેરે અથવા ઉપકરણ વિગેરે પ્રાપ્ત કરવામાં સામર્થ્યવાન હોય, અને હીન પ્રકૃતિવાળા હોવાથી લાભ મદથી યુક્ત થઈને બીજા સાધુની નિંદા કરે છે, અને કહે છે, કે-હું સર્વ સાધારણને માટે શય્યા સંસ્તારક વિગેરે તથા ઉપકરણ વિગેરે પ્રાપ્ત કરીને લઈ આવું છું બીજાઓ તે કુતરાઓની જેમ આમ તેમ ભટકીને પિતાનું પેટ પણ ભરી શકતા નથી. આ રીતે બીજાઓને તિરસ્કાર કરવાવાળે અભિમાની સાધુ સમાધિને પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી ૧૪
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
બકર
मूलम् - पेन्नामयं चैव तैवोमयं च
आजीवगं चैव चत्थमाहु,
जिन्नामए गोमयं च भिक्खू ।
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
से पंडिएं उत्तम पोगले "से ॥१५॥
छाया - प्रज्ञामदं चैव तपोमदं च निर्नामयेद् गोत्रमदं च भिक्षुः । आजीवगं चैत्र चतुर्थमाहुः, स पण्डित उत्तमपुद्गलः सः ||१५||
प्रज्ञा आदि मद नहीं करना चाहिये । यह दिखलाते हैं- 'पन्नामयं चैव तयोमयं च' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'भिव- भिक्षुः साधु 'पण्णामयं चेव - प्रज्ञामदश्चैव ' मैं ही पूर्वादिके ज्ञान को जानने वाला हूं इसप्रकार के ज्ञानमद को तथो 'तवोमयं तपोमदं' तपके मदको में ही तपस्वी हूं इस प्रकार के अभिमानको तथा 'गोयमयं च - गोत्रमदञ्च' स्वकुल एवं जाति आदि के मद को तथा 'उत्थं चतुर्थम्' चौथा 'आजीवगं चेत्र - आजीवगश्चैव' आजीविका मद को 'णिण्णामए-निर्नामयेत्' श्यागकरे ऐसा करने वाला 'स-स' वह साधु 'पंडिए - पण्डित' बुद्धिमान् 'उत्तमपोग्गले- -उत्तम. पुद्गलः' उत्तम भव्यात्मा 'आहु-आहुः' कहा जाता है ||१५|
मे ते मताववा भाटे 'पन्नामयं
ܕ
हवे अज्ञा विगेरेन। भट्ट १२वो न देव तपोमद'च' त्याहि गाथा रहे है.
·
'आहु - आहुः'
शब्दार्थ-भिक्खू-भिक्षु'' साधु 'पण्णामयं चेव - प्रज्ञामदञ्चैव' हूं'०४ पूर्वाहिना 'ज्ञानने लगुवावाणी छु भाषा प्रहारना ज्ञानमहने तथा 'तवोमयं तपोमद' तपना भहने हुन् तपस्वी छु भाषा प्राश्ना अभिभानने तथा 'गोयमय व · गोत्रमदं 'च' पोताना हुस तथा लति विगेरेना भहने तथा 'चउत्थं चतुर्थम् ' 'थोथा 'आजीवगं चैत्र - आजीवकचैव' भावना भने 'णिण्णामए-निर्नाम
2
'येत्' त्याग ४रे मे ४२वावणो 'से-स' अर्थात् भहना त्याग श्वावाणी ते
साधु 'पंडिए - पण्डितः ' मुद्धिमान् 'उत्तमपोग्गले - उत्तमपुद्गल. ' त्तभ लव्यात्भा
हेवाय हे ॥१५॥
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र. अ. १३ याथातथ्य स्व
स्वरूपनिरूपणम्
३६३
अन्वयार्थ : - (भिक्खू) भिक्षुः- भिक्षणशीलः साधुः (पण्णामयं चेत्र ) प्रज्ञामद चैव ज्ञानमदं च, एवम् - (तयोमयं च तपोमदं च एकावलिकादितपोमदम्, अहमेव तपस्वीत्येवमभिमानम्, तथा - ( गोयमयं च ) गोत्रमदं च - स्वकुलजात्यादिमंदम्, एवम् (आजीवगं चेत्र ) आजीवगं चैव - अर्थसंग्रहं च (चउत्थं ) चतुर्थम् ( णिष्णाम एं) निर्नामयेत् परित्यजेत् तथासति (से) सः -पूर्वोक्तमदत्यागी (पंडिए) पण्डितः - बुद्धिमान् ( उत्तयपोग्गले) उत्तमपुद्गलो अव्यात्मा इति (आहु) आहु:कथयन्ति तीर्थंकरादयः ॥१५॥
-
"
टीका - प्रज्ञादीनां मदं न कुर्यात् इत्येतद्दर्शयति- ' भिक्खू' मिक्षुः- भिक्षण शीळः साधुः, संसारपर्यटनमेव मदफलम् - इति विचिन्त्य 'पन्नामयं चेव' प्रज्ञामदंज्ञानमदम् अहमेव पूरीदिज्ञानधारकः, इत्येवं रूपम्, तथा-'तवोमयं ' तपोमदंतपसो मदम् - एकावलिमुक्तावलिगुणरत्नसंवत्सरादितपः कारी, अहमेव शास्त्रार्थdiseमेव तपस्वी इत्याद्यभिमानम् । तथा - 'गोयमयं' गोत्रमदम्, गोत्रस्य - स्वकुलजात्यादेः 'उप्रादिवंशजातोऽहमित्यादिमदम् 'चउथं' चतुर्थम् 'आजीव
अन्वयार्थ - निर्दोष भिक्षाग्रहण करने वाला साधु प्रज्ञामद अर्थात् ज्ञानमद एवं एकावलिकादि तपोमद को छोड़ दे, याने मैं ही पूर्ण तपस्वी हूं इस प्रकार का अभिमान न करे । एवं गोत्रमद अर्थात् जाति कुल मद एवं आजीविका रूप अर्थ परिग्रह को छोड़ दे ऐसा पूर्वोक्त मद का त्यागी साधु पण्डित एवं भव्यात्मा मुक्तिमार्ग के योग्य गिना जाता है ॥ १५ ॥
टीकार्थ - हे भिक्षु ! मद का फल संसार पर्यटन है, ऐसा जान कर प्रज्ञा का मद न करें अर्थात् 'मैं ही अपूर्व ज्ञान का धारक हू" । ऐसा अभिमान न करें। तथा 'मैं एकावली, मुक्तावली, गुणरत्न संवत्सर आदि तपस्या करने वाला हू' ऐसा तप का मद न करे । 'मैं उग्रवंश में उत्पन्न
અન્વયા --નિર્દેષિ ભિક્ષા પ્રહેણુ કરવાવાળા સાધુ પ્રજ્ઞામદ અર્થાત્ જ્ઞાનમઇ અન એકાવલિ વિગેરે તપામદને છેડીને અને એમ માને કે હું જ પૂર્ણ તપસ્વી છુ. આવા પ્રકારનું અભિમાન કરવુ ન જોઈએ. તથા ગાત્રમા અર્થાત્ જાતિમઇ કુલમદ, તથા માજવિકા રૂપ અપરિગ્રહને ઘેાડીદે એવા પૂર્વોક્ત મને ત્યાગ કરનાર સાધુ પડિત એવ' ભવ્યાત્મા મુક્તિમાર્ગને ચેગ્ય ગણાય છે. ૧૫૫
ટીકા-સાધુએ મદનુ* ફળ સ સાર ટન છે, તેમ-સમજીને પ્રજ્ઞાના સદ કરવા ન જોઈએ, તથા હુ એકાવલી, મુક્તાવલી, ગુણુરત્ન સવત્સર વગેર તપસ્યાઓ કરવાવાળા છુ. આ રીતે તપ સબધી મદ્ય કરવા ન જોઈએ
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
सूत्रसूत्रे
'व' आजीवगम्, आसमन्ताज्जीवति अनेनेति आजीवोऽर्थसंग्रहस्तं गच्छतिआश्रयति इत्याजीवगस्तं च चतुर्थम् 'विन्नामए' निर्नामयेत्-त्यजेत् पूर्वोक्तमदस्यागादसौ 'पंडिए' पण्डितः 'से' सः 'उत्तमपोग्गले' उत्तमपुद्गलः, उत्तमः पुद्गल:( आत्मा यस्य स तथा एतादृश एवं समस्तमदत्यागी विशिष्टात्मा भवति- सर्वेभ्यः समुत्कृष्टो भवतीति ।
$
साधु ज्ञनिमदं तपोमदं गोत्रमदं, तथा चतुर्थमाजीविकामदं परित्यजेत् । य इत्थ करोति स एव पण्डितः सर्वेभ्य उत्कृष्टश्च भवतीति भावः ॥ १५ ॥ मूलम् - ऐयाई मैयाई विगिंच धीरा,
ण ताणि संवंति सुधीरंधम्मा ।
'गोतावया मेहेसी,
उच्च अंगोत्तं च गेंहूं वैयंति ॥ १६ ॥
हुआ हूं" इस प्रकार अपने कुल का या अपनी जाति का भी अहंकार न करें। चौथा आजीविका को सद भी न करे। जिसके सहारे मनुष्य जीता है । उसे आजीविका कहते हैं । साधु के लिए अन्नपानी आदि ही आजीविका है । वह प्रचुर मात्रा में मिलते हों तो उसके लिए अभिमान नहीं करना चाहिए । मद का त्याग करने वाला पण्डित अर्थात् विवेकवान् कहलाता है । वही उत्तम आत्मा है ।
भावार्थ- यह है कि साधु ज्ञानमद, तपोमद, गोत्रमद और चौथा आजीविकामद न करे । जो इन मर्दों का परित्याग करता है वही पण्डित और प्रधान होता है ॥ १५ ॥
ઉજીવ'શમાં ઉત્પન્ન થયા છું'. આ રીતે પેાતાના કુલનુ અથવા પેાતાની જાતનું પશુ અભિમાન ન કરે તેમજ ચેાથુ... આજીવિકાના મદ ન કરે. જેની સહાથી મનુષ્ય જીવે છે તેને આજીવિકા કહે છે. સાધુ માટે અન્નપાણી એજ આજીવિકા છે તે ઘણા પ્રમાણમાં ઢળતા હાય તે। તે માટે અભિમાન કરવુ` · ન જોઈએ, મદના ત્યાગ કરવાવાળા પતિ અર્થાત્ વિવેક શીલ કહેવાય છે. તેજ ઉત્તમ આત્મા છે.
ભાવાર્થ આના એ છે કે--સાધુએ જ્ઞાનમદ, તામદ, ચૈત્રમદ અને ચેાથે આજીવિકા મર્દ ન કરવે. આ મદાના જે ત્યાગ કરે છે, તેજ પ તિ અને પ્રધાન પુરૂષ કહેવાય છે. ।૧૫।
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३६५
छाया--एतान् मदान विविञ्च्यु धीरा, न तान् सेवन्ते सुधीरधर्माणः ।
., ते सर्वे गोत्रापगता महर्षय, उच्चामगोत्रां च गतिं व्रजन्ति ॥१६॥ ; अन्वयार्थः--(धीरा) धीराः-परमार्थ वेत्तारः (एयाई) एतान्-जात्या-- दिविषयकान् (म याई) मदान् (विगिच) विविन्न्युः -पृथक् कुर्यु:-स्वात्मनः सकाशाद निःसारयेयुः ते खलु धीराः (सुधीरधम्मा) मुधीरधर्माण:-तीर्थक प्रति
'एयाइं प्रयाइं विगिंच धीरा' इत्यादि । ,
शब्दार्थी-'धीरा-धीराः' परमार्थत्तस्वको जानने वाला धीर पुरुष 'एयाई-एतान्' इन जात्यादि 'माई-मदान्' मदस्थानों को विगिंचपृथक्कुयुः' अपने से दूर करे ऐसा करने वाले पुरुष 'सुधीरधम्मा-सुधीरधर्माणा' तीर्थ कर के द्वारा प्रतिपादित धर्म का पालन करने वाले हैं 'ताणि-तान्' इन पदस्थानों को 'ण सेवेति-न सेवन्ते' खेवन नहीं करते हैं 'ते-ते' वे 'सव्वगोत्तावयगा-सर्वगोत्रापगताः' सब प्रकार के मद स्थानों को त्याग करने वाले 'महेसी-महर्षयः' महर्षि अर्थात् विशेष प्रकार के तप से पाप को द्रकरने वाले 'उच्च-उच्चाम्' सर्वो स्कृष्ट 'अगोत्तं च-अगोत्राच' गोत्र, जाति आदि पद से रहित ऐसी 'गह-गतिम्' मोक्षरूप गति को 'वयंति-व्रजन्ति' गमन करता है ॥१६॥
अन्वयार्थ--धीर सेधावी परमार्थवेत्ता साधु पूर्वोक्त जाति कुलादि विषयक पदों को अपने अन्दर से निकाल दे। ऐसे धीर साधु तीर्थकर
'एयाई मयाई विगिच धीरा' त्यात
शहाथ---'धीरा-धीराः' ५२मा ने पापाणी घार ५३५ 'एयाईएतान्' जति विगैरेन। 'मयाई-मदान्' भस्थानाने 'विनिंच-पृथक्फुयुः। चातानी ६२ ४२ सेम ४२वावाणे ५३५ 'सुधीरधम्मा-सुधीरधर्माणः' ताथ. ४२ वा प्रतिपादन ४२वामा मावस मनु ५४न ४२वावा छे. 'ताणि तान्' २. भस्थानेन ‘ण सेवंति-न सेवन्ते' सेवन ४२ नथी. 'ते- ता सव्वगोत्तावयगा-सर्वगोत्रापगता' या प्रा२ना महत्थानाने त्या ४२१/वाणा 'महेसी-महर्षय' महर्षि अर्थात् विशेष प्राना तपथी पायने २ ४२वावाणा 'उच्च-उच्चाम्' सर्वोत्कृष्ट 'गोत्तच-अगोत्राञ्च' गात्र, ति विणे माथी २हित मेवी 'गइ-गतिम्' भाक्ष३५ गतिमा 'वयंति-व्रजन्ति' गमन કરે છે. ૧૬ - અવયાર્થ–ધીર મેધાવી પરમાર્થ વેત્તા સાધુ પૂર્વેક્ત જાતિકુલ વિગેરે સંબધી મને પિતાની અંદરથી દૂર કરે એવા ધીર સાધુ તીર્થ કરે પ્રતિપા
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
सूत्रकृता पादितधर्मप्रतिपालकाः (ताणि) तान्-जात्यादिमदान् (ण सेवंति) न सेवन्ते (ते) ते-एवंभूताः-परित्यक्त पर्वमदाः (सव्यगोत्तावयगा) सर्वगोत्रापगताजात्यादिमदरहिताः (महेसी) महर्षयः-विशिष्ट वतपः शोपितफल्मपाः (उच्चं) उच्चाम्-सन्कृिष्टाम् (भगोत्तं च) अगोत्रां च-गोत्ररहिताम् (गई) गतिम्मोक्षरूपाम् (वयंति) व्रजन्ति ॥१६॥
टीका--'धीग' धीराः, धी:-बुद्धि स्तया राजन्ते ये ते धीराः-परीपहोपसर्ग सहनसामर्थाद् विज्ञातपरमार्थाः, 'एयाई एतान्-पूर्वोक्तान जात्यादीन् 'मयाई' मदान जाति कुलवलरूपलामतपः सूत्रैश्वर्यरूपाणि मदस्थानानि, संसारस्य चतुर्गतिकस्य कारणानीति परिज्ञाय 'विगिच' विविञ्च्युः-पृथकू कुर्युः स्वात्मनः तादृशा धीराः 'सुधीरधम्मा' सुधीरधर्माण:-सुधीरः-सुप्रतिष्ठितः धर्म:श्रुतचारित्रलक्षणो येषां ते सुधीरधर्माणः तीर्थकरप्रतिपादितधर्मपालकाः 'ताणि'-तान्-जात्यादिमदान् 'ण' न 'सेति' सेवन्ते-ज्ञपरिज्ञया अनर्थकारणानि ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया न सेवन्ते-परित्यजन्ति, ते एवं भूना परित्यक्तसे प्रतिपादित धर्म का प्रतिपालन करते हुए जात्यादि मद का सेवन, नहीं करने वाला सर्वथा मद से रहित होकर विशिष्ट तप द्वारा पापों का शोपित कर सर्वोच्च मोक्ष गति को प्राप्त करता है ॥१६॥
टीकार्य--जिनकी बुद्धि स्थिर है, जो परीषहों और उपसर्गों को सहन करने में समर्थ हैं। जिन्होंने परमार्य के स्वरूप को समझ लिया है। वे इन जाति१, कुल२, वल३, रूप४, लाभ५, तप६, श्रुन७ और ऐश्वर्य ८ रूप मद के आठ स्थानों को चतुर्गतिक संसार का कारण जान कर त्याग दें। जो तीर्थकरोक्त धर्म का पालन करते हैं वे इन मदों का सेवन नहीं करते। इन्हें ज्ञपरिज्ञा से अनर्थ का कारण जान कर દન કરેલ ધર્મનું પાલન કરતા થકા જાત્યાદિ મદનુ સેવન ન કરનાર સર્વથા મદ રહિત થઈને વિશેષ પ્રકારના તપ દ્વારા પાપને ક્ષીણ કરીને સર્વોચ્ચ મેક્ષ ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે ૧૬
ટીકાર્થ-જેમની બુદ્ધિ સ્થિર છે, જેઓ પરીષહ અને ઉપસર્ગોને સહન કરવામાં સમર્થ છે, જેઓએ પરમાર્થના સ્વરૂપને સમજી લીધેલ છે તે २मा ति, १ पुस, २ ५१ 3, ३५ ४, सास ५, १५६, श्रुत , मन मेश्य રૂપ, મદના આઠ સ્થાનોને ચાર ગતિવાળી સંસારનું કારણ સમજીને તેને ત્યાગ કરે જેઓ તીર્થ કરે પ્રતિપાદન કરેલા ધર્મનું પાલન કરે છે, તેઓ આ મધેનું સેવન કરતા નથી, તેને જ્ઞ પરિણાથી અનર્થનું કારણ સમજીને
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३६७ सर्वमदाः 'सव्वगोत्तावयगा' सर्वगोत्राऽपगताः, गोत्र-कुलादिकम् , तोपगता: सन्तः 'महेसी' महर्पयो-विशिष्टतपः शोषितकल्मषाः 'उच्चं' उच्चा सर्वोत्तमाम् 'अगोत्त' अगोत्रम्- गोत्रादिरहिताम् ‘गई' गतिम्-मोक्षाख्याम् 'वयंति' व्रजन्ति-गच्छन्तीति । च शब्दात कर्मावशिष्टाः सन्त पञ्च महाविमानेषु वा कल्पातीतेषु वजन्तीति । धीरोहि पूर्वोक्तमदस्थानं परित्यजेत ज्ञानयुक्तः पुरुषो गोत्राद्यभिमानं न करोति, अतः सः गोत्रादिरहितो महर्षिः सर्वतः उत्तमा मोक्षाख्यां गतिं पाप्नोतीति भावः ॥१६॥ मूलम्-भिक्खू मुयच्चे तह दिधम्मे,
__गोमं च णगरं च अणुप्पविस्सा। से एसणं जाण मणेसणं च,
अन्नस्त पौणस्त अणाणुगिद्धे ॥१७॥ छाया--भिक्षुर्मुदर्चस्तथा दृष्टधर्मा, प्रामं च नगरं च अनुपविश्य ।
स एषणां जानन् अनेषणां च, अन्नस्य पानस्याऽननुगृद्धः ॥१७॥ प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग देते हैं । ऐसे सर्व मदों के त्यागी और गोत्र कुल आदि से पृथक् महर्षिगम सर्वोत्तम एवं गोत्र आदि से रहित मोक्ष नामक गति में जाते हैं। अगर उनके कुछ कम शेष रह जाते हैं तो पांच कल्पातीत अनुत्तर विमानों में उत्पन्न होते हैं।
आशय यह है कि धीर पुरुष सभी भदस्थानों का त्याग करे। ज्ञानवान् पुरुष को गोत्र आदि का अभिमान नहीं करना चाहिए । जो गोत्र आदि के मद का त्यागकर देते हैं। वे गोत्र रहित उत्तम मुक्तिगति की प्राप्ति करते हैं ॥१६॥
પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે છે. એવી રીતે બધા જ મને ત્યાગ કરનાર અને કુલ બે ત્ર આદિથી પૃથક એવા મહર્ષિ ગણું સર્વોત્તમ અને શેત્ર વિગેરેથી રહિત મિક્ષ ગતિમાં જાય છે અથવા જે તેમના કેઈ કર્મ બાકી રહી જાય તે પાંચ કપાસીત અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે
કહેવાને આશય એ છે કે—ધીર પુરૂષે સઘળા મદરથાનેને ત્યાગ કરો. જ્ઞાનવાન પુરૂષને ગોત્ર વિગેરેનું અભિમાન કરવું ન જોઈએ. જેઓ ગોત્ર વિગેરેના મદને ત્યાગ કરે છે, તેઓ ગેત્ર રહિત ઉત્તમ મુક્તિ ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૬
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
सुत्रकृतासूत्रे
अन्वयार्थः - (मुमच्चे) लुदर्च : - प्रशस्तलेश्यावान् मृनाच वा (भिक्खू ) भिक्षुः साधुः (ह) तथा (दिवरमे) दृष्टवर्मा श्रुतचारित्रवान् (नामं च ) ग्रामं च (नगरं च) नगरं च चकारात् खेटादिकंपननादिकं च (अणुष्पविस्स) अनुपविश्य भिक्षाद्यर्थं प्रविश्य (से) सः एवंभूतो मुनिः (एम) एषणाम्गवेषणाचेपणाम् (जाण) जानन् - ज्ञात्वा (अणेषणं च ) अनेवणां च उद्गमदोषादिकां तत्परिहार तद्विपाकं च जानन् (भणगरस) अन्नस्य (पाणस्स) पानस्य (अणाणुगिडे) अनुगृद्ध:- गृद्धिभाववर्जितः सन संयममार्गे विहरेत् ||१७||
'भिक्खू सुवच्चे तह दिन धम्मे' इत्यादि ।
शब्दार्थ --- 'मुगच्चे - मुदच: ' उत्तमलेश्या संपन्न 'भिखू - भिक्षु ।' साधु 'तह तथा' तथा 'दिघर से दृष्टधर्मा' नचारित्र धर्म से युक्त साधु 'गामं च ग्रामं च' छोटे छोटे गामों में और 'णयरं च - नगरच' नगर में 'अणुष्पविरुस-अनुपवि' भिक्षा आदि के निमित्त से प्रवेश करके 'से- सः' ऐसा मुनि एसणं- एषणाम्' एषणा को 'जाणं जानन्' जानकर के तथा 'अणेषणं च-अनेषणाञ्च' अनेषणाको जानकर के 'अण्ण स्स-अन्नस्य' अन्न और 'पाणस्स - पानस्य' पान के 'अणाणुगिद्धे-अनजुगृद्धः' गृद्धिभाव से वर्जित होकर संगममार्ग में विचरण करे || १७॥
अन्वयार्थ - - अत्यन्त प्रशस्त शुक्लादि लेश्या वाला साधु श्रुत सम्पन्न होकर ग्राम नगर वगैरह में भिक्षाटन के लिये प्रवेश कर गवेषणादि एषणा को जानकर एवं उद्गमादि दोष का परिहार रूप
'भिक्खू मुयच्चे तह दिट्ठधम्मे' त्या हि
शब्दार्थ –'मुयच्चे-मुदर्च.' उत्तम श्यावाणी 'भिक्खु - भिक्षुः ' साधु 'तह - तथा' ते 'दिठ्ठधम्मे - दिष्टधर्मा' श्रुतयारित्र ३५ धर्मवाणी साधु 'गाम चग्राम 'च' नाना नाना गाभा भने 'णयरच-नगरंच' नगरभां 'अणुष्प विश्व - अनुप्रविश्य' भिक्षा विगेरेना निभित्तथी प्रवेश उरीने 'से- सः' से साधु 'एसणं- एषणाम्' शेषाने 'नाण- जानन्' लगाने तथा 'अणेसणं च - अनेपणाञ्च' भनेषाने लगीने 'अण्णस्स - अन्नस्य' भन्नता भने 'पाणस्स - पानस्य' पानना 'अणाणुगिद्धे -अननुगृद्धः' शृद्धिभावथी रहित थह ने संयम भार्गभा विथ रे ॥१७॥
અન્વયા - અત્યન્ત પ્રશસ્ત શુકલાદિ કેશ્યાવાળા સાધુ શ્રુત ચારિત્ર સપન્ન થઈને ગામ, નગર વિગેરેમાં ભિક્ષાટન સાટે પ્રવેશ કરીને ગવેષણાકિ એષણુાને જાણીને તથા ઉગાદિ દ્વેષના પરિહાર રૂપ અનેષણા અને તેના
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
समयार्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ..३६९
टोका-'यच्चे' सुदर्ची-मोदनमुत्-दर्पः-आनन्दा तत्स्वरूपा अर्चा मझादिका लेश्या यस्य स मुदः -मशरतलेश्यावान् अथवा 'मुश्च्चे' इत्यस्य मृतार्चा इति च्छाया, तदर्थशं मृतेव रनानविलेपनादि संस्काराभावाद् अर्चा-तनु:शरीरं यस्य स गृखार्चः, तथा-'दिधम्' धर्मा, दृष्टो धर्मः श्रुतचारित्रलक्षणो येन स दृष्टधर्मा श्रुतचारित्रधर्मसंपाः 'मिक्खू भिक्षुः-साधुः-निरव्द्यभिक्षणशीलः 'गामं च ग्रामम्, चकारात् खेवादिकम् 'जगरं च नगरस् चकारात् पत्तनादिकम् 'थणुप्पविस्ता' अनुमविश्य भिक्षाधर्षम् 'से' सा 'एसणं' एषणाम् • अनेषणा और उसके विपाक को भी जानते हुए अन्न पान को लोभ
छोड कर संपल आर्ग में विचरे ॥१७॥ ___टीकार्थ--यहां भिक्षु का एक विशेषण 'मुघच्छे दिया गया है। इसका एक संस्कृत रूप है-'मुदः' जिसका अर्थ है प्रशस्त लेश्या वाला दूसरा संस्कृतरूप है-'मृतार्चः' जिसका अर्थ है या शरीराला अर्थात् स्नान, पिलेपन आदि संस्कार न करने के कारण जिसका शरीर मृततुल्य है । तात्पर्य यह हुआ कि 'जो भिक्षु शुभ लेश्या से युक्त है। शरीर संस्कार का त्यागी है तथा जो श्रुत और चारित्र धर्म को जानने वाला है अर्थात् जो ज्ञपरिज्ञा से धर्म को जानकर आसेवन परिक्षा से 'उसका सेवन करता है। यह ग्राम, खेडे आदि में या नगर तथा पत्तन
आदि में भिक्षा के लिए प्रवेश करके गवेषणा, ग्रहणैपणा और परि. વિપાકને પણ જાણતા થકા અન્નપાનને લેભ છોડીને સંયમમાર્ગમાં વિચરણ કરે. ૧૭ • 'ट -मडिया मिनु मे विशेष 'मुयच्चे' मा५पामा मावेन
छ, तनी संस्कृत छाया 'मुदः' से प्रभाये थाय छे. तन मथ° प्रशस्त. वेश्यावाणा से प्रभार थाय छे. तथा तनी भी छाया 'मृतार्च' मेवी बने છે, તેને અર્થ મરેલા શરીરવાળે આ પ્રમાણે થાય છે, અર્થાત્ સ્નાન વિલેપન વિગેરે સંસ્કારો ન કરવાનાં કારણે જેનું શરીર મરેલા જેવું છે, કહેવાનું તાત્પર્ય એ થયું કે જે ભિક્ષુ શુભ લેશ્યાથી યુક્ત હાય શરીરના સંસ્કારને ત્યાગ કરવાવાળે હેય, તથા જે શ્રત અને ચારિત્ર ધર્મને જાણવાવાળા છે, અર્થાત્ જ્ઞ પરિજ્ઞાથી ધર્મને જાણીને આસેવન પરિજ્ઞાથી તેનું સેવન કરે છે, તે ગામ, ખેડ, વિગેરેમા અથવા નગર કે પત્તન વિગેરેમાં ભિક્ષા માટે પ્રવેશ કરીને ગષણ, શહBષણા અને પરિભેગૈષણ ને જાણ થકે તથા ઉંગ
सू० ४७
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
... ३७०
सूत्रकृतागलो गवेषणग्रहणैषणाम् परिभौगैषणां च 'जाणं' जानन् विशुद्धाहारसेवने कर्मनिर्जरेति ज्ञात्वा तथा-'अणेसणं च' अनेपणाम्-उद्गमदोपादिकं तत्परिहारं तदिपाकं च जानानः 'अन्नस्त्र' अन्नस्य 'पाणस्स' पानस्य 'अणाणुगिद्धे' अननुगृदा अन्नाथाहारादिषु गृद्धिभावरहितः संयममार्गे विहरेत् । उत्तमलेश्यावान् तथा पृष्टधर्मा साधुः भिक्षार्थ ग्रामे नगरे वा प्रविष्टः एषणामनेपणां च विचार्य, अन्नपानादौ अनासक्तः शुद्धमन्नादिकं भिक्षेदिति भावः ॥१७।
तदेवं भिक्षुरनुकूलशब्दादिविषयप्राप्तावपि तं रागद्वैपरहिततया दृष्टमप्यदृष्ट श्रुतमप्यश्रुतं कुर्वाणः एषणामनेपणामज्ञानकुशलोऽपि क्वचिद् ग्रामादौ भिक्षार्थमटन् अन्तमान्ताहारतथा शरीर सस्काराभावाच्च मृसदृशदेवानुभवेन कदाचित् संयमादौ अरत्यादिकं प्राप्नुयात् तदा स किं कुर्यादिति दर्शयतिमूलम्-अरइंच इंच अभिभूयं भिक्खू , बहुजणे वातह एंगचारी।
एगंतमोणेण वियोगरेज्जा, एंगस जंतो गेइरांगइ य।१८॥ छाया-अरति रति चाभिभूय भिक्षु बहुजनो वापि तथैव चारी ।
एकान्तमानेन व्यागृणीयाद्, एकस्य जन्तो गति मागति च ॥१८॥ भोगैषणा को जानता हुआ तथा उद्गमादि दोष रूप अनेषणा को, उसके परिहार और विपाक (फल) को जानता हुआ, अभ और पानी में आसक्त न हो कर संयममार्ग में विचरे।
तात्पर्य यह है कि उत्तम लेश्या वाला तथा धर्म का ज्ञाता मुमि भिक्षा के अर्थ ग्राम या नगर में प्रवेश करके एषणा अनेषणा का विचार करे। अन्न पानी में गृह न हो और शुद्ध अन्नादि को ही प्रहण करे ॥१७॥ માદિ દેષ રૂપ અનેષણને તેના પરિહાર અને વિપાક (ફળ)ને જાણ થકે અન્ન અને પાણીમાં આસક્ત ન થતાં સંયમ માર્ગમાં વિચરણ કરે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–ઉત્તમ વેશ્યાવાળા તથા ધર્મને જાણવાવાળા મુનિ ભિક્ષા માટે ગામ અથવા નગરમાં પ્રવેશ કરીને એષણા અનેષણા * વિગેરેને વિચાર કરે અન્નપાણીમાં આસક્ત ન બને અને શુદ્ધ અન્ન વિગે
જેને જ ગ્રહણ કરે છેલછા
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३७१.
भिक्षु अनुकूल रूप शब्द आदि की प्राप्ति होने पर भी रागद्वेष से रहित होने के कारण दृष्ट विषय को अदृष्ट और श्रुत को अश्रुत करता हुआ एषणा अनेषणा के ज्ञान में पटु होने पर भी ग्रामादि में। भिक्षार्थ पर्यटन करता हुआ अन्तप्रान्त आहार करने के कारण तथा शरीर का संस्कार न करने के कारण मृत सदृश देह का अनुभव करके संयम में अरति को प्राप्त हो जाए तो उस समय क्या करे ? यह दिखलाते हैं-'अरई रहं च अभिभूय' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'भिक्खू-भिक्षुः' निरवद्य भिक्षा को ग्रहण करने वाला, साधु 'बहूजणे वा-बहुजनो वा' अनेक पुरुषों के साथ निवासकरता हो 'तह-तथा' और 'एगचारी-एकचारी' एकेला भी हो तो भी 'अरई-अर. तिम्' संयम में अरुचि एवं 'रई च-रतिञ्च' असंयममें रुचि को 'अभिभूय-अभिभूय' दूरकर के 'एगस्स-एकस्य' अकेला ही 'जंतो-जन्तो।' जीव की 'गई-गतिम्' भवान्तर गमनरूप गति को तथा 'आगई च
आगतिश्च' भवान्तरसे आगमन रूप आगति को 'एगतमोणेण-एका. न्तमौनेन' सर्वथा शुद्ध संयम को आश्रय करके 'वियागरेज्जा-ध्या. गृणीयात्' धर्मकथाका उपदेश करे ॥१८॥
ભિક્ષુ અનુકૂળ રૂપ, શબ્દ, વિગેરેની પ્રાપ્તિ થવા છતાં પણ રાગદ્વેષથી રહિત હોવાના કારણે દુષ્ટ થયેલા વિષયોને અદષ્ટ કૃતને અશ્રુતની જેમ કરતા થકા એષણ અને અનેષણાના જ્ઞાનમાં ચતુર હોવા છતાં પણ ગામ વિગેરેમાં આહારને માટે પર્યટન કરતા થકા અન્ત પ્રાત આહાર કરવાના કારણે તથા શરીરના સંસ્કારો ન કરવાથી મરેલાની જેમ શારીરને અનુભવ કરીને સંયમમાં અરતિઅરૂચિ ભાવ પ્રાપ્ત થઈ જાય તે તેવા સમયે શું કરવું? તે બતાવવા માટે નીચે પ્રમાણેની ગાથા કહે છે.
अरई रइंच अभिभूय' त्यादि
शा- 'भिक्खू-भिक्षु' निरव मिक्षाने वापानी साधु 'बहूजणे वा-बहुजनो वा' मने ५३थानी साथ निवास ४२ता डाय 'तह-तथा' भार 'एगचारी-एकचारी' ४ ४ हेय ते ५५ 'अरइं-अरतिम्' सयममा मयि मने रइंच रतिव' मेस'यसमा ३थिने, 'आभिभूय-अभिभूय' ६२ ४शन एगस्स-एकस्य' ४३ 'जैतो-जन्तो.' पनी गई-गतिम्' जपान्त२ गमन ३५ मतिने तथा 'आगइच-अगतिञ्च' सपान्तरथी १५॥ ३५ मानिन 'एग. तमोणेण-एकान्तमौनेन' सपया शुद्ध सयभने। माय शन, 'वियागरेज्जाव्यागृणीयात्' थान ५देश ४२ ॥१८॥
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
-- -- -- -- - -- -- -- -- -- भूत्रकृताङ्गसूत्र5 अन्वयार्थः-(भिक्ख्) भिक्षुः-निरपद्यभिक्षणशीला' साधुः (बहुजणे, वा) पंहुजनो वा भवेत् (तह) तथा (एगचारी) एकचारी-एकाकी वा भवेत् . सः, (अरई). अतिम्-संयमारुचिम् (रइंच) रति च-असंयमरुचिं च (अभिभूय); अभिभूय-पराभूय-दुरीकृत्य (एगस्स) एकस्य-एकाकिन एत्र (जंतो) जन्तो:जीवस्य (गई) गतिः-भवान्तरगमनरूपा (आगई य) आगतिश्च-भवान्तरादागमन, रूपा. भवतीति, (एगंतीणेन) एकान्तमौनेन-सर्वथा शुद्धसंयममाश्रित्य (वियाग-; रेज्जा) व्यागृणीयात्-कथयेत् ॥१८॥ .. टीका-'भिक्खू' भिक्षुः-निरवद्यभिक्षणशीलो मुनिः 'बहुजणे' बहुजनः पहयों जनाः साधवः संयमसहायकारिणो यस्य स तथाविधो भवेत् 'तह'. सथा 'वा' वा-अथवा 'एगचारी' 'एकचारी-प्रतिमापतिपत्तिकाले जिनकल्पि कावस्थायामन्यदा वा एकाकिविहारी भवेत् कस्याश्चिदप्यवस्थायां वर्तमानो भवेदित्यर्थः सः 'अरई' अरंतिम्, अस्नानतया मलमलिनगात्रत्वेन अन्तमान्तः
अन्वयार्थ -निर्दोष भिक्षाग्रहण करने वाला साधु.जनों से युक्त. हो था अकेला (रागद्वेषसे रहित पडिमाधारी) ही हो । किन्तु अति. रूप संयम में अरुचि तथा रतिरूप असंयम में रुचि को दूर कर जीव का अकेला ही भवान्तर गमन और भवान्तर से आगमन रूप गति आगति का एकान्त मौन होकर शुद्ध संयम के साथ उपदेश करें ॥१८॥
टीकार्थ-साधु चाहे बहुत से सहायक लाधुओं के साथहो चाहे एकाकी हो (रागद्वेष रहित हो) तथा पडिमा अंगीकार करने की स्थिति में, जिनकल्पिक अवस्था में अथवा किसी अन्य समय में अकेला-विचरण-कर रहा हो, लार यह कि किसी भी अवस्था में घों न हो, कदाचित् अरति को प्राप्त हो जाय-स्नान न करने से (शरीर संस्कार रहित
' અન્વયાર્થ-નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા સાધુ ઘણુ સાંધુજનથી યુક્ત હેય અર્થાત એકલા (રાગદ્વેષથી રહિત પડિમાધારી) જ હોય પરંતુ અરતિ રૂપ અરૂચીને દૂર કરીને જીવનું એકલાનું જ ભવાતરમાં ગમને અને ભવાન્તરથી આગમન રૂ૫ ગતિ આગતિનું એકાન્ત મૌન થઈને સંયમે પૂર્વક ઉપદેશ કરે છે૧૮ કે - ટીકર્થ–સાધુ, ઘણા સાધુઓની સહાયથી યુક્ત હોય અથવા એકલા જ હોય (રાગદ્વેષ રહિત હોય) તથા પડિમા અંગિકાર કરવાની સ્થિતિમાં જનકપિક અવસ્થામાં અથવા કોઈ બીજા સમયમાં એકલા વિચરણ કરી રહ્યા હાય કહેવાનો હેતુ એ છે કે-કઈ પણ, અવસ્થામાં કેમ ન હોય ? કદાચ અરતિ ભાવને પ્રાપ્ત થઈ જાય તે અર્થાત્ સ્નાન ન કરવાથી (શરીર સંસ્કાર
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थचोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३७३ - पर्युपिततक्रमिश्रितवल्लचणकाघाहारतया तथा क्षीणशरीरत्वेन च , मोहकर्मोदयात् समुत्पनां संयमारुचिम् एकरस्तुति यद्यरतिः स्यात्तदा अन्यवस्तुनि, रतिर्भवत्ये वेत्याह-'रई' रतिन्-लावद्याऽनुष्ठानरूपामसयमे, समुत्पना , रुचिम् 'अभिभूय' अभिभूय-ससारस्वरूपज्ञानेन तिर्यनारकादि, दु ख विचारणेन आयुषोऽल्पत्वचिन्तनेन च दूरीकृत्य 'एगतमोणेग' एकान्तमौनेन सुनीनामयं मौनः, संयमः एकान्तेन सर्वथारूपेण मौनः एकान्तमौन स्तेन परिशुद्धेन संयमेन एकान्तशुद्धसंयममाश्रित्येत्यर्थः 'वियागरेज्जा व्यागृणीयात्-धर्मकथावसरे अन्यदा वा संयमाराधया प्राणातिपातविरमणादिरूपां.धर्मकथां कथयेत् । कि कथयेदित्याह यस्य 'एगरस', एकस्य एकाकिन एव स्वकृत शुभाशुभमन्तरेण असहायस्य 'जंतो' जन्तोः -जीवस्य 'गई' गति:-परलोके गमनम् 'य' च-तथा 'आगई' आगति:भवान्तरादागमनं भवति .
.... ... ..... होने से) रूखा-सूखा ठंढा आहार करने से अथवा कृशकाय होने से तथा आन्तर कारण मोहनीय कर्म के उद्घ ले उसे , संघम के प्रति अरति (अरुचि) उत्पन्न हो जाय और जब एक वस्तु में अरति होगी: तो उससे विपरीत अन्य वस्तु में रति भी उत्पन्न होगी। अतएव संयम में अरति उत्पन्न होने से असंघम के प्रति रति उत्पन्न होजाय तो उसे संसारके स्वरूप का विचार करके .नरकतिर्यच ,गतियों के दुःखका विचार करके तथा आयु की अल्पता का विचार करके, दूर कर दे। वह शुद्ध संयम का आश्रय लेकर बचन का प्रयोग करे । धर्म कथा कहते समय या अन्य समय में इस प्रकार से- बोले जिससे संघम में बाधा उत्पन्न -न--हो--और धर्म की ही बात बोले। यह कहे कि यह जीव एकाकी ही अपने शुभ और अशुभ कर्मों के રહિત હોવાથી) સુખે સુકે ઠંડે આહાર કરવાથી અથવા શરીરના સુકાવાથી તથા આભ્યન્તર કારણ મોહનીય કર્મના ઉદયથી તેને સંયમ પ્રત્યે અરતિ (અરૂચિ) ઉત્પન્ન થઈ જાય અને જ્યારે એક વસ્તુમાં અરતિ થાય ત્યારે તેનાથી જુદી અન્ય વસ્તુમાં રતિ પણ ઉત્પન થાય. તેથી જ સ યમમાં અરતિ ઉત્પન્ન થવાથી અસંયમમાં રતિ (પ્રીતિ) ઉત્પન્ન થઈ જાય તો તેણે સંસા: રના રવરૂપને વિચાર કરીને નરક, તિર્યંચ ગતિયાના દુઃખનો વિચાર કરીને તથા આયુષ્યના અલ૫૫ણાનો વિચાર કરીને તેને દૂર કરે. 'તેને શુદ્ધ સંયમને
શ્રય લઈને વચનને પ્રયોગ કરે. ધર્મકથા કરતી વખતે અથવા અન્ય સમયાં એવી રીતે બેલે કે જેનાથી સંયમમાં બાધા ન આવે, એને ધર્મની જ વાત કહે તેણે કહેલું કે-આ જીવ એકલે જ પોતાના શુભ અને અશુભ
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
संवकृतास्त्र उक्तंव--'एका प्रकुरुते कर्म, भुनक्त्येकश्च तत्फलम् ।
जायते म्रियते चेक, एको याति भवान्तरम् ॥१॥ इत्यादिरूपां धर्मकों कथयेदिति भावः ॥१८॥ मूलम्-संयं समेच्चा अदुवा वि सोच्चा,
भासेज्ज धम्म हिययं पेयाणं । जे गैरहिया सणियाणप्पओगा,
ण ताणि सेवंति सुधीरधम्मा ॥१९॥ छाया-स्वयं समेत्याथवाऽपि श्रुत्वा, भाषेत धर्म हितकं प्रजानाम् ।
ये गर्हिताः सनिदानपयोगाः, न तान् सेवन्ते सुधीरधर्माणः ॥१९॥ साथ परलोक जाता है और एकाकी ही भवान्तर से आता है। कहा है-'एकः प्रकुरुने कर्म' इत्यादि।
'यह जीव अकेला ही कर्म उपार्जन करता है । अकेला ही उसका फल भोगता है, अकेला ही जन्मता मरता है और अकेला ही परलोक में जाता है।'
भाव यह है कि इस प्रकार की धर्मकथा साधु को करनी चाहिए ।१८॥ 'सयं समेच्चा अदुवा वि सोच्चा' इत्यादि।
शब्दार्थ –'सयं-स्वयम्' अन्यके उपदेश विना अपने आप 'समेचासमेत्य' सम्यक् प्रकार से मोक्ष मार्ग को जानकरके 'अदुवावि-अथवा. ऽपि' अथवा 'सोच्चा-श्रुत्वा' गुरु परम्परासे सुनकर 'पयाण-प्रजानाम्' કર્મોની સાથે પરલેકમાં જાય છે. અને અકલેજ ભવાતરથી આવે છે, Bछ -'एकः प्रकुरुते कर्म त्याहि
આ જીવ એળે જ કર્મનું ઉપાર્જન કરે છે. એક જ તેનું ફળ ભગવે છે, એક જ જન્મે છે, અને એકલો જ મરે છે, અને પરલોકમાં પણ એક જ જાય છે.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે–આ પ્રમાણેની ધર્મકથા સાધુએ કહેવી જોઈએ ૧૮
'सयं समेच्चा अदुवा वि सोच्चा' या
साथ-'सयं-स्वयम्' मीना पहेश विना पोतानी भेजे 'समेच्चा -समेत्य' सारी रीत मोक्ष मागन ने 'अदुवावि-अथवाऽपि' अथवा 'स्रोच्चा-श्रृंवा' शु३ ५२५२॥था सामजान 'पयाण-प्रजानाम्' अलमान 'हिययं--
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
समपार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
३७५
अन्वयार्थः - (सयं) स्त्रयम् - आत्मनैव परोपदेशं विनैव ( समेच्चा) समेत्य मोक्षमार्ग सम्यग्ज्ञात्वा (अदुवा वि) अथवाऽपि ( सोच्चा) श्रुत्वा - गुरुपरम्परया निशम्य (या) मनानाम् (हिवयं) हितकं हितकारकम् (धम्मं) धर्मम् श्रुतचारित्ररूपम् (भासेज्ज) भाषेत (जे) ये खलु (गरहिया) गर्हिताः - निन्दिताः (सणियाणपओगा) सनिदानप्रयोगाः - सत्कारसंमानादिकथनसहिता व्यापारा मवन्ति ( ताणि) तान् - सनिदानप्रयोगान् (सुधीरधम्मा) सुधीरधर्माण:- मह यः (ण सेवंवि) न सेवन्ते ||१९||
टीका - पुनरप्याह- 'सयं' स्वयम् - आत्मना परोपदेशमन्तरेणैव 'समेच्चा' प्रजाओं के 'हिप-हितकम्' हितकारक 'धम्मं धर्मम्' चारित्र रूप धर्म का ' भासेज्जा - भाषेत' कथन करे जे ये' जो 'गरहिया - गर्हिता' निंदित कार्य 'सणियाणप्पओगा - सनिदानप्रयोगा' फलकी प्राप्तिके लिये किया जाता है 'ताणि तान्' ऐसे सनिदान कार्य का 'सुधीर धम्मा-सुधीरधर्माण:' धीर पुरुष 'ण सेवंति न सेवन्ते' सेवन नहीं करता है ॥ १९ ॥
अन्वयार्थ - स्वयं ही आत्मा के द्वारा परोपदेश के विना ही मोक्ष मार्ग को अच्छी तरह जान कर अथवा गुरु परम्परा द्वारा समझ कर प्रजाओं का हितकारक श्रुत चारित्र रूप धर्म का उपदेश करे । और जो साधुजनों के लिए निन्दित सत्कार संमानादि कथन व्यापार हैं। नको सुधीर धर्मा (मेधावी साधु) महर्षिगण सेवन नहीं करते हैं । १९ ।
टीकार्थ - और भी कहते हैं- मनुष्यजन्म, आर्य क्षेत्र आदि, यह हितकम्' द्वित४२४ 'धम्मं - धर्मम्' श्रुतयारित्र ३५ धर्म'ने 'भासेज्जा - भाषेत ' ४थन ४रे 'जे-ये' ? 'गरहिया - गर्हिताः' निहित अर्थ 'सणियाणप्पओगा-बनिदानप्रयोगाः' इतनी प्रति भाटे ४२वामां आवे छे 'ताणि तान्' भेवा सनि. हान अर्थ' 'सुधीरधम्मा-सुधीरधर्माण' धीर ५३ष 'ण सेवति न सेवन्ते' સેવન કરતા નથી. ૫૧૯મા
અન્વયા —પે તેજ આત્મા દ્વારા પરાપદેશ વિનાજ માક્ષ માને સારી રીતે જાણીને અથવા ગુરૂ પરંપરા દ્વારા સમજીને પ્રજાના હિતકારક શ્રુતચારિત્ર રૂપ ધર્મના ઉપદેશ કરે અને જે સાધુજના માટે નિંદિત સત્કાર સમ્માનાદિ કથન રૂપ વ્યાપાર છે, તેનુ' સુધીર ધર્મો (મેધાવી સાધુ) સેવન
४२ता नथी. ॥१८॥
ટીકા”—વિશેષ કહે છે—મનુષ્ય જન્મ આ
ક્ષેત્ર વિગેરે રૂપ
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
सूअफताङ्गसूत्रे · समेत्य-सम्पज्ञात्वा मनुष्य जन्मायदेशादिकम्, चतुर्गतियोऽयं संसाररूप एतस्य
च कारणं मिथ्यात्वादिकम् , अशेपकर्मक्षयो मोक्षः, तत्कारणानि 'संध्यज्ञानदर्शनचरित्राणि वेत्येतत्सन स्वत एव ज्ञात्वा “अदुश वि' अथवाऽपि, गुदिसकाशाद 'सोंच्चा' शुन्या 'धम्मं धर्मम्-श्रुनचारित्रलक्षणम् 'पयाण' प्रजानाम्स्थावरजंगमादीनाम् 'हिययं हितकस्-रक्षकम् 'भासेज्जा' भाषेत-सर्वजीवरक्षण · परकं श्रुत वारित्रलक्षणम् हितकरं धर्मम्-अभिभाषेत, 'सणियाणप्पंयोगा' 'सनिदानप्रयोगाः, निदानेन-सत्कार सम्मानाद्याशं मनेन सई यतन्ते इति सनिदानाः, प्रकग युज्यन्ते इति प्रपोगा व्यापाराः, धर्मकथा प्रबन्धा वा 'जे' ये 'गरहिया' गहिता:-निन्दिता:-मिथ्यावादिकाः कर्मबन्धजनकाः 'ताणि' तान् सर्वात चारित्रविध्नभूतान् ‘सुधीरथया' सुधीरधर्माणो सहर्पयो न सेवन्ते,-एते. पामाचरणं नैव. कुर्वन्तीति । स्वत एव धर्मान् ज्ञात्वा परस्माद्वा श्रुत्वा, प्रजाम्यो । संसार चार गति वाला है । मिथ्यात्व आदि संसार के कारण हैं। ‘भव घन्धनों को नष्ट करने वाला सनस्त कर्मों का क्षय होना मोक्ष है । सम्यग्ज्ञान दर्शन और चारित्र तप मोक्ष के कारण हैं, इत्यादि परोप देश के विना स्वयं ही जान कर अथवा गुरुपरम्परा से दूसरों से सुन ..कर स्थावर .और त्रस जीवों के लिए हितकारी श्रुतचारित्रं धर्म का उपदेश-फरे । सत्कार सन्मान आदि की अभिलाषा से युक्त योगों का या धर्मका रूप प्रपन्चों का. जो मिथवाव आदि कर्मषन्ध जैनक होते हैं। चारित्र में : बन्धक होते हैं, उनका धर्म में दृढ़ महर्षिअन
सेवन नहीं करते। ... . : + . .. , . . -... आशय यह है कि धर्म को स्वयं ही जान कर अथवा दूसरों से सुन कर जीवों का हित करने वाले धर्म का. उपदेश करना चाहिए । આ સંસાર ઋાર ગતિવાળા છે. મિથ્યાત્વ વિગેરે સંસારના કારણ છે ભવબંધનેને નષ્ટ કરવાવાળા સઘળા કર્મો ક્ષય થવો તે મોક્ષ છે. સમ્યફજ્ઞાન સમ્યક્ દર્શન અને ચારિત્ર સમ્યફ તપ એ મેક્ષના કારણું રૂપ છે. વિગેરે પપદેશ વિના સ્વયે જાણીને અથવા ગુરુપરંપરાથી બીજાઓની પાસેથી સાંભળીને સ્થાવર અને ત્રસ જીવેને માટે હિત કરનાર શ્રત ચારિત્ર ધર્મનો ઉપદેશ કરે. સત્કાર સંન્માન વિગેરેની અભિલાષાથી યુક્ત ચેંગેને અથવા ધર્મકથા રૂપ પ્રબ ધોને
२ मिथ्या विण: माय छ: सारित्रमा ५-४ थाय छे. • सर्नु भा ४४ मे सुनिन सेवन २ता थी. '
કહેવાનો આશય એ છે કે—ધર્મને સ્વયં જહીને અથવા છબીઓ પાસેથી સાંભળીને જીવોનું હિત કરવાવાળા ધર્મને ઉપદેશ કર જોઈએ,
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
'समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३७७ हितं धर्ममुपदिशेयुः। तथा यानि निन्दितानि 'धर्मप्रतिबन्धकानि कर्माणि तानि, तथैव पूजालाभादि प्रयोजकानि तानि वा धीरपुरुषा न 'सेवन्ते -इति समुदितार्थः ॥१९॥
द्रव्यक्षेत्रकालभावमबुद्ध्वा यो मुनिरुपदिशति तस्य कीदृशं फलं भवतीत्यत आह-केसिचि' इत्यादि। मूलम्-कसिंचि तकाई अबुज्झ भावं, खुद्दपि गच्छेज्ज अलबहाणे।
आउल्ल कालाइयारं वैघाए, लैद्धाणुमाणे य परेसु अट्ठ।२०। छाया-केपचित्तणाऽचुद्ध्वा भावं, क्षौद्रमपि गच्छेदश्रदधानः ।
आयुषः कालातिवारं व्याघातं, लब्धानुमानश्च परेवान् ॥२०॥ तथा जो योगव्यापार-निन्दित हैं, धर्म के बाधक हैं और पूजा लाभ आदि के प्रयोजक हैं, उनको धीर पुरुष सेवन न करे।॥१९॥
द्रव्ध क्षेत्र काल और भाव को जाने बिना जो मुनि उपदेश देता है। उसे कैसे फल की प्राप्ति होती है। यह कहते हैं-'केसिचि तकाई" इत्यादि।
शब्दार्थ-तक्काई-तर्केण' अपनी बुद्धि के तर्क से 'केसिधिकेषाश्चित्' मिथ्यात्व भाव से जिनकी बुद्धि कुंठित होगई है ऐसे पुरुष के 'भावं-भावम् अभिप्राय को 'अधुज्झ-अवुद्ध्वा न जानकर साधु ‘यदि उपदेश देवे तो 'असहहाणे-अश्रदधाना' वह उस उपदेश में श्रद्धा न रखता हुआ अपने मन्तव्यों की निंदा सुनकर 'खुईपि-क्षद्रत्वमपि' उपदेशकरमे वालेके प्रति विरुद्वभाव को 'गच्छेज्जा-गच्छेत्' प्राप्त हो તથા જે યોગ વ્યાપાર નિદિત છે, ધર્મને બાધ કરવાવાળા છે, અને પૂજા, લાભ વિગેરેની પ્રવૃત્તિ કરાવનારા છે, તેનું ધીર પુરૂષે સેવન કરવું નહી પલા
દ્રવ્ય ક્ષેત્ર અને ભાવને જાણ્યા વિના જે મુનિ ઉપદેશ આપે છે. તેને वु ३५ प्राप्त थाय छ, ते मतावतां सूत्र२ 'केसिंचि तकाई' या ગાથા કહે છે.
शहाथ-'तक्काई-तकेंण' यानी मुद्धिन तथा 'केसिवि-केषान्वित -भिभ्या माथी मनी मुद्धि हित 5 साय मेl y३पना 'भाषभावम्' भनिभायने 'अज्ज्ञ-अबुद्ध्वा' या विना साधुन पहेश भारत 'असरहाणे-अश्रद्दधान.' ते 22 पदेशमा श्रद्धा न ४२तां पाताना मतव्योनी निet Aiमणीने 'खुइपि-क्षुद्रत्वमपि' पहेश ४२नार प्रत्ये वि३ मा 'गच्छेन्ना
सू०४८
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३७८
सूत्रकृताङ्गो :: अन्वयार्थ-(नक्साई) तर्केण (केमिचि) हेपांचिद् मिथ्यात्योपहतबुद्धी
नाम् (भाव) भाव-अभिमाया (अनुज्ञ) अनुया - अनुमानादिनाऽज्ञात्या परतीथिकमुपदिशेव तदा (अ.हाणे) अश्रदधानः श्रोता स्वधर्मनिन्दा श्रुत्वा कदाचित् (खुदंपि) क्षौद्रमपि-क्षुद्रत्वमगि-उपहार प्रतिनिरोधमपि (गच्छेजना) गच्छेतमाप्नुयात् ततश्च-'माइन) अ.गुगः (कालागार) कालादिचारम्-दीर्घकालस्थितिकत्वमपि (बघाए) नया रूप रिनाशलक्षणं कुर्यात् तस्मात् (लद्राणुमाणे य) लब्धानुमान च-अनुमानादिला राशिमा जात्या (परेसु) परेषु परतीथिकेषु (भटे) अर्थान- साहमाहिए णादिजान उगदिगेदिति भावः ॥२०॥
और 'आउस-आयुषः' यह उपदेश करने वाले की आयुके 'कालाइयार -कालातिचार' कालातिक्रमणरूप 'वघाए-व्याघातम्' व्याघात-याधा पहोंचावे इसलिए 'लद्धाणुमाणे य-लमानुमानश्च' अनुमान आदि से अन्य का अभिप्राय जानकर के 'परेलु-परेपु' परतीधिकों को 'अद्वे'अर्थान्' सद्धर्मादि प्ररूपणाप अर्थका उपदेशकरे ॥२०॥
- अन्वयार्थ-तर्क के द्वारा किन्हीं मिथ्यात्वोपहत घुद्धियों का ____ अभिप्राय को अनुमान बगैर के द्वारा जाने बिना ही यदि साधु परती. ___-र्थियों को धर्मोपदेश करे तो श्रोता अपने धर्म को निन्दा सुनकर
अश्रद्धा करते हुए कदाचित् उपदेशक का ही विरोध कर सकता है 1, और उपदेशक के आयु का भी विघात कर सकता है। इसलिये अनु
मानादि के द्वारा पराभिनाय को जान सर परतीर्थिकों को - सद्धर्मादि का उपदेश करें ॥२०॥
गच्छेत्' प्रआ थाय भने 'माउस्स आयुषः' ते उपहेश ४२ना२ना आयुज्यना 'कालाइयार-कालातिचारम्' तिमन ३५ वाघाए-व्याघातम्' व्याघात"माया पाया तथा 'लद्धाणुमाणे य-लब्धानुमान' भनुमान विश्थी भीतना "मिप्रायन 'angla 'परेसु-परेपु' 'मन्य तीथ ने 'अद्वे-अर्थान्' सद्धाह પ્રરૂપણ રૂ૫ અર્થને ઉપદેશ કરે છે -
અન્વયાર્થી—તર્ક દ્વારા કોઈ મિથ્યાત્વથી અપહત બુદ્ધિવાળાઓના - ' અભિપ્રાયને અનુમાન વિગેરેથી જોયા વિના જ જે સાધુ પ્રતીર્થિકોને ધર્મનો : -ઉપદેશ આપે તે શ્રોતાજન પિતાના ધર્મની નિંદા સાંભળીને અશ્રદ્ધા કરીને છે ! કદાચં ઉપદેશકને જ વિરોધ કરી શકે છે અને ઉપદેશકના આયુષ્યને પણ
છે વિઘાત કરી શકે છે. તેથી અનુમાન વિગેરે દ્વારા અન્યના અભિપ્રાયને સમ:: જીને પરતીર્થિકને સદ્ધર્મ વિગેરેને ઉપદેશ કરે છે
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी धीका प्र. शु. ग. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ........३७९..... । टीका केसिंचि' के पवित्-कुशास्त्रशसिद्धान्त कारणाला "मिथ्यात्वोपहत्त बुद्धीनां लघुमकृतीनाम् 'भा' मा पम् - अभिमासम् 'कोऽयं राजादिका कस्य धम स्याऽनुयायी, कतरं धर्ममाश्रितः कस्य देशस्याऽऽराधः? इत्यादि, 'तकाई' तर्केण । 'अबुझ अबुधा-अनुमानादिना पराभिमायमज्ञात्वा यदि कश्चित्साधुः कमपि परतीथिकमुपदिशेत, येनोपदिष्टे न उपदेशेन परशानदेवादीनां निन्दाऽवगम्येता स च परतीथिको निन्दावचनं श्रुत्वा 'पदहाणे' जिनमतम् अश्रद्दधान:-अति .. कटुतां भावयन् 'खुईषि क्षौद्रमपि-क्षुद्रत्वमपि गच्छेन्ज' गच्छे३-अतिक्रुद्धः सन् उपदेष्टारं विप्रियवादिनं मुनि प्रति विरुद्धमपि कुर्यात्, स्कन्दकाचार्यस्य- पालक. पुरोहितवत्, स निन्दावचनद्र, उपदेष्टुः 'आउस्स' आयुपः 'कालाइयार' कालातिचारम्-दीर्घस्थिति रुत्वमपि 'वधाए' व्याघातरूप विनाशरूपम्-परिक्षेप
टीकार्थ-जिनका अन्तःकरण कुशास्त्रों की वासना से पासित है। जिनकी बुद्धि मिथ्यात्व से उपहात है और जो स्वभाव से क्षुद्र हैं। ऐसे लोगों के अभिप्राय को जाने विना अर्थात् यह श्रोता राजा आदि कौन है ? किस धर्म का अनुयायी है ? किस देव का आराधक है ?इत्यादि बातों को न जान कर कोई साधु यदि अन्धमतावलम्बी को उपदेश दे और उससे शाम्न या देव की निन्दा हो जाय तो वह निन्दा के वचन सुनकर जिनमत पर अद्धा नहीं करेगा। अत्यन्त कटुकता का अनुभव करता हुआ उपदेशक पर कुद्ध हो जाएगा। उपदेश देने वाले मुनि के विरुद्ध भी कुछ कर बैठेगा जैसे पालक पुरोहित ने स्कन्दकाचार्य के विरुद्ध किया था। वह दीपस्थिति वाली आयु का
ટીકાર્યું–જેઓનું અંતકરણે કુશાસ્ત્રોની વાસનાથી વાસિત છે, જેઓની બુદ્ધિ મિથ્યાત્વથી ઉપહત-ઘેરાયેલી છે, અને જે સવભાવથી ક્ષુદ્ર છે, એવા લેકોના અભિપ્રાયને જાણ્યા વિના અર્થાત્ આ શ્રોતા રાજા વિગેરે કેણ છે? કયા ધર્મના અનુયાયી છે ? કયા દેવની આરાધના કરવાવાળા છે? વિગેરે બાબતોને ન જાણતાં કોઈ સાધુ જે બીજા સતવાળાએને ઉપદેશ આપે અને તેમ કરતાં તેઓના દેવ અગર શાસ્ત્રની નિંદા થઈ જાય, તો તે નિંદાના વચને સાંભળીને જનમત પર શ્રદ્ધા નહી કરે, અને અત્યંત કડવા પણ અનુભવ કરીને ઉપદેશ કરનાર પર કોલ કરી બેસશે, અને ઉપદેશ આપવા વાળા મુનિ વિરૂદ્ધ પણ કઈક કરી બેસે. જેવી રીતે પાલક નામના પુરોહિતે કંકાચાર્યની વિરૂદ્ધ પ્રવૃત્તિ કરી હતી. અને તે દીર્ઘસ્થિતિવાળી આયુષ્યને -
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
सूत्रकृतास्त्र समावं संवर्तयेत्, अतः 'लद्धाणुमाणे' लब्धानुमानः-पराभिमायमनुमानादिना हावा 'परेसु' परेषु-परतीर्थिकेषु यथायोगम् ‘अ?' अर्थान्-सद्धर्मप्ररूपणादिकान ब्रूयात्, स्वबुद्धया पराभिप्रायमज्ञात्वा धर्मोपदेशे कृते श्रोतुरश्रद्धा समुस्पधते, तथा-क्रुद्धः श्रोता साधु मारयेदपि । अतः परामिपायमनुमानादीना सास्वा उपदेशो दातव्य इति भावः ॥२०॥ मूलम्-कम्मं च छंदं च विर्गिच धीरे,
विणइज उ सवओ आयभावं। सेवेहि लैप्पंति भयावहेहिं,
विज्ज गहाय तसथावरेहि ॥२१॥ छाया-कर्मच छन्दश्च विवेचयेद्धीरो, विनयेत्तु सर्वत आत्मभावम् । - रूप लुप्यन्ते भयावहै, विद्वान् गृहीत्वा सस्थावरेभ्यः ॥२१॥ विघात भी करदे । अतएव साधु अनुमान आदि से दूसरे के अभिप्राय को जान कर अन्य तीर्थकों को यथायोग्य अर्थों का कथन करे। ___ आशय यह है कि अपनी बुद्धि से दूसरे के अभिप्राय को जाने विना धर्मोपदेश करने से श्रोता को अश्रद्धा उत्पन्न होती है। क्रोधित हुआ श्रोता साधु को मार भी डालता है। अतएव अनुमान आदि से दूसरे के अभिप्राय को जान कर धर्मोपदेश देना चाहिए ॥२०॥
'कम्मं च छंदं च विगिच धीरे' इत्यादि ।
शब्दार्थ-धीरे-धीर' धीर साधु सुनने वालेका 'कम्म-कर्म कर्मएवं.'छंद-छन्दम्' अभिप्रायको 'विगिं च-विवेचयेत्' सम्यक प्रकार से વિવાત પણ કરી બેસે તેથી સાધુ અનુમાન વિગેરેથી બીજાના અભિપ્રાયને જાણીને અન્યતીથિ કોને યથાયોગ્ય અર્થોને ઉપદેશ કરે,
કહેવાનો આશય એ છે કે–પિતાની બુદ્ધિથી બીજાના અભિપ્રાયને જાયા વિના ધર્મોપદેશ કરવાથી શ્રોતાને અશ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય છે. ક્રોધાયમાન થયેવ શ્રોતા સાધુને મારી પણ નાખે તેથી અનુમાન વિગેરેથી બીજાના અભિપ્રાયને સમજીને ધર્મોપદેશ કરવો જોઈએ. પારા
'कम्मं च छदंच विगिच धीरे' त्या
साथ-'धीरे-धीरः' धीर साधु सालवावाणाना 'कम्म-कर्म' भ. मन- 'छद्-छन्दम्' अभिप्रायने 'विगिंच-विवेचयेत्' सारी रीत ngी वे तथा
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र. शु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३८५ ____ अन्वयार्थः-(धीरे) धीर: अक्षोभ्यः साधुः श्रोतुः-पुरुषस्य (कम्म) फर्म कीदृशं तस्याभिमतम् एवं श्रोतुः (छंदं) छन्दम्-अभिप्रायम् (कस्य मतस्यायमनुः यायी वर्तते) इत्येवम् (विगिंच) विवेचयेत्-सम्यग् जानीयात्, तथा श्रोतुः (सओ) सर्वतः-सर्वपकारेण (आयमावं) आत्मभावम्-अनादिभावाभ्यस्तं मिथ्यात्वादिकम् (विणइज्ज) विनयेत्-दूरीकुर्यात् (भयावहे हि) भयावहै:-भयो. स्पादकैः (रूवे हिं) रूपै.-चक्षुरादीन्द्रियमनोहरै रूपादिविषयैः पुरुषाः (लुप्पंति) लुप्यन्ते चारित्रधर्मात् स्खलन्ति तस्मात् (विज्ज) विद्वान् -देशकालाभिमायाऽ. भिक्षः (गहाय) गृहीत्वा-श्रोतुरभिपायं बुद्ध्वा (तमथावरेहि) सस्थावरेभ्यो जीवेभ्यो हितमुपदिशेत् ॥२१॥ जानलेवें तथा 'सव्वओ-सर्वतः' सब प्रकार से सुनने वालेका 'आय: भावं-आत्मभावम्' अनादि भवसे अभ्यरत ऐसे मिथ्यात्वादिक को 'विणइज्ज-विनयेत्' दूरकरे 'भयावहेहि-भयावहै।' भयको उत्पन्न करने वाले 'रूवेहि-रूपैः' चक्षु आदि इन्द्रियगम्य रूपादि विषयों से मनुष्य 'लुप्पंति-लुप्यन्ते' चारित्र धर्म से स्खलित होते हैं अत:' 'विज्ज-विधान' वुद्धिमान पुरुष 'गहाय-गृहीत्वा' श्रोता के अभिमायको जानकर 'तसथावरेहि-त्रसस्थावरे' बस और स्थावर जीवों के कल्याणका उपदेशकरें ॥२१॥ ___ अन्वयार्थ-धर्ममार्ग से विवलित नहीं होने वाला धीर साधु श्रोता पुरुष का अभिप्राय को अच्छीतरह जानले और श्रोता के अनादि भव परम्परा से अभ्यस्त मिथ्यात्वादि को अच्छे प्रकार से दूर करे और अत्यन्त भयङ्कर सांसारिक रूपादि विषय पुरुषों को चारित्र धर्म से 'सव्वओ-सर्वतः' मा महारथी समाजाना 'आयभाव'-आत्मभावम्' मनाहि सपथी भक्ष्यस्त 2 मिथ्या पहिने 'विणइज्ज-विनयेतू' ६२ ४२ 'भयावहेहि-भयावहै' मय Gपन ४२वावा 'रूवेहि-रूपै' नत्र विगेरेन्द्रिय सभ्य ३५6 विषयाथी भनुष्य 'लु'पति-लुप्यन्ते' यात्रि थी मलित थाय छे. तेथी 'विज्ज-विद्वान्' भुद्धिमान् ५३५ 'गहाय-प्रहीत्वा' श्रीतासाना मलि. प्रायने ती 'तसथावरेहि-त्रसस्थावरेभ्यः' त्रस भने स्था१२ वाना કલ્યાણને ઉપદેશ કરે ૨૧
અન્વયાર્થ –ધર્મમાર્ગથી વિચલિત ન થવાવાળા ધીર સાધુ શ્રોતાઓને અનુકૂલ એવા ધર્મ તથા તેમના અભિપ્રાયને સારી રીતે જાણી લે, અને શ્રોતા ઓના અનાદિ ભવપર પરાથી અભ્યસ્ત મિથ્યાત્વ વિગેરેને સારી રીતે દૂર કરે અને અત્યંત ભયંકર એવા સ સારના રૂપાદિ વિષય પુરૂષને ચારિત્ર
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
स्क र ने ___टीका--'धीरे धीरः पक्षोभ्यः परिनिप्ठितबुद्धिः साधु:-उपदेशे प्रवृत्तः धर्मकथा श्रोतुः पुरुषस्याऽनुमानादिपमाणेन (कम्म) कर्म की हग तस्याऽनुष्ठानम् मतं वा तथा श्रोतु। 'छेद' छन्दम्-करय मतस्याऽयमनुयायीत्याधमिपायम् 'विनिच' विवेचयेत्-सम्यग् जानी गव, ज्ञात्वा च धर्मकायां कुर्यान, यथाऽनुष्ठितेन श्रोतुमनसि न भवेत्-क्षोभः, भवेच्च पदार्थावगमः, तथोपदेष्टव्यः, यथा श्रोतः 'सनी' सर्वत:-सर्वप्रकारेण 'आयभाव' अनादिभवाम्यानम् मिश्पात्वादिकम् 'विणइज्ज' विनये-विशेषतो निवारयेत् 'भयावहे हि' भयावह:-भयोत्पादक 'रूवेहि' रूपैः-चक्षुरादिपनोहरैः रूपादिविषयः 'लुप्पंति' तृप्यन्ते-चारित्रधर्माव गिरा देता है। इसलिए विद्वान् साधु देशकाल की स्थिति के अनुसार श्रोता का अभिप्राय जान कर इस स्थावर सभी प्राणियों का हितकारी उपदेश करे ।।२१॥
टीकार्थ-जिसकी बुद्धि परिपक्व है ऐसा साधु जब उपदेश देने में प्रवृत्त हो तो सुनने वाले पुरुप के विषय में अनुमान आदि के द्वारा यह जान ले कि यह क्या करता है, इसका मत क्या है? यह किस मत का अनुयायी है ? इत्यादि घातों को सम्यक प्रकार से समझ फर धर्मकथा करें। जिससे श्रोता के मन में क्षोभ न हो परन्तु उसको वस्तुनच का ज्ञान हो जाय ऐसा उपदेश करना चाहिए। ऐसे उपदेश के द्वारा ही ओता के अनादि भवों में अभ्यस्त मिथ्यात्व आदि को हटाना चाहिए। यह समझना चाहिए कि नेत्रों को मनोहर प्रतीत ધર્મથી નીચે પાડી દે છે. તેથી વિદ્વાન સાધુએ દેશકાળની પરિસ્થિતિ અનુસારા શ્રોતાઓના અભિપ્રાયને જાણીને ત્રસ અને સ્થાવર એવા બધાજ પ્રાફિને હિતકારક ધર્મને ઉપદેશ કરે ૨૧
ટીકાઈ––જેની બુદ્ધિ પરિપકવ છે, એ સાધુ ત્યારે ઉપદેશ આપવામાં પ્રવૃત્ત થાય તે સાંભળવાવાળા શ્રોતાઓને સ બ ધમાં અનુમાન વિગેરે દ્વારા એ જાણું લેવું જોઈએ કે-આ શું કરે છે? આમને મત શું છે? આ કયા મતને અનુસરનારા છે? વિગેરે બાબતોને સારી રીતે સમજીને ધર્મ કથા કરે, કે જેથી શ્રોતાઓના મનમા લેભ ઉત્પન્ન ન થાય. પરંતુ તેઓને વસ્તુતત્વનું જ્ઞાન થાય. એ ઉપદેશ કરે જઈએ. એવા ઉપદેશ દ્વારા જ શ્રોતાના અનાદિ ભવથી અભ્યસ્ત મિથ્યાત્વ વિગેરને હટાવવા જોઈએ. એ સમજવું જોઈએ કે-આંખોને સુંદર જણાતા રૂપ, વિગેરે વિષયોના કારણે જે
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
३८३
स्खलन्ति विषयासक्ता जीवा इद्द नानादुःखं समनुभवन्तो भवान्तरेऽपि दुःखमनुभवन्ति । 'विज्' विद्वान् देशकालाऽभिप्रायाऽभिज्ञः 'गहाय' गृहीत्वा श्रोतुरभिमायम् तद्धितम् 'तसथावरेहिं' असस्थावरेभ्यो धर्ममुपदिशेद-धर्मकथां कुर्यादिति ।
धीरः श्रोतुः पुंसोऽभिप्रायं बुद्ध्वा - अनुशाय धर्मदेशनया तस्य मिथ्यात्वं शनैरपनयेत् । मोः भोः जगज्जाता जीवाः । इमे रूपादयो मनोहारिणो विषया आपावरमणीया अतीव भयदाः, अतस्तान् यथायथं यूयं परिहरत, इत्येवं बोधयेत् । तथा तथा तदभिपायं ज्ञात्वा सस्थावरजी समुदायानां यथाहित मुपदिशेदिति भाव ॥२१॥
होने वाले रूप आदि विषयों में आसक्त जीव इस लोक में भी नानाप्रकार के दुःखों का अनुभव करते हैं और परभव में भी दुःख भोगते हैं । अतएव देश, काल और अभिनाय को जानने वाला विद्वान पुरुष श्रोता के अभिप्राय को समझ कर त्रस स्थावर जीवों के लिए हितकारी धर्म का उपदेश करें ।
1
भावार्थ - यह है कि धीर साधु सुनने वाले पुरुष के अभिप्राप को समझ कर धर्म देशना के द्वारा धीरे धीरे उसके मिथ्यात्व को दुर करे । ' जगत् के जीवों ! यह रूप आदि मनोहर विषय ऊपर ऊपर से ही रमणीय प्रतीत होते हैं । यह अतीव भयोत्पादक हैं । अतएव जैसे बने वैसे इन्हें त्यागो' इत्यादि बोध करावे । तथा उनके अभिप्राय को जान कर बस और स्थावर जीवों का हित करनेवाला उपदेश देवें | २१ |
વાસ્તવમાં ભય કર છે, એવા વિષયામાં આસક્ત જીવ આ લેાકમાં અનેક પ્રકારના દુખાને! અનુભવ કરે છે, અને પરભવમાં પણ દુઃખ લેગવે છે. તેથીજ દેશ, કાળ અને અભિપ્રાયને જાણવાવાળા વિદ્વાન્ પુરૂષ શ્રોતાના અભિ પ્રાયને સમજીને ત્રસ અને સ્થાવર જીવાને માટે હિતકર ધર્મના ઉપદેશ કરે.
કહેવાના ભાવાર્થ એ છે કે ~ધીર સાધુ સાંભળવાવાળા પુરૂષના અભિ પ્રાયને સમજીને ધ દેશના દ્વારા ધીરે ધીરે તેના મિથ્યાત્વ પણાને દૂર કરે, હૈ જગતના જીવે ! આ રૂપ વિગેરે સુદર વિષયેા ઉપર ઉપરથી જ સુદર જણાય છે. આ અત્યંત ભય ઠારક છે. તેથી જ જેમ અને તેમ તેના ત્યાગ કરે. વિગેરે પ્રકારથી માધ કરાવે, તથા શ્રોતાના અભિપ્રાયને સમજીને ત્રસ અને સ્થાવર જીવાને હિતકર એવા ઉપદેશ કરે ॥૨૧॥
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
पुनरप्याह-
मूलम् - न पूर्वेणं चेत्र सिलोयगामी,
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
पियेमपियं कस्सइ णो कैरेज्जा |
सच्चे अणट्टे परिक्षेज्जयंते,
अणाउले य अक्साइ भिक्खू ||२२||
छाया - न पूजनं चैव श्लोककामी, वियममियं कस्याऽपि न कुर्यात् । सर्वार्थान परिवर्जयन् दि, अनाकुलचाकपायी मिक्षुः ॥२२॥ अन्वयार्थः - ( अणाउले ) अनाकुल:- सूत्रार्थाद् विपरीतं न गच्छन् (य) च - पुनः (अकसाई) अकपायी- क्रोधादिकपायवर्जितः (भिक्खु) भिक्षु - साधुः और भी कहते हैं- 'न पूयणं चेव सिलोयगामी' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'अणाउले - अनाकुल, ' आकुल न होनेवाला 'य-च' और 'असावी - अकषायी' क्रोधादि कपायों को छोडने वाला 'भिक्खू - भिक्षुः' साधु 'न पूषणं चेव-न पूजनं चैव' वस्त्र, पात्र आदि का लाभरूप पूजनकी इच्छा न करे तथा 'सिलोयगामी-लोककामी' आत्मश्लाघी न बने एवं 'सव्वे अठ्ठे सर्वान् अनर्थान्' सब अनर्थों को 'परिवज्जयंते - परिवर्जयन्' वर्जित करता हुआ 'कस्सा - कस्यापि ' किसी ' का भी किसी जीवका 'पियमपियं प्रियमप्रियम्' मिय अथवा अप्रिय णो करेज्जा- न कुर्यात् ' न करें ||२२||
अन्वयार्थ - सूत्रार्थ से विपरीत मार्ग की ओर नहीं जाता हुआ - अनाकुल और क्रोधादि कषायों से वर्जित होकर साधु वस्त्र पात्रादि
वजी पशु छे. 'न पूयणं चेत्र सिलोयगामी' इत्यादि.
शब्दार्थ -- 'अणाउले - अनाकुल' आज न थवावाजा 'य-च' भने 'अकस्वायो - अकषायो' ोध विगेरे उषायाने होडवावाजा 'भिक्खू - भिक्षुः साधु 'न 'पूयणं चैव न पूजनं 'चैव' १२त्र, यात्र विगेरेना साल३५ पूजननी छान ४२. तथा ‘सिलोयगामी-"लोककामी' आत्मसाधावाणा न भने तथा 'सव्वे अटे - सर्वान् अनर्थान्' मघा ४ मनथेने 'परिवज्जयं दे - परिवर्जयन्' व उरीने 'करइ - कस्यापि 'तु या अर्थात् अर्थ या लवनु' 'पियमप्पिय- प्रियमप्रियम्' प्रिय अथवा अप्रिय ' णो करेज्जा - न कुर्यात् ' न रे ||२२||
અન્નયા ——સૂત્રાથી વિપરીત માર્ગ તરફ ગયા શિવાય અનાકુલ તથા ક્રોધ વિગેરે કષાયેાથી મુક્ત થઈને સાધુ વસ્ર પાત્રાદિ રૂપ પૂજાની ઇચ્છા ન
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३८५ (न पूयणं चेत्र) न पूजनं चा-चत्रपात्रादिलाभरूयं पूजन नाभिलपेत् तथा (सिलोचनामी) श्लोककामी-आत्मश्लाघावान् न भवेत् एवम्-(सव्वे अण)। सर्वान् अनर्थान् (परिवज्जयंते) परिवर्जयन् -परिहरन् (करसाइ) कस्यापि जीवस्य (पियमप्पियं) प्रियममियं वा (णो करेज्जा) न कुर्यात् ॥२२॥
टीका-'अमाउले' अनाकुल:-सूना विपरीतं न गच्छन् (य) च-पुन: (अफसाइ) अपायी-क्रोधादिफपायरहितः "भिवतू' भिक्षुा-साधुः-धर्मदेशनां कुर्वन् 'न पूषणं चेत्र' न पूजनं वस्त्रपात्रादिलामरूपं नागिलपेदिति यावत । तथा -'सिलोयगामी' लोककामी-आत्मपशमा कामनावान् पूजाल घाकामेन देशनायां नो प्रवृत्तो भवेत् । तथा 'कमल' सत्यापि जीवरय 'पियनप्पियंपा' प्रियमप्रिय वा, वत्र पियं थोतुर्यत् प्रियम्-राज देशभक्तली कथापं विकथादिकं छलित कथादिकंच अभियं-तत्समात्रितदेवनिन्दां च 'गो करेजा' कथमपिन कुर्यात 'सव्ये सर्वानेच 'थनान् पूजालासायनिभायेण स्वकृतान् परदूषणतया च परलाभ रूप पूजा का अभिलापा नहीं करे और आत्मश्लाधी (अपनी प्रशंसा) न हो। एवं सभी अनर्थों को छोडते हुए किसी भी प्रागी का प्रिय ग अप्रिय आचरण न करे ॥२२॥ __टीलार्थ-अनाकुल अर्थात् सूत्र के अर्थ से विपरीत न जाता ही तथा कोश आदि कषायों से रहित साधु धर्मदेशना करता हुआ न तो वन पात्र आदि के लाभ की इच्छा करे और न आत्मप्रशंसा की कामना करे। पूजा-प्रशंसा की इच्छा से देशना देने में प्रवृत्त न हो। तथा किसीका बुरा न करे अर्थात् राजकथा देशकथा, भोजनकथा और स्त्रीकथा रूप विकथा, छलितकथा तथा सभी प्रकार के अनर्थो अर्थात् पूजा लाम आदि की अभिलाषा जनित स्वकृत अनर्थों से और पर કરે. અને અમારી (પિતાના વખાણને ઈચ્છવાવાળા) ન બને તથા બધા જ અનને છોડીને કઈ પણ પ્રાણને પ્રિય અથવા અપ્રિય લાગે તેવું આચરણ ન કરે પરરા
ટીકાર્થ-અનાકુળ અર્થાત્ સૂત્રના અર્થથી વિપરીત ન જનાર તથા ક્રોધ વિગેરે કષાથી રહિત સાધુ ધર્મદેશના કરતા થકા વસ્ત્ર પાત્ર વિગેરેના લોભની ઈચ્છા ન કરે. તથા આત્મપ્રશંસાની પણ ઈચ્છા ન કરે પૂજા-પ્રશંસાની ઈચ્છાથી દેશના આપવામાં પ્રવૃત્ત ન થવું. તથા કોઈનું પણ બુરૂ કરવું નહીં, અર્થાત્ રાજ કથા, દેશથા, ભોજન કથા અને સ્ત્રીકથા રૂપ વિકથા, છલિત કથા, સઘળા પ્રકારના અને અર્થાત્ પૂજાલાભ વિગેરેની ઈચ્છાથી થવાવાળા
सू० ४९
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
सूत्रकृतास्त्रे कृतान् 'परिवज्जयंते' परिवर्जयन्- एन्हिरन धर्मकथां कुर्यादिति। साधुर्धर्मोपदेशेन स्वस्य लाभं पूजामात्मनः श्लाघां वा नेच्छेत् । कस्याऽपि सकपटं भियं फटु वा नो वदेत, सर्वानेव अर्थात् परित्यजन् अनाकुलः सर्वपायविनिमुक्तश्व धर्मदेशनावाचं वदेत् । चापसा करयापि मनसि क्षोमो न भवेत् ॥२२॥ मूलम्-आहत्तहीच समुपदाणे, सव्वेहिं पाणेहि णिहाय दंड। . णोजीवियं गोलणाहिकला, परिगएजावलयाविमुक्के।२३।
त्तिबेमि॥ छाया-याथातथ्यं सरप्रेक्षमाणः, सर्वेषु प्राणिषु निहाय दण्डम् । नो जीवितं नो मरणाभिमाझी, परिव्रजेद्वलयाद्विमुक्तः ॥२३॥
इति ब्रवीमि, निन्दा के कारण उत्पन्न होने वाले परकृत अमर्थों से पचता हुआ धर्मकथा करे।
अभिप्राय यह है कि साधु धर्मोपदेश से अपने लाभ, पूजन, प्रशंसा आदि की अभिलाषा न करे। किसी को अप्रिय अथवा कटु न कहे। सभी अनर्थो का त्याग करना हुआ, अनाकुल और समस्त कषायों से मुक्त होकर धर्मदेशना करे जिससे किसी के मन में क्षोभ उत्पन्न न हो ॥२२॥ , 'आहत्तहीयं समुपेहमाणे' इत्यादि। ... शब्दार्थ-ओहत्तहीयं-याथातथ्यं' वास्तविक रूपसे स्वसमय परसमयादिको 'समुपेहमाणे-समुत्प्रेक्षमाणः' देखता हुआ 'सव्वेहिं पाणेहिं
સ્વકૃત અનર્થોને અને અન્યની નિંદાના કારણથી ઉત્પન્ન થવાવાળા બીજાએ કરેલા અનર્થોથી બચતા થકા ધર્મકથા કરે.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે--સાધુ ધર્મોપદેશથી પિતાના લાભ, પૂજન, પ્રશંસા વિગેરેની અભિલાષા ન કરે. કોઈને પણ અપ્રિય અથવા કડવું વચન ન કહે. સઘળા અનર્થોનો ત્યાગ કરતા થકા, અનાકુળ અને સઘળા કષાયથી મુક્ત થઈને ધર્મદેશના કરે જેથી તેના મનમાં લેભ पन्न न थाय ॥२२॥ ।।
, 'आहत्तहीयं समुपेहमाणे' या !.. शार्थ-'आहत्तहीय-याथातथ्य" वास्तविपाथी २५समय ५२सभयालिने 'समुहपेहमाणे-समुत्प्रेक्षमाणा.' भान. 'सव्वेहि पाणेहि-सर्वेषु प्राणेषु'
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
संमवार्थबोधिनी टीका म. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् -२८७
अन्वयार्थः-(आहत्तहीय) याथातथ्यम्-वास्तविकरूपेण स्वसमयपरसमयादिकम् 'समुपेहमाणे समुत्प्रेक्षमाणः-पालोचयन् (सल्वेहिं पाणहिं) सर्वेषु माणिषु-स्थावरजङ्गमेपु (दंड) दण्ड-प्राणातिपातादिकम् (णिहाय) निहाय -परित्यज्य (णो जीवियं) नो जीवितम्-असंयतभीवनं नाभिलषेत् एवम् (णो मरणाहिकंखी) नो मरणाभिकाङ्क्षी परीपहोपसर्गेषु प्राप्तेष्वपि जलानलपातादिना स्वकीयं मरणमनि नाभिकाक्षेत् अपितु (लियाविमुक्के) वलयाद्विमुक्ता, पलयेन-मायादिना मोहनीयकरणा विमुक्ता-वर्जितः, 'परिव्यएज्जा' परिव्रजेत्संयमानुष्ठानं कुर्यात् ॥२३॥
सर्वेषु प्राणेषु' स्थावर जंगमात्मक सभी प्राणियों में 'दंड-दण्डम्' प्राणातिपातादिक को 'निहाय-निहाय' त्यागकर के 'णो जीवियं-नो जीवितम्' असंघत जीवन की इच्छा न करे तथा 'णो मरणाहिकंखी-नो मरणाभिशाक्षी' परीषह एवं उपसर्ग प्राप्त होने पर जलपतन अग्निदाह आदिसे अपने मरण की भी इच्छा न करे परंतु 'वलयाविमुक्के-वलयाद्विमुक्त' मायादि मोहनीय कर्म से मुक्त होकरके 'परिव्वएज्जा-परिव. जेत्' संघमका अनुष्ठान करें ॥२३॥ ___ अन्धयार्थ-वास्तविक रूप से स्वसिद्धान्त परसिद्धान्त वगैरह का पर्यालोचन करते हुए सभी स्थावर जंगम प्राणियों की प्राणातिपात रूप विराधना छोड़कर संघम रहित जीवन की अभिलाषा न करे। और नाना प्रकार के कष्ट एवं विपदाओंके आने पर भी जल अग्नि वगैरह के द्वारा अपना आत्मघात भी न चाहे। अपि तु माया मोहनीय कर्मादि रूप वलय ले छुटकारा पाक्षर संयन का सेवन करे ॥२३॥ स्थावर मात्म मा ०१ प्रालियामा 'दडं-दण्डम्' प्रातिपातानि 'णिहाय-निहाय' त्याग रीने 'जो जीवियं-नो जीवितम्' आसयत बनना २छ। न. ४२ तथा ‘णो मरणाहिकंखी-गो मरणाभिकाक्षी' पशष मन 64. સર્ગ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે જલ પતન, અગ્નિદાહ, વિગેરેથી પિતાના મરણની धन्छ। ५ न ४२. परंतु 'वलया विमुक्के बलयाद्विमुक्त' भाय। विगैरे भाई. नीय मथी भुत थ४२ 'परिपएमा-परिव्रजेत्' स यमनु मनुष्ठान ४२ ॥२३॥
અન્વયાઈ–વાસ્તવિક પણાથી સ્વસિદ્ધાંત અને પરસિદ્ધાંત વિગેરેની પર્યાલોચના કરીને બધાજ થાવર જંગમ પ્રાણિયાની પ્રાણાતિપાત રૂપ વિશેધનાને છોડીને સંયમ વિનાનું જીવન જીવવાની ઈછા ન કરે તથા અનેક પ્રકારના કણ અને વિપત્તિ આવી પડે તે પણ જલ અગ્નિ વિગેરેની માર્કત પિતાની આત્મહત્યાની ઈચ્છા પણ ન કરવી. પરંતુ માયા મોહનીય કમદિરૂપ વલયથી છુટકારો મેળવીને સંયમનું સેવન કરે છે૨૩.'
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रता सूत्रे पाटीका 'आहत्तहीये' याथातथ्यम्, यथा तथा भावो याथातथ्यम् 'बुज्झि(वनंति तिउट्टेज्जा' इति प्रथमगाथानारभ्य 'आहत्तहीयं इति पर्यन्तं याथातथ्येन
समयपरसमयादिकम् 'समुपेहमाणे' समुत्प्रेक्षमाणः- पर्यालोचयन् पुत्रमतिrant aiserer 'सव्येहि' सर्वेषु 'पाणेहिं' प्राणिपु-स्थावरजङ्गमेषु सूक्ष्मबादरमभेदभिन्नेषु 'दंड' दण्डम् दण्डयन्ते मर्यन्ते प्राणिनो येन स दण्ड:प्राणातिपातादिकं तम् 'णिहाय' निहाय - परित्यज्य संप्राप्तेऽपि प्राणनाशे याव जीवदयाधर्मं न स्यजेत् 'जीवियं' जीवितं - जीवनम् - असंयमजीवितं स्थावरजङ्गमोपमर्दनलक्षणं दीर्घायुष्कं वा नाऽमिलपेत् । परान् व्यापाद्य स्वजीवनमपि नाभिलषेत् । तथा-'णो मरणादिकखी' नो मरणाभिकाङ्क्षी परीषहोपसर्गेषु समाप्तेष्वपि जलानलसंपाताऽऽपादितजन्तूपमर्देन स्वकीयं मरणमपि नाभिकाइक्षेत् 'वलयाविमुक्ते' वलयाद्विमुक्तः, बलयेन मायादिना मोहनीय कर्मणा विशेषेण मुक्तः
टीकार्थ - यथार्थ वस्तु स्वरूप को अर्थात् 'बुज्झेज तिउज्जा' इस प्रथम गाथा से लेकर 'आहतहिये' इस पद पर्यन्त भली भांति समझ करें, स्वसमय और परसमय आदि का विचार करता हुआ तथा सूत्र प्रतिपादित अर्थ का अभ्यास करता हुआ समस्त स्थावर जंगम, सूक्ष्म बादर आदि प्राणियों के दंड- प्राणातिपात आदि को त्याग दे । प्राणनाश का अवसर आजाने पर भी जीवन पर्यन्त दयाधर्म को न त्यागे । । स स्थावर प्राणियों की हिंसा आदि रूप असंयममय जीवन की अथवा दीर्घ आयु की अभिलाषा न करे। दूसरों का घात करके अपने जीवन की कामना न करे । घोर परीपह अथवा उपसर्ग उपस्थित होने पर भी जल या अग्नि में गिर कर या हिंसक प्राणी से अपना घात करवा कर अपने मरण की अभिलाषा न करे । वलय से अर्थात् माया से या
-
4
टीअर्थ - यथार्थ वस्तु स्वपने अर्थात् 'बुज्जेज्जा तिउट्टेज्जा' मा पडेली गाथाथी ने 'आहत्तहीय' यह पर्यन्त सारी रीते समने स्वसमय અને પરસમય વિગેરેના વિચાર કરતાં થકા તથા સૂત્રમાં પ્રતિપાદન કરેલ અર્થના અભ્યાસ કરતા થકા સઘળા સ્થાવર જંગમ, સૂક્ષ્મ ખાતર વિગેરે પ્રાણિયાના દંડ પ્રાણાતિપાત વિગેરેના ત્યાગ કરે પ્રાણુ નાશના અવસર આવી જાય તે પણુ જીવન પન્ત યાધના ત્યાગ ન કરે ત્રસ, સ્થાવર પ્રાણિચાની હિંસા વિગેરે રૂપ અસયમમય જીવનની અથવા લાંબા આયુષ્યની અભિલાષા
ન કરે. ખીજાઓને ઘાત કરીને પેાતાના જીવનની કામના ન કરે, ઘાર પરી
'
12
હે અથવા ઉપસર્ગ ઉપસ્થિત થાય તે પણ પાણી અથવા અગ્નિમાં ડિને અથવા હિંસક પ્રાણિ પાંસે પેાતાના ઘાત કરાવીને પેાતાના મરણની ઈચ્છા ન
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३८९ -रहितः 'परिवएज्जा' परिव्रजेद-संयमानुपानं कुर्यात् सर्वथा गमादरहितः संयममार्गे दिवरेदिनि । 'त्तिवेमि' इति शमोऽध्यगतकशान्ति बोधपति इत्याह तुभ्यं तीर्थकरोक्तमेव धर्म याथातथ्यं ब्रीमि कथयामि । न तु स्वरूपोलकल्पितं किमपि भवद्भयः प्रतिपादयामि । एतेन अबामाण्यशङ्का निरस्ता भवति, निर्दोषतया भगवत आप्तत्वात् । आप्तसमुच्चारितशब्दस्प प्रमाणभूमित्यादिति ॥२३॥ ॥ इति श्री विश्वविख्शत-जगदलप-प्रसिद्धपाचक-पञ्चदशभाषाकलितलाकतकलापालापकमविशुद्धगदपधनकनन्यनिसापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूचनपनि कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुवालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबलिविरचितायां श्री "सुत्रकृताङ्गसूत्रस्य" समयार्थबोधिन्यारुपायां व्याख्यायां याथातथ्यनामकम्
त्रयोदशमध्ययनं समाप्तम् ॥१३॥ मोहनीय कर्म से रहित होकर संयम का अनुष्ठान करे सर्वथा प्रमाद रहित होकर संयम के मार्ग में विचरण करे।
यहां 'इति' शब्द अध्ययन की समाप्ति को सूचित करता है। इस प्रकार हे जम्बू ! मैं तुम्हें तीर्थंकरोक्तधर्म ही यथार्थ रूप से कहता। आपसे स्वकपोलकल्पित कुछ भी नहीं कह रहा हूँ। इससे अप्रमाणता की शंका का निवारण हो जाता है। भगवान् निदोप हैं क्योंकि वे आप्त हैं। आप्त का कहा हुआ शब्द प्रामाणिक होता है। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "सूत्रकृताङ्गसूत्र" की समयार्थबोधिनी व्याख्या का याथातथ्य
नामक तेरहवां अध्ययन समास ॥१३॥ કરે. વલયથી અથવા માયાથી અથવા મેહનીય કર્મથી રહિત થઈને સંયમ અનુષ્ઠાન કરે. સર્વથા પ્રમાદ રહિત થઈને સંયમના માર્ગમાં વિચરે.
અહિયાં “તિ” શબ્દ અધ્યયનની સમાપ્તિનું સૂચન કરે છે. આ રીતે હે જબૂ! હું તમને તીર્થ કરે કહેલ ધર્મજ યથાર્થ રૂપે કહું છું. તમને હું સ્વ કપોલકલિપત કાઈ પણ કહેને નથી. આ કથનથી અપ્રમાણપણાની શકાનું નિવારણ થઈ જાય છે. સગવાન નિર્દોષ છે, કેમકે તેઓ આસ છે, આપ્ત કહેલ શબ્દ પ્રમાણુ યુક્ત હોય છે ૨૩ાા ' જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાર્થાધિની વ્યાખ્યાનું યથાતથ્યનામનું તેરમું અધ્યયન સમાપ્ત ૧૩
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
सूत्रकृत
॥ अथ ग्रन्थनामकं चतुर्दशमध्ययनमारभते ॥
गतं याथातथ्य नामकं त्रयोदशमध्ययनं सम्प्रति चतुर्दशं ग्रन्थनामकसध्यनं प्रारभ्यते । अस्य पूर्वाऽध्ययनेन अयमभिसम्बन्धः इतः पूर्वाऽध्ययने याथावध्यमिति सम्यक् चारित्रं मतिपादितम् । निर्मलचारित्रावाप्तिश्च ग्रन्थपरित्यागादेव संभवति । ग्रन्थ परित्यागश्च ग्रन्थज्ञानेन भवति । अनेन सम्बन्धेन आयातस्य अध्ययनस्येदसादिमं सूत्रम्
मूळम्-ग्रंथं विहाय हैह सिक्खमाणो उट्ठाय सुबंभचेरं वैसेज्जा । ओवार्यकारी विजयं सुसिक्खे जेछेये दिपमायं न कुज्जा ॥१॥ छाया - ग्रन्थं विहायेह शिक्षमाण, उत्थाय सुबह्मचर्ये वसेत् । अवपातकारी विनयं सुशिक्षेत्, यश्छेको विममादं न कुर्यात् ॥ १॥ चौदहवां अध्यधनका प्रारंभ
याथातथ्य नामक तेरहवां अध्ययन समाप्त हुआ । अप ग्रन्थ नामक चौदहवां अध्ययन का आरंभ किया जाता है । पूर्व अध्ययन के साथ इसका यह सम्बन्ध है पूर्व अध्ययन में सम्यक् चारित्र्यका प्रतिपादन किया गया है । किन्तु निर्मल चारित्र्य की प्राप्ति ग्रन्थ के त्याग से ही हो सकती है और ग्रन्थ का परिश्याग ग्रंथ को जानने से ही हो सकता है । इस सम्बन्ध से आया हुआ इस अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है'गंधं विहाय' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'इह - इह' इस जिनशासन में संसार के स्वभाव को जाननेवाला कोई पुरुष 'गंथं - ग्रन्थम् ' बाह्याभ्यन्तर धनधान्य आदि ચૌદમાં અધ્યયનના પ્રારંભ
યાથાતથ્ય નામનું તેરમુ અધ્યયન સમાપ્ત થયું. હવે ગ્રન્થ નામનુ ચૌદમુ' અધ્યયન આર ́ભ કરવામાં આવે છે. પહેલાના તેરમા અધ્યયન સાથે આને એવા સબ’ધ છે કે-પહેલાના અધ્યયનમાં સમ્યક્ ચારિત્રનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે, પરતુ નિ`ળ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ ગ્રન્થના ત્યાગથી જ થઈ શકે છે, અને ગ્રન્થને પરિત્યાગ ગ્રંથને જાણવાથી જ સ'ભવે છે. આ સખघथी आवेला मा अध्ययनतुं मा पडे सूत्र छे - 'गंथ विहाय' इत्याहि
शब्दार्थ' – 'इह - इद्द' मा જીનશાસનમાં સંસારના સ્વભાવને જાણવાबोध यु३ष 'गंव- ग्रन्थम्' मा भने साम्यन्तर धनधान्य विगेरे परि
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधिनी टीका प्र. ध्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
३९१
अन्वयार्थ:- (ह) - इह - अस्मिन् प्रवचने जिनशासने वा ज्ञात संसार स्वभावः कश्चित् पुरुषः (ग) ग्रन्थम् - वाह्याभ्यन्तरधनधान्यादिकम् 'विहाय' विहाय - परित्यज्य ( उट्ठाय ) त्थाय - प्रवज्यां गृहीत्वा (सिक्खमाणो) शिक्षणाण:- शिक्षां- ग्रहणासेवनारूपा सम्यगासेवमानः (सुवंभचेर) सुब्रह्मचर्यम् - सम्यग्रूपेण संगम (वसेना) वसेद - आचार्यसमीपे यावज्जीवनं वसेद् तथा (ओवायकारी) aurant गुशापरिपालको भूत्वा (विणयं) विनयम् (सुरुिक्खे) सुशिक्षेत - परिग्रहको 'विज्ञाय - विहाय' छोडकर प्रव्रज्याको 'उडाय - उत्थाय' ग्रहण करके 'सिक्खो - शिक्षमाणः' ग्रहण और आसेवनरूप शिक्षा को करता हुआ वंभरं - सुब्रह्मचर्यम्' सम्यक् प्रकार से संघ 'बसेज्जा - वसेत्/- रेधर रहे तथा 'ओवाधकारी - अवपातकारी' आचार्यादिकी आज्ञा का लन करता हुआ 'विषयं - विनयं' विनयकी 'सुलिक्खेसुशिक्षेत 'शिक्षा का अभ्यास करे इस प्रकार 'जे-य:' जो पुरुष 'छेय - छे" संयम के पालन में निपुण होकर 'विश्वमायं - विप्रमादम्' कोई ( प्रकार का प्रसाद 'न कुज्जा- न कुर्यात्' न करें अर्थात् सुचारु रूप से संयमका पालन करे ॥ १ ॥
अन्वयार्थ - इस जिन शासन रूप जैनागम से संसार स्वभाव को मानने वाला पुरुष पात्र और आभ्यन्तर धनधान्य लोभ क्रोधादि कषाय को छोडकर प्रव्रज्या ग्रहण करने के लिए उद्यत होकर दीक्षा ग्रहण करं ग्रहणासेवना रूप शिक्षा का सम्पग्रूप आसेवन करते हुए आचार्य के समीप अच्छी प्रकार ब्रह्मचर्य रूप संयमका जीवनपर्यन्त थहुने 'विहाय - विहाय' छोडीने अवल्या 'उट्ठाय - उत्थाय' ग्रहण हरीने मा हेवन ३५ शिक्षा ग्रह उरतो ' सुवंभचेरे - सुब्रह्मचर्यम्' सभ्य अठारथी संयमभा "वसेज्जा - वसेत्' स्थिर रहे तथा 'ओवायकारी - अवपातकारी' मायाय विगेरेनी आज्ञानु पासन उरतो थ। 'विणयं विनयम्' विनयनी 'सुसिक्खेसुशिक्षेत्' शिक्षाना अभ्यास पुरे मा रीते 'जे-य' ने ५३ष 'छेय-छेकः ' संयम पालन वामां निपुणु मनीने 'विप्पमाय विप्रमादम्' । पशु प्रा २ना प्रभाह 'न कुज्जा- न कुर्यात् न ४२ अर्थात् सभ्य प्रहारथी सत्यमनुं પાલન કરે ॥૧॥
અન્વયા - —આ જીનશાસન રૂપ નાગમથી સંસારના સ્વભાવને જાણુવાવાળા પુરૂષ ખાદ્ય અને આભ્યન્તર ધન ધાન્ય લાભ ક્રોધાદિ ષાયાને છેડીને પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરવા માટે ઉદ્યમી થઈને દીક્ષા ગ્રહણ કરીને ગ્રહણાસેવના રૂપ શિક્ષાનુ સમ્યક્ પ્રકારથી આસેવન કરીને આચાયની પાસે સારી
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ग्रहणासेवनाशिक्षाभ्यां विनयं सम्रग यस्येद् एकम् (जे) यः (छेय) छेसः संयमा नुष्ठाने निपुणः (विप्पमाय) विश्मादम्-विविध प्रनादम् (नकुन्जा) न कुर्यात् ।। ___टीका-'इह' इह-अस्मिन् प्रवचने वा जिनशासने ज्ञातसंसारस्वभावः कश्चित् 'गं' अन्धस्-बाह्याभ्यन्न धनधान्यद्विपदचतुष्पदादिकम् 'विहाय' परित्यज्य, ज्ञातसंसारस्वभावः पुरुषः येनाऽऽत्सा अध्यते-बध्यते स ग्रन्थः, तादर्श द्विपदचतुष्पद्धनधान्यादिकं ग्रन्थपदाभिलप्यं परित्यज्य प्रजिता सन् 'उहाय' सदत्यानेन उत्थाय 'शिक्खमाणो' शिक्षमाणः शिक्षा-ग्रहणाल्पामासेवनारूपांच. सम्यगासेवमानः 'मुबंभचेर' सुब्रह्मवर्य मुष्ठु-शोभनं नवभिब्रह्मचर्यगुप्तिभि गुप्त नववाटिकाविशुद्धं ब्रह्मचर्य-संयमः तम् 'वसेना' वसेत्-परिपालयेत् तथा 'ओबायकारी' अवपातकारी अवपातो गुरूणामाज्ञा तत्कारी, सदा गुर्वाज्ञा परिपालको भवेत् । तथा भूतः सन् 'विणयं' विनयम् विनीयते-अपनीयते कर्म येन सो विनयः, तर 'सुसिक्खे' सुशिक्षेत्-ग्रहणाऽऽसेवनाभ्यां विनयं सम्यग् अभ्य. पालन करे और गुरु की आज्ञा का पालक होकर ग्रहणासेवना द्वारा विनय का सम्यक् प्रकार से अभ्यास करे (सोखे) और संयमानुष्ठान में निपुण होकर किसी भी प्रमाद को न करे अर्थात् सभी प्रमादो को छोड दे ॥१॥ ____टीकार्थ-हस जिन प्रवचन में था लोक में संसार के स्वभाव को जान लेनेवाला पुरुष आत्मा के बन्ध के कारणभूत विपद् चतुष्पद धन धान्य आदि घाह्य आभ्यन्तर अन्य परिग्रह को त्याग कर दीक्षा अंगीकार करके, ग्रहणरूप और आलेवन रूप शिक्षा का सेवन करता हुआ लय वाडों से युक्त ब्रह्मचर्य का पालन करे । जीवनपर्यन्त आचार्य के समीप निवास करे। सदैव गुरुजनों की आज्ञा का पालन करे। सूत्राध्ययन रूप ग्रहण और प्रक्षेपणादि रूप आलेवन विनय का सम्यक् प्रकार से सेवन करे । जो રીતે બ્રહ્મચર્ય રૂપ સંયમનું જીવન પર્વત પાલન કરે અને ગુરૂની આજ્ઞા પાલક બનીને ગ્રહણસેના દ્વારા સારી રીતે વિનયને અભ્યાસ કરે (સીએ) અને સંયમ પાલનમાં નિપુણ બનીને કેઈ પણ પ્રકારનું પ્રમાદ ન કરે અર્થાત્ બધાજ પ્રમાદ ત્યાગ કરે છે
ટીકાર્થ–આ જીનપ્રવચનમાં અથવા આ લેકમાં સંસારના સ્વભાવને જાણવા વાળે પુરૂષ આત્માના બંધના કારણભૂત દ્વિપદ, ચતુષ્પદ, ધન, ધાન્ય વિગેરે બાહ્ય અને આક્યત્તર ગ્રથ, અત્ પરિગ્રહને ત્યાગ કરીને તથા દીક્ષાને સ્વીકાર કરીને, સૂત્ર ધ્યયન રૂપ ગ્રહણ શિક્ષાને અને પ્રક્ષેપણુદિ રૂપ સેવન શિક્ષાનું સેવન કરતાં નવ વાડોથી યુક્ત બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરે ! જીવન પર્યન્ત
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् स्येत् । 'जे' य: 'छेय' छक्का-निपुणः-विवेककुशल', संयमाऽनुष्ठाने आचार्योपदेशे या 'विप्पणाय' विममादम्-विविधं महादस्य 'मज्जा ' न कुर्यात् यथाहि कश्चिद्रोगी वैद्योपदेशं कुर्वाणः स्वकीयप्रशंसां नैरुज्यं च माप्नोति, तथा याब ज्जीवनमाचार्योपदेशं संयमं च अनुपालयन् साबधग्रन्थपरित्यागी मुनिः पाप. कौषधरथानीयाचार्यश्चनपरिपालकः सन् ोपशंसाम्-विविध प्रसादम् 'न कुमा' न कुर्यात, यथाहि कश्चिद्रोगी वैधोपदेशं कुर्वाणः स्वकीयप्रशंसां नैरुज्यंच प्राप्नोति, तथा यावज्जीवनमाचार्योपदेश संयमं च अलुपालयन् सावधग्रन्थ परित्यागी सुनिः पापकौषधस्थानीयाचार्य-चनपरिपालक, सन् लोकप्रशंसाम् अशेपकर्मक्षयं च प्राप्नोति, इति । इहलोके अन्य परित्यज्य शिक्षा समुपलभ्य, दीक्षितो दीक्षया सम्यगृब्रह्मचर्य पालयेत् । तथा गुरोरनुमा परिपालयन् विनयं लंयम के अनुष्ठान में कुशल है या आचार्थ के उपदेशको ग्रहण करने में अशल है। वह प्रमाद न रे । जैसे रोगी वैद्य के उपदेश के अनुसार आचरण करता हुआ प्रशंसा और नीरोगता प्राप्त करता है। उसी प्रकार यावज्जीवन आचार्य के उपदेश को तथा संयय को पालता हुआ सावध ग्रन्थ को त्याग करनेवाला एवं पापक्षम के औषधल्प आचार्य.के वचन का पालक साधु प्रशंसा प्राप्त करता है। लोग उसे कहते हैं 'अहो! गुके का आज्ञाकारी यह मुनि धन्य है। यह समस्त कर्मो का क्षय करता है।
तात्पर्य यह है कि-इस लोक में परिग्रह को त्याग कर, शिक्षा प्राप्त करके और दीक्षा ग्रहण करके सम्यक् ब्रह्मचर्य का पालन करे।
આચાર્ય સમીપે નિવાસ કરે. હમેશાં ગુરૂજનની આજ્ઞાનું પાલન કરે ગ્રહણ અને આસેવન રૂપ વિનયનું સારી રીતે સેવન કરે. જે સંયમના અનુષ્ઠાનમાં કુશળ એવા અથવા આચાર્યના ઉપદેશને ગ્રહણ કરવામાં કુશળ એવા શિષ્ય પ્રમાદ ન કરે. જેમ રોગી વૈદ્યના ઉપદેશ પ્રમાણે આચરણ કરતે થકે પ્રશંસા અને નીરોગી પણું પ્રાપ્ત કરે છે, એ જ પ્રમાણે જીવન પર્યન્ત આચાર્યના ઉપદેશનું તથા સ યમનું પાલન કરતા થકા સાવધ ગ્રન્થને ત્યાગ કરવાવાળા સાધુ પાપકર્મનાં ઔષધ રૂપ આચાર્યના વચનનું પાલન કરનાર પ્રશંસા પ્રાપ્ત કરે છે. લોક તેને કહે છે કે-અહો! ગુરૂની આજ્ઞાકારી આ મુનિને ધન્ય છે. તે સઘળા કમેને ક્ષય કરે છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–આ લેકમાં પરિગ્રહને ત્યાગ કરીને શિક્ષા પ્રાપ્ત सू० ५०
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
सूत्रकृताङ्गसू
शिक्षेत् । तथा संयमानुष्ठानं कुर्वन् प्रसादं न कुर्यात् एवं करणेन साधुः समुदाये प्रशंसाया अशेषकरूपमोक्षरय चाधिकारी भवतीति भावः ॥ १॥
यस्तु यावज्जीवं गुरुगचनः सम्यक् संयमं परिपालयन् गुरुमनुवत्ते स उत्तरति संसारसागरम्, यस्तु तदाज्ञामनतुरुन्धानः स्वच्छन्दतामवलम्व्य गच्छाद्विनिर्गत्यैकाकी विहरति, तस्यापायं दर्शयति सूत्रकारः - 'जहा' इत्यादि । मूलम् - जहा दिमीपोतनप जातं सावासमा पैविडं मैन्नमाणं । तमचाइयं वरुणमप जावं ढँकाइ अवत्तगमं हरेज्जा ॥२॥ छाया- -यथा द्विजपतगपत्र जातं, स्वावासकान् प्लवितुं मन्यमानम् । तमशक्नुवन्तं वरुणमपत्रजातं योऽव्यक्तराम दरेयुः ॥२॥
9
--
गुरु की आज्ञा पालता हुआ विनय को सीखे । संयम का अनुष्ठान करने में प्रमाद न करे ॥ १ ॥
यावज्जीवन गुरुवचन के अधीन होकर संयम का परिपालन करता है, वह संसार सागर को पार कर लेता है। इसके विपरीत जो गुरु आज्ञा का पालन न करके स्वच्छन्द बन जाता है और गच्छ से निकल कर एकाकी विहार करता है । उसको क्या अपाय (कष्ट) होता है, यह सूत्रकार दिखलाते हुए कहते हैं- 'जहा' इत्यादि
शब्दार्थ - 'जहा - पथा' जिस प्रकार से 'अपसजातं - अपत्र आतम्' जिसको पंख आई न हो ऐसा पक्षी का बच्चा 'सावासगा - स्वावासकात्' अपने निवासस्थान से 'पथिउं - प्लषितुम् ' उडने को 'मनमाणं
કરીને અને દીક્ષા ગ્રહણ કરીને સમ્યકૂ પ્રદ્દાચય નું પાલન કરે. ગુરૂની આજ્ઞાનું પાલને કરતા થકા વિનય સીખે, સયમનું અનુષ્ઠાન કરવામાં પ્રમાદ ન કરે ॥૧॥
1
જેએ જીવન પર્યન્ત ગુરૂ વચનને આધીન થઈને સયમનું પાલન કરે છે, તે સંસાર સાગરને પાર કરી લે છે, તેથી ઉલ્ટા જે શુરૂ આજ્ઞાનું પાલન ન કરતાં સ્વછંદ ખની જાય છે, અને ગચ્છથી બહાર નીકળીને એકલે વિહાર કરે છે, તેને શું અપાય (ક) થાય છે, એ બતાવવા માટે સૂત્રકાર 'अहो' इत्याहि गाथातु स्थन मेरे छे.
शब्दार्थ' —–'जहा-यथा' ? अभाये 'अपत्तजातं - अपनजातम्' ने यांभ भावी न डाय मेवु' पक्षी णभ्यु' 'सावासगा - स्वावास कात्' पोताना तिवासरणानथ, ‘पविउँ-प्लवितुम्' उडवानी 'मन्नमाणं मन्यमानम्' ४२छ। ४२ते।
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
मयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रुं. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
३९५
अन्यवार्थ : - ( जहा ) तथा - येन प्रकारेण (अवत्तजातं ) अपत्रजातम् - अनुस्पन्नपक्षम् (सावासगा ) स्वावासका स्वार ( पविउं) प्लवितुम् - उत्प्रेतितुम् (मन्नमार्ण) मन्यमानम्, परन्तु उत्पतितुम् (अचाइय) अशक्नुवन्तम् (तं तरु)
तरुणम् आत्मानं मन्यमानं तं बालम् ( दियापोतं) द्विजपोतं पक्षिशिशुम् (अपत्तजातं ) अपत्रजातम् - पक्षरहितम् अतएव ( अव्वतगमं) अव्यक्तगमम् उड्डीय गन्तुमसमर्थ ज्ञात्वा (ढकाइ) ढङ्कादयो मांसाभिरुवयः पक्षिणः (हरेज्जा) हरेयुः - कच्चा उत्थाप्य नयेयुः व्यापादयेयुरितिभावः । यथाऽजातपक्षं पक्षि मन्यमानम्' इच्छा करता हुआ उडने में 'अचाइयं - अशक्नुवन्तम्' अशक्तिवाला होता है ऐसा ही 'तं तरुणं तं तरुणम्' अपने को तरुण माननेवाला उस बाल अज्ञानी को 'अपत्तजातं - अपत्र जातम्' पंखरहित ऐसे 'दियापोतं - द्विजपोतम्' पक्षि शिशु कि जो 'अव्वत्तगमं - अव्यक्तगमम्' उडकर जाने में असमर्थ है ऐसे पक्षिशावकको 'ढंकाइ - ढङ्कादयः'
आदि मांसाहारी पक्षी 'हरेज्जा - हरेयुः' हर लेते हैं अर्थात् मार डालते हैं ||२||
अन्वयार्थ - जिस प्रकार अनुत्पन्न पांखवाले पक्षी के बच्चे जो कि अपने घोंसले से उड़ना चाहता है । किन्तु पांख न होने से उड कर जाने में असमर्थ है। ऐसे अपने को तरुण आनने वाले पांख रहित पक्षी के शिशु को ढङ्क वगैरह मांस भक्षक पक्षी मार डालते हैं । अर्थात् नन्हें पक्षी के शावक (बच्चे) जो कि घोंसला छोडकर इधर उधर भटकता रहता है । उसको मांस खानेवाले ढङ्क वगैरह वडे घातकी पक्षी
परंतु उडवामां 'अचाइय' - अशक्नुवन्तम्' सशक्त होय छे सेवा 'तं तरुण-सं 'चरुणम्' घोताने त३थ् मानवावाणा मे जास-अज्ञानीने 'अपत्तजात' - अपत्रजातम्' यांग विनाना सेवा 'दियापोत- द्विजपोतम्' पक्षिना सम्नी भे 'अव्वत्तगमं - अव्यक्तगमम्' उडीने श्वामां असमर्थ छे, सेवा पक्षिना मभ्याने 'ढ काइ - ढङ्कादयः' ८४ विगेरे मांसाहारी पक्षी 'हरेज्जा - हरेयु ' डरी से छे. અર્થાત્ મારી નાખે છે. ારા
ન
અન્વયા—જે પ્રમાણે જેની ાખ માની નથી તેવુ' પક્ષીનુ` ખચ્ચું કે જે પેાતાના માળામાંથી ઉડવા ઈચ્છે છે. પરતુ પાંખ ન હાવાથી ઉડીને બહાર જવા શક્તિમાત્ નથી એવા અને પાત ને તરૂણ માનવાવાળા પાંખ વિનાના પક્ષીના બચ્ચાને ઢંક વિગેરે માસશક્ષક પશ્ચિયા મારી નાખે છે. અર્થાત્ નાના પક્ષિના બચ્ચાને કે જે માળેા છેડીને આમ તેમ ભટકે છે, તેને માંસભક્ષક પક્ષિઓ જબર જસ્તીથી મારીને ખાઈ જાય છે. એજ પ્રમાણે એકલાર્જ-સમ્રુ
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतसूत्रे शात्रकं नीडं विहाय इतस्ततः परिभ्रमन्त मांसभक्षका ढङ्कादयो वलाद् नीत्वा भक्षयन्ति तथैव एकाकिनं पृथग्भूय विहरन्तं साधुमपि अपरिपकबुद्धिं परतीर्थिकाः स्वमतं ग्राहयितुं हरेयुरिति भावः ॥ २ ॥
PS
टीका- 'जदा' यथा येन प्रकारेण 'दियापोतं ' द्विजपोतम्-पक्षिशिशुम् 'अपत्तजातं ' अपत्रजातं पतन्ति गच्छन्ति येन तत् पत्रम् - पत्रम् न जातं (यस्य सोsपत्र जातः, तम् 'सावासगा' स्वावासकात् - स्वीयनीडात् 'पचिडं' प्ल वितुम् - उत्पतितुम् 'मन्नामाणं' मन्ययानम् - इतोऽहमुडीयाऽन्यत्र गमिष्यामीति कृत्वोत्प्लुतम्, परन्तु उत्पतितुम् 'अचाइये ' अशक्नुवन्तम् 'तरुणं' तरुणम् - चालम् 'अपत्तजात' अपत्रजातं - पक्षरहितं पक्षिशावकं ज्ञावा 'ढका' ढङ्कादयो मांसा ऽभिरुचः पक्षिणः 'अवत्तगर्म' अव्यक्तगमम् - उड्डीय गन्तुमसमर्थम् 'हरेज्जा' - जबरदस्ती मारकर खा जाते हैं । वैसे ही समुदाय से अलग होकर 'विहार करनेवाले अपरिपक्व बुद्धि साधु को भी दूसरे तीर्षिक अन्य 'मतावलम्बी अपने मत को स्वीकार करानेके लिये हर कर ले जाते हैं ॥ २॥
टोकार्थ - जिसके पंख उगे नहीं है ऐसा कोई पक्षी का बच्चा अपने घोंसले से बाहर उड़ने की इच्छा करता है, वह सोचता है कि मैं यहां से उड़कर अन्यत्र जाऊंगा । किन्तु वह उडले में असमर्थ हो जाता है और ढंक आदि पक्षी उसे बिना पांखों का पक्षी का बच्चा , सेमल कर हरण कर लेते हैं और मार डालते हैं ।
1
यह है कि कोई पक्षी का बच्चा, जिसके अभी तक पंख नहीं उगे हैं। अपने घोंसले से बाहर निकल कर उडना चाहता है, पर वह पांखों के अभाव में उड नहीं सकना । उसे इधर-उधर अकेला
દાયથી અલગ થઈને વિહાર કરવાવાળા અપરિપકવ બુદ્ધિવાળા સાધુને પણુ અન્યતીર્થિક પેાતાના મતને સ્વીકાર કરાવવા માટે હરીને લઈ જાય છે. રા
ટીકા”—જેની પાંખ ઉગી નથી, એવું કાઈ પક્ષીનું અચ્ચુ પેાતાના માળાથી બહાર ઉડવાની ઇચ્છા કરે છે, અને તે વિચારે કે હું અહિંથી ઉડીને ખીજે જઈશ. પરંતુ ઉડવામાં અસમર્થ થાય છે. અને ઢક કક વિગેરે હિંસક પક્ષિઓ તેના પાંખ વગરનું સમજીને તેને પકડીને લઈ જાય छे, अर्थात् भारी नाचे छे.
על
કહેવાનું તાત્પ એ છે કે——કેાઈ પક્ષીનું ખચ્ચું' કે જેને પાંખ ઉગી ન હાય, એવું તે પેાતાના માળામાંથી બહાર નીકળીને ઉડવાની ઇચ્છા કરે છે, પર’તુ તે પાંખાના અભાવને લીધે ઉડી શકતુ' નથી. તેને આમ તેમ એકલું
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
૨૨૭
हरेयु:-नयेयुः - विनिगतयेयुरिति । चथाऽनुत्पन्नपक्षं पक्षिणो वाले नीडं विहाय स्वतः परिभ्रन्तं वावाद वियुक्त का ढङ्कादयोऽश्नन्ति, एवमेत्र एकाकिनं पृथग्भूय विहरन्तं साधुमपि पर्द्धि कदाचित्परतीर्थिकाः स्वमतं ग्राहयितुं हरेयुरिति भावः ॥ २ ॥
मूलम् - एवं तु संहं पि अधम्मं निस्तारियं बुसिमं श्रन्नमाणा । दियस्त छायं व अपचनार्थ हेरितु पांवधम्मा अंगे ॥३॥
छाया - एवं तु शैक्षमध्यपुष्टवपणिं, निस्तारितं वयं मन्यमानाः । द्विजस्य शामिवाऽपत्रजातं हरेयुः पापधर्माणोऽनेके ॥३॥
घूमते देख हिंसक पक्षी हरण कर ले जाते हैं और मार डालते हैं । इसी प्रकार गच्छ से अलग होकर एकाकी विचरण करनेवाले अपरिपक्व वृद्धि साधु को देखकर अन्यतीर्थिक अपने मत में दीक्षित करने के लिए हर लेते हैं ||२॥
' एवं तु खेहं पि' इत्यादि ।
शब्दार्थ - ' एवं तु एवं तु' पूर्वोक्त प्रकार से 'अधर्म-अपुष्ट धर्माणम् श्रुतचारित्र धर्म में निपुण न होने वाले ' सेपि - शिष्यमपि' नव दीक्षित शिष्यको भी 'निस्सारिय - निस्तारितम्' गच्छसे निकले हुए देखकर 'सिमं वयम्' अपने अधीन 'मन्नमाणा - मन्यमानाः ' समझते हुए 'अणे - अनेको बहुत से 'पावनम्मा-पापधर्माण:' पाखust ऐसे परतीर्थिक 'दिवस-द्विजस्य' पक्षी के 'अपन्तजायं - अपन
ક્રૂતુ જોઈને હિંસક પક્ષી તેને પકડીને લઈ જાય છે, અને મારી નાખે છે. એજ પ્રમાણે ગચ્છથી જુદા પડીને એકલા વિચરણ (વિહાર) કરવાવાળા અપરિપકવ બુદ્ધિવાળા સાધુને જોઇને અન્ય મતવાળાએ પેાતાના મતમાં લઈ જવા માટે તેનુ હરણ કરે છે. અર્થાત્ તેને ફસાવીને લઈ જાય છે. રા
'एव तु से पि' त्याहि
शब्दार्थ –'एव तु एव तु' पूर्वोक्त अरे 'अदुधम्मं - अपुष्टधर्माणम्' श्रुत चारित्र धर्मभां निपुणु न थवावाजा 'सेहंपि - शिष्यमनि' नवीन दीक्षा धार रेस शिष्यने या 'निस्सारियं - निस्सारितम्' गछनी महार निपुणेसो लेने 'पुसिमं- वश्यम्' पोताने खाधीन 'मन्नमाणा - मन्यमाना" मानवात्राला 'अणेगेअनेके' म पात्रधम्मा- पापधर्माण:' यामडी मेवा भरतीर्थि। 'दियरस -
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
सूत्रकृतशिस्त्र ___ अन्वयार्थ:-(एवंत) एवं तु-पूर्वोक्तपकारेण (अपुट्ठधम्म) अपुष्टधर्माणम् अपूर्ण श्रुतचारित्रधर्माणम् । 'सेहं पि' शैक्ष-शिष्यमपि नवदीक्षितम् (निस्सारिय) निस्सारितम्-पाखण्डिभिः प्रतायं गच्छान्निष्कासितम् (युसिम) वृषिमन्तं चारित्रवन्तं शिष्यम (मन्नमाणा) मन्यमाना (अणेगे) अनेके (पावधम्मा) पापधर्माणः-पाखण्डिनः परतीथिकाः (दियस्स) द्विजस्य-पक्षियः (भपत्तनायं) अपनजातम् -अनुत्पन्नपक्षम् स्वावासान्निस्मृतम् (छावं) शावम्-शिशुम् (ब) इत्र (हरेज्जा) हरेयु -नयेयुः ॥३॥
टीका-दार्टान्तिके योजयति-'एवं तु एवं तु-पूर्वोक्तमकारेण, तत्राऽपुष्टपक्षत्वम्, इ5 तु शब्द:-अपुष्टधमत्वमिति वैशिष्टयं दर्शयति-'अपुटधम्म' अपुष्टधर्माणम्-अपृष्टः-अपरिणतो धर्मः श्रुतचारित्राख्यो यस्य तं-धर्मस्य पूर्णसामग्रीरहितस् 'सेहंपि' शिष्यम्-नवदीक्षितं गच्छक्रियामनवगच्छन्तम् 'निस्साजातम्' पंख रहित 'छावंच शोवमिव' बच्चे के जैसे 'हरेयुः' हरण कर ले जाते है।३॥ ___अन्वयार्थ-पूर्वोक्त प्रकार से अपुष्ट श्रुतचारित्र धर्मवाले नवीन दीक्षित साधु शिष्य को समुदाय से बाहर निकाले हुए देख कर उसको अपने घश में मानते हुए अनेको पाखण्डी परतीर्थिक ठग कर अनुत्पन्न पांखवाले पक्षी के बच्चे के समान हर लेते है अर्थात् अपने अधीन पनाकर अपने मतमें फसाते हैं ॥३॥
टीकार्थ-उल्लिखित दृष्टान्त को दाष्टान्तिक के साथ घटित करते है। जैले पक्षी का बच्चा अपुष्ट पाखोंवाला होता है। उसी प्रकार यहां साधु अपुष्ट धर्मवाला होता है। अर्थात् उसमें शुनचारित्र धर्म सम्यक प्रकारले परिणत नहीं हो पाया है। वह गच्छ की क्रिया को समझ द्विजस्य' पक्षिना 'अपत्तजाय-अपनजातम्' ५in पिनाना 'छावंव-शाक्कमिव' यानी म 'हरेजा-हरेयुः' 80 से छे. ॥3॥
અન્વયાર્થ-પૂર્વોક્ત પ્રકારથી અપુષ્ટ કૃતચારિત્ર ધર્મવાળા નવ દીક્ષિત સાધુને સમુદાયથી બહાર નીકળેલ જોઈને તેને પિતાને વશ માનીને અનેક પાખંડી પરતીર્થિકે ઠગીને પાંખ ફૂટયા વિનાના પક્ષિના બચ્ચાની માફક તેને હરી લે છે. અર્થાત્ પિતાને વશ કરી પિતાના મતમાં ફસાવી લે છે !
ટીકાઈ–ઉપર બતાવેલા દૃષ્ટાન્તને દાબ્દન્તિક સાથે ઘટાડે છે. જેમ પક્ષિનું બચ્ચું અપુષ્ટ પાંખેવાળું હોય છે. એ જ પ્રમાણે અહિયાં સાધુ અપુષ્ટ ધર્મવાળે હેાય છે અર્થાત તેનામાં શ્રુતચરિત્ર ધર્મ સારી રીતે પરિત થયેલ નથી તે ગચ્છની ક્રિયાને સમજેલ નથી. એવા અપરિપકવ સાધુને
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
३९९ रिय' निस्सारितम्-पाग्वण्डिमिः प्रतार्य निष्कासितं स्वगच्छतः स्वयमेव नि: मृतं वा तम् अवलोक्य 'सिम' संयमयुक्तम् 'मन्नमाणा' मन्यमानाः 'अणेगे' अनेके 'पाधल्या' पापधर्माणः-पाखण्डिनः परतीथिकाः स्वकुटुम्बिनो वा प्रतारयन्ति प्रतार्य मार्गाच्यावयन्ति । कमिव 'अपत्नजायं' अपनजातस् 'छावं' शावम् 'च' इन कस्य-'दियरस' द्विजस्य-पक्षिणः, अपनजातं पक्षिशिशुभित्र शिष्यम् 'हरिसु' हरेयुः ते परतीथिका अपुष्टधर्माणं, यथा पक्षरहितं पक्षिशिशु मांसभक्षकाः पक्षिणो हरन्ति, एवं निर्वले शिष्यं स्वगच्छाद्विनिर्गतं यथा तथा वा तमेकाकिनं परतीथिकाः स्वकुटुम्बिनो वा नयेयुः, पूर्व चाटुवचनै व्यामोह पश्चान्मार्गाद्भ्रष्टं कुर्वन्तीति स्मुदितार्थः ॥३॥
एकाशीभूय विहरतः साधोरने के दोषाः संभवन्ति, अतः सदैव गुरुकुले चासो विधेय इति दर्शयति सूत्रकारः 'ओसाणं' इत्यादि । मूळम्-ओसाणमिच्छे अणुए समाहि अणोसिए करेइणचा। ओभासमाणे विर्यस्स वित्त
__णे णिकसे बहियों आसुपन्ने ॥४॥ छाया-अवसानमिच्छेन्मनुजः समाधि, मनुषितोनान्तकर इति ज्ञात्वा ।
अवभासयन द्रव्यस्य वृत्तं, न निष्कसेन्दहिराशुप्रज्ञः ॥४|| नहीं पाया है। ऐसे अपरिपक्व साधु को गच्छ से गुरुवर्ग द्वारा निकाला हुआ या स्वयं निकला हुआ देख कर अपने हाथ आया जान फर, अनेक पापधर्मी पाखण्डी परतीर्षिक या उसके कुटुम्बी जन प्रलो भन देकर मार्ग से भ्रष्ट कर देते हैं । ठीक उसी प्रकार जैसे विना पाखों के पक्षी शावक को ढंक आदि मांस भक्षी पक्षी हरण कर लेते हैं।
एकाकी होकर विचरण करने वाले साधु को अनेक दोष उत्पन्न होते हैं । अतएव सदैव गुरुकुल में निवास करना चाहिए । यह सूत्र. ગચ્છથી ગુરૂવર્ગ દ્વારા બહાર કહાડેલ અથવા સ્વયં બહાર નીકળે જોઈને પિતાના હાથમાં આવેલ સમજીને અનેક પાપ ધર્મ પાખંડી પરતીથિક અથવા તેના કુટુમ્બી ભાવીને માર્ગથી ભ્રષ્ટ કરે છે. જેમકે પાંખ વિનાના પક્ષીના બચ્ચાને ઠંક કંક વિગેરે માંસ ખાનારા પક્ષી હરણ કરીને લઈ જાય છે. પાકા
એકલા થઈને વિહાર કરવાવાળા સાધુને અનેક દોષે ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી સદા ગુરૂકુળમાં જ વાસ કરે જોઈએ, તે બતાવવા સૂત્રકાર કહે છે
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
सूअकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ:--(अणुए) सनुजः-साधुः (भणोसिए) अनुपितः स्वच्छन्द चारी सन् (गंतकर) नान्तकर-कर्मक्षयकारको न मति (इइ) इति-इत्येवम् (णच्चा) ज्ञात्या-सम्यविचार्य (भोसाणं) अवसानम् गुलमुलनिवासम् तथा (समाहि) समाधिम्-संपमानुष्ठानम् (इच्छे) इन्छेत्-वान्छेत् एवम् (हवियरस) द्रव्यस्य-भव्यस्य मोक्षगानयोग्यस्य सः यत् (वित्त) वृत्तम् चतरविवादित संयममार्गस् (ओभासमाणे) अबभासयन्-जिनधर्म प्रकाशयन् (बहिया) बहिःक्षार दिखलाते हैं-'ओसाणं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अणुए-मनुजः' मनुष्य 'अगोलिए-अनुपितः' गुरु कुल में निवास न करनेवाला-अर्थात स्वच्छंदाचरण करने से नकारनान्तफर' कर्म का क्षय करनेवाला ना है 'इ-हति' इस प्रकार से 'चा ज्ञात्वा' जानकार 'आपन्ने-माशुप्रज' बुद्धिमान पुरुष 'ओसाणंअवसान' शुरु भच्छ में निवास करने की तथा 'समाहि-समाधिम् लयमानुष्ठान करने की इच्छे-इच्छेत् इच्छा करे इस प्रकार करने से 'चियरस-द्रव्यस्य मुक्तिगमन योग्य साधु के जो 'वित्तं'-वृत्तं सर्वज्ञ प्रतिपादित संयममार्ग को 'मोसासमाणे-अवजालयन्' प्रगट करता हुआ 'बहिया' यहि गच्छ के बाहर 'ण णिक्कसे-न निष्कसेत्' न नीकले अर्थात् स्वच्छंदाचारी न बने ॥४॥ ___अन्वयार्थ -मनमानी विचरने वाला अनस्थित स्वच्छन्दचारी साधु कर्मका क्षय करनेवाला नहीं हो सकता। ऐसा समझ कर और विचार कर साधु गुरुकुल में निवास और संयमानुष्ठान करने की -मोखाणे' त्याह
शहाय-मणुए-मनुजः' मनुष्य 'अणासिए-अनुपितः' शु३६मा निवास ४२१वाणे मर्थात् २१२७६ माय२१ ४२पाथी 'गंतकरे-नान्तफरः' मना क्षय ४श शत नथी. 'इइ-इति' मा नभाए 'जच्चा-ज्ञात्वा' tena. 'आसुपन्नेपाशुप्रज्ञः' मुद्धिमान ५३५ ओटाण-अवमानम्' शु३४मा निवास ४२पानी 'इच्छे-इच्छेत्' ५२छ। ४२ मा प्रमाणे पाथी 'दवियस्स-द्रव्यस्य' भुमितभाभन योग्य साधुने रे 'वित्त-वृत्त' सबसे प्रतिपाहन रेस सयम भाग 'ओभासमाणे-अवमासयन्' प्रगट ४२ते। । 'वहिया-बहिः' १२७नी महार 'ण णिकसे-न निष्कसेत' न नाणे मर्थात् २९२७ हयारी न मने ॥४॥
અન્વયાર્થ–મનસ્વી પરે વિચરવાવાળે અસ્થિર બુદ્ધિવાળો અને સ્વચ્છદાચારી સાધુ કમને ક્ષય કરવામાં સમર્થ થઈ શકતો નથી. આ રીતે સમજીને અને વિચારીને સાધુ ગુરૂકુળમાં જ રહેવાની અને સંયમાનુષ્ઠાર કરવા
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थचोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् गुरुकुलात् गच्छाद्वा वहि: (ण णिककसे) न निष्कसेत्-अन्यत्र नोपवसेत् स्वच्छन्दचारी न भवेदिति भावः ॥४॥
टीका ... 'मणुए' धनुजः-साधुः 'अणोसिए' अनुपितोऽनवस्थित:-स्वच्छन्द चारी 'गंतकर' नान्तकर:-कर्मक्षयकारको न भवति 'इइ इस्पेवं 'णच्चा' ज्ञात्वा -सम्मग विचार्य 'ओसाणे' अवसानम्-गुरुकुले सदैवाऽवस्थानम्-निवासं याच ज्जीव तथा 'समाईि' समाधिम् संपमाऽनुष्ठानरूपाम् 'इच्छे' इच्छेद्-वान्छेत् , स एव प्रतिज्ञातमर्थ प्रतिपालयितुं शक्ष्यति, यो गुरुकुले सदैव तिष्ठति, नान्यथा तत्संभवति । गुरुकुलबासरहितस्य ज्ञानमुपहासमायं भवति। तदुक्तम् -'नहि भवति निर्विगोपकामनुपासितगुरुकुलस्व विज्ञानम् । . .
घकटितपश्चाद्भागं पश्यत नृत्यं मयूरस्प ॥१॥ इच्छा कारे । एवं मध्य मोक्ष भबन योग्य साधु का वृत्त को जो कि लज्ञ छारा प्रतिपादित संयम मार्ग और जिनधर्म है उसको प्रकाशित करते हुए गुरुकुल से था गच्छ से बाहर न निकले ॥४।। ___टीकार्थ--जो मनुष्य अर्थात् साधु गच्छ में निवास न करके स्थ
छन्द विचरण करता है, वह कर्मों का क्षय नहीं कर सकता। ऐसा विचार करफे साधु सदैव गुरुकुल में रहने की इच्छा करे और सम्यक अनुष्ठान करने की अभिलाषा करे । जो सदैव गुरु के समीप निवास करेगा, घही अपनी प्रतिज्ञा का पालन करने में समर्थ होगा। इसके विना प्रतिज्ञा का पालन कहीं हो सकता। गुरुकुलवास से रहित पुरुष का ज्ञान हास्यास्पद होता है। कहा भी है-'नहि भवति निर्मिगोपक' इत्यादि। નીજ ઇચ્છા કરે, તથા ભવ્ય મેક્ષ ગમન ચગ્ય સાધુના વૃત્તાંતને કે જે સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદિત સંયમ માર્ગ અને જૈનધર્મ છે, તેને પ્રકાશ કરતા થકા ગુરૂકુળમાંથી અથવા ગચ્છમાંથી બહાર નીકળે નહીં અર્થાત્ સ્વદા ચારી ન બને છેડા
ટીકા–જે મનુષ્ય અર્થાત્ સાધુ ગચ્છમાં નિવાસ ન કરતાં સ્વરછ વિચરણ (વિહાર) કરે છે, તે કર્મોને ક્ષય કરી શકતા નથી. એ વિચાર કરીને સાધુ હમેશાં ગુરૂકુળમાં રહેવાની ઈચ્છા કરે, અને સમ્યક્ અનુષ્ઠાન કરવાની અભિલાષા–ઈચ્છા કરે, જે સર્વદા ગુરૂની પાસે નિવાસ કરશે, એજ પોતાની મર્યાદાના પાલનમાં સમર્થ થઈ શકશે તે સિવાય પ્રતિજ્ઞાનું પાલન થઈ શકતું નથી ગુરૂકુળ વાસથી રહિત પુરૂષનું જ્ઞાન હાસ્યાસ્પદ થાય છે. ४. ५ छे ४-नहि भवति निर्विगोप' त्याह
सू०५१
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्र , - अनुपासितगुरुकुलस्य साधो विज्ञान तस्य रक्षणाय समर्थ न भवति यथा गुरूपदेशमन्तरा स्वानुमवसायेण नृत्गतो मयूरस्य मुद्यभागः प्रभागितो भवति । 'दवियस्स' द्रव्यस्य-सोक्षगमनयोगस्य वा यत् 'वित्तं' वृत्तम्-सर्वज्ञपतिपादितसंयममार्गम् 'ओमासमाणे अगासयन्-जिनधारी प्रकाशयन् 'पहिया' यहिः गुरुकुलाद् गच्छाडा ‘ण णित कसे' निष्कसेन गुरुकुलं परित्यज्य नाऽन्यत्रोपवसेन -स्वच्छन्दाचारी न भवेदिति, का? इत्पाह-'आसुगन्ने' आशुपज्ञ:शीघ्रबुद्धिः शिष्यः ॥४॥
यो गुरुकुले वसति तस्य गुणानाह-'जे ठाणी' इत्यादि। मूलम्-जे ठाणओ य समणालणे य परक्ष यावि सुला जुत्ते।
समितिसुगुत्तीसुथ आरएन्ने वियागरितेय पुंढो एज्जा ॥५॥ छाया-यः स्थानतश्च शयनासनाभ्यां च पराक्रमतश्चाऽपि सुसाधुयुक्तः।
___ समितिषु गुप्तिपु चाऽऽगतमज्ञो, व्याश्च पृथग् वदेत् ।।५।। 'जैसे गुरु के उपदेश के पिता अपने ही अनुभव के आधार पर नाचने वाले मयूर का गुहय भाग छिपा नहीं रहता प्रस्ट हो जाता है। उसी प्रकार जो साधु गुरुकुल में निवास नहीं करता, उसका ज्ञान उसकी रक्षा करने में समर्थ नहीं होता।'
अतएव मोक्षगमन योग्य साधु के या सर्वज्ञ के मार्ग को अर्थात् सर्वज्ञ प्रतिपादित संयम सार्ग को प्रकाशित करता हुआ सेधावी साधु गुरुकुल अथवा गच्छ से बाहर न निकले । गुरुकुल को त्याग कर अन्यत्र निवास न करे अर्थात् स्वच्छन्दोचारी न बने ॥४॥
જેમ ગુરૂના ઉપદેશ વિના પોતાના જ અનુભવના આધાર પર નાચવાવાળા મારને ગુદા ભાગ છાનો રહી શકતું નથી. અર્થાત બહાર દેખાઈ આવે છે. એ જ પ્રમાણે જે સાધુ ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરતા નથી. તેનું જ્ઞાન તેની રક્ષા કરવામાં સમર્થ થતું નથી.
તેથી જ મોક્ષમાં જવાની ઈચ્છાવાળા સાધુએ સર્વસના માર્ગને અર્થાત્ સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદન કરેલ સંયમ માર્ગને પ્રકાશિત કરતા થકા બુદ્ધિશાળી સાધુ ગુરૂકુળ અથવા ગરછથી બહાર ન નીકળે ગુરૂકુળને ત્યાગ કરીને અન્ય થળે નિવાસ ન કરે. અર્થાત વરચ્છન્દચારી ન બને ઝાઝા
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४०३ अन्वयार्थः-(जे) यः-प्रावैराग्यवान् साधु गुरुकुलनिवासी (ठाणओ य) स्थानतश्च (सुसाहुजुत्ते) सुसाधुयुक्तः-सुसाधुममाचारियुक्तो भवति (य) च-पुनः (सयणासणेय) शयनासनाभ्यां शयनासनमाश्रित्य च, तत्र शयनं-शयनस्थानप्रमार्जनपूर्वकम् आसनं प्रयत्नेन गात्रसंकोचनं पसारणमुपवेशनं च प्रमार्जन
गुरुकुलबासी के गुणों का कथन करते हैं-'जे ठाणओ' इत्यादि।
शब्दार्थ--'जे-य:' शुरु गच्छ मे विनास करने वाला साधु 'ठाणओय-स्थानतश्च स्थान से अर्थात् गुरुगच्छ में निवास करने से 'सुसाटु जुत्ते-साधुयुक्त:' उत्तप्त साधुगुण से युक्त होता है 'य-च' और 'सयणासणेघ-शषनासनाभ्याम्' शयन और आसन में सुसाधु होता है 'यादि-अपि च और भी 'समितिलु गुत्तिस पर कमे-समितिषु गुसिषु पराक्रमेत्' समिति तथा गुप्ति में पराक्रम वाला होता हैं अर्थात् संय मानुष्ठान में पराक्रमी होता है अत: 'आयपन्ने-आगतप्रज्ञः' कर्त्तव्य में विवेकगील होता है और अन्यको 'विधागरिते-व्याकुर्वन्' कथन करताहुवा 'पुढो-पृथक्पृथकू' गुरु कृपासे समिति गुप्तिका यथार्थ स्वरूप का पालनपूर्वक और उसके फल का 'वएज्जा-पदेत्' प्रतिपादन करे ।।
अन्धयार्थ-वह स्थान से सुसाधु की समाचारी से युक्त होता है। तथा शरया और आसन से भी सुसाधु की समाचारी वाला होता है। अर्थात् शयन आसन और स्थान का प्रमार्जन करके तथा यतना
हवे Y३४मा सनारना शुषोनु थन ४२वामा भाव छ-'जे ठाणओ' त्यहि
सार्थ-जे-यः' २३७भा निवास ४२वापाणेरे साधु 'ठाणओयस्थानतश्च' स्थानथी अर्थात २३४मा पिास ४२वाथी 'सुसाहुजुत्ते-सुसाधुयुतः' उत्तम मेवा साधुगुथी युक्त मने छ 'य-च' गाने 'सयणास्रणेय-शयनासना. भ्याम्' शयन मने सासनमा सुसाधु गने छ 'यावि-अपिच' तभ०४ 'समितिसु गुत्तिसु परक्षमे-समितिषु गुप्तिपु पराक्रमेतू' समिति तथा गुलिमा ५२।४ ४२. पान सम ने छ अर्थात् सयमातुमा पराभी मने छ. तथा 'आयपन्ने-आगतप्रज्ञः' तव्यमा विभने छे. सने भी 'वियागरिते-व्याकु चन्' धन ४२ता थ। 'पुढो-पृथक पृथक्' शु३५५ाथी समिति स्तिना यथाथ २१३५ पासन शन तना नु वएज्जा-वदेत्' प्रतिपाहन ४२ ॥५॥
અન્વયાર્થ–જે વૈરાગ્યવાન સાધુ ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરે છે, તે સ્થાનથી સુસાધુની સામાચારીથી યુકત હોય છે અર્થાત્ શયન આસન અને સ્થાનનું
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूमकतामसूर्य पूर्वकं कुर्वन चकाराद् गमनमागनं च प्रत्युत्पेक्षणादिपूर्वकं कुर्वन् सुसाधुयुक्तो भवति स्वाध्याय ध्यानतत्परो भवति (यावि) चापि (परक्कमे) पराक्रमता-परा क्रममुधुक्तविहारित्वमाश्रित्य (समितिसु गुत्तीसु) समितिपु-ईर्यादिपञ्चसमितिपु गुप्तिषु-त्रिविधासु (आयपन्ने) आगतमज्ञः-सञ्जातकत्र्तव्यविवेको भवति, च-पुन: (पुढो वियागरिते) पृथक पृथक् अहिंसादि प्रकाशयन् (वएज्जा) वदेदिति ।।५।। . टीका-'जे' यः प्राप्तवैराग्यः सदा गुरुकुलवासी 'ठाणो य' स्थानतश्वस्थानमाश्रित्य च 'मुसाहुजुत्ते' सुमाधुयुक्ता-सुसाधुगुणयुक्तो भवति, सुसाधुर्डि स्थान कायोत्सर्गादिकं विधत्ते तत्र सम्यक् मत्युपेक्षमाणादिकां क्रियां करोति कायोत्सर्ग च मेकरिव निष्कम्पः शरीरनिस्पृहो विधत्ते 'सयणासणे य' च-पुन: शयनासनाम्यां शयनत-आसनतश्च, तत्र शयनं कुर्वन् संस्तारकं तद् यूमि कायं च पूर्वक शरीर का संकोचन, प्रसारण और उपवेशन करता हुमा साधुसमाचारी से सम्पन्न होता है। वह ईर्या आदि पाँच समितियों में तथा तीन गुप्तियों में यथोचित पराक्रम करता है। उसमें कर्तव्य मंबंधी विवेक उत्पन्न हो जाता है और वह पृथक् पृथक् अहिंसा आदि को प्रकाशित करता हुआ धर्म का उपदेश करता है ॥५॥
टीकार्थ-जो वैराग्य युक्त साधु गुरुकुलवासी होता है, वह स्थान 'की दृष्टि से सुसाधु के गुणों से युक्त होता है। सुलाधु योग्य स्थान में कायोत्सर्ग आदि क्रियाएँ करता है। वह उस स्थान का सम्यक प्रकार से प्रतिलेखन करता है। और मेरु की भांति निष्कंप होकर तथा शरीर के प्रति निस्पृह होकर कायोत्सर्ग करता है। गुरुकुलवासी साधु भी ऐसा ही करता है। इसी प्रकार जप शयन करता પ્રમાર્જન કરીને તથા યતના પૂર્વક શરીરનું સંકેચન, પ્રસારણ અને ઉપે શન કરતા થકા સાધુસમાચારીથી યુક્ત હોય છે. તે ઈય સમિતિ વિગેરે પાંચ સમિતિમાં તથા ત્રગ ગુણિયમાં યથા યોગ્ય પરાકેમ કરે છે. તેમાં કર્તવ્ય સંબંધી વિવેક ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અને તે અલગ અલગ અહિંસા વિગેરેને પ્રકાશિત કરતા થકા ધર્મને ઉપદેશ કરે છે. પાન
ટીકાઈ–જે વૈરાગ્યવાળે સાધુ ગુરૂકુળમાં રહેવાવાળો હોય છે, તે સ્થાનની દૃષ્ટિથી સુ સાધુના ગુણોથી યુક્ત હોય છે. સુસાધુ ચગ્ય સ્થાનમાં કાત્સર્ગ વિગેરે ક્રિયાઓ કરે છે, તે એ સ્થાનનું સારી રીતે પ્રતિલેખન
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3D%
3
D
समयार्थबोधिनो टीका प्र.शु. य. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४०५ प्रत्युपेक्ष्य शास्त्रोक्तकाले गुरुभिन्नुज्ञान भावीत, एवमासनादिबु सङ्कुचितगात्रेण स्वाध्यायाध्ययनं ध्यानं च करोति, इलादि खुलाधुक्रियायुक्तो गुरुकुलवासी भवति । 'यानि' चा घि 'परकम' पराकमतः-पराकलं संयमानुष्ठानादि समाश्रित्य 'समिति' ईर्यादि पञ्च समितिषु 'गुत्तीमु' गुपित-तिसृषु मनःप्रभृतिषु 'आयपन्ने' आगतमज्ञ:-आगता-समुत्पन्मा प्रज्ञा-बुद्धि यस्य स आगतप्रज्ञः सञ्जातफर्तव्यविवेकः स्वतो भवति तथा परस्यापि च 'वियागरिते' व्याकुर्वन-कथयन् 'पुढो' पृथक् पृथगू गुरोः प्रसादाद परिज्ञानस्वरू: यथास्थितस्वरूपप्रतिपादनं तत्फलं च 'वएज्जा ' वदेत्-प्रतिपादयेत् ।।५।। मूलम् सदाणि सोच्चा अदु भेरैवाणि अणालबे तेसु परिईएज्जा। निदचं सिक्खू ने पैमायं कुंज्जा,
कह कह वा वितिगिछ तिन्ने ॥६॥ है तो संस्तारक का प्रतिलेखन करके उचित समय पर गुरु की आज्ञा प्राप्त करके सोता है । जब बैठता है तो गात्र को संकुचित करके स्वा. ध्याय अध्यपन एवं ध्यान करता है। गुरुकुलवासी साधु भी इसी प्रकार की सुसाधु की क्रियाएं करता है । वह ईयर्या आदि पांचों समि. तियों में मनोगुप्ति आदि तीनों गुप्तियों में उसे कर्त्तव्य का विवेक उत्पन्न हो जाता है। गुरु के प्रसाद से समिति गुप्ति आदि के स्वरूप का ज्ञाता होकर दूसरों को वह उपदेश देता हुआ यथार्थ रूप से उनका स्वरूप और फल आदि प्रतिपादन करता है ॥५॥ કરે છે, અને મેરૂની જેમ નિષ્ઠપ થઈને તથા શરીરની પ્રત્યે નિસ્પૃહ થઈને કાત્સર્ગ કરે છે. ગુરૂકુળમાં રહેવાવાળો સાધુ પણ એમ જ કરે છે. એજ પ્રમાણે જ્યારે સુવે છે, ત્યારે સસ્તારક (પાથરણા)નું પ્રતિલેખન પ્રમાર્જન કરીને અને તેજ પ્રમાણે ભૂમિ અને શરીરનું પ્રતિલેખન કરીને ઉચિત સમયે ગુરૂની આજ્ઞા મેળવીને સુવે છે. જ્યારે તે બેસે છે, ત્યારે શરીરને સંક ચીને બેસે છે. તથા સ્વાધ્યાય, અદાયન અને ધ્યાન કરે છે, ત્યારે પણ શરીરને સંકેચીને બેસે છે ગુરૂકુળમાં રહેનાર સાધુ પણ આજ પ્રમાણેની સુ સાધને યોગ્ય ક્રિયાઓ કરે છે ઈસમિતિ વિગેરે પાચે સમિતિમાં. તથા મને ગુપ્તિ વિગેરે ત્રણે ગુપ્તિમાં તેને કર્તવ્યનો વિવેક પ્રગટ થઈ જાય છે. ગુરૂકૃપાથી સમિતિગુપત વિગેરેના સ્વરૂપનો જાણકાર બનીને તે બીજાઓને ઉપદેશ આપતે થકે થાર્થ રૂપથી તેનું સ્વરૂપ અને ફળ વિગે. રેનું પ્રતિપાદન કરે છે પા
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रतानसूत्रे छाया--शब्दान् श्रुत्वाऽथ भैरवान् , अनाश्रव स्तेषु परिव्रजेत् ।
निद्रांच भिक्षुन प्रसादं कुर्यात्, कथं कथं वा विचिकित्सा तीर्णः ।। अन्वयार्थ:-(भिक्खू) भिक्षुः-निरवभिक्षाशीला साधुः (सदाणि) शब्दान् -कर्णप्रियान् वेणुमृदङ्गादिशब्दान् ‘सोच्चा' श्रुत्या (अदु) अथवा (भेरवाणि) भैरवान्-भयावहान्-कर्णकटून सिंहादिशब्दान् श्रुत्वा (तेसु) तेषु कर्णप्रिय कर्ण
'लहाणि सोच्चा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'भिक्खू-भिक्षुः' निरदद्य भिक्षा को ग्रहण करने वाला साधु 'सहाणि-शब्दान्' कर्णप्रिय वेणु, मृदङ्ग आदि के शब्दों को 'सो. च्चा-श्रुत्वा' सुन करके 'अदु-अथवा' अथवा 'भेरयाणि-भैरवान्' अथङ्कर कर्णकटु सिंहादिके शब्दों को सुनकरके 'तेसु-तेपु' अनुकूल प्रतिकूल ऐसे शब्दों में 'अणासवे-अनाश्रयः' रागद्वेष रहित होकर के 'परिव्य एज्जा-परिव्रजेत्' संघमके अनुष्ठान में तत्पर रहे तथा 'निदंचनिद्रांच निद्राको और ‘पमाय-प्रमादम्' प्रमाद 'न कुज्जा-न कुर्यात्' न करे इल प्रकार करनेवाला 'लहं कहं वा-कथं कथमपि' कोह भी विषयमें 'वित्तिगिच्छतिन्ने-विचिकित्सातीर्णः' चित्तविप्लुतिरूप भ्रमको गुरु कृपा से पार करते हैं ॥६॥ ___अन्वयार्थ-निर्दोष भिक्षाग्रहण करनेवाला लाधु कर्णप्रिय वेणु मृदङ्गादि शब्दों को सुनकर अथवा अत्यन्त भयजनक कर्णकटु सिंहव्याघ्रादिक्षा शब्दों को सुनकर उन उन कर्णप्रिय एवं कर्णकटु अनुकूल
'सहाणि सोच्चा' या
Avatथ-'भिक्खू भिक्षुः' नि१ मिक्षा घडल्य ४२वाणा साधु 'सहाणि शब्दान्' जानने गमे तवा वीय, भृग विगेरेना शहाने 'सोच्चा-श्रुत्वा' सामजीन 'अदु-अथवा' मगर 'भेरवाणि-भैरवान्' सय ४२ ४९४२ सिंडविगे. श्ना शोर सालजीने 'तेसु-तेपु' मनुण प्रतिष सेवा शोभा 'अणा सवे-अनाश्रवः' राग मने देष हित मनीन परिव्वरज्जा-परिजेत्' सयभना मनुहानमा तत्५२ २२ तथा निदच-निद्रांच' निद्राने भने 'पमाय-प्रमादम्' प्रभाह 'न कुज्जा-न कुर्यात्' न ४२ तथ। 'कह कहवा-कंधकथमपि' ही ५५ विषयमा वितिगिच्छतिन्ने-विचिकित्सातीर्णः' वित्तविलति ३५ भ्रमने मु३. पाथी ५२ ४२ छे. ॥६॥
અન્વયાર્થી—નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળો સાધુ કાનને પ્રિય વણા, મૃદંગ વિગેરેના શબ્દોને સાંભળી અથવા અત્યંત ભયકારક કર્ણકઠોર સિંહ,
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४०७
कटुषु - अनुकूल प्रतिकूलेषु शब्देषु (अणासवे ) अनाश्रवः - रागद्वेषरहितो भूत्वा (परिमज्जा ) परिव्रजेद-संयमानुष्ठानतत्परो भवेत् तथा (निच) निद्रांच (पमायं) प्रमादंच (न कुज्जा) न कुर्यात् तथासति (वहं कहं वा ) कथं कथमपि (विति गच्छतिग्ने) विचिकित्साम् चित्तविलुप्तिरूपाम् तीर्ण:- अतिक्रान्दो भवति ६ ।
टीका- ईर्यासमियादियुक्तस्य साधोर्यत्कर्त्तव्यं तदुपदिशति - ' भिक्खू' भिक्षुः - निरवद्यभिक्षगशीलः 'सद्दाणि' शब्दान् - वेणुमृदङ्गादिप्रभवान श्रोत्रमनोहरान् 'सोच्चा' श्रत्वा-श्रोत्रेन्द्रियेग साक्षात्कृत्य 'अदु' अथवा 'भेरवाणि' भैरवान् - भया वहान कर्णकटून सिंहव्याघ्रादिजनितान् शब्दान् श्रुखा 'अणासवे' अवाश्रवः शब्दम् आश्रति यद्वा शोभनत्वेन तांस्तान् गृह्णाति, इत्याश्रवः न आश्रवाऽनाश्रव. 'तेसु' तेषु अनुकूलपतिकूलेषु श्रोत्रेन्द्रियसुसंबद्धेषु शब्देषु अनाश्रवो मध्यस्थो रागद्वेषरहितो भूत्वा 'परिव्वज्जा' परिव्रजेत् - परिसमन्ताद् व्रजेत् संयमानुष्ठानतत्परो भवेत् । प्रतिकूल शब्दों में रागद्वेष रहित होकर संघमानुष्ठान में तत्पर हो और निद्राप्रमाद को न करे । इस प्रकार करने से चित्तविप्लुति (व्याकुलता रूप विचिकित्सा को पार कर सकता है ||६||
टीकार्थ - ईर्यासमिति आदि से युक्त साधु का जो कर्त्तव्य है । उसका उपदेश करते हैं - निरवद्य भिक्षा ग्रहण करनेवाला भिक्षु वेणु मृदंग आदि के कर्णों को प्रिय लगने वाले शब्दों को सुन कर अथवा भयावह (भयंकर) एवं कर्णकटु सिंह व्याघ्र आदि के शब्दों को सुनकर रागद्वेष से युक्त न हो । अर्थात् अनुकूल शब्दों में राज न करें और प्रतिकूल शब्दों में द्वेष नकरे | परन्तु मध्यस्थ भाव धारण करे और संयम के अनुष्ठान में तत्पर रहे ।
વાઘ વિગેરેના શબ્દો સાંભળીને તે તે ક પ્રિય અને ઋણુકટુ અનુકૂલ પ્રતિકૂલ શબ્દોમાં રાગદ્વેષ રહિત અનીને સંયમાનુષ્ઠાનમાં તત્પર અને અને નિદ્રા પ્રમાદનું સેવન ન કરે. આ પ્રમાણે કરવાથી ચિત્તવિદ્યુતિ (વ્યાકુળના) રૂપ વિચિકિત્સાને પાર કરી શકાય છે. પ્રા
ટીકા—ઈયાઁસમિતિ વિગેરેથી યુક્ત સાધુનું જે કન્ય છે, તેના ઉપદેશ કરે છે.—નિરવદ્ય ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા ભિક્ષુએ વેણુ મૃદંગ વિગેરેના કાનાને પ્રિય લાગવાવાળા શબ્દને સાંભળીને અથવા ભય કર એવા અને કાનને કડવા લાગે તેવા સિંહ, વાઘ વિગેરેના શબ્દોને સાભળી રાગ દ્વેષથી યુક્ત ન થવુ અર્થાત્ અનુકૂળ શબ્દોમાં રાગ ન કરવા અને પ્રતિકૂળ શબ્દોમાં દ્વેષ ન કરવા પરંતુ મધ્યસ્થભાવને ધારણ કરવું. અને સંયમના અનુષ્ઠીતમાં તત્પર રહેવું.
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુખ્ય
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
aur 'निर्द' निद्रान् 'पाय' घनाद, प्रमादशब्देन चान्ये चत्वारः ममादा गृह्यन्ते इति पञ्चविधमपि पादम् 'न कुज्जा' न कुर्रा, पञ्चममादा यथा'सज्जं विकलाया, निदा विहाय पंचमी भणिया । एए पंच पमाया, जीवं पाति संसारे ॥ १॥
एवं गुरुकुलावासात् स्थानासन शयनादिपु अनुगतमज्ञः परित्यक्तसर्व कपायो गुर्वाज्ञया 'क' कहं वा' कथं कथमपि 'चितिगिच्छतिन्ने' विचिकित्सां चित्त विलुप्तिरूपाम् तीर्णः - अतिक्रान्तो भवति । यद्वा-मया गृहीतोऽयं पञ्चमहाव्रतभारोऽतिदुर्वहः कथं कथमप्यन्तं गच्छेत् इत्येवं भूतां विचिकित्सां गुरुपसादात्ती र्णो भवतीति । ईर्यासमित्यादिपु युक्तः साधुः अनुकूल प्रतिकूलशब्दान् श्रुम्बा ठेषु
साधु निद्राप्रमाद का सेवन न करे । प्रमाद पांच प्रकार का है। कहा भी है- 'सज्जं विषयकसाया' इत्यादि ।
' (१) मद्य (२) विषय (३) कपाघ (४) निद्रा और (५) पाँचवां प्रमाद विधा है । कह पांच प्रमाद जीव को संसार में गिराते हैं ।'
इस प्रकार गुरुकुलवास से शयन आसन आदि के विषय में जानकार होकर तथा समस्त कषार्यों से रहित होकर fufufferer से रहित हो जाता है । अथवा 'सेरे द्वारा वहन किया हुआ पांच महावनों का यह भारी भार कैसे कैसे निवहेगा ! इस प्रकार की विचिकित्सा को गुरु के प्रसाद से पार कर लेता है,
भाव यह है कि ई को श्रवण करके मध्यस्थ સાધુ નિદ્રા, પ્રમાદ
અથવા નિદ્રા અને પ્રમાદનું સેવન ન કરે પ્રમાદ यांथ प्रहार हे छे, छे - 'मज्ज विसयकसाया' त्याहि (१) भद्य (२) विषय ( 3 ) उपाय (४) निद्रा अने (4) पांया प्रभाह વિકથા છે. આ પાંચ પ્રમાદ જીવને સસારમાં પાડે છે,
समिति आदि से युक्त साधु अनुकूल शब्दों रहे । निद्रा आदि प्रमादों का परित्याग करे ।
આ રીતે ગુરૂકુળવાસથી શયન આસન વિગેરેના સબંધમાં જાણુકાર થઈને તથા સઘળા કષાયેાથી રહિત થઈને વિચિકિત્સાથી રહિત થઈ જાય છે. અથવા મારા દ્વારા વહેન કરાતા પાંચ મહાવ્રતાના આ ભારે ભાર કેવી રીતે નભશે ? આવા પ્રકારની વિચિકિત્સાને (સ ંદેહ)ને ગુરૂકૃપાથી પાર કરી લે છે, કહેવાના ભાવ એ છે કે—ઇએઁ સમિતિ વિગેરેથી યુક્ત સાધુ અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ શબ્દને સાંભળીને મઘ્યરથ રહે, નિદ્રા વિગેરે પ્રમાદાના પરિ
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
'४९
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् 'मध्यस्थो भवेत् । तथा निद्रादिपमादं परित्यजन् यदि कुत्रचित् संशयः समुत्पर्धेत तदा गुरुनाक्येन ताशसंशवादिकम् अतिक्रामेल् इति भावः ॥६॥
किञ्च गुरुकुले वासं कुर्वता यदि केनचित्साधुना कुत्रचित्स्खलिताय कस्मचित् सदुपदेशो दीयेत, तदा तबाऽऽत्मनोऽपनानमिति कृत्या न अपमानमभिमन्येत, इति भावं दर्शयति-'डहरेण' इत्यादि। मूलम्-डहरेण बुडणऽणुसालिए उ राइमिएणावि लसव्वएणं।
लस्संतपंथिरतो णाभिगच्छे गितएवावि अपारए लो। छाया-दहरेण द्धनाऽनुशासितस्तु, रानिकेनाऽपि समन्त्र नेन !
सम्यक्तया स्थिरतोनाभिपरछे। नीयमानो वाप्यपाणः सः ।७। कदाचित् फिली विषय में संशघ उत्पन्न हो तो शुरु की आज्ञा से उस संशय को दूर करे । ॥६॥ ___ गुरुकुल में निवास करने वाले साधु की नहीं रखलना हो जाय
और दूसरा कोई साधु उले सदुपदेश दे तो वह अपना अपमान न 'समझे। यह भाव यहाँ दिखलाते है-डहरेण' इत्यादि।
शब्दार्थ-'डहरेण-दहरेण' अपने से छोटि अवस्था बाले के द्वारा अथवा' बुड्ढेण-वृद्धेिन' पडि अवस्थाबाले के द्वारा 'राहणिएणावि-रत्ना' धिकेनापि दीक्षापर्यायसे अपनेसे ज्येष्ठ के द्वारा अथवा 'समव्वएणे -समवयसा दीक्षापर्यायसे अथवा शास्त्राभ्याससे अथवा वयसे समान के द्वारा 'अणुलालिए उ-अनुशासितस्तु' किसी प्रकार प्रमाद होने पर प्रतियोधित करले पर 'लमंतयं-सम्यक्तथा' सम्घक प्रकार 'शिरतोત્યાગ કરે. કદાચ કોઈ વિષયમાં સંશય ઉત્પન્ન થાય તે ગુરૂની આજ્ઞાથી તે संशयने २ ४२. ॥६॥
ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા સાધુની ક્યાંક ખૂલના થઈ ન જાય અને બીજે કઈ સાધુ તેને સદુપદેશ આપે તે તેને પિતાનું અપમાન ન સમ, ते माप माडियां सतावतi ४९ छे-- डहरेण' त्याहि.
शा-'डहरेण-दहरेण' पोतानाथी नानी भरवाणा द्वारा अथवा ''बुड्ढेण-वृद्धेन' मारी भरवा द्वारा 'राइणिएणावि-रत्नाधिकेनापि' दीक्षा या. यथा पातानाथी मोटी २१॥ २॥ अथवा 'समव्वएणं-समवयमा' दीक्षा પર્યાયથી અથવા તે શાસ્ત્રાભ્યાસથી અથવા ઉમરથી બરાબરીયા દ્વારા “અgसासिए उ-अनुशासितस्तु' प्रभाह थाय त्यारे प्रतिधित ४२वा छता 'समंतयं-सम्यकूतया' सारी रीत 'थिरतो-स्थिरतः' सयभना परिपालनमा
सु० ५२
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतागसत्रे ___अन्वयार्थ:-(डहरेण) दहरेण स्वापेक्षा वयसा कनिष्ठेन वालेन 'बुडूढेण' वृद्धेन-चयोऽधिकेन एम् (राणिएणाधि) रास्निकेन-रत्नाधिकेनापि दीक्षापर्यायज्येष्ठेन (समन एणं) समत्रतेन अनुशासितस्तु ममादस्खलितचरणं मति प्रेरितः सन् प्रतिबोधितोऽपि (सम्मतयं) सम्बकाया 'थिरतो' स्थिरतः-संयमपरिपालनस्थैर्येण (गाभिगन्छे) ताभिगच्छेत् तदुपदेशं न स्वीकारोति पुनः प्रमादस्खलितचरणं करोति, तदा (से) खः प्रमावस्खलनकर्ता साधु. (णिज्जंतए वावि) नीयमानोवाऽपि मोक्षमार्ग प्रति प्रेयमाणोऽपि तदारणतया सः (अपारए) अपा. रगः-न संसारसागरयारगो भवति ॥७॥ स्थिरतः' संयम के परिपालन में स्थिरताको 'णाभिगच्छे-नाभिगच्छेत्' उसके उपदेशको स्वीकार नहीं करता है और बारबार प्रमाद करता रहे तब 'से-स.' प्रमाद करने वाला साधु 'णिज्जतिएवावि-नीयमान एव' संसार समुद्र में ले जानेवाले होते हैं 'अपारए-आपरगः' संसार सागर से पार करने वाले नहीं होते हैं।७॥
अन्वयार्थ-दहर अर्थात उलर में अपने से छोटी उम्ररथाला साधु से या वयोऽधिक वृद्ध साधु से एवं दीक्षापर्याय में अपने से बडे साधु से अथवा दीक्षापर्याय श्रुल या वय में अपने से तुल्य साधु से प्रमाद स्खलनाचरण के विषय में समझाए जाने पर जो साधु क्रोधादिके वशीभूत शेकर संयम का परिपालन नहीं करता है, फिर से प्रमाद स्वलन और गलती करता ही रहता है, वह प्रमाद् गल्ता करने वाला साधु इस संसार समुद्र के प्रवाह में बहता हुआ संसार सागर का पारगामी नहीं होता है ।।७|| स्थिरता ३५ ‘णाभिगच्छे-नाभिगच्छेत्' तना अपडेशन वीरता नथी. अने. वारंवार प्रभाह ४२ते। २९ त्यारे 'से-स.' ने प्रभाह ४२वा साधु 'णिज्जतएवावि-नीयमान एव' संसार समुद्रमा पापाणे। थाय छे. अपारए-अपारगः' ससा२ सागरथी पा२ ४२वाला। थत। नथी, ॥७॥
અન્વયાર્થ-ડહર અર્થાત્ ઉમરમાં પોતાનાથી નાની ઉમરવાળા બાલ સાધુથી અથવા વયેવૃદ્ધ સાધુથી તથા દીક્ષા પર્યાયમાં પિતાનાથી મોટા સાધુ પાસેથી અથવા દીક્ષા પર્યાય શ્રત અથવા વયમાં પિતાની બરોબર એવા સાધુ ‘દ્વારા પ્રમાદ, ખલનાચરણના સંબંધમાં સમજાવવામાં આવેથી જે સાધુ ક્રોધાદિને વશ બનીને સંયમનું પરિપાલન કરતા નથી અને ફરીથી પ્રમાદ,
ખલન અને ભૂલ કરતા જ રહે આ પ્રમાદ કરવાવાળે સાધુ આ સંસાર રૂપી સમુદ્રના પ્રવાહમાં વહેતો થકે સંસારસાગરની પાર જઈ शत। नथी. ॥७॥
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रृं. अ १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
टीका-'डहरेण' दहरेण-स्वापेक्षया क्यसा कनिष्ठेन वालेन 'खुट्टेण' वृद्धेनवयोधिकेन तया-'राइणिएणा वि' रात्निके न-रत्नाधिकेनापि पर्यायज्येष्ठेन 'समधएण' समव्रतेन-समानदीक्षापर्यायेण समानश्रुतेन का, 'भवद्विधानामिदम् ईदृप्रमादाचरणमयुक्त' मित्येवम् 'अणुसालिए उ' अनुशासितस्तु प्रमादस्खलितचरणं प्रेरितः सन् 'सम्मंतयं सत्यक्तया 'थिरओ' स्थिरता-स्थैर्येण 'णामिगच्छे नाभिगच्छेत्-सम्यक्तया स्थैर्येण न सीकरोति । तदा सः 'णिज्जतए वा वि' नीयमानो वाऽपि मोक्षमार्ग पति प्रेर्यमाणोऽपि तदकरणतया 'अपारए से अपारग एव स भवति संसारसागरातिक्रमणे समर्थो न भवतीति। यदि कदाचित् प्रमादात् कचित् स्खलनं भवेत् सदा तत्र बालसाधुना वृद्धसाधुना दीक्षापर्यायाधिकेन समेन वा प्रमादपरिमार्जनाय सहसोपदिष्टः तदुपदेशं न परिपालयति तदा स साधुः संसारसागरपारगमने समर्थो न भवतीति भावः ॥७॥ ___टीकार्थ-अपने से छोटी उम्र वाले के द्वारा, वयो वृद्ध के द्वारा रत्नाधिक अर्थात् दीक्षापर्याय में पृद्ध के द्वारा, वय दीक्षापर्याय या श्रुत में बराबरी वाले के द्वारा 'आप जैसे को इस प्रकार का प्रमादाचरण करना उचित नहीं है, इस प्रकार से प्रमादाचरण के लिए अनुशासित होने पर जो सम्यक् प्रकार से स्थिरता के साथ स्वीकार नहीं करता है, वह संसार के प्रवाह में बहता ही है। वह संसारसागर के पार पहुंचने में समर्थ नहीं होता। ____तात्पर्य यह है कि कदाचित् प्रसाद के कारण स्खलन हो जाय
और दूसरा कोई छोटा बड़ा था समवयस्य साधु प्रमाद का परिमार्जन करने के लिए उपदेश दे तो जो लाधु उसका पालन नहीं करता,
ટકાથ–પિતાનાથી નાની ઉંમરવાળા દ્વારા અથવા વયેવૃદ્ધ દ્વારા રત્નાધિક અર્થાત દીક્ષા પર્યાયમાં વૃદ્ધ એવાથી અથવા વય દીક્ષા પર્યાય અથવા શ્રતમાં બરાબર-સરખા એવા દ્વારા “તમારા જેવાને આવી રીતનું પ્રમાદનું આચરણ કરવું એગ્ય નથી આવી રીતે પ્રમાદના આચરના સ બ ધમાં અનુ. શાસિત થવા છતાં પણ જે સારી રીતે સ્થિરતાની સાથે તેને સ્વીકાર કરતા નથી. તે સંસારના પ્રમાદમાં જ વહેતો રહે છે. તે સંસારસાગરની પાર પહોંચી શક્તા નથી.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--કદાચ પ્રમાદને કારણે ખલન થઈ જાય અને બીજા કોઈ નાના, મેટા કે સરખી ઉંમરના સાધુ પ્રમાદનું પરિમાર્જન -નિવારણ કરવા માટે ઉપદેશ આપે તે જે સાધુ તેનું પાલન કરતા નથી.
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
अन्य
__ सूत्रकृताह सूत्रे, मूकम्-विउहिएणं समयाणुसिष्टे डैहरेण वुड्डेण उ चोइए य। #. अच्चुट्रियाएं घडदासिएँ वा अंगारिणं वा समयाणुसिटे।८। । छाया-व्युत्थितेन समयानुशिष्टो डहरेण वृद्धेन तु नोदितश्च ।।
अत्युत्थितया घटदास्या वा, अगारिणां वा समयाऽनुशिष्टः ॥८॥ मिच्छामि दुक्कडं' इस प्रकार नहीं कहता वह साधु संसार प्रवाह में पंडा रहता है। संसारसागर के पार नहीं पहुँच सकता ७॥ विउहितेणं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-विरहिएणं-न्युस्थितेन' शास्त्र के प्रतिकूल आचरण करनेवाले के द्वारा 'समएण-हासन' सर्वज्ञप्रणीत आगमके अनुसार 'अणुसि-अनुशासितः अनुशामित-सूलोत्तर गुणसे स्खलित होकर 'चोइए य-लोदितश्च' प्रेरित किया हुआ साधु 'डहरेण-दहरेण' छोटी वयवाले के द्वारा 'बुड्डेग उ-वृद्धेन तु' अथवा अधिक ऊमरवाले के द्वारा 'चोइए य-नोदितोऽपि' शुभ कार्य की ओर प्रेरित किया हुआ तथा 'अच्चुविधाए-अत्युत्थितया' अति नीच स्वभाववाली दासी के द्वारा अथवा 'घडदालिए बा-घटदास्था पा' जलवहन करनेवाली दासी के द्वारा प्रेरित किआ हया तथा 'अमारिणं वा-गृहस्थानां या कोई गृहस्थ जनके द्वारा 'समयाणुसि-समयानुशिष्ठ:' गृहस्थधर्मानुसार शिक्षा देने पर अर्थात् गृहस्थ के द्वारा अपमान पूर्वक आक्षेप करने पर भी साधु क्रोध न करे ॥८॥
'मिच्छामि दुछडं' । प्रमाणे ता नथी. साधु ससाना प्रवाहमा ५४ રહે છે. અર્થાત્ સ સારસાગરની પાર પહોંચી શકતા નથી. , 'विउद्विएण' त्यादि , शहाथ-'विउद्विएण-व्युत्थिवेन' शाथी वि३६ माय२६ ४२नार द्वारा 'समपण-समयेन' सज्ञ मत मागम सनुसार 'अणुसि?- अनुशासित.' अनुशा सित भूटोत्तर शुगुथी समलित वाथी 'चोइए य-नोदितश्च' प्रेरित ४२पास मावेस साधु 'उहरेण-दहरेण' नानी २१७॥ २॥ 'वुड्ढेण उ-वृद्धेन तु' अथवा धारे उभ२१।। २। 'चाइए य-नोदितोऽपि' शुमय त२६ प्रेरित ४२वामा यावेत तथा - 'अगारिणं वा-गृहस्थानां वा' । २५ द्वा२। 'समयाणुसिद्धे-समयानुgિ: ગૃહસ્થના ધર્મ પ્રમાણે શિક્ષા આપવામાં આવે ત્યારે અર્થાત્ ગૃહસ્થ દ્વારા અપમાન પૂર્વક આક્ષેપ કરવામાં આવે તે પણ સાધુએ ક્રોધ કરવો નહીં ૫૮
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
सैमयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थरवरूपनिरूपणम् ___ अन्वयार्थ:-(विउहिएणं) व्युत्थितेन-परतीधिकेन (समयाणुसिटे) समयानुशिष्टः समयेन सर्वज्ञपणीतागमाऽजुसारेण अनुशासितः मूलोत्तरगुणाचरणे स्खलितः सन् (चोइए य) नोदिनच तमागयेनैवं प्रतिपादितं यथा त्वया क्रियते इत्येवं परतीथिकैः नोदितः, (डहरेण) दहरेण-अल्पवयस्केन (बुद्रेण उ) वृद्धेनअधिकवयसा नोदितोऽपि, तथा (अच्चुट्टियाए) अत्युस्थितया-अतिनीचस्वभाषया दास्या (घडदासिए वा) घटवाल्या या जलवाहिन्या दास्था वा नोदितोऽपि, तथा-(अगारिणं वा) अगारिणां वा-गृहस्थानां वा (ससयाणुसिटे) समयानुशिष्ट:-समयेन अनुष्ठानेन गृहस्थधर्मेण अनुशासितः-गृहस्थैरधिक्षिप्यमाणोऽपि साधुः कोपं न कुर्यात् ॥८॥
टीका-साम्प्रतं स्वपक्षनोदनानन्तरं स्वयं वेतरप्रेरणामधिकृत्य दर्शयति शास्त्रकार:-'विउहिएणं' व्युत्धितेन सर्वज्ञभणीतशास्त्रविरुद्ध कार्य यः करोति स
अन्वयार्थ-ज्युस्थित अर्थात् परतीथिकों द्वारा अपने सिद्धान्त के अनुसार मूलोत्तर गुणाचरण में स्खलन होने पर परलीथिकों द्वारा आक्षेप किये जाने पर, या डहर अर्थात् अल्पवयस्क तथा अधिक वयस्क द्वारा आक्षिप्त होने पर कहने पर एवं अति तुच्छ स्वभावदासी से या जल शाहक दासी से मसित होने पर अधचा गृहस्थों के द्वारा अपने धर्म के अनुसार आक्षिप्त होने पर 'कहने पर भी साधुजन क्रोध न करे ॥८॥
टीकार्थ-स्वपक्ष की प्रेरणादिखलाने के पश्चात् अब शास्त्रकार स्वपक्ष से इतर पक्ष की प्रेरणा के विषय में कहते हैं । जो उत्थित तो है परन्तु विपरीत रूप से उत्थित है । अर्थात् सर्वज्ञप्रणीत शास्त्र से
અન્વયાર્થ– સુસ્થિત–અર્થાત પરતીર્થિક દ્વારા પિતાના સિદ્ધાંત પ્રમાણે અનુશાસિત થઈને અથવા સર્વજ્ઞ પ્રણત આગમ અનુસાર મૂત્તર ગુણાચરણમાં ખલિત થવાથી પરતીર્થિક દ્વારા આક્ષેપ કરવામાં આવે ત્યારે અથવા ડહર-અર્થાત્ નાની ઉમરવાળા તથા મેટિ ઉમર વાળાથી આક્ષેપ કરવામાં આવે ત્યારે તથા અત્યંત તુછ સ્વભાવ વાળી દાસીથી અગર જલારવાવાળી દાસી દ્વારા ઠપકે આપવામાં આવેથી અથવા ગૃહસ્થ દ્વારા પિતાના ધર્મ પ્રમાણે ઠપકે આપવામાં આવેથી પણ સાધુએ ક્રોધ કરવો નહીં. પાટા
ટકર્થ–પોતાના પક્ષની પ્રેરણા બતાવ્યા પછી હવે શાસ્ત્રકાર પિતાના પક્ષથી બીજા પક્ષની પ્રેરણાના સબંધમાં કહે છે, જે ઉસ્થિત તે છે, પરંતુ વિપરીત રૂપથી હસ્થિત છે, અર્થાત સર્વજ્ઞ પ્રણીત શાસ્ત્રથી વિરૂદ્ધ કાર્ય
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
स्वकृतास्त्र व्युत्थितः परतीथिकस्तेन व्युत्थितेन 'समएण' समयेन-सर्वज्ञप्रणीतागमाऽनुसारेण 'अणुसिढे' अनुशासितः-मूलोत्तरगुणाचरणे स्खलितः सन् नोदितः 'भवतामागमे नैवं प्रतिपादितं यथा भवद्भिः क्रियते' अनेन प्रकारेण परतीथिकैः ‘चोइए य' नोदितश्च तथा 'उहरेण न्यूनवयस्केन 'बुड्रेग' वृद्धेन-परिणतवयस्केन नोदितोऽपि प्रेरितोऽपि कुत्सिताचारमत्तः साधुः तथा 'अच्चुष्टियाए' अत्युस्थितया-अतिनीचस्वभावया अतिकुपितया वा दास्याऽपि तथा-'घडदासिए वा' घटदास्याजलवाहिन्याऽपि दास्या नोदितः सर्वज्ञमणीतशिक्षयाऽनुशासितः साधुः कोपं न कुर्यात् तच्छिशास्त्रहितमितिकृत्या स्त्री कुर्यादितिभावः । तया-'अगारिण' अगा. रिणां-गृहस्थानां यः समयोऽनुष्ठानं तत्समयेन 'अणुसिट्टे' अनुशासितः 'भो भोः साधो ! किमिदमारब्धं त्वया ईदृशं-मादृशानां गृहस्थानामपि एतादृशमाचरणं न युज्यते, किं पुनः साधूनां युज्ये । इत्येवमपमानपूर्वकमाधिक्षिप्यमाणोऽपि, 'ममैव एतच्छ्रेयः' इत्येवं मन्यमानो न मनागपि मनो दुपयेत इति।।
विरुद्ध कार्य करता है। वह परतीर्थिक व्युस्थित कहलाता है। कदाचित् कोई परतीर्थिक सर्वज्ञ प्रशीत आगम के अनुसार स्कुल चा उत्तर गुणों में स्खलना होने पर प्रेरणा करे, जैसे आपके भागम में तो ऐसा नहीं कहा है जैसा आप करते हैं। इसी प्रकार कोई कम उम्रवाला या वृद्ध : पुरुष प्रेरणा करे । यहां तक कि अत्यन्त तुच्छ स्वभाववाली दासी या जल भरनेवाली दाली प्रेरणा करे तो भी साधु ऋपित न हो। तथा कोई गृहस्थों के अनुष्ठान को लेकर अनुशालन करे । जैसे भो साधु ! तमने यह क्या किया ! ऐसा करना तो मेरे जैसे गृहस्थों के लिए भी योग्य नहीं है । साधुओं को यह कैसे शोभा दे सकता है ! इस प्रकार કરે છે, તે પરતીર્થિક વ્યસ્થિત કહેવાય છે. કદ ચ કઈ પરતીર્થિક સર્વજ્ઞ પ્રણીત આગમ પ્રમાણે મૂળ અથવા ઉત્તરગુણેમાં ખલના થઈ જવાથી પ્રેરણ કરે જેમકે-આગમમાં તે આ પ્રમાણે કહેલ નથી, કે જે પ્રમાણે આપ કહી રહ્યા છે. એ જ પ્રમાણે કોઈ નાની ઉમરવાળે અથવા વૃદ્ધ પુરૂષ પ્રેરણું કરે એટલે સુધી કે-અત્યંત નીચ સ્વભાવ વાળી દાસી અથવા પાણી ભરવાવાળી દાસી પ્રેરણા કરે તે પણ સાધુએ ક્રોધ ન કર. તથા કોઈ ગૃહ અનુષ્ઠાનને લઈને અનુશાસન કરે. જેમકે હે સાધુ! તમે આ શું કર્યું? આમ કરવું એ તે મારા જેવા ગૃહસ્થને પણ ચગ્ય નથી. સાધુ એને આ કેવી રીતે શેભાસ્પદ થઈ શકે? આ પ્રમાણે અપમાનપૂર્વક આક્ષેપ
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१५
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
शास्त्रविरुद्धर्मकर्ता गृहस्थः परसमयानुसारी, तथा वयसाऽल्पो वृद्धो वा एवमत्वन्तनिन्दितदासीव, यदि साधु सवैज्ञप्रणीतशिक्षामाश्रित्याधिक्षिपेत् तदा साधु स्तत्र क्रोधं न कुर्यात् मत्युत स्वहितमितिकृत्वा सहर्ष स्वीकुर्यादिति भावः॥८॥ मूलम्-ण तेसु कुज्झे णे व पेठवहेजा,
ण यावि किंची फरुसं वएज्जा। तहा करिस्संति पडिसुजा,
सेयं खु अयं ग पैमायं कुज्जा ॥९॥ छाया-न तेषु जुध्येन्न च प्रव्यथयेत् , न चापि किश्चित्तरूप बदे ।
तथा करिष्यामीति प्रतिशृणुयात् , श्रेयः खलु भयं न प्रमादं कुर्यात्।९। अपमानपूर्वक आक्षेप होने पर भी तनिक भी अपने मनको दूषित न करे । अपि तु यही सोचे कि इसका कहना मेरे लिए कल्याणकारी है।
आशय यह है-शास्त्र विरुद्ध कार्य करनेवाला गृहस्थ, अन्धमतावलम्बी उम्र में छोटा, बडा या अत्यन्त निन्दित मनुष्य भी यदि साधु पर आक्षेप करे (फटकारे) तो भी साधु कोप न करे ॥८॥ __ 'ण तेस्लु कुज्झे ण य पदहेज्जा' इत्यादि। _शब्दार्थ-'तेस्तु-तेषु' स्वसमय परसमय में रहने वाले आक्षेप करनेवालों पर साधु 'ण कुज्झ-न क्रुध्येत्' क्रोध न करे 'ण य-न च न उसको 'पन्चहेज्जा-प्रव्यथयेत्' पीडित करे अर्थात् इस प्रकार से करनेवालों को पीडा न करें 'ण यावि-न चापि' और न 'किंचि फलसं वएज्जा-किञ्चित् परुषं वदेत्' कोई भी कठोर वचन कहे परंतु उसका થાય તે પણ જરા પણ પિતાના મનને દૂષિત ન કરે. પરંતુ એજ વિચારે -मानु. ४थन भारे भाट ४क्ष्या २४ छ.
કહેવાનો આશય એ છે કે–શાસ્ત્રવિરૂદ્ધ કાર્ય કરવાવાળા ગૃહસ્થ અન્ય મતાવલમ્બી, ઉમરમાં નાને, માટે, અથવા અત્યંત હલકો મનુષ્ય પણ જે સાધુ પર આક્ષેપ કરે (ઠબકાદે) તે પણ સાધુએ ક્રોધ કર નહીં. ૮
'ण सेसु कुज्झे ण य पव्वहेज्जा' त्याह
शहाथ-'तेसु-तेपु' ५५समय ५२समयमा २२वा वा मा५ ४२१।4 . S५२ साधु 'ण कुज्झे-न क्रुध्येत्' धन ४२ ‘ण य-न च' त तन 'पव्वहेज्जा-प्रव्यथयेत्' पास ४२ अर्थात् ॥ शत पापाजासाने पान ४२ 'ण यावि-नचापि' तम न किंचि फरसं वएज्जा-किश्चित् परुष वदेत्' ई
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतानसूत्रे ___ अन्वयार्थः- (तेसु) तेषु-पूक्तेिषु स्वसमयपरसमयस्थिनेषु अधिक्षेप कारिषु (ण कुज्झे) न क्रुध्येत्-साधुः क्रोधं नैव कुर्यात् (ण य) न च नापि पन्च हेज्जा) प्रव्यथयेत् तथा वक्तारं न पीडछेत् (ण यावि) न चापि (किंची फसतं वएज्जा) निश्चित् परुप-श्रुतिकटुपचनं बदेल, किन्तु तदीयं वाक्यं श्रुत्वा (तहा करिस्संति पडिसुणेज्जा) तया करिष्यामि यथा भवानाह इत्येवं प्रतिशणुयात मिथ्यादुष्कृतं दत्वा असदाचरणाद् निवर्तत, अन ममैव (खु सेय) खलु श्रेय:कल्याणं वर्त्तने यन एनेपाम् (भयं) भयात् (पमा) प्रमादय् (ण कुजमा) न कुर्यात् किन्तु सदाचरणे मनो निदध्यात् ॥९॥ वचन को सुन करके 'तहा करिस्सति पडिसुणेज्जा- तथा करिष्यामि इति प्रतिशृणुयात्' मैं बैला ही करू पा इस प्रकार साधु निश्चय करे मिया दुष्कृत करके असदाचरण से निवर्तित हो जाये 'सेयं ख मेयंश्रेयः खलु भामेदं' और ऐल्लो समझे की इसमें मेरा ही कल्याण है 'परमार्य-प्रमादर' प्रमाद न कुज्जा -न कुर्यात् न करे ।।॥
___ अन्वयार्थ-उन पूर्वोक्त आक्षेप करने वाले स्वसिद्धान्त एवं पर सिद्धान्तमतावलम्बी पुरुषों के ऊपर साधु महात्मा क्रोध न करे और उन आक्षेप करनेवालों को पीड़ित भी न करे एवं उनके प्रति थोडे भी कटु शब्दों का प्रयोग न करे क्षिन्तु उनके बास्यों को सुनकर जैसा आप कहते हैं, वैसा ही करूगा यह कह कर मिथ्यादुष्कृत देकर असत् आचरण से निवृत्त हो जाय । इसमें सेरा ही कल्याण है क्योंकि इनके भय ने प्रमाद न कर सदाचरण में ही बल लगेगा ऐसा सोचे ॥८॥ प1२ पयन यु. ५२तु तेना क्यनने सभनीने 'तहा करिसंति पडिसुणेज्जा-तथा करिष्यामि इति प्रतिश्रुणुयात' वे सम ४ ४ही मी प्रमाणे साधु निश्चय ४२ मिथ्याहुन ने असहायरथी निवृत्त थ नय. 'सेयं खु मेय' यं खलु मभेद' मने मे समरे है मामा मा३१ श्रेय छे. 'पमाय-प्रमादम्' प्रभाह न कुज्जा-न अर्यात' न रे ॥
અન્વયા–એ પૂર્વોક્ત આક્ષેપ કરવાવાળા સિદ્ધાંત અને પરસિદ્ધાંત મતાવલ થી પુરૂ ઉપર સાધુએ ક્રોધ કરવો નહીં. અને એ આક્ષેપ કરવાવાળાને પીડિત પણ ન કરે. તથા તેઓ પ્રત્યે શેડો એ કટુ શબ્દને પ્રયોગ પણ ન કરે. પરંતુ તેઓના વચનો સાંભળીને “તમે જેમ કહે છે તેજ પ્રમાણે હવે હું કરીશ, આ રીતે કહીને મિથ્યા દુકૃત આપીને અસત્ આચરણથી નિવૃત્ત બની જાય આમ કરવાથી મારું જ કલ્યાણ છે. કેમ કે આ લેકોના ભયથી પ્રમાદ ન કરતાં સદાચરણમાં જ મન લાગશે તેમ વિચારે છેલા
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र.शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् .......१७ ___टीका-'तेसु तेषु-अधिक्षेपकारिपु स्वसमयपरसमयस्थितेषु 'ण कुज्झे न
ध्येत्-क्रोधं नैव कुर्यात् क्षमाशील स्तपस्त्री, ‘णय' न च 'पव्वहेज्जा' प्रव्यथयेत्, न तथा वक्तारं पुरुष व्यथयेन् न कथमपि पीडयेत् 'ण यावि' न चापि 'किंची' किञ्चिदपि 'फरुसं' परुषम् -श्रुतिकटुवचनम् 'चएनआवदेत्, एवं स साधुविचारं भावयेत्-इथे मां नितरां निन्दन्तु, किन्त्वत्र तेषां वचनं सत्यमसत्यं वा,? यदि सत्यं प्रयुज्यते, तदाऽलं क्रोधेनाऽविचार्य प्रयुज्यमानेन । यदि वा-असत्यममूलां लतां पल्लवयति, तदापि विदुषकसेनं सत्त्या मत्य निगृहीततयाऽलं कोपेन । तदुक्तम् - 'आक्रुप्टेन मतिमता, तत्वार्थविचारणे मतिः कार्या ।
यदि सत्यं कः कोपः स्यादनृतं किं नु कोपेन ॥१॥इति । टीकार्थ-क्षमाशील तपस्वी उन पूर्वोक्त स्वमतवाले या अन्यमतावलम्बी आक्षेप करे या हित शिक्षा दे तो उन पर क्रोध न करे । उन्हें डंडा आदि के प्रहार से व्यथा न पहंचावे और न कठोर वचनों का प्रयोग करे। किन्तु लाधु इस प्रकार विचार करे, ये मेरी निन्दा करते हैं सो इनका कहना सत्य है या असत्य ? यदि सत्य है तो मुझे क्रोध नहीं करना चाहिये । यदि इनका कथन अलस्य है तो भी इन्हें विदूषक के समान समझकर कोप करने से क्या लाभ है ? कहा भी है'आक्रुष्टेन मतिमता' इत्यादि। ___जय कोह आक्रोश करे तो बुद्धिमान पुरुष तत्व की विचारणा करे, वह इस प्रकार-यदि यह सत्य कहता है तो क्रोध करने से क्या लाभ? और यदि इसका कहना असत्य है तो भी क्रोध क्यों किया जाय?"
ટીકાઈ—કામાવાન તપસ્વી તે પૂર્વોક્ત સ્વમત વાળા કે અન્યમતવાળા આક્ષેપ કરે-અથવા હિતકર શિક્ષા–શિખામણ દે તે તેના પર ક્રોધ ન કરે તેને દંડા વિગેરેના પ્રહારથી પીડા ન પહોંચાડે તથા તેના પ્રત્યે કઠોર વચનને પ્રાગ પણ ન કરે. પરંતુ સાધુ એ વિચાર કરે કે-મારી નિંદા કરે છે, પણ તેઓનું કથન સાચુ છે? કે અસત્ય છે? જે સત્ય છે, તે મારે ક્રોધ કરે ન જોઈએ. અને જે તેઓનું કથન અસત્ય છે, તે પણ તેને વિદૂષક પ્રમાણે सभने शोध ४२५ाथी शुसाल छ ? यु ५५ छ -'आक्रुष्टेन मति. मता' त्यादि
જ્યારે કોઈ આક્રોશ કરે તે બુદ્ધિશાળી પુરૂષ તવને વિચાર કરે તે આ પ્રમાણે વિચારે કે-જે આ સત્ય કહે છે, તે ક્રોધ કરવાથી લાભ શું છે? અને જે તેનું કહેવું અસત્ય હોય તે પણ ક્રોધ શા માટે કરે ?
सू० ५३
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतास्त्रे यदि ते कथयेयुः भोः ? भवता एतादृशमसदाचरणं न विधेयम् , एतादृशं तदीयं वाक्यं श्रुत्वा 'तहा करिरसंति' तथा करिष्यामि यथाऽऽह भवान् इति-एवंविधवचनेन 'पडिसुणेज्जा' प्रतिशणुयात् मध्यस्थभावमुद्रामवलम्ब्य तत् कयितमनुतिष्ठेत् । मिथ्यादुष्कृतं दत्वा असदाचरणात् निरर्तेन । अत्र ममैव 'खु' खल निश्चयेन 'सेयं श्रेयः, एतेषां भयात् खलु क्वचिदपि 'पमाय' प्रमादम् ‘ण कुत्रा' नैव कुर्यात्-असदाचरणं न विदव्या किन्तु सदाचारे मनोनिदध्यादिति । पूर्वोक्तप्रकारेण शिक्षितः साधुः शिक्षादातुरुपरि क्रोधं न कुर्यात् । तथा न तं पीडयेत् किन्तु-इतः परं भूयोऽहं नै करिण्याग्नि, साधु प्रतिबोधितोऽस्मीति प्रतिज्ञां कुर्यात् । तथा प्रमादं परित्यज्य साधुना सदाचारे मति विधेया, इति भावः ।।९।
-यदि वे कहें कि आपको ऐसा अनुचित आचरण नहीं करना चाहिए तो उनका यह कथन सुनकर साधु कहे 'अच्छा आप जैसा कहते हैं, वैसा ही करूंगा। इस प्रकार उसके कथन को मध्यस्थ भाव से अंगीकार करके वैसा ही करे और मिथवादुष्कृत देकर असत् आचरण से निवृत्त हो जाय। तथा ऐसा विचार करे कि मेरा ही कल्याण है। उनके भय से भी प्रसाद न करे और सदाचरण में दिल लगावे । : आशय यह है कि पूर्वोक्त प्रकार से कोई साधु को हितशिक्षा दे तो साधु शिक्षा देनेवाले पर क्रोध न करे दण्डा आदि से या कटुक घचन से प्रहार न करे, परन्तु ऐसा कहे कि अय मेरा ऐसा नहीं करने का भाव है, आपने मुझे अच्छी हितशिक्षा दी हैं । प्रमाद का परित्याग करके सदाचरण में घुद्धि को स्थापित करे ॥९॥
- જે તેઓ એમ કહે કે–આપે અયોગ્ય આચરણ કરવું ન જોઈએ તે ‘તેમનું એ કથન સાંભળીને સાધુએ કહેવું કે “ઠીક છે, આપ જેમ કહે છે,
એજ પ્રમાણે કરવાને ભાવ રાખું છું. આ પ્રમાણે તેના કથનને મધ્યસ્થ -ભાવથી સ્વીકાર કરીને તેમજ કરે. અને મિથ્યાદુકૃત દઈને અસત્ આચરણથી નિવૃત્ત થઈ જવું. તથા એ વિચાર કરે કે-આમ કરવાથી તે મારૂં જ કલ્યાણ છે, તેના ભયથી પણ પ્રમાદ ન કરે. અને સદાચરણમાં મન લગાવે.
કહેવાનો આશય એ છે કે–પૂર્વોક્ત પ્રકારથી જે કઈ સાધુને હિત કર શિખામણ દે તે સાધુએ શિખામણ આપનારા ઉપર ક્રોધ કરે નહીં તેને દંડા વિગેરેથી અથવા કડવા વેણથી પ્રહાર ન કરે. પરંતુ એવું કહેવું કેહવે તેમ ન કરવાને માટે ભાવ છે. આપે મને સારી હિતકર શિખામણ આપી છે. આ રીતે પ્રમાદને ત્યાગ કરીને સદાચરણમાં બુદ્ધિને સ્થાપિત કરે છે
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. Q. अ. १५ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-वर्णसि मूढस्स जहा अमूहा,
मैग्गाणुसासंति हियं पयाणं । - तेणी वि मंझं इणमेव सेयं,
जं 'मे बुहा सैमणुसासयंति ॥१०॥ छाया-वने मूढस्य यथाऽमूढा, मार्गमनुशासति हितं प्रजानाम् ।
तेनापि मह्यमिदमेव श्रेयो, यन्मे बुधाः सम्यगनुशासति ॥१०॥र, 'वर्णसि मूढस्स जहा' इत्यादि
शब्दार्थ-'जहा-यथा' जिस प्रकार से 'अमूढा-अमूढा' सदः सन्मार्ग को जानने वाले पुरुष 'वणे-बने' वनमें 'मूढस्स मूढस्य भ्रमित दिशा होने से मार्ग से स्खलित पुरुषको 'पयाणं-प्रजानाम्' प्रजा के'हियं-हितम्' हितकरने वाला 'मग्ग-मार्गम्' मार्गको 'अणुलासंतिअनुशासति' कह देते हैं वैसे ही 'तेणापि-तेनाऽपि' साधु को भी यही विचारना योग्य है की 'मज्झ-मह्यम्' सुझको 'इणमेव सेयं-इदः मेव श्रेया' यही कल्याणकारी है 'ज-चत्' जो 'मे-मम' मुझको 'बुड्डावृद्धाः' य बाल वृद्ध गृहस्थ विगैरह 'समणुसालयंति-सम्यक अनुशासति' शिक्षा देते हैं अर्थात् ये सच जो मुझे शिक्षा वचन कह रहे हैं वे मेरे लिए हितकर है ऐसा विचार करके किसीके उपर क्रोध न करे ॥१॥
'वर्णसि मूढस्स जहा' या
शा--'जहा-यथा' २ प्रमाणे 'अमूढग्-अमूढाः' सहसभागन पापाणे ५३५ 'वणे-पने' पनमा 'मूढस्स-मूढस्य' शिनो श्रम थपाथी भाग थी भूदा ५॥ ५३५२ ‘पयाण-प्रजानाम्' प्रसना हिय-हितम्' हित ४२वापामा 'मग्ग-मार्गम्' भागने 'अणुसासंति-अनुशासति' शिक्षा मा छे. से रीत 'वेण वि-वेनापि' साधुसे ५ मे विया योग्य छ है-'मझमह्यम्' भने 'इणमेव सेय-इदमेव श्रेय.' मा ४८याएY ४२४ छे. 'ज-यत्'२ 'मे-मम' भने बुड्ढा-वृद्धाः' मा मास, वृद्ध, २० विगैरे 'समणुसासयतिसम्यक् अनुशासति' शिक्षा मा छे अर्थात् ॥ मा भने २ शिक्षा क्यान કહી રહ્યા છે એ મારે માટે જ હિતકારક છે. એમ વિચાર કરીને કેઈના પર કોધ ન કરે ૫૧
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्र (इं
अन्वयार्थः - ( जहा ) यथा - येन प्रकारेण ( अमूढा ) अमूहाः - सदसन्मार्गवे - तारः (बुणे) वने - अति गहनवने (मूहस्स) मूहस्य - दिग्भ्रान्तत्वेन पथभ्रष्टस्य पुरुषस्य (पाणं) प्रजानाम् - जनसाधारणानाम् ( हियं ) हितं - हितकारक ( मग्गं) मार्गम् (अणुस संति) अनुशासति प्रतिपादयन्ति तद्वचनस्वीकारेण यथेप्सितस्थानमा तिर्भवति तथैव ( तेणा वि) तेनापि साधुना इत्थमेव विचारणीयम् यत् (झ) महामू (इणमेव सेयं) इदमेव श्रेयः कल्याणकारि वर्त्त से (जं) यत् (मे) मेमाम् (बुहा) बुधाः हितबुद्धिमन्तः हमे बालवृद्धमिध्यादृष्टिगृहस्थघटदासीमभृतयः ( संमणुसासयति) सम्यग अनुशासति - शिक्षयन्ति, एतेषां शिक्षया ममैत्र हितं भविव्यतीति विमृश्य कथमपि क्रोधो न कर्त्तव्यः साधुभिरिति भावः ॥१०॥
टीका — उक्तमर्थं दृष्टान्तद्वारा दृढीकरोति - 'वर्णसि' इत्यादि । 'जहा' यथा येन प्रकारेण 'वर्णसि' वने - अतिगहनवने 'मूढस्स' मूढस्य दिङ्मूढतया व्याकुलि - तस्य-पथभ्रष्टस्य 'अमूहा' अमूढाः - सदसन्मार्गज्ञातारा 'पयाणं' प्रजानाम् - जन
स
(अन्वयार्थ - जिस प्रकार सदसद्मार्गवेत्ता विद्वान् लोग अत्यन्त गहन वनमें दिग्मूढ-मार्ग भूले हुए मूढ पुरुषको प्रजाजन का हितकारकमार्गों का उपदेश करते हैं याने मार्ग दिखलाते हैं, वैसे ही साधुजन की भी वैसा ही विचार करना चाहिए कि मेरे लिए यही कल्याणकारक मार्ग है जो मुझे ये सभी बालवृद्ध मिथ्यादृष्टि गृहस्थ घटदासी वगैरह सभ्धक प्रकार से शिक्षा देते हैं, इन लोगों की शिक्षा से मेरा ही हित होगा ऐसा विचार कर साधुओं को हितशिक्षा देनेवालों पर कभी क्रोध नहीं करना चाहिए ॥१०॥
टीकार्थ - उक्त कथन को दृष्टान्तद्वारा दृढ करते हैं 'वर्णसि' इत्यादि जैसे वनमें दिशासूढ होकर मार्ग भूले हुए पुरुष को सन्मार्ग के ज्ञाता અન્વયા —જે પ્રમાણે સત્ અસત્ માના જાણનાર વિદ્વાન્ લાક અત્યત ગાઢ વનમાં માર્ગ ભૂલેલા મૂખ પુરૂષને તેને હિતકારક એવા માગ બતાવે છે. અર્થાત્ માના ઉપદેશ આપે છે. એજ પ્રમાણે સાધુ જતે પણ એવાજ વિચાર કરવા જોઈએ કે મારે માટે આજ કલ્યાણુપ્રદમાગ છે. કે જે મને આ બધા ખાલ, વૃદ્ધ, મિથ્યાદૃષ્ટિ, ગૃહસ્થ, ઘરદાસી વિગેરે સારી રીતે શિખવે છે. આ લેાકેાની શિક્ષાથી મારૂ' જ હિત થશે ામ વિચાર કરીને સાધુને હિતકર શિક્ષા બતાવનાર પર કયારેય કોષ કરવા ન જોઇએ ૧૦ના ટીકા આ કથનને દૃષ્ટાંત દ્વારા દૃઢ કરતાં કહે છે કે-વત્તિ ઇત્યાદિ જેમ વનમાં દિગ્મૂઢ થઈને માર્ગ ભૂલેલા પુરૂષને સન્માર્ગ જાણનારા અમૂઢ
ત
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ४१ साधारणानाम् 'हियं हित-श्रेयः समस्तदोपरहितं मनोऽभिलपितस्थानमापकम् 'मग्ग' मार्गम् 'अणुवासंति' अनुशासति-प्रतिपादयन्ति तादृशोपदेशेन तस्य हितमेव भवति, अभिलपितस्थानमाप्त्या। एवमेव 'तेणा वि' तेनापि साधुना इत्थमेव विचारणीयम्-'मज्झं मह्यम् 'इणमेव सेयं' इदमेव श्रेया-कल्याणकारि 'ज में यन्मे 'बुहा' इमे बुधाः-हितचिन्तकाः वालवृद्धमिथ्याप्टिगृहस्थघटदासी प्रभृतयः 'समणुसासंति' सम्यक् शिक्षयन्ति, एतेषां शिक्षयाऽस्माकमेव हितं भविष्यतीति विचार्य साधुभिः कथमपि क्रोधो न करणीयः।।
यथा वने भ्रष्टमार्गः कश्चित् कस्यचिदन्यस्योपदेशेन तदुपदिष्टमेव मार्गमाश्रयन् मनोऽभिलषितस्थानमाप्नोति तथैवाऽस्याकमपि पथभ्रष्टानां बुधोपदेशेन हितमेव सेत्स्यतीति परिमाव्य साधुना क्रोधो न विधेयः ॥१०॥ अमृढ पुरुष हितकारी, सलस्त दोषों से रहित एवं अभीष्ट स्थान पर पहंचा देनेवाले मार्ग का निर्देश करते हैं तो उस मूढ पुरुष का हित ही होता है । वह अपनी मंजिल पर पहुंच जाना है। साधु को भी ऐसाही सोचना चाहिए, मुझे जो बालक मियादृष्टि, गृहस्थ या घटदासी आदि शिक्षा दे रहे हैं, यही मेरे लिए श्रेयस्कर है, इनकी शिक्षा से मेरा ही कल्याण होगा। इस प्रकार विचार करके उनके उपर क्रोध नहीं करना चाहिए। ___ आशय यह है कि जैसे मार्ग भूले हुए पुरुप किसी दूसरे के उपदेश से सही राह पर आ जाता है, और अपनी मंजिल को पा लेता है जिसे पा लेना उस मार्ग पर चले विना असंभव सा था। इसी प्रकार वृद्ध जनों के उपदेश से मेरा हित ही होगा। ऐसा विचार करके ऊन मार्गदर्शकों के ऊपर क्रोध न करे ॥१०॥ પુરૂષ, હિતકર સઘળા દે થી રહિત અને યોગ્ય સ્થાને પહોંચાડનાર માગ બતાવે, તે તેથી તે મૂઢ પુરૂષનુ હિતજ થાય છે, તે પોતાના ઈચ્છિત સ્થાન પર પહોંચી જાય છે, સાધુએ પણ એમ જ વિચારવું જોઈએ કેમને આ બાલક મિથ્યાષ્ટિ ગૃહરથ અથવા ઘર દાસી–પાણી ભરવા વાળી દાસી વિગેરે સારી શિખામણ આપે છે. આજ મારે માટે શ્રેયસ્કર છે આમની શિક્ષાથી મારૂં જ કલ્યાણ થશે. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને ક્રોધ કરવો ન જોઈએ.
કહેવાને આશય એ છે કે–જેમ માર્ગ ભૂલેલો પુરૂષ કેઈ બીજાના ઉપદેશથી ચોગ્ય માર્ગ પર આવી જાય છે. અને પોતાની મ જીલે પહોંચી જાય છે. જે મેળવવા તે માર્ગ પર ચાલ્યા વિના અસ ભવ જેવું છે. એજ પ્રમાણે વૃદ્ધજનેના ઉપદેશથી મારું કલ્યાણ જ થશે. એ વિચાર કરીને કોધ ન કર. ૧૦
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
सूत्रकृतशिस्त्र मूलम्-अह तेण मूढेण अमूढगस्त,
__ कायव्व पूया सविसेसजुत्ता। एओर्वमं तत्थ उदाहु वीरे,
अणुगम्म अत्थं उवणेइ सम्मं ॥११॥ छाया-अथ तेन मूढेनाऽमूढस्य, कर्तव्या पूजा सविशेपयुक्ता ।
एतदुपमां तत्रोदाहृतवान् वीरः अनुगम्यार्थमुपनयति सम्यक् ॥११॥ अन्वयार्थः- (अह) अथ यथा तेन (मूढेण) मूढेन-मार्गभ्रष्टाद् व्याकुलितचित्तेन 'अमूढगस्स' अमूहस्य-तत्सन्मार्गोपदेष्टुः 'सविसेमजुत्ता' सविशेषयुक्ता
'अह तेण सूढेन' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अह-अथ' इसके पश्चात् 'तेण-तेन' उस 'मूढेण-मूढेन' मूर्ख को 'असूढस्स-अमूढस्य' सन्मार्ग का उपदेश देनेवाले पुरुष की 'सविसेसजुत्ता-सविशेषयुक्ताः' विशेष आदर सन्मानपूर्वक 'पूयापूजा' पूजा 'कायब्वा-कार्या' करनी चाहिए 'एओवम-एतदुपमा यह उपमा तत्थ-तत्र' इस विषय में 'वीरे-वीरः' तीर्थंकर भगवान् महावीरने 'उदाहु-उदाहृतवान्' कहा है 'अई-अर्थम्' पदार्थ को 'अणुगम्मअनुगम्घ सम्यग् रीति से जानकर 'सम्म-सपक' सम्यक प्रकार से 'उधणेइ-उपनयति' अपने में स्थिर करते हैं ॥११॥
अन्वयार्थ-जिस प्रकार वह पूर्वोक्त व्याकुल मृढ पुरुष मार्ग का भूला हुआ अपना सन्मार्गोपदेशक पुरुष का विशेषादर सम्मान के
'अह तेण मूढेन' त्याल
Avant-'अह-अथ' ते पछी 'तेण-तेन' से 'मूढेण-मूढेन' भूम ५३धे 'अमूढस्स-अमूढस्य' सन्मानना पहेश पु३षनी 'सविसेसजुत्तासविशेषयुक्ताः' विशेष माह२ सन्मान पू४ 'पूया-पूजा' पूत 'कायव्वा-कार्या' ४२वी २ एओवम-एतदुपमां' ! ५मा 'तत्थ-तत्र' ते वीषयमा 'वीरे -वीरः' ताय ४२ लापान महावीर स्वामी थे 'उदाहु-उदाहृतवान्' हे छे. 'अट्ट-अर्थम्' पहायने 'अणुगम्म-अनुगम्य' सारी शत नहीन 'सम्म-सम्यक्' सन्य५ ५४२थी 'उवणेइ-उपनयति' पातानामा स्थि२ ४३ छ. ॥११॥
અન્વયથે—જે રીતે એ પૂર્વોક્ત માર્ગ ભૂલેલ વ્યાકુળ મૂઢ પુરૂષ પિતાને સન્માર્ગ બતાવનાર પુરૂષને વિશેષ આદર માન પૂર્વક કેમલ શબ્દાદિ
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४२३
विशेषादरसन्मानपूर्वकम् (पूजा) पूजा - मधुरशब्दादि - सत्काररूपा (कायन्त्रा) कार्या. कर्त्तव्या (एओवमं) एतदुपमाम् (तत्थ ) तत्र (वीरे) वीरस्तीर्थकर : ( उदाह) उदाहतवान्[-कथितवान् (अ) अर्धम् - परमार्थम् (अणुगम्म ) अनुगम्य - सम्यक्तया विज्ञाय (सम्मं) सम्यक् (उवणे ) उपनयति - आत्मनि अवधारयति - अन्य नोदनाकृतं परमोपकारं सम्यगात्मनि धारयति । ११ ॥
टीका - पुनरपि तमेवार्थ दृढयति- 'अह' अथ यथा तेन 'मूढेन' मूढेन पथ भ्रष्टाद् व्याकुलितमानसेन 'अमूडस्स' अमूढस्य तत्सन्मार्गोपदेष्टुः - उपकारातिशयं मन्यमानेन 'सविसेसजुता' सविशेषयुक्ता 'पूया' पूजा - मधुरशब्दादिरूपा सरकारसन्मानरूपा वा 'कायना' कर्तव्या 'एओवमं' एतदुपमाम् ' तत्थ' तत्र 'वीरे' वीर स्तीर्थकर 'उदाहु' उदाहृतवान् अभिहितवान् 'अत्थ' परमार्थम् 'अणुगम्म' अनुगम्य - सम्यग्ज्ञात्वा 'संम्म' सम्यक् 'उत्रणे ।' उपनयति - अन्योपदिष्टं साथ कोमल शब्दादि द्वारा पूजा सत्कार करता है । उसी प्रकार उक्त उपमा को भगवान् महावीर स्वामी ने उदाहरण के रूप में कहा है । अत एव इस परमार्थ को सम्यक् प्रकार से जान कर साधु अपने आत्मा में धारण करे । अर्थात् पूर्वोक्त रीति से अन्य द्वारा की की गई हित शिक्षा को अपना परमोपकारक समझ कर अपने आत्मा में धारण करना चाहिए ॥११॥
टीकार्थ - इसी कथन को पुनः दृढ करते हैं। जैसे - मार्ग भूले होने के कारण व्याकुलचित्त उस मूढ पुरुष के द्वारा, अमूढ पुरुष का अत्यन्त उपकार माना जाता है और मधुर शब्दों द्वारा सत्कार सन्मान आदि किया जाता है । इसी प्रकार तीर्थंकर महावीरने कहा है कि परमार्थ को जान कर साधु प्रेरणा करने वाले के उपकार को अपनी आत्मा में
દ્વારા આદર સત્કાર કરે છે એજ રીતે ઉક્ત ઉપમાને ભગવાન્ મહાવીર સ્વામીએ ઉદાહરણના રૂપમાં કહેલ છે. તેથી એ પરમાન સ રી રીતે જાણીને સાધુએ તેને પાતાના આત્મામાં ધારણ કરવું. અર્થાત્ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી અન્ય દ્વારા કરવામાં આવેલ હિતકર શિક્ષાને પેાતાના પરમ ઉપકાર કરનારી સમજીને પેાતાની અંદર તેને ધ રણ કરવી જોઈએ. ૧પા
टीअर्थ - —આ કથનને ફરીથી દૃઢ કરે છે, જેમકે માગ ભૂલેલ હાવાથી વ્યાકુળ ચિત્ત તે મૂઢ પુરૂષ દ્વારા અમૂઢ પુરૂષના અત્યંત ઉપકાર માનવામાં આવે છે. એજ પ્રમાણે તીર્થંકર મહાવીર સ્વામીએ કહ્યું છે કે-પરમાઈને જાણીને સાધુ પ્રેરણા કરવાવાળાના ઉપકારને પાતાના આત્મામાં સ્થાપિત કરે,
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
सूत्रकृताङ्गसूत्र नोदनाकृतं परमोपकार सम्यगात्मनि उपनयति । तथा अहमनेन परमोपकारिणा संसारसागरादुत्तारितः ततो मयाऽस्य विनयादिसि सत्कारो विधेयः।।
यथा मार्गभ्रष्टो मार्गापदेशक सविशेष सम्मानयति, तथा साधुना सन्मार्गोंपदर्शकस्य सम्मानादि कर्तव्यम् । अहिमगर्थे वहदो दृष्टान्नाः सन्ति, तद्यथा
'गेहमि अग्गिजालाउलंमि जहणास डज्झमाणमि।
जो बोहेइ सुरतं, सो तस्स जणो परमबंध' ॥१॥ छाया-गृहेऽग्निज्वालाकुले यथानाम दह्यम्गने ।
यो बोधयति सुन्तं स तस्य जनस्य परमवान्धयः । १॥ यथा वा विपसंपृक्तभोजनकर्तारं कश्चित्पुरुष कश्चित् तादृशभोजनानिवारयेव सतस्य परमवन्धुरिति ॥११॥ स्थापित करे। सोचे कि इस परमोपकारी महाभाग ने मुझे संसार सागर से तार दिया है। अतएक मुझे इसका (यदि वह साघु है तो) विनय आदि सत्कार करना चाहिए।
भावार्थ यह है कि-जैले मार्ग भ्रष्ट पुरुष मार्ग बतलाने वाले का विशेष रूपले आदर करता है। उसी प्रकार असदाचरण में प्रवृत्त साधु को सत्पथ पर लानेवाले आदर सत्कार सम्मान करना चाहिए। इस विषय में बहुत से दृष्टान्त हैं। यथा-गेहमि अग्गिजाला' इत्यादि । __ 'घर में आग लग गई हो और वह घर ज्वालाओं से व्याप्त हो गया हो. ऐसे अवसर पर जो दयालु पुरुष उस घर के भीतर सोये पुरुष को जगा देता है, वह उसका परमबन्धु है।' તે વિચારે કે-આ પરમ ઉપકારી મહાભાગે મને સંસાર સાગરથી તારી દીધે છે, તેથી જ અને તેને જે તે સાધુ હોય તે) અભ્યત્થાન અને વિનય નમ્રભાવ વિગેરેથી સત્કાર કર જોઈએ.
કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે-જેમ માર્ગ ભૂલેલે પુરૂષ માર્ગ બતાવવા વાળાને વિશેષ પ્રકારથી આદર કરે છે, એ જ પ્રમાણે અસદ્ આચરણમાં પ્રવૃત્ત થયેલા સાધુએ સન્માર્ગ પર લાવવાળાનો મધુરવચનાદિ દ્વારા मा४२ ४२ न . या विषयमा धाय! ४ ष्टान्त छ. रेस-गेहंमि अगिजाला' या
ઘરમાં આગ લાગી ગઈ હોય, અને તે ઘર જવાલાઓથી વ્યાપ્ત થઈ ગયું હોય, એવા અવસરે રે દયાળુ પુરૂષ તે ઘરની અંદર સૂતેલા પુરૂષને જગાડી દે છે, તે તેને શ્રેષ્ઠ બંધુ કહેવાય છે.
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. शु. अ. १४ नन्थस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-णेया जहा अंधकारंसि राओ,
माग ण जाणइ अपस्लमाण।। से सूरियल अभुग्गलेणं,
अगं वियाणाइ गालियंसि ॥१२॥ छाया-नेता यथाऽन्धकारायां रात्रौ मागं न जानात्यपश्यन् ।
स सूर्यस्याऽभ्युद्गमेन मार्ग विजानाति प्रकाशिते ॥१२॥. अथवा जैले विषमिश्रित आहार करते हुए पुरुष को यदि कोई रोक देता है तो वह उस्को परम हितैपी है। इसी प्रकार प्रसाद वश असदाचरण ई प्रवृत्त पुरुष को जो रोकता है, यह भी उला परम हितैषी है ॥११॥
'णेथा जहा अंधकारं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जहा-यथा' जैसे 'णेया-नेता' नायक अर्थात् मार्गदशंक-उपदेशक 'अधकारंसि-अन्धकारायाम्' अंधकार वाली 'राओरात्रौ' रानी 'अपस्तमाणे-अपश्यन्' अपना अंग भी न देखता हुआ 'मर्ग-मार्गम्' अपना परिचित मार्गभी ‘ण जाणह-म जानाति' नहीं जानता है 'ले-सः' ऐसा वह नायक 'सूरियस्त-सूर्यस्य' सूर्यका 'अब्भुग्गभेणं-अभ्युद्धसेन' उदय से 'पगासियंसि-प्रकाशिते' चारों ओर प्रकाश होजाने पर 'मग्ग-मार्गम्' मार्गको 'विधाणाह-विजानाति'जान लेता है ॥१२॥
અથવા જેમ ઝેર ભેળવેલે આહાર કરતા પુરૂષને જે કંઈ રેકી દે, તો તે તેને પરમ હિતિષી કહેવાય છે. એ જ પ્રમાણે પ્રમાદને વશ થયેલા તથા અસદુ આચરણમાં પ્રવૃત્ત થયેલા પુરૂષને જે રેકી દે છે, તે પણ તેને પરમ હિતૈષી કહેવાય છે. ૧૧
'णेया जहा अधकार' त्यादि
शvatथ --'जहा-यथा' म 'णेया-नेता' नाय3 मात भाग ४-५हेश 'मधकारंसि-गन्धकारायाम्' म ३.२युत 'राओ-रात्रौ' रात्रे 'अपस्समाणे अपश्यन्' पाताना शरीरने ५g as शय तवा 'मग-मार्गम्' भागने । 'न जाणइ-न जानाति' तो नथी 'से-स.' मेवे ते नाय 'सूरियस्ससूर्यस्य' सूर्यना 'अब्भुगमेणं-अभ्युद्गमेन' ६५ वाथी 'पगासियसि-प्रकाशिते' यारे त२५ ॥ वाथी 'मग-मागम्' भागने 'वियाणाइ-विजानाति' જાણું લે છે. ૧૨ા
खू० ५४
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
- सूत्रकृतास्त्रे __ अन्वयार्थ:-(जहा) यथा-येन प्रकारेण (णेया) नेता-नायकः-मार्गदर्शक: (अंधकारंसि) अन्धकारायार (राओ) रात्री (अपस्समाणे) अपश्यन्-निजाङ्गमपिअनवलोकयन् (मग्गं) मार्ग-स्वाभ्यस्तपथमपि (ण जाणइ) न जानाति (से) स एव नायकः (मरियरस) सूर्यस्य (अझुग्गमेणं) अभ्युद्गमेन-उदयेन (पगासियंसि) प्रकाशिते सति (मग्ग) मार्ग (चियागाइ) विजानाति ॥१२॥
टीका-'जहा' यथा-येन प्रकारेण 'या' नेता-नायको मार्गदर्शक: 'अंधकारंसि' प्रापि सजलजलदगीलान्धकारप्रवृत्तायाम् 'राओ' रात्रौ मोषपद्याममावास्याम् सान्द्राऽन्धकारमावृतत्वाद् हस्वादिकमपि निजाङ्गम् 'अपस्समाणे' अपश्यन् , कुतः 'मग' मार्ग स्वाऽस्यस्तमपि 'ण जाणई' न जानाति-न सम्यगू जानाति प्रावृतदिनद्वारभित्र 'से' स एव 'रियल्स' सूर्यस्य 'अव्युग्गमेणं' अभ्यु. गमेन-उदयेन 'पगासियंसि' प्रकाशिते दिक्चक्रे सति 'मगं' मार्गम् 'वियाणाई' __अन्वयार्थ-जिस प्रकार मार्गदर्शक नेता पुरुष सावन भादों मास की अन्धेरी रात में किसी भी वस्तु को देखने में असमर्थ होकर अपने अंगों को भी नहीं देखते हुए स्वार प्रस्त पथ को भी नहीं जान पाता है। किन्तु वही पुरुष सूर्योदय होने से प्रकाशित होने पर मार्ग को सम्यक प्रकार से जानता है ॥१२॥
टीकार्थ-जैसे कोई नेता -वागदर्शक सजल मेघों के कारण अतीव सघन अंधकार वाली वर्षाकालीन रात्रि में, घोर तिमिर फैल जाने के कारण अपना हाथ आदि अंग भी नहीं देख पाता है। तो अपने अभ्यस्त मार्ग का भी क्या कहना है। वह उसे भी देख नहीं सकता। किन्तु जय सूर्य का उदय होता है, तब वही मार्ग को देखने लगता है।
અન્વયાર્થ–-જે પ્રમાણે માર્ગદર્શક નેતા પુરૂષ શ્રાવણ ભાદરવા માસની અંધારી રાતે કઈ પણ વસ્તુને જોવામાં અસમર્થ બનીને પિતાના શરીરના અવયને પણ દેખી શકતું નથી. એજ રીતે તે પિતાના પરિચિત માર્ગને પણ જોઈ શક્તા નથી પરંતુ એ જ પુરૂષ સૂર્યોદય થવાથી પ્રકાશને લીધે માર્ગને સારી રીતે જાણી લે છે. ૧૨ 1 ટીકાઈ—જેમ કેઈ નેતા માર્ગદર્શક જળ વાળા વાદળને લીધે અત્યંત ગાઢ અંધારાવાળી વર્ષાઋતુની રાત્રીએ ઘોર અંધકાર ફેલાઈ જવાથી પિતાના હાથ વિગેરે અંગે પણ જોઈ શકતા નથી, તે પછી પરિચિત માર્ગ ન દેખાય તેમાં શું કહેવાનું હોય ? તે તેને પણ જોઈ શક્તો નથી. પરંતુ જ્યારે સૂર્ય ઉદય થઈ જાય અને પ્રકાશ ફેલાઈ જાય ત્યારે એજ પુરૂષ તે માર્ગને સારી રીતે જોઈ શકે છે, એ જ રીતે જે વસ્તુ પહેલાં નેત્રથી અાચરને
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् विजानाति-सम्यगवच्छति । यदेव वस्तु पूर्वमनिरीक्षणीयमासीत्, तदेवाऽधुना कारणसाफल्येन निरीक्षणातिसरलं भवति । यथा मार्गदर्शकः पुरुषो गाढान्धकाराहतायां निशीथिन्यां किमयपश्यन् मार्ग न जानाति, स एव समुपसर्पति सूर्ये तदा लोकालोकिते दिग्विभागे समवगच्छति मार्गम् , एवमेव सर्वज्ञ वचनकाशेन समुपलब्धसम्यग्ज्ञानो जीवः सन्मार्गम् अवगच्छतीति भावः ॥१२॥ मूलम्-एवं तु सैहे वि अपुट्रधम्मे धम्मं न जाणाइ अबुज्झमाणे।'
से कोविएं जिणवयणेणं पच्छासूरोदए पोसइ चक्खुणेव।१३। छाया-एवं तु शिष्योऽप्यपुष्टधर्मा, धर्म न जानात्यबुद्धयमानः ।
स कोविदो जिनवचनेन पश्चात्सूर्योदये पश्यति चक्षुषेव ॥१३॥" इस प्रकार जो वस्तु पहले नेत्रों से अगोचर थी, वही अघ पूरे कारण मिलने पर सुनिरीक्ष्य बन जाती है।
तात्पर्य यह है कि जैसे मार्गदर्शक पुरुष सघन तिमिर से व्याप्त अंधेरी रात्रि में कुछ भी न देख पाता हुआ मार्ग को भी नहीं जानती है। किन्तु वही मार्गदर्शक सूर्यके उदित होने पर और समस्त दिक समूह में उसके प्रकाश का प्रसार होने पर मार्ग देखने लगता है। इस प्रकार जिस जीव को सर्वज्ञ के वचनों से सम्यग् ज्ञान की प्राप्ति हों जाती है। वह सन्मार्ग को जानने लगता है ॥१२॥ _ 'एवं तु सेहे वि अपुटुवम्ले' इत्यादि।
शब्दार्थ-एवं तु-एवंतु' इसी प्रकारसे अर्थात् कोई द्रष्टा अन्धकार युक्त रात्री में मार्गको देखता नहीं है परंतु सूर्योदय से अन्धकार दर જેવાય તેવી હતી. તેજ હવે કારણ મળવાથી સારી રીતે જોઈ શકાય તેવી બની જાય છે. ' કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જેમ માર્ગ દર્શક પુરૂષ ગાઢ અંધારાથી ઘેરાયેલી અંધારી રાત્રીમાં કંઈ પણ જોઈ ન શકતાં માર્ગ પણ જોઈ શકતે નથી. પરંતુ એજ પુરૂષ સૂર્ય ઉદય થાય અને સઘળી દિશાઓમાં સૂર્યને પ્રકાશ પ્રસારિત થઈ જતાં માર્ગ જેવા મડે છે એજ પ્રમાણે જે જીવને સર્વસના વચનથી સમ્યફ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ જાય છે, તે સન્માર્ગને જાણવા લાગે છે. રા
'एव तु सेहे वि अपुदुधम्मे' त्यादि
शहा -'एवं तु-एवतु' मा प्रमाणे अर्थात् / द्रा : યુક્ત રાત્રે માર્ગને જોઈ શકતા નથી પરંતુ સૂર્ય ઉદય થતાં અંધકાર હર
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
છરટ
सुत्रकृताङ्गसूत्रे - “अन्वयार्थः- (एवं तु) एवमेव-पूर्वोक्तरीत्या कश्चिद् द्रष्टा यथाऽन्धकाराहतायां रात्रौ मार्ग न पश्यति किन्तु स एव सूर्योदयेन अन्धकारे नष्टे सति सर्वानपि दिग्देशान् मार्ग च पश्यति तथैव (अपुढधम्मे) अपुष्टधर्मा-असम्यग्रज्ञातश्रुतचारित्रधर्मा (अवुज्झमाणे) अवुध्यमानः-सूत्रार्थमजानानः (से हे वि) शिष्योऽपि नवदीक्षितः साधुरपि (धम्म) धर्मम्-श्रुतचारित्ररूपम् (न जाणाइ) न जानाति होने पर सघ पदार्थ एवं मार्गको देखता है उसी प्रकार 'अपुठ्ठधम्मेअपुष्टमर्धा' धर्ममें अनिपुण और 'अबुज्झमाणे-अध्यामान.' सूत्रार्थको नहीं जानने वाला 'सेहे वि-शिष्योऽप' नव दीक्षित साधु भी 'धम्मधर्मम्' श्रुतचारित्र रूप धर्म को 'न जाणइ-न जानाति' नहीं जानता है परंतु 'से-सः' वही शिष्य 'पश्चात्' गुरुकुल मे रहकर शिक्षा प्राप्त करने
पर 'जिणवयणेण-जिनवचनेल' तीर्थकरके आगमके ज्ञानसे 'कोविए ___-कोविदः' विद्वान होकर 'सूरोदय-सूर्योदये' सूर्य का उद्य से अन्ध
कार नाश होनेसे 'चक्खुणे-चक्षुषेव' नेत्रके द्वारा देखने वालों के जैसा ही पासइ-पश्यक्ति' जिनधर्मके तत्व को यथार्थ रूपसे देखता है ।१३। .. अन्वयार्थ-एवं पूर्वोक्त रीति से जिस प्रकार कोई द्रष्टा (देखने घाला) पुरुप अन्धेरी रातमें मार्ग को नहीं देखता है किन्तु वही पुरुष सूर्योदय से अन्धकार के नष्ट हो जाने पर सभी दशदिशा एवं मार्ग को देखता है। इसी प्रकार अपरिपक श्रुतचारित्र धर्मवाला और सूत्रार्थ थपाथी मा १ पान तथा भगन से श छ. से शत 'अपुदुधम्मे -अपुष्टधर्मा' धर्ममा मनिपुण अने 'अबुझमाणे-अबुध्यमानः' सूत्राथन नहीं - पापा 'सेहे वि-शिष्योपि' नवीन ही धारण ४२९ साधु ५९] 'धम्म
धर्मम्' श्रुतयारित्र ३५ मन 'न जाणइ-न जानाति' तयुत। नथी. परंतु 'से-सः' मे शिष्य ‘पच्छा-पश्चात्' शु३७मा रहीन शिक्षा प्राप्त ४ा पछी __ 'जिणवयणेण-जिनवचनेन' ती २॥ मज्ञानथी 'कोविए-कोविदः' विद्वान्
पनीने 'सूरोदए-सूर्योदये' सूर्यन। य यता भारती नाश थवाथी 'चक्खुणेव-चक्षुपेव' नेत्रवाणासानी भ४ पासइ पश्यति' बैन धमना तकने યથાર્થ રીતે જુવે છે. ૧૩
અન્વયાર્થ_એજ પ્રમાણે પૂર્વોક્ત પ્રકારથી જેમ કે દ્રષ્ટા (દેખવાવાળે) પુરૂષ અંધારી રાતે માને જોઈ શકતું નથી પણ એજ પુરૂષ સૂર્યોદય થવાથી અધકારને નાશ થતાં બધી જ દિશાઓને તેમજ માર્ગને સારી રીતે દેખી શકે છે. એ જ પ્રમાણે અપરિપકવ શ્રુતચારિત્ર ધર્મવાળા
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
सेमयार्थवोधिनी टीका प्र शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् किन्तु (से) स एव खलु (पन्छा) एश्चात् गुरुकुलवासा पासाद्यनन्तरस् (जिणवयणेण) जिजयचनेन-तीर्थकदागमेन (कोविए) कोविदः-अभ्यस्त जिनप्रणीतागमः, सम्यगृज्ञातजैनतत्वार्थः (स्वरोदये) मूर्योदये सति निरस्तान्धकारः (चक्खु णेय) चक्षुषेव-नेत्रेणेव (पासइ) पश्यति-जैनधर्मतत् सम्यग् जानाति ॥१३॥
टीका-यथा तिमिराक्रान्तायां रात्रौ मार्ग न पश्यति किन्तु स एव द्रष्टा सूर्योदयेन नष्टे तमसि सनिपि वायान् दिग्देशान् पश्यति । एवं तु' एवमेव तु 'सेहे वि' शिष्योऽपि नवदीक्षितः शिक्षणकालगनुरुन्धानोऽपि 'अपुट्टधम्मे' अपुष्टधर्मा, नास्ति पुष्ट:-राम्यक् परिज्ञातः श्रुतचारित्राख्यो धर्मों यस्य स तथा. भूतः 'अबुझमाणे' अवुध्यमानः सूत्रार्थस्यापरिज्ञानात् 'धम्म' धर्म श्रुतचारित्राख्यम् 'न जाणई' न जानाति सम्यक 'से' स एव तु 'पच्छा' पश्चात-गुरुकुल को नहीं जानता हुआ नव दीक्षित साधु भी श्रुतचारित्र रूप धर्म को सुचारु रीतिसे नहीं जानता है। किन्तु वहीं साधु पीछे गुरुकुल में वास तथा अभ्यास करने के बाद तीर्थंकरों के आगमों से पूर्ण परिचित हो जाने पर जनशास्त्र तत्त्वज्ञ होकर सूर्योदय से अन्धकार नाश होने के घाद आंखों के समान जैनधर्मतत्व को सुचारुरूपसे जानता है ॥१३॥
टीकार्थ-'जसे अन्धकार से व्याप्त रात्रि में कोई मार्ग नहीं देख पाता है। किन्तु वही द्रष्टा (देखनेवाला) सूर्य के उदय से अंधकार नष्ट होजाने पर सभी दिशाओं और देशों को देखने लगता है। इसी प्रकार नवदीक्षित शिष्य अपनी शिक्षा के समय अपुष्ट धर्म होता है । अर्थात् उसे श्रुतचारित्र धर्म का अली भांति से ज्ञान नहीं होता। धर्म का ज्ञान न होने के कारण वह अवुद्ध होता है। किन्तु तदनन्तर गुरुकुलवास, અને સૂત્રાર્થને ન જાણનારા નવીન દીક્ષા ધારણ કરેલ સાધુ પણ યુતચારિત્ર ધર્મને સારી રીતે જાણતા નથી પરંતુ એજ સાધુ પાછળથી ગુરૂકુળમાં વાસ તથા અભ્યાસ કર્યા પછી તીર્થકરોને આગામોમાં પૂર્ણ પરિચિત થઈ જાય ત્યારે તે જન શાસ્ત્રના તત્વને જાણનાર બનીને જેમ સૂર્યોદયથી અંધકારના નાશ થયા પછી આંખેના પ્રકાશની માફક જૈનધર્મના તત્વને સારી રીતે જાણી લેનાર બને છે ૧૩
ટીકાર્થ-જેમ અન્ધકારથી વ્યાપ્ત રાતે કે માર્ગ જોઈ શકતા નથી, પરંતુ એ જ દ્રષ્ટા (જેનાર) પુરૂષ સૂર્યનો ઉદય થતાં આ ધારાને નાશ થવાથી સઘળી દિશાઓને જોઈ શકે છે. એ જ પ્રમાણે નવ દીક્ષિત શિષ્ય પિતાની શિક્ષાના સમયે અપુષ્ટ ધર્મ વાળો હોય છે. અર્થાત તેને શ્રત ચારિત્ર ધર્મનું જ્ઞાન સારી રીતે હોતું નથી. ધર્મનું જ્ઞાન ન હોવાના કારણે તે અબુદ્ધ હોય
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रतासो वासाभ्यासादिविविधोपायैः 'जिणक्यणेण' जिनवचनेन 'कोविए' कोविदःअभ्यरतजिनप्रणीतागमः 'सरोदए' सूर्योदये सति निरस्ताऽन्धकारः 'चक्खुणेव' चक्षुषेत्र ‘पासई' पश्यति-सर्वान् जीवादि पदार्थान् । यथा आलोकादिसहकारिसहकृतसन्निकृष्टकारणेन स्पष्टं पश्यति रूपादिकम् । तथा जिनवचनाऽभ्यासादिततत्वज्ञानेन सर्वान् पदार्थान् जीवादीन् पश्यति। __ अयं भावः-इन्द्रियार्थसन्निकर्षात् साक्षात्कारितया परिस्फुटा घटादयः प्रतीयन्ते एवं सर्वज्ञप्रणितागमेनापि मूक्ष्मव्यवहित विमकृष्टस्वर्गापवर्गदेवादयः परिस्फुटाः निश्शङ्क प्रतीयन्ते । अपि च कदाचित् चक्षुपा अन्यथाभूतोऽप्यवः अन्यथा अभ्यास आदि विविध उपायों से जिनवचन में कुशल हो जाता है। जैसे सूर्योदय होने पर चक्षु से सब कुछ दृश्य दिखाई देने लगता है। उसी प्रकार वह भी जीवादिपदार्थों को हस्तामलकवतू जानने लगता है। ___ आशय यह है कि जैसे इन्द्रिय और पदार्थके सन्निकर्ष से अर्थात् यथायोग्य सम्बन्ध से घट आदि पदार्थ स्पष्ट एवं साक्षात् दिखाई देने लगते हैं। इसी प्रकार सर्वज्ञ प्रणीत आगम से भी सूक्ष्म (परमाणु आदि) व्यवहित (देश से दूरवर्ती सुमेरु आदि) और विप्रकृष्ट (कालसे व्यवहित राम एवं पद्मनाभ आदि) परिस्फुट एवं असंदिग्ध रूपमें प्रतीत होने लगते हैं। चक्षु से तो कभी कभी पदार्थ जैसा होता है। धैसा न दिखाई देकर अन्यथा रूपमें भी दिखाई देता है। जैसे रस्सी सर्प के रूपमें और कि शुक (पलाश) पुष्पों का समूह अग्नि रूप में
છે પરંતુ તે પછી ગુરૂકુલવાસ, અભ્યાસ વિગેરે જુદા જુદા અનેક ઉપાયોથી જીન વચનમાં ચતુર થઈ જાય છે. જેમ સૂર્યોદય થવાથી નેત્રથી સઘળા પદાર્થો સ્પષ્ટ દેખાવા લાગે છે, એ જ પ્રમાણે તે પણ જીવાદિ પદાર્થોને હસ્તામલવત્ જાણવા લાગે છે.
કહેવાનો આશય એ છે કે-જેમ ઈન્દ્રિય અને પદાર્થના સંનિકર્ષથી અર્થાત્ યથાયોગ્ય સંબન્ધથી ઘટ વિગેરે પદાર્થ સ્પષ્ટ અને સાક્ષાત્ દેખાવા માંડે છે, એ જ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ પ્રણીત આગમથી પણ સૂમ, (પરમાણુ, વિગેરે) વ્યવહિન (દેશથી દૂર સુમેરૂ વિગેરે) અને વિપ્રકૃણ (કાળથી વ્યવહિત રામ અને પનાભ વિગેરે) પરિટ અને અસંદિગ્ધ રૂપમાં પ્રતીત થવા લાગે છે, નેત્રથી તે કઈ કઈ વાર પદાર્થ જેવો હોય છે તે ન દેખાતાં અન્યથા રૂપથી (જુદા પ્રકારથી) પણ દેખાય છે, જેમકે-રસ્તી-દોરી સાપના રૂપમાં અને કિંશુક (પલાશ ખાખરાના ફલે) પૂ સમૂહ અશ્ચિના
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
. समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनरूपणम्
४३१
ज्ञायते यथा रज्जुः सर्पभ्रान्त्या, किंशुकनिचयोऽग्न्याकारेणापीति । न च सर्वज्ञागमस्य क्वचिदपि विसंवादः अन्यथाऽसर्वज्ञत्वापत्तिपसङ्गादिति ॥ १३ ॥ मूलम् - उडूं अहेयं तिरियं दिसासु,
तैसा ये जे थावरा जेय पांणा ।
सैंया जैए तेसुं परिव्वैएज्जा,
संपऔसं अविकपैसाणे ॥१४॥
छाया - ऊर्ध्वमधस्तिग् दिशासु त्रसाथ ये स्थावरा ये च माणाः । सदा यतस्तेषु परिव्रजेद् मनाक् प्रद्वेषमविकम्पमानः ॥ १४॥
दिखने लगते हैं । किन्तु सर्वज्ञ का आगम कभी ऐसा विसंवादी नहीं होता। अगर वह विसंवादी हो जाय तो सर्वज्ञ प्रणीत ही नहीं हो सकता ॥ १३॥
गुरुकुल में वास तथा अभ्यासादि के द्वारा जिन भगवान् के वचन मर्म को जानने वाला शिष्य मूलोत्तर गुणों को अच्छी प्रकार जानता है । नमें मूलगुण को अधिकृत कर कहते हैं- उडू" इत्यादि ।
A
शब्दार्थ - 'उड्डु – ऊर्ध्वम्' उर्ध्व दिशा में, 'अहे अधः' अधोदिशामें 'तिरियं - तिर्यग' तिरछि 'दिसासु-दिशासु' दिशाओं में 'जे ये' ज़ो 'तसा - त्रसा:' तेज, वायु, आदि दीन्द्रिय जीव तथा 'जे-य-ये च' जो 'थावरा - स्थावराः' पृथ्वीकाय, जलकाय और वनस्पति काय सूक्ष्म, बादर 'पाणा - प्राणाः' प्राणी हैं 'तेसु तेषु' उन एकेन्द्रियादि जीवों में 'सया
રૂપમાં દેખાવા લાગે છે. પરંતુ સ`જ્ઞના આગમ આવા પ્રકારના વિસ ́વાદી હાતા નથી. જો તે વિસંવાદી થઈ જાય તે સર્વજ્ઞ પ્રણીતજ ન થઈ શકે ॥૧૩॥ ગુરૂકુળમાં વાસ તથા અભ્યાસ વિગેરેથી જીન ભગવાનના વચનના માઁને જાણુવાવાળા શિષ્ય મૂલેત્તર ગુણાને સારી રીતે જાહ્યું છે, તેમાં મૂળ गुथुने अधिकृत रीने हे छे – 'उड़ढ" हत्याहि
शम्दार्थ–'उहृदं-ऊर्ध्वम्' अध्वद्विशामां 'अहे - अधः' अधोदिशामा 'तिरियं -तिर्यगू' तिरछी 'दिसासु- दिशासु' हिशामां 'जे-ये' ? ‘तसा-त्रखा.' तैन्स, वायु विगेरे मे इन्द्रियवाजा लवो तथा 'जे य-ये च ? 'थावरा - स्थावराः ' पृथ्वीप्राय साहाय भने वनस्पतिठाय सूक्ष्म, महर 'पाणा - प्राणा' आशिया हे 'तेसु-ठेपु' मेोठेन्द्रिय विगेरे लवासां 'सया - सदा' सर्वाणमां 'जए
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
सूत्रकृतागसूत्रे
अन्वयार्थः -- गुरुकुलवासादिना जिनवचनमर्मज्ञः शिष्यो मृलोत्तरगुणान सम्यग् जानाति तत्र गुणनधिकृत्याह - (उडूं) ऊर्ध्वम् - (अ) अधोदिशि (तिरियं ) तिर्यक्र (दिसाय) दिशासु - ऊर्ध्वाधर्यदिक्षु जे) ये ( तसा) त्रसा:- तेजोवा युद्धीन्द्रियादयो जीवविशेषाः तथा (जे ग) ये च (यावरा) स्थावराः - पृथिवीजलवनस्पतयः सूक्ष्मा बादराध (दाणा) माणाः - प्राणिनः सन्ति (ते) तेषु - एकेन्द्रियद्वीन्द्रियादि जीतेपु (सया) सदा-सर्वस्मिन्नेव काले ( नए) यतः - यतमानः यतनापूर्वकम् (मणा ) मनागपि किञ्चिदपि (पओ) प्रद्वेपम् अकुर्वन् तथा - (अविकंपमाणे) अत्रिकम्पमानः - अविचलन- अविचलितः सनः (परिवज्जा) परित्रजेत् - संयममार्गे विचरेत् ॥१४॥
सदा' सर्व काल में 'जए - चतः' यम पूर्वक रहे 'मणा-मनाक' थोडासाभी 'पसं प्रदेषम्' द्वेष न करे तथा 'अधिकंपमाणे- अधिकम्पमानः ' संयम में स्थिर रह कर 'परिव-परिव्रजेत्' संघम मार्ग में विच रण करें ||१४||
अन्वयार्थ - ऊपर दिशा अधोदिशा तथा तिर्यग् याने दोनों के मध्य दिशा में रहने वाले जितने त्रस तेजोवायु हीन्द्रिय वगैरह जीव विशेष हैं । एवं जितने स्थावर पृथिवी जल वनस्पति तथा सूक्ष्मवादर प्राणी रहते हैं, उन सभी एकेन्द्रिय द्वीन्द्रिय प्रभृति जीवों के विषय में सदा ही यतना के साथ ध्यान देते हुए लेश मात्र भी द्वेष नहीं करते हुए संयम मार्ग से विचलित नहीं होते हुए अर्थात् संयम का परिपालन करते हुए दीक्षा धारण कर संयममार्ग में विचरे ||१४||
यतः' यत्नपूर्व'४ रडे 'मणा-मनाक' थोडी यु 'पक्षोस- प्रद्वेपम्' द्वेष न रे तथा 'अविकपमाणे- अधिकपमानः संयम स्थिर राहीने 'परिव्वज्जा-परित्र
जेत्' सयम भार्गभां वियर ४३ ॥१४॥
અન્વયા—ઉપરની દિશા નીચેની દિશા તથા તિય મન્નેની મધ્યની દિશાઓમાં રહેવાવાળા જેટલા ત્રસ અને તેજસ્કાય વાયુકાય દ્વીન્દ્રિય ગેિરે જીવ વિશેષ છે, તેમજ જેટલા સ્થાવર પૃથ્વીકાય, જલકાય, વનસ્પતિકાય તથા સૂક્ષ્મ ખાદર પ્રાણિયા રહે એ ખધા એક ઇન્દ્રિય વાળા એ ઇન્દ્રિયવાળા વિગેરે જીવેાના સખધમાં સદા યતનાપૂર્વક વર્તતા તથા જરા પણ દ્વેષ ન કરતાં સંયમ માથી વિચલિત ન થતાં અર્થાત્ સ યમનુ પરિપાલન કરતા થકા ઢીક્ષા ધારણ કરીને સંયમ માર્ગ માં વિચરણ કરે ૫૧૪૫
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४३३ टीका-शिष्यो गुरुकुलनिवासात् जिनवचनमर्मज्ञो भवति, तादृशश्च मूलो त्तरगुणान सम्यक् स्वरूपेण जानाति तत्र मूलगुणमधिकृत्याह-'उडूं' ऊर्ध्वम् अर्धदिशायाम् 'अहेयं' अधोदिशि 'तिरिय' तिर्यग्-अन्तराले 'दिसामु दिशादिक्षु उपलक्षणाद् विदिक्षु च-ऊर्धाधस्तियेग्दिशासु विदिशासु च अनेन क्षेत्रमधिकृत्य प्राणातिपातविरतिः प्रतिपादिता। तथा-'तसा प्रसा:-त्रस्यन्ति-दुःखादौ उद्वेगं प्राप्नुवन्ति इति त्रसा:-जीवविशेषाः तेजोवायुद्वीन्द्रियादयश्च । तथा 'जे य' ये च 'थावरा' स्थावरा:-तन्नामकर्मोदपवर्तिनः पृथिवीजलवनस्पतयः, एते भेदमभेदभिन्नाः सूक्ष्मा वादराश्च । 'पाणा' मागा:-पाणवन्तो जीवाः, 'तेमु' तेषु 'सया' सदा-सर्वस्मिन्नेव काले, एतावता कालमधिकृत्य माणातिपातविरतिः
टीकार्थ-गुरुकुल में निवास करने से शिष्य जिनवचनों का मर्मज्ञ हो जाता है और मर्मज्ञ होकर सम्यक् प्रकार से मूलगुणों और उत्तर गुणों का ज्ञातो बन जाता है। अतएव अव मूलगुण के विषय में कहते हैं।
ऊर्ध्व दिशा में, अधो दिशा में, तिर्की दिशा में, जो भी उस जीव हैं अर्थात् दुःख आदि की प्राप्ति होने पर उद्वेग पाने वाले तेजस्काय, वायुकाय और द्वीन्द्रिय आदि प्राणी हैं । तथा जो स्थावर नामकर्म के उदय वाले पृथ्वीकाय, अप्काय और वनस्पतिकाय के स्थावर जीव हैं। जिनके सूक्ष्म बादर आदि अनेक भेद प्रभेद हैं, उन में सदैव यतना करे। यहां दिशाओं का कथन करके क्षेत्र प्राणातिपातविरति का और 'सदैव' कहकर कालप्राणातिपात विरमण का प्रतिपादन किया गया है।
ટીક્રાર્થ–ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાથી શિષ્ય જીન-વચનના મર્મને જાણ નારે બની જાય છે, અને મર્મજ્ઞ થઈને સારી રીતે મૂળ ગુણે અને ઉત્તર ગુણોને જાણવા વાળ બની જાય છે. તેથી હવે મૂળ ગુણના સંબંધમાં કહેવામાં આવે છે.
ઉર્વદિશામાં, અદિશામાં તિછદિશામાં જે કઈ ત્રસ જીવ છે, અર્થાત્ દુઃખ વિગેરેની પ્રાપ્તિ થતાં ઉદ્વેગ પામવાવાળા તેજસ્કાય, વાયુકાય, અને હીન્દ્રિય વિગેરે પ્રાણિ છે, તથા જે સ્થાવર નામ કર્મના ઉદયવાળા પૃથ્વીકાય, અપૂકાય, અને વનસ્પતિકાયના સ્થાવર જીવે છે, કે જેના સૂક્ષમ અને બાદર રૂપથી અનેક ભેદ અને પ્રભેદ થાય છે, તેમાં હમેશાં યતનાવાન થવું. અહિયાં દિશાઓનું કથન કરીને ક્ષેત્ર પ્રાણાતિપાત વિરતિનું અને સદેવ કહીને કાલ પ્રાણાતિપાત વિરમણનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે,
स० ५५
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतास्त्रे प्रतिपादिता । 'जए' यतः तद्रक्षणे यतनावान् सन् स्थावरजङ्गममाणिषु उपकारेऽपकारे वा 'मणप्पओसं' मनसा-मनागपि मद्वेपमकुर्वन् 'अविकंपमाणे' अविकम्पमान:-संयमादविचलन् 'परिव्यएज्जा' परिव्रजेत्-संयममाणे विचरेत् ।
तदेवं योगत्रिककरणत्रिकेण द्रव्यक्षेत्रकाल भावरूपा माणातिपातविरति सम्यग् अरत्यद्विष्टतया अनुपालयेत् । एवं शेषाण्यपि महाव्रतानि उत्तरगुणांश्च ग्रहणा सेवनाशिक्षासमन्वितः सम्यग् अनुपालयेदिति भावः ॥१४॥ मूलम्-कालेण पुच्छे समियं पयासु,
आइक्खमाणो दवियस्स वित्तं । तं सोयकारी पुंढो प्रवले,
संखाईमं केवलियं समाहि ॥१५॥ छाया-कालेन पृच्छेत् समितं मजामु आचक्षाणो द्रव्यस्य वृत्तम् ।
तं श्रोत्रकारी पृथक् प्रवेशयेत् संख्यायेमं कैवलिकं समाधिम् ॥१५॥ किसी भी जीव के द्वारा उपकार या अपकार होने पर मन से भी किंचित् द्वेष न करे।
इस प्रकार तीन कारण तीन योग से द्रव्य क्षेत्र काल और भावरूप हिंसाविरति का सम्यक् प्रकार से, रागद्वेष से रहित होकर पालन करे। इसी प्रकार शेष महाव्रतों का और उत्तरगुणों का भी ग्रहण और आसे. सेवन रूप शिक्षा से युक्त होकर सम्यक् रूपसे पालन करे ॥१४॥
गुरुकुल में वास करने वाले शिष्य की विनयविधि कहते हैं'कालेण' इत्यादि।
शब्दार्थ-कालेण-कालेन' प्रष्टव्य अवसर को जान कर 'पयासुકોઈ પણ જીવ દ્વારા ઉપકાર અથવા અપકાર થાય ત્યારે મનથી પણ કઈ પણ દ્વેષ ન કરે,
આ રીતે ત્રણ કરણ અને ત્રણ ગોથી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવરૂપ હિંસા વિરતિને સમ્યક્ પ્રકારથી રાગ દ્વેષથી રહિત થઈને પાલન કરે. એજ રીતે બાકીના મહાવ્રતનું અને ઉત્તર ગુણનું પણ ગ્રહણ અને આસેવન રૂપ શિક્ષાથી યુક્ત થઈને સમ્યક્ રૂપથી પાલન કરે છે૧૪
ગુરૂકુળમાં વાસ કરવાવાવાળા શિષ્યની વિનયવિધિ કહેવામાં આવે છે. कालेणत्याहि Av14-'कालेण-फालेन' ५७०१ याय ५१४२ने नलीन पयासु
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः-गुरुकुलवासिशिष्यस्य विनयविधिमाइ-(कालेण) “काछेनप्रष्टव्यकालं ज्ञात्वा (पयासु) प्रजाम-जीवविषये (समिय) समितम् सम्यग् ज्ञानयुक्तम् आचार्यम् (पुच्छे) पृच्छेत्--जीवादिविषयकं प्रश्नं कुर्यात्, प्रश्नोत्तरं ददद खल्ल गुरुः शुश्रूषायोग्यो भवति अतएवाह-(दवियस्स) द्रव्यस्य-मोक्षगमनयोग्यभव्यस्य वीतरागस्य वा (वित्त) वृत्तम्-संयमानुष्ठानम् आगमं वा (आइक्खमाणो) प्रजासु' जीवों के विषयमें 'समियं-समितम्' सम्यक् ज्ञानवाले आचार्य को 'पुच्छे-पृच्छेत्' जीवादि संबंधी प्रश्न पूछे 'दवियस्स-द्रव्यस्य मोक्ष गमन के योग्य सर्वज्ञके 'वित्तं-वृत्तम्' संयमानुष्ठानको 'आइक्खमाणे -आचक्षाण' बताने वाले आचार्य की साधु पूजा करे '-तम्' उस आचार्यके उपदेशको 'सोयकारी-श्रोत्रकारी' आचार्य की आज्ञाका पालन करने वाला शिष्य 'पुढो-पृथक् एकान्त भावसे 'पवेसे-प्रवेशयेत्' अपने अंतःकरण में स्थापित करे 'इम-इमम् आगे कहे जाने वाला 'केवलियं-कैवलिकम्' केवल ज्ञानप्ले कहा हुआ 'समाहि-समाधिम्' सम्यक ज्ञानादिको 'संखा-संख्याय' सम्यक प्रकारसे जान करके हृदय में धारण करे ॥१५॥
अन्वयार्थ-पूछने का समय जान कर या देखभाल कर शिष्य-प्रजा जीवोंके विषय में सम्यग्ज्ञान युक्त आचार्य को पूछे, याने जीवादि विषय प्रश्न करे, प्रश्नों का उत्तर देने वाले शुरु सेवा करने योग्य होते हैं। इसलिये कहते हैं कि भव्य द्रव्ध अर्थात् मोक्ष गमन योग्य अथवा प्रजासु' याना समयमा 'समिय-समितम्' सभ्य ज्ञानवाणी यायायन 'पुच्छे-पृच्छेत्' ५ पूछे. 'दवियरस-द्रव्यस्य' भाक्ष गमनने योग्य सवज्ञान 'वित्त-वृत्तम्' सयभानुठानने 'आइक्खमाणे-आचक्षाण.' मतावा मायायना साधु सा२ ४२ 'त-तम्' को माया । पहेशने 'सोयकारी-श्रोत्रकारी' मायाय नी माज्ञान पान ४२वावाणी शिष्य 'पुढो-पृथम्' सन्त नया 'पवेसे-प्रवेशयेत्' पाताना मत:४२ मा धार ४२ 'इम-इमम्' मा . पामा भावना२। 'केवलियं-कैवलिकम्' ज्ञानथा ४ामा मावेस 'समाहि-समाधिम्' सभ्य सानामिन 'संखाय-संख्याय' सारी शत nging. યમાં ધારણ કરે છે૧પ
અન્વયાર્થ–પ્રશ્ન પૂછવાને સમય જાણીને સમજી વિચારીને શિષ્ય પ્રજાના હિત સંબંધી સમ્યક્ જ્ઞાન યુક્ત આચાર્યને પ્રશ્ન પૂછે છે. અર્થાત જીવાદિના સંબંધમાં પ્રશ્ન કરે. પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવાવાળા ગુરૂ સેવા કરવા
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे आचक्षाण:-कथयन् उपदिशन् प्रश्नस्योत्तरं ददानः सत्करणीयो भवति (त) तम्आचार्योपदेशम् (सोयकारी)-श्रोत्रकारी-श्रोत्रे-कणे कर्तुं शीलः शिष्यः-आचार्याज्ञापालकः (पुढो) पृथक् (पवेसे) प्रवेशयेत-स्वान्तःकरणे स्थापयेत् (इम) इमम् - वक्ष्यमाणम् (केवलियं) कैवलिकम्-केवलज्ञानेन कथितम् (समाहि) समाधिम् .:(संखा) संख्याय सम्यग् ज्ञात्वा स्वहृदये धारयेत् ॥१५॥
t, टीका-गुरुकुलनिवासिनां विनेयानां विनयविधिमाह-कालेण' इत्यादि। : 'कालेण' कालेन-प्रष्टव्यकालं ज्ञात्वा 'पयासु' प्रजामु-प्रकर्पण जायन्ते-उत्पत्ति
पदवीमासादयन्तीति प्रजाः-जीवाः। तादृशजीवविषये 'पुच्छे' पृच्छन्-प्रश्नं : कुर्यात, कं पृच्छेत् तत्राह-समियं' समितम् सम्यग्ज्ञानयुक्तम् आचार्यम् , जीवादि. विषयकं प्रश्नं कुर्यात् । ततः 'आइक्खमाणो' आचक्षाणः-प्रश्नोत्तरं ददत् आचा
र्यादिः शुश्रूषायोग्यो भवति । किं कथयन् तत्राह-'दवियस्स' द्रव्यस्य मोक्षगमन. - योग्यमव्यस्य वीतरागस्य वा 'वित्तं' वृत्तम्-अनुष्ठानमागमं संयमं वा, झानं .घीतराग का वृत्त याने संयमानुष्ठान का या आगम का उपदेश देने वाला और प्रश्नों का उत्तर देने वाला गुरु सत्कार करने योग्य होता है। इसलिये आचार्य के उपदेश का ग्रहण करने वाला शिष्य आचार्य
की आज्ञा पालक होकर आचार्योपदेश को अपने हृदय में स्थापित करे , और केवलज्ञान के द्वारा प्रतिपादित वक्ष्यमाण समाधि को सम्यक्
प्रकारसे जान कर आत्मा में धारण करे ॥१५॥ - टीकार्थ-गुरुकुलवासी विनेयो (शिष्यों) श्री विनय विधि कहते हैं। प्रश्न करने का योग्य अवसर जान कर जीवों के विषय में आचार्य से प्रश्न पूछे । प्रश्नों का उत्तर देने वाले आचार्य आदि शुश्रूषा के योग्य
ગ્ય હોય છે. તેથી કહેવામાં આવે છે કે–ભવ્ય દ્રવ્ય અર્થત મોક્ષ ગમન
ગ્ય અથવા વીતરાગના વૃત્તાંત અર્થાત્ સંયમાનુડ નો ઉદેશ આપવાવાળા અને પ્રશ્નોને ઉત્તર આપવાવાળા ગુરૂ સત્કાર કરવાને યોગ્ય હોય છે. તેથી આચાર્યને ઉપદેશને ગ્રહણ કરવા વાળા શિષ્ય આચાર્યની આજ્ઞાનું પાલન કરનાર બનીને આચાર્યના ઉપદેશને પિતાના હૃદયમાં સ્થાપિત કરે અને કેવળજ્ઞાન દ્વારા પ્રતિપાદિત વયમાણ સમાધિને સારી રીતે જાણીને આત્મામાં ધારણ કરે. ૧૫
ટીકાથ–ગુરૂકુળમાં રહેવાવાળા વિનય (શિષ્ય) ની વિનયવિધિ કહે 3 વામાં આવે છે.—પ્રશ્ન કરવાને યોગ્ય અવસર સમજીને જીવોના સંબંધમાં આચાર્યને પ્રશ્ન પૂછે. પ્રશ્નોને ઉત્તર આપવાવાળા આચાર્ચ વિગેરે સેવા કર
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४३७ ब्रुवाणो गुरुः सत्करणीयो भवति । तमुपदिशन्तं गुरुम् 'सोयकारी' श्रोत्रकारीआचार्योपदिष्टं श्रोत्रे-कणे कर्तुं तत्क्षणे एच धारयितुं शीलं यस्य सः। तथाआचार्याज्ञासंपादकः, 'पुढो' पृथक् पवेसे' स्वान्तःकरणे प्रवेशयेत्-व्यवस्थापयेत् । 'संखा' संख्याय-सम्यग्ज्ञात्वा, इमं वक्ष्यमाणम् 'केवलियं' कैवलिकम्-केलिना । संजातं-केवलज्ञानेन कथितम् । 'समाहि' समाधिम्-सम्यग्ज्ञानादिकं स्वहृदये व्यवस्थापयेदिति ॥१५॥ मूलम्-अस्सि सुठिच्चा तिविहेण तायी,
एएसु या संतिनिरोहमाहुँ । 'ते एवमक्खंति तिलोगदंसी,
___ण भुज्ज मेयंतु पमायसंगं ॥१६॥ छाया-अस्मिन् मुस्थाय त्रिविधेन बायी, एतेषु च शान्तिनिरोधमाहुः ।
त एवमाचक्षते त्रिलोकदर्शिनो, न भूयो यन्तु प्रमादसङ्गम् ॥१६॥ होते हैं। मोक्ष गमन के योग्य भव्य जीव के या वीतरोग के वृत्तको अर्थात् आगम को या आचार को निरूपण करने वाला गुरु सत्कार करने योग्य होता है। तत्त्व का उपदेश करनेवाले गुरु के उपदेश को कानों में धारण करना चाहिए। अर्थात् सावधानी के साथ श्रवण कर के तदनुसार व्यवहार करना चाहिए। उसे अन्तरतर में प्रवेश कराना चाहिए। तथा आगे कही जाने वाली केवली भगवान् के द्वारा कथित समाधि सम्यग्ज्ञानादि को भी हृद्य में धारण करना चाहिए ॥१५॥ 'अस्सि सुठिच्चा' इत्यादि।
शब्दार्थ – 'अस्सि-अस्मिन्' गुरुके उपदेश वचनमें 'सुठिच्चाવાને ચગ્ય હોય છે. મેક્ષ ગમનને ગ્ય ભવ્ય જીના અથવા વીતરાગના વૃત્તને અર્થાત્ આગમને અથવા આચારને કહેવાવાળા ગુરૂ સત્કાર કરવાને
ગ્ય હોય છે. તત્વને ઉપદેશ કરવા વાળા ગુરૂના ઉપદેશને કાનમાં ધારણ કરે જોઈએ, અર્થાત્ સાવધાનતા પૂર્વક સાંભળીને તે પ્રમાણે વ્યવહાર કરવું જોઈએ તથા આગળ કહેવામાં આવનારી કેવલી ભગવાન્ દ્વારા કહે વામાં આવેલ સમાધિ સમ્યક જ્ઞાન વિગેરેને પણ હૃદયમાં ધારણ કરી લેવી જોઈએ. ૧પ
अस्सिं सुठिच्चा' त्या Awell-'अस्सि-अस्मिन्' Y३॥ ५४॥ वयनमा 'सुठिच्चा सुस्थाय'
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतात्रे - अन्वयार्थ :-- (अस्सि) अस्मिन् गुरुकुले निवसन् शिष्यः (मुठिच्चा) मुस्थायः ।। - समाधिरूपे मुक्तिमार्गे सम्यक् स्थित्वा (तिविहेण) त्रिविधेन-त्रिकरणत्रियोगेन (तायी) त्रायी-सकलजीवत्राणकारको भवति (एपसु या) एतेषु च-समितिगुप्त्यादिषु विचरतः-संयतस्य (संति) शान्तिम्-समस्तक्लेशक्षयरूपाम् (निरोह) सुस्थाय' समाधि रूप मुक्ति मार्गमें सुचारु रूपसे निवास करनेवाला साधु 'तिविहेण-त्रिविधेन' त्रिकरण तीन योगसे 'तायी-त्रायी' समस्त जीवों का रक्षण करने वाला होता है 'एएस्तु-एतेषु' ये समिति और गुप्तिके पालन करनेवाले संयतको 'या संनि-घा शान्तिः सकल क्लेश क्षयरूप जो शान्ति है तथा 'निरोह-निरोधम्' अशेष कर्मक्षय रूप निरोध-कर्मका क्षय होना 'आहु-आहुः सर्वज्ञों ने कहा है वे कौन थे? ऐसी जिज्ञासा में कहते हैं-'तिलोगदंसी-त्रिलोकदर्शिनः' तिनों लोकके ज्ञाता 'ते-ते' वे तीर्थंकरादि 'एवमक्खंति-एबमाचक्षते' इस प्रकारसे कहते हैं की भुज्ज ध-भूपश्च' फिरसे 'पमायसंगं-प्रमादसङ्गम्' मदक पायादि संसर्ग को 'ण एयंतु-न यन्तु' प्राप्त न होवे ॥१६॥
अन्वधार्थ-गुरुकुल में निवास करनेवाला शिष्य समाधि रूप सम्यग् ज्ञान चारित्रात्मक मुक्तिमार्ग में सम्यक स्थित होकर त्रिकरण त्रियोग से सकल जीवों का त्राण कारक (रक्षक) होता है। मोक्षतत्व को जानने वाले विद्वान् सर्वज्ञ भगवान् तीर्थकर समिति गुप्ति आदि में समाधि ३५नुभुतिमामा सुया३ ५२थी निवास ४२वावा। साधु 'तिवि हेण-त्रिविधेन' ४ि२९५ त्रियाया 'तायी-नायी' सघा वानु २क्षय ४२१। वाणे डाय छे. 'एएसु-एतेषु' या समिति ने शुक्तिनु पालन ४२१।१।। सयतन 'या संवि-या शान्तिः स बेश क्षय ३५२ शान्ति छ तथा 'निरोह निराधम्' मशेष ४ क्षय ३५ निराध अर्थात् भनो क्षय थवानु 'आहुआहुः' सज्ञाय युं छे. ते सपश और ता ? मे ज्ञासा भाटे ४ छ है-'तिलोगदसी-त्रिलोकदर्शिनः नये सहने पापा 'ते-' स तिथ.
हि एवमक्खं त-एवमाचक्षते' ये रीते ४९ छ -'भूज य-भूयश्च' शथी 'पमायसगं-प्रमादसङ्गम्' भाषाय विगेरे ससगान 'ण एयंतु -न यन्तु' प्रान्त ન થાય ૧૬
અન્વયાર્થ–ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા શિષ્ય સમાધિ રૂપ સમ્ય જ્ઞાન ચારિત્રાત્મક મુક્તિમાર્ગમાં સુસ્થિત થઈને ત્રણ કરણ અને ત્રણ ચોગથી લકલ જીવોના ત્રાણ કારક (રક્ષક) થાય છે મોક્ષ તત્વને જાણવાવાળા વિદ્વાન સર્વજ્ઞ ભગવાન્ તીર્થંકર સમિતિ ગુપ્તિ વિગેરેમાં વિચરવાવાળ' સંયમી સાધુને
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. ७. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् निरोधम्-अशेषकर्मक्षयस्वरूपम् (आहु):-प्रतिपादयन्ति, ते के इत्याह-(तिलोग दंसी) त्रिलोकदर्शिनः-सर्वज्ञाः (ते) ते-तीर्य कराः, पूर्वोक्तमर्थम् (एवमक्खंति) एव माचक्षते-कथयन्ति (शुज्ज) भूयः-पुनः खलु (पमायसंग) प्रमादसङ्गम्-मदकपायादिसंसर्गम् (ण एयंत) न यन्तु-न प्राप्नुवन्तु इति तीर्थकराः प्रतिपादयन्ति।१६। ____टीका-अपि चान्यत् 'अस्सि' अस्मिन् गुरुकुले नि सन् शिष्यः 'सुठिच्चा' सुस्थाय-यग्गुरुमुग्वात् सर्वज्ञशास्त्रं श्रुतम्, श्रुत्वा च सम्यगधारितम्, अवधारिते च तस्मिन् , समाधिभूते मुक्तिमार्गे सम्यकूस्थित्वा 'तिविहेण' त्रिविधेन-त्रिकरण. त्रियोगेन 'तायी' त्रायी-सस्थावरसूक्ष्मवादरपर्याप्तापर्या त सकलजीवरक्षको भवति षट्कायरक्षणोपदेशको वा, तस्य 'एएस या' एतेषु च समितिगुप्त्यादिपु विचरने वाले संयमी साधु को समस्त क्लेश क्षय रूप शान्ति तथा अशेष कर्मक्षय रूप निरोध हो जाता है ऐसा कहते हैं। वे त्रिलोकदर्शी सर्वज्ञ वीतराग तीर्थंकर भगवान् पूर्वोक्त अर्थ को इसलिए कहते हैं कि जिससे साधु महात्मा शिष्यगण फिर से क्रोधादि कषाय जात्यादि आठ मदका संसर्ग को न प्राप्त करे ॥१६॥ _____टीकार्थ-गुरुकुल में निवास करने वाले शिष्यने गुरु के मुखसे जो सर्वज्ञ का शास्त्र सुना है और सुनकर अवधारण (अर्थादिनिश्चय करने वाला) किया है। उसे अवधारण करने पर समाधि रूप मुक्ति मार्ग में सम्यक प्रकार से स्थित हो। तीन करण और तीन योग से त्रस, स्थावर. सूक्ष्म, यादर, पर्याप्त, अपर्याप्त आदि समस्त जीवों का रक्षक हो या षट्काय जीवों की रक्षा का उपदेश कर्ता हो। समितिगुप्ति आदि में સમસ્ત કલેશ ક્ષય રૂપ શાન્તિ તથા અશેષ કર્મક્ષય રૂપ નિષેધ થઈ જાય છે. તેમ કહે છે. એ ત્રિલેકટશ સર્વજ્ઞ વીતરાગ તીર્થંકર ભગવાન પૂર્વોક્ત અર્થને એ માટે કહે છે કે જેથી સાધુ મહાત્મા શિષ્યગણ ફરીથી ક્રોધાદિ કષાય જાત્યાદિ આઠ મદના સંસર્ગને પ્રાપ્ત ન થાય ૧દા
ટીકાર્થ–ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવા વાળા શિષ્ય ગુરૂ મુખેથી સર્વ પ્રીત આગમનું શ્રવણ કર્યું છે. અને તે સાંતળીને અવધારણ અર્થાત અર્થાદિનો નિશ્ચય કરેલ છે. તે એ રીતે અવધારણ કરવાથી સમાધિ રૂપ મુક્તિ માર્ગમાં સમ્યક્ પ્રકારથી સ્થિર રહે. ત્રણ 'કરણ અને ત્રણ વેગથી વસ, સ્થાવર, સૂમ, બાદર, પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત વિગેરે સઘળા ની રક્ષા કરવા વાળા હોય કે ષકાયના જીની રક્ષાને ઉપદેશ કરવાવાળે હેય સમિતિ ગુપ્તિ વિગેરેમાં વિચરવાવાળા સંયત પુરૂષને સમરત કલેશને ક્ષય
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४४०
सूत्रता विचरतः-संयतस्य 'संति' शान्तिम्-समस्तक्लेशक्षयरूपाम्, तथा 'निरोह' निरोधम्-अशेषकर्मक्षयस्वरूपम् 'आहे' आहुः-प्रतिपादयन्ति के एवं प्रतिपादयन्ति तबाह-तिलोगदंसी' त्रिलोकदर्शिनः त्रयाणां लोकानां दर्शनशीला ते त्रिलोकदर्शिनः-सर्वज्ञाः-तीर्थकराः पूर्वोक्तमर्थम् ,ते ते तीर्थकराः 'एवमक्खति' एव माचक्षते-कथयन्ति, एवमेवार्थ ते तीर्थकरादयः प्रतिपादयन्ति संसारसागरस्य पारगमनाय । 'ण भुज्ज' न भूयः 'एयंतु' यन्तु 'पमायसंग' प्रमादपद्गम् मद कपायादिसम्बन्धं साधो न कुर्वन्तु इति प्रतिपादयन्ति । गुरुकुले वसन् साधुः सम्यग् मनोवाक्कायैः प्राणिजातान् रक्षन् समितिगुप्तिपरिपालनेन शान्ति मुक्तिं च प्राप्नोति । त्रिलोकदर्शिनस्तीर्थकराः कथयन्ति यत् एवं भूताः साधवः कथमपि ममादसङ्ग न प्राप्नुयुरिति भावः ॥१६॥ विचरण करने वाले संयत पुरुष के समस्त क्लेशों का क्षय रूप शान्ति प्राप्त होती हैं और समस्त कमों का क्षय रूप निरोध भी प्राप्त होता है। ऐसा तीनों लोकों को देखने वाले तीर्थंकर कहते हैं। संसारसागर से पार पहुंचने के लिए तीर्थ कर पूर्वोक्त अर्थ को इसी प्रकार कहते हैं। उनका कथन है कि साधु फिर प्रमाद अर्थात् मद्य कपाय आदि का संग न करे।
तात्पर्य यह है कि गुरुकुल में निवास करने वाला साधु मन वचन काय से प्राणियों की रक्षा करता हुआ, समितियों और गुप्तियों का पालन करके शान्ति और मुक्ति प्राप्त करता है। त्रिलोकदर्शी तीर्थंकरों का कथन है कि इस प्रकार के साधु किसी भी प्रकार के प्रमाद का संसर्ग न करे ॥१६॥
રૂપ શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે. અને સઘળા કર્મોને ક્ષયરૂપ નિરોધ પણ થાય છે. એ પ્રમાણે ત્રણે લેકેને દેખવાવાળા તીર્થકર કહે છે. સંસાર સાગરથી પાર પહોંચવા માટે તીર્થંકર પૂર્વોક્ત અર્થને આજ પ્રમાણે કહે છે તેઓ કહે છે કે-સાધુએ પ્રમાદ અર્થાત્ મદ્ય વિષય કષાય વિગેરેને સંગ કરો નહીં.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા સાધુ, મન, વચન, અને કાયાથી પ્રાણની રક્ષા કરતા થકા સમિતિ અને ગુપ્તિનું પાલન કરીને શાંતિ અને મુક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે. ત્રણે કાળના જ્ઞાનને જાણ નારા તીર્થ કરનું કથન છે કે-આવા પ્રકારના સાધુ કઈ પણ પ્રકારના પ્રમાइन समग न ४२ ॥१६॥ .
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-निसम्म से भिक्खु समीहियटुं,
पडिभाणवं होई विसारए य।... आयाणमट्ठी वोदाणमोणं,
उवेञ्च सुद्धण उवेइ मोक्खं ॥१७॥ छाया--निशम्य भिक्षुः स समीहितार्थ, प्रतिमानवान् भवति विशारदश्च ।
आदानार्थी व्यवदानमौनम्, उपेत्य शुद्धेनोपैति मोक्षम् ॥१७॥ 'निसम्म से भिक्खु' इत्यादि।
शब्दार्थ-से-स' गुरु के समीप निवास करनेवाला भिक्खू-भिक्षु' साधु 'समीहियटुं-समीहितार्थम्' अपने अभिलषित मोक्षरूप अर्थकों 'निसम्म-निशम्घ' गुरुमुखसे सुन करके 'पडिभाण-प्रतिभानवान्' हेयोपादेय के ज्ञानवाला 'होइ-भवति' होता है 'विसारए य-विशारदश्च' यथावस्थितार्थ को प्रतिपादन करनेवाला होता है 'आयाणमट्टी-आदानार्थी' सम्यक् ज्ञान अथवा मोक्ष की कामना घाला वह साधु 'वोदाणमोणंव्यवदान मौनम्' घारह प्रकारका तप और सर्वविरतिरूप संयम को उपेच्च-उपेत्य ग्रहण और आसेवन रूप शिक्षा से प्राप्त करके 'सुद्धेण शुद्धन' उद्गमादि दोषरहित आहार ले जीवन विताता हुआ 'मोक्खमोक्षम्' अशेष कर्मक्षयरूप मोक्षको 'उबेइ-उपैति' प्राप्त करता है ॥१७॥
'निसम्म से भिक्खु' त्या
शाय-से-सः' २३सभी निवास ४२वापायी त मिक्खू-भिक्षुः' साधु 'समीहियटु-समीहितार्थम्' पाताने ति भाक्ष३५ मथ 'निसम्मनिशम्य' शुभुमयी सांसनाने 'पडिभाणव-प्रतिभानवान्' उयोपाडेय ज्ञान पाणे 'होइ-भवति' छाय छे. 'विसारए-विशारदश्च' तथा यथावस्थिताः प्रतिपाहन ४२वावा. साय छे. 'आयाणमट्ठी-आदानार्थी' सभ्य ज्ञान अथ। भाक्षनी मनापण ते साधु 'वादाणमोणं-व्यवदानमौनम्' मार मारनु त भर. साविति ३५ सयभने 'उपेच्च-उपेत्य' अ म मासेवन३५ शिक्षाथी पात ४शने 'सुद्धेण-शुद्धन' म विगेरे होषाथी २डित महारथी
वन निals ४२। 'मोक्ख-मोक्षम्' मशेष भक्षय ३५ भाक्षर 'उवेइउपैति' मा ४३ छे. ॥१७॥
सू० ५६
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतागसूत्रे अन्वयार्थ:-(से) स गुरुसमीपे सदा वसन् (सिक्खु) भिक्षु:-अनयधभिक्षणशीलो मुमुक्षुः साधुः (समीहियटे) समीहितार्थम्-शभिलपित मोक्षरूपमर्थम् (निसम्म) निशम्य-गुरुमुखादवगम्य (पडिभाणव) प्रतिभानवान्- हेयोपादेयज्ञानवान् (होइ) भवति (विसारए च) विशारदश्च श्रोतृणां यथावस्थितार्थप्रतिपादकश्च भवति (आयाणमट्ठी) आदानार्थी-मोक्षार्थी सम्यग्ज्ञानाद्यर्थी वा (वोदाण मोणं) व्यवदानमौनम्, व्यवदानं द्वादशाविधं तपः, मौनं सर्वविरतिलक्षणः संयमः, एतादृशौ तपासंयमौ (उच्च) उपेत्य-ग्रहणसेवनरूपया शिक्षया प्राप्य (सुद्धण) शुद्धेन-उद्गमादिदोपरहितेन आहारेण जीवनयापनं कुर्वन् (मोक्ख) मोक्षम्-अशेप. फर्मक्षयरूपम् (उवेड) उपैति-प्राप्नोति ॥१७॥ ___टीका-'से' स शुरुतमी पे सदा वसन् 'भिक्खु भिक्षु:-मुक्तिगमनयोग्यः मोक्षमार्गम् 'निसम्म निशम्य-अवगम्य हृद्यधार्य 'ससीहिय8' समीहितार्थम्। अन्वयार्थ गुरु के समीप हमेशा बसने वाला शिष्य, भिक्षुनिर्दोष भिक्षा सेवन करनेवाला लोक्षाभिलाषी साधु स्वाभिलषित मोक्षरूप अर्थ को गुरू मुखसे सुन कर प्रतिभावान होता है याने हेयोपादेय ज्ञान वाला हो जाता है और विशारद अर्थात श्रोताओं को यथावस्थित वस्तु स्वरूप का प्रतिपादन करता है और मोक्षार्थी या सम्पग् ज्ञानार्थी पुरुष चारह प्रकार के तप और सर्वविरति लक्षण संयम के ग्रहण सेवन रूप शिक्षा द्वारा प्राप्त कर उद्गमादि दोष रहित आहारसे संयमयात्राका निर्वाह करते हुए अशेष कर्म क्षय रूप मोक्ष को प्राप्त करता है ॥१७॥
टीकार्थ-सदा गुरुके समीप निवास करने वाला साधु मोक्षमार्ग को सुनकर और हृदय में धारण करके, अपने अभीष्ट मोक्ष रूप अर्थको
અન્વયાર્થ–ગુરૂની સમીપ કાયમ વાસ કરવાવાળા શિષ્ય કે જે નિર્દોષ ભિક્ષાનું સેવન કરવાવાળા અને મોક્ષાભિલાષી છે અને પોતે ઈચ્છેલ મેક્ષરૂપ અર્થને ગુરૂમુખેથી સાંભળીને પ્રતિભાવાન થાય છે. એટલે કે હે પાદેય જ્ઞાનવાનું થઈ જાય છે. અને વિશારદ અર્થાત્ શ્રોતાઓને યથાવસ્થિત વસ્તુ સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે છે. અને મોક્ષાર્થી અર્થાત સમ્યક્ જ્ઞાનાથી પુરૂષ બાર પ્રકારના તપ અને સર્વ વિરતિ લક્ષણ સંયમને ગ્રહણ સેવન રૂપ શિક્ષા દ્વારા પ્રાપ્ત કરીને ઉમાદિ દેષ રહિત અહારથી સંયમ યાત્રાને નિર્વાહ કરતા થકા અશેષકર્મ ક્ષય રૂપ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે,
ટીકાર્થ–સદા ગુરૂ સમીપે વાસ કરવાવાળો સાધુ મોક્ષમાર્ગને સાંભળીને તથા તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને પિતે ઈચ્છેલા મેક્ષ રૂપ અર્થને
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४३
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् स्वस्याऽभिलषितं मोक्षरूपपर्थ ज्ञात्वा हेयोपादेयं सम्यक् परिज्ञाय आचार्यसमीपवासात् 'पडिभाणव' प्रतिमानवान्-हेयोपादेयज्ञानवान् 'होइ' भवति । तथा'विसारए य' विशारदश्च-स्वसिद्धान्तस्य यथावत् परिज्ञानात् श्रोतृणां यथावस्थितार्थ प्रतिपादकश्च भवति । 'आयाणमट्ठी' आदानार्थी तत्रादानं मोक्षः, आदान सम्यग् ज्ञानादिकं वा तदेवार्थ:-प्रयोजनं विद्यते यस्य स आदानार्थी एतादृशो ज्ञानादिप्रयोजनवान् 'वोदाणमोणं' व्यवदानानम् , तत्र व्यवदानं द्वादशविधं तपः मौनं सर्वविरतिलक्षणः संयमा, एतादृषौ तप-संयमौ 'उवेच्च' उपेत्यग्रहणसेवनया द्विविधया शिक्षया सर्वदा समन्वितः सर्वत्र प्रमादरहितः, प्रतिमासम्पन्नो विशारदश्च । 'सुद्धण' शुद्धेन उद्गमादिदोषरहितेन आहारेणाऽऽत्मानं यापयन् 'मोक्ख' मोक्षम्-अशेपकर्मक्षयरूपम् 'उवे' उपैति-माप्नोति । कारणसमवधानाच्च सध एव मोक्षमशेषकर्मक्षयरूपं प्राप्नोतीति। __ गुरुकुले वासं कुर्वन् आचार्यमुखात् सवज्ञागमं सत्साधोराचरणादिकं श्रुत्वा जान कर, हेय और उपादेव को भली भांति समझ कर ज्ञानवान् हो जाता है। वह अपने सिद्धान्त को यथावत् जान कर कुशल बन जाता है और श्रोताओं के समक्ष यथार्थ अर्थों का प्रतिपादक होता है । आदान अर्थात् मोक्ष या सम्यग्ज्ञानादिक अर्थ को जानने वाला होता है । तप और संयम को ग्रहण और आसेवन रूप दोनों प्रकार की शिक्षा से प्राप्त करके सर्वत्र प्रमाद रहित, प्रतिभा सम्पन्न और विशारद होता है। उद्गमादि दोषों से रहित शुद्ध आहार से जीवन निर्वाह करता 'हुआ मोक्षको प्राप्त करता है। ___तात्पर्य यह है कि गुरुकुलवाल करता हुआ साधु आचार्य के मुख से सर्वज्ञ प्रणीत ओगम और सत् साधु के आचार आदि को श्रवण જાણીને તથા હેય અને ઉપાદેય અર્થાત્ ગ્રહણ કરવા ચોગ્ય અને ત્યાગ કરવા ચોગ્ય તત્વને સારી રીતે સમજીને જ્ઞાનવાન બની જાય છે. તે પોતાના સિદ્ધાંતને સારી રીતે યથાર્થ રૂપથી જાણીને કુશળ બની જાય છે. અને શ્રોતાએની સમક્ષ યથાર્થ અર્થોનું પ્રતિપાદન કરવાવાળો બને છે. આદાન અર્થાત મક્ષ અથવા સમ્યકજ્ઞાનાદિને જાણવાવાળે થાય છે તપ અને સંયમને ગ્રહણ અને આસેવન રૂપ અને પ્રકારની શિક્ષાથી પ્રાપ્ત કરીને સર્વત્ર પ્રસાદ રહિત, પ્રતિભા સંપન્ન અને વિશારદ થાય છે. ઉદ્ગમ વિગેરે દેશોથી રહિત શુદ્ધ આહારથી જીવન નિર્વાહ કરતે થકે મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે.
કહેવાને આશય એ છે કે-ગુરૂકુળમાં વાસ કરતા થકા સાધુ આચાર્યના મુખેથી સર્વ પ્રણત આગમ અને સત્ સાધુના આચાર વિગેરેને
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
__
सूत्रकृतीङ्गसूत्रे प्रतिभासम्पनः शास्त्रार्थप्रतिपादकश्च भवति । तथा सम्यग्ज्ञानाद्यर्थी तपः संयमों माप्य विशुद्धाहारेण शरीरयात्रां निर्वहन् मोक्षगामी भवतीति भावः ॥१७॥ मूलम्-संखाइ धम्मं च वियागरंति,
बुद्धा हूँ ते अंतकरा भवति । ते पोरगा दोह वि मोयेणाए,
संसोधियं पह मुंदाहरति ॥१८॥ छाया-'संख्यया धर्मच त्यागृणन्ति, बुद्धा हु तेऽन्तकरा भवन्ति ।
- ते पारगा द्वयोरपि मोचनाय, संशोधितं पश्नमुदाहरन्ति ॥१८॥ करके प्रतिमा सम्पन और शास्त्र के अर्थ का प्रतिपादक हो जाता है। सम्यग्ज्ञानादि का अर्थी होकर तप और संयम को प्राप्त करके विशुद्ध आहार से शरीर निर्वाह करता हुआ मोक्षगामी होता है ॥१७॥
अघ गुरुकुलधासियों का धर्म कहते हैं-'संखाइ धम्मंच' इत्यादि । . शब्दार्थ-'धम्मंच-धर्मश्च' श्रुतचारित्र लक्षण धर्म को 'संखाइसंख्याय' सवुद्धिसे स्वयं धर्म को जानकर के दूसरे को 'वियागरंतिध्यागृणन्ति' उपदेश करते हैं 'ते-ते' इस प्रकार के वे साधु 'बुद्धाहु'हु वुद्धा' तीनों कालके ज्ञाता होने से 'अंतकरा-अन्तकरा' सफल कर्म को विनाश करने वाले 'भवंति-भवन्ति' होते है ते-ते' यथावस्थित धर्म का प्रतिपादन करनेवाले 'दोण्हवि-द्वयोरपि अपने और दूसरे के : સાંભળીને પ્રતિભા સંપન્ન અને શાસ્ત્રના અર્થને પ્રતિપાદન કરવાને સમર્થ : બની જાય છે. સમ્યક્ જ્ઞાન વિગેરેની કામના વાળ થઈને તપ અને સંય.
મને પ્રાપ્ત કરીને વિશુદ્ધ આહારથી શરીરને નિર્વાહ કરતો થકે મેલગામી થઈ જાય છે. છેલછા
હવે ગુરૂકુળમાં વાસ કરનારાઓના ધર્મનું પ્રતિપાદન કરવા માટે , 'खाइ धम्म च' त्याहि गाथानु ४थन ४२वामां आवे छे.
शम् - 'धम्मंच-धर्म'च' श्रुतयारित्र ३५ यमन 'सखाइ-संख्याय' स भुद्धिथा पाते याने भाजयाने 'विय गर ति-व्यागृणन्ति' उपहेश रे छ. 'ते-३' मा ४२ना साधु 'बुद्धा हु-हुः बुद्धा' त्रो ने Mपापा
पाथी 'अंतकरा-अन्तकरा.' स मना विनाश ४२॥ वाणा 'भवंति-भवन्ति' "पाय छे. 'वे-वे' यथास्थित धमनु प्रतिपादन ४२वापामा 'दोण्हवि-द्वयोरपि'
1.
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टीका प्र. शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्वयार्थः-गुरुकुलवासिनो धर्ममुपदिशन्ति, इत्याह-(धम्मं च) धर्म च श्रुतचारित्रलक्षणं धर्मम् (संखाइ) संख्यया-सवुद्धया स्वयं धर्म शास्वा परेभ्यः (वियागरंति) व्यागृणन्ति-उपदिशन्ति मुनयः (ते) ते-एवं विधास्ते साधवः (बुद्धा हु) बुद्धा:-त्रिकालदर्शिनः खलु-निश्चयेन (अंतकरा) अन्तकरा:-सञ्चित सकलकर्मणां विनाशकाः (भवति) भवन्ति (ते) ते-एवंविधा:- यथाऽवस्थितधर्मप्रतिपादकाः (दोहवि) द्वयोरपि-स्वपरयोः (मोयणाए) मोचनाय-कर्मपाशविमोचनाय विमोचनया वा (पारगा) पारगाः-संसारसमुद्राद् उत्तारका भवन्ति, तथा एवंभूताः साधरः (संसोधिय) संशोधितम्-पूर्वापराऽविरुद्धम् (पण्हं) प्रश्नम् (उदाहरति) उदाहरन्ति-कथयन्ति ॥१८॥ 'मोयणाए-मोचनाय' कर्मपाश से मुक्त होने के लिए 'पारमा-पारगाः' संसारसमुद्र से पार पहोंचाने वाले होते हैं तथा ऐसे साधु 'संमोधियं -संशोधितम्' पूपिरसे अविरुद्ध 'पण्हं-प्रश्नम्' प्रश्नों को 'उदाहरंतिउदाहरन्ति' कहते हैं ॥१८॥ ___ अन्वयार्थ-मुनि लोग श्रुनचारित्र रूप धर्म को सम्पम् बुद्धि से स्वयं जान कर दूसरे को उपदेश देते हैं। इस प्रकार के वे साधु महात्मा त्रिकालदर्शी और सकल सश्चित कर्म का विनाशक होते हैं। इस प्रकार यथावस्थित धर्म के प्रतिपादक वे मुनिमण अपने और दूसरे को कर्मपाश से छोड़ाने के लिये था कर्मपाशले छोड़ा कर संसार समुद्र से पार करने वाले होते हैं और इस प्रकार के साधु पूर्वापर विरोध से रहित प्रश्न का उत्तर देते हैं ॥१८॥
घाताना मन भी माना 'मायणाए-मोचनाय' उभाशया भुत थवा भाट 'पारगा-पारगाः' संसार सागरथी पार पांयाणा डाय छे. तथा सेवा • साधु 'ससोधिय -स शोधितम्' पूर्वा५२थी अवि३४ ‘पण्ह'-प्रश्नम्' प्रश्नने उदा. हरति-उदाहरन्ति' ४ छे. ॥१८॥
અન્વયાર્થ–મુનિલેક શ્રત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને સમ્યફ બુદ્ધિથી સ્વયં જાણીને બીજાને ઉપદેશ આપે છે. આ પ્રકારના તે સાધુ મહાત્માઓ ત્રિકાલ દર્શી અને સઘળા સંચિત કર્મોનો નાશ કરવાવાળા હોય છે. આ રીતે યથાવસ્થિત ધર્મના પ્રતિપાદક તે મુનિગણ પિતાને અને બીજાને કર્મ પાશથી છોડાવવા માટે અથવા કર્મપાશથી છોડાવીને સ સાર સમુદ્રથી પાર કરવાવાળા હોય છે. અને આવા પ્રકારના સ ધું પૂર્વાપર વિધથી રહિત પ્રશ્નોના ઉત્તર આપે છે ૧૮
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूकृतास्त्र टीका---गुरुकुलनिवासिनो मुनयः किं कुर्वन्ति तदर्शयति 'धम्म' श्रुतचारित्र लक्षणं धर्मम् ‘संखाइ संख्यया, संख्या, सद्बुद्धिः तया स्वयं धर्म ज्ञात्वा परेभ्यः 'वियागरंति' व्यागृणन्ति-प्रतिपादयन्ति-उपदिशन्तीत्यर्थः । एवंविधाः 'ते' ते 'हु' निश्चयेन 'बुद्धा' बुद्धाः-त्रिकालदर्शिनः 'अंकरा भवंति' अन्तकरा भवन्तिसञ्चितसकलकर्मणां विनाशका भवन्ति । 'ते' ते-एवंविधाः यथाऽवस्थितधर्मपरूपकाः 'दोण्ह वि' द्वयोरपि स्वपरयोः 'मोयणाए' कर्मविमोचनाय कर्मविमोचनया वा स्नेहादिनिगडमोचनया करणभूताश्च 'पारगा' संसारसमुद्रस्य पारगाः-उत्तारका भवन्ति, तथा एवंभूताश्च 'संसोधियं संशोधितम् पूर्वापराऽविरुद्धम् ‘पण्ई' प्रश्नम् 'उदाहरसि' उदाहरन्ति-कथयन्ति ।
पूर्व वुद्ध्वा विचार्य कोऽयं प्रश्नकर्ता कीदृशोऽयम् कस्य धर्मस्याऽनुयायी कीदृशमर्थ ज्ञास्यति । कीदृगर्थप्रतिपादनशक्तोऽहमित्यादि विचार्य व्याकुर्यात् । अथवा परेण कश्चिदर्थ पृष्टस्तं प्रश्नं सम्यग् विचार्य तत उत्तरं दद्यात् ।
टीकार्थ-गुरुकुलनिवासी मुनि क्या करते हैं, तो दिखलाते है, श्रुत और चारित्र रूप धर्म को अपनी सद्बुद्धि से जान कर दूसरों को उसका उपदेश करते हैं। वे निश्चय ही त्रिकालदर्शी और संचित कर्मों के क्षय करनेवाले होते हैं। धर्मकी समीचीन प्ररूपणा करने वाले वे स्व
और पर दोनों के कर्मबन्धन को या स्नेही आदि की वेड़ियों को काटकर संसार समुद्र से तारने वाले होते हैं । वे पूर्वापर विरोध से रहित प्रश्न का उत्तर देते हैं। प्रथम यह जान कर कि यह प्रश्न कता कौन है ? कैसा है ? किस धर्म का अनुयायी है ? किस प्रकार के अर्थ को सम. झेगो ? मैं किस प्रकार के अर्थका प्रतिपादन करने में समर्थ हूं? इत्यादि
ટીકર્થ–ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા મુનિએ શું કહે છે-એ બતા વવા માટે હવે કહેવામાં આવે છે–શ્રત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને પિતાની સદ્દ બુદ્ધિથી જાણીને બીજાઓને તેને ઉપદેશ આપે છે. તેઓ નિશ્ચયજ ત્રિકાલ દશ અને સચિત સમત કમેને ક્ષય કરવાવાળા હોય છે. ધર્મની સારી રીતે પ્રરૂપણ કરવાવાળા તેઓ સ્વ અને પર એમ બન્નેના કર્મ બન્ધનને અથવા સ્નેહ વિગેરેની બેડિયાને કાપી નાખીને સંસાર સમુદ્રથી તારવાવાળા હોય છે તેઓ પૂર્વા પર વિરોધ વિનાના પ્રશ્નોને ઉત્તર આપે છે, પહેલાં એ જાણી લે છે કે આ પ્રશ્નકર્તા કોણ છે? કેવા છે? કયા ધર્મના અનુયાયી છે? કેવા પ્રકારના અર્થને સમઝશે? હું કેવા પ્રકારના અર્થનું પ્રતિપાદન કરવાને શક્તિમાન છું ? વિગેરે પ્રકારે વિચાર કરીને તે ઉત્તર આપે
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४४७
एवं ते यथावस्थितं धर्मं प्रतिपादयन्तः स्वपरवारका भवन्तीति गुरुकुले निवसन् सदुद्धया धर्मं ज्ञात्वा तमेवाऽन्येभ्य उपदिशेत् । एतादृशः पूर्वसचितं कर्म विनाशयति, स हि स्वं परं च कर्मजाला व्यावर्त्तयति ॥ १८ ॥ मूलम् - णो छायए णोऽत्रिय सजा,
माणं ण सेवेज्ज पेगासणं च ।
1
णयविपन्ने परिहास कुंज्जा,
याऽऽसियावाय वियाँगरेजा ॥ १९ ॥
छाया - नो छादवेन्नापि च लूषयेद् मानं न सेवेत प्रकाशनं च । न चापि प्राज्ञः परिहास कुर्याः न चाप्याशीर्वादं व्यावृणीयात् ॥ १९ ॥ विचार करके वह उत्तर देवें या किसीने कोई प्रश्न पूछा हो तो उस प्रश्न पर भली भांति विचार करके फिर उत्तर देवें ।
इस प्रकार का आचरण करनेवाला यथावस्थित धर्म की प्ररूपणा करते हुए स्व और पर को तारने वाले होते हैं ।
आशय यह है कि गुरुकुल में निवास करने वाला मुनि अपनी बुद्धि से धर्म को जान कर दूसरों को उपदेश देता है । ऐसा पुरुष त्रिकालदर्शी होकर पूर्व मंचित कर्म का क्षय करता है । अपने को तथा दूसरों को कर्म जाल से छुड़ाता है ॥ १८ ॥
असंयत साधु का धर्मोपदेश प्रकार कहते हैं - णो छायए' इत्यादि । शब्दार्थ - ' पन्ने - प्राज्ञः' सर्वतश्वको जानने वाला साधु 'णो छायए અથવા કાઇએ કઈ પ્રશ્ન પૂછેલ હાય, તા એ પ્રશ્ન પર સારી રીતે વિચાર કરીને તે પછી તેના ઉત્તર આપે
આ પ્રકારથી તેએ યથાવસ્થિત ધર્મની પ્રરૂપણા કરતાં સ્વ અને પરને તારવાવાળા હાય છે.
કહેવાના આશય એ છે કે—ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા મુનિ પાતાની બુદ્ધિથી ધમને જાણીને ખીજાઓને ઉપદેશ આપે છે, એવા પુરૂષ ત્રિક.ળદર્શિ થઇને પૂર્વ સંચિત કર્મના ક્ષય કરે છે. પેાતાને તથા ખીજાને કમ જાળથી छे'डावे छे, ||१८||
હવે સયત સાધુતા ધર્મોપદેશના પ્રકાર ખતાવે છે.
'जो छायए' त्याहि
शब्दार्थ' - ' पन्ने प्राज्ञ. ' समस्त तत्वने लघुवावाजा साधु 'णो छायए-नो
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थः - ( संयतस्य धर्मोपदेशम कारमाह - ( पन्ने ) माज्ञः - सर्वश्वहः साधुः (णो छायए) नो छादयेत् सूत्रार्थं नान्यथा कुर्यात्, न वा सूत्रार्थं गोपयेत् परगुणान् वा न छादयेत् (गोऽविय लुप्स एज्जा) नापि च लूषयेत् - परगुणान् नैव विडम्बयेत् (मार्ग) मानम् - अहमेव सर्वश्रेष्ठः' इत्याद्यभिमानम् (ण सेवेज्ज) न सेवेत, तथा - ( पगासणं च) प्रकाशनं च स्वस्य तपस्वित्वेन पण्डितत्वादिना वा ख्यापनं न कुर्यात् (ण या वि) न चापि ( परिहास ) परिहासम् - क्रीडानभवचनम् (कुज्जा) कुर्यात् ( या वि) न चापि (आसियावायं) अशीर्वाद च (चियागरेज्जा) व्याग्रणीयाद याद - अशीर्वादवचनं न ब्रूयादिति भावः ॥ १९ ॥
४४८
-नो छादयेत्' सूत्र के अर्थको न छिपावे 'णो वि य लूस एज्जा - नापि च लूषयेत्' अन्यके गुगों को न छिपाचे 'माणं - मानम्' मैं ही सर्वश्रेष्ठ हूं इस प्रकार मानका 'ण सेवेज्जा-न सेवेत' सेवन न करे तथा 'पगासणं य-प्रकाशनञ्च' अपने को पंडिन अथवा तपस्वि पनेसे प्रगट न करे तथा 'णयावि - नचापि' न 'आसियाशयं - आशीर्वाद' आशीर्वचन 'विया गरेज्जा - व्यागृणीयात्' का कथन करे अर्थात् आशीर्वचन न कहे ॥ ११ ॥
अन्वयार्थ - सर्व तत्वज्ञ साधु सूत्रार्थ का अन्यथा रूप से वर्णन नहीं करे, या सूत्रार्थ का गोपन भी नहीं करे और दूसरों के गुणों को विङम्बना में नहीं डाले। मैं ही सर्व से श्रेष्ठ हूं इत्यादि मिथ्या अभिमान नहीं करे और अपने को पाण्डित रूप से या तपस्वी रूपसे लोक में प्रकाशन नहीं करे और परिहास हली क्रोडा में भी नर्म वचन न बोले । एवं आशीर्वाद वचन भी न बोले ||१९||
छादयेत्' सूत्रना अर्थने छुपाये नहीं' 'णो वि य लूझएज्जा - नापि च लूषयेत्' श्रीनना गुणाने छूपावे नहीं' 'माण - मानम्' हूँ' सर्वोत्तम छु भावा अरता भानने 'ण सेवेब्जा न सेवेत' सेवन न उरे तथा 'पगावणं य - प्रकाशन' घोताने पंडित अथवा तपस्विषयाती अगर न उरे तथा 'ण यावि न चापि' न 'आसियावाय' - आशीर्वादम्' आशीर्वायननु' 'वियागरेज्जा - च्यागृणीयात्' अथन ४२ આશીવચન ન કહે ।૧૯।
અન્નયા—સ તત્વજ્ઞ સાધુ સૂત્રાનું અન્યથા રૂપથી વર્ણન ન કરે અથવા સૂત્રાને છૂપાવે પણ નહીં. અને ખીજાના ગુણૢાને પણ છૂપાવે નહી’ તથા ખીજાના ગુણેાની વિડંબના ન કરે. હૂજ સૌથી શ્રેષ્ઠ છું. એવા પ્રકારતુ મિથ્યાભિમાન ન કરે અને પેાતાને પતિપણાથી અથવા તપસ્વીપશાથી લેાકમાં પ્રસિદ્ધ ન કરે અર્થાત્ મશ્કરી હાંસીમામાં પણ અસત્ય વચન ન આવે તથા આશીર્વાદ વચન પશુ ન મેલે !૧૯ા
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
___
४४९ .
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
टीका-संयतः केन प्रकारेण प्ररूपणां कुर्यात्तत्राह-'णो छायए' इत्यादि । आचार्यशिक्षया प्रतिज्ञातागमः साधुः प्रश्नस्योत्तरं ब्रुवन् कमपि हेतुमाश्रित्य परेणोद्वेजितोऽपि शिष्येभ्यः कुपितोऽपि रत्नत्रयसंपन्नो वा कुत्रिकापणकल्पो वा चतुर्दशपूर्विणामन्यतरो वा सूत्रं तदर्थ वा 'णो छादयेत्-नान्यथा व्याख्यानं कुर्यात् । अथवा धर्मकथां कुर्वन् नार्थ छादयेत्-गोपयेत्, आत्मगुणोत्कर्षाऽमि मायेण अन्यदीयगुणान् न छादयेत् । तथा-परकीयगुणान् ‘णो वि लूसएज्जा' नापि लूपवेत-नैव विडम्बयेत् । अथवा शास्त्रार्थम् अपसिद्धान्तेन न व्याख्यां कुर्यात् । तथा- 'सर्वस्यापि शास्त्रस्याऽहं मर्मज्ञः सर्वसंशयानां समुच्छेत्ता, नास्ति मत्तुल्योऽन्यः, अहमेव तपस्वी' इति, एवं विधम् 'माण' मानम् -अभिमानम् 'न से वेज्जा'
टीकार्थ-साधु किश्त प्रकार प्ररूपणा करे, लो कहते हैं-जिसने आचार्य की शिक्षा से आगमों को जान लिया है। ऐसे साधु को प्रश्न उत्तर देते समय किसी हेतु से दूसरा कोई उद्विग्न कर दे शिष्यों पर कुपित होकर भी रत्नत्रय से सम्पन्न और कुत्रिक आपण (कुतियावण) के समान (सभी प्रश्नों का उत्तर देनेवाला) या चौदह पूर्वियों में से अन्यतर होकर सूत्र को या उसके अर्थ को न छिपावे, उसको अन्यथा व्याख्या न करे। अथवा धर्म कथा करते समय अर्थ का गोपक न करे। अपने गुणों का आधिक्य प्रकट करने के लिए दूसरे के गुणों को आच्छा. दित न करे तथा दूसरे के गुणों की विडम्बना न करे। अथवा सिद्धान्त से विपरीत व्याख्या न करे । इसके अतिरिक्त मैं सब शास्त्रों के रहस्यका वेत्ता हूं, समस्त संशयों का छेत्ता हूं, मेरे जैसा अन्य कोह नहीं है, मैं ही तपस्वी हूं, इस प्रकार का अभिमान न करे। अपना पाण्डित्य
ટીકાથ–સાધુએ કેવી રીતની પ્રરૂપણ કરવી તે સૂત્રકાર બતાવે છે. જેણે આચાર્યની શિક્ષાથી આગમો જાણી લીધેલ છે, એવા સાધુને પ્રશ્નને ઉત્તર આપતી વખતે કઈ પણ હેતુથી બીજા કેઈ ઉદ્વિગ્ન કરે શિષ્ય પર ક્રોધ કરીને પણ રત્ન ત્રયથી સમ્પન્ન કુત્રિક આપણું (કુતિયાવણ)ની સરખે (સઘળા પ્રશ્નોને ઉત્તર દેવાવાળે) અથવા ચૌદ પૂર્વિમાંથી અન્યતર થઈને સૂત્રને અથવા તેના અર્થને છુપાવે નહીં. તેનું અન્યથા વ્યાખ્યા ન કરે. અથવા ધર્મકથા કરતી વખતે અર્થનું ગેપન ન કરે પોતાના ગુણોનું વિશેષ પણું બતાવવા માટે બીજાઓના ગુણેને ઢાંકે નહીં. અથવા બીજાના ગુણેની વિડમ્બના ન કરે. અથવા સિદ્ધાંતથી વિપરીત વ્યાખ્યા ન કરે. આ શિવાય હું સઘળા સંશને દૂર કરનારું છું. મારા જે બીજો કોઈ નથી. હું જ
सू० ५७
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
सूत्रकृताङ्गो न सेवेत । तथा 'पगासणं' प्रकाशनम्, स्वस्य पण्डितत्वेन-तपस्वित्वेन वा ख्यापनं न कुर्यात् । तथाऽन्यान्यमपि पूजासत्कारादिकं नाभिलपेत् । तथा 'न या वि' न चापि 'फन्ने' माज्ञः-सर्वपदार्थवेत्ता 'परिहासं' परिहासम्-क्रीडावचनम् 'कुज्जा' कुर्यात्, यदि श्रोता प्रतिपादितमर्थ न जानीयात्, प्रज्ञामान्यादिहेतुतया तदा तस्योपहासमधिक्षेपवचनं कथमपि न कुर्यात् । 'ण य' न च 'आसियावाय' आशीर्वादम् 'भोः भोः ? दीर्घायुभ।' इत्याशीर्वचनम् न 'वियागरेज्जा' व्यारणी. याव-न यात्, किन्तु मापासमितियुक्तो भूयात् ।
इत्थं प्रश्नोत्तरं ददत् साधुः अर्थ न छादयेत्, तथाऽसिद्धान्तमाश्रित्य शास्त्रव्याख्यानं न कुर्यात् । तथा 'अहं विद्वान् तपस्वी वा' एनमभिमानं न सेवेत। स्वगुणांश्चापि न प्रकाशयेत्, न वाऽबुद्धयमानं श्रोतारमुपहसेत् आशीर्वादसूचकमपि वचो न ब्रूयादिति भावः ॥१९॥ या तपस्वीपन प्रकट न करे। पूजा लत्कार की अभिलाषा न करे। बुद्धिमान साधु हंसी मजाक न करे। यदि श्रोता बुद्धि की मन्दना आदि किसी कारण से प्रतिपादित अर्थ को न समझ सके तो उसको न उपहास करे और न आक्षेप करे । 'दीर्घायु होश्रो, धर्मवान होओ' इत्यादि आशीवार्द के वचनों का प्रयोग न करे किन्तु भाषा समिति से युक्त हो। ___ आशय यह है कि प्रश्नों का उत्तर देते समय साधु अर्थ को छिपाने का प्रयत्न न करे। मैं पिकान या तपस्वी है, ऐसा अभिमान न करे। अपने गुणों को प्रकट न करे। आशीर्वाद सूचक वचन न बोले ॥१९॥
તપસ્વી છું. આવા પ્રકારનું અભિમાન ન કરે. પિતાનું પાંડિત્ય અથવા તપસ્વી પણું પ્રકટ ન કરે. પૂજા સત્કારની ઈચ્છા ન કરે. બુદ્ધિમાન સાધુ ઠા મશ્કરી ન કરે. જે કઈ શ્રોતા બુદ્ધિના મંદપણું વિગેરે કઈ કારણથી પ્રતિપાદન કરેલ અર્થને ન સમઝે તો તેની મશ્કરી ન કરે. તથા આક્ષેપ પણ ન કરે. “દીર્ધાયુ થાવ “ધર્મવાન થાવ વિગેરે પ્રકારથી આશીર્વાદના વચનને પ્રાગ ન કરે, પરંતુ ભાષા સમિતિથી યુક્ત થાય.
કહેવાનો આશય એ છે કે–પ્રશ્નોના ઉત્તર આપતી વખતે સાધુ અર્થને છુપાવવાનો પ્રયત્ન ન કરે. શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ વ્યાખ્યાન ન કરે હું વિદ્વાન છું. અથવા તપસ્વી છુ. એવું અભિમાન ન કરે. પિતાના ગુણોને પ્રગટ ન કરે. અને મન્દ બુદ્ધિવાળા શ્રોતાની મશ્કરી ન કરે. તથા આશીર્વાદના વચને ન બેસે. ૧૯
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
संमयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ४५१ म्लम्-भूयाभिसंकाइ दुगुंछमाणे ण णिव्वहे संतपएण गोयं ।
किंचिमिच्छे मणुए पयासु असाहुधैमाणिण संवएजा॥२०॥ छाया-भूताभिशङ्काया जुगुप्समानो, न निर्वहेमन्त्रपदेन गोत्रम् ।।
न किञ्चिदिच्छेन्मनुजः प्रजासु, असाधुधर्मान्न संवदेत् ॥२०॥ अन्वयार्थ:-किमर्थमाशीर्वादो न वक्तव्यः ? इत्याह-(भूयाभिसंकाइ) भृताभिशङ्कया-प्राणिविनाशशङ्कया आशीर्वादः पापकर्म इति (दुगुंछमाणे, जुगुप्तमानः ___साधु को आशीर्वाद वचन नहीं बोलने में कारण कहते हैं'भूयाभि संकाइ' इत्यादि। ___ शब्दार्थ--'भूयाभिसंकाइ-भूताभिशङ्कया' साधु, प्राणियों के विनाश की आशंका ले आशीर्वाद पापकर्म है इस प्रकार से 'दुगुंछ. माणे-जुगुप्प्तमानः' घृणा करके आशीर्वाद न कहे एवं 'गोयं-गोत्रम्' वाक् संयम को 'संतपएण-मन्त्रादेन' मंत्र आदि के प्रयोग से 'ण णिबहे-न निवत् नि:स्सार न बनावे हा प्रकार 'मणुए-मनुजा' साधु पुरुष 'पथातु-प्रजासु' प्राणियों में धर्मकथा करके 'किंचि-किमपि' किसी प्रकार का पूजा सत्कार आदिको 'ण इच्छे-न इच्छेत् इच्छा न करे तथा 'असाहु धम्माणि-असाधु धर्मान्' असाधु के धर्मका 'ण संवएज्जा-न संवदेत्' उपदेश न करे ॥२०॥
अन्वयार्थ-भूतों की अभिशङ्का ले याने प्राणियों के विराधना की आशङ्का से आशीर्वाद बोलना पापकर्म है । इस प्रकार घृणा करते हुए
साधु मे माशायन न मावानु २९४ छ. 'भूयाभिसंकाई' त्यादि
शहाथ--'भूयाभिस काइ-भूताभिशङ्कया' साधु प्राणियोना विनाशनी Astथी माशी ५.५४ छ L प्रारे 'दुगुंचमाणे-जुगुप्समानः' या ४शन शायन न ४ तेम 'गोय-गोत्रम्' वा५ सयमन 'मंतपएण-मन्त्र पदेन' भत्र विगेरेना प्रयोगथा ‘ण णिव्यहे-न निर्वहेतु' नि:स्सार न मनावे मा प्ररे 'मणुए-मनुजः' साधु ५३५ ‘पयासु-प्रजासु' प्राणियोमा धमा शन किचि-किमपि' प प्रा२ना पूत सत्२ विगेरेनी 'ण इच्छे-न इच्छेत्' छ। न ४२ तथा 'असाहु धम्माणि-असाधुधर्मान्' असाधुना माना 'ण संवएज्जा-न सवदेतू' 64हेश न ४२ ॥२०॥
અવયર્થ–ભૂતોના વિનાશની અભિશંકાથી અર્થાત્ પ્રાણિયાની વિરા ધનાની આશંકાથી આશીર્વાદ કહેવા તે પાપકર્મ છે. આ રીતે ઘણા કરતા
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्र -घृणां कुर्वन् आशीर्वचो न ब्रूयात् साधुः, एवम् (गोयं) गोत्रम्-वाक् संयमम् (मंतपएण) मन्त्रपदेन-मन्त्रादिपयोगेण (ण णिवहे) न निर्वहेत् असारं न कुर्यात् , 'प्राणिविषये राजादिना सावधमन्त्रणां वा न कुर्यात्, एवम् (मणुए) मनुजः (पयासु) प्रजासु-प्राणिषु धर्मकथां कुर्वन (ण किंचिं) न किमपि पूजासत्कारादिकम् (इच्छे) इच्छेत्-अभिलषेत्, एवम् सावधकर्मकारिणाम् (अमाहु धम्माणि) असाधुधर्मान् तर्पणाग्निहोत्रादीन् (ण संवएज्जा) न संवदेव-नोपदिशेत् ॥२०॥ .. टीका-किं निमित्तम् आशीर्वादो न विधेयस्तत्राइ-'मूयाभिसंकाई भूताभिशङ्कया भूतेषु बहुविधभेदाभेदभिन्नेपु प्राणिषु या विनाशशङ्का तया, आशी.
दिं सावधं कर्म 'दुगुंछमाणे' जुगुप्समानः, आशीर्वचो न ब्रूयात् तथा 'गोय' गोत्रम्, गा:-वाणीः त्रायते इति गोत्रम्-वाचां संयमः, तादृशं वाकूसंयमम् ‘मंतपएण' मन्त्रषदेन-मन्त्रादिप्रयोगेण 'ण णिमहे' न निर्वहेद-साररहितं न कुर्यात् , साधु आशीर्वाद वचन नहीं बोले, एवं वचन संयम को मन्त्रादि प्रयोग के द्वारा सार रहित न करें। अथवा प्राणी के विषय में राजा वगैरह के साथ दुष्ट विचार न करे । इसी प्रकार मुनि धर्मकथा करते हुए अपनी पूजा सत्कारादि को नहीं चाहे । एवं सदोष फर्म करने वालों का तर्पण अग्नि होत्रादि असद् धर्म का उपदेश नहीं दे ॥२०॥ " टीकार्थ--बहुत प्रकार के भेदों और प्रभेदों से भिन्न प्राणियों के विनाश की आशंका से पाप से घृणा करता हुआ गुनि आशीर्वाद के वचन का प्रयोग न करें 'गो' का अर्थ वाणी है। उसकी रक्षा करनेवाला 'गोत्र' कहलाता है अर्थात् बचन संयम को 'गोत्र' कहते हैं। उस वचन संयम को मंत्रादि का प्रयोग करके नि:सार न बनाई ! अथवा गोत्रका સાધુ આશીર્વાદ વચન ન કહે તથા વચનસંયમને માત્ર દિ ગદ્વારા સાર વગરના ન બનાવે. અથવા પ્રાણીના સંબંધમાં રાજા વિગેરેની સાથે દુષ્ટ વિચાર ન કરે એજ પ્રમાણે મુનિ ધર્મકથા કરીને પોતાના પૂજા સરકાર વિગેરેની ઈચ્છા ન કરે તથા સદેષ કર્મ કરવાવાળ ના તર્પણ અગ્નિહોત્રાદિ અસદુ ધર્મને ઉપદેશ ન કરે. ૨૦
ટીકાર્થઘણા પ્રકારના ભેદો પ્રભેદોથી ભિન પ્રાણિના વિનાશની આશંકાથી પાપથી વૃણુ કરતા કરતા સાધુ આશીર્વાદના વચનેને પ્રગ ન કરે. “ ને અર્થ વાણી એ પ્રમાણે થાય છે, તેની રક્ષા કરનાર ગોત્ર કહેવાય છે. અર્થાત્ વચનસંયમને ગોત્ર કહે છે. એ વચનસ મને મંત્ર વિગેરિને પ્રયોગ કરીને નિઃસાર ન બનાવે. અથવા “ગેાત્ર એટલે પ્રાણિના પ્રાણે
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४५३ यद्वा गोत्रं प्राणिनां जीवित तत् मन्त्रपदेन राजादिना सह जीवोपमर्दरूपां मन्त्रणां न कुर्यात् तथा 'मणुए' मनुजः 'पयामु' प्रजासु प्रजायन्ते इति प्रजाः-प्राणिनः तेषु व्याख्यानादिकं धर्मकथां वा कुर्वन ‘ण किंचि' न किमपि पूजासत्कारादिकम् 'इच्छे' इच्छेत्-अभिलषेत् । तथा सावधकर्मकारिणाम् 'अप्साहु धम्माणि' असाधु धर्मान् तर्पणाग्निहोत्रादीन् ‘ण संवएज्जा' न संवदेत् तत्कृते उपदेशो न देयः । अथवा कुत्सितधर्मोपदेष्टारम् उद्दिश्य साधुवचनं न शदिति । ____ पापात्-जुगुप्तमानः प्राणिनां विनाशनशङ्कया कस्मैचिन्नदेया आशीः । तथा मन्त्रविद्याप्रयोगेण स्वकीय वाक्सं यमस्य नाऽसारतामापादयेत् । तथा मजातो न कि मपि पूजासत्कारादिकमभिलषेत् । तथा सावधक्रियायुक्तं धर्म नो वदेदिति भावः २०॥ अर्थ है प्राणियों का प्राण । उस गोत्र को अर्थात् जीव के प्राणों को मंत्रपद से अर्थात राजा आदि के साथ मंत्रणा करके नष्ट न करे। प्राणियों को उपदेश देता हुआ उनसे पूजा सत्कार आदि की अभिलाषा न करे। तथा सावध कार्य करने वालों के असाधु धर्मों का अर्थात् तर्पण, होम आदि करने का उपदेश न दे। अथवा खोटे धर्म का उपदेश देने वाले को साधु अच्छा या सच्चा न कहे । ___ अभिप्राय यह है कि साधु पाप से घृणा करता हुओ प्राणिहिंसा की आशंका से किसी को आशीर्वाद न देवे । मंत्रविद्या का प्रयोग करके अपने संयमको निस्तार न बनावे । प्रजा अर्थात् प्राणियों से धर्मोंपदेश के बदले में पूजा सत्कार आदि किसी वस्तु को पाने की इच्छा न करे तथा जो धर्म साधु के योग्य नहीं है । उल्लका उपदेश न करे ॥२०॥ એ ગોત્રને અર્થાત્ જીવન પ્રાને મ ત્રપદથી અર્થાત, રાજા વિગેરેની સાથે મંત્રણ કરીને તેને નાશ ન કરે પ્રજા અર્થાત્ પ્રાણિયાને ઉપદેશ આપતા થકા તેઓની પાસે પિતાની પૂજા સત્કાર કરાવવાની ઈચ્છા ન કરે. તથા સાવધ કાર્ય કરવાવ ળાઓના અસાધુ ધર્મોને અર્થાત્ તર્પણ હમ વિગેરે કરવાને ઉપદેશ ન કરે અથવા બેટા ધર્મને ઉપદેશ આપવાવાળાને સાધુ અર્થાત सा३ माटुन ४.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે–સાધુ પાપની નિંદા કરતા થકા પ્રાણિયેની નિંદાની શંકાથી કોઈને પણ આશીર્વાદ ન દે. મંત્ર વિદ્યાનો પ્રયોગ કરીને પિતાના સંયમને નિસાર ન બનાવે. પ્રજા અર્થાત્ પ્રાણિયેની પાસેથી ધર્મોપદેશના બદલામાં પૂજા સત્કાર વિગેરે કઈ પણ વસ્તુ મેળવવાની ઈચ્છા ન કરે. તથા જે ધર્મ સાધુને યેગ્ય નથી, તેને ઉપદેશ ન કરે. રમે
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્રુવ
मूलम् - हासं पिणो संधइ पावधम्मे,
सूत्रकृतसूत्रे
ओए तेही फेरुलं वियोणे ।
णी तुच्छ णीय विकत्थइज्जा,
अणाइले या अक्साइ भिक्खू ॥ २१ ॥ छाया -हासमपि न सन्धयेत् पापधर्मान्, ओजस्तथ्यं परूपं विजानीयात् । न तुच्छो न च विकत्थयेत्, अनाविलो वाकपायी भिक्षुः ॥२१॥
'हापि णो संघ पाधम्मे' इत्यादि ।
शब्दार्थ - भिक्खू - भिक्षुः निरवय भिक्षा का सेवन करनेवाला साधु 'हासपि - हास्यमपि' परिहास भी 'णो संपए-नो सन्धयेत्' न करे तथा 'पावध मे - पापमन' कायिक वाचिक, मानसिक व्यापारों को न करे तथा 'ओए ओजः' रागद्वेष रहित होकर 'तहियं - तथ्यम्' सत्य वचन श्री ' फकसं कठोरम्' अन्य को पीडा करनेवाला है ऐसा 'विद्याणे-विजानीयात् ' जाने तथा 'णो तुच्छए-न तुच्छो' स्वयं किसी अर्थको जानकर अथवा राजादिसे पूजा सत्कार आदि प्राप्त करके मदन करे 'नो य विकत्थहज्जा - न च विकत्थयेत्' आत्मश्लाघा न करे तथा 'अणाइले - अनाविल' धर्मकथा आदि के अवसर आकुलता न रखे तथा 'अकसाई - अकषायी' क्रोधादि कषायों से रहित होवें अर्थात् क्रोधादि को अपने में प्रवेश न करने दें ॥ २१ ॥
हासं प णो संघइ पावघम्मे' इत्यादि
शब्दार्थ –‘भिक्खू भिक्षुः' निरवद्य लिक्षानु सेवन उरवावाणी साधु 'हास पि - हास्यमपि' परिहास या 'णो संघए-नो सन्धयेत्' न रे तथा 'पावधम्मेपापधर्मान' पापधर्मना हाय, वायि मानसि मे वो प्रहारथी त्याग रे तथा 'ओए - ओजः' रागद्वेष रहित मनीने 'तहियं' - तथ्यम्' सत्य वयन पशु 'फरुसं - कठोरम्' मन्यने थीडा उरवावाणु छे मेवु' 'वियाणे-विजानीयात्' ल तथा 'णा तुच्छर-न तुच्छो' पोते अर्ध पशु गर्थने लगीने अथवा राल विशेरैथी पून्न सरकार विगेरे पाभीने भट्ट न रे 'नो य विकत्थइज्जा-नच विकत्थ येत्' मात्मश्लाघा पोताना वायु न रे तथा 'अणाइले - अनाविल.' धर्म ॐथा विगेरेना अवसरे मनुजता न राजे तथा 'अकसाई - अकषायी' ध વિગેરેને પેાતાનામાં પ્રવેશ ન કરવા દે ।।રા
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्ययार्थः-(भिक्खू) मिक्षु:-निरवधभिक्षणशीलः साधुः (हासं वि) हासमपि पहिासमपि (णो संघइ) नो सन्धयेत्-नैव कुर्यात् तथा (पावधम्मे) पापधर्मान् सावद्यान् कायिकवाचिकमानसिकव्यापारान् न कुर्यात् , एवम् (भोए) ओजःरागद्वेषाभ्यां रहितः अकिञ्चनो वा (तहीयं) तथ्यम्-सत्यमपि वचनम् चौर्यादि दुष्कर्मस रकम् (त्वं चौरः) इति कथनम् (फरुसं) परुपम्-कठोरम् (वियाणे) विजानीयात् । (त्वं चौरः) इत्यादि कथनं पाप त्यादकं कटुफलजनकं चेति विज्ञाय परित्यजेत् , तथा (णो तुच्छए) नो तुच्छो भवेत् तथा (गो य) न च (विकत्थइज्जा) विकत्धयेत्-आत्मश्लाघां न कुर्यात् , तथा (अणाइले) अनाविलः-अव्यग्रचित्तो भवेत् , धर्मकथाधवसरे अनाकुलो वा भवेत् तथा-(अफमाई) अपायी-क्रोधादिकपायरहितो भवेत् ॥२१॥
टीका--'भिक्ख भिक्षु निरवधभिक्षणशील आत्मार्थी 'हास पि हासमपि. परिहासमपि स्वस्थ परस्य वा तथा वचनं शरीरात्रयविकृति वा 'णो' नैव संघई'
अन्वयार्थ--निर्दोष भिक्षाग्रहण करने वाला साधु परिहास करना भी छोड दे और कायिक वाचिक मानसिक पापममें सावध व्यापारों को न करे। इसी प्रकार रागद्वेष से रहित अथवा अकिञ्चन होकर सत्य होने पर भी चौर्यादि दुष्कर्म सूचक-'तू चौर हैं' इत्यादि कठोर वाक्य को पापोत्पादक और कटुफल जनक समझकर छोड दे और तुच्छ विचार को भी छोड दे, अर्थात् स्वयं भी तुच्छ नहीं बने और अपनी प्रशंसा स्वयं न करे, तथा अव्यप्रचित होकर धर्मकथादिके अवसर पर व्याकुल न हो और क्रोष लोभ मान मायारूप कषायको छोड दे।२१।
दीकार्थ-निर्दोष भिक्षा ग्रहण करनेवाला भिक्षु ऐसा बचनप्रयोग या शरीर के किसी अवयव का व्यापार न करे जिससे अपने को या
અન્વયાર્થ-નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા સાધુ હાંસી મશ્કરી કરવાનું પણ છોડી દે. તથા કાયિક વાચિક અને માનસિક પાપકર્મ સાવદ્ય વ્યાપાર ન કરે. એજ પ્રમાણે રાગદ્વેષથી રહિત અથવા અકિંચન થઈને સત્ય હેવા છતાં પણ ચેરી વિગેરે દુષ્કર્મ સૂચક તું “ચેર છો” વિગેરે પ્રકારથી કઠેર વાકાને પાત્પાદક અને કટુફલ જનક સમજીને છેડી દે, તથા તુચ્છ વિચારને પગ છેડી દે, અર્થાત્ પિતે તુછ ન બને તથા પિતાની પ્રશંસા સ્વય ન કરે તથા અવ્યગ્ર ચિત્ત થઈને ધર્મકથાદિના અવસરે વ્યાકુળ ન બને તથા કોલ લેભ માન માયા રૂપ કષાયાને છોડી દે ૨૧
ટીકાઈ–નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળે સાધુ એ વચન પ્રયોગ કે શરીરના કોઈ પણ અવયવને વ્યાપાર–પ્રવૃત્તિ ન કરે, કે જેનાથી પિતાને
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६'
सुत्रकृताङ्गसूत्रे सन्धयेत्-नैव कुर्यात् कथमपि, तथा 'पावधम्मे' पावधर्मान् सावधान कायिकवाचि कमानसिकव्यापारान न कुर्यात् यथा इदं छिन्दि भिन्दि इत्यादिकम् । यद्वा - साधुः परतीर्थिकान्हारयेनापि तन्मतं न मोत्साहयेद् यथा शोभनं मत्रदीयं व्रतादिकमिति, यथा - 'मृद्रीशय्या प्रातरुत्थाय पेया, मध्ये भक्तं पानकं चाऽपरा ।
तथा-'
द्राक्षाखण्डं शर्कराचार्द्धरात्रे, मोक्षश्चान्ते शाक्यपुत्रेण दृष्टः ॥ १ ॥ इति, इत्यादिवाक्यं पापोत्पादकमिति परिहासेनापि कथं कथमपि नोच्चारणीयम् । - 'ओए' ओजः - रागद्वेषाभ्यां रहितः । अथवा वाह्याभ्यन्तरग्रन्थत्यागाद् अकिञ्चनः 'तहीयं' तथ्यम्- सत्यमपि वचनम् - चौर्यादिदुष्कर्मकरणशीलम् 'फरुसं ' परूपम् -'वं चौरः' इत्यादि कथनम् बियाणे' विजानीयात् 'वं चौरः' इत्यादि
दूसरे को हंसी आवे, तथा काय, वचन या मन संबंधी सावध व्यापार न करे, जैसे- इसका छेदन करो, भेदन करो इत्यादि । अथवा साधु हंसी मजाक में भी परतीर्थिको के मनको प्रोत्साहन न दे । आपके व्रत आदि पढिया हैं । ऐसा न कहे- 'कोमल सेज हो, प्रातःकाल उठते ही पेयपान करने को मिले, दोपहर में भोजन और अपराह्न में पानपेय या पानी मिल जाप, अर्धरात्रि में दाख और अन्त में मोक्ष मिल जाय ! यह शाक्पपुत्र बुद्ध का दर्शन धर्म है।' ऐसे वाक्य पापजनक होते हैं। अतएव हंसी में भी इनका प्रयोग न करे, तथा रागद्वेष से रहित अथवा बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह के त्याग के कारण अकिंचन साधु ऐसे सत्य वचन को भी जो कठोर हो । जैसे 'तुम चौर हो' इत्यादि ज्ञपरि
વ્યાપાર
नरे
અથવા ખીજાને હસવું આવે. તથા કાય, વચન, અથવા મન સબંધી સાવદ્ય प्रेम-मानु छेहन . लेहन उरो. विगेरे, અથવા સાધુ હસી મશ્કરીમા પશુ પરતીથિંકાના મતને પ્રાત્સાહન ન દે આપના વ્રત વિગેર શ્રેષ્ઠ છે, એમ ન કહે કોમળ શય્યા હાય, સવારે ઉઠતાં જ પાન કરવાનું મળે, મારે ભાજન અને અપરાહ્નકાળે પાન-પેય અથવા પાણી મળી જાય, અધિ રાતે દ્રાક્ષ અને સાકર જેવી કેાઈ મીઠી એવી ચીજ મલી જાય, અને અન્તે મેાક્ષ મળે. આ રીતના શાકયપુત્ર બૌદ્ધના દનને અભિપ્રાય છે, આવા વાકયે પાપ જનક હાય છે. તેથી મશ્કરીમાં પણ તેને પ્રયાગ ન કરવા. તથા રાગદ્વેષથી રહિત અને ખાદ્ય અને આભ્યતર પરિ ગ્રહના ત્યાગના કારણે કિચન સાધુ એવા સત્ય વચનને પણુ કે જે કઠાર હાય જેમકે–તુ. ચાર છે ? વિગેરે પરિજ્ઞાથી પાપજનક અને કડવા ફળ
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ४५७ सत्यमपि कथनं पापोत्पादककटुफलजनकं चेति ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् । तथा-'णो तुच्छए' नो तुच्छो भवेत् स्वतः फमप्यर्थविशेष ज्ञात्वा, यद्वा राजादितः पूजासत्कारादिकं सनबाप्त कथमपि नो मदं कुर्यात् । तथा-'यो य न च 'विकत्थइज्जा' विकत्ययेत-आत्मश्लाघां न कुर्यात् । अथवा यदि कोऽपि कमप्यर्थ नावगच्छेत् , तदा तस्य विकत्थनम्-अपमानं न कुर्यात् । तथा 'अणाइछे' धर्मकथावत्सरे अनाकुलो भवेत् यद्वा 'अणाइले' अनाविल:अव्यग्रचित्तो भवेत् , धर्मकथादिना लोकरञ्जनं कृत्वा लामं सस्कारादिकं च न वान्छेत् । तथा-'अकसाई' अपायी-कपाय:-क्रोधादिम्तद्रहितः, अपायी भवेदिति ॥२१॥ मूलम्-लंकेजयाऽसंक्तिभाव मिक्खू,
विभज्जवायं च वियागरेजा। भासाद्यं धमलमुट्टितेहिं विधांगरेज्जा समया सुपन्ने ॥२२॥ छाया-शकेत चाऽशङ्कितभावो भिक्षुः, विभज्यवाद च व्यागृणीयात् ।
भाषाद्वयं धर्मसमुत्थितै, यागृणीयात् समतया सुप्रज्ञः ॥२२॥ ज्ञाने पापजनक और कटुस फल को देनेवाला जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग है, साधु तुच्छ न बने। किसी अर्थविशेष को जानकर अथवा राजा आदि से सत्कार सन्मान प्राप्त करके किसी भी प्रकार का मद न करे, अपनी प्रशंसा न करे, अधवा कोई किसी बात को यदि न समझ पाये तो उसका अपमान न करे, धर्मकथा आदि के अवसर पर निराकुल रहे अथवा धर्मकथा आदिके द्वारा लोकरंजन करके सत्कार आदि की वांछा न करे और क्रोध आदि कषायों से रहित हो ॥२१॥ આપનારા સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરી દે. સાધુ તુચ્છ ન બને. કેઈ અર્થ વિશેષને જાણીને અથવા રાજા વિગેરેથી અવસરે સત્કાર સન્માન પ્રાપ્ત કરીને કોઈ પણ પ્રકારથી મદ ન કરે. પિતાની પ્રશંસા ન કરે. અથવા કેઈની કઈ પણ વાતને કદાચ ન સમજે તે તેનું અપમાન ન કરે, ધર્મક વિગેરેના અવસરે. વ્યાકુળ ન બને અથવા ધર્મકથા વિગેરે દ્વારા લકરંજન કરીને સત્કાર વિગેરેની ઈરછા ન કરે, અને ક્રોધ વિગેરે કષાયોથી રહિત બને ૨૧
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थः-साधो धर्मोपदेशपकारमाह-(भिक्खू) भिक्षुः-साधुः (असंकिय भाव) अशङ्कितभावः-नयवादमर्माणि अगङ्कितभावोऽपि केवलज्ञानाभावात् (संकेज्ज) शकेत-शङ्काशील एव भवेत् अहं न सर्वज्ञ इति मत्वा सर्वदा साशङ्क एव
साधु को धर्मोपदेश करने का प्रकार कहते हैं-'संकेज घा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'भिवरख-शिशुः साधु 'असकिय भाष-अशक्तिभावः' नयवाद के मन में निःशक होने पर भी केवलज्ञान का अभाव होने से 'संकेज्ज-शङ्केत' शंकायुक्त ही होना चाहिए एवं 'विप्रज्जवायंविभज्यवादम्' स्यावादयुक्त वाणी का वियागरेज्जा-व्यागृणीयात्, कथन करे तथा 'भासायं-मापाद्वयं सत्यावृषा रूप प्रथम व्यवहार भाषा कहे 'धम्मसमुट्ठिएहिं-धर्म समुत्थितैः' संम्यक् संयम से उधित तथा 'सुपन्ने-सुप्रज्ञः साधु 'समया-सम्मतया समता भाव से देखता हुआ धर्म को 'वियामरेज्जा-व्यागृणीयात्' कहे अर्थात् हर एकके. सन्मुख सत्य और व्यवहार इन दोभापा द्वारा धर्म या उपदेश करे ॥२२॥ ___ अन्वयार्थ-निर्दोष भिक्षा ग्रहण करनेवाला साधु नयवाद के मर्म विषय में सन्देह रहित होने पर भी केवलज्ञान न होने से शङ्काशील ही बना रहे, में सर्वज्ञ नहीं है। ऐसा मानकर हमेशा शंका शील ही
સાધુએ ધર્મોપદેશ કરવાનો પ્રકાર બતાવતાં કહેવામાં આવે છે. 'संकेज्ज या' इत्याहि
शहाथ-'भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'असंकियभाव-अशंकितभावः' नयवान भभमा ! २हित पा छतi ५ वणजानना मला पाथी 'सकेज्ज -शकेत' शी युत १ ने तमा 'विभजवाय-विभज्यवादम्' स्याबाई युक्त पातु 'वियागरेज्जा-व्यागृणीयात्' ४थन ४२ तथा 'भासाद्वय -भाषाद्वयं' सत्याभूषा ३५ ०५१७२ साषानु ४थन ४२ 'धम्मसमुद्विएहिधर्मसमुत्थितैः' सभ्यः स यमयी लयित तथा 'सुपन्ने-सुप्रज्ञ.' साधु 'समयासमतया' समता माथी नेता ५। धमनु 'वियागरेज्जा-व्यागृणीयात्' ४थन કરે અર્થાત દરેકની પાસે સત્ય અને વ્યવહાર એ બે ભાષાનો આશ્રય કરીને ધર્મને ઉપદેશ કરે
અન્વયાર્થ–નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા સાધુ નયવાદના મર્મ સંબંધમાં સદેહ રહિત હોવા છતા પણ કેવળજ્ઞાન ન હોવાથી શંકાશીલ જ બન્યા રહે. હું સર્વજ્ઞ નથી. તેમ માનીને કાયમ શંકાશીલ જ બન્યા
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधिती टीका प्र. धुं. अं. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४५९
भवेत्, एवम् (विभज्नवार्य) विभज्यवादस् - पार्थक्येनार्थं विभज्य (वियागरेज्जा ) व्याग्रणीयात् - वदेत् एवम् (भासादुयं) भाषाद्विकम् यत्र कुत्रापि वदेत् साधुः तत्र धर्मव्याख्यानावसरे अन्यत्र वा भाषाद्विकेन प्रथमान्धिमसत्या सत्यामृषारूपेण वदेत् 'धम्मसमुट्ठिएहिं' धर्मसमुत्थितैः सम्यक् संयमेनोत्थितैः साधुभिः सह (सुन्ने) सुज्ञ: - साधुः ( समया) समतया - समभावेन राजानं दरिद्रं च समभावेन पश्यन् धर्मम् (वियागरेज्ना) व्यागृणीयात् सर्वं प्रति भाषाद्विकमाश्रित्य धर्ममुपदिशेत् ॥ २२॥
टीका -- धर्मोपदेशप्रकारमाह - ' भिक्खू' भिक्षु' - साधुः 'असं कियभाव' सूक्ष्म सूक्ष्मतरनयवादमर्माणि अशङ्कितभावोऽपि केवलज्ञानाभावात् 'संकेज्ज' शङ्केतसदा शङ्काशील एव भवेत्, 'केवलज्ञानाभावान्नाहं सर्वज्ञ' इति मत्वा सर्वदा साशङ्क एव भवेत् । अथवा- - औद्धत्यं परित्यज्य गर्न नैव कुर्यात् । यथा सूत्रसूत्राबना रहना चाहिए, एवं अर्थ को अच्छी प्रकार विलगा कर ( विभागकर) जहां कहीं भी साधु बोले वहां पर धर्मव्याख्यान के अवसर पर या दूसरी जगह भी भाषाहय का अर्थात् सत्यानुषा (सत्य और व्यबहार) रूप द्वितीय भाषा द्वारा बोले और सम्यक् संयम पालनेके लिये : तत्पर साधुओंके साथ रहते हुए सुमज्ञ साधु स्वभाव से ही राजा और दरिद्र को देखते हुए सभी के प्रति द्वितीय भाषा का सहारा लेकर धर्मका उपदेश करे ||२२||
टीकार्थ - धर्म के उपदेश की विधि कहते हैं - सूक्ष्म एवं सूक्ष्मतर नयवाद के मर्म में संदेह रहित होकर भी साधु केवलज्ञानी न होने के कारण सदा शंकाशील ही रहे - मैं सर्वज्ञ नहीं हूँ। ऐसा सोच कर सदैव शंकायुक्त बना रहे | अथवा उद्धनता का त्याग करके गर्व धारण न રહેવું જોઈએ તથા અને સારી રીતે લગાવીને (વિભાગ કરીને) કહે. જ્યાં જ્યૂ સાધુ એટલે ત્યાં ત્યાં ધ ાખ્યાનના અવસરે અથવા અન્ય સ્થળે પણ ભાષાય અર્થાત્ સત્યા મૃષા (સત્ય અને વ્યવહાર) રૂપ બીજી ભાષા દ્વારા ખેલે તથા સમ્યક્ સયમ પાલન માટે તત્પર એવા સાધુએની સાથે રહીને સુપ્રજ્ઞ સાધુ સમભાવથી જ રાજા અને રકને જોઈને બધા પ્રત્યે ખીછ ભાષાની સહાય લઈને ધના ઉપદેશ કરે ॥૨૨॥
ટીકા ધના ઉપદેશની વિધિ ખતાવતાં કહે છે કે-સૂક્ષ્મ અને સૂક્ષ્મતર નયાદના મર્મીમાં સ ંદેહ રહિત થઈને પણ સાધુ કેવળ જ્ઞાની ન હાવાથી સદા શ'કાશીલ જ રહે ‘હુ સજ્ઞ નથી તેમ સમજીને સદા શકા યુક્ત જ બન્યા રહે અથવા ઉર્દૂઘત પાના ત્યાગ કરીને ગવ ધારણન કરે
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतासूत्र र्थयो विषये नास्ति एकोऽपि सन्देहः इत्यादि गर्व न कुर्यात् विषममर्थ प्ररूपयन् साशङ्कमेव कथयेत् । यद्वा परिस्फुटमप्यशशितभावमप्यर्थ तथा न वदेत् , येन प्रयुज्यमानेन परस्य शङ्का तद्विषये भवेत् । 'विभजवाय' विभज्यवादम् पार्थक्येनार्थम् 'वियागरेज्जा' व्यागृणीयात्-वदेव , यावता व्याख्यानेन न कस्यापि तदर्थविषयकः सन्देहः समुत्पद्येत । अथवा-विभज्यवादः-स्याद्वादः, अस्ति नास्ति वा इत्यादिरूपः तादृशं स्याद्वादं सर्वलोकाऽविसंवादितया सर्वत्राऽस्खलितं स्वानुभवसिद्धं वदेत् । अथवा अर्थान् विभज्य तद्वादं व्यात् यथा सर्वोऽपि पदार्थः स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षया सन् , परद्रव्यक्षेत्रकाल भावापेक्षयाऽसन् । तदुक्तम्करे कि सूत्र और अर्थ के विषय में मुझे कोई सन्देह नहीं है। विषम
और दुरुह अर्थ की प्ररूपणा करते लमय साशंक ही रहे, अथवा जो अर्थस्फुट हो, असंदिग्ध हो उसे भी इस प्रकार से न कहे । जिस से दूसरे को शंका उत्पन्न हो । साधु विभज्यवाद का कथन करे । अर्थात् विभिन्न नयों की अपेक्षा से वस्तु के स्वरूप का प्रतिपादन करे और ऐसा व्याख्यान करे, जिससे किसी को भी उस विषय में सन्देह उत्पन्न न हो । अथवा विभज्यवाद का अर्थ है स्थाबाद । किसी एक अपेक्षा से वस्तु है और फिली दसरी अपेक्षा से नहीं है। इस प्रकार के स्थावाद को जो समस्त लोक में अविसंवादी होने के कारण निर्दोष और स्वानुभव से सिद्ध है, कथन करे। या समस्त पदार्थों का विभाग करके उनके विषय में प्ररूपणा करे। जैसे सनी पदार्थ स्वद्रव्य क्षेत्र काल और भाव की अपेक्षा से हैं तथा परद्रव्य परक्षेत्र परकाल કે સૂત્ર અને અર્થના સંબંધમાં મને કોઈ જ સંદેહ નથી વિષમ અને દય અર્થની પ્રરૂપણ કરતી વખતે શંકાશીલ જ રહે. અથવા જે અર્થ સ્કુટ હોય, અસંદિગ્ધ હોય, તેને પણ એ રીતે ન કહે કે જેથી બીજાને શંકા ઉત્પન્ન થાય. સાધુ વિભાજ્ય વાદનું કથન કરે, અર્થાત જુદા જુદા નમ્ની અપેક્ષાથી વસ્તુના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે અને એવું વ્યાખ્યાન કરે, કે જેનાથી કેઈને પણ તે વિષયસાં સ દેહ ન રહે. અથવા વિભાજ્યને અર્થ સ્યાદ્વાદ એ પ્રમાણે છે એટલે કે કેઈ એક અપેક્ષાથી વસ્તુ છે, અને બીજી કેઈ અપેક્ષાથી નથી. આ પ્રકારના સ્યાદ્વાદને જે સઘળા લેકમાં અવિસંવાદી હોવાથી નિર્દોષ અને સ્વાનુભવથી સિદ્ધ છે. તેનું કથન કરે અથવા સઘળા પદાર્થોને વિભાગ કરીને તેના સંબંધમાં પ્રરૂપણ કરે. જેમકે-સઘળા પદાર્થો પિતાના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, અને ભાવની અપેક્ષાથી છે, તથા પરદ્રવ્ય પરક્ષેત્ર, પર
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६१
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपानरूपणम्
'सदेव सर्व को नेच्छेत् , स्वरूपादिचतुष्टयात् ।
असदेव विपर्यासान्न चेन्न व्यवतिष्ठते ॥१॥इति॥ एतेन स्याद्वादो न मूलागमप्रसिद्धः, अपि तु आचीनै निवेशितः इति शङ्काऽपि परास्ता । 'विभज्नवार्य' इति मूलाक्षरत एव तस्य स्याद्वादस्प प्रादुर्भावात् । यद्य. प्यत्र स्याद्वादो न बीजरूपेणैव निहितो न तु स्वरूपेण तथापि वृक्षरूपेण काले भविष्यति । विराज्यवादमपि द्वि केनैव वक्तव्यम् । तत्राह-'भालादुयं' इति । 'भासायं' भाषाद्विकम् यत्र कुत्रापि वदेत् साधु स्तत्र धर्मव्याख्यानावसरे,
और पर भाव की अपेक्षा से नहीं हैं। कहा भी है 'सदेव सर्व को नेच्छेत्' इत्यादि।
स्वरूप आदि चतुष्टय की अपेक्षा से समस्त पदार्थों को सत् कौन नहीं मानेगा! इसी प्रकार पररूप आदि चतुष्टय से ये असत् हैं। ऐसा भी कौन स्वीकार न करेगा? अगर ऐलो न माना जाय तो पदार्थों का स्वरूप सिद्ध ही नहीं हो सकता।
विभज्यवाद के कथन से यह शंका भी दूर हो जाती है कि स्था. दाद मूल आगनों से सिद्ध नहीं है। परन्तु अर्वाचीन आचार्यों ने उसका निवेश किया है । 'विप्रज्जवाय' इन मूल अक्षरों से ही स्या दाद का प्रादुर्भाव हुआ है । यद्यपि यहां स्याद्वाद का बीज रूप से नहीं विधान किया गया है, सप्तभंगी के रूप में नहीं तथापि वृक्ष रूप से तो समय पाकर ही होगा ? इस विभज्यवाद का कथन भी दो प्रकार की भाषाओं द्वारा ही करना चाहिये अर्थात् सत्य भाषा और व्यवहार ४, सन ५२मापनी अपेक्षाथी नथी. ४यु ५५ छ -'सदेव सर्व को नेच्छेत्' इत्यादि
સ્વરૂપ વિગેરે ચતુષ્ટયની અપેક્ષાથી સઘળા પદાર્થોને સ કે નહીં સમજે ? એજ પ્રમાણે પરરૂપ વિગેરે ચતુષ્ટયથી તેઓ અસત્ છે. એવું પણ કે નહી સ્વીકારે ? જો એવું માનવામાં ન આવે તે પદાર્થોનું સ્વરૂપ સિદ્ધ જ થઈ શકતું નથી.
વિભય વાદના કથનથી એ શંકા પણ દૂર થઈ જાય છે-સ્યાદ્વાદ મૂળ આગમથી સિદ્ધ નથી. પરંતુ અર્વાચિન આચાર્યોએ તેને નિવેશ કરેલ છે. 'विभज्जवाय' । भूण सरोथी स्याद्वाहन प्रावि थये छे. नेमडिया
સ્યાદ્વાદનું બીજ રૂપે જ વિધાન કરેલ નથી તેમ સપ્તભંગીના રૂપે પણ નહીં તે પણ વૃક્ષ રૂપથી તે સમયે મેળવીને જ થશે. આ વિભજ્યવાદનું કથન પણ છે
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
सूत्रकृताङ्गेसूत्रे अन्यत्र वा भाषाद्वयेन सत्या सत्यामृपारूपेण सत्यया, यन्न सत्यं नापि मिथ्या, तादृशया च प्रथमान्तिमभापयेत्यर्थः वदेत् । किं भूतः मन् 'धम्म समुद्विते हिं' धर्मसमुत्यितैः सम्यक् संयममाश्रित्योत्थिताः सत्साधयः-उद्युक्तविहारिणः, तैः सह 'सपन्ने' सुपज्ञः-शोभना प्रज्ञा-सकलपाणिरक्षणरूपा मति यस्य स सुमज्ञः-साधुः 'समया' समतया-समभावेन चक्रवत्तिनं दरिद्रं च समभावेन पश्यन् रागढेपरवितो वा धर्मम् 'वियागरेज्ना' व्यागृणीयान् सबै प्रति भाषाद्विक माश्रित्य धर्ममुपदिशेदिति । सूत्रार्थयोः शङ्कारहितोऽपि साधुः शङ्कमान एव. भाषा से ही उसकी प्ररूपणा करनी चाहिए । साधु धर्मोपदेश के समय अथवा किसी अन्य समय पर जब भी बोले, इन्हीं दो भाषाओं को बोले । जो सत्य हो वह भाषा और जिसमें न सत्य का व्यवहार हो न असस्य का, वह व्यवहार भाषा कहलाती है।
साधु किस प्रकार का होकर ऐसा भाषण करे ? इस प्रश्न का उत्तर यह दिया गया है-जो लम्यक् संयम के द्वारा उत्थित हैं, अर्थात् उत्तम संयम का पालन करने वाले सत्लाधु हैं। उनके साथ रहे, उसकी बुद्धि समस्त प्राणियों की रक्षा करने की हो। वह चक्रवर्ती राजा और दरिद्र को लमभव से देखता हुआ या समभावी अर्थात् रागद्वेष से रहित होकर धर्म का सभी को दो प्रकार की भाषाओं से उपदेश दे।
अभिप्राय यह है कि साधु शंका से रहित होकर भी शंकायुक्त પ્રકારની ભાષાઓ દ્વારા જ કરવું જોઈએ. અર્થાત્ સત્ય ભાષા અને વ્યવહાર ભાષાથી જ તેની પ્રરૂપણ કરવી જોઈએ સાધુએ ધર્મોપદેશના સમયે અથવા બીજા કોઈ પણ અન્ય સમયે જ્યારે પણ બેલે ત્યારે આ બે ભાષા જ બોલે. જે સત્ય છે, તે સત્ય ભાષા છે અને જેમાં સત્યને વ્યવહાર ન હોય તેમ અસત્યને વ્યવહાર પણ ન હોય, તે વ્યવહાર ભાષા કહેવાય છે. - સાધુએ કેવા પ્રકારના થઈને આવું ભાષણ કરવું ? આ પ્રશ્નને ઉત્તર એ આપવામાં આવે છે કે-જે સમ્યક્ સ યમ દ્વારા ઉસ્થિત છે, અથવા ઉત્તમ સ યમનું પાલન કરવાવાળા સત્યાધુ છે, તેની સાથે રહેવું. તેમની બુદ્ધી સઘળા પ્રાણિયોની રક્ષા કરવાની હોય. તે ચક્રવર્તી રાજા અને દરિદ્રને સમભાવથી જોતા થકા અર્થાત્ સમભાવી અર્થાત્ રાગદ્વેષથી રહિત થઈને ધર્મને ઉપદેશ સઘળાઓને બે પ્રકારની ભાષાઓથી આપે.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે-સાધુએ શંકાથી રહિત થઈને પણ
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १४ प्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
ब्रूयात्, तथा व्याख्यानादौ स्याद्वादशेपेतं वचनमेव चरेत् । तथा धर्मानुष्ठामिः सह विहरन् सत्या तथा चरणाम् असत्यामृषा वा, या नापि सत्या नापि मृषा, area भाष प्रयुञ्जानः सर्वे प्रति समतया धर्ममुपदिशेत् । तत्र न व्यक्तिभेदेन वैषम्यं कर्त्तव्यमिति भावः ||२२||
मूलम् - अणुगच्छमाणे वितई विजाणे तहा तहा साहु अक्क लेणं । न कत्थइ भासं विहिंसंइज्जा निरुद्धगं वादि न दहिइज | २३ | छाया - अनुगच्छन् वितथं विजानीयात् तथा तथा साधुरकर्कशेन । न कत्येषां विस्,ि निरुद्धकं वापि न दीर्घयेत् ||२३|
૪૬૩
वचन का प्रयोग न करे । व्याख्यान आदि के समय में स्थावादयुक्त वचन ही बोले । तथा धर्म का अनुष्ठान करने वालों के साथ विहार करे तथा सत्य भाषा और व्यवहार भाषा का प्रयोग करता हुआ समभाव से सब को धर्म का उपदेश करे | सुनने वाले व्यक्तियों में भेद करके उपदेश में विषमता न करे अर्थात् राजा आदि को लगन के साथ और दरिद्रों को उपेक्षा से साथ उपदेश न करे ||२२||
'अगच्छमाणे' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'अणुगच्छमाणे- अनुगच्छन्' सत्यानृपा रूप दूसरी व्यवहार भाषा का अश्रयकर के उपदेशकरने वाले मुनि के वचन को अनुसरता हुआ कोई अधिकारी 'वित - वितथं' विपरीत 'विजाणेविजानाति' समझते हैं ऐसा सम्पक अर्थ को नहीं जानने वाले मन्द
શ'કિત વચનના પ્રચૈાગ ન કરવેશ. વ્યાખ્યાન વિગેરેના સમયે સ્યાદ્વાદ ચુક્ત વચન જ મેલે. તથા ધર્મનું અનુષ્ઠાન કરવા વાળાની સાથે વિહાર કરે તથા સત્ય ભાષા અને વ્યવહાર ભાષાના પ્રત્યેાગ કરતા થકા સમભાવથી સઘળાને ધર્મના ઉપદેશ કરે. સાંભળતાર વ્યક્તિયેામાં ભેદ રાખીને ઉપદેશમાં વિષમપણુ' ન કરે. અર્થાત્ રાજા વિગેરેને ધ્યાનપૂર્વક અને દરદ્રોને ઉપેક્ષા પૂર્ણાંક ઉપદેશ ન કરે. ારા अणुगच्चमाणे' त्यिाहि
शब्दार्थ' – 'अणुगच्छमाणे- अनुगच्छन्' सत्यभूषाय मील વ્યવહાર ભાષાના આશ્રય કરીને ઉપદેશ કરવાવાળા મુનિના વચનને અનુસરનારા કોઈ भड अधिकारी 'वितहूं - वितथं ' विपरीत 'विजाणे - विजानाति' समने मेवा अने सभ्य अर्थने न लघुवावाजा मह अधिकारीने 'तथा तथा तथा तथा '
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
सूत्रकारको ___ अन्वयार्थः-(अणुगच्छमाणे) अनुगच्छन सत्या सन्याम्पेनि भाषाहिकमा. श्रित्य उपदेशं कुर्वतो मुनेर्वचनमनुपरन् कश्चिद् मन्दाधिकारी 'वितहः वित विपरीतमेव अन्यथैव (विजाणे) विजानीयात्, त सम्रागर्थ मनन गरम मन्दाधि. कारिणम् 'तहा तहा' तथा तपा-तेन तेन प्रकारेग हेतु दृष्टान्तादिकथनप्रकारेण (साहु) साधुः (अरसेणं) अर्कशे न कोमलवचनेन उपदिगे येन स सम्यग वगच्छेद मूखोऽयमितिकृत्वा तं नापमानयेन (ण कत्थइ भाम) न कत्थये भापाम् अधिकारीको 'तहा तहा-या तथा' उस उस प्रकारने हेतुदृष्टात आदि शन प्रकार से 'मास साधुः' नाधु 'अमरकणं-असर्कशेन' कोमल बचन से उपदेशकरे 'ण शास्थाइ भाड-न फत्ययेत् मापाम्' नेत्र भंग के विकारले प्रश्न कर्नाके पनमें कुछ भी पीडा उत्पन्न न करे तथा 'ण विहिसइज्जा-न विहिरयात्' उसका निरस्कार भी न करे तथा 'निझाद्वगंवाधि-निरूद्ववापि अल्पाको 'ण दीहा -नदीघद्र' दीर्घ. शाक्यले कथन न करे ॥२३॥ ____ अन्वयार्थ-सत्या मृषा 'जो सत्य है और अट नहीं है' रूप द्वितीय भाषा व्यवहार हारा उपदेश करने वाले मुनि के वचन का अनुमरण करता हुआ जो कोई सन्द अधिकारी पुरुप वितथ याने असत्य को विपरीत ही समझने लगता है। उस सम्यक् अर्थ को नहीं जानने वाले मन्दाधिकारी को उस उस तरीक्षा से हेतु दृष्टान्तादि कथन पूर्वक कोमल वचन द्वारा साधु उपदेश करे जिससे वह मन्दाधिकारी उसको सम्यग्रूप से समझ जाय 'यह मूर्ख है' ऐसा समझ कर उसको अपतत प्रारथी-केतु धात विरेन। ४५न प्राथी 'साहु-साधुः' साधु 'अक कसेण-अकर्कशेन' म क्य था ५॥ ४२ ‘ण कथइ-भास-न कत्थयेत् મામ્' નેત્ર સંકેતના વિકારથી પ્રશ્નíના મનમાં કંઈ પણ પીઠા ઉત્પન્ન न ४२ तथा 'ण विहिसइज्जा-न विहिस्यात' तेना ति२२४।२ ५ न ४२ तथा 'निरुद्धग वाषि-निरुद्धवापि' ८५२ 'ण दीहइज्जा-न दीर्घयेत' समापूर्व કથન ન કરે ૨૩
અન્વયાર્થ–સત્યામૃષા (જે સત્ય છે અને જુઠું નથી) રૂપ બીજી વ્યવહાર ભાષા દ્વારા ઉપદેશ કરવાવાળા મુનિના વચનનું અનુસરણ કરતા થકા જે કઈ મંદ અધિકારી પુરૂષ વિતથ અર્થાત્ અસત્યને વિપરીત જ સમજે છે, એ સમ્યક્ અર્થને ન જાણવાવાળા મંદાધિકારીને એ તરકીબથી હેતુ દૃષ્ટાંત વિગેરે કથન પૂર્વક કેમલ વચન દ્વારા સાધુ ઉપદેશ કરે. જેથી એ મંદાધિકારી તેને સમ્યફ પ્રકારથી સમજી જાય “આ મૂર્ખ છે એવું સમજીને તેને
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
समर्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
વૃદ્ધ
भूमविकारादिभिः प्रष्टुर्मनसि किञ्चिदपि पीडां नोत्पादयेत् (ण विहिंसंइज्जा) न विहिंस्यात् न तिरिस्कुर्यात्, तथा 'निरुद्धगं वावि' निरुद्धकं वापि अत्यार्थमपि (ण दीहइज्जा) न दीर्घयेत् - दीर्घवाक्येन न कथयेत् ॥ २३॥
टीका -- पुनरपि उपदेशविधिमाह - 'अणु गच्छमाणे' अनुगच्छन्, भाषां सत्य व्यवहाररूपामाश्रित्योपदेशं कुर्वती वचनं कचित् सूक्ष्मबुद्धया झटिति सम्यगेवाडवगच्छति । कचिन्मन्दाधिकारी 'विवाह' वितथम् - अन्यथैव - विपरीतमेव 'विजाणे' विजानीयात् आचार्याशयमनवगच्छन् सन्दमवित्वादन्यथैव प्रतिपद्येत तदा तं सम्यगर्थमवगच्छन्तं मन्दाधिकारिणम् ' तद्दा तहा' तथा तथा तेन तेन प्रकारेण हेतुदृष्टान्तादिकथनप्रकारेण - 'भो स्वं सम्यग्र नावगच्छसि ? पूर्खस्त्वं देवानां धियोऽसि, इत्यादि कर्कशाला पैरनिर्भर्त्सयन येन प्रकारेण स सम्यगच्छेन् मानिस न करे, भ्रूभङ्ग नेत्र विकारादि के द्वारा मष्टा के मन में थोडी भी पीडा पैदा न करे और उसको तिरस्कार न करे । तथा अल्पार्थ को भी लम्बे चौडे बडे वाक्यों से नहीं कहे ||२३||
टीकार्थ- पुनः उपदेश की विधि कहते हैं- सत्य भाषा और व्यव हार भाषा का आश्रय लेकर उपदेश करने वाले साधु के वचन, को कोई सूक्ष्म बुद्धि वाला होने से जल्दी ठीक ठीक समझ लेता है । कोई मन्दबुद्धि होने से विपरीत ही समझता है अर्थात् आचार्य के आशय को ठीक ठीक न समझ कर अन्यथा ही ग्रहण करता है । ऐसी स्थिति में जो मन्द हो और ठीक प्रकार से समझ न सकता हो उसकी इस प्रकार भर्त्सना 'तिरस्कार' न करे - 'अरे' तू समझता नहीं है, तू मूर्ख है, अज्ञानी है' इत्यादि । परन्तु जिस प्रकार वह ठीक ठीक समझ सके,
અપમાનિત ન કરે બ્રભંગ નેત્રના વિકારાદિ દ્વારા પૂછનારના મનમાં ઘેાડી પણ પીડા થાય તેમ ન કરે. અને તેના તિરસ્કાર પણ ન કરે. તથા અલ્પાથને પશુ લાંખા લાંમાં વાકચેથી ન કહે૫૨૩॥
ટીકા-ફીથી ઉપદેશની વિધિ ખતાવતાં કહે છે. સત્ય ભાષા અને વ્યવહાર ભાષાને આશ્રય લઇને ઉપદેશ કરવાવાળા સાધુના વચનને કાઇ સૂક્ષ્મ બુદ્ધિશાળી હાવાથી જલ્દીથી સારી રીતે સમજી લે છે, અને કઈ મન્દ બુદ્ધિવાળા હૉવાથી ઉલ્ટુ જ સમજે છે, અર્થાત્ ઉપદેશક આચાયના આશયને ખરોબર ન સમજતાં જૂદાજ પ્રકારથી તેને સમજે છે, આવી સ્થિતિમાં જે મન્દ હાય, અને સારી રીતે સમજી ન શકતા હોય, तेना गावी रीते तिरस्ार न रे रे तू' सभा नथी? तू भूर्ख छे, અજ્ઞાની છેા વિગેરે પ્રકારથી તેના તિરસ્કાર કરવા નહી, પર ંતુ જે રીતે
सू० ५९
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे तेन प्रकारेण 'साहु' साधुः सम्यगववोधयेत्, मृोऽयमिति कृत्वा तं नाबमानयेत् ‘ण कत्थइ मासं' न कत्थयेद् भाषाम्-भ्रूभङ्गविकारादिभिरनादरेण न कधयेत् मष्टुमनसि अल्पीयसीमपि पीडां लोत्रादयेत् । यथा-'हे मूर्ख ? संस्कृतमते ! धिक्त्वाम्' इत्यादि मोच्चारणेन ‘ण विहिसइज्जा' न पिहिस्यात्-नैव तिरस्कुर्यात् । असंबद्धभापादोपहारोप्य तं न विडम्पयेत् । तथा-निरुद्धगं वावि' निरुद्ध वापि निरुद्धमल्पार्थम् । यहा निरुद्धमल्पकालिक व्याख्यानम्, व्याकरणतर्कादिप्रवेशान्निरुद्धद्वारेण 'ण दीहज्जा' न दीर्घ पेत् यदल्प वाक्यं तदीघकालिकं न कुर्यात् । तथा चोक्तम्
'सो अत्यो बत्तनो जो भाइ अव वरेहि थोदेहि ।
जो पुण थोबो बहु अक्सरेहि सो होड निस्तारो' ॥११॥ वैसा ही साधु प्रयत्न कर के भरज्ञावे । मौह चना का अथवा किसी अन्य प्रकार का विचार प्रदर्शित करके नशन करता हुन पूछने वाले के मन में लेश मात्र भी पीडा उत्पन्न न करे । 'अरे सूखं असंस्कृत! तुझे धिक्कार है।' इत्यादि कह कर तिरस्कार न करे । अरद्ध भापा के दोष का आरोप करके उसकी विडमना न करे । थोडी बात को पहत लम्बी करके न कहे अथवा अल्पकालीन व्याख्यान को व्याकरण तर्क आदि घुसेड कर लख्या न करे । छोटे वाक्य को दीर्घकालीन न करें। कहा भी है
'सो अत्यो बत्तव्यो जो भण्ण' इत्यादि ।
'ऐसे अर्थ की व्याख्या करनी चाहिए जो थोडे अक्षरों द्वारा कहा जा सकता हो । जो घोडा अर्थ बहुत अक्षरों द्वारा कहा जाता है, वह निस्सार हो जाता है।' ઠીક ઠીક સમજી શકે, એ જ પ્રમાણે સાધુ પ્રયત્ન કરીને સમઝાવે. ભમર ચડાવીને અથવા કોઈ અન્ય પ્રકારનો વિકાર બતાવીને કથન કરનાર પર પૂછવાવાળાના મનમાં લેશમાત્ર પણ પીડા ઉત્પન ન કરે. અરે મૂર્ખ હે મંદ બુદ્ધિવાળા તને ધિક્કાર છે, વિગેરે પ્રકારથી કહીને તેને તિરસ્કાર ન કરે. અસંબદ્ધ ભાષાના દેશને આરોપ કરીને તેને પીડા ન કરે, થેડી વાતને ઘણું મોટું સ્વરૂપ આપીને ન કહે, અથવા થોડા સમયના વ્યાખ્યાનને વ્યાકરણું, તર્ક વિગેરે ઉમેરીને તેને વિસ્તાર ન કરે. નાના વાક્યને લાબા સમય वाणान मानावे. यु पर छे 3-सो अत्थो वत्तव्वा जो भण्णइ' त्याह
એવા અર્થનું વ્યાખ્યાન કરવું જોઈએ કે-જે થોડા અક્ષરો દ્વારા કહી 'શકાય તેમ હય, જે છેડે અર્થે ઘણે અક્ષર દ્વારા કહેવામાં આવે છે,
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् छाया--सोऽथों वक्तव्यो यो भण्यतेऽक्षरैः स्तोकैः ।
__यः पुनः स्तोको बहुभिरक्षरै स भवति निस्सारः ॥१॥ तथा च 'यदल्पाक्षरं महार्थक तदेव प्रशस्यते' इति । भापा द्वयमाश्रित्योपदिशतः साधोः सकाशात् कश्चित् सूक्ष्मबुद्वितया अदिति सम्यगर्थ जानाति, तत्रैव तमर्थ मन्दमति नविगच्छति, अन्यथा प्रतिपद्यते । तत्र मन्दमतीन प्रतिबोध्य कोमला लापैः साधुर्बोधयितु चेष्टेत, नवनात्य तन्मनो व्यथयेन् । न वा प्रश्नकत्तुर्भाषा विनिन्ध, अल्पार्थं वाक्यं महता परिकरेण दीर्घयेदिति भावः ॥२३॥ मूलम्-समालवेज्जा पडिपुन भासी निलामिया समिया अट्रदंसी।
अणाइ सुद्धं वयणं भिंउंजे अलिसंधए पार्वविवेगं भिक्खूा२४॥
अतएव वही कथन प्रशंसनीय होता है । जिसमें अक्षर थोडे हो किन्तु अर्थ बहुत हो।
तात्पर्य यह है कि उपदेश देने वाले साधु के अभिप्राय को कोई सूक्ष्म बुद्धि शीघ्र समझ लेता है और भन्द बुद्धि जल्दी नहीं समझ पाता है या उलटा समझलेता है। ऐसी स्थिति में साधु मन्दमति श्रोताओं को कोमल शब्दों से समझाने का प्रयत्न करे । उनका अनादर करके मन को व्यथा 'दुःख न पहुचावे, न प्रश्नकर्ता की भाषा की निन्दा करे । अल्प अर्थ वाले विषय को लम्या न करे या लम्बे लम्बे घाक्य न बोले ॥२३॥ તે નિસાર બની જાય છે. તેથી એજ કથન પ્રશંસનીય–વખાણવા લાયક હોય છે, કે જેમાં થોડા અક્ષરે હોય પરંતુ સાથે ઘણે હેય, અર્થાત અર્થગાંભીર્ય વચને કહેવા જોઈએ.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-સત્ય અને વ્યવહાર ભાષાનું અવલમ્બન કરીને ઉપદેશ દેનારા સાધુના અભિપ્રાયને કેઈ સૂમ બુદ્ધિવાળે પુરૂષ જલદીથી સમજી શકે છે અને મંદ બુદ્ધિ જલદી સમજી શકતા નથી, અથવા તે ઉટી રીતે સમજી લે છે. આવી સ્થિતિમાં સાધુ મન્દ બુદ્ધિવાળા શ્રોતા એને કમળ શબ્દોથી સમઝાવવા પ્રયત્ન કરે તેને અનાદર કરીને તેના મનમાં દુખ પહોચાડે નહીં. તથા પ્રશ્ન કરનારાની ભાષાની નિંદા પણ ન કરે અલ્પ અર્થવાળા વિષયને લાંબુ ન બનાવે. અથવા લાંબા લાંબા વાક્યો ન બેલે, ૨૩
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
vate
सूत्रकृतासूत्र छाया--समालपेत् प्रतिपूर्णभापी, निशम्य सम्यगर्थदर्शी।
___ आज्ञया शुद्धं वचनमभियुञ्जीत, अभिसन्धयेत्पापविवेक भिक्षुः ॥२४॥ . अन्वयार्थः--(भिक्खू ) भिक्षुः-साधुः 'पडिपुन्नभासी' प्रतिपूर्णमापी-स्प. प्टार्थपतिवक्ता (निसामिया) निशम्य-गुरुमुवात् सुत्रार्थ सम्यगवधार्य (समिया) सम्यक्-सम्यग्रूपेण (अद्वदंसी) अर्थदर्शी तत्वार्थज्ञाता (आणाइ) आज्ञया-तीर्थ। 'समालवेज्जा' इत्यादि।
शब्दार्थ--'भिक्खू-भिक्षु' साधु 'पडिपुण्णमासी-प्रतिपूर्णभाषी' स्पष्टार्थ को कहे अर्थात् जो अर्थ अल्पाक्षरसे समझने में शक्य न हो ऐसे अर्थ को विस्तृत रूपसे जिस प्रकार से श्रोता समझ सके उस रूपसे 'समालवेज्जा-समालपेत्' कहे 'लिसामिया-निशम्घ' गुरुमुखसे सूत्र और उसके अर्थ को सम्यक रूपले समझकर 'सप्रिया-सम्यक' सम्यक प्रकारले 'अट्टदंसी-अर्थदर्शी तत्वार्थ को जानने वाला 'आणाह आज्ञया' तीर्थ कर प्रतिपादित शास्त्रके अनुसार 'शुद्ध-शुद्धम्' निरवद्य 'वयणं-वचनम्' वचनका भिजे-अभियुञ्जीत' प्रयोग करे ऐसा करने घाला साधु 'पावविवेगं-पापवित्रेकम् सत्कार आदि निरपेक्ष होने से दोष रहित वचन 'अभिसंघए-अभिसंध्यात्' कथन करे ॥२४॥ , अन्वयार्थ-निर्दोष भिक्षा ग्रहण करने वाला और स्पष्टावक्ता साधु गुरुमुख से सूत्रार्थ को अच्छे प्रकार समझ कर समीचीन रीति
'समालवेज्जा' त्याहि
Avalथ-'मिक्खू-भिक्षुः' साधु 'पडिपुण्णभासी-प्रतिपूर्णभाषी' २५टार्थ પૂર્વક કથન કરે અર્થાત્ જે અર્થ અલ્પાક્ષરથી સમજવામાં શકય ન હોય એવા અર્થને વિસ્તાર પૂર્વક કે જે રીતે સાંભળનારાઓ સમજી શકે એ રીતે 'समालवेज्जा-समालपेतू' ४३ 'निसामिया-निशम्य' १३भुमथी सूत्र भने तना मथ ने सारी समन 'समिया-सम्यक् सभ्य प्रस्थी 'अदुदंसी-अर्थ दर्शी' तत्वायन तयापा 'आणाइ-आज्ञया' तीथ ४२ प्रतिपाहित शाख प्रमाणे 'सुद्ध-शुद्धम्' निरवध 'घयण-वचनम्' क्यननु 'भिउंजे-अभियुञ्जीत' प्रयोग अरे सयु ४२वावाणे साधु 'पावविवेगं-पापविवेकम्' स४२ विगैरे अपेक्षा २हित पाथी ५ २हित क्यननु 'अभिसंधए-अभिसंध्यात्' કથન કરે રજા | અન્વયાર્થી—નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા અને સ્પષ્ટ અર્થને કહે વાવાળા સાધુ ગુરૂમુખથી સૂત્રાર્થને સારી રીતે સમજીને સમ્યક્ રીતથી તત્વાર્થને
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् .. _ ४६९ कदादीनामाज्ञया-तीर्थकृत्पतिपादित शास्त्रानुसारेण (मुद्धं) शुद्धं निरवधम् (वयणं) वचनम् (भिउंजे) अभियुञ्जीत-प्रयुजीव, तथा कुणिः (पावविवेग) पापविवे. कम्-सत्कारादिनिरपेक्षतया निदुष्टं वचनम् (अभिसंधए) अमिसन्दध्यात्उपयुञ्जीत ॥२४॥
टीका-कीदृशमुपदिशेत्तत्राह-'भिक्खू भिक्षुः-आत्मार्थी संयतः 'पडिपुन्नभासी' प्रतिपूर्णभाषी, योऽर्थः स्वल्पाक्षरेण बोधयितु ग्राहयितुं न शक्यते, तमर्थ विस्तृतशब्देन पर्यायशब्दप्रयोगेण भावार्थकथनेन वा यथा श्रोता बुद्धयेत तथा 'समालवेज्जा' समालपेत् यथा बोधुं शक्नुपात्तथा कथयेत्, । शब्दं शब्दातर वा नियोज्य तथा प्रयुञ्जीत, यथा प्रयुक्त तादृशोऽर्थों वोधगम्यो भवेत् । न तु दीर्घवाक्यप्रयोगनिपेभिया तं क्रमं परित्यजेत् । एतावता बोध्यमर्थ से तत्वर्थ का ज्ञातो होकर तीर्थकर गणधर आदि महापुरुषों की आज्ञा से अर्थात् तीर्थकृत्प्रतिपादित शास्त्र के अनुसार शुद्ध निरक्द्य वचन का प्रयोग करे । इस प्रकार करते हुए सत्कार पूजादि की अपेक्षा के विना ही पाप रहित निदुष्ट वचन का उपयोग करे ॥२४॥
टीकार्थ-किस प्रकार उपदेश दे, लो कहते हैं मोक्षाभिलाषी संघमी प्रतिपूर्ण भाषी हो अर्थात् जो अर्थ थोडे अक्षरों से न सप्लझाया जा सकता हो, उसे विस्तृत शब्दों से, पर्यायवाचक शब्दों का प्रयोग करके अथवा उसका भावार्थ कह कर समझाये, जिससे श्रोना समझ जाये। अथवा शब्दान्तर की योजना करके शब्द का ऐला प्रयोग करे जिससे दुरूह विषय भी बोधगम्य हो जाय। लावे वाक्य प्रयोग के निषेध के જાણવાવાળા થઈને તીર્થકર, ગણધર વિગેરે મહાપુરૂની આજ્ઞાથી અર્થાત્ તીર્થકર પ્રતિપાદિત શાસ્ત્રના કથન પ્રમાણે શુદ્ધ નિરવદ્ય વચનને પ્રયોગ કરે આવી રીતે કરતા થકા સત્કાર પૂજા વિગેરેની અપેક્ષા વિના જ પાપ રહિત નિર્દોષ વચનને ઉપયોગ કરે ૨૪
ટીકાઈ—કેવી રીતે ઉપદેશ દેવો, તે બતાવવા કહેવામાં આવે છે. - મોક્ષની ઈચ્છાવાળા, સાધુએ સંયમી અને પ્રતિપૂર્ણ ભાષા બેલવી. અર્થાત જે અર્થ છેડા અક્ષરોથી ન સમજાવી શકાતું હોય, તેને વિસ્તૃત શબ્દોથી એટલે કે પર્યાય વાચક શબ્દોને પ્રયોગ કરીને અથવા તેને ભાવાર્થ કહીને સમઝા. વ, કે જેથી સાંભળનાર શ્રોતા બરાબર સમજી લે. અથવા અન્ય શબ્દની ચેજના કરીને શબ્દોને એ પ્રયાગ કરે કે જેનાથી ન સમજી શકાય તે વિષય પણ સમજી લેવાય, લાંબાં લાંબાં વાક્યોના પ્રયોગના નિષેધના ભયથી કમનો
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्र ग्राहयता गुरुणा शब्दाधिक्यमपि प्रयोक्तव्यमेव । स्थलविशेषे क्वचन सावधानमनसाऽतिकठिन विषयं स्वल पक्षरेण प्रयुक्त यदि शिष्यः ज्ञातुं न शक्नुयात् तदा विस्तृतमाख्यया बोधयेत् । न तु पाण्डित्याऽभिमानेन मूछितः 'संसदि समागताः सभ्याः व्याकरणे तर्के मां प्रौढमवगच्छेयुः' इति कृत्या स्वल्पाक्षरमयुक्तमपि दीर्घाक्यावल्या बोधयितुमुपक्रमेत । इत्थं पूर्वप्राक्यप्रस्तुतवाक्ययोरथ सामं. जस्य मभिनीय यस्तु बोधयेत् सः प्रतिपूर्णभाषी भवेत् इति मन्ये । तथा आचा. यमुखात् 'निसामिया' निशम्य-श्रुत्या सूत्रं तदर्थं च सम्यगवधार्य, 'समिया' भय से फ्रम का परित्याग न करे । समझाने योग्य विषय के अनुरोध से आवश्यक्ता होने पर गुरु को अधिक शब्दों को भी प्रयोग करना चाहिए। किसी विशेष स्थल में मन को अवधान युक्त रखने पर भी कोई कठिन विषय यदि थोड़े शब्दों में न समझा जा सकता हो तो विस्तृत व्याख्या करके समझाना उचित है। हां, अपने पाण्डित्य के अहंकार में चूर हो कर, परिषद् में उपस्थित सभ्य मुझे व्याकरण एवं तर्कशास्त्र में निष्णात समझे' ऐसे विचार से थोड़े में कहने योग्य अर्थ को लम्बी लम्बी वाक्यावली का प्रयोग करके समझाने का प्रयत्न न करे । इस प्रकार पूर्शक्त (लम्बा करने का निषेध बतलाने वाले) वाक्य का तथा प्रस्तुत वाक्य का समन्वय करके जो उपदेश करता है, वही प्रतिपूर्ण आषी कहलाता है, ऐसा भगवान् फरमाते हैं।
तथा सम्यक् प्रकार से अर्थ का दी पुरुष आचार्य के मुख से सूत्र और अर्थ को अवधारण करके तीर्थंकर आदि की आज्ञा से अर्थात् ત્યાગ ન કરે. સમઝાવવાને ગ્ય વિષયમા આવશ્યકતા જણાવવાથી ગુરૂએ વિશેષ શબ્દોને પ્રવેગ પણ કરે ઈ એ. કેઈ વિશેષ સ્થળમાં મનને ધારણ યુક્ત રાખવા છતાં પણ કેઈ કઠણ વિષય જે ચેડા શબ્દોમાં ન સમજી શકાય તે હોય, તે વિસ્તાર પૂર્વક તેની વ્યાખ્યા કરીને સમઝાવવું તે યોગ્ય છે. પિતાના પાહિત્યના અહંકારમાં મસ્ત બનીને પરિષદમાં રહેલા મને વ્યાકરણ અને તર્ક શાસ્ત્રમાં નિષ્ણાત સમજે એવા વિચારથી છેડામાં કહેવા યોગ્ય અર્થને લાંબી લાંબી વાકય પંક્તિને પ્રયોગ કરીને સમઝાવવાનો પ્રાગ ન કરે. આ રીતે પહેલા કહેલ (લાંબા વાક્યોને નિષેધ બતાવનારા) વાક્યને તથા પ્રરતુત વાક્યને સમન્વય કરીને જે ઉપદેશ કરે છે, એજ પ્રતિપૂર્ણ ભાષી કહેવાય છે, એવું ભગવાન્ ફરમાવે છે.
તથા સારી રીતે અર્થને જાણનારે પુરૂષ આચાર્યના મુખેથી સૂત્ર અને અર્થને સારી રીતે સમજીને તીર્થંકર વિગેરેની આજ્ઞાથી અર્થાત તીર્થકરે
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
'समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४७१
सम्यग्रूपेण 'अट्ठदसी' अर्थदर्शी गुरुसकाशादवधारितमर्थं द्रष्टुं शीलं यस्य सम्यगर्थदर्शी । एतादृशः 'आणाई' आज्ञया तीर्थकरादीनामाज्ञया- तीर्थकर प्रतिपादितशास्त्रानुसारेण 'सुद्ध' शुद्वम्-पूर्वापराविरुद्धतया निरवद्यम् । 'वयणं' वचनम् ' भिउ'जे' अभियुञ्जीत । एवं च एताशं वचनं प्रयुञ्जानः 'पावविवेगं ' पापविवेकम् - पूनासत्कारादिनिरपेक्षतया निर्दुष्टं वचनम् 'अभि ave' अभिसन्दध्यात् निष्टवचनं प्रयुञ्जीतेति यथाऽतिक्लिष्टोऽर्थः स्व. ल्पाक्षरेण नैत्र प्रकाशयितुं शक्यते, तत्रागतिकगठितया वम विस्तृतशब्देनाsपि बोधयेत् । तथा गुरुमुखाद् उपश्रुत्य सम्यगत्रधार्य वीर्थकराज्ञया विशुद्ध वचनं वदेत् । साधु पापा पापयो विवेकं कुर्वन् निर्दुष्टं शब्दं वदेदिति भावः २ || पुनरपि उपदेशविधि दर्शयति- 'अदा बुइबाइ' इत्यादि, मूलम् - अहा बुइयाई सुसिक्ख एज्जा जइज्ज या णाइवेलं वएज्जा । से दिडिमं दिट्टिण लूस एज्जा से जाणइ भासिउं तं समाहिं । २५। छाया - यथोक्तानि सुशिक्षेत यदेतच नादिवेलं वदेत् ।
दृष्टिमान् हर्टिन लूषयेत् स जानाति भाषितुं तं समाधिम् २५। तीर्थकरोपदिष्ट आगम के अनुसार शुद्ध पूर्वापर विरोध से रहित वचन का प्रयोग करे | इस प्रकार से वाक्य का प्रयोग करने वाला ही निर्दोष बच्चन का प्रयोक्ता होता है ।
भाव यह है कि जो अर्थ थोड़े अक्षरों से प्रकाशित न किया जा सकता हो, उसे प्रकाशित करने का अन्य कोई उपाय न होने पर विस्तृत शब्दों से भी समजावें । तथा गुरुमुख से धारण करके तीर्थ कर की आज्ञा के अनुसार विशुद्ध वचन बोले । साधु को पाप और अपाप का विवेक करके अबूषित वचन ही बोलना चाहिए ||२४||
ઉપદેશ કરેલ આગમ પ્રમાણે પૂર્વાપરના વિરોધ વિનાનાં શુદ્ધ વચનને પ્રયાગ કરે. આ રીતે વાયના પ્રત્યેાગ કરવાવાળા જ નિર્દોષ વચનને ઉપદેશક થાય છે. અર્થાત્ નિર્દેષિ ઉપદેશ આપી શકે છે.
આ કથનના ભાવાથ એ છે કે—જે અથ થાડા અક્ષરેાથી બતાવી ન શકાતા હાય તેને પ્રકાશિત કરવા ખીજે કંઇ ઉપાય ન હૈાય તે વિસ્તાર વાળા શબ્દોથી પણ તે સમઝવે. તથા ગુરૂ મુખથી ધારણ કરીને તી...કરની આજ્ઞા પ્રમાણે વિશુદ્ધે વચન મેલે સાધુએ પાપ અને પાપને વિવેક કરીને દોષ વિનાના નિરૃષિ વચના જ ખાલવા જોઈએ ૫૬૪૫
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
सूत्रकृताङ्गखत्रे अन्धयायः - (अहा वुइयाई) ययोक्तानि-तीर्थकृटुक्ताचाराङ्गादिमत्राणि 'मुसि. क्खएज्जा' सुशिक्षेत-आसेवनशिक्षया से वेत, अन्ये गस्तयैव प्रतिपादयेच्च एवम्-'जइज्ज' यतेत-आगमाभ्यासाय प्रयत्न कुर्वीत (या) च तथा (गाइवेल) नातिवेलम्-कालिकोत्कालिकागमाऽध्ययनमर्यादामुल्लय (न वएडा) न वदेव
पुन: उपदेशविधि कहते हैं-'अहा वुझ्याइ' इत्यादि ।
शब्दार्थ-अहा वुझ्याई-योक्तानि' तीर्थ कर प्रतिपादित आचाराङ्ग आदि सूत्रों को 'स्सुलिखएज्जी-सुशिक्षे' अच्छीतरह सीखे नया 'जइ. ज्जया-यतेन' आगमके अल्पाल का प्रयत्न करे 'णाहवेलं-नारिवलं' मर्यादा का उल्लंघन कर के 'न बरजजा-न बदेत' चाणी म कहे 'से-सः' ऐसा करने वाला साधु 'दिद्विमं-दृष्टि शन्' सम्यक ज्ञानवाला दिहिदृष्टिम्' सम्प्रदर्शन को 'ण लसएन्जा-ल लूप येत' दषित न करे अर्थात् जिनवचन विरुद्ध प्ररूपणा न करे 'ले-सा' ऐसा मुनि 'तं-तम्' सर्वज्ञ कथित 'समाहि-समाधि लम्बज्ञान दर्शन को 'लासि-मापितुम्' प्ररूपणा करने को 'जाणह-जानाति' जानते हैं ।।२।। ___अन्वधार्थ-साधु पुरुष तीर्थ कर प्रतिपादित आचाराङ्ग आदि सूत्रों का सम्यक् प्रकार से ग्रहण आश्लेबन शिक्षा द्वारा सेवन करे और दसरे को वैसे ही कहे एवं आगम का अभ्यास के लिये प्रयत्न करे ।
शथी ५g अपडेशन विधि सतावतi सूत्र२ . छे -'अहा बुइ. याइ' त्यहि.
Avat - अहा बुइयाई- यथोक्तानि' तीय°४२ प्रतिपाति मायारा विशेष सूत्रीने 'सुसिमक्खएज्जा-सुशिक्षयेत' सारी रीते शीणे त 'जइज्जया-यतेत' भासमना २५याने प्रयत्न ४रे ‘णाइवेल-नातिवेलम्' माहानु SAधन ४शन 'न वएज्जा-न वदेत'
या न ४२ 'से-सः' को प्रमाणु पतना। साधु 'दिट्ठिमं-दृष्टिमान्' सभ्य ज्ञानवाणी 'दिदि-दृष्टिम्' सम्५५
शनने 'ण लूसएज्जा-न लूपयेत्' होष युत न ४३ अर्थात् नयनथा वि३६ ५३५६४२ 'से-सः' । मुनि 'तं-तम्' सर्वज्ञ वास थित 'खमाहि-समाधिम्' सभ्य ज्ञान प्रशनने 'भासिउ'-मापितुम् प्र३५।। ४२वाने 'जाणइ-जानाति' पणे छे. ॥२५॥
અન્વયાર્થ–સાધુ પુરૂષ તીર્થંકર પ્રતિપાદિત આચારાંગ આદિ સૂત્રોનું સારી રીતે ગ્રહણ આસેવન શિક્ષા દ્વારા સેવન કરે અને બીજાઓને એજ રીતે કહે તથા આગમના અભ્યાસ માટે પ્રયત્ન કરે પરંતુ કાલિક ઉત્કાલિક
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७३
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् अध्ययनकर्त्तव्यमर्यादां नातिक्रमेत (से) सः - एवंगुणविशिष्टः साधुः (दिट्टिम) दृष्टिमान् सम्यग् ज्ञानवान् (दिडिं) सम्यग्दर्शनम् (ण लूस एज्जा) न लूषयेत् - न जिनवचनविरुद्वपरूणां कुर्यात् (से) सः - एवंविधो मुनिः (तं) तम् सर्वभाषितम् (समाहिं) समाधिम् सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्ररूपम् ( मासिउ ) भाषितुम् - प्ररूपयितुम् (जाण) जानाति - निरूपवितुं शक्नोति ॥२५॥
टीका- 'अदा बुझ्याई' यथोक्तानि तीर्थ करप्रतिपादितानि आचाराङ्गादिसूत्राणि 'सिक्खज्जा' सुशिक्षेत सुष्ठु सम्पर ग्रहणशिक्षया तीर्थकरोक्ताऽऽ सम्यग् गृहीत्वा, आसेवन शिक्षया सेवेत । अन्येभ्यः प्रतिपादयेदपि तथैव । तथा 'जइज्ज' यत तदागमाभ्यासाय सततं प्रयत्नं तदाराधने वा कुर्यात्
किन्तु कालिक उत्कालिक आगम के अध्ययन मर्यादा का उल्लंघन कर नहीं बोले । अर्थात् अध्ययनकालिक कर्त्तव्य मर्यादा का अतिक्रमण नहीं करे । इस प्रकार का गुणगणविशिष्ट साधु सम्यग् ज्ञान युक्त होकर सम्यक्दर्शन को दूषित न करे अर्थात् जिनवचन के विरुद्ध विवेचन न करे। ऐसा करने वाला साधु सर्वज्ञ से भाषित सम्यग्ज्ञान दर्शन चारित्र तप रूप समाधि का निरूपण कर सकता है ||२५||
टीकार्थ - तीर्थंकर के द्वारा प्रतिपादित आचारांग आदि सूत्रों को सीखे अर्थात् ग्रहणशिक्षा से सम्यक् प्रकार जान कर आसेवन शिक्षा से तदनुसार व्यवहार करे और दूसरों को भी उसी प्रकार सिखावे । उन आगमों के अपास के लिये या उनकी आराधना के लिए सदा
આગમના અધ્યયન મર્યાદાનું ઉલ્.. ઘન કરીને ન ખાલે અર્થાત અધ્યયન કાલના કય મર્યાદાનું અતિક્રમણ ન કરે. આ પ્રકારના શુગૢગણુ વિશિષ્ટ સાધુ સમ્યક્ જ્ઞાન યુક્ત થઈને સમ્યક્ દનને દૂષિત ન કરે અર્થાત્ જીનવચનની વિરૂદ્ધ વિવેચન ન કરે એમ કરવાવાળા સાધુ સજ્ઞ દ્વારા કહેલ સમ્યજ્ઞાન દન ચારિત્ર તપ રૂપ સમાધિતુ નિરૂપશુ કરી શકે છે પા
ટીકા તીર્થંકર દ્વારા પ્રતિપાદન કરાયેલા આચારાંગ વિગેરે સૂત્રેાને શીખે અર્થાત્ ગ્રહણુ શિક્ષાથી સારી રીતે જાણીને આસેવન શિક્ષાથી તે પ્રમાણે વ્યવહાર કરે. અને બીજાઓને પણ તે પ્રમાણે શિખવે તે આગમાના અભ્યાસ માટે અથવા તેની આરાધના માટે હંમેશા પ્રયત્નવાન્ રહે, કાલિક
सू० ६०
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताही 'या' च तया-'णाइवेलं' नातिवेलम्-कालिकोत्कालिकाऽऽगमाऽध्ययनस्य या मर्यादा तामतिक्रम्य 'न वएज्ज' न वदेव-अध्ययनकर्तव्यमर्यादा नाति क्रमेत, यथावप्तरं परस्पराबाधया सर्वाः क्रियाः पतिलेखनादिकाः कुर्यादित्यर्थः । स एवं गुणजातीयो यथाकालवादी च 'दिहिंम' दृष्टिमान-सम्यग्ज्ञानवान् यथावस्थितपदार्थान् उपदिशंश्च धर्मदेशनाम् 'दिहि' दृष्टिम्-सम्यग्दर्शनम् ‘ण लूसएज्जा' न लूपयेत् न दुपयेत् जिनवचनविरुद्धप्ररूपणां न कुर्यात् । ____ अयं भावः-श्रोत विशेष कस्य धर्मस्यानुयायी इत्यादिकं ज्ञात्वा तथोपदेशो दातव्यः सिद्धान्तविरुद्धदेशनापरिहारेण यथा श्रोतुः स्वान्ते सम्यक्त्वं स्थिरी भवेत् मनसि संशयादिश्च नोत्पद्येत 'से' सः यश्चैवंविधः सः 'जाणइ' जानाति । प्रयत्नशील रहे। कालिक और उत्कालिक सूत्रों के अध्ययन की जों मर्यादा है। उसका उल्लंघन करके प्ररूपणा न करे । अध्ययन और कर्तव्य की मर्यादा का उल्लंघन न करे । अर्थात् परस्पर में किसी को. घाधा न पहुंचा कर यथावसर सर प्रतिलेखन आदि क्रियाएं करे । इन गुणों से युक्त तथा यथाकाल कर्तव्य करने वाला ही सम्यग्ज्ञानवान् होता हैं । अतएव पदार्थों के वास्तविक स्वरूप को जानता हुआ और धर्मदेशना करता हुआ अपने सम्यग्दर्शन को दूषित न करे। जिनव-- चन के विरुद्ध प्ररूपणा न करे। ____ आशय यह है-श्रोता के विषय में यह जानकर कि यह किस धर्म का अनुयायी है, तदनुसार मिद्धान्त विरुद्ध मरूपणा त्याग कर उपदेश देना चाहिए। उपदेश ऐसा होना चाहिए जिससे श्रोता के अन्तःक. અને ઉત્કાલિક સૂત્રોના અધ્યયનની જે મર્યાદા છે, તેનું ઉલ્લંઘન કરીને પ્રરૂપણ ન કરે. અધ્યયન અને કર્તવ્યની મર્યાદાનું ઉલ્લઘન ન કરે. અર્થાત પરસ્પરમાં કેઈને પણ બાધા ન પહોંચાડીને યથાવસર સઘળી પ્રતિલેખન વિગેરે ક્રિયાઓ કરે. આ ગુણોથી યુક્ત તથા યથાકાળ કર્તવ્ય કરવાવાળા જ સમ્યફ જ્ઞાનવાન હોય છે, તેથી જ પદાર્થોના વાસ્તવિક સ્વરૂપને જાણતા થકા તથા ધર્મદેશના કરતા થકા પિતાના સમ્યક્ દર્શનને દૂષિત ન કરે અર્થાત જીનેવચનની વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણા ન કરે. ' કહેવાનો આશય એ છે કે-શ્રોતાના સંબંધમાં એ જાણીને કેકયા ધર્મને અનુયાયી છે? તે પ્રમાણે સિદ્ધાંત વિરૂદ્ધ પ્રાણ પ્રરૂપણાને ત્યાગ કરીને ઉપદેશ દેવે જોઈએ, ઉપદેશ એ હવે જોઈએ કે-જેનાથી શ્રોતા
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् सर्वज्ञभाषितम् ‘समाहि' समाधिम्-सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्ररूपम् ‘भासिउ' भापि तुम्, जानाति प्ररूपयितुं शक्नोतीत्यर्थः । साधुः सर्वज्ञोक्तागमस्याऽ यासं कुर्वन् तदुपदिष्टोपदेशाऽनुसारिवचनमेव वदेत् । स च तदीयमर्यादामतिक्रम्य नाति वदेव, सम्यग्दृष्टिमान् सत् कथमपि सम्यग्दर्शनं न दुपयेत् । य एवमुपदेष्टुं जानाति, स एव सर्वज्ञोक्तभावसमाधि भापितुं जानातीति भावः ॥२५॥ मूलम्-अलूसए णो पच्छन्न भासीणो सुत्तमत्थं च करेज्जताई।
सत्तारभत्ती अणुवीयवायं सुयं च सम्म पडिवाययति॥२६॥ ' छाया--अलूपये नो प्रच्छन्नमाषी, नो सूत्रमर्थं च कुर्यात् त्रायी।
शास्तृभक्तथाऽनुविचिन्त्य वादं, श्रुतं च सम्यक् प्रतिपादयेत् ॥२६॥ रण में सम्पत्व स्थिर हो सके और संशय आदि दोष उत्पन्न न हों। जो इस प्रकार भाषण करता है वही सर्वज्ञ कथित सम्यग्ज्ञानदर्शन चारित्र तप रूप समाधि का प्ररूपण करना जानता है । वही समाधि की प्ररूपणा करने में समर्थ हो सकता है। " , तात्पर्य यह है कि साधु सर्वज्ञोक्त आगम का अभ्यास करता हुआ, आगम के उपदेश के अनुसार ही वचनों का प्रयोग करे। वह मर्यादा का उल्लंघन करके भाषण न करे। किसी भी प्रकार सम्यग्दर्शन को दूषित न करे। जो ऐला उपदेश करना जानता है, वही सर्वज्ञोक्त समाधि का उपदेश करना जानता है ॥२५॥ 'अलूसए' इत्यादि।
शब्दार्थ- 'अल्सए-अलूषक' साधु आगम के अर्थ को दृषित સાંભળનારાના અંતઃકરણમાં સમ્યક્ત્વ સ્થિર થઈ શકે. અને સંશય વિગેરે દે ઉત્પન્ન ન થાય આ રીતે જે ઉપદેશ આપે છે, એજ સર્વજ્ઞ કથિત સમ્યજ્ઞાન સમ્યક્દર્શન સમ્યકુચારિત્ર અને સભ્યતા રૂપ સમાધિની પ્રરૂપણ કરવાનું જાણે છે. એજ સમાધિની પ્રરૂપણા કરવામાં સમર્થ થઈ શકે છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–સાધુ સર્વજ્ઞ કથિત આગમને અભ્યાસ કરતા થકા આગમના ઉપદેશ પ્રમાણે જ વચને પ્રયોગ કરે. તે મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરીને ભાષણ ન કરે. કેઈ પણ પ્રકારથી સમ્યક્ દર્શનને દેષ યુક્ત ન બનાવે આ પ્રમાણે જે ઉપદેશ કરવાને જાણે છે. એજ સર્વજ્ઞ પ્રતિ સમાધિને ઉપદેશ કરી શકે છે. રપા
'अलूसए' त्यहि शहा-'अल्सए-भलूपकः' साधु भागभाना मन इपित ४२नार न
"
"
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
सूत्रकृताङ्गेसूत्र ___ अन्वयार्थः-(अलूपए) अलूपयेत्-अपसिद्धान्तकथनेन सर्वज्ञभापिताङ्गं न लूपयेत-न दुपयेत् ‘णो पच्छन्नभासी' न प्रच्छन्न मापी सिद्धान्तार्थस्य प्रच्छन्न भाषको न भवेत्, तथा 'ताई त्रायी प्राणिनां त्राणकर्ता पटकायपरिपालका (सुत्तमत्य च) सुत्रमर्थ च-आगमार्थ स्वमतिकल्पनया विपरीतम् 'ण करेज्ज' न कुर्यात् स्वार्थ धिया सूत्रार्थ नान्यथारूपेण प्ररूपयेत् यतः (सत्चारभत्ती) शास्तकरने वाला न बने 'णा पच्छन्नभासी-न प्रच्छन्नभाषी' सिद्धान्त के अर्थ को छिपाकर कथन न करे तथा 'ताई-त्राची' प्राणियों के रक्षण करनेवाला पुरुप 'सुत्तमस्य च-सूत्रम्' अर्थञ्च' आगमके अर्थ को अपनी बुद्धि की कल्पनासे विपरीत ‘ण करेज्जा-न कुर्यात्' न करे अर्थात् स्वार्थ बुद्धिसे सूत्रार्थ को अन्यथा रूपसे न कहे 'सत्तारभत्ती-शास्त भत्या' पर के हित करने वाले आचार्य के प्रति भक्ति से 'वायं-वादम्' वाणीको 'अणुवीय-अनुविचिन्त्य' सम्यक विचार करके आगम का विरोध न हो इस प्रकार की वाणी का कथन करे तथा सुयंच-श्रुतश्च' आचार्य एवं गुरु मुखसे जो सुना हो उसको ही 'सम्म-सम्यक् सुचारु रूपसे 'पडिवाथयंति-प्रतिपादयेत्' सूत्रार्थ का प्रतिपादन करे ॥२६॥ _____ अन्वयार्थ-अलूषक अर्थात् अपसिद्धान्त का कथन कर सर्वज्ञ भाषित आचाराङ्ग आदि आगम को दूषित नहीं करने वाला साधु सिद्धान्त भूत अर्थ को एकान्त में छिपकर भाषण के द्वारा गुप्त न करे तथा पृथिव्यादि षटकाय का परिपालन करने वाला समस्त प्राणियोंका भने 'णो पच्छन्नभासी-न प्रच्छन्नभाषी' सिriaन मन छुपावी. थन न ४२ तथा 'ताई-त्रायी' प्राणीनु २क्षय ४२वावाणी ५३५ ‘सुचमत्थंध-सूत्रम् भर्थम्च' भागभाना मथ न पातानी मुद्धिनी ८५नाथी विपरीत शत 'ण करेज न कुर्यात्' न ४२ मात वाथ भुद्धिथा सूत्राय अन्यथा रे न ४४ 'सत्तारभत्ती-शास्तृभक्त्या' मन्यनु हित ४२वावा। माया प्रत्ये तिथी 'पार्थ-वादम्' पाएन 'अणुवीय-अनुविचिन्त्य' विया२ ४१२ माशभना विरोध न थाय मे शतनी पान ४थन ४२ तथा 'सुयंच-श्रुतञ्च' माया भने ४३भुमयी रे ममन्यु डाय तर 'सम्म-सम्यक्' सारी शत 'पडिवाययंतिप्रतिपादयेत्' सूत्रार्थनु प्रतिपाहन ४२ ॥२६॥
અન્વયાર્થ-અલૂષક અર્થાત્ અપસિદ્ધાંતનું કથન કરીને સર્વ કથિત બચારાંગ વિગેરે આગને દૂષિત ન કરવાવાળા સાધુ સિદ્ધાંત યુક્ત અને એકાંતમાં છુપાઈને ભાષણ દ્વારા ગુપ્ત ન કરે. તથા પૃથિવી વિગેરે કાય
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अं. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपण
४७७ भक्तया-परहितकारकाचार्यभक्त्या (वार्य) बादम् (अणुनीय) अनुविचिन्त्य वादं वदेत्, तथा-(सुयं च ) श्रृंत च यदाचार्यगुरुमुखात् श्रुतं तदेव वस्तु (सम्म) सम्यक् (पडिवाययंति) प्रतिपादयेत् नान्यथेति भावः ॥२६॥
टीका-पुनरप्युपदेशविधिमुपदिशति-तीर्थकरोदिताऽऽगमस्य देशनां कुर्वन् 'अलूसए' न लूपयेत् अपसिद्धान्तकथनेन सर्वज्ञभापिता न दुपयेत्, 'सर्वज्ञ ध्याख्यानावसरे नाहमासम्' इत्यादि कुतर्केण न खण्डयेत् । तथा-'णो पच्छन्न त्राण का सूत्र और आगमार्थ को अपनी मति की कल्पना से विप -रीत अर्थ न करे । अर्थात् स्वार्थवुद्धि से सूत्रार्थ को विपरीत रूपसे दूसरों को नहीं कहे, क्योंकि परहित कारक आचार्य के प्रति भक्ति का ख्याल कर वाद विवाद को सम्यग्र रूप से विचार कर अर्थात् इस वाद से आगम की तो कोई क्षति नहीं होगी। ऐसा विचार कर वाद करे, तथा जो वस्तु आचार्य गुरु जनों के मुख से जैसा लुना या जाना है उसी वस्तु को वैसे ही समीचीन रूपले कहे उसके विपरीत रूप से नहीं कहे ॥२३॥
टीकार्थ-फिर उपदेश विधि का विधान करते हैं-तीर्थकर प्ररूपित आगम की देशना करने वाला मुनि सिद्धान्त विरुद्ध कथन करके सर्वज्ञ 'ने जब व्याख्या की तब मैं तो वहां था नहीं, इस प्रकार का कुर्तके करके उसका खण्डन न करे । अविरुद्ध और संघ के अनुभव से सिद्ध જીવેનું પાલન કરવાવાળા સઘળા પ્રાણિયોનું રક્ષણ કરવાવાળા, સૂત્ર અને આગમના અર્થને પિતાની બુદ્ધિની કલ્પનાથી વિપરીત રીતે ન ઘટવે અર્થાત્ સ્વાર્થ બુદ્ધિથી સ્વાર્થને વિપરીત રીતે બીજાઓને ન કહે. કેમકે–પરહિત કત એવા આચાર્યના પ્રત્યેની ભક્તિનો ખ્યાલ રાખીને વાદવિવાદમાં સારી રીતે વિચાર કરીને એટલે કે આ વાદથી આગમની તો કઈ ક્ષતિ થશે નહીને એમ વિચાર કરીને વાત કરે તથા જે વસ્તુ આચાર્ય વિગેરે ગુરૂજનોના મુખથી જે રીતે સાંભળ્યું હોય અથવા જાણ્યું હોય એ વસ્તુને એજ રીતે સમ્યક્ પ્રકારથી કહેવું. પિતે જાણ્યું હોય તેથી વિપરીત રૂપે ४ नही ॥२९॥
ટીકાઈ–ફરીથી ઉપદેશ વિધિનું વિધાન કરતાં કહે છે કે-તીર્થકરે પ્રરૂપણ કરેલ આગમને ઉપદેશ આપનાર મુનિ સિદ્ધાત વિરૂદ્ધ કથન કરીને સર્વ કહેલ અંગને દૂષિત ન કરે. સર્વ જ્યારે કહેલ વ્યાખ્યા કરી ત્યારે હું તે ત્યાં હતે નહી આ રીતને કુતર્ક કરીને તેનું અન્ડન ન કરે. અવિ
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७
सूत्रकृतात्रे
भासी' न प्रन्छन्नभाषी भवेत्, अविरुद्धं सिद्धान्तार्थ सर्वानुभवसिद्धं प्रच्छन्न भाषणेन अस्पष्ट मापणेन न गोपयेत् । अथवा प्रच्छानं गुप्तमर्थम् अपक्वबुद्धिभ्यो न वदेत् । यतोऽपक्त्रमतिभ्य स्तादृशसिद्धान्तरहस्योद्घाटन महिताय भवति । I तदुक्तम् - प्रशान्तमत्रौ शास्त्र - सद्भावप्रतिपादनम् ।
दोषायाsभिनवोद्दीर्णे, शमनीयमिवज्वरे ॥१॥
यथा नवीनज्वरवतः शान्त्यर्थमौषधं हानिकारकं भवति तथा अपaaद्विभ्यः शास्त्ररहस्यकथनं हानिकारकमिति भावः । तथा - 'ताई' श्रायी पट्काय परिपाकः स्वपररक्षकः, अथवा प्राणिनां संसारसागराद् रक्षणशीलः 'सुत्तमत्थं च' सूत्रमर्थं च सूत्रम् यदि वा तदीयमर्थ स्वमतिकल्पनया विपरीतम् 'णकरेज्जा' न कुर्यात् स्वमतिविकल्पनातः सूत्रार्थ कथमपि नाऽन्यथा नयेत् न प्ररूसिद्धान्त के अर्थ को अस्पष्ट भाषण करके गोपन न करे । अथवा जो विषय प्रच्छन्न हो अर्थात् सर्वज्ञ साधारण के समक्ष कहने के योग्य न हो, उसे अपरिपक्व बुद्धि वालों से न कहे । क्योंकि ऐसे लोगों के समक्ष उस विषय को प्रकट करना उन्हीं के लिए अहितकर होता है । कहा भी है- अप्रशान्तमतौ शास्त्र' इत्यादि ।
जैसे नवीन ज्वर वाले की शान्ति के लिए दी गई औषध भी हानि-कारक सिद्ध होती है । उसी प्रकार अपरिपक्व बुद्धियों को शास्त्र का रहस्य कहना हानिकारक होता है ।'
- तथा त्रायी अर्थात् षट्ाय का परिपालक, स्वपर का रक्षक अथवा प्राणियों का संसारसागर से रक्षण करने वाला सांधु सूत्र को, अर्थ को अथवा सूत्र के अर्थको अपनी कल्पना से विपरीत न करे । क्यों
રૂદ્ધ અને ખધાના અનુભવથી સિદ્ધ સિદ્ધાંતન અને અસ્પષ્ટ ભાષણ કરીને છૂપાવે નહીં. અથવા જે વિષય ગુપ્ત હાય અર્થાત્ સર્વ સાધારણેા પ્રત્યે કહેવા ચેાગ્ય ન હાય, તેને અપરિપકવ બુદ્ધિવાળાની આગળ ન કહેવા કેમકે-એવા લેાકેાની સમક્ષ તે વિષયને પ્રગટ કરવે તે તેમને જ માટે मस्ति १२ होय छे, छुपा है - 'अप्रशान्तयतौ शास्त्र' इत्यादि
જેમ નવા જવર-તાવ વાળાની શાતિ માટે આપવામાં આવેલ એસડ પણ હાનિકારક સિદ્ધ થાય છે, એજ પ્રમાણે અપરિપકવ બુદ્ધિવાળાઓને શાસ્ત્રનુ રહસ કહેવુ' તે હાનિકારક હાય છે,
તથા ત્રાયી અર્થાત્ ષટ્કાયના પરિપાલક, સ્વ અને પરના રક્ષક અથવા પ્રાણિયોનું સંસાર સાગરથી રક્ષણુ કરવાવાળા સાધુ સૂત્રને અને, અથવા સૂત્રના અને પેાતાની સ્વ કલ્પનાથી વિપરીત ન મનાવે. કેમ વિપરીત ન
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
संमयार्थबोधिनी टीका प्र.व. अ. १४ प्रन्थस्वरूपनिरूपणम् पयेत् । कुतो न अर्थान्तरमभिनयेत् इत्यत आह-सत्तारभत्ती' शास्तृभक्त्या, पर कीय हितमाचरन् शास्त्राचार्यादिः तस्य या भक्ति स्तया 'वाय' वादम् 'अणुवीय' अनुविचिन्त्य यदहं प्रतिपादयामि, अनेनाऽऽगमस्य कापि क्षतिर्न भवेदिति विचार्य वादं वदेत् । तथा 'सुंय च' श्रृंत च यदाचार्यमुखात् तदेव श्रृंत वस्तु 'सम्म' सम्यक् 'पडिवाययंति' प्रतिपादयेत् लोकानां हितं तथा गुरुभक्ति चाऽनु. स्मृत्य तदेव श्रुतं वस्तु 'सम्म' सम्यक् 'पडिवाययंति' प्रतिपादयेत् लोकानां हित तथा गुरुभक्ति चाऽनुस्मृत्य तदेव वक्तव्यं यद्गुरुमुखाच्छूतं भवेत् । न तु लोकानुरोधेन तत्सुखाय यथाकथंचित् प्रहसनमित्र वक्तव्यमिति। साधुरागमार्थं न दक्ष येत्, न दा आगमसिद्धान्तं गोपयेत् । पटकायरक्षकः साधुः सूत्रार्थ नाऽन्यथाऽभिन. येत् । गुरोर्भक्तिं मनसि निधाय ततो यद्वक्तव्यं तत् किमपि देव, तथा गुरु मुखाद् यथा श्रुतं तथैव वक्तव्यं नान्यथेति भावः ॥२६॥ विपरीत न करें ? इसका उत्तर यह है कि आचार्य आदि शास्त्र उपदेशकों के प्रति भक्ति से प्रेरित होकर 'मैं जो कहता हूं उससे आगम की कोई क्षतितो नहीं हो रही है, इस प्रकार विचार करके बोले। आचार्य के मुंख से जो वस्तु सुनी है, उसी का सम्यक् प्रकार से प्रतिपादन करे, अर्थात् लोगों के हित को तथा गुरु भक्ति को स्मरण करके वही कहना चाहिए जो गुरुमुख से सुना हो। लोको के अनुरोध से उनके मनोरं जन के लिए यथा कथंचित् प्रहसन सरीखा नहीं घोलना चाहिए। ____तात्पर्य यह है कि साधु आगम के अर्थ को दूषित न करे और न
आगम के सिद्धान्त को छिपाए । रक्षक साधु स्त्रार्थ को अन्यथा न सिखावे । गुरु के प्रति हृदय में भक्ति धारण करके ही जो घलने કરે ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં કહે છે કે આચાર્ય વિગેરે શાસ્ત્રને ઉપ દેશ આપનારાઓ પ્રત્યે ભક્તિથી પ્રેરિત થઈને હું જે કહું છું. તેથી આ ગમની કોઈ ક્ષતિત થતી નથી ? આવા પ્રકારનો વિચાર કરીને બેસવું. આચાર્યના મુખેથી જે વસ્તુ સાંભળેલી હોય, એજ વરતનું સમ્યફ રીતે પ્રતિપાદન કરે અર્થાત્ લેકેના હિતને તથા ગુરૂભક્તિને સ્મરણ કરીને એજ કહેવું જોઈએ કે જે ગુરૂમુખેથી સાંભળેલ હેય, લેકેના અનુરોધથી તેઓના મનોરંજન માટે યત્ કિંચિત્ હાસ્ય કારક બલવું ન જોઈએ. .
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–આગમના સિદ્ધાંતને છુપાવે નહીં પરકાય રક્ષક સાધુ સૂત્રાર્થને અન્યથા શીખવે નહીં ગુરૂ પ્રત્યે હૃદયમાં ભક્તિ ધારણું
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतागसूत्रे ४८० मूलम्-से सुद्धसुत्ते उवहाणवं च धम्म च जे विदेइ तत्थ तत्थ। ___आदेज्जवक्के कुसले वियते स अरिहइ भौसिउं"तसमाहि।२७।
छाया-स शुद्धमत्र उपधानवांश्च धर्म च यो विन्दति तत्र तत्र ।
___ आदेयवाक्यः कुशलो व्यक्तः सोऽर्हति भापितु तं समाधिम् ॥२७|| योग्य हो सो घोले। तथा गुरुमुख से जो सुना हो वही वाले, अन्यथा नहीं ॥२६॥ - 'से सुद्धसुत्ते' इत्यादि।
शब्दार्थ-से-स:' यथावस्थित आगम का कथन करने वाला 'सुद्धसुत्तो-शुद्धसूत्र शुद्ध स्तूत्र को कहने वाला तथा 'उवहाणवं चउपधानवान्' शास्त्रोक्त तपका आचरण करने वाला 'तस्य तत्थ-तत्र तत्र' आज्ञा से ग्रहण करने योग्य स्थालमें आज्ञासे ग्रहण करे इस प्रकार 'जे-य:' जो साधु 'धम्म-धर्मम् श्रतचारित्र रूप धर्मको 'विदतिविन्दति' प्राप्त करता है ऐसा पुरुष 'आदेज्जवक्के-आदेयवाक्या' ग्रहण करने योग्य वाक्य वाला तथा 'कुसले-कुगल' आगम के प्रति. पादन में निपुण 'वियत्ते- व्यक्तः विचार पूर्वक कार्य करनेवाला 'से-स' 'ऐसा पुरुष 'तं समाहि-तं समाधिम्' सर्वज्ञोक्त भाव समाधि को भासिउं-भाषितु' इसको कथन करने में 'अरिहह-अर्हनि' योग्य होता है 'त्तिवेमि-इति ब्रवीमि' ऐसा में सुधर्मा स्वामी कहना ह॥२७॥ કરીને જ જે બેલવાને યોગ્ય હોય એજ બેલે તથા ગુરૂ સુખથી જે સાંભળેલ હોય એજ કહે તેથી અન્ય પ્રકારનું કથન ન કરે. ૨૬
से सुद्धसुत्ते' त्यादि
शहाथ-'से-सः' यथास्थित मागमनु ४थन ४२वावा 'सुद्धमुत्तो शुद्धसूत्रः' शुद्ध सूत्रनु ४थन ४२वावा तथा 'उवहाणवं-उपधानवान्' शासीत तपर्नु माय२] ४२१ावात 'तत्थ-तत्र' माशाथी बडय ४२५। योग्य स्थमा माज्ञाथी १ सय ४३ मा रीते 'जे-यः' साधु 'धम्म-धर्मम्' श्रुतयार ३५ धमन 'विदति-विन्दति प्रात ४२ . मेवो ५३५ 'आदेज्जवक्के-आदेयवाक्यः' अर ४२वा योग्य पाया तथा 'कुसले-कुशलः' सामना प्रतिपाहन ४२पामा निपुY 'वियत्ते-व्यक्त' विया२ पूर्व ४ ४ ४२वापाण। 'से-स' । पु३५ 'तं समाहि-तं समाधिम्' सर्वोत माप समाधिन 'भासिउ'-भाषितुम्' मीने ४थन ४.पामा 'अरिहइ-अर्हति' ये २५ मन छे. 'ति वेमि-इति प्रवीमि' से रीतसुधा स्वामी ४ छ ॥२७॥
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
मयाबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १४ प्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
**
उपधा
अन्वयार्थः - (से) सः - • यथावस्थितागमस्य प्रणेता (सुद्धसुत्ते) शुद्धमुत्रः, शुद्धम् - निर्मलं प्ररूपणतोऽध्ययननश्च सूत्रम् - प्रवचनं यस्य यस्य स शुद्धमूत्र सम्यग्रूपेण शुद्धसूत्रम् इत्यर्थ', तथा यः ( उवहाणवं च ) नवांश्व - सूत्राराधनार्थ तपश्चरणशील इत्यर्थः तथा 'तत्थ तस्थ' तत्र तत्र आइया ब्राह्मस्थळे आज्ञयैव ग्राह्यः, हेतुकस्थले हेतुनैव ग्राह्यः एतद्रहणसम्पन्नः (जे) य (धम्मं) धर्म श्रुतचारित्राख्यम् (विंदर) विन्दति - सम्यक्प्राप्नोति एतादृशः पुरुषः (आदेज्जवक्के) आदेयवाक्यः तत्रादेयं ग्राह्यं वाक्यं वचनं यस्य स आदेयचाक्यो भवति (कुसळे ) कुगल : - आगनप्रतिपादने निपुणः (त्रियत्ते) व्यक्तः - विचार पूर्वकं कार्यकारी (स) सः - एतादृशः पुरुषः (तं समाहि) तं भावसमाधिम् - ज्ञानादिकम् (भासिउ ) भाषितुं परेभ्यः प्रतिपादयितुम् (अरिह ) अर्हति - योग्यो भवतीति । (त्तिबेमि) इति ब्रवीमि इति शब्दः अध्ययन समाप्तिबोधकः इत्यहं सुधर्मस्वामी तुभ्यं ब्रवीमि - कथयामि इति ||२७||
टीका- 'जे' यः 'से' सम्यग्दर्शनस्यादूषकः - यथारस्थितागमस्यार्थी दिक मनुविचिन्त्य भाषकः 'सुद्धसुते' शुद्धसूत्रः तत्र शुद्धं निर्मलं यथावस्थितप्ररूपणया
-
अन्वयार्थ - यथावस्थित आगम का प्रणेता, प्ररूपण और अध्ययन की अपेक्षा निर्मल प्रवचन वाला, तपस्वी आज्ञा द्वारा ग्राह्य आगम को आज्ञा से और हेतुग्राह्य को हेतु से ग्रहण करने वाला ऐसा जो पुरुष श्रुतचरित्र धर्म को प्राप्त करता है, वह ग्राह्यवचन, आगम प्रतिपादन में निपुण, विचार कर कार्य करने वाला ही समाधि का प्ररूपण करने के 'योग्य होता है । सुप्रम स्मी जम्बू स्वामी से कहते हैं । जैसा भगवान् से मैंने सुना है, ऐसा मैं कहता हूं ॥२७॥
टीकार्थ- जो मम्यग्दर्शन को दूषित न करने वाला आगम के वास्तविक अर्थ का विचार करके भाषण करता है, जो प्रवचन सूत्र का
અન્નયા —યથાવસ્થિત આગમના પ્રણેતા પ્રરૂપણા અને અપ્પયનની અપેક્ષાથી નિર્દેલ પ્રવચનવાળા તપસ્વી આજ્ઞા દ્વારા ગ્રાહ્ય આગમને આજ્ઞાથી અને હેતુ ગ્રાહ્ય આગમને હેતુથી ગ્રહણ કરવાવાળા એવે જે પુરૂષ શ્રુતચારિત્ર ધર્મોને પ્રશ્ન કરે છે તે ગ્રાહ્યવચન, આગમના પ્રતિપાદન કરવામાં નિપુણ, એવા અને વિચારીને કાર્ય કરનાર જ સમાધિની પ્રરૂપણા કરવામાં યોગ્ય થાય છે.
સુધર્માંસ્વામી જમ્મૂ સ્વામીને કહે છે કે, જે રીતે ભગવની પાસેથી મે' સાંભળ્યુ છે એજ રીતે હુ... કહુ છુ. શરણા
ટીકા — જેએ સમ્યક્ દનને દૂષિત ન રતાં આગમના વાસ્તવિક અથના વિચાર કરીને ભાષણ કરે છે, જે પ્રવચન સૂત્રનુ શુદ્ધ અધ્યયન અને
सु० ६१
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२
सूत्रकतासूत्र ऽध्ययनेन च सूत्रं प्रवचनं यस्य स शुद्धसूत्रः (च) च-तथा 'उवहाण' उपधानघान् सूत्राराधनार्थ तपश्चरणशीलः, तथा 'तत्थ तत्थ' तत्र तत्र 'धम्म धर्मम्-श्रुतः चारित्रलक्षणम् यः 'विदई विन्दते-सम्पग्रूपेण प्राप्नोति तत्र य आज्ञाग्राह्योऽर्थः स आज्ञयैव गृह्यते, हेतुकश्च हेतुद्वारेणैव गृह्यते । एतदहण सम्पन्नः 'आदेज्जवक्के' आदेयवाक्यः-ग्राह्यवाक्यो भवति तथा-'कुसले' कुशलो निपुणः, आगमप्रतिपा दने तदनुष्ठाने च 'वियत्ते' व्यक्त!-परिस्फुटः नासमीक्ष्यकारी यश्चैतद् गुणयुक्तः स: 'त' तं सर्वज्ञकथिनम् 'समाहि' समाधिम्-भावसमाधि ज्ञानादिकम् 'भासिउँ' भापितु-प्रतिपादयितुम् 'अरिहई' अर्हति योग्यो भवति नापरः कश्चिद् भावं समाधिपतिपादने समर्थों भवतीति । 'त्तिवेमि' इति ब्रवीमि इति-यथा भगः घन्मुवात् श्रुतं तथैव ब्रवीमि-कथयापि, इति जम्बूम्वामिनं पति मुधर्मस्वामिवाक्यम् ॥२७॥ इति श्री-विश्वविख्यात नगद्ल भादिपद भूपितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालब तिविरचितायां श्री सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य "समयार्थवोधिन्या.
ख्याया" व्याख्यया समलङ्कृतम् चतुर्दशमध्ययनं समाप्तम् ॥१४॥ शुद्ध अध्ययन और प्ररूपणा करता है, सूत्रार्थ के अध्ययन के लिए तपश्चरण करता है, आज्ञा द्वारा ग्राह्य अर्थ को आज्ञा से ही और हेतु द्वारा ग्राह्य अर्थ के हेतु से ही ग्रहण करता है, उसी के वचन ग्राह्य होते हैं, वही आगमों की व्याख्या करने में तथा अनुष्ठान में कुशल होता है। सोच विचार कर कार्य करनेवाला होता है। वही सर्वज्ञकथित ज्ञानादि स्वरूप भावलमाधि का प्रतिपादन करने के योग्य होता है। . ___ 'इति' शब्द अध्ययन की समाप्ति का सूचक है। सुधर्मास्वामी कहते हैं हे जम्बू ! जैसा मैंने भगवान तीर्थंकर के मुख से सुना है वैसा ही में तुम्हें कहता हूं ॥२७॥ પ્રરૂપણ કરે છે, સૂત્રાર્થના અધ્યયન માટે તપશ્ચરણ કરે છે, આજ્ઞા દ્વારા ગ્રાહ્ય અર્થને આજ્ઞાથી જ અને હેતુ દ્વારા ગ્રાહ્ય અર્થને હેતુથી જ ગ્રહણ કરે છે, તેઓનું વચન જ ગ્રાહ્ય હોય છે, અને એજ આગમની વ્યાખ્યા કરવામાં તથા અનુષ્ઠાનમાં કુશલ હોય છે. સમજી વિચારીને કાર્ય કરવા વાળા હોય છે, એ જ સર્વજ્ઞ કથિત જ્ઞાનાદિ સ્વરૂપ ભાવ સમ ધિનું પ્રતિપાદન કરવાને યોગ્ય હોય છે.
ઇતિ શબ્દ અધ્યયનની સમાપ્તિ સૂચક છે સુધર્માસ્વામી કહે છે કેહે જબૂ! જે પ્રમાણે મેં ભગવાન પાસેથી સાંભળેલ છે, એ જ પ્રમાણે આ હું તમને કહું છું. મેરા
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
संमयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
____ अथ पञ्चदशाध्ययनमारभ्यते. गतं चतुर्दशमध्ययनम् , साम्पतं पञ्चदशमारभ्यते, अस्य च पूर्वाध्ययनेनायं सम्बन्धः-पूर्वाध्ययने वाह्याभ्यन्तरग्रन्थस्य परित्यागा प्रतिपादितः, वाह्या पन्तरग्रन्थपरित्यागेनैव मुनिर्मोक्षमार्गसाधकायत चारित्रो भवितुमर्हति ततो यादृशो मुनिर्यथा संपूर्णतयाऽऽयतचारित्रो भवेत्तथाऽस्मिन्नध्ययने प्रतिपादयिष्यते ।
तथाऽनन्तरसूत्रेण चायमभिसम्बन्धः-पूर्वाध्ययनान्तिमसुत्रे प्रोक्तं यत् य आदेयवाक्यः कुशलो व्यक्तश्च भवति स एव समाधि भापितुमईवीति किन्तु एता.
. पन्द्रहवें अध्ययनका प्रारंभ । चौदहवां अध्ययन समाप्त हुआ। अब पन्द्रहवां प्रारंभ किया जाता है। पूर्व अध्ययन के साथ इसका सम्बन्ध यह है पिछले अध्ययन में बाहय
और आभ्यन्तर परिग्रह का त्याग कहा गया है । बाहय और आभ्यन्तर परिग्रह के त्याग से ही मुनि मोक्षमार्गसाधक आयत दीर्घ चारित्र वाला हो सकता है। अतएव जिस प्रकार का मुनि पूर्ण रूप से आयत (दीर्घ) चारित्रवान होता है, वह इस अध्ययन में प्रतिपादन किया जाएगा।
तथा अनन्तर इससे पहले वाले सूत्र के साथ इसका यह संबंध हैपूर्ववर्ती अध्ययन के अन्तिम सूत्र में कहा गया है कि जो ग्राह्य वचन वाला, कुशल और व्यक्त अर्थात् सोच विचार कर करने वाला होता है, वहीं समाधि की प्ररूपणा करने के योग्य होता है। किन्तु ऐसी
પંદરમા અધ્યયનને પ્રારંભ ચૌદમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું હવે પંદરમા અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. પૂર્વ અધ્યયન ની સાથે આને સબંધ આ પ્રમાણે છે. પાછલા અધ્યયનમાં બાહ્ય અને આભ્યન્તર પરિગ્રહ નો ત્યાગ કહેલ છે બાહ્ય અને આત્યંતર પરિગ્રહના ત્યાગથી જ મુનિ મેક્ષમાર્ગના સાધક અને આયતદીર્ઘ–ચારિત્રવાળા થઈ શકે છે. તેથી જ કેવા પ્રકારના મુનિ પૂર્ણ રૂપથી આયત “દીર્ઘ ચારિત્રવાનું હોય છે. તે આ અધ્યયનમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવશે.
તથા આનાથી અહેલાના સૂત્રની સાથે અને આ પ્રમાણેનો સંબંધ છે.-પૂર્વના અધ્યયનના છેલલા સૂત્રમાં કહેવામાં આવેલ છે કે-જે ગ્રાહ્ય વચન વાળા, કુશળ અને વ્યક્ત અર્થાત સમજી વિચારી ને કરવાવાળા હોય છે, એજ સમાધિની પ્રરૂપણ કરવાને ગ્ય હોય છે. પરંતુ એવી -પ્રરૂપણ તે
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટઈ
सूत्रकृतो
दृशभाषकस्तु अतीतवर्त्तमानानागतकालज्ञानवानेव भवति, स एव चाखिलवन्धनानां परिज्ञाता त्रोटयता च भवतीत्यत्र प्रतिपाद्यते अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य पञ्चदशाध्ययनस्येदमादिसूत्रम् - 'जमतीयं' इत्यादि ।
"
मूलम् - जमतीयं पंडुप्पन्नं, आगमिस्सं च णायओ । संव्वं सेन्नई तं ताई, दंसणावरर्णतए ॥१॥
>
छाया - यदतीतं प्रत्युत्पन्नम् आगमिष्यच्च नायकः । सर्वं मन्यते तत् त्रायी दर्शनावरणान्तकः ||१||
प्ररूपणा तो वही कर सकता है, जिसे भूत, वर्तमान और भविष्यत् काल का ज्ञान हो, वही समस्त बन्धनों को जानने वाला और तोड़नें वाला होता है । यह तथ्य यहां प्रकट किया जाता है । इस सम्बन्ध से प्राप्त पन्द्रहवें अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है- 'जमनीयं' इत्यादि ।
शब्दार्थ - जो महापुरुष 'दंसणावरणतए - दर्शनावरणान्तकः' दर्शनावरणीय कर्मका अतकरनेवाला अर्थात् चारों प्रकारके घातिया. कर्म को खपानेवाला अतएव 'ताई - त्रायी' प्राणियों की रक्षाकरनेवाला तथा 'णायओ - ज्ञायक : ' उत्पादादिधर्म पदार्थ को जाननेवाला अथवा 'णायओ - नायकः' यथावस्थित वस्तु का प्रतिपादन करनेवाले होने से नायक - नेता ऐसा वह 'जमतीयं यदतीतम्' जो पदार्थ भूतकाल में हो चुके हैं तथा जो 'पप्पनं प्रत्युत्पन्नम् वर्तमान काल में हो रहा है और
એજ કરી શકે છે કે-જેને ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય કાળનું જ્ઞાન હોય, એજ સઘળા મન્યુને ને જાણવાવાળા અને તેાડવાવાળા હોય છે. આ તથ્ય અહિયાં પ્રગટ કરવામાં આવે છે. આ સંબધથી પ્રાપ્ત થયેલ ૫ દરમા અધ્યયન पहेलु सूत्र छे - 'जमतीयं'' त्यिाहि.
शब्दार्थ—ने महायु३ष 'दसणावरणंतर - दर्शनावरणान्तक' दर्शनावरणीय કમના અંત કરવાવાળા અર્થાત્ ચારે પ્રકારના ઘાતિયાકર્મને ખપાવવાવાળા भेटला भाटे ४ 'ताई - त्रायी' प्राथियोनी रक्षा ठेवावाजा तथा 'णायओ-शायकः' उत्पाद धर्म पहार्थने लघुवावाजा अथवा 'णायओ नायकः' यथावस्थित वस्तुनुं प्रतिपादन ४२वावाजा होवाथी नायम्- नेता थेवे। ते 'जमतीययदतीतम्' ? यहार्थ भूतअणसां था। यूहेस हे तथा ने पहार्थ 'पहुप्पन्नंप्रत्युत्पन्नम्' वर्तभानाणभां विद्यमान छे भने ले पार्थ' 'आगमित्सं - आग
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणमें ... ४८५ ___ अन्वयार्थ:-यो महापुरुषः (दसणावरणंतए) दर्शनावरणान्तकः दर्शनावरणीयकर्मान्तकर्ता दर्शनग्रहणेन घातिकर्मचतुष्टयक्षपक इत्यर्थः, अतएव (ताई) पायी सदुपदेशदानेन पाणिनां संसारदुःखदावानलात् रक्षकः, अथवा (ताई) इति सम्यग्ज्ञानवान् , तथा (गायओ) ज्ञायक:-उत्पादादि धर्मयुक्तपदार्थानां ज्ञाता, यद्वा-(णायओ) नायकः-यथावस्थितवस्तुमतिपादकत्वेन प्रणेता, एतादृशः सः (जमतीय) यदतीतम्-अतीतकालिकं, यत् (पडप्पन्न) प्रत्युत्पन्न-वर्तमानकालि. कम् , यच्च (आगमिस्स) आगमिष्यत् अनागतकालभाविवर्त्तते (तं सव्वं) तत्सर्व समस्तं पदार्थजातं (मन्नई) मन्यते यथावस्थिततया जानाति स सर्वज्ञः सर्वदर्शी भवतीति भावः ॥१॥ जो 'आगमिस्सं-आगमिष्यत्' भविष्यकाल में होने वाला है 'तं सर्वतत्सर्वम्' वह समस्त पदार्थ जात 'अन्नई-मन्यते' यथावस्थितरूपसे जानते हैं वह सर्वज्ञ और सर्वदर्शी कहा जाता है ॥१॥ ___अन्वयार्थ-जो महापुरुष दर्शनावरणीय कर्म का अन्त करने वाला है अर्थात् दर्शन शब्द के ग्रहण से चारों घातिया कर्मों का क्षय करने वाला है और इस कारण जो वायी है सदुपदेश देकर प्राणियों की संसार के दुःख रूपी दावानल से रक्षा करता है अथवा ताई अर्थात् सम्परज्ञानवान् है। तथा उत्पाद व्यय और धौव्य से युक्त पदार्थों का ज्ञाता है या नायक अर्थात् यथार्थ वस्तुस्वरूप का प्रतिपादन करनेवाला नेता है । वह अतीतकालीन, वर्तमानकालीन और भविष्यकालीन समस्त पदार्थों को यथार्थरूप से जानता है अर्थात सर्वज्ञ और सर्वदर्शी है ॥१॥ मिष्यत् भविष्यमा वानाछे. 'त सव्व तत्सर्वम्' ते सघणा हा समूडन 'मन्नई-मयन्त' यथास्थित पणे नये छे. सर्वज्ञ भने सशी है. વાય છે. ૧
અન્વયાર્થ—જે મહાપુરૂષ દર્શનાવરણીય કર્મનો અંત કરવાવાળા છે અર્થાત્ દર્શન શબ્દના ગ્રહણથી ચારે ઘાતિયા કર્મો ક્ષય કરવાવાળા છે અને તે કારણે જેઓ ત્રાયી છે સદુપદેશ આપીને સંસારના દુખરૂપી, દાવાનળથી પ્રાણિયોની રક્ષા કરે છે. અથવા તાઈ અર્થાત્ સમ્યક્ જ્ઞાનવાનું છે તથા ઉપપાત વ્યય અને ધ્રૌવ્ય થી યુક્ત પદાર્થોના જ્ઞાતા છે. અથવા નાયક એટલે કે યથાર્થવનુસ્વરૂપ નું પ્રતિપાદન કરવાથી નેતા છે તે ભૂતકાલીન, વર્તમાન કાલીન અને અને ભવિષ્યકાલીન સઘળા પદાર્થો ને યયાર્થ પણાથી જાણે છે. અર્થાત્ સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી છે. આ
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
C
सूत्रकृतसूत्रे
टीका: - यो महापुरुषः 'दंसणावरणंतर' दर्शनावरणान्तकः- दर्शनावरणीयकर्मक्षकः दर्शनावरणस्य मध्यपदग्रहणे पूर्वापरपदग्रहणात् ज्ञानावरणीयदर्शना वरणीयान्तरायमोहनीयरूपघातिकर्मचतुष्टयस्य अन्तकः क्षपकः, अतएव 'ताई' त्रायी सदुपदेशदानेन प्राणिनां संसारोत्तारकत्वाद् रक्षकः, यद्वा 'तायी' इति छाया, तत्र तय धातोर्गत्यर्थत्वेन ज्ञानार्थत्वात् तयनं वायः, स विद्यते यस्यासौ सायी सम्यग्ज्ञानवान्, अतएव 'णायओ' ज्ञायकः उत्पादव्ययश्रीन्यात्मकपदार्थजातस्य द्रव्यक्षेत्रकालभावतो द्रव्यपर्यायस्वरूपतो वा ज्ञाता, यहा 'णायओ' इति नायकः यथावस्थितस्त्ररूपप्ररूपकत्वेन प्रणेता, एतादृशः सः 'जमतीय' यदतीतम् अतीतकालजातम्, भूतकालिकमित्यर्थः यत् 'पप्पन्नं' प्रत्युत्पन्नं वर्त्तमाने जायमार्न वर्त्तमानकालिकमित्यर्थः यच्च 'आगमिस्सं' आगमिष्यत् अनागतकाले भविष्यमाणम् भविष्यत्कालभावि इत्यर्थः एवं यत् त्रिकालसंभव जीवाजीवादि समस्वपदार्थजातं वर्त्तते 'तं सम्ब' तत्सर्वं 'मन्नई' मन्यते - मनुते - उत्पादादिरूपेण द्रव्य
४८६
.
टीकार्थ - यहां 'दंसणावरणंतर' इस मध्य के पद को ग्रहण करने से पहले और पीछे के पदों का ग्रहण हो जाता है । अतः अर्थ यह निकला कि जो ज्ञानावरण, दर्शनावरण, मोहनीय और अन्तराय इन घातिया चारकर्मों का अन्त करने वाला है, और इस कारण जो प्रायी अर्थात् सदुपदेश देकर प्राणियों को संसार से तारने वाला रक्षक है अथवा 'तायी' अर्थात् सम्यग्ज्ञानवान् है, उत्पाद व्यय और धौव्य रूप पदार्थों का द्रव्य क्षेत्र काल भाव से या द्रव्य और पर्याय रूप से ज्ञाता है या यथार्थ वस्तुस्वरूप का प्रतिपादक होने से प्रणेता है, ऐसा पुरुष हुए ४२वाथी
તેથી તેના
टीअर्थ - मडियां 'द'सणावरणतए' मा मध्यना पहने પહેલા ના અને પછીના પદ્મા નુ ગ્રહણ પણ થઈ જાય છે, અથ એ થશે કે-જે જ્ઞાનાવણુ, દનાવરણુ, મેાહનીય, અને અંતરય આ થાર ઘાતિયા કર્યાં ના 'ત કરવાવાળા છે, અને એ કારણે જેએ। ત્રાયી– ક્ષણુકરવાવાળા છે, અર્થાત્ સદુપદેશ આપીને પ્રાણિયાને સ’સારથી ત.વા. वाणा रक्ष४ हे अथवा 'ताई' अर्थात् सभ्य ज्ञानवान् छे, उत्पा અને ધ્રૌવ્ય રૂપ પદાર્થી ના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી અથવા દ્રવ્ય અને પર્યાયરૂપથી જાણનારા છે. અથવા યથા વસ્તુ સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા હાવાથી પ્રણેતા છે, એવા પુરૂષ ભૂતકાળ સ`ખધી, વર્તમાનકાળ સમધી
ન્યૂય
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीय स्वरूपनिरूपणम्
४८७
क्षेत्रादिभावरूपेण द्रव्यपर्यायरूपेण च जानाति न किमपि तस्यापरिज्ञातं भव atra भाव: । अत्र 'तायी' इत्यनेन सामान्यस्य 'मनुते' इत्यनेन विशेषस्य परिशतृत्वेन सः सर्वज्ञः सर्वदर्शीति प्रदर्शितम् । 'न कारणाभावात् कार्य समुत्पयते' इति न्यायात् 'दर्शनावरणान्तकः' इत्यनेन घातिकर्मचतुष्टयस्य क्षपकत्वं प्रदर्शितम् घातिकर्मचतुष्टयक्षये सत्येव केवलज्ञान केवलदर्शनोत्पत्तिसंभवादिति ॥ १ ॥ मूलम् - अंतए वितिगिंच्छाप, से जाणइ अणेलिंसं । अलिसस्स अवखाया णं से होई तेहि तहिं ॥ २ ॥
MERCH!
छाया - अन्तको विचिकित्सायाः स जानात्यनीदृशम् । अनीशस्याख्याता न स भवति तत्र तत्र ॥ २॥
अतीन कालिक, वर्त्तमानकालिक और अव्यिकालिक इस प्रकार तीनों कालों के जीव अजीव आदि समस्त पदार्थों को जानता है।
'तय' धातु जानने के अर्थ में है। यहां 'तायी' इस पद से सामान्य धर्मों का जानना प्रकट किया गया है, और 'मन्नह' इस पद से विशेष धर्मों का जानना सूचित किया है । अतः वह सर्वज्ञ सर्वदर्शी होता है, यह प्रदर्शित किया गया है ।
कारण के अभाव में कार्य की उत्पत्ति नहीं होती इस न्याय से ' दर्शनावरणान्तक' इस पद से चारों चातिक कर्मो का क्षय करने वाला अर्थ लिया गया है, क्यों कि चारों घातिया कर्मों का क्षय होने ही केवलज्ञान और केवलदर्शन की उत्पत्ति होना संभव है ॥ १ ॥ અને ભવિષ્ય કાળ સધી આરીતે ત્રણે કાળના જીવ, અજીવ, વિગેરે સઘળા પદાર્થાને જાણે છે
'तय' धातु भगुवाना अर्थमा छे. मडियां 'तायी' भा પદથી अघणा धर्मेने लघुनारा मे अर्थ प्रगट श्वामां आवे छे. मने मन्नइ ? આ પત્રથી વિશેષ ધર્માંના જાણુનારા એમ સૂચિત થાય છે તેથી તે सर्वज्ञ, सर्वहशी हाय छे. भ मताववामां आवे छे.
अरगुना भलाषमां अयंनी उत्पत्ति थती नथ, या न्यायथी 'दर्शनावरणान्तक' मा पह थी थारे घातिया भेना क्षय उरवावाजा मे प्रभा ના અથ સ્વીકારવામાં આવેલ છે. કેમકે ચારે ઘાતિયા કર્મોના ક્ષય થાય ત્યારે જ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનની ઉત્પત્તિ થવા સભવ છે. ૧
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
सत्ररुतागले ___ अन्वयार्थः-यः घातिकर्मचतुष्टयान्तकत्वेन (वितिगिच्छाए) विचिकित्सायाः संशयविपर्ययमिथ्याज्ञानरूपायाः (अंतए) अन्तको विनाशको भवति (से) स: (अणेळिसं) अनीश-अनन्यसदृशं धर्म (जाणइ) जानाति । यः अनीशस्य हाता भवति स एव (अणेलिसस्स) अनीशस्य अनन्यसशस्य धर्मस्य (अक्खाया) आख्याता कथयिता भवति । एतादृशः (से) सः महापुरुषः (तहि तर्हि) तत्र तत्र बौद्धादिदर्शने (ण होइ) न भवति, अनीशस्याज्ञायकत्वादिति ॥२।। 'अंनए' इत्यादि ।
शब्दार्थ-जो चारों प्रकार के घातिया कर्म का नाश करने वाले होने से 'वितिगिच्छाए-विचिकित्सायाः' मियाज्ञान रूप संशयविपर्यय का 'अंतए-अन्तका' नाशकरने वाले होते हैं 'से-सा वह 'अणेलिसं -अनीदृशम् अनन्य साधारण ऐसे धर्म को 'जाणइ-जानाति जानते हैं 'अणेलियस्स-अनीदृशस्य जो पुरुष सबसे अधिक वस्तुतत्वका 'अक्खाया-आख्याता' कथन करने वाले हैं ऐसा 'से-सः' वह पुरुष 'तहिं तहिं-तत्र तत्र' ऊन ऊस बौद्धादि दर्शनों में 'ण होइन भवति' नहीं होता है । २॥
अन्वयार्थ जो चारों घातिकर्मों का अन्त करने वाला होने के कारण चिचिकित्सा अर्थात् संशय, विपर्यास रूप मिथ्याज्ञान का अन्न करने वाला है, वह अनन्यसदृश-अनुपस-धर्म को जानता है। जो अनन्यसदृश धर्म को जानता है, वही अनन्यसदृश धर्म का प्रतिपादक होता है। ऐमा पुरुष बौद्ध आदि अन्य दर्शनों में नहीं होता ॥२॥
अंतए' त्यादि
શબ્દાર્થ-જેઓ ચારે પ્રકારના ઘનિયા કમેને નાશ કરનારા હેવાથી 'वितिगिच्छाए-विचिकित्स.या.' भिथ्याज्ञान ३५ संशय विषय यन 'अंतएअन्तक.' नाशवाणा डाय छे. 'से-सः' ते 'अणेलिस-अनीदृशम्' अनन्य साधा२६५ मेवा भने 'जाणइ-जानाति' नये छे. 'अणेलियस्स-अनीदृशस्य' मे १३५ सहुथी बयारे १२तुतत्पनु 'अक्खाग-आख्याता' ४थन ४२वावाणा छे. मेवे 'से-सः' ते ५३५ "तहि तहि-तत्र तत्र' ते ते मौद्ध विगैरेना शनामा ‘ण होइ-न भवति' उता नथी ॥२॥
અન્વયાર્થ—જે ચારે ઘાતિયા કર્મોના અંત કરવાવાળા હેવાથી વિચિકિત્સા અર્થાત સંશય વિપર્યાય ૫ મિથ્યાજ્ઞાનનો અંત કરવાવાળા છે. તે અનન્ય સદેશ-અનુપમ ધર્મને જાણે છે. જે અનન્ય સદશ ધર્મને જાણે છે. તેજ અનન્ય સદશ ધર્મના પ્રતિપાદક હોય છે, એ પુરૂષ બૌદ્ધ વિગેરે અન્ય દશકમાં તે નથી, મારા
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधिनी टीका प्र. क्षु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
४८९
टीका - यः घादिकर्म चतुष्टयान्तकत्वेन 'वितिमिच्छाए' विचिकिस्तायाः विचिकित्सा - चित्तविप्लुतिः संशयज्ञानमित्यर्थः, तस्याः संशय, विपर्ययमिथ्याज्ञानानाम् अन्तको विनाशको भवति निस्संशयज्ञानवान् भवतीत्यर्थः । अयमाशयःसंशयकारणतावरणकर्मणः क्षयात् संशयादिज्ञानानामन्ते वर्त्तमानः यो महापुरुषः घातिकर्मचतुष्टयानां विनाशको भवन् सन् निरस्तसंशय विपर्ययमिथ्या ज्ञानो भवति । 'से' स एव महापुरुषः 'अणेलिस' अनीदृशम् - अनन्यसाधारणम् 'जाणई' जानाति, न वत्सदृशोऽन्यः कश्विद् विद्यते यः सर्वक्ष्मवादधर्मात्मकं सामान्यविक्षेपात्मकं वा पदार्थसार्थं जानीयात् । स हि सर्व पदार्थजातं सामान्यविशेषरूपेण तदुभयसंचलिततयैव जानाति। एतावता मीमांसकमतमपाकृतम्,
टीकार्थ - जो महापुरुष चारों घातिक कर्मो का क्षय कर देता है, यह विविear 'चित्त विप्लव' का अर्थात् संशय, विपर्यय और अनयवसाय का भी विनाशक होता है निःसंशय ज्ञान से सम्पन्न होता है। आशय यह कि जो महापुरुष संशय आदि के कारण भूत कर्म का क्षय हो जाने से संशयादि से ऊपर उठकर चार घातिया कर्मों का विनाशक होता है । उसमें संशय या विपर्यय रूप मिथ्याज्ञान नहीं होता, ऐसा पुरुष अनन्यसदृशदर्शी होता है अर्थात् उसके समान वही होता है, अन्य कोई नहीं जो समस्त सुक्ष्म बादर आदि अनन्तधर्मा मक पदार्थों को जान सके, वह परस्पर मिले हुए सामान्यविशेषमय पदार्थों को जानता है ।
इस कथन के द्वारा मीमांसकमत का निराकरण किया गया है। ટીકા —જે મહાપુરૂષ ચારે ઘાતિયા કર્મો ના ક્ષય કરીદે છે, તે વિચિ કિત્સા ‘ચિત્ત વિપ્લવ’ ના અર્થાત્ સંશય, વિપર્યય અને અધ્યવસાયને પણુ વિનાશકરનારા હાય છે નિ સંશય-સ`શય વગરના જ્ઞાન થી યુક્ત હાય છે. કહેવાના આશય એ છે કે જે મહાપુરૂષ સંશય વગેરેના ક્ષય થઈ જવા થી સશય વિગેરેની ઉપર રહીને ચાર નાશ કરનારા હાય છે, તેમાં સશય અથવા વિષય રૂપ નથી, એવા પુરૂષ અનન્ય સાશદર્શી હાય છે, અર્થાત્ તેની સમાન એજ હાય છે, અન્ય કાઈ તેવા થઇ શકતા નથી અર્થાત્ સૂક્ષ્મ, ખાદર વિગેરે અનંત ધમ વાળા પદાર્થાને જાણી શકે તેમ હેાતા નથી તે પરસ્પર મળેલા સામાન્ય અને વિશેષમય પદ્મા ને જાણે છે.
કારણભૂત કૅમ ઘાતિયા ક્રર્માના મિજ્ઞાન હોતુ
આ કથન દ્વારા મીમાંસકાના મતનું
નિરાકરણૢ કરવામાં આવેલ છે.
सू० ६२
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०
सूत्रता सू
ते एवं मन्यन्ते यदि सर्वज्ञः स्वीक्रियेत तदा तस्य सर्वपदार्थज्ञात्वस्याभ्युपगम्य मानत्वे सर्वदा रूपादिज्ञानेऽनभिमतगन्धादिज्ञानमपि प्रसज्येत इति । सर्वज्ञस्य यद्-ज्ञानम्, न तत् इतरज्ञानतुल्यम् अपि तु तद्ज्ञानं वस्तुगत सामान्यविशेषांशपरिच्छेदकमेव, तदन्यस्य तु न तथा । अतो न मीमांसाकस्याऽऽक्षेपः साधीयान् । ननु सामान्यतः सर्वज्ञस्य सिद्धावपि महावीरादितीर्थकर एव सर्वज्ञो नान्यः इत्यत्र नास्ति किमपि ममाणम्, प्रमाणाभावे च स एव सर्वज्ञो नाऽन्य इति कथउनकी मान्यता यह है कि यहां सर्वज्ञ मानेंगे तो वह सभी पदार्थों" को ज्ञाता होगा और सर्वदा रूपादि का ज्ञान उसे होगा तो अनिष्ट गंध आदि का भी ज्ञान मानना पडेगा ।
+
सर्वज्ञ का ज्ञान इतर जनों अर्थात् छचस्थों के ज्ञान के समान नहीं होता । वह वस्तु के अनन्त अतीत एवं अनागत पर्यायों को तथा अनन्त धर्मों को युगपत् जानता है, जब कि दूसरों का ज्ञान इस प्रकार नहीं जानने में आसकता। सीमांसक का आक्षेप ठीक नहीं है, क्योंकि गंध के ज्ञानमात्र से गंध की अनुभूति नहीं होती । सर्वज्ञ वीतराग होते हैं, अतएव उन्हें न कोई गंध इष्ट होता है, न अनिष्ट होता है । वे समस्त पदार्थों को मध्यस्थ भाव से ही जानते हैं ।
शंका - सामान्यरूप से सर्वज्ञ की सिद्धि हो जाने पर भी महावीर आदि तीर्थकर ही सर्वज्ञ हैं, अन्य बुद्ध या कपिल आदि नहीं, इस विषय में कोई प्रमाण नहीं है । प्रमाण के अभाव में यह नहीं कहा जा તેની માન્યતા. એવી છે કે–જો સર્વજ્ઞ માનવામાં આવે તે તે સઘળા પદાર્થો ને જાણનાર થશે, અને સર્વાંદા રૂપ विगेरेतु ज्ञान तेमाने थशे. तो અનીષ્ટ ગધ વિગેરેનું જ્ઞાન પણ માનવું
પડશે.
સર્વાંગનુ જ્ઞાન ઇતરજના અર્થાત્ છદ્મસ્થોના જ્ઞાનની સમાન હતુ નથી, તે વસ્તુ ના અનંત અતીત અને અનાગત પર્યાયને તથા અનત ધર્માં ને ચુગપત્—એકી સાથે જાણે છે, જ્યારે ખીજાએનું જ્ઞાન આ રીતે જાણી શકાતુ નથી, મીમાંસકના આક્ષેપ ખરેખર નથી, કેમકે ગધના જ્ઞાન માત્ર થી ગંધ ના અનુભવ થતેા નથી, સજ્ઞ વીતરાગ હૈાય છે. તેથી તેને કેાઈ ગધ ઈષ્ટ હોતા નથી, તેમ અષ્ટિ પણ હાતા નથી, તે સઘળા પદાર્થો ને મધ્યસ્થભાવથી જાણે છે
શકા—સમાન્યપણાથી સર્વજ્ઞની સિધ્ધિ થઈ જવા છતાં મહાવીર વિગેરે તીર્થંકર જ સજ્ઞ છે, ખીજા બુધ અથવા કપિલ વિગેરે સર્વજ્ઞ નથી આ સંબધમાં ... એવું કાઈ પ્રમાણ નથી, પ્રમાણના અભાવમાં એમ
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
सेमयाथैवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४९१ यितुं न शक्यते । उभयोरपि महावीरवुद्धयो स्तथात्वस्वीकारे कथमुभयोमता. नैक्यम् । तथा चोक्तम्
- अर्हन् यदि सर्वज्ञो, बुद्धो नेत्यत्र का प्रमा ।
. थथोभावपि सर्वज्ञौ-मतभेदस्तयोः कथम् ॥१॥ इत्याशङ्कायामाह-'अणेलिसस्स अक्खाया' अनीदृशस्य आख्याता, अनन्यसाधारणस्य धर्मस्य य आख्याता प्रतिपादक: 'से' सः एतादृशः सः 'तहि तहि' तत्र तत्र बौद्धादिके दर्शने 'ण होई' न भवति, अपि तु भगवान् तीर्थकर एवाऽनन्यसदृशस्य ज्ञाता प्रतिपादकश्च भवति न तु बुद्धादि रिति सिद्धम् । अयमाशयःबौद्धो हि पर्यायमात्रमेव इच्छवि, सर्वस्य क्षणिकत्वस्वीकाराव, द्रव्यं तु सर्वावस्थाऽनुगतं नेच्छति, किंतु न तत् सम्यक्, यतः पर्यायकारणस्य सकता कि महावीर ही सर्वज्ञ हैं, अन्य नहीं। यदि महावीर और बुद्ध आदि सभी को सर्वज्ञ माना जाय तो उनमें मतैक्य क्यों नहीं है ? कहा भी है-'अर्हन् यदि सर्वज्ञो' इत्यादि । , 'अर्हन्त यदि सर्वज्ञ हैं तो क्या प्रमाण है कि बुद्ध सर्वज्ञ नहीं हैं ? यदि दोनों सर्वज्ञ हैं तो फिर दोनों में मत भेद का क्या कारण है ?' ' समाधान--जो अनन्य (अनुपम) साधारण धर्म का प्रतिपादक है, वह वौद्ध आदि दर्शनों में नहीं होता, नहीं हो सकता है। भगवान तीर्थकर ही अनन्य साधारण धर्म के ज्ञाता और प्रतिपादक होते हैं, बुद्ध आदि नहीं । आशय यह है कि बुद्ध सिर्फ पर्याय को ही स्वीकार करते हैं, क्योंकि वह सब को क्षणिक मानते हैं। वे समस्त पर्यायों में एक रूप के अवस्थित रहने वाले द्रव्य को स्वीकार नहीं करते, નહીં કહી શકાય કે મહાવીર સ્વામી જ સર્વજ્ઞ છે, અન્ય નહીં જે મહાવીર અને બુદ્ધ વિગેરે બધાને સર્વજ્ઞ માનવામાં આવે, તો તેમાં એક મત पार भ नथी १ ४ ५५ छ है-'अईन् यदि सर्वज्ञो' त्याल, - જે અહંત સર્વજ્ઞ હોય તે બુધ સર્વજ્ઞ નથી, એમાં શું પ્રમાણ છે? જો એ બને સર્વજ્ઞ છે, તો એ બનેમાં મતભેદનું શું કારણ છે.
સમાધાન–જે અનન્ય “અનુપમ સાધારણુધર્મનું પ્રતિપાદક છે, તે બૌધ્ધ વિગેરેના દર્શને માં હેતું નથી અને હાઈ શકતું નથી ભગવાન તીર્થક કરજ અનન્ય સાધારણ ધર્મના જાણનારા અને તેનું પ્રતિપાદન કરનારા હોય છે. બુદ્ધ વિગેરે તેવા હેતા નથી કહેવાનો આશય એ છે કે–બુદ્ધ કેવળ પથને જ સ્વીકાર કરે છે. કેમકે તે બધાને ક્ષણિક માને છે. તેઓ સઘળા પર્યામાં એક રૂપથી અવસ્થિત રહેવાવાળા દ્રવ્યને સ્વીકાર કરતા
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
सूत्रकृताङ्गले द्रव्यस्याभावात् कथं पर्यावा भवेयुः ? पर्यायानिच्छता द्रव्यमपि स्वीकरणीयमेव न तु तथास्वीकरोति, ततो न स सर्वज्ञः । अअच्युताऽनुत्पन्नस्थिरैकस्वभावस्य द्रव्यमात्रस्यैव स्वीकारात् प्रत्यक्षपाप्तार्थक्रियासमर्थपर्यायस्याऽनभ्युपगमात्सा. ख्यशास्त्रप्रतिपादकः कपिलोऽपि न सर्वज्ञः । जलतरङ्गवद् अभिन्नयोर्द्रव्यपर्याययो मैदेनाऽभ्युपगमान्न्यायशास्त्रप्रतिपादकोऽपि न सर्वज्ञः। असर्वज्ञत्वाच्च तीर्थान्तरीयाणां मध्ये न कश्चिदपि, अनीदृशस्याऽनन्यसदृशस्य द्रव्य-पर्यायोभयरूपस्य किन्तु यह मान्यता समीचीन नहीं है, क्योंकि पर्यायों के कारणभूत द्रव्य का अभाव होने से पर्याय किस प्रकार हो सकेगे ? अतः जो पर्यायों को स्वीकार करता है, उसे द्रव्य भी स्वीकार करना चाहिए। परन्तु बुद्ध द्रव्य को स्वीकार नहीं करते, अतएव वे सर्वज्ञ नहीं हैं। ____ अपने स्वभाव से च्युत न होने वाले, कभी उत्पन्न न होने वाले
और स्थिर एक स्वभाववाले द्रव्य को ही स्वीकार करने और प्रत्यक्ष प्राप्त अर्थक्रिया में समर्थ पर्याय को न स्वीकार करने के कारण सांख्य शास्त्र के प्रतिपादक कपिल भी सर्वज्ञ नहीं हैं। जल और जल की तरंग के समान अभिन्न द्रव्य और पर्याय में सर्वथा भेद स्वीकार करने से न्यायशास्त्र का प्रतिपादक भी सर्वज्ञ नहीं है।
इस प्रकार असर्वज्ञ होने के कारण अन्यतीर्थकों में से कोई भी कथंचित् अभिन्न द्रव्य और पर्याय का प्रतिपादक नहीं है। अत एव નથી, પરંતુ તેમની આ માન્યતા બરાબર નથી, કેમકે પર્યાના કારણભૂત દ્રવ્યને અભાવ હોવાથી પર્યાય કઈ રીતે બની શકે? તેથી જે પર્યાને સ્વીકાર કરે છે, તેણે દ્રવ્યને પણ સ્વીકાર કરે જોઈએ પરંતુ બુદ્ધ દ્રવ્યને સ્વીકાર કરતા નથી. તેથી તેઓ સર્વજ્ઞ નથી.
પિતાના સ્વભાવથી અલિત ન થવાવાળા, ક્યારેય ઉત્પન્ન ન થવાવાળા અને સ્થિર એક સ્વભાવ વાળા દ્રવ્યને જ સ્વીકાર કરે અને પ્રત્યક્ષ પ્રાપ્ત અર્થ ક્રિયામાં સમર્થ પર્યાયને સ્વીકાર ન કરવાના કારણે સાંખ્ય શાસ્ત્રના પ્રતિપાદક કપિલ પણ સર્વજ્ઞ નથી.
જળ અને જળના તરંગે સમાન અભિન્ન દ્રવ્ય અને પર્યાયમાં સર્વથા ભેદને સ્વીકાર કરવાથી ન્યાયશાસ્ત્રના પ્રતિપાદક પણ સર્વજ્ઞ નથી.
આ રીતે અસર્વજ્ઞ હેવાના કારણે અન્યતીર્થિકે પછી કોઈ પણ કથચિત અભિન્ન દ્રવ્ય, અને પયયનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા નથી. તેથી જ
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणं
प्रतिपादयिता भवति इति अर्हन्नेाऽतीतानागतवर्त्तमानवर्तिनोऽर्थस्य आरुपाता वर्तते, अतः 'न तत्र तत्रे' ति सुष्टुक्तम् इति ||२||
?
मूलम् - तर्हि तर्हि सुक्खायं से य सच्चे सुगाहिए ।
सया सच्चेण संपन्ने मितिं भूपहिं कंप्पए ॥३॥
छाया -- तत्र तत्र स्त्राख्यातं तच्च सत्यं स्वाख्यातम् । सदा सत्येन संपन्नो मैत्रीं भूतेषु कल्पयेत् || ३ ||
अर्हन्त ही अतीत अनागत और वर्त्तमान काल के पदार्थों के ज्ञाता हैं। इस प्रकार ठीक ही कहा गया है कि ऐसे धर्मप्रणेना अन्य दर्शनों में नहीं है ॥२॥
'तहिं तर्हि सुक्खायें' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'तहिं तहिं तत्र तत्र' श्री तीर्थङ्करदेव ने आगमादि स्थानों' में 'सुवक्वायं - स्वाख्यातम्' सम्यक् प्रकार से जीवादि पदार्थोंका कथन किया है 'से य-तच्च' वह भगवत् कथन ही 'सच्चे - सत्यं ' सकल जगज्जीवों के हितकारक होने से यथार्थ है और वही 'सुाहिएस्वाख्यातम्' सम्यक् प्रतिपादित होने से सुभाषित है अतः 'सच्चेणसत्येन' मुनि संयम से 'संपन्ने- संपन्नः' युक्त होकर 'भूएहिं - भूतेषु' प्राणियों में 'मित्ति - मैत्रीम' मैत्रीभाव 'कप्पए-कल्पयेत्' करे अर्थात् कहीं भी जीवविराधना की भावना न करें ॥ ३ ॥
અર્હન્ત ભગવાન જ અતીત, અનાગત, અને વત માન કાળના પાને જાણુ નારા છે. આ પ્રમાણે ઠીક જ કહ્યુ છે કે-માવા ધમ પ્રણેતા અન્ય ઇનામાં નથી તારા
'तहि तहि सुयक्वाय' त्यिाहि
शब्दार्थ—'तहि ं तहिं'–तत्र तत्र' श्री तीर्थ ५३ देवे आगम विशेष स्थानाभां ‘सुयक्खाय’-स्वाख्यातम्' सारी रीते वाहि हाथ उथन यु छे 'से य- तच्च' से भगवत् अथन ४ 'सच्चे - सत्य'' समस्त भगवानु डित४२ होवाथी यथार्थ हे भने सेन 'सुयाहिए - स्वाख्यातम्' सभ्य प्रतिपाहन उरेस होवाथी सुभाषित छे. तेथी 'सच्चेण - सत्येन' भुनि सयभथी संपन्ने-संपन्नः' युक्त मनीने 'भूएहिं' - भूतेषु' आडियोमा 'मित्ति - मैत्रीम् ' मैत्रीभाव ' कप्पए - कल्पयेत्' अरे अर्थात् ज्यांय पशु कवोनी विराधनानी ઈચ્છા ન કરે ॥૩॥
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थ:-(तहिं तर्हि) तत्र तत्र स्थाने आगमादौ (मृयकावाय) स्वाख्यातं सुष्ठुतया यथार्थतया आख्यात-प्रतिपादितं तीर्थकरैः, यद् तत् जीवाजीवादिपदार्थजातम् उत्पादादिधर्मयुक्तद्रव्यपर्यायात्मकं वा तत्तत्सर्वं तीर्थकरैर्यथार्थतया कथितमितिभावः । (से य) तच्च-चदेव तदुक्तमेव (सच्चे) सत्यं सकलजगज्जन्तु. हितकरत्वाद् यथार्थ वर्तते नान्यत् , तथा तदेव च (सुयाहिए) स्वाख्यातं सुष्टुतया मतिपादितत्वेन सुभाषितं सर्वपाणिप्रियजनकत्वात् , अतो मुनिः (सच्चेण) सत्येन सद्भयः-सत्त्वेभ्यो हितफरत्वात् संयमेन (संपन्ने) संपन्न युक्तः सन् (भूएहि) भूतेषु प्राणिषु (मित्ति) मैत्री मैत्रीभावनां (कप्पए) कल्पयेत् कुर्यात् । न कुत्रापि जीवविराधनमावनां कुर्यादिति भावः ॥३॥
टीका-तीर्थान्तरीयाणामसर्वज्ञत्वम् , तीर्थ करस्य च सर्वज्ञत्तं येन प्रकारेण भवति-तत् सयुक्तिकं दर्शयति-तहिं तहि' इत्यादि । 'तहिं तहि' तत्र तत्र' अन्वयार्थ-भिन्न भिन्न आगमों में तीर्थंकरों ने जीव अजीव आदि पदार्थों को उत्पाद आदि धर्मों से युक्त या द्रव्यपर्यायात्मक रूप में पधार्थ रूप से कहा है। उनका कथन समस्त संसार के प्राणियों का हित करने वाला होने से सत्य है, अन्य नहीं । वही सु-आख्यात धर्म है । अतः मुनि सत्य से अर्थात् प्राणियों के लिए हितकर होने के कारण संयम से सम्पन्न होकर प्राणियों पर मैत्री भावना धारण करे । कहीं भी कोई जीव की विराधना न करे ॥३॥
टीकार्थ-अन्यत्तीथिको की असर्वज्ञता और तीर्थंकर की सर्वज्ञता जिस प्रकार सिद्ध होती है, वह युक्तिपूर्वक दिखलाते हैं।
અન્વયાર્થ—ભિન્ન ભિન્ન આગમમાં તીર્થકરેએ જીવ અજીવ વિગેરે પદાર્થોને ઉત્પાદ, વિગેરે ધર્મોથી યુક્ત અથવા દ્રવ્ય પર્યાયાત્મક રૂપમાં યથાર્થ પણાથી કહેલ છે તેનું કથન સઘળા સંસરના પ્રાણિયાનું હિત કરનાર હેવાથી સત્ય છે. અન્ય નહીં એજ સુખ્યાત ધર્મ છે. તેથી મુનિ સત્યથી અર્થાત્ પ્રાણિ માટે હિતાવહ હેવાના કારણે સંયમથી સમ્પન્ન થઈને પ્રાણિ પર મૈત્રી ભાવ ધારણ કરે. ક્યાંય પણ જીવની વિરાધનાની ભાવના ન કરે છે
---यतार्थिनु अस भने ताय ४२र्नु अज्ञा જે પ્રમાણે સિદ્ધ થાય છે, તે યુક્તિ પૂર્વક હવે બતાવવામાં આવે છે.- .
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् सत्तदित्यर्थः, यद् यत् पदार्थ जातं जीवाजीवादिकम् , तथा मिथ्यात्वाविरति. प्रमादकपाययोगाः बन्धहेतवः संसारनिदानत्वेनेति, तथा ज्ञानदर्शनचारित्राणि मोक्षमार्गः मोक्षकारणत्वेनेति कथितं तत्तत्सर्व पूर्वाऽपराऽविरोधितया युक्तिवाभ्यां समुपवृंहिततया च 'सुयक्खायं' स्वाख्यातं-मु सम्यक्-आख्यातं व्याख्यातं प्रतिपादित तीर्थ करेण द्वादशविधपरिषदि न तु परतीर्थिकः, इत्थमविरुद्धं युक्त्यु पेतं चाऽऽरख्यातम् । अतो न तत्र स्वाख्यातत्व संभवति । तीर्थकृता तु पुनर्यदुक्तं तत्र तत्र जीजीवादिकं वन्धकारणं मोक्षकारणं च, तत्सर्वं पूर्वाऽपराऽविरुद्धत्वात्
- तीर्थंकर ने जिस जिस जीव या अजीव आदि पदार्थों को जैसा कहा है, मिथ्यात्व अविरति प्रमाद कषाय और योग इन पन्ध के कारणों को संसार का कारण कहा है, सम्यग्ज्ञान दर्शनचारित्र और तप को मोक्ष का मार्ग कहा है। कहा भीहै
नाणं च दंसणं चेक, चरितं च तवो तहा। एस मग्गत्ति पनत्तो, जिणेहिं वरदसिहि ॥
___ 'उत्तराध्ययन सूत्र अ० २८ गा, २. वह सब पूर्वापर अविरुद्ध होने से तथा युक्ति और तर्क से पुष्ट होने से स्थाख्यात है । तीर्थंकर ने बारह प्रकार की परिषद् में उसका सुन्दर व्याख्यान किया है । परतीथिकों ने इस प्रकार पूर्वापर अविरुद्ध एवं युक्तिसंगत कथन नहीं किया है। अतएव वहाँ स्वास्थातता का संभव नहीं है । तीर्थंकरों ने जीव अजीव बन्ध के कारण और मोक्ष
તીર્થકરે જે જે જીવ અથવા અજીવ વિગેરે પદાર્થોને જે પ્રમાણે કહ્યા છે, મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને ચોગ આ બન્ધના કારણેને સંસારનું કારણ કહેલ છે, સમ્યકજ્ઞાન સમ્યફદર્શન સમ્યફચાસ્ત્રિ અને સમ્યકતપને મેક્ષનું સાધન કહેલ છે કહ્યું પણ છે કે
नाणं च दसणं चेव, चरितं च तवो तहा। एस मग्गत्ति पन्नत्तो, जिणेहि घरदेसिहि ॥
उत्तराईययन सू. म. २८ ॥३ આ સર્વ પૂર્વ પર અવિરૂદ્ધ હોવાથી તથા યુક્તિ અને તર્કથી પુષ્ટ હવાથી સ્વાખ્યાત છે, તીર્થકરે બાર પ્રકારની પરિક્ષામાં તેનું સુંદર વ્યાખ્યાન કરેલ છે. પરતીર્થિકએ આ રીતે પૂર્વાપર અવિરૂદ્ધ અને યુક્તિ સંગત કથન કરેલ નથી એથી જ ત્યાં સ્વાખ્યાત પશુને સંભવ નથી ર્તીથકેરેએ જીવ
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९६
सूत्रकृतागसूत्रे
स्वाख्यातं भवति । 'से य' तच्च तदेव भगवत्प्रतिपादितमेव 'सच्चे' सत्य' वर्तते असदकारणरागद्वेषमोहादीनामभावात् सदस्यो हितलाच्च तदेव च 'सुपारिए' दवाख्यातं - सुष्ठुतया प्रतिपादितत्वेन सुभाषितमस्ति समस्तजगज्जन्तूनां प्रियकरत्वात्, मिध्यात्वमरूपणकारणं रागादिकं तत्तु तस्य नास्ति इति कारणामाकार्याभावः स्वतः सिद्ध एव । अतस्तीर्थकरस्य वचनं सत्यार्थमतिपदिकमेव भवति, नत्वसत्यार्थप्रतिपादकम् । उक्तञ्च -
'वीतरागा हि सर्वज्ञा, मिथ्या न ब्रुवते वचः । यस्मात्तस्माद्वचस्तेषां, तथ्यं भूतार्थदर्शनम् ॥१॥ इति ।
के कारण आदि जो भी कहा है, वह सब पूर्वापर अविरुद्ध है अतएव स्वाख्यात है ।
तीर्थकरों द्वारा जो प्रतिपादन किया गया है वही सत्य है, क्यों कि वे असत्य के कारणभूत राग, द्वेष और मोह मे रहित होते हैं और सब के हितकारी होते हैं। उनका कथन ही सुभाषित है क्यों कि वह जगत् के समस्त जीवों के लिए प्रियकर होता है । रागादि दोष ही मिथ्या भाषण के कारण होते हैं। वह दोष उनमें हैं नहीं, अतएव कारण के अभाव से कार्य का अभाव 'स्वतः सिद्ध है। इस प्रकार तीर्थकर के वचन सत्यार्थ के ही प्रतिपादक हैं । असत्य के प्रतिपादक नहीं । कहा है- 'वीतरागा हि सर्वज्ञा' इत्यादि ।
'जो वीतराग और सर्वज्ञ हैं वे सिध्यावचन 'असत्य' नहीं बोलते हैं । अतएव उनके वचन सत्य अर्थ के ही प्रतिपादक होते हैं ।' અજીવ બન્ધના કારણે। અને મેક્ષના કારણેા જે કાંઈ કહ્યા છે, તે બધા પૂર્વોપર અવિરૂદ્ધ છે, એથી જ તે સ્વાખ્યાત છે.
તીર્થંકરા દ્વારા જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ' છે, એજ સત્ય છે. કૅમ કે તેએ અસત્યના કારણુ રૂપ રાગ, દ્વેષ, અને માઢથી રહિત હૈાય છે. અને બધાનું હિત કરવાવાળા હાય છે. તેઓનુ` કથન જ સુભાષિત છે. કેમકે તેઓ જગતના સઘળા જીવાને માટે પ્રિય કરનાર હાય છે, રાગાદિ દોષજ મિથ્યા ભાષણના કારણ રૂપ હાય છે. તે દેષ તેમાં છે જ નહીં તેથી જ કારણના અભાવથી કાચ'ને અભાવ સ્વતઃ સિદ્ધ જ છે આ રીતે તી કરના વચના સત્ય અનુ' જ પ્રતિપાદન કરવાવાળા છે. અસત્યનુ પ્રતિપાદન કરवावाजा नथी. छे - ' वीतरागा हि सर्वज्ञा' इत्यादि
જે વીતરાગ અને સર્વજ્ઞ છે, તેએ મિથ્યાવચ્ચન (મસત્ય) ખેલતા નથી, એથીજ તેઓના વચને સત્ય અનુંજ પ્રતિપાદન કરવાવાળા હાય છે.
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४९७ श्रतो जिनोक्तवचनाराधको मुनिः 'सया' सदा-सर्वकालम् 'सच्चेण सत्येन-सत्यभाषणेन, यद्वा सत्यः सद्भ्यः प्राणियो हितकरत्वात् सत्यः-संयमः, तेन तपो. विशिष्टेन संयमेन (सपन्ने)-संपन्नः युक्तः सन् 'भृएहि' भूतेषु समस्तमाणिवर्गेषु 'मित्ति' मैत्रीम्-माणिनां रक्षणात रक्षणोपदेशदानेन च, भूतदयारूपां 'कप्पए', कल्पयेत्-कुर्यात् न तेषु विराधनभावनां कुर्यादिति भावः ॥३॥ मूलम् -भूएहिं न विरुज्झेजा ऍल धम्ले वुलीमओ।
बुसिमं जगं परिन्नाय, अस्ति जीवितंभावणा॥४॥ छाया-भूतैश्च न विरुद्धयेत एष धर्मः घृषीमतः।
वृषीमान् जगत्परिज्ञाय, अस्मिन् जीवितभावना ||४|| , अतएव जिनोक्त वचनों का भाराधक मुनि सदैव सत्य से अर्थात् सत्य भाषण से अथवा संयम से युक्त हो कर समस्त जीवों पर, उनकी रक्षा करके और रक्षा का उपदेश देकर दया करे। विराधना की भावना न करे ॥३॥
'भूएहिं न विरुज्झेज्जा' इत्यादि।
शब्दार्थ-मुनि किसी प्रकार से भी 'भूएहि-भूतेषु' बस स्थावर प्राणियों में 'न विरुज्जेज्जा-न विरुध्येत' विरोध भाव न करे 'एसएषः सर्व जीव रक्षणरूप यह 'धम्मे-धर्मः' धर्म 'वु पीमओ-वृषीमतः' सत् संयमवाले साधु का है अतः 'वुसिसं-वृषीमान्' संयमी साधु 'जगं-जगत्' अस स्थावर रूप जगत को 'परिन्नाय-परिज्ञाघ' ज्ञ परि
અએવ જનાક્ત વચનોનું આરાધન કરવાવાળા મુનિ હમેશાં સત્યથી અર્થાત્ સત્ય ભાષથી અથવા સયમથી યુક્ત થઈને સઘળા જીવોની રક્ષા કરીને અને રક્ષાને ઉપદેશ આપીને તેઓની રક્ષા કરે વિરાધનાની ભાવના ન કરે
भूपहि न विरुज्झेजा' त्यादि
शहाथ-मुनि ४ प ५४।२थी 'भूएहि-भूतेषु' त्रस भने स्था१२ प्रालियोमा 'न विरुज्जेज्जा-न विरुध्येत' वि२.५ ला न राणे 'एस-एषः' सव' छन२क्ष ३५ मा 'धम्मे-धर्मः' ५ 'वुसीमए-वृषीमतः' सत् सेय. भवाय साधुना छ तेथी 'सिम-घृषीमान्' सयभवाये। साधु 'जगं-जगत्' इस मक स्था५२ ३५ गतूने 'परिन्नाय-परिज्ञाय' श परिशाथी सन्य-शते
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
सूत्रकृताङ्गसूत्र · अन्वयार्थः-मुनिः केनापि प्रकारेण (भूएहि) भूतेषु त्रसस्थावरेपु (न विरु: ज्जेज्जा) न विरुद्वयेत-माणिभिः सह विरोध नव कुर्यात् (एस) एप:-सर्वजीव. रक्षणरूपः (धम्मे) धर्मः (बुसीमओ) पीमत:-संयमवतः साधोः सत्संयमवतस्वीयंकरस्य वा वर्तते अतः (बुसिमं) वृपीमान् संयमवान् मुनिः (जग) जगत-प्रस.' स्थावररूपं (परिनाय) परिज्ञाय-ज्ञपरिज्ञया सम्यगूविज्ञाय (अस्सि) अस्मिन्-तीय-- करमतिपादिवे धर्म (जीवितभावणा) जीवितभावनाः-संयमजीवनभावनाः पञ्चविंशतिभकारा द्वादशप्रकारा चा भावनाः प्राणिपाणत्राणरूपा भावना या कुर्यादिति ॥४॥ ____टीका-पूर्व भूतेषु मैत्री कुर्यादिति प्रोक्तम् , सा च यथाऽनुभूयते तथा प्रदर्शयति-'भूएहि' इत्यादि । भूतमैत्रीमावरान मुनिः 'भूएदि' पूतेषु माणभूत. ज्ञासे सम्यक् जानकरके 'अस्सिं -अस्मिन्' इल तीर्थकर प्रतिपादित धर्म में 'जीवितभावणा-जीवितभावना' संयमी जीवन की भावना करे।४। ___ अन्वयार्थ-मुनि किसी भी प्रकार त्रस और स्थावर प्राणियों के साथ विरोध न करे । यही जीव रक्षा रूप धर्म संघमवान् साधु का अथवा तीर्थ कर का है। संयमवान् मुनि बस स्थावररूप जगत् को ज्ञपरिज्ञा से सम्यक जान कर तीर्थंकर प्रतिपादित धर्म में संयमी जीवन की भावना करे अर्थात् पच्चीस प्रकार की, बारह प्रकार की' अथवा प्राणियों के प्राणों की रक्षा रूप भावना करे ॥४॥
टीकार्थ-पहले कहा जा चुका है कि प्राणियों पर मैत्रीभाव करे। उस मैत्रीभाव का अनुभव किस प्रकार किया जाता है सो यहाँ कहते oneta 'अस्सिं-अस्मिन्' मा तारे प्रतिपान ४२ता धर्ममा 'जीवित भावणा-जीवितभावना' सयम पूर्व वित माना 3रे ॥४॥
અન્વયાર્થ–મુનિ કેઈ પણ પ્રકારે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયાની સાથે વિરોધ ન કરે એજ જીવરક્ષા રૂપ ધર્મ સંયમવાનું સાધુને અથવા તીર્થ"કરન છે. સંયમવાન્ મુનિ ત્રણ સ્થાવર રૂપ જગતને જ્ઞપરિજ્ઞાથી સારી રીતે જાણીને તીર્થંકર પ્રતિપાદિત ધર્મમાં સંયમ યુક્ત જીવનની ભાવના કરે. અર્થાત્ પચીસ પ્રકારની બાર પ્રકારની અથવા પ્રાણિયેના પ્રાણની રક્ષાની भावना रे ॥४॥
- ટીકાથ–પહેલાં કહેવામાં આવી ગયું છે કે-પ્રાણિ સાથે મિત્રીભાવ રાખે, એ મિત્રભાવને અનુભવ કેવી રીતે કરવામાં આવે છે? એ અહિંયાં
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
: समयार्थबोधिनी टीका प्र धुं. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
४९९
,
जीवसत्वरूपेषु प्राणिवर्गेषु 'न विरुज्झेज्जा' न विरुध्येव भूतैः सह विरोधं न कुर्यात् जीवान् न विराधयेदिति भावः, 'एस' एषः भूताविरोधरूपः 'धम्मे' धर्मः 'सीमओ' वृषीमतः- वृषी-सत्संयमः तद्वतः सत्संयमवतः तीर्थकृत इत्यर्थः यद्वा 'सीमओ' इत्यस्य वश्यत्रतः, इतिच्छाया, तत्र वश्यः आत्मा, वश्यानि इन्द्रियाणि वा यस्य सवश्वान्, तस्य वश्यवतः आत्मेन्द्रियनिग्रहवतो वा वर्त्तते, तीर्थकर - गणधरादि मोक्त एष धर्म इति भावः, अतः 'वुमीमं' हृषीमान् वश्यवान् वा सत्संयमी, जितेन्द्रियो वा मुनिः 'जंगे' जगत् जगत्स्वरूपं स्वकर्मजनितसुख"दुःखादिभोक्तारं प्राणिवर्ग वा 'परिनाय' परिज्ञाय - ज्ञपरिज्ञया यथार्थमवबुध्य"अस्स' अस्मिन् पूर्वोक्ते धर्मे 'जीवियभावणा' 'जीवितभावना:- संयमजीवनभावनाः - जीवसमाधिकारकत्वेन जीवरक्षण भावनाः मोक्षकारिणीः कुर्यादिति ॥ ४ ॥
(T
हैं । मुनि, प्राण, भूत, जीव और लव रूप प्राणियों के साथ विरोध - न करे अर्थात् उनकी विराधना न करे । भूतों के साथ विशेष न करने रूप धर्म वृषीमान् अर्थात् संयमवान् - तीर्थकर का है । अथवा 'बुसीमओ' की छाया 'वश्यमान' है जिसकी आत्मा या इन्द्रियाँ वश .. में हैं अर्थात् जो आत्मनिग्रह या इन्द्रियनिग्रह वाला है, उसका यह धर्म है। तात्पर्य यह है कि यह धर्म तीर्थंकर और गणधर का कहा हुआ है, अतएव सत्संयमी या जितेन्द्रिय मुनि जगत् के स्वरूप को अथवा अपने-अपने उपार्जित कर्मों के द्वारा होने वाले सुख-दुःख को भोगने वाले प्राणियों को ज्ञपरिज्ञा से यथावत् जान कर पूर्वोक्त कर्म में संयम'मय जीवन की भावना करे जीवों को समाधिकारक होने से मोक्ष प्रदायिनी जीवरक्षा रूप भावना करे ॥ ४ ॥
કહેવામાં આવે છે. મુનિ પ્રાણ, ભૂત, જીવ અને સત્વ રૂપ પ્રાણિયાની સાથે • વિરેશ્વ ન કરે. અર્થાત્ તેમની વિરાધના ન કરે. ભૂતાની સાથે વિરોધ ન श्वा ३५, धर्म वृषीमान्-अर्थात् संयभवान् तीर्थ उरनो छे, अथवा 'बुसी'मम' नी छाया वश्यमान से प्रभाछे नेमोनो आत्मा भने इन्द्रियो વશમાં છે, અર્થાત્ જે થ્યાત્મનિગ્રહ અથવા ઇન્દ્રિય નિહ વાળા છે, તેના મા ધમ છે. કહેવાતુ' તાત્પય એ છે, આ ધમ તીર્થંકર અને ગણુધરે કહ્યો છે. તેથી જ સત્ય'યમી અથવા જીતેન્દ્રિય મુનિ જગના સ્વરૂપને અથવા પાત પેાતાના પ્રાપ્ત કરેલ કર્મો દ્વારા થવાવાળા સુખદુઃખને લેાગવવા વાળા પ્રાણિાને જ્ઞ પરિજ્ઞાથી જાણીને પૂર્વોક્ત ધર્મમાં સયમમય જીવનની ભાવના કરે. જીવાને સમાધિકારક હાવાથી મેક્ષ આપનારી જીવ રક્ષા રૂપ
भावना रे ॥४॥
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
सूत्रकृतागसर्व मूलम्-भावणाजोगसुद्धप्पा जले गावा व आहिए।
नावा व तीरसंपन्ना सव्वदुक्खा तिउदृइ ॥५॥ छाया-भावनायोगशुद्धात्मा जले नौरिख आख्यातः।।
नौरिव तीर संपन्ना सर्वदुःखात् त्रुटयति ॥५॥ अन्वयार्थः-(भावणाजोगसुद्धप्पा) भावनायोगशुद्धाश्मा-सत्संयमसंस्कार रूपशुद्धभावनामावितात्मा मुनिः (जले) जले जलशब्देन जलमचुरे समुद्रे (नावा व) नौरिव (आहिए) आख्यातः कशितः भगवद्भिः। एतेन किमिति दृष्टान्तेन स्पष्टयति-(तीरसंपन्ना) तीरसंपन्ना तीरं प्राप्ता (नावा व) नौरिव स मुनिः (सत्र
'भावणाजोगसुद्धप्पा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'भावनाजोगसुद्धप्पा-भावनायोगशुद्धात्मा' सत्संयम. रूप शुद्ध लावना रूपी योग ले शुद्ध आत्मावाला पुरुष 'जले-जले जल शब्द से जलाधिक पनेवाले समुद्र में 'णावा व-नौरिव' नाव के समान 'आहिए-आख्यातः' कहा गया है 'तीरसंपन्ना-तीरसंपन्ना' तीर-किनारे को प्राप्त करके 'गावा व-नौरिव' जैसे नौ विश्राम करती है ऐसा वह मुनि 'सव्वदुक्खा-सर्वदुःखात्' शारीरिक और मानसिक क्लेशों से 'तिउट्टइ-त्रुटयति' मुक्त होता है ॥५॥ ___अन्वयार्थ-भावनायोग से अर्थात् सत्संयम के संस्कार से शुद्ध आत्मा वाला मुनि जल में अर्थात् जल की प्रचुरता वाले समुद्र में नौका के समान कहागया है। इससे क्या फल होता है ? यह दृष्टान्त के
____watथ-'भावणाजोगसुद्धप्पा-भावनायोगशुद्धात्मा' सत् सयभ३५ शुद्ध भावना ३५० योगथी शुद्ध भाभावाम। ३५ 'जले जले' 1 शvथी माEिx. पापा समुद्रमा 'नावाव-नौरिव' डीनाम 'आहिए-आख्यातः' ४९ छे. 'तीरसंपन्ना-तीरसंपन्नाः' ती२-नाराने प्राप्त ४शन 'नावाव-नौरिव' अभ ला विश्राम ४२ छ. मे शते । मुनि 'सव्वदुक्खा -सर्वदुःखात्' (२४ भने भानसि ४थी 'तिउट्टइ-त्रुट्यति' भुत थाय छे. ॥५॥
અન્વયાર્થ–ભાવના રોગથી અર્થાત્ સત્સંયમના સંસ્કારથી શુદ્ધ આત્મા વાળા મુનિ જળમાં અર્થાત્ જલની પ્રચુરતાવાળા સમુદ્રમાં નૌકા જેવા કહેલ છે. તેનાથી શું ફળ થાય છે? તે નીચેના દષ્ટાન્તથી સ્પષ્ટ કરે છે. કિનારાને
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
'समयार्थवोधिनी टीका प्र. थु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
५०१
दुक्खा) सर्वदु.खात् शरीरमानससम्वन्धिक्लेशात् (विउद्द) त्रुटति पृथग्भवति । यथा नौका स्वानुकूल निर्यामकादिसामग्रीवशात् समुद्रतीरं पाप्य प्रतिकूलवातादि समस्तोपद्रवात् पृथग्भवति विश्रामं च प्राप्नोति तथैव पूर्वोक्तो भावनायोगशुद्धात्मा मुनिरपि संसारान्तरूपं मोक्षं प्राप्तः सन् समस्तशारीरमानसदुःखाद् विमुक्तो : भवति, साधपर्यवसितमन्यावाधमनन्तं सिद्धिसुखमनुभवतीति भावः ||५||
टीका-पूर्वोक्ते जिनोक्तधर्मे जीवितभावनां कुर्वेतः किं भवतीति दर्शयति'भावणाजोगसुद्धा' भावना योगशुद्धात्मा भावनाः सत्संयम संस्काररूपाः, तासां -योगः संयोगः तेन शुद्र:- निर्मलः आत्मा अन्तरात्मा यस्य स तथा त्यक्त· द्वारा स्पष्ट करते हैं-तीर को प्राप्त हुई नौका के समान वह मुनि सम स्त शारीरिक और मानसिक दुःखों से छूट जाता है ।
यह है कि जैसे नौका अनुकूल कर्णधार आदि सामग्री मिलने पर समुद्र के किनारे पहुंच कर प्रतिकूल हवा आदि समस्त उपद्रवों से बच जाती है और विश्राम को प्राप्त होती है, उसी प्रकार भावनायोग से शुद्ध आत्मा वाला मुनि भी संसार के अन्त रूप मोक्ष को प्राप्त होकर समस्त शारीरिक और मानसिक दुःखों से विमुक्त हो जाता है, और सादि अनन्त, अव्याषाध, अनन्त सिद्धिसुखं का अनुभव करता है ॥५॥
.
टीकार्थ - जिन प्रणीत धर्म में जीवित भावना करने वाले को किस फल की प्राप्ति होती है, सो कहते हैं-सुसंयम का संस्कार भावना कहलाता है, उसके संयोग से जिसकी आत्मा निर्मल हो, वह संसार પ્રાપ્ત થયેલ નૌકા જેા તે મુનિ સમસ્ત શારીરિક અને માનસિક દુ.ખાચી 'छूटि लय छे.
pat
તાત્પય" એ છે કે—જેમ નૌકા અનુકૂળ કણુ ધર વિગેરે સામગ્રી .. મળવાથી સમુદ્રને કિનારે પહોંચીને પ્રતિકૂળ હવા વિગેરે સઘળા ઉપદ્રવેાથી • ખેંચી જાય છે. અને વિશ્વામને ચેાગ્ય મને છે, એજ પ્રમાણે ભાવનાચેગથી શુદ્ધ આત્માવાળા મુનિ પણુ સસારના અંતરૂપ મેાક્ષને પ્રાપ્ત કરીને સઘળા શારીરિક અને માનસિક દુ.ખેાથી મુક્ત થઇ જાય છે. અને સાદિ અનન્ત • અવ્યાખાધ અનન્ત સિદ્ધિ સુખના અનુભવ કરે છે. "પા
८
ટીકા જીન પ્રણીત ધર્મોમાં જીવિત ભાવના કરવાવાળાને કયા ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે ? એ બતાવે છે.-સુક્ષયમને સ`સ્કાર ભાવના કહેવાય છે. તેના સચેગથી જેઓના આત્મા નિળ હૈાય તે સ'સારના ત્યાગ કરવાવાળા
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२
सूत्रकृतासूत्रे संसारस्वभावो मुनिः 'जले' जले-जलपचुरे समुद्रे ‘णावा व नौरिव 'आहिए' आख्यातः कथितः भगादिः यथा जले नौ न मज्जति, तत्कस्य हेतोः ? लघुस्वात् , मज्जनकारणीभूतविलक्षणभाराऽ भावात् । एवमेव मुनिः यदा संसारमज्जक 'कमरहितः, तदा संसारे विद्यमानोऽपि तदीयावले परहितः सन् तदुपरिवरीवति । एतेन किमिति दृष्टान्तेन स्पष्टपति-'तीरसंपन्ना' तीरसंपन्ना-तीरं प्राप्ता 'नावाव' नौरिव स 'सव्वदुक्खा' सर्वदुःखार शारीरमानसात् 'तिउद' त्रुटयति पृथग भवति । । यथा नौः मुनिर्यामकाधिष्ठितानुकूलवातेरिता तीरं प्राप्य प्रतिकूलवातमकरादि
जलजन्तुसमुद्भूतसकलदुःखात् दूरीभूय विश्राममाप्नोति तथा सर्वदुःखानामन्तफरो भवति, भावनायोगशुद्धात्मा जोवोऽपि जीनोक्तागमे निर्यामकाधिष्ठिनः को स्याग देनेवाला मुनि 'भावनायोग शुद्धात्मा' कहा गया है। ऐसा मुनि. समुद्र में नौका के समान है । जैसे लघु होने से अर्थात् इयने के कारणभूत विलक्षण भार के अभाव से नौका जल में हूघती नहीं है, इसी प्रकार मुनि जप संसार में डुबाने वाले कर्मों से रहित होता है तप संसार में विद्यमान रहने पर भी उसके लेप से रहित होकर उसके ऊपर ही बना रहता है। इसका क्या फल होता है, सो दृष्टान्त छोरा स्पष्ट करते हैं-किनारे पर पहुंची हुई नौका के समान वह मुनि समस्त दुःखों से पृथक हो जाता है । उसे न शारीरिक दुःख रहना है, न कोई मानसिक दुःख । जैसे कुशल कर्णधार से युक्त और अनु. कूल वायु से प्रेरित नौका तीर को प्राप्त होती है तथा प्रतिकूल घायु और मकर आदि जलचर जीवों द्वारा उत्पन्न होने वाले समस्त दुःखों મુનિ “ભાવના ગ શુદ્ધાત્મા’ કહેલ છે. એવા મુન સમુદ્રમાં વહાણની જેમ છે જેમ નાનું હોવાથી અર્થાતુ ડૂબવાના કરણ રૂપ વિલક્ષણ ભારના અભાવથી વહાણ પાણીમાં ડૂબતું નથી એજ પ્રમાણે મુનિ જ્યારે સંસારમાં ડૂબાડવા વાળા કર્મોથી રહિત હોય છે, ત્યારે સંસારમાં રહેવા છતાં પણ તેના લેપથી રહિત થઈને તેના ઉપર જ બન્યા રહે છે. તેનું શું ફળ થાય છે? તે દષ્ટાન્ત દ્વારા સ્પષ્ટ કરે છે કિનારે પહોચેલ વહાણની જેમ તે મુનિ સઘળા દુખોથી છૂટી જાય છે. તેને શારીરિક-શરીર સંબધી દુઃખ રહેતું નથી. તેમ કઈ પણ પ્રકારનું માનસિક દુઃખ રહેતું નથી. જેમ કુશળ ચલાવનાર, વાયુ અને અનુકૂળ પવનથી પ્રેરાયેલ વહાણ કિનારે પહોંચી જાય છે, અને પ્રતિકૂળ પવન તથા મકર વિગેરે જલચર જીવથી ઉત્પન્ન થનારા
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी रीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५०३ तपोरूपानुकूलमारुतेरितः दुःखसंकुलासंसारसागरात् मोक्षरूपं तीरं समवाप्य सर्व. दुखेभ्यो दूरी भूय साधपर्यवसितमनन्तमव्याबाधं सिद्धिमुखमनुभवतीति भावः।५। मूलम्-तिउदृइ उ मेहावी जाणं लोगांसि पावगं । 11तुझंति पावकम्माणि नवं कम्म मकुव्वओ॥६॥ ___छाया-त्रुटथति तु मेधावी जानन लोके पापकम् ।
त्रुटयंति पापकर्माणि नवं कर्माकुर्वतः ॥६॥ से दर होकर विश्राम को प्राप्त होती है, उसी प्रकार वह मुनि भी समस्त दुःखों का अन्त करने वाला होता है। ' तात्पर्य यह है कि भावनायोग ले जिस की आत्मा शुद्ध है ऐसा जीव जिनोक्त आगम रूपी निर्यामक द्वारा अधिष्ठित तथा तपस्या रूपी अनुकूल वायु से प्रेरित होकर दुःखों से व्याप्त संसार सागर से मोक्ष रूपी तीर को प्राप्त करके, सब दुःखों से दूर होकर सादि अपर्यवसित, अनन्त अव्यायाध सिद्धिसुख को अनुभव करने लगता है ॥५॥ 'तिउहह उ मेहावी' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'मेहावी उ-मेधावी तु' सदसद्विवेकी मर्यादापालक मुनि 'लोगंसि-लोके' स्थावर जंगमात्मक अधचो पंचास्तिकायात्मक जगत् . में 'पावगं-पापकम्' सावधानुष्ठानरूप पापकर्म 'जाणं-जानन्' ज्ञपरिज्ञासे कर्मबन्धके हेतुरूप जान कर के 'तिउट्टह-त्रुटयति' पृथक् होजाते. સઘળા દુખેથી દૂર થઈને વિશ્રામ પ્રાપ્ત કરે છે. એ જ પ્રમાણે તે મુનિ પણ સઘળા દુઃખનો અંત કરનારા થાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–ભાવનાગથી જેઓને આત્મા શુદ્ધ છે. એ જીવ જીનેક્ત આગમ રૂપ અનુકૂળ વાયુથી પ્રેરણા પામીને દુખેથી વ્યાપ્ત એવા આ સંસાર સાગરથી મોક્ષ રૂપી કિનારાને પ્રાપ્ત કરીને, સઘળા દુખથી દૂર થઈને સાદિ અપર્યાવસિત, અનંત, અવ્યાબાધ સિદ્ધિ રૂપ સુખને અનુભવ ક્રરવા લાગે છે. પા , ;
'तिचट्टइ उ मेहावी' त्यादि
शा-'मेहावी उ-मेधावी तु' स६ असतू अन नावाजी अर्थात् भयहि पास भुनि 'लोग सि-लोके' स्थावर मात्म४ अथवा यास्ति ४.याम तुमा 'पावर्ग-पापकम्' सावधानुठान ३५ ५५५४म 'जाणं-जानन्' २. परिमाथी धना हेतु ३५ openन, 'तिउट्टइ-त्रुट्यति' सदा अंध तय
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रहता अन्वयार्थ:-(मेहावी उ) मेधावी तु सदसद्विवेकी मर्यादावान् मनित (लोगंसि) लोके स्थावरजङ्गमात्मके पञ्चास्तिकायात्मके वा जगति (पावगे): पापकं सावद्यानुष्ठानरूपं पापं कर्म (जाणं) जानन ज्ञपरिज्ञया कर्मवन्धहेतुभूदरवेन. अवबुध्यमानः सन् (तिउट्टइ) त्रुटयति-पृथग्भवति सावधानुष्ठानाद् विरमवि वर्तमानकाले प्रत्याख्यानपरिज्ञया पापं कर्म न करोतीत्यर्थः । तथा (नवं) नवंन्तनम् अग्रे करिष्यमाणं (कम्म) कर्म (अकुचो) अकुर्वतः-अनाचरतस्तस्य मुनेः (पावकम्माणि) पापकर्माणि-अतीतकालेऽनन्नभवोपार्जितत्वेन संचितानि पापहैं अर्थात् सायद्यानुष्ठानसे निवृत्त होते हैं तथा 'नवं-नवम्' नृतनं आगे किये जाने वाले 'कम्म-कर्म' कर्म को 'अकुव्य प्रो-अकुर्वतः' न करते हुए उस मुनिको 'पावकम्माणि-पापकर्माणि' अनीत काल में अनेक भोपार्जित होने से संचित पापकर्म 'तुनि-त्रुटयन्ति' छूट जाते हैं अर्थात् वह मुनि वर्तमान भविष्य, और भून ऐसे तीनो काल संप. न्धी पापकम से मुक्त होकर मोक्ष को प्राप्त करता है।
अन्वयार्थ--सत् असत् के विवेक से युक्त मेधावी मुनि स्थावर जंगम रूप या पंचास्तिकायमय जगत् में पाप कर्मों को झपरिज्ञा से कर्मषन्ध का कारण जानता हुआ सावध अनुष्ठान से विरत हो जाता हैं। वर्तमान काल में प्रत्याख्यान परिज्ञा से पापकर्म नहीं नारता है। तथा आगे किये जाने घाले पापकर्म का आचरण न करने वाले मुनि के अतीत काल में अनन्त भवों से संचित किये हुए पापकर्म भी छ. अर्थात् सावध मनुष्ठानथी निवृत्त 25 लय छे. तथा 'नव-नवम्' नवीन मर्थात पछीथी ४२वामां माना। 'कम्म-कर्म' भने 'अकुब्वओ-अकुर्वतः' न ४२ना। मेवा से भुनिन 'पावकम्माणि-पापकर्माणि' मतीन भो भने मापात पाथी सयित पा५: 'तुति-त्रुट्यन्ति' टि तय है. અર્થાત તે મુનિ વર્તમાન ભવિષ્ય અને ભૂતકાલ એમ ત્રણે કાળ સંબધીપાપકર્મથી મુક્ત થઈને મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. દા
અયાર્થ-સત્ અસતના વિવેકથી યુક્ત મેધાવી મુનિ સ્થાવર, જંગમ, રૂપ અથવા પંચાસ્તિકાય મય જગતમાં પાપકર્મોને જ્ઞ પરિસ્સાથી કર્મબંધનું કારણ જાણીને સાવદ્ય અનુષ્ઠાનથી વિરત થઈ જાય છે. વર્તમાનકાળમાં પ્રત્યા
ખ્યાન પરિણાથી પાપકર્મ કરતા નથી. તથા આગળ કરવામાં આવનારા પાપ કર્મનું આચરણ ન કરવાવાળા મુનીને ભૂતકાળમાં અનંત ભવમાં સચિત-કરવમાં આવેલ પાપકર્મ પણ આત્માથી અલગ થઈ જાય છે. તાત્પર્ય એ છે
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
समर्थ बोधिनी टीका प्र. थु. अ. १५ आदानीय स्वरूपनिरूपणम्
कर्माणि (तुति) त्रुटधन्ति - आत्मनः सकाशात् पृथग् सवन्ति स मुनिर्वर्त्तमानभविष्यतेति त्रैकालिकपापकर्मविनिर्मुक्तो भूत्वा मोक्षं प्राप्नोतीति भावः ॥ ६ ॥
५०५
टीका- 'मेहावी' मेधावी सदसद्विवेककुशलो मर्यादावान् मुनिः 'लोगंसि' लोके सस्थारात्मके संसारे 'पावर्ग' पापकं प्राणातिपातादिक पापकारणकर्मारम्भसंरम्भादिकं वा 'जाणं' जानन्- ज्ञपरिज्ञया संसारभ्रमणहेतुत्वेन अत्रबुध्यमानः कर्मबन्धकारणकपापफलज्ञानवान् सन् 'तिउ' त्रुटयति- तस्मात् पापकर्मणः पृथग् भवति सा द्यानुष्ठानद् विरमति वर्त्तमानकाले प्रत्याख्यानपरिया पापं कर्म परित्यजते स्वर्थः । तथा 'नव' नृतनम् अग्रे करिष्यमाणं 'कम्म' कर्म ज्ञानावरणीयादिकम् 'अकुव्यभो' अकुर्वतः - अनाचरतस्तस्य सुनेः 'पावक माणि' पापकर्माणि अतीतकालेऽनन्तभवोपार्जितत्वेन संचितानि 'तुर्हति' व्यन्दि
आत्मा से पृथक हो जाते हैं । तात्पर्य यह है कि वह मुनि वर्त्तमान भविष्यत् और भूतकालीन पापकर्मो से सर्वथा मुक्त हो जाता है। और मोक्ष को प्राप्त कर लेता है ॥ ६ ॥
टीकार्थ - सत् असत् के विवेक में कुशल मेधावी मुनि इस स स्थावर रूप संसार में प्राणातिपात आदि या पाप के कारण भूत आरंभ संरंभ आदि कर्म को ज्ञपरिज्ञा से संसार भ्रमण का कारण जानकर कर्मबन्ध के कारण होने वाले पापरूप फल को जानता हुआ सावध अनुष्ठान से विरत हो जाता है । अर्थात् वर्तमान काल में प्रत्याख्यान परिज्ञा से पापकर्म का परित्याग कर देता है । वह आगे किये जाने वाले ज्ञानावरण आदि कर्मों को नहीं करता है । उस मुनि के अतीत काल में अनन्त भवों में संचित कर्म हट जाते हैं। वह मुनि भूत
કે-તે મુનિ વમાન, ભવિષ્ય અને ભૂતકાળ સખ“ધી પાપકર્મોથી સ થા મુક્ત થઈ જાય છે. અને મેાક્ષને પ્રાપ્ત કરી લે છે. ૫૬૫
ટીકા-સત્ અસના વિવેકમાં કુશળ મેઘાવી મુનિ આ ત્રસ સ્થાવર રૂપ સંસારમાં પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપના કારણભૂત આરંભ સમારભ વિગેરે કર્મીને જ્ઞ પરિજ્ઞાથી સ ́સ ૨ ભ્રમણુના કારણુ રૂપ સમજીને ક્રમબંધના કારણ રૂપ હાવાથી પાપરૂપ ફળને જાણુતા થકા સાવદ્ય અનુષ્ઠાનથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. અર્થાત વમાનકાળમાં પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી પાપકર્મના ત્યાગ કરી દે છે. તે આગળ કરવામાં આવનારા જ્ઞાનાવરણુ વિગેરે કર્માંને કરતા નથી. તે મુનિના ભૂતકાળમાં અનંત ભવામાં સંચિત કર્માં હટી જાય છે, તે મુનિ सू० ६४
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
सूत्रकृतासूत्रे
आत्मनः सकाशात् पृथग्र भवंति स मुनिर्भूतभविष्यद्वर्त्तमानकालिककर्म विनिर्मुक्तो
भूत्वा मोक्षं प्राप्नोतीति भावः ||६||
मूलम् - अकुव्वओ णवं नैत्थि कम्मं णाम विजाणइ |
विन्नाय से महावीरे 'जे ने जाई में मिजइ ॥७॥
छाया- अकुर्वतो नवं नास्ति कर्म नाम विजानाति । विज्ञाय स महावीरो यो न याति न म्रियते ॥७॥
भविष्यत् और वर्तमान काल संबंधी कर्मों से रहित होकर मोक्ष प्राप्त करता है ||६||
'अकुoar' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'अक्कुच्चओ अकुर्वतः पाप को नहीं करनेवाले मुनिको 'णवं - नवम्' ज्ञानावरणीय आदि नूननकर्म का बंध 'रिधनास्ति' नहीं होता है कारण की 'से-स' वे 'महावीरे - महावीरः' महा. वीर पुरुष 'कम्मं - कर्म'' - आठ प्रकार के कर्म को तथा 'नाम-नाम' कर्म निर्जराको भी 'विजाणह - विजानाति' जानते हैं और 'विन्नाय - विज्ञाय ' जानकर के 'जेण येन' जो कारण से वह मुनि 'न जायई - न जायते' संसारमें उत्पन्न नहीं होता है एवं 'न मिज्जइ-न म्रियते' मरता भी नहीं है अर्थात् जन्म, जरा और मृत्यु रहित होकर मुक्त हो जाता है | ७|
-
ભવિષ્ય અને વમનકાળ સંબધી કર્મોથી રહિત થઇને મેાક્ષ પ્રાપ્ત ४रे छे. ॥६॥
'अकुव्वओ' हत्याहि
शब्दार्थ 'अकुत्रओ - अकुर्वतः ' पापा न ठेवावाजा भुनिने 'जवंनवम्' ज्ञानावरणीय विगेरे नवीन नाम' ' णत्थि - नास्ति' थतो नथी अभय 'से - सः' ते 'महावीरे - महावीरः' महावीर पु३ष 'कम्मं - कर्म' आह अहारना भने तथा 'नाम-नाम' अर्भ निर्भराने पशु 'विजाणइ - विजानाति '
ये छे तथा 'विन्नाय - विज्ञाय' लखीने 'जेण येन' मे रथी ते भुनि 'न जायई - न जायते' स'सारमां उत्पन्न थते। नथी, तथा 'न मिज्जइ- न म्रियते' भरते પશુ નથી. અર્થાત્ જન્મ, જરા, અને મૃત્યુ રહિત
થઈને મુક્ત બની
लय के
-
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५०७
अन्वयार्थः-कर्माकुर्वतो मुनेः पूर्वकृतकर्माणि त्रुटयन्तीति पूर्वगाथायां प्रोक्तं, किन्तु एतावदेव न तस्य नवमपि कर्म न वध्यते इति प्रदर्शयति-(अकुव्वओ) अकुर्वतः पापं कर्मानाचरतो मुनेः (णवं) नवं नूतनं कर्म ज्ञानावरणीयादिकं (गत्थि) नास्ति कारणाभावे कार्याभावात्, कथम् ? यतः (से) सः (महावीरः) कर्ममहारिपुविदारणसामर्थ्यवत्वेन महावीरः महापुरुपः (कम्म) कर्म अष्टप्रकारकं तत् कारणतो विपाकतश्च कर्मस्वभावं तथा (नाम) नाम-नमनं नाम-कर्मनिर्जरणमपि (विजाणइ) विजानाति ज्ञपरिज्ञया सम्यग्र जानाति । एतेन ज्ञानमा. त्रेण किम् ? इत्याह-(विनाय) विज्ञाय कर्मस्वभावं तन्निजरणोपायं च ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा तत् प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजति । एतेन किं भवतीत्याह येन कारणेन ____ अन्वयार्थ--फर्म न करने वाले मुनि के पूर्वकृत कर्मों नष्ट हो जाते हैं, यह पूर्वगाथा में कहा गया है, किन्तु इतना ही नहीं, उस को नवीन कर्मों का धन्ध भी नहीं होता है, यह यहां दिखलाते हैं-पापकर्म का आचरण न करने वाले मुनि को नवीन ज्ञानावरणीय आदि कर्म नहीं पंधते, क्यों कि कारण के अभाव में कार्य का भी अभाव हो जाता है। वह कर्स रूपी घोर शत्रुओं का विदारण करने में सामर्थवान होने के कारण महावीर महापुरुष आठ प्रकार के कर्मों के कारण और विपाक को जानता है तथा कर्म निर्जरा के कारणों को भी ज्ञपरिज्ञा से सम्यक जानता है। इस ज्ञान मात्र से क्या होता है ? लो कहते हैंकर्म के स्वभाव को तथा उनकी निर्जरा के उपाय को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग देता है । इसका परिणाम यह
અન્વયાર્થ-કર્મ ન કરવાવાળા મુનિના પહેલા કરેલ કર્મ નાશ પામે છે. એ વાત પૂર્વ ગાથામાં કહી છે. પરંતુ એટલું જ નહીં તેને નવીન કને બંધ પણ થતું નથી. એ વાત અહિયાં બતાવવામાં આવે છે–પાપ કર્મનું આચરણ ન કરવાવાળા મુનિને નવા જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મોને બંધ થતું નથી. કેમકે-કારણના અભાવમાં કાર્યને પણ અભાવ થઈ જાય છે. તે કર્મ રૂપી ઘેર શત્રુઓના વિદારણ કરવામાં સામર્થ્યવાનું હોવાને કારણે મહાવીર મહાપુરૂષ આઠ પ્રકારના કર્મોને કારણ અને વિપાકથી જાણે છે. તથા કર્મ નિર્જરાના કારણોને પણ જ્ઞ પરિણાથી સમ્યક્ જાણે છે. એ જ્ઞાન માત્રથી શું થાય છે? તે કહે છે. કર્મના સ્વભાવને તથા તેની નિર્જરાના ઉપાયને જ્ઞ પરિણાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી ત્યાગ કરે છે તેનું પરિણામ એ
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
सूत्रकृतसूत्रे
समुनिः (न जायई) न जायते संमारे नोत्पद्यते तथा (न मिज्जइ) न म्रियते मृत्युमपि न प्राप्नोति । जातिजरामरणविमुक्तो भूत्वा सिद्धो भवतीति भावः ॥७॥
टीका - कर्म अकुर्वतो मुनेः पूर्वकृतकर्माणि त्रुटचन्तीति पूर्व गाथायां प्रोक्तं, किन्तु एतावदेव न तस्य नूतनमपि कर्म न बध्यते तेन कारणेन स मुक्तो भवतीति प्रदर्शयति यद्वा-ये कथयन्ति यत्- महापुरुषा मोक्षपदं प्राप्यापि स्वीयतीर्थापमानं विज्ञाय भूयोऽपि संसारे समागच्छन्तीति तन्मतं निराकर्तुमाह
'अकुत्रओ' अकुर्वतः = ज्ञानावरणीयादिकमष्टविधं कर्म माणातिपातादिकंपापं वाऽनाचरतो मुनेः 'गर्व' नव' नूनं कर्म 'णत्थि ' नास्ति - न भवति 'कारणा
होता है कि यह सुनिन संसार में जन्म ग्रहण करता है, न मृत्यु को प्राप्त होता है। जन्म जरा और नरण से सर्वथा मुक्त होकर सिद्ध हो जाता है ||७||
टीकार्थ- पूर्ववर्त्ती गाथा में कहा गया है कि कर्म न करने वाले मुनि के पूर्वकृत कर्म नष्ट हो जाते हैं । किन्तु इतना ही नहीं, उसके नवीन कर्मो का ध भी नहीं होता। इस कारण वह मुक्त हो जातो है, यह दिखलाते हैं । अथवा जो यह कहते हैं कि महापुरुष मोक्षपद को प्राप्त करके भी अपने तीर्थ का अपमान जान कर पुनः संसार में आजाते हैं, उनके मत का निराकरण करने के लिये कहते हैं ।
ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्म या प्राणातिपात आदि पाप का आचरण न करने वाले मुनि को नवीन कर्म का बन्ध नहीं
હાય છે કે-તે મુનિ સૉંસારમાં જન્મ ગ્રહુણુ કરતા નથી તેમ મૃત્યુને પણ પ્રાપ્ત કરતા નથી. જન્મ, જરા, મરણુથી સર્વથા મુક્ત થઈને સિદ્ધ થઈ જાય છે. પાછા
ટીકા પહેલાની ગાથામાં કહેલ છે કે--ક ન કરવાવાળા મુનિના પહેલા કરેલા કર્મો નાશ પામી જાય છે. પરંતુ એટલું' જ નહીં તેને નવા કર્માના ખધ પણ થતા નથી તેથી તે મુક્ત થઈ જાય છે. તે બતાવવામાં આવે છે અથવા જેઓ એવુ કહે છે કે-મહાપુરૂષ મેક્ષ પદને પ્રાપ્ત કરીને પણ પેાતાના તીનું અપમાન સમજીને ફરીથી સ'સારમાં આવી જાય છે. તેના મતનું નિરાકરણ કરવા માટે કહેવામાં આવે છે.
જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ પ્રકારના ક્રમ અથવા પ્રાણાતિપાત વિગેર પાપતુ' આચરણ ન કરવાવાળા મુનિને નવા કના મધ થને નથી, કેમકે
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. १. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५०१ भावे कार्याभावः' इति न्यायात् नवं कसं न भवितुमर्हति । कथम् ? यतः 'से'. सः पापकर्मानाचरणशीलः 'महाबीरे' महावीरः कर्ममहारिपुविदारकन्वान्महावीरः महापुरुपः 'श' कर्म ज्ञानावरणीयाधविधम् उपलक्षणात् स्थित्यनुभावप्रदेशरूपान् कर्मभेदांश तथा 'नाम' नाम-नमनं नाम तन्निर्जरणमपि 'कर्म कथं निर्जीयते' इति तन्निर्जरणोपायमपि, 'अथवा नामेति संभावनायाम्, संभाव्यते चास्य महापुरुषस्य कमारिज्ञानमतः स तत्कर्म 'बियाणई' विजानाति ज्ञपरिज्ञाया सम्यग् जानाति । एतेन ज्ञानमात्रेण किमिल्याह-विनाय' विज्ञाय कर्म तत्स्वभावं तन्निहोता है क्योंकि ऐला पाय है कि कारण के अभाव में कार्य नहीं होता । पाप कर्म का आचरण न करनेवाला महावीर अर्थात् कर्म रूपी महान् शत्रुओं का विदारक होने के कारण महान् वीर महापुरुष ज्ञाना. घरणीय आदि आठ प्रकार के कलों को और उपलक्षण से स्थिति, अनुभाव एवं प्रदेश रूप कर्म भेदो को तथा नाम अर्थात् कर्म निर्जरा के उपायों को भी जानता है । अथवा गाथा में प्रयुक्त 'नाम' शब्द संभाधना अर्थ है। इसका अभिप्राय यह है कि कर्म के परिज्ञान वाले उस महापुरुष के लिए यह लंभावना की जाती है कि वह ज्ञप. रिज्ञा से शर्म को लम्यक् प्रकार से जानता है। इस ज्ञानमात्र से क्या होता है, सो कहते हैं-झर्न, कर्म के स्वभाव और उसकी निर्जरा के उपाय को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्यागदेता है। એ ન્યાય છે કે-કારણના અભાવમાં કાર્ય થતું નથી. પાપકર્મનું આચરણ ન કરવાવાળા મહાવીર અર્થાત્ કર્મ રૂપી મહાન શત્રુઓનું વિદારણ થવાને કારણે મહાન વીર મહાપુરૂષ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ પ્રકારના કર્મો અને ઉપલક્ષણથી સ્થિતિ, અનુભાવ, અને પ્રદેશ રૂપ કર્મના ભેદોને તથા નામ અર્થાત, કર્મ નિજંગના ઉપાયને પણ જાણે છે. અથવા ગાથામાં પ્રગ કરેલ “નામ શબ્દ સંભાવના અર્થમાં છે, તેને અભિપ્રાય એ છે કે-કર્મના પરિજ્ઞાનવાળા તે મહાપુરુષ માટે એ સંભાવના કરવામાં આવે છે કે-તે - પરિસ્સાથી કર્મને સારી રીતે જાણે છે. આ જ્ઞાનમાત્રથી શું થાય છે? તે કહેવામાં આવે છે. કર્મ કર્મના સ્વભાવ અને તેની નિર્જરાના ઉપાયને જ્ઞ પરિણાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરી દે છે. અર્થાત્ ફરીથી ન કરવાનો નિશ્ચય કરીને તેનું પ્રત્યાખ્યાન કરી દે છે. તેમ કરવાથી
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतस्त्रि जरणोपायं च ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा तत् प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजति पुनरकरण तया प्रत्याख्याति । एतेन किं भवतीत्याह-येन कारणेन पापकर्मानाचरणरूपेण पूर्वकृतकर्मक्षपणरूपेण च स मुनिः 'न जायई न जायते सप्लारे नोत्पद्यते न जन्म गृह्णाति 'न मिज्जई' न म्रियते न वा मृत्यु प्राप्नोति तस्याग्रे मोक्षसद्भावात, स जन्मजरामरणविप्रमुक्तो भूत्वा सिद्धिगतिनामधेयं स्थान प्राप्नोतीति भावः ।७! मूलमू-ण मिज्जई महावीरे जस्स नस्थि पुरे कडं।
वाउव्व जाल मञ्चेति पियालोगसि इथिओ॥८॥ छाया-न म्रियते महावीरो यस्य नास्ति पुरा कृतम् ।
वायुरिव ज्वाला मत्येति पिया लोके स्त्रियः ॥८॥ अर्थात पुनः न करने की प्रतिज्ञा करके प्रत्यारपान कर देता है। ऐसा करने से क्या होता है ? पापकर्मों का आचरण न करने से तथा पूर्वे. कृत कर्मो का क्षय कर डालने से वह मुनि न संसार में जन्मता, न मृत्यु को प्राप्त होता है । उसे मोक्ष प्राप्त हो जाता है। वह जन्म जरा मरण से सर्वधा मुक्त होकर सिद्धिति नामक स्थान को प्राप्त कर लेता है ॥७॥ 'ण मिज्जई महावीरे' इत्यादि।
शब्दार्थ- 'जस्स-यस्य' जिलको 'पुरेकडं-पुराकृतम्' पूर्वभवो. पार्जित कर्म 'नधि-नास्ति' नहीं है ऐसा वह 'लहावीरे-महावीर पुरुष 'ण मिज्जई-न म्रियते' मरता नहीं है तथा उपलक्षण से जन्मता भी नहीं है अर्थात् जन्म मरण से मुक्त होता है कारणकी वह 'लोगसिશું થાય છે? પાપકર્મોનું આચરણ ન કરવાથી તથા પહેલાં કરેલા કર્મોને ક્ષય કરી નાખવાથી તે મુનિ સંસારમાં જન્મ ધારણ કરતા નથી તેમ મૃત્યુ પણ પામતું નથી તેને મોક્ષ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે? તે જન્મ, જરા અને મરણથી સર્વથા મુક્ત થઈને સિદ્ધિ ગતિ નામના સ્થાનને પ્રાપ્ત કરી લે છે. પાછા
‘ण मिज्जइ महावीरे' त्या शहाथ-'जस्स-यस्य' ने 'पुरेकड-पुराकृतम्' पूवात 'नथि-नास्ति' नथा मेवे ते 'महावीरे-महावीरः' भडापी२ ३५ 'न मिज्जई-न म्रियते' मरते नथी. तथा GRajथी मत ५५ नथा. अर्थात् + भरथा भुत थाय छे. १२५ ते 'लेगसि लोके' यतमा 'पिया
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयावधिनी टीका प्र. थु. अ. १५ आदानीय स्वरूपनिरूपणम्
५११
अन्वयार्थ - - (जस्स) यस्य (पुरे कर्ड) पुरा कृतं पूर्वभवोपार्जितं कर्म (नत्थि ) न भवेत् सः (महावीरे) महावीर : - महापुरुषः (ण मिज्जई) न म्रियते उपलक्षणात् नोत्पद्यते च जन्ममरणान्मुक्तो भवतीत्यर्थः । कथमित्याह-यतः सः (लोगंसि) लोके संसारे (पिया) प्रियाः मनोमोहकत्वाद प्रेमास्पदम् (इत्थिओ) स्त्रियः (अच्चे ) अत्येति अतिक्रामति उल्लङ्घयति परित्यजतीत्यर्थः न ताभिः प्रतिहतो भवतीति भावः । कः कामिव ! इत्याह - (वाउ) वायुः (जालंग) ज्वाला मिवेति । यथा वायुरशि ज्वालामतिक्रम्याग्रे गच्छति न तेन प्रतिहतो भवति तथैव स महावीरः स्त्रीभिः प्रतिहतो न भवति तेन कारणेन जन्ममरणविनिमुक्तो भवति स्त्रीणामेव जन्ममरणयोः कारणकत्वादिति भावः ॥८॥
लोके' जगत् में 'पिया - प्रियाः' प्रेमास्पद ऐली 'इथिओ-स्त्रियः' स्त्रियों को 'अच्चेह - अत्येति' उल्लंघन कर जाता है उन स्त्रियों से पराजित नहीं होता है जैसे 'वाउ - वायुः' वायु 'जालंब - ज्वालामिव' अग्नि की ज्वालाको उल्लंघन करजाते हैं अग्नि से पराजित नहीं होता है ऐसा ही वह महावीर पुरुष स्त्रियों से पराजित नहीं होता है ॥८॥
अन्वयार्थ - जिसके पूर्वकृत कर्म शेष नहीं हैं, वह महावीर पुरुष मृत्यु को प्राप्त नहीं होता अर्थात् जन्म मरण से छूट जाता है। क्यों कि संसार में प्रेमास्पद स्त्रियों को वह त्याग देता है । अर्थात् उनसे पराभूत नहीं होता । जैसे वायु ज्वाला को उल्लंघन करता है ।
तात्पर्य यह है कि जैसे वायु अग्नि की ज्वालाओं को लांघ कर आगे घढ जाता है, उससे प्रतिहत नहीं होता, उसी प्रकार महावीर पुरुष स्त्रियों से प्रतिहत नहीं होता, अतएव वह जन्म और भरण से सर्वथा मुक्त हो जाता है, क्योंकि स्त्रियां ही जन्म और मरण का कारण हैं ॥ ८ ॥
प्रियाः ' प्रभास्य मेषी 'इत्थिओ - स्त्रियः' मे स्त्रिये, थी पराकृत थते। नथी प्रेम 'वाउ - वायुः' वायु 'जाल - ज्वालामिव' अग्निनी ज्वासाने उस धन पुरी જાય છે અગ્નિથી પરાજીત થતે નથી, એજ રીતે એ મહાવીર પુરૂષ અચેાથી પરાજીત થતા નથી. ૫૮ાા
અન્નયા —જેના પહેલાં કરેલ કર્મી ખાકી નથી. તે મહ'વીર પુરૂષ મૃત્યુને પ્રાપ્ત થતા નથી અર્થાત્ જન્મ, મરણથી, છૂટી જાય છે કેમકેસંસારમાં પ્રેમ સ્પદ સ્ત્રિયાના તેએ ત્યાગ કરે છે અર્થાત્ તેનાથી પરાભવ પામતા નથી જેમ વાયુ જ્વાલાનું ઉલ્લંઘન કરે છે.
તાત્પર્ય એ છે કે—જેમ વાયુ અગ્નિની જવાલાઓને ઉલ્લધીને આગળ વધી જાય છે. તેનાથી પ્રતિહત થતા નથી. તેથી જ તે જન્મ અને મરણથી સથા છૂટિ જાય છે, કેમકે અિયા જ જન્મ અને મરણનુ કારણ છે. દ્રા
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
सूत्रकृताङ्गस्चे टीका--'जस्स' यस्य पुरुषस्य 'पुरेकर्ड' पुराकृतम् पूर्वोपार्जितं कर्म, जन्म 'जरामरणादिप्रयोजकम् । ‘णत्थि' नास्ति-उपलक्षणात नवीनमपि कर्म नास्ति
आश्रवद्वारस्य निरोधात् 'महावीरे' महावीरः-रहापुरुषः ‘ण मिज्जइ' न म्रियते, मरणादि प्रयोजकसकलकर्मणां ज्ञानाग्निना विनाशितत्वात् आश्रवद्वारस्य निरोधाच,
आश्रवाणां प्रधानः स्त्री संबंधः, तमधिकृत्य दृष्टान्तं दर्शयति । 'व' इव यथा 'वाउ' वायुः अप्रतिहतगतिकतया प्रसंजककारणराहित्येन वा 'जालं' ज्वालाम् अग्निज्वालाम् 'अच्चेह' अत्येति-अतिक्रामति-उल्लञ्चयति, तथा-परित्यक्ता. ऽशेषकर्मा स महावीरः 'लोगसि' इहलोके 'पिया' भियाः हावभावलीलादिमधा'नत्वात् प्रेमास्पदम् 'इथियो' स्त्रियः उपलक्षणात् पुनधनादिकानपि 'अच्चेइ'
टीकार्थ--जिस पुरुष के जन्म जरा और मरण को उत्पन्न करने वाले पूर्वोपार्जित कर्म और उपलक्षण से, आश्रबद्वार बंद हो जाने के कारण नवीन कर्म नहीं रहते, वह महापुरुष स्कृत्यु को प्राप्त नहीं होता । मृत्यु के कारणभूत सफल कलों को वह ज्ञान रूपी अग्नि के द्वारा नष्ट कर डालता है और समस्त आपकारों का निरोध कर देता है । स्त्री का संबंध आश्रयों में प्रधान है, अतएव इसके विषय में दृष्टान्त दिखलाते हैं-जैसे वायु अप्रतिहत गति वाला होने से अग्नि की ज्वाला को उल्लंघन कर जाता है, उसी प्रकार समरत कर्मों को स्याग देनेवाला वह महावीर पुरुप, हाव साद लीला आदि की प्रधा'नता वाली होने के कारण प्रेमास्पद स्त्रियों को तथा उपलक्षण से पुत्र एवं धन आदि को भी लांघ जाला है अर्थात् ये सब उसके मोर्ग
ટીકાર્થ—જે પુરૂષના જન્મ, જરા અને મરણને ઉત્પન્ન કરવા વાળા પહેલાં ઉપાર્જીત કરેલા કર્મ અને ઉપલક્ષણથી આસ્રવ દ્વાર બંધ થઈ જવાના કારણે નવા કર્મો રહેતા નથી. મૃત્યુના કારણુ ભૂત સકળ કર્મોને તે જ્ઞાનરૂપી અગ્નિ દ્વારા નાશ કરી નાખે છે અને સઘળા આરસવ દ્વારા નિરોધ કરી નાખે છે. સ્ત્રિયોને સંબંધ આસ્ત્રમાં મુખ્ય છે, તેથી જ તેના સંબં ધમાં દષ્ટાન્ત બતાવે છે –જેમ વાયુ રોકાણ વગરની ગતિ વાળો હોવાથી અગ્નિની જવાલાને ઓળંગી જાય છે, એ જ પ્રમાણે સઘળા કમને ત્યાગ કરવા વાળા તે મહાવીર પુરૂષ હાવ ભાવ, લીલા વિગેરેના પ્રધાન પણાવાળી હોવાને કારણે પ્રેમાસ્પદ સિને તથા ઉપલક્ષણથી પુત્ર અને ધન વિગેરેને પણું ઓળંગી જાય છે. અર્થાત્ એ બધા તેઓને માર્ગ રોકવામાં સમર્થ
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
५१३
अत्येति, अतिक्रामति - न तत्र प्रतिहतो भवतीत्यर्थः न तासां वशवर्त्ती भवतीति यावत् । रागद्वेषादिविमूढो हि रुयादावनुपज्जति, यस्य तु स्त्र्यादि स्त्ररूपज्ञानेन तत्मसंगजनितफलाऽफल विनिर्णयाभ्यासे वैराग्यं भवेत् तस्य ततोनिवृत्तिभवति आश्रवाऽभावात् ॥ ८ ॥
मूलम् --इंस्थिओ जेणं सेवंति आइमोक्खा हुं 'ते जणा ।
'ते जणा बंधणुम्मुक्का नावकखति जीवियं ॥ ९ ॥
छाया -- स्त्रियो ये न सेवन्ते आदिमोक्षा हि ते जनाः । जना बन्धनमुक्तानाऽत्रकांक्षन्ति जीवितम् ॥९॥
को रोकने में समर्थ नहीं होते । वह स्त्रियों के वशीभूत नहीं होता । जो राग द्वेष से विमूढ वना रहता है वही स्त्री आदि में आसक्त होता
| जिसने उनके स्वरूप को समझ लिया है और उनके प्रसंग से होने वाले दुष्फल का निर्णय कर के वैराग्य प्राप्त कर लिया है, वह उनसे निवृत्त हो जाता है । वह आश्रव से रहित हो जाता है ||८|| 'इथिओ जेण सेवंति' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जे-य:' जो महापुरुष 'इत्थिओ - स्त्रियः' स्त्रियों का 'ण सेवंति - न सेवन्ते' सेवन नहीं करता है, 'ते-ते' वे 'जणा - जना: ' पुरुष 'बंधणु मुक्का-पन्धनोन्मुक्ताः' सकलबन्ध से रहित होकर के 'जीवियं-जीवितम् ' असंयम' जीवन की 'णावकखति-नावकाङ्क्षन्ति' इच्छानहीं करते है कारणकि 'ते-ते' वे महापुरुष 'हु' निश्चय से 'आमोक्खा - आदिमोक्षाः सर्व प्रथम मोक्षगामी होते हैं ॥९॥
થઈ શકતા નથી. તે અિયેાને વશ થતા નથી. જેએા રાગદ્વેષથી વિમૂઢ ખની રહે છે, એજ સ્ત્રી વગેરેમાં આસક્ત થાય છે. જેણે તેએાના સ્વરૂપને સમજી લીધુ' છે, અને તેમના પ્રસંગથી થવાવાળા દુષ્ફળ-ખરાબ પરિણામના નિષ્ણુય કરીને વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરી લીધા છે, તે તેનથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. તે આસ્રવથી રહિત થઈ જાય છે. ડાટા
'इथिओ जेण सेवंति' इत्याहि
शब्दार्थ' – 'जे - य.' ने महापु३ष 'इथिओ - स्त्रिय.' खियेोनुं 'ण सेवंति - न सेवन्ते' सेवता नथी 'ते - ते' मे 'जणा-जना' पु३षेो वधणुम्मुक्का - बन्धनोम्मुक्ताः' समस्त धनोथी रहित थाने 'जीवियं- जीवितम्' असंयम अपनी 'नावकखंति - नावकाङ्क्षन्ति' ४२छा उस्ती नथी, अश्शु है 'ते ते' से महापुरषो 'हु' निश्चयथी 'आइमोक्खा - आदिमोक्षाः' सर्व प्रथम भोक्षणाभी थाय छे. या
स० ६५
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृता अन्वयार्थ:-(जे) ये महापुरुषाः स्त्रीसेवनकटुकफलज्ञातारः (इस्थियो) स्त्रियः (ण सेवंति) न सेवन्ते (ते) ते आत्मार्थिनः (जणा) जनाः-पुरुषाः (बंधणुम्मुका) बंधनोन्मुक्ताः वन्धनकारणकसीसङ्गपरित्यागेन सकलवन्धनरहिताः सन्तः (जीवियं) जीवितम् असंयमजीवनम् उपलक्षणाद् वालमरणमपि च (णावफंखति) नाचकाङ्क्षन्ति न वांछन्ति । किमर्थं न वान्छन्तीत्याह-यतः (ते) पूर्वो क्तस्वरूपाः (जणा) जनाः (ह) निश्चयेन (आइमोक्करखा) आदिमोक्षाः प्रधानमोक्षाः प्रधानत्वेन मोक्षा येषां ते तथा मोक्षगमनकामकाः सन्तीत्यर्थः, अतस्ते मोक्षाभिलाषित्वेन असंयमजीवितं बालपरणं चेतिद्वयमपि नेच्छन्तीति भावः ।।
टीका-'जे' ये महापुरुषाः स्त्रीमसंगः कटुकरिपाकः, स्त्रियः सुगतिमार्गागला: सर्वधर्ममूलाः कपटजालसंकुला। मदिरेव महामोहोत्पादिकाः किंबहुना स्त्रिय एव
अन्धयार्थ-स्त्री लेवन के कटुक विपाक के ज्ञाता जो महापुरुष स्त्रियों का सेवन नहीं करते हैं वे आस्मार्थी पुरुष बन्धन से मुक्त हो कर असंयममय जीवन की आकांक्षा नहीं करते और उपलक्षण 'से पालमरण की भी इच्छा नहीं करते । क्यों कि वे जगत् निवासी जन सर्व प्रथम मोक्षगामी होते हैं-मोक्षागमन के अभिलाषी होते हैं। मोक्ष के अभिलाषी होने से वे असंयम जीवन और यालमरण दोनों की ही इच्छा नहीं करते ॥९॥
टीकार्थ-जो महापुरुष यह निश्चय कर लेते हैं कि स्त्री प्रसंग कटुक फल देने वाला है, स्त्रियां सुगति के मार्ग में अर्गला के समान है, समस्त अधर्म का मूल हैं कपट जाल से युक्त होती हैं, मदिरा के समान महामोह को उत्पन्न करनेवाली है, अधिक
અન્વયાર્થ–સ્ત્રી સેવનના કડવા વિપાકને જાણવાવાળા જે મહાપુરૂષ ચિનું સેવન કરતાં નથી. એવા તે આત્માર્થી પુરૂષ બંધનથી મુક્ત થઈને અસંયમ મય જીવનની આકાંક્ષા કરતા નથી અને ઉપલક્ષણથી બાલમરણની પણ ઈરછા કરતા નથી કેમકે તેઓ જગત નિવાસી પુરૂષ સૌથી પહેલાં મેક્ષ ગામી થાય છે. અર્થાત્ મોક્ષ ગમનના અભિલાષી હોય છે. મોક્ષના અભિલાષી હોવાથી તે અસંયમ જીવન અને બ લ મરણ બનેની ઈચ્છા કરતા નથી.
ટીકાઈ–જે મહાપુરૂષ એ નિશ્ચય કરી લે છે કે–સ્ત્રી પ્રસંગ કડવા ફળ આપનાર છે, ચિંયે સુગતિના માર્ગમાં ભેગળ જેવી છે, સઘળા અધમેનું મૂળ છે. કપટ ઝાળથી યુક્ત હોય છે, મદિરાની જેમ મહામહને
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
मार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
५१५ सर्वपरिग्रह हेतवः इति निश्चित्य 'इथिओ' स्त्री' 'ण सेवंति' न सेवन्ते 'ते' ते ' इत्थम्भूता आत्मार्थिनः (जणा) जना:- महापुरुषा : ' वंधणुम्मुक्का' बन्धनोन्मुक्ताः - स्त्रीजालन्धरहिततया सकल बंधनरहिताः सन्तः 'जीवियं' जीवितं असंयमजीवितम् उपलक्षणात् बालमरणमपि च 'नावकखंति' नाऽवकांक्षन्ति किमर्थं जीवितं मरणं च नावकाङ्क्षन्तीत्याह यतः 'हु' निश्चयेन 'ते' वे खीसंगवर्जकाः 'जणा' जनाः 'आइमोक्खा' आदिमोक्षाः अत्र आदिशब्दः प्रधानार्थकस्तेन आदि प्रधानम् अन्य पुरुषार्थापेक्षया मोक्षः अशेषकर्मक्षयात्मको येषां ते आदिमोक्षा, प्रधानभूतमोक्षाख्यपुरुषार्थोद्यताः अतएव ते जीवितं मरणंच नाव 'काङ्क्षन्तीति भावः ॥ ९ ॥
मूलम् - जीवियं पिंटूओ किंचा अंतं पार्वति कम्मुणं ।
कम्मुणा समुही भूया जे मंग मैणुसासई ॥१०॥
छाया -- जीवितं पृष्ठतः कृत्वा अन्तं प्राप्नुवन्ति कर्मणाम् । कर्मणा संमुखीभूता ये मार्गमनुशासति ॥ १० ॥
क्या, स्त्रियां ही समस्त परिग्रह का कारण हैं, वे स्त्रियों का सेवन नहीं करते हैं । ऐसे आत्मार्थी जन स्त्री के जाल से छुटकारा पाकर समस्त बन्धनों से मुक्त हो जाते हैं । वे न असंयम जीवन की इच्छा करते हैं और न बालमणकी । वे क्यों जीवन मरण की इच्छा नहीं करते ? इसका उत्तर यह है कि स्त्री प्रसंग के त्यागी वे जगत् वासी जन आदिमोक्ष होते हैं । अर्थात् सर्व प्रथम मोक्षगामी होते हैं। इसी कारण जीवन मरण की इच्छा नहीं करते ||९||
1
ઉત્પન્ન કરવાવાળી છે. વધારે શુ' કહેવાય ? સ્રર્ચા જ સઘળા પરિગ્રહેતુ કારણુ છે, તેએ ક્રિયાનું સેવન કરતા નથી. એવા આત્માર્થી જન સ્ક્રીની જાળથી છૂટકારો પામીને સધળા અંધનેાથી મુક્ત થઈ જાય છે. તે અસ ચમી જીવનની ઇચ્છા કરતા નથી, તેમજ ખાલમરણુની પણ ઈચ્છા કરતા નથી. તે જીવન મરણુની ઇચ્છા કેમ કરતા નથી ? એનેા ઉત્તર એવા છે કશ્રી પ્રસગના ત્યાગ કરવા વાળા તેએ જગમાં રહેનારાએ આદિ મેક્ષ હાય છે. અર્થાત્ સર્વ પ્રથમ માક્ષગામી હાય છે. એજ કારણે જીવન મર્ ણુની ઈચ્છા કરતા નથી. પ્રા
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१६
सूत्रकृतास्त्र ___अन्वयार्थः--जीवितेच्छां परित्यज्य ते किं कुर्वन्तीत्याह-ते असंयमजीवनेच्छारहिता महापुरुषाः 'जीवियं' जीवितम् असंयमजीवनं 'पिट्टओ किचा' पृष्ठतः कृत्वा अनादृत्य जीवननिरपेक्षो भूत्वेत्यर्थः 'कम्णं' कर्मणां ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधानां चतुर्णा घातिकर्मणां वा (अंतं) अन्तं नाशं 'पावंति' माप्नुवन्ति सकलकर्मक्षपणेन मोक्षं प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । (जे) ये सकलकर्मक्षपणासमर्थाः भवेयुस्ते
'जीवियं पिट्टओ निच्चा' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'जीवियं-जीवितम्' असंघम जीवन को 'पिट्ठभी किच्चा --पृष्ठतः कृत्वा' अनादर करके 'कम्मुणं-कर्मणां ज्ञानावरणीयादि आठ प्रकार के धातिया कर्म के 'अंतं-अन्तम्' अंतको 'पावंति-प्राप्नुवन्ति' प्राप्त करते हैं 'जे-2 जो पुरुष सकलकर्म के क्षपण में असमर्थ होते हैं वे पुरुष 'कम्मुणा-कर्मणा' तप संयमआदि सदनुष्ठान रूप क्रिया से 'समुहीभूया-संमुखीभूताः' मोक्षके सन्मुख होकर 'भरगं मार्गम्' जिनोक्त -सम्यक दर्शन ज्ञान चारित्ररूप मोक्षमार्ग को 'अणुसासई-अनुशासति' भव्यों को उपदेश करते हैं अर्थात् भव्यों को मोक्षमार्ग उपदेशद्वारा दिखाते हैं ॥१०॥
अन्वयार्थ---जीवन के प्रति निस्पृह होकर वे क्या करते हैं सो कहते हैं असंयमजीवन की इच्छा से रहित महापुरुष असंयमी जीवन को त्याग कर अर्थात् उसले निरपेक्ष होकर ज्ञानावरणीय आदि आठों कर्मों का या चार घातिया कर्मों का अन्त कर देते हैं और मोक्ष प्राप्त
जीवय पिडओ किच्चा त्याह शा-'जीवियं-जीवितम्' अस यम बनने '
पिओ किच्चा-पृष्ठतः कृत्वा' मना२४ीने 'कम्मुण-कर्मणां' जनावरणीय माहि 8 प्रारना घातिया मना 'अत -अन्तम्' मतने 'पावंति-प्राप्नुवन्ति' प्रात ४२ छे. 'जे -ये रे घु३५ स४१ मिना क्षपामा असमय हाय छ । ५३५ 'कम्मुणा -फर्मणा' त५ सयम विगैरे सहनुष्ठान ३५ ठियाथी 'समुही भूया-संमुखीभूताः' भाक्षनी सन्भु मनीने 'मग्ग-मार्गम्' नात सभ्य शन, ज्ञानयारित्र ३५ भाक्षमाणने 'अणुसासइ-अनुशासति' नव्याने पशि २ छे. अर्थात् ભાને ઉપદેશ દ્વારા મોક્ષમાર્ગ બતાવે છે. ૧૦
भन्वयार्थ-वन प्रत्ये निस्पृह धन तसा शु ४२ छ १ मे ४३. વામાં આવે છે–અસંયમમય જીવનની ઈચ્છાથી રહિત મહાપુરૂષ અસંયમી જીવનને ત્યાગ કરીને અર્થાત તેનાથી નિરપેક્ષ બનીને જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠે કર્મોને અથવા ચાર ઘાતિયા કર્મોને અંત કરે છે. અને મોક્ષ પ્રાપ્ત
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् - ५१७ (कम्मुणा) कर्मणा तपःसंयमादि सदनुष्ठानरूपया क्रियया (संमुहीभूया) संमुखीभूताः अशेषकर्मक्षपणमार्गाभिमुखाः सन्तः (मग्ग) मार्ग-जिनोक्तं सम्यग्दर्शनमानचारित्ररूपम् (अणुसासई) अनुशासति भव्येभ्यः समुपदिशन्ति सदुपदेशस्य परम्परया मोक्षमाप्तिहेतुत्वादिति ॥१०॥ ___टीका-जीवितेच्छां परित्यज्य किं कुर्वन्तीत्याह-ते असयमजीवनेच्छारहिता महापुरुषाः 'जीवियं' जीवितम्-असंयमजीवितम् 'पिट्ठओ किच्चा' पृष्ठतः कृत्वा, अनादृत्य 'कम्मुणं' कर्मणां ज्ञानावरणीयादीनाम् 'अंत' अन्तं-नाशं 'पावंति' प्राप्नुवन्ति । सदनुष्ठान करणेन जीवननिरपेक्षाः सन्तः अशेषकर्मक्षयस्वरूपं मोक्ष प्राप्नुवन्तीत्यर्थः, 'जे' ये सकलकर्मक्षपणाऽसमर्थास्ते 'कम्मुणा' कर्मणा तपः संयमादिविशिष्टाऽनुष्ठानेन 'संमुहीभूया' संमुखीभूताः सकलकर्मकरते हैं । जो सकल कर्मों का क्षय करने में समर्थ होते हैं, वे पुरुष तप संयम आदि के अनुष्ठान से समस्त कमों को क्षपण करने के अभिमुख होकर सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र तप रूप मोक्ष मार्ग का प्राणियों के हित के लिए भव्य जीवों को उपदेश देते हैं, क्योंकि मोक्षमार्ग का उपदेश भी परम्परा से मोक्ष का प्रापक होता है ॥१०॥ ___टीकार्थ-जीवन की इच्छा को त्याग कर क्या करते है ? सो कहते हैं असंयम जीवन की इच्छा से रहित महापुरुष असंयममय जीवन को त्याग कर ज्ञानावरणीय आदि कर्मों का अन्त कर देते हैं अर्थात् सदनुष्ठान करके जीवन से निरपेक्ष होकर समस्त कर्मक्षय रूप मोक्ष प्राप्त कर लेते हैं। जो समस्त कर्मों का क्षय करने में असमर्थ होते हैं, वे तप संयम आदि का विशिष्ट अनुष्ठान करके मोक्ष के अभिमुख કરે છે. જેઓ સકળ કને ક્ષય કરવામાં સમર્થ હોય છે. તે પુરૂષ તપ સંયમ વિગેરેના અનુષ્ઠાનથી સઘળા કર્મોના ક્ષપણ કરવામાં અભિમુખ થઈને સમ્યક દર્શન જ્ઞાનચારિત્ર તપ રૂ૫ મોક્ષ માગને પ્રાણિઓના હિત માટે ભવ્ય અને ઉપદેશ આપે છે. કેમ કે–એ ક્ષ માર્ગને ઉપદેશ પણ પરંપરાથી મેક્ષ પ્રાપ્ત કરાવનાર હોય છે. ૧
----ननी छाना त्या ४१२ शु ४३ छ ? ते मताव छ. -અસંયમી જીવનની ઈચ્છાથી રહિત પુરૂષ અસંયમ મય જીવનનો ત્યાગ કરીને જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મોને અંત કરી દે છે અર્થાત સદનુષ્ઠાન કરીને જીવનથી નિરપેક્ષ થઈને સમસ્ત કર્મ ક્ષય રૂપ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી લે છે, જે સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરવામાં અસમર્થ હોય છે, તેઓ તપ, સંયમ, વિશે
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्र
क्षयस्वरूपमोक्षस्याऽभिमुखीभूताः सन्तः 'मगं' मार्ग= सम्यग्रदर्शनज्ञानचारित्रात्मकम् 'अणुसासई' अनुशासति, प्राणिनां हिताय बच्येभ्यः समुपदिशंति मोक्षमार्गोपदेशस्यापि परम्परया मोक्षप्रापकत्वादिति ॥ १० ॥ मूलम् - अणुसासणं पुढो पाणी सुमं येणासए ।
अणासर जए देते देढे और मेहुणे ॥११॥ छाया -- अनुशासनं पृथक् प्राणिषु वस्तुमान् पूजानास्वादकः । थनाशयो यतो दान्तो दृढ आरत मैथुनः ॥११॥
५१८
होकर सम्यग् दर्शन ज्ञान चारित्र और तप रूप मोक्षमार्ग का प्राणियों के हित के लिए भव्य जीवों को उपदेश देते हैं, क्योंकि मोक्षमार्ग का उपदेश भी परम्परा से मोक्षप्राप्ति का कारण है ॥ १० ॥
'अणुसासणं पुढो पाणी' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'अणुसासणं- अनुशासनम्' सदुपदेश 'पाणी- प्राणिषु' प्राणियों में 'पुढो - पृथकू' भिन्न भिन्न होता है 'वसुमं - वसुमान्' संयमवान् तथा 'पूणासए - पूजानास्वादकः' पूजासत्कार की इच्छा न रखनेवाले अत एव 'अणासए - अनाशयः' पूजा में रुचि न रखनेवाला तथा 'जए-यत:' संघसमें प्रयत्नवान् तथा दंते - दान्तः' इन्द्रिय और नो इन्द्रिय का दमन करने वाला अर्थात् जितेन्द्रिय अत एव 'दढे - दृढ: ' दृढ तथा 'आरयमेहुणे - आरतमैथुनः' मैथुन रहित पुरुष मोक्ष गमन योग्य होता है ॥११॥
રૅનું વિશેષ પ્રકારથી અનુષ્ઠાન કરીને મોક્ષની સન્મુખ થઈને સમ્યક્ દર્શન સમ્યજ્ઞાન, સમ્યક્ ચારિત્ર, અને સમ્યક્ તપ રૂપ મેાક્ષમાના પ્રાણિયાના હિત માટે ભવ્ય થવાને ઉપદેશ આપે છે. કૅમકે-મેાક્ષમાર્ગના ઉપદેશ પણ પર પરાથી મેક્ષપ્રાપ્તિના કારણરૂપ છે, ॥૧૦॥ 'अणुसासणं पुढो पाणी' इत्याहि शब्दार्थ--'अणुसासणं- अनुशासनम् ' सहुपदेश 'पाणी - प्राणिपु' आशि योभां 'पुढो - पृथक्' मसग अलग होय हे 'वसुमं - वसुमान्' सयभवान् तथा 'पूयणासए - पूजनास्वादक" पूल सत्हारनी छान शणवावाजा અતએવ 'अणासए-अनाशयः' धूममां ३थि न राणवावाजा तथा 'जए-यतः ' सयभभां यत्नवान् तथा 'दते - दान्त" इन्द्रिय मने नोर्धन्द्रियतु हमन कुरवावाजा अर्थात् छतेन्द्रिय अतमेव दृढे - दृढः' दृढ तथा ‘आरयमेहुणे- आरतमैथुन.’ મૈથુનને વત કરનાર પુરૂષ મેક્ષ ગમન કરવાને ચેાગ્ય કહેવાય છે. ૧૧૫
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १५ आदानीय स्वरूपनिरूपणम्
५१९
अन्वयार्थः -- मोक्षाभिमुखानामनुशासनं प्रदर्शयति- मोक्षाभिमुखा यदनुशा सति तत् (अनुसास) अनुशासनं सदुपदेशः, तत् (पाणी) प्राणिषु - जगज्जन्तुषु ( पुढो) पृथक् भिन्नं भिन्नं वर्तते भिन्नभिन्नतया वत् परिणमते न तु समानतया, तत्तजीवानां तत्तदन्तःकरणस्य भिन्नभिन्नस्वभावत्वाद । तेनानुशास नेन कश्चिदेव मोक्षाभिमुखो भवति न तु सर्वे, योऽनुशासकः स कीदृशो भवे - दित्याह - (मं) सुमान् वसुधनं मुनेर्धनं तु संयम एव तद्वान् वसुमान् संयमवान्, तथा (पूयणासए) पूजानास्वादक: - पूजा = सत्कारः तस्या अनास्वादकः मनोवाक्कायैरनुमोदकः, अतएव (अणास ए) अनाशयः पूजाद्यभिप्रायवर्जित', अतएव (जए) यतः - मयतः संयमे वलवान, कुतः ? (दंते) दान्त:-३ : - इन्द्रियनोइन्द्रियदमकः अतएव (द) - देवादिभिरप्यविचलितस्वभावः, कुत एवम् - (आरय मेहुणे)
अन्वयार्थ - - मोक्ष के सन्मुख हुए महापुरुषों के अनुशासन के विषय में कहते हैं उन मोक्षाभिमुख पुरुषों का अनुशासन जगत् के जीवों में भिन्न भिन्न रूप में परिणत होता है, समान रूप में नहीं, क्योंकि विभिन्न प्राणियों का अन्तःकरण भिन्न भिन्न स्वभाव वाला होता है । उस अनुशासन से कोई कोई ही मोक्ष की ओर संमुख होता है, सभी नहीं । अनुशासक कैसा हो, सो कहते हैं- 'बलु' का अर्थ है धन, मुनि का धन संयम ही है । अतएव 'वसुमान्' का अर्थ संयमवान् समझना चाहिए। जो संयमवान् है, आदर सत्कार का अस्वादन या अनुमोदन नहीं करता आदर सरकार आदि की इच्छा से रहित होता है, संयम में यतनावान् होता है, इन्द्रियों का और मन का दमन करने वाला है, देव आदि भी जिसे चलायमान नहीं कर सकते,
અન્વયા--મેક્ષની સન્મુખ ઉપસ્થિત થયેલ મહાપુરૂષાના અનુશાસન સબધમાં કહે છે. એ મેાક્ષાભિમુખ પુરૂષાનું અનુશાસન જગતના જીવેામાં જુદા જુદા પ્રકારથી પરિણત થાય છે. સરખી રીતે નહીં. કેમકૅ-જુદા જુદા પ્રાણિચાના અંતઃકરણેા જુદા જુદા સ્વભાવવાળા હાય છે. એ અનુશાસનથી કોઈ કોઈ પુરૂષ! જ મેાક્ષની તરફ જનાર હાય છે બધા નહીં, અનુશ સક ધ્રુવા હાય ? તે સંબંધમાં કહે છે કે-‘વસુ' અર્થાત્ ધન, મુનિનુ' ધન સયમ ४ होय छे. तेथी ४ 'वसुमान्' नो अर्थ' सयभवान् मे प्रभा समन्व જોઈએ. જેએ સયમવાન્ છે, આદર સત્કારનું આસ્વાદન અથવા અનુમેદન કરતા નથી. આદર સત્કાર વિગેરેની ઈચ્છા રહિત હૈાય છે. સંયમમાં યનાવાન ડ્રાય છે, ઇન્દ્રિયાનું અને મનનું દમન કરવાવાળા છે, દેવ વિગેરે પણ
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
सूत्रकृतास्त्र आरतमैथुन:-आगतभोगेच्छः उपलक्षणात् त्यक्तसर्वेच्छावान् य एतादृशविशेपणविशिष्टो भवति स एव मोक्षाभिमुखो भवितुमर्हतीति भावः ॥११॥ ____टीका-मोक्षाभिमुखानामनुशासनं प्रदर्शयति-'अनुसासणं' अनुशासनम् मोक्षाभिमुखानामुपदेशः, अनुशास्यन्ते सन्मार्गाय अभिमुखी क्रियन्ते जीवाः सदसद्विवेकेन येन, तत्-अनुशासनम् धर्मदेशना तदनुशासनं पुनः 'पाणी' माणीपु. जीवेषु 'पुढो' पृथक् पृथक् भवति । यद्यपि सर्वज्ञमुखात्-एकविधमेवाऽनुशासनं निस्सरति, तथापि-श्रोतृणां भेदात-बहुशः परस्परं मियत एव तदनुशासनम् । यथा-वारिदविमुक्त मुदक-एकरसमपि तत्तदेशविभागविभक्तपृथिवीविकारा. क्योंकि यह मैथुन से रहित होता है अर्थात् समस्त भोगेच्छाओं का त्यागी होता है, जो इन विशेषणों से विशिष्ट होता है, वही मोक्ष की ओर अभिमुख (संमुख) होने योग्य होना है ॥११॥
टीकार्थ--मोक्षाभिमुख पुरुषों के अनुशासन के विषय में कहते हैं-जिल सत् असत् विवेक के द्वारा जीव मोक्ष के सन्मुख होते हैं, वह अनुशासन कहलाता है। उसे धर्मदेशना भी कहते हैं। वह अनु. शासन जीवों में भिन्न भिन्न रूप से परिणत होता है । यद्यपि भगवान् के मुख से एक ही प्रकार की धर्मदेशना निकलती है, तथापि श्रोताओं की विभिन्नता के कारण धर्मदेशना में भी अन्तर पड़जाता है। जैसे मेघों से गिरा हुआ जल स्वभावतः एक से रस वाला होता है, फिर भी अमुक देशों में विभक्त पृथ्वी के विकारों के कारण वह अनेक જેને ચલાયમાન કરી શકતા નથી. કેમકે–તે મિથુનથી રહિત હોય છે. અર્થાત સઘળી ભોગેચ્છાનો ત્યાગ કરવાવાળા હોય છે. જેઓ આ વિશેષણથી વિશિષ્ટ હોય છે, એજ મોક્ષની તરફ અભિમુખ (સંમુખ) થવાને યોગ્ય હોય છે ૧૧
ટીકાર્થ–મેક્ષાભિમુખ પુરૂષના અનુશાસનના સંબંધમાં કહે છે-જે સત્ અસત્ વિવેક દ્વારા જીવ મેક્ષની સન્મુખ હોય છે, તે અનુશાસન જીમાં ભિન્ન ભિન્ન રૂપથી પરિણત થાય છે. જો કે–ભગવાનના મુખેથી એક જ પ્રકારની ધર્મદેશના નિકળે છે, તે પણ શ્રોતાઓના ભિન્ન પણને કારણે ધર્મદેશનામાં પણ આ તર પડિ જાય છે. જેમ મેઘમાંથી પડેલ જળ સ્વભાવથી એક સરખા રસ વાળું હોય છે, તે પણ અમુક અમુક દેશોમાં જુદા પ્રકારની જમીનના વિકારેના કારણે તે અનેક પ્રકારના થઈ જાય છે,
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
५२१
नाश्रित्याऽनेकधा भिद्यते । नारिकेलनिम्त्रजंत्रीरादौ यथोपवर्णितभेदस्य सर्वाऽनुभवसिद्धत्वात् । तथाचोक्तम्
'देशना लोकनाथानां सच्चाशयवशंवदाः ।
बहुधा लोके उपायैर्वहुभिः पुनः || १ || इति ||
यद्यपि भव्ये व तदनुशासनं फलति न तु तदभव्ये, तथापि तत्र सर्वोपायज्ञस्य भगवतो नो दोष, किन्तु तत्र तत्र तादृशजीवानामेत्र सदोषो यत्तदन्तःकरणेन सह तथा परिणमति । उक्तंच
Spoo
'सद्धर्मबीजवपनानघ कौशलस्य, restrainra ! तवापि खिळान्यभूवन् । तनाद्भुतं खगकुलेष्विह तामसेषु सूर्यांशो मधुकरी चरणावदाताः || १ || ३ ||
प्रकार का हो जाता है। नारियल नीम और नींबू आदि में उक्त विभि न्नता सभी को अनुभव में आती है। कहा है 'देशना लोक नाधानाम्' इत्यादि ।
'लोक के नाथों-तीर्थंकरों की देशना श्रोता जीवों के अभिप्राय के अनुसार इस लोक में अनेक प्रकार की हो जाती है और वह अनेक कारणों से नाना रूपों में परिणत होती है ।'
यद्यपि भगवान् की धर्मदेशना भव्य जीव में ही फलवान होती है, अभव्य में नहीं, तथापि सभी उपायों के ज्ञाता भगवान् का इसमें कोई दोष नहीं है । यह तो उन श्रोताओं का ही दोष है कि उनके अन्तःकरण के संसर्ग से वह उस प्रकार परिणत हो जाती है । कहा भी है - 'सद्धर्मबीजवपनानघ कौशलस्य' इत्यादि ।
નારીયેલ, લીમડા અને લીંબૂ વિગેરેમાં તે ભિન્નપણુ બધાને छे, उ पशु छे - 'देशना लोकनाथानाम्' हत्याहि
અનુભવમાં આવે
લે કનાનાથા—તીથ કરશની દેશના શ્રોતાજનાના અભિપ્રાય સાથે આ લેાકમાં અનેક પ્રકારની થઇ જાય છે અને તે અનેક કારણેાથી અનેક રૂપમાં પરિણમી જાય છે
જો કે ભગવાનની ધ દેશના ભવ્ય જીવમાંજ લાન્ હોય છે, અલજ્યમાં નહીં, તે પણ્ સઘળા ઉપાયેાના જાણનારા ભગવાનને આમાં કાંઈજ ઢાષ નથી. આ તે તે શ્રોતાએના જ દોષ છે કે—તેમના અંત.કરણના સ`સगथा ते को रीते परिश्रुत य लय हे उछु - 'सद्धर्मवीजपवपना कौशलस्य' त्याहि
सु० ६६
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतास्त्र . हे लोकमित्र ! अत्युत्तमधर्मरूपवीजवपने यद्यपि भवान् अतीव कुशलः तथापि यत्र वचन भरतः सदुपदेशो निरर्थको जायते तत्र नाश्चयम् , यत उलूफादि तामसपक्षिणां सूर्यप्रकाशोऽपि मधुकरचरणवत् कृष्णो दृश्यते इति ।
योऽनुशासका स कीटशः स्यादित्याह-'वसुमं' वसमान् वस्नु-धनम् , तच्च मोक्षार्थ प्रवृत्तस्य संयम एव, तादृशं संयमाख्यं वस्तु विद्यते यस्यासी वसुमान् संयमवान् तथा 'पूयणालए' पूजानास्वादकः पूजा-सत्कारः तस्या अनास्वादकः त्रिकरणत्रियोगैरपि अननुमोदकः । यद्वा-पूजा देवादिकृतमपि न स्वादयति यः
हे लोक के बन्धु भगवान् ! सधर्म रूपी बीज को पाने में आपका कौशल निपुणता सर्वथा निर्दोष है उसमें कोई त्रुटि नहीं होनी फिरभी आप के लिए भी कोई-कोई भूमि ऊपर सिद्ध होती है। अर्थात् कई जीवों पर उसका कोई प्रभाव नहीं पड़ता। इलायें आश्चर्य की बात नहीं, क्योंकि अंधकार में विचरण शरने वाले कुछ पक्षी ऐसे भी होते हैं। जिन्हें सूर्य की किरणें भी भ्रमर के पैर के समान काली ही नजर आती हैं।
अनुशालक अर्थात् धर्मोपदेशक कैसा होना चाहिए सो कहते हैं -यह संयम रूपी धन से युक्त हो क्योंकि मोक्ष के लिए प्रवृत्ति करने वाले का धन संपन्न ही है वह आदर सत्कार का अनास्वादक हो अर्थात् तीन करण और तीन योग से अपने सत्कार सन्मान की अनुमोदना न करे अथवा देवादिकों द्वारा की जाने वाली सेवा का आस्वा.
હે લોકના બધુ ભગવદ્ ! સદ્ધર્મ રૂપી બીજેને વાવવામાં આપની કુશળતા-નિપુર્ણપણુ સર્વથા નિર્દોષ છે. તેમાં કાંઈ જ ત્રુટિ નથી હોતી, તે પણ આપને માટે પણ કઈ કઈ ભૂમિ ઉપર સિદ્ધ થાય છે. અર્થાત કેઈ જી પર તેને ઠાઈ પ્રભાવ પડતું નથી. એમાં આશ્ચર્ય જેવું કાંઈ નથી, કેમકે–અંધારામાં વિચરવા વાળા કેટલાક પક્ષી એવા પણ હોય છે કે જેઓને સૂર્યના કિરણે પણ ભમરાના પગની જેમ કાળા કાળા જોવામાં આવે છે.
અનુશાસક અર્થાત્ ધર્મોપદેશક કેવા હોવા જોઈએ? તે બતાવવામાં આવે છે, તે સંયમ રૂપી ધનથી યુક્ત હય, કેમકે-મોક્ષને માટે પ્રવૃત્તિ કરવાવાળાનું ધન સંયમ જ છે. તે આદર સત્કારના અનાસ્વાદક હાય અર્થાત ત્રણ કરશું અને ત્રણ ચોગથી પિતાના સત્કાર સન્માનનું અનુદન ન કરે. અથવા દેવાદિકે દ્વારા કરવામાં આવનારી સેવાને સ્વાદ ન કરે, કેમ તે ગ્રહણ
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् सः पूजानास्वादकः । कुतो न स्वादयति-अत आह-'अणासए' अनाशयः, आशयः अमिलापद्योतकोऽभिप्रायः, इच्छा वा, स न विद्यते यस्य सोऽनाशयः । तथा 'जए' यतः प्रयतः संयमे यत्मान् सदा निरतिचारः संयमवानित्यर्थः । कुतो यतः अयम् यतः प्रयतः संपमे यत्नान् सदा निरतिचारः संयमानि. त्यर्थः । कुतो यतः अयम् 'दते' दान्तः इन्द्रिय नो इन्द्रिय दमनशीलः, कथमीशस्तत्राह-'दढे' दृढः-देवादिकृतविपयादिप्रलोभनेरपिअविचलितस्वभावः । कुत एवम् 'आरयमेहुणे' आरतमैथुनः आरतमुपगतं निवारितं मैथुनमब्रह्मचर्य यस्य स आरतमैथुनः निरस्तशब्दादिविषयाभिळापा, प्राणातिपातादिविरतिमत्वात् । मोक्षमार्गसाधकायतचारित्रवच्याच्च । अयानुशासकस्य विशेषणसार्थकतामाइ-स वसुमान् संयमधनत्त्वात् , पूजानास्वादकः सत्कारायननुमोदकत्वाद, अनाशयःदन न करे । क्यों आस्वादन न करे ? इसका उत्तर यह है कि वह अभिलाषा, प्रयोजन या इच्छा से रहित हो। संघम में यतनावान् हो अर्थात् निरतिचार संयम का पालन करे । इन्द्रिय और लन को दमन करने वाला हो। ऐसा भी क्यों हो? इस कारण कि देवता आदि के वैषयिक प्रलोभनों के होने पर भी धर्म से विचलित नहीं होता और विचलिन न होने का कारण यह है कि वह मैथुन आदि इन्द्रिय संबंधी भोगों से पिरत होता है। यह प्राणानिपात आदि पापों से निवृत्त होता है, मोक्षमार्गका साधक होता है और आयत (दीर्घ) चारित्रवान् होता है। इस कारण उसमें शब्दादिविषयों की अभिलापा नहीं होती।
तात्पर्य यह है कि लच्चा अतुशासक अर्थात् उपदेष्टा (उपदेशक) वही होता है जो संयम रूपी धन से युक्त हो, लत्कार आदि का अनुન કરવી? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે-આ અભિલાષા, પ્રોજન અથવા ઈચ્છાથી રહિત હોય છે. સંયમમાં યતનાવાળા હોવું અર્થાત્ નિરતિચાર સંય. મનું પાલન કરે ઈન્દ્રિય અને મનનું દમન કરવા વાળા હોય એવું પણ કેમ હેય? એ કારણે કે દેવતા વિગેરેના વિષય સંબંધી પ્રલોભને કહેવા છતાં પણ ધર્મથી ચલાયમાન થતા નથી, અને ચલાયમાન ન થવાનું કારણ તે મૈથુન વિગેરે ઈન્દ્રિય સંબંધી ભેગોથી વિરત હોય છે, તે પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપથી નિવૃત્ત હોય છે. મેક્ષમાર્ગના સાધક હોય છે. અને આયત (દીર્ઘ) ચારિત્રવાનું હોય છે. તે કારણથી તેમા શબ્દ વિગેરે વિષયેની અભિલાષા–ઈચ્છા હોતી નથી.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-સાચે અનુશાસક અર્થાત્ ઉપદેશક એજ હોય છે કે જે સયમ રૂપી ધનવાળે સત્કાર વિગેરેનું અનુદન ન કરતાં
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
परं
सूर्यकृतसूत्रे
इच्छाराहित्यात्, यतः संयमयत्नत्वाद, दान्त इन्द्रिय नोइन्द्रियदमनशीलखाद, दृढः अनुकूलपतिकूलोपसगैर विचलनीवात्, भारतमैथुनः भोगेच्छारहितत्वात् । arasgaासको भवेत् स एव मोक्षाभिमुखो मन्तुिमर्हतीति भावः ॥११॥ मूलम् - जीवारे व ण लीएजा छिक्सोए अणाविले | अणाले सेवा देते संधि पत्ते अलि ॥१२॥ छाया - नीवार व न लीयेत छिन्नस्रोता अनाविकः । अनाकुलः सदा दान्तः संधि प्राप्तोऽनीहराम् ॥ १२॥ मोदन न करके अपनी सेवा का आस्वादन न करे, इच्छा रहित होने के कारण निस्पृह हो, संगम में बनावाद हो, इन्द्रियों का और मन का दमन करने वाला हो, अनुकूल और प्रतिकूल परीषह और उपसर्गो से चलायमान न होने के कारण दृढ हो तथा भोग की इच्छा से रहित होने के कारण मैथुन त्यागी हो । जो ऐसा अनुशासक होता है, वही मोक्षाभिमुख हो सकता है || ११||
'णीवारेव ण लीएज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ - मैथुन को त्याग करने वाला मुनि 'णीवारेच - नीवार इव' जाल में बांधने के लिए उसमें डाले हुए धान्य में कपोत आदि प्राणियों के जैसे 'पण लीएज्जा-न लीयेत' स्त्रीसंग में लीन न हो अर्थात् साधु स्त्री सेवन न करे 'छिन्नसोए-छिन्नस्रोता।' जिसने विषयभोग रूप आश्रवद्वार को काट डाला है, अत एव 'अणाविले - अनाविल:' रागપેાતાની સેવાતુ આસ્વાદન ન કરે. ઈચ્છા રહિત હાવાના કારણે નિસ્પૃહ હાય, સચરમાયતનાવનૢ હાય, ઈન્દ્રિયા અને મનનું દમન કરવા વાળા હાય, અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ પરીષહ અને ઉપસમાંથી ચલાયમાન્ ન હાવાને કારણે દૃઢ હાય, તથા ભાગની ઇચ્છ થી રહિત હાવાથી મૈથુનના ત્યાગ કરવાવાળા હાય, આવા જે ઉપદેશક હોય છે, એજ મેાક્ષમાં જવાની ઈચ્છાवाजा - भोक्षाभिमुख होई श . ॥११॥
णीवारेव ण लीएज्जा' त्याहि
शब्दार्थ--मैथुनना त्याग हरवावाणी भुनि 'णीवारेव - नीवार इव' लगभां ફસાવવા માટે તેમા નાખવામા આવેલ ધાન્યમાં કબૂતર વિગેરે પક્ષિએની प्रेम 'ण लीपज्जा - न लीयेत' खीसगभा सीन न थवु अर्थात् साधुये 'श्री' सेवन न ४२५ 'छिन्नसोए - छिन्नस्रोता.' ये विषय लोग ३५ भाव द्वारने तमेव 'अणाविले - अनाविल' रागद्वेष माहि भजथी ने 'अणाउले - अनाकूल.' સ્વસ્થ ચિત્ત मनीने 'स्रया
छेट्टी नाभ्यु छे रहित छे मेवं'
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्रे. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५२५ ___ अन्वयार्थः-अप (आरतमैथुनः) इत्यनेन किम् ? इत्यत्रोपदेशमाह-आरतमैथुनो मुनिः (गीधारेव) नीवारे इच-नीवारे जाले बन्धनाथ मक्षिप्ते धान्यकणे कपोतशूकरादि प्राणी इव (ण लीएज्जा) न लीयेन-खीसङ्गे लीनो न भवेत् । यथा सूकरो धान्यकणासक्त्या जाळे बद्धः कुभरणेन म्रियते, तथैव मनुष्योऽपि नीवारसदृशे स्त्रीसङ्गे लोनो भूत्वा तन्मोहजालबद्धो वालमरणेन म्रियतेऽो मुनि ने तत्रासक्ति भजेदिति भावः । कोदशः सन्नित्याह-(छिन्नसोए) छिनस्रोताः अवरुद्धपाणातिपातादिपापागमनमार्गः, अतएव (भणायिले) अनाचिनः रागद्वेपादि द्वेष आदि मलसे जो रहित है एवं 'अणाउले-अनाकुल:' स्वस्थचित्त होता हुआ 'सया दंते-सदा दान्तः' सदैव वशीकृतेन्द्रिय होनेवाला मुनि 'अणेलिसं-अनीदृशम्' अनुपम ऐसी 'संधि-सन्धिम्' भावसमाधि को 'पत्ते-प्राप्तः' प्राप्त करता है ॥१२॥
अन्वयार्थ-मैथुन से विरत होने का फल क्या होता है, यह यहां कहा जाता है-जैसे बन्धन में फांसने के लिए धान्य के दाने बिखेर दिये जाते हैं और कपोत शूकर आदि जीव उनके लोभ में न आकर फंस जाते हैं, इस प्रकार साधु स्त्री के जाल में फंसे । तात्पर्य यह है कि जसे शूकर धान्य कणों में आसक्त होकर जाल में फंस जाता और बुरी मौत से मरता है, उसी प्रकार मनुष्य धान्य कणेां के समान स्त्री के बन्धन में पड़कर बालमरण से मरता है, अत एव मुनि उसमें आसक्ति न धारण करे। हते-सदा दान्तः' सहा न्याने १२ रामवावाणी भुनि 'अणेलिसं-अनी. शम्' अनुपम मेवी 'संधि-सन्धिम्' मा समाधिन 'पत्ते-प्राप्तः' प्राप्त 32 छे. ॥१२॥
सन्याय --भैथुनथी विरत थवाथी शु. ३० थाय छ । मे महिं . વામાં આવે છે. જેમ બ ધનમાં ફસાવવા માટે અનાજના કણે વેરવામાં રાવે છે. અને કબૂતર વિગેરે છે તે કણેને પ્રાપ્ત કરવાના લેભથી આવીને ફસાઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે સાધુએ સ્ત્રિની જાળમાં ફસાવુ નહી,
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જેમ કબૂતર વિગેરે ધાન્યના કણમાં આસક્ત થઈને જાળમાં ફસાઈ જાય છે, અને ખરાબ મતથી મરે છે. એજ પ્રમાણે મનુષ્ય ધાન્ય કસરખી સ્ત્રિના બંધનમાં પડીને બાલમરણથી મરે છે. તેથી જ મુનિએ તેમાં આસક્ત થવું નહીં.
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
सूत्रकृतात्र कालुष्यरहितः निर्मल इत्यर्थः, यतो रागद्वेषादिरहितस्ततः (अगाउले) अनाकुल आकुलताकारणराहित्येन स्वस्थचित्तः, कुतः ? (सया दंते) सदा दान्तः निरन्तरं वशीकृतेन्द्रियः स्यात् । एतेन किमित्याह-एतादृशो मुनिः (अणेलिस) अनीदृशं अनन्यसदृशं (संधि) सन्धि-भावसन्धि कर्म विवरलक्षणम् (पत्ते) प्राप्तो भवतीति॥१२॥ ___टीका-अथ मैथुनत्यागविपये समुपदिशति-'णीवारे इव ण लीएज्जा' नीवारे इव न लीयेत स्त्रीषु, यथा कपोतशूकरादिपाणी धान्यकणलोभेन जाले पतितो व्याधैः परिगृहीतो मार्यते । एवं पुरुषोऽपि अल्पकालिकपस्तुतविषयलोभेन स्त्रीपु संसक्तः संसज्यमान एव संसारमोहजाले पतितः स्वकृतकर्मभिर्यते । अतो मुनि नींवारसदृशस्त्रीषु न संसक्तो भवेत् । विवेकवान् मुनिः स्त्रियम् , संसार
जिसने स्रोतों को अवरुद्ध कर दिया है अर्थात् पाप के आगमन के मार्ग को रेशक दिया है जो अलाविल अर्थात् रागादि की कलुषता से रहित होने से निराकुल है तथा इन्द्रियों को वशीभूत करने वाला है, ऐसा मुनि अनुपम लावसमाधि को प्राप्त करता है ॥१२॥ .
टीकार्थ-यहां मैथुन स्थान के विषय में उपदेश देते हैं धान्य कणों के समान स्त्री में गृद्ध न हो, अर्थात् कबूतर एवं शूफर आदि प्राणी जैसे धान्यकणों के लोभ में आकर जाल में पड़ जाते हैं और व्याध के द्वारा पकडे जाकर मारे जाते हैं, इसी प्रकार पुरुष भी अल्पकालिक विषय लोभ में पड़ कर स्त्रियों में आस्वक्त होकर मोहजाल में फंसता है और अपने किये कार्यों से मारा जाता है। अतएव मुनि धान्य कणों
જેણે સ્ત્રોતોને રોકી દીધેલ છે. અર્થાત પાના આવવાના માર્ગને રોકી દીધા છે, તથા જે અનાવિલ અર્થાત રાગાદિની કલુષતા વિનાના છે, જે આકુલતાને કારણે રાગ દ્વેષથી, રહિત હોવાથી નિરાકુલ છે, તથા ઈદ્રિયોને બ્રશ કરવાવાળા છે એવા મુનિ અનુપમ ભાવસમાધિને પ્રાપ્ત કરે છે. તેના
ટીકાઈ––અહિયાં મિથુન ત્યાગના સંબંધમાં ઉપદેશ આપવામાં આવે ઇ-ધાન્ય-અનાજના દાણા સમાન સ્ત્રિમાં આસક્ત ન થવું. અર્થાત્ કબૂતર અને સૂકર વિગેરે પ્રાણિ જેમ અનાજના દાણાના લેભમા આવીને જાળમાં ફસાઈ જાય છે. અને શિકારી દ્વારા પકડાઈને મારી નાખવામાં આવે છે, એજ પ્રમાણે પુરૂષ, પણ અલ્પકાળના વિષયના લેભમાં પડીને સ્ત્રિમાં આસક્ત થઈને મેહ જાળમાં ફસાઈ જાય છે, અને પિતાના કરેલ કર્મોથી
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१७
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् वन्धकारणं जानीयात् । उक्तंच
'संसार तब दुस्तार, पदवी न दवीयसी ।
अन्तरा दुस्तरा न स्यु यदि रे'मदिरेक्षणाः ॥१॥ अतो नीवास्तुल्यं स्वीपसझं ज्ञात्वा, ज्ञाततस्वस्तत्रासक्तिं न कुर्यात् । किं भृतः सन्नित्याह-'छिन्नसोए' छिन्नसोताः छिन्नानि अपनीतानि स्रोतांसि संसाराऽव. तरणद्वाराणि, विषयोन्मुखेन्द्रियमवर्तनानि । यद्वा-छिन्नानि अवरुद्धानि स्रोतांसि आस्रवद्वाराणि माणातिपातादीनि, येन-स छिन्नतोताः निरुद्धपापागमनमार्ग: के समान स्त्रियों में आसक्त न हो। विवेकवान् मुनि स्त्री को कर्मबन्धन का कारण जाने। कहा भी है-'संसार तव दुस्तार' इत्यादि। ____ 'अरे संसार ! अगर बीच में यह दुस्तर स्त्रियां आड़ी न आ जाती तो तेरी यह दुस्तर पदवी कोई महत्व न रखती। अर्थात् स्त्रियों के मोह को जीतना ही वास्तव में दुस्तर है। इसी मोह के कारण संसार दुस्तर कहा गया है। जिसने स्त्री संबंधी मोह को जीत लिया, उसके लिए संसार दुस्तर नहीं रह जाता-सुतर हो जाता है।' ___ अतएव स्त्रीप्रसंग को नीवार धान्यकों के समान जान कर तत्व. वेत्ता स्त्रियों में आसक्ति धारण न करे। वह स्त्रोतों को बन्द कर दे अर्थात् संसार में गिराने के द्वारों को इन्द्रियों के विषयों की ओर प्रवृत्ति को त्याग दे। अथवा पाप के आगमन के मार्ग को हिंसा आदि મરાઈ જાય છે, તેથી મુની અનાજના દાણા સરખી સ્ત્રિમાં આસક્ત ન થાય, વિવેકવાન મુનિ શ્વિને કર્મબ ધનુ કારણ સમજે. કહ્યું પણ છે કે
'ससार तव दुस्तार' त्यात
“અરે સંસાર! અગર વચમાં આ દુસ્તર–ન પાર પામી શકાય તેવી અિ વચમાં ન આવત તો તારી આ “દુસ્તર' પદવી કઈ પ્રકારનું મહત્વ રાખી ન શક્ત, અર્થાત્ સ્ત્રિના મેહને જીત એજ વાસ્તવિક સ્તરતા છે, આ મહિના કારણે જ સંસારને દુસ્તર કહેલ છે, જે સ્ત્રી સંબંધી મેહને જીતી લીધું છે, તેને માટે સંસાર દુસ્તર થઈ શકતું નથી, અર્થાત્ સુતર સરળ પણાથી પાર પમાય તેવું બની જાય છે.
એથી જ સ્ત્રી પ્રસંગને નીવાર-ધાન્ય કણાની જેમ સમજીને તત્વવેત્તા -તત્વને જાણનારા સ્ત્રિમાં આસક્તિ ધારણ ન કરે તે સ્ત્રોતને બન્ધ કરી દે અર્થાત્ સંસારમાં પાડવાના દ્વારે-માર્ગોને ઈન્દ્રિયના વિષય તરફની પ્રવૃ ત્તિથી રેકી દે અથવા પાપના આવવાના માર્ગને એટલે કે પ્રાણાતિપાત
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
सूत्रकृताङ्गवे तथा 'अणाविले' अनाविलः रागद्वेषादिकालुष्यरहितः अतएव 'अणाउले' अनाकुलः-विषयेषु-अपवर्तनात् स्वस्थचित्तः । तथा-'सया' सदा सर्वकालम् 'दंते' दान्तः इन्द्रिय नोइन्द्रियनिग्रहवान् ईदृशः पुरुषः 'अणेलिसं' अनीदृशम्-अनन्य सदृशम् 'सधि सन्धि-कर्मविवरलक्षणं भावसन्धिम् पत्ते' मातो भवतीति ॥१२॥ मूलम्-अणेलिसल्स खेयन्ने ग विरुज्झिज्ज केणइ ।
मणला वयसा व कायसा चेव चक्खुमं ॥१३॥ छाया-अनीशस्य खेदज्ञो न विरुध्येत केनचिन् ।
मनसा वचसा एव कायेन एव चक्षुष्मान् ॥१३॥ पापों को नष्ट कर दे। रागळेष के फालुष्य से रहित हो अनाकुल हो, अर्थात् विषयों में प्रवृत्ति न करने के कारण स्वस्थचित्त हो, सदा इन्द्रियों और मन को दमन करे। इस प्रकार का महापुरुष अनुपम भावसमाधि को अर्थात् कर्म विवर रूप स्थिति को प्राप्त करता है ॥१२॥
'अणेलिसस्त खेचन्ने इत्यादि। ___ शब्दार्थ-'अणेलिलस्ल-अनीदृशस्य' अनन्य के समान संयम में 'खेयन्ने-खेदज्ञः' जो निपुण पुरुप 'मणसा-मनसा' अंतःकरण से 'वयसा चेव-बचप्ला ए३५ वचन से 'कायला चेव-कायेनापि' काय से भी के पह-केनचित्' कोई भी प्राणी के साथ 'ण विन्मिजज-न विरु ध्येत' संयम में निपुण सुनि किसी के साथ विरोध न करे ऐसा पुरुप 'चक्खुम-चक्षुष्मान् । परमार्थ को जानने वाला है ॥१३॥ વિગેરે પાપનું નિવારણ કરે. રાગદ્વેષના કલુષિતપણાથી રહિત થાય, આકુળ ન થાય, અર્થાત વિષયમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવાને કારણે સ્વાસ્થચિત્ત થાય સદા ઈન્દ્રિો અને મનનુ દમન કરે. આવા પ્રકારના મહાપુરૂષ અનુપમ ભાવ સમાધિને અર્થાત્ કમ વિવર રૂપ સ્થિતિને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧ર
शहाथ:--'अणेलिसस्स-अनीहशस्य' मन-यनी स२मो सयममा खेयन्ने -खेदज्ञ.' नि मे रे ५३५ 'मणसा-मनसा' ५'त:४२थी 'वयसा चेववचसा एव' क्यनयी 'कायसा चेव-कायेनापि' याथी ५ 'केणइ-केनचित्' । ५ प्राणीनी साथै ‘ण विरुज्झिज्ज-न विरुध्येत' विरोध न १२ मे १३१ 'चक्खुम-चक्षुष्मान्' ५२मान पापाणी छे. ॥१३॥
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५२९ ___ अन्वयार्थः-यः (अणेलिसस्स) अनीशस्य अनन्यसहस्य संयमस्य (खेयन्ने) खेदज्ञः-मर्मज्ञः (मणसा) मनसा तथा (वयसा चेव) वचसाऽपि, तथा (कायसा चेत्र) कायेनापि (केणइ) केनचित् सह (न विरुज्झिज्ज) न विरुध्येत न विरोधं कुर्यात स एव (चक्खुमं) चक्षुष्मान् चक्षुरिव चक्षुः तद्वान् परमार्थदर्शको भवतीति ॥१३॥ ____टीका-या 'अणेलिसस्स' अनीदृशस्य, अनन्यसदृशस्य अनन्यतुल्यो यः संयमस्तस्य अनुपमसंयमस्य 'खेयन्ने खेदज्ञ:-मर्मज्ञः संयमज्ञाननिपुणः एता. दृशः सन् मुनिः 'मणसा' मनसाऽन्तःकरणेन 'वयसा चेव वचसापि-वचनेनापि अत्र 'एव' शब्दोऽप्यर्थ एवमग्रेऽपि 'कायसा चेव' कायेनापि उपलक्षणात करणकारणानुमोदनेन च त्रिकरणत्रियोगेनेत्यर्थः, 'केणई' केनचित् केनापि प्राणिना सह ‘ण विरुज्झिज्ज' न विरुद्धयेत, संयमनिपुणो विद्वान् मनोवाक्कायैः कथमपि केनचिस्सह विरोधं न कुर्यात् । अपि तु-सर्वपाणिषु मैत्रीभावमेव भजेत् । स एताशा पुरुष एवं 'चक्खुम' चक्षुष्मान् नेत्रवान् परमार्थतस्तत्वदर्शित्वादिति । यः संयमपालने निपुणः स मनोवाकायैः केनापि सह विरोधं नैव कुर्यात् । य इस्थमाचरन् विहरति स परमार्थदर्शी भवतीति भावः ॥१३॥ ___ अन्वयार्थ अनन्य सदृश अर्थात् अनुपम संयम का धर्मज्ञ पुरुष मन वचन, और फाय से किली के साथ विरोध न करे। ऐसा महापु. रुष ही चक्षुष्मान अर्थात् परमार्थ द्रष्टा और परमार्थ दर्शक है ॥१३॥ ___टीकार्थ-जो अनन्य सदृश (अनुपम) संयम के मर्म का ज्ञाता होकर मन से, वचन से और काय से, तथा उपलक्षण से करण, कारण
और अनुमोदन से अर्थात् तीन करण और तीन योग से, किसी भी प्राणी के साथ विराध न करे, किन्तु समस्त प्राणियों पर मैत्री भाव ही धारण करे। ऐसा पुरुष ही परमार्थ का दर्शी होने के कारण नेत्रवान है।
અન્વયાર્થ—-અનન્ય સદૃશ અર્થાત અનુપમ સંયમના મર્મને જાણવા વાળ પુરૂષ મન, વચન, અને કાયાથી કેઈની સાથે વિરોધ કરે નહીં એ મહાપુરૂષ જ ચક્ષુમાન અર્થાત્ પરમાર્થા દ્રષ્ટા અને પરમાર્થ દર્શક છે. i૧૩
ટીકાર્થ-જે અનન્ય સદેશ અર્થાત્ અનુપમ સ યમના મને જાણવા વાળા થઈને મનથી વચનથી અને કાયાથી તથા ઉપલક્ષણથી કરણ, કારણ અને અનમેદનથી, અર્થાત્ ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી કઈ પણ પ્રાણીની સાથે વિરોધ ન કરે. પરંતુ સઘળા પ્રાણિ સાથે મૈત્રી ભાવ જ ધારણ કરે. એ પુરૂષ જ પરમાર્થને જાણનાર હોવાના કારણે નેત્રવાનું છે,
स०६७
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
सूत्रकृताङ्गयो स लोके कीदृशो भवति तत्राहमूलम्-से हु चक्खू मणुस्साणं जे कंखाए य अंतए ।
___ अंतेण खुरो वहई चक अंतेणे लो?ई ॥१४॥ ... छाया-स हि चक्षु मनुष्याणां यः कांक्षायाश्च अन्तकः ।
__अन्तेन क्षुरो वहति चक्रमन्तेन लठति ॥१४॥ अन्वयार्थ:--(जे) यः मुनिः (कंग्वाए) काक्षायाः शब्दादिविपयाभिकापायाः (अंतए) अन्तक पर्यन्तवर्ती भवति (से) सः (ह) निश्चयेन (मणुस्साणं) मनु
तात्पर्य यह है कि जो संयम के स्वरूप का वेत्ता है वह मन यचन काय से किसी के साथ विरोध न करे। जो ऐसा करता है वही तत्वदर्शी है ॥१३॥ 'से हु चक्खू मणुस्साणं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे-य:' जो मुनि 'कंखाए-काक्षायाः' शब्दादि विषय की अभिलाषा का 'अंतए-अन्तक' पर्यन्तवर्ती है 'से-सः' वही '' निश्चय से 'मणुस्साण-मनुष्याणाम्' मनुष्यों के अर्थात् प्राणियों के 'चक्खू-चक्षुः' नेत्ररूप है 'खुगे-क्षुर.' अस्तुरा 'अंलेण-अन्तेन' अंतिम भाग से 'घरई-वहति' कार्य करता है और जैसा 'चक-चकम्' रथका चक्र 'अंतेण-अन्तेन' अंतभाग से 'लोहई-लुठति' चलता है ॥१४।।
अन्वयार्थ-जो मुनि कांक्षा अर्थात् शब्द आदि विषयों की अभिलाषा से पर्यन्तवर्ती होना है उनसे दूर हो जाता है, वह निश्चयपूर्वक मनुष्यों के
तपय मे छ है--२ समना २१३५ने पापाणी छे, ते मन, વચન, અને કાયાથી કોઈની પણ સાથે વિરોધ ન કરે આ પ્રમાણે જેઓ કરે છે, એજ તત્વદશી તત્વને જાણનાર છે ૧૩ ___ 'से हु चक्खू मणुस्साण' त्याहि । ___avatथ- 'जे-यः' २ मुनि 'कंखाए-काक्षायाः' .शाह विषयी समिसापानी अतए-अन्तकः' ५न्तपत्त छ 'से-स.' ते 'हु' निश्चयथा 'मणुस्साण-मनुष्यानाम्' मनुष्याना अर्थात् प्राधियाना 'चक्खू-चक्षु. नेत्र३५ छ. 'खुगे-क्षुरः' भरत। 'अ तेण-अन्तेन' आतिम लागथी 'वहइ-वहति' आय ४२ छे. मने रेभ'चकं-चक्रम्' २थनु य 'अंतेण-अन्तेन' मत माथी 'लोट्ठइ-लुठति' यासे छे ॥१४॥
અન્વયાર્થ-જે મુનિ કાંક્ષા અર્થાત્ શબ્દ વિગેરે વિષયેની અભિલા ષાની પર્યન્તવર્તી હોય છે, તેનાથી દૂર થઈ જાય છે. તે નિશ્ચય પૂર્વક
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ष्याणाम् उपलक्षणात सर्व माणिनां (चक्खू ) चक्षु -चक्षुग्वि चक्षुः नेत्ररूपो भवति परमार्थप्रदर्शकत्वात् । तदेव दृष्टान्तेन विशदयति-यथा (खुगे) क्षुरः केशापनयनशस्त्रम् (अंतेग) अन्तेन-अन्तभागेन (वहई) वहति कार्य करोति, यथा च (चक) चक्र रथचक्रम् (अंतेण) अन्तेन अन्तभागेन नेमिरूपेण (लोट्टई) लुठति-चलति ॥१४॥
टीका- 'जे' या 'कखाए' कांक्षायाः-शनादिविषयामिलापायाः 'अतए' अंतका-पर्यन्तवर्ती भवति 'से' सः 'हु'निश्चयेन 'मणुस्साणं' मनुष्याणाम्-भव्यजीवानां प्राणिमात्राणां वा 'वक्खू' चक्षुः चक्षुरिव चक्षुः नेत्ररूपो भवति यथा चक्षुरिन्द्रियं घटपटादि प्रकाशनात् प्राणिनमुपकरोति तया-अयमपि महामु ने सदसत्पदार्थप्रकाशनादुपकरोति । अमुपर्थ दृष्टान्तेन दर्शयति-यथा 'खुरो' क्षुरःलिए (उपलक्षण से समस्त प्राणियों के लिए) नेत्र के समान हो जाता है, क्योंकि वही परमार्थ का प्रदर्शक होता है। इसी बात को दृष्टान्त से दृढ करते हैं-जैसे छुरा अन्त भाग से अर्थात् धार की ओर से अपना कार्य करता है और जैसे चक्र (पहिया) अन्तिम भाग (नेमि) की तरफ से चलता है ॥१४॥
टीकार्थ-जो महापुरुष शब्दादि विषयों की अभिलाषा से दूर रहता है वही निश्चय से भव्य जीवों के लिये या प्राणीमात्र के लिये नेत्र के समान होता है। अर्थात् जैसे नेत्र घट.पट आदि पदार्थों को प्रकाशित कर के प्राणियों का उपकार करता है, उसी प्रकार ऐसा महामुनि भी हेय और उपादेय पदार्थों को प्रकाशित करके प्राणियों का उपकार करता है। इसी बात को दृष्टान्त से स्पष्ट करते हैं-जैसे नाई का औजार छुरा મનુષ્ય માટે ઉપલક્ષથી સઘળા પ્રાણિ માટે નેત્ર સરખા હોય છે કેમ કે એજ પરમાર્થને બનાવનાર હોય છે એજ વાતને દષ્ટાન્તથી દઢ કરવામાં આવે છે. જેમ છરે અતભાગથી અર્થાત્ ધાર તરફથી પિતાનું કાર્ય કરે છે. અને જેમ ચક્ર (પૈડું) અન્તિમ ભાગ (નેમિ) તરફથી ચાલે છે. ૧૪ ., टी --२ महा५३५ Awelle विषयोनी मनिताषाथी २ २ छ, એજ નિશ્ચયથી ભવ્ય જીવોને માટે અથવા પ્રાણી માત્રને માટે નેત્ર સરખા હોય છે. અર્થાત જેમ નેત્ર ઘટ પટ વિગેરે પદાર્થોને પ્રકાશિત કરીને પ્રાણિયોને ઉપકાર કરે છે, એજ પ્રમાણે એવા મહામુનિ પણ હેય-ત્યાગ કરવા યોગ્ય અને ઉપાદેય–ગ્રહણ કરવા ગ્ય પદાર્થોને પ્રકાશિત કરીને પ્રાણિયોને ઉપકાર કરે છે. એજ વાતને દૂછાત દ્વારા સ્પષ્ટ કરે છે.-જેમ વાળંદનું ઝાર
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसत्रे
'नापितोपकरणविशेषः 'अंतेण' अन्तेन प्रान्तभागेन 'वहई' वहति केशानपनयति । यथा 'चक्कं' चक्रं रथचक्रम् ' अंतेग' अन्तेन प्रान्तभागेन नेमिरूपेण 'लोहई ' लुठति चलति । यथा क्षुरस्य रथचक्रस्य च प्रान्तभागेनैव क्रियाकारित्वं भवति तथैव विषयकपायपर्यन्तवर्त्तित्वेनैव महामुनेरपि ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधकर्मक्षपणेऽर्थक्रियाकारिवं भवतीति ॥ १४ ॥
मूलम् - अंताणि धीरा सेवंति तेण अंतकरा इहै ।
ईह माणुस ठाणे धम्ममाराहिउं पैरा ॥१५॥ छाया - अन्तान् धीरा सेवन्ते तेनान्तकरा इह |
इह मानुष्य के स्थाने धर्ममाराधयितुं नराः || १५ ||
५३२
--
प्रान्त-भाग से केशों को हटाता है अथवा जैसे चाक (पहिया) प्रान्तभाग से चलता है, उसी प्रकार महामुनि विषय कषाय से दूर रह कर ही ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्म के क्षपण की अर्थक्रिया कर सकता है ||१४||
'अताणि धीरा सेवंति' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'धीरा - धीराः' परीषह और उपसर्ग को सहन करने वाले 'अ'ताणि - अन्तान्' अंत-प्रांत आहारका 'सेवंति सेवन्ते' सेबन 'करते हैं 'तेण तेन' उस अन्तप्रान्त आहार के सेवन से 'इह-इह ' इस संसार में 'अंतकरा - अन्तकराः ' सर्व दुःखों के अन्त करनेवाले
1
होते हैं अतः उस अन्तप्रान्त के आहार करने वाले 'णरा-नरा: " पुरुष 'इह - इह' इस 'माणुस्सए ठाणे - मानुष्य के स्थाने' मनुष्य लोक में 'धम्मं
-અસ્ત્રો અ'તભાગથી કેશેાને હટાવે છે, અથવા જેમ પૈડુ અન્ત ભાગથી ચાલે છે, એજ પ્રમાણે મહામુનિ વિષય, કષાયથી દૂર રહીને જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ પ્રકારના કર્મના ક્ષપણુની ક્રિયા કરી શકે છે. ૫૧૪ા
1
raाणि धीरा सेवंति' इत्यादि
शब्दार्थ — धीरा - धीराः' परीष भने उपसर्गने सडेन श्वावाजा 'अ' ताणि - अन्धान् ' म तयांत आडारने 'सेवति - सेवन्ते' सेवे छे. 'तेण-वेन' मे शान्त प्रांत आहारना सेवनथी 'इह - इह' मा संसारभां 'अ'तकरा - अन्तकराः ' સવ દુ:ખાના અંત કરવાવાળા થાય છે. અતઃ એ અંતમાંતના આહાર કરवावाणा 'जरा - नराः' यु३ष 'इह - इह' मा 'माणुस्वार ठाणे - मानुष्य के स्थाने'
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ:--(धीरा) धीराः-परीपहोपसर्गसहनशीलाः (अंताणि) अन्तान्अन्तमान्तान् आहारान् (सेवंति) सेवन्ते (तेण) तेनान्तपान्ताहार सेवनेन (इइ) इह संभारे (अंतकरा) अंतकरा:-सर्वदुःखानामन्तकारिणो भवन्ति अतस्त एवान्तपान्ताहारिणः (णरा) नरा (इह) इह (माणुस्मए ठाणे) मानुष्य के स्थाने मनुष्यलोके (धम्म) धर्म-सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्ररूपम् (आराहिउं) आराधितुं-सम्यगा. चरितुं योग्या भवन्ति नान्ये इति ॥१५॥
टीका--पूर्वगायोक्तमेवार्थ विशदयति-धीरा' धीराः-देवतिर्यग्मनुष्यक:परीपहोपसर्गसहनशीलाः सदसद्विवेकवन्त:: 'अंवाणि' अन्तान्-वल्लचणकादिनिष्पादिताम्लतक्रमिश्रितपर्युषितरसवनिताहारान् अथवा शब्दादिविषयान्तान् शब्दादिविषयत्यागान से वंति' सेबन्ते 'तेग' तेन हेतुना 'वह' इद संसारे 'अंगधर्मम्' सम्पक् दर्शन ज्ञान चारित्र रूप धर्म को 'आराहि-आराधितु" आराधन करने में योग्य होता है ॥१५॥
अन्वयार्थ-धीर पुरुष अन्त प्रान्त आहार का सेवन करते हैं । अन्त प्रान्त आहार का सेवन करने से वे समस्त दुःखों का अन्त करने वाले होते हैं। ऐसे ही पुरुष इस मनुष्यलोक में धर्म की आराधना करने के योग्य होते हैं ॥१५॥
टीकार्थ-पूर्वगाथा में कथित अर्थ का स्पष्टीकरण किया जाता है धीर अर्थात् देव, तिर्य च और मनुष्य कृत उपसर्गों को सहन करनेवाले, सत् असत् के विवेक से युक्त सोधु वल्लचना आदि के बने हुए अन्न, खट्टे, छाश से मिले हुए एवं नीरस आहार का सेवन करते हैं अथवा शब्दादि विषयों के परित्याग का सेवन करते हैं, अतएव वे भर्नुष्य सभा 'धम्म-धर्मम्' सन्यशन ज्ञान यारित्र ३५ धमन 'आरा हिउ-आराधितुम्' माराधना ४२वाने योग्य थाय छे. ॥१५॥
અન્વયાર્થ–ધીર પુરૂષ અંત પ્રાત આહારનું સેવન કરે છે. અન્ત પ્રાન્ત આહારનું સેવન કરવાથી તેઓ સઘળા દુખના અન્ત કરવાવાળા હોય છે. એવાજ પુરૂષ આ મનુષ્ય લેકમાં ધર્મની આરાધના કરવાને ગ્ય હોય છે. પણ
ટીકાર્થ–પહેલાની ગાથામાં કહેલ અર્થનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે.-ધીર અર્થાત દેવ, તિર્યંચ અને મનુષ્ય કૃત ઉપસર્ગોને સહન કરનારા, સત્ અસલૂના વિવેકથી યુક્ત સાધુ વલ-વાલ–ચણું વિગેરેથી બનેલા પદાર્થ ખાટી છાશથી મળેલા અને નીરસ આહારનું સેવન કરે છે. અથવા શાદિ વિષયના પત્યિ ગનું સેવન કરે છે, તેથી જ તેઓ સંસાર સાગરને અથવા
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
करा' अन्तकराः-संसारसागरस्य तत्कारणमणां वा क्षयकारकाः भवन्ति एतेन देहराहित्यं सूचितम् । त एवं अन्दमान्नाहारिण: ' नरा' नगः - कर्मभूमिजगर्भgत्क्रान्तिका संख्यातवर्षायुष्काः मनुष्याः 'हह इह-अस्मिन्नेव 'माणुस्सर ठाणे' मनुष्य के स्थाने- मनुष्यलोके आर्यक्षेत्रे 'धम्मं धर्मम् - सम्यग्ज्ञानदर्शन: चारित्रलक्षणम् 'आराहिउँ' आराधयितुं योग्या भवन्ति । मनुजाः सदनुष्ठानसामग्री समवाप्य, संसारस्याऽन्तकराः संजाताः यद्यपि नाधुना पंचमारके कर्मभिमुच्यन्ते भरतक्षेत्रे, तथापि विदेहादौ मुच्यन्त एव बहव:, इति भावः ॥ १५॥ मूलम् - गिट्टिया व देवा वा उत्तरीप इयं सुयं ।
सुयं च ' मेर्य मंगेसि अमणुम्सेसु णो तहा ॥ १६ ॥ छाया - निष्ठितार्थाश्च देवा वा उत्तरीये इयं श्रुनम् ।
श्रुतं च मया एतद् एकेषाम्, अमनुष्येषु नो तथा ॥ १६ ॥
संसार सागर को या संसार के कारण भूत कर्मों को क्षय करने वाले होते हैं । इस कथन के द्वारा देहसंबंधी निर्ममत्व को सूचित किया गया है । वही अन्त प्रान्त आहार करने वाले कर्म भूमिज, गर्भज, संख्यात वर्षों की आयु वाले मनुष्य इस मनुष्यलोक में, आर्य क्षेत्र में सम्पज्ञान दर्शन चारित्र और तप रूप धर्म की आराधना करने के योग्य होते हैं।
तात्पर्य यह है कि सनुष्ठान की सामग्री प्राप्त करके मनुष्य संमार का अन्त करने वाले हुए हैं। यद्यपि इस पंच न आरे में भरत क्षेत्र मे, सिद्ध नहीं होते, विदेह क्षेत्र में तो बहुत से जीव सदा सिद्ध होते ही हैं ॥ १५ ॥
સસારના કારણભૂત કર્મને ક્ષય કરવાવાળા હાય છે. આ કથનથી શરીર સ...બધી નિમ મત્વને સૂચિત કરેલ છે. એજ અંતપ્રાન્ત આહાર કરવાવાળા કમભૂમિ જ, ગર્ભજ સ*ખ્યાત વર્ષાની આયુષ્યવાળા મનુષ્ય આ મનુષ્ય લાકમાં આય ક્ષેત્રમાં સમ્યકૂજ્ઞાન, સમ્યક્દન, સમ્યક્ચારિત્ર અને તપ રૂપ ધમની આરાધના કરવાને ચાગ્ય .હાય છે.
તાપય એ છે કે—સદ્ અનુષ્ઠાનની સામગ્રી પ્રાપ્ત કરીને મનુષ્ય સ'સા૨ના અંત કરવાવાળા થયા છે. જો કે~મા પાંચમાં આરામાં ભરત ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થતા નથી. તે પણ વિદેહ ક્ષેત્રમાં તે ઘણા જીવે સિદ્ધ થાયજ છે. ૧૫
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.व. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५३५ ___ अन्वयार्थः -(उत्तरीए) उत्तरीये-लोकोत्तरीये जिनशासने (इयं) इदं-वक्ष्यमाणं (मुयं) श्रुत, किं श्रुतं तत्राह-यत् धर्माराधनयोग्या एव मनुष्याः 'णिष्टियहा) निष्ठितार्थाः-सम्यग्दर्शनज्ञानाधाराधनेन कृतकृत्याः मोक्षगामिनो भवन्ति, (वा) वा-अथवा कर्मावशेषेण (देवा) देवा सौधर्मादिका भवन्ति । (एयं) एतत् पूर्वोक्तं कृतकृत्यत्वम् (एगेर्सि) एकेषां-केपाश्चित् मनुष्याणामेव भवन्ति किन्तु
'णिट्ठियट्ठा व देवा वा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'उत्तरीए-उत्तरीये' लोकोत्तरीय जिन शासन में 'इयंइदं' यह वक्ष्यमाण सुयं-श्रुतम्' सुना है की-णिट्रियट्टा-निष्टितार्थाः' सम्यक् दर्शन ज्ञानादि आराधन से कृतकृत्य हुए पुरुष मोक्षगामी होते हैं 'वा-वा' अथवा कर्मशेष रहने पर 'देवा-देवा' सौधर्मादिक देव होते हैं 'एयं-एतत्' यह पूर्वोक्त 'एगेसि-एकेषां किसी मनुष्यों को ही होता है परंतु 'अमणुस्सेसु-अमनुष्येषु' मनुष्यसे भिन्न प्राणियों में 'णो तहा-नो तथा' मनुष्य के जैसा अन्य योनिकों में कृतकृत्यपना नहीं है 'मे-मया' मैंने 'सुयं-श्रुतम्' भगवान् के मुखसे साक्षात् सुना है १६॥
अन्वयार्थ-लोकोत्तर जिनशासन में यह सुना गया है कि धर्माराधन के योग्य मनुष्य सम्यग्दर्शन ज्ञान आदि की आराधना करके, कृत कृस्य होकर मोक्षगामी होते हैं । अथवा कर्मशेष रह जाएं तो सौ. , णिट्ठियद्वा वा देवा वा त्या
शा --'उत्तरीए-उत्तरीये' सोअत्तरीय शासनमा 'इयं-इदम्' मा ४ामा मापना२ 'सुयं-श्रुतम्' सन्यु छ , 'णिद्विवद्वा-निहितार्था' सभ्य५ દર્શન જ્ઞાનાદિની આરાધનાથી કૃતકૃત્ય થયેલ પુરૂષ મેક્ષમાં ગમન કરવાવાળો थाय छे. 'वा-वा' अथवा भशेष २हेत. 'देवा-देवाः' सौधमाल व थाय छ 'एयं-एतत्' । पूर्वरित 'एगेसि एकेपी' भनुध्यान ११ थाय छे. ५२'तु 'अमणुस्सेसु-अमनुष्येपु' भनुष्य सिवायना प्रालियोमा 'जो तहा-नो तथा' भनुध्यानी रेभ. अन्य योनिबाणायामा कृतकृत्या खातुनथी 'मे मया' में 'सुयं-श्रुतम्' मवान्ना भुमी साक्षात् समन्यु छे ॥१६॥
स-या--सोत्तर शासनमा से सांसवाभा माथ्यु छ ४ધર્મારાધનને એગ્ય મનુષ્ય સમ્યગૂશન જ્ઞાન વિગેરેની આરાધના કરીને કૃતકૃત્ય થઈને મોક્ષગામી થાય છે. અથવા કર્મ બાકી રહી જાય તે સૌધર્મ વિગેરે વિમાનમાં દેવપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. આવા પ્રકારની કૃતકૃત્યતા કોઈ કે ઈ મનુષ્યને જ પ્રાપ્ત થાય છે. મનુષ્યથી અન્ય યોનિના પ્રાણિને પ્રાપ્ત થતી નથી. કેમકે તેઓ એવી ધર્મારાધના કરી શકતા નથી, તેથી જ મનુષ્ય
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
स्त्रशतानने (अमगुस्से सु) अमनुष्येषु-मनुष्यभिन्नेषु पाणिषु (णो तहा) नो तथा-मनुष्य वदन्ययोनौ कृतकृत्यत्वं न भवति तत्र धर्माराधनामावादतो मनुष्य एव सिद्धिगति भांग भवतीति (मे) मया (सुर्य) श्रुतं भंगयत्समीपे साक्षात् श्रवणगोचरोकृतमिति ॥१६॥ ___टीका-अथ सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिन कथयति-हे जम्बूः! 'उत्तरीए' लोकोत्तरीये जिनशासने 'इथे' इद-वक्ष्यमाणं 'सुय' श्रुतं मया, किं श्रुनम् ? इत्याह-धर्माराधनयोग्या एव मनुष्याः ‘णिद्विगट्टा' निष्ठितार्थाः कृतकृत्याः मोक्षगामिनो भवन्ति । वा-अथवा अवशिष्टकर्माणः केचन कर्मसद्भावात् सम्यक्त्वादि सामग्री सद्भावेऽपि तद्भवे मुक्ता न भवन्ति किन्तु 'देवा' देवाः-यो धर्माधो देनाः 'एयं' एतत् पूर्वोक्त मोक्षगामित्वम् ‘एगेति' एकेपाम्-केपाश्चिन् धर्म आदि विमानों में देव रूप से उत्पन्न होते हैं। इस प्रकार की कृन. कृत्यता किन्हीं किन्हीं मनुष्यों को ही प्राप्त होती है, मनुष्य से भिन्न योनिक प्राणियों को प्राप्त नहीं होती। क्योंकि वे वैसा धाराधन नहीं कर सकते। अतएव मनुष्य ही सिद्धि का भागी होता है। यह मैंने भगवान् के समीप साक्षात् सुना है ॥१६॥
टीकार्थ-सुधर्माचानी जम्बू स्वामी से कहते हैं-हे जम्बू ? लोको सर जिनशासन में मैंने यह लुना है कि धर्माराधन के योग्य ही मनुष्य मोक्षगामी होते हैं अथवा जिनके कर्म शेप रह जाते हैं, वे सम्यग्दर्शन आदि सामग्री का सदभाव होने पर भी कर्मों के मद्भाव के कारण उसकी परिपूर्णता न होने से उसी भवमें मोक्ष नहीं जाते किन्तु सौधर्मादि देव लोक में देव होते हैं। किन्हीं किन्हीं मनुष्यों को ही मोक्ष प्राप्ति होती है मनुष्य से भिन्न अन्य प्राणी उसी भव में कृतकृत्य नहीं જ સિદ્ધિને પામનાર બને છે એ મે ભગવાનના મુખેથી સાક્ષાત્ સાંભળ્યું છે. ૧૬
ટીકાર્થ––સુધર્માસ્વામી જબૂરવા મને કહે છે કે– હે જમ્બુ લોકોત્તર જીન શાસનમાં મેં એવું સાંભળ્યું છે કે-ધર્મારાધનને ચગ્ય મનુષ્ય જ મોક્ષ ગામી હોય છે અથવા જેમના કર્મ શેષ રહી જાય તેઓ સમ્યક્દર્શન વિગેરે સામગ્રીને સદ્ભાવ હોય તો પણ કર્મોના સદુભાવને કારણે તેની પરિપૂર્ણતા ન હોવાથી એજ ભવમાં મોક્ષ પામતા નથી. પરંતુ સૌધર્મ વિગેરે દેવલોકમાં દેવ થાય છે. કેઈ કઈ મનુષ્યોને જ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. મનુખ્યથી ભિન્ન અન્ય પ્રાણી એજ ભવમાં કૃતકૃત્ય થઈ શકતા નથી. કેમકે
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् मनुष्याणामेव भवति । किन्तु 'अमणुर से मु' अमनुष्येषु मनुष्यमिन्नेषुः प्राणिषु 'जो तहा' नो तथा-मनुष्यवदन्ययोनौ कृतकृत्यत्वं न भवति तत्र धर्माराधनावसरस्यैवासद्भावात् , अतो मनुष्य एत्र सिद्धिगतिभाग् भवतीति 'मे' मया 'सूर्य' श्रुतम्-भगवन्मुखात् श्रवणगोचरीकृतमतो नान्यथा भवत्यतः संयमपालने त्वया न-प्रमदितव्यमिति भावः ॥१६॥ मूलम्-अंतं करति दुक्खाणं इहमेगेसिं आहियं ।
आघायं पुण एंगेसि दुल्लभयं सैमुस्सए ॥१७॥ छाया--अन्तं कुर्वन्ति दुःखाना है केपामाख्यातम् ।
आख्यातं पुनरेकेषां दुर्लभोऽयं समुच्छ्रयः ॥१७॥ हो सकते, क्योंकि उनकी धर्माराधना का अवसर ही नहीं मिलता। इस कारण मनुष्य ही सिद्धि प्राप्त कर सकता है। ऐसा मैंने भगवान के मुखसे सुना है अतः यह कथन अन्यथा नहीं हो सकता। आशय यह है कि इस कारण तुम्हें संयम का पालन करने में प्रमाद नहीं करना चाहिए ॥१६॥ __ अंतं करंति दुक्खाणं' इत्यादि । . शब्दार्थ-'एगेसिं-एकेषां किसी अन्य तीर्थकों का 'आहियंआख्यातम्' कथन है की देव ही अशेष दुःखों का अन्त करते हैं परंतु ऐसा संभावित नही है कारणकी 'इल-इह' इस जिन प्रवचन में तीर्थ कर आदिकों का कथन है की मनुष्य ही 'दुक्खाणं-दुःखानाम्' शारी તેમને ધમરાધનાને અવસર જ મલ નથી. તે કારણે મનુષ્ય જ સિદ્ધિ મેળવી શકે છે. આ પ્રમાણે મેં ભગવાનના મુખથી સાંભળ્યું છે, તેથી આ કથન અન્યથા–અસત્ય થઈ શકતું નથી.
કહેવાનો આશય એ છે કે–આ કારણથી તમારે સંયમનું પાલન કરવામાં પ્રમાદ કર ન જોઈએ. ૧દા
'अतं करति दुक्खाण' त्याह . शहा---'एगेसि-एकेषाम्' / अन्य मतदातुं 'आहिय-आख्यातम्' કહેવું છે કે દેવ જ અશેષ દુઓને અંત કરે છે. પરંતુ એવું સંભવતું नथी. ४१२९५ है 'इह-इह' मा छन प्रवयनमा तीर्थ ४२ विगैरेनु रहेछ, ४-मनुष्य ८ 'दुक्खाणं-दुखानाम्' शा.२, भने मानसिमाना 'अंत
सू० ६८
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८
सूत्रकृतासूत्रे __ अन्वयार्थः--(एगेसिं) एकेषां केपाश्चिद् वादिनाम् (आहिय) आख्यातंकथनमस्ति यत् देवा एव अशेषदुःखानामन्तं कुर्वन्तीति किन्तु न तया संभवत्यतः (इह) जिनप्रवचने तीर्थकरादीनां कथनं यत् मनुष्या एव (दुक्खाणं) दुःखानां शारीरमानसानाम् (अंत) अन्त-नाशं (करंति) कुर्वनि नान्ये अन्यत्र देवादिभवे धर्माराधनस्यासंभवात् । अत्र विषये (एगेसिं पुण) एकेपा केपाश्चिद् गणधरादीनां रिक एवं मानसिक दुःखों का 'अंत-अन्तम्' नाश 'करंति-कुर्वन्ति' करते हैं अन्य देवादि भवमें धर्माराधन का अभाव है, अतः वे मोक्ष गति प्राप्त नहीं कर सकते हैं म विषय में 'एगेसिं पुग-एकेपा पुनः' किसी गणधर आदि का 'आहियं-माख्यातम्' कथन है कि मनुष्यके विना 'अयं-अयम्' आगे वाहे जाने वाला 'ससुस्वए-समुच्छूय:' जिन धर्म श्रवणादि रूप अभ्युदय भी 'दुल्लहे-दुर्लभ' दुर्लभ है फिर मोक्ष गमन की तो घात ही क्या है ॥१७॥ ___ अन्वयार्थ-किसी किसी का ऐसा कहना है कि देव ही समस्त दुःखो का अन्त करते हैं किन्तु ऐसा हो नहीं सकता। जिनप्रवचन में तीर्थ कर आदि झा धन है कि मनुष्य की शारीरिक एवं मानसिक दुखों का अनम कर सकते हैं। उनसे भिन्न छोई अन्य प्राणी नहीं कर सकता, क्योकि देव आदिके भव में धर्म की आराधना असंभव है। किन्हीं गणधर आदि का कथन है कि समस्त ढःखों का अन्त
अन्तम्' ना. 'करति-कुर्वन्ति' ४२ छ मन्य देव विरेना सपमा धारा ધનનો અભાવ છે તેથી તેઓ મોક્ષ ગતિ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. આ सधमा 'एसिं पुण-एकेषां पुन' । १५२ विसरेनु 'आहियं-आख्यातम्' ४ छ है भनुष्य शिवाय 'अयं-अयम्' वे अपामा भावना। 'समु स्सए-समुन्छु '
श्रवण ३५ २५ युट्य पy 'दुल्लभे-दुर्लभः' દુર્લભ છે તે પછી મોક્ષગમનની તે વાત જ શી કરવી ? ૧૭
અન્વયાર્થ–કેઈ કેઈનું એવું કહેવું છે કે-–દેવજ સઘળા દુકાને અંત કરે છે. પરંતુ એવું બની શકતું નથી પ્રવચનમાં તીર્થકર વિગેરેનું કથન છે કે મનુષ્ય જ શારીરિક અને માનસિક દુઓને ન શ કરી શકે છે તેનાથી ભિન્ન કેઈ અન્ય પ્રાણિ તેમ કરી શકતા નથી. કેમકે દેવ વિગેરેના ભવમાં ધર્મની આરાધના અસંભવિત છે કઈ કઈ ગણધર વિગેરેનું કથન
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टोकाप्र श्रु अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् तु (आघाय) आरत-कथनमस्ति यत यदुः वान्तरण तु दूरेऽस्ताम् किन्तु मनुष्यमन्तरेग (अयं) अयम् अग्रे निर्दिश्यमानः (समुस्सप) समुच्छ्रपः जिनधर्मश्रवणादिरूपः समुन्नयोऽपि (दुल्लहे) दुर्लभः किं पुनर्मोक्षगमनमिति ॥१७॥
टीका--'एगेर्सि' एकेपां-केपाश्चित् वादिनाम् 'आहिय' आरूपात-कथन यत् देवा एव उत्तरोत्तरस्थान प्राप्नुवन्तः सर्वदुः बानामतं कुर्वन्ती तन्न, तत्र धर्माराधनासं मवात् किन्तु मनुष्या एव (दुवावाणं) दुःखानाम् (अंत) अन्तं नार्श 'करंति' कुर्वन्ति तत्रा धर्माराधनसामग्रीमद् भावात् । अत्र पिये 'एगेसिं पुण' एकेषां केपाश्चिद् गणधरादीनां तु 'भाघाय'-आख्यातं कथनं भवति यत् सर्वदुःखानामन्तकरणं दृरेऽपास्ताम् किन्तु मनुष्यमन्तरेण प्रथमम् 'अयं' अयम्-अग्रे निर्दिश्यमानः 'समुस्सए' समुन्या मनुष्यभवार्यक्षेत्रजिनधर्मश्रवणादिरूपोऽभ्युदयोऽपि युगसंमिलिकान्यायेन 'दुल्लहे' दुर्लभोवर्तते । उक्तञ्च-- करना तो दूर रहा, मनुष्य के विना आगे कहा जाने वाला जिनधर्म श्रवण आदि रूप संयोग भी दुर्लभ है । मोक्ष को प्राप्त करने की तो घात ही क्या है ॥१७॥
टीकार्थ-कोई कोई कहते हैं कि देव ही उच्च से उच्चतर स्थान प्राप्त करते हुए समन्त दुःखों का अन्त करते हैं। यह कथन समीचीन नहीं हैं, क्योंकि देव वैसी धर्माराधना नहीं कर सकते। दावों का अन्त तो मनुष्य ही कर सकते है। मनुष्यभव में ही धर्माराधना की परिपूर्ण सामग्री का सद्भाव होता है। इस विषय में गणधर आदि का कथन है कि मनुष्यभव, आर्यक्षेत्र, जिनधर्म श्रवण आदि अभ्युदय प्राप्त होना हुर्लभ है। कहा भी है-'ननु पुनरिमति दुर्लभम्' इत्यादि છે કે-સઘળા દુઃખેને નાશ કરે તે દૂર રહ્યો, મનુષ્યની વિના આગળ કહેવામાં આવનાર જીન ધર્મ શ્રવણ વિગેરે રૂપ સ ગ પણ દુર્લભ છે. તે પછી મે ક્ષ પ્રાપ્ત કરવાની તે વાત જ કેમ કહી શકાય ? ૧૭
ટીકાઈ–કઈ કઈ કહે છે કે–દેવ જ ઉંચામાં ઉંચું સ્થાન પ્રાપ્ત કરીને સઘળા દુઃખને અંત કરે છે. આ કથન એગ્ય નથી. કેમકે દેવ એ પ્રમાણેની ધર્મારાધના કરી શકતા નથી. એને અંત તે મનુષ્ય જ કરી શકે છે. મનુષ્ય ભાવમાં જ ધર્મારાધનની પૂર્ણ સામગ્રી રહેલી છે. આ વિષ. યમાં ગણધર વિગેરેનું કહેવું છે કે-મનુષ્યભવ, આર્યક્ષેત્ર, જીન ધર્મ શ્રવણ, विगैरे सयुय माग्योदय प्राप्त 24 Taa छे यु ५६ छ-'ननु पुनरिदमतिदुर्लभम्' याति
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
सूत्रकृताङ्गसूर्य 'ननु पुनरिदमतिदुर्लभ, मगाध संमारजलधिविभ्रष्टम् ।
मानुष्यं खद्योतक, तडिल्लता विलसितप्रतिभम् ॥१॥इति। तथा च-अयं हि साधनाधारो मनुष्यभवो महताऽऽयासेन दीर्घतरकालेन प्राप्तो भवति । एतावता मनुष्यभवस्य दुर्लभ वदना अन्यशरीराऽपेक्षया मनुष्यशरीरस्य लक्षयं कथितम् । तच्च वैलक्षण्यं मोक्षमापकत्वमेव । ततश्च सिद्धमेतद् यत् महद्वचने यातिपादित मनुष्यस्यैव मोक्षो नाऽन्यस्य तत्समीचीन मेवेति ॥१७॥ मूलम्-ईओ विद्धंसमाणस्स पुणो संबोहि दुलहा ।
दुल्लहाओ तहचाओ जे धम्मो वियोगरे ॥१८॥ छाया--इतो विध्वंसमानस्य पुनः संबोधि दुर्लभा ।
दुल माश्च तथा ः या धर्मार्थे व्यागगति ॥१८॥ ' : 'मनुष्य भव जुगनू के प्रकाश के समान तथा बिजली चमक के समान अत्यन्त चपल है। आगाम संसार सागर में यह गिर जाय तो पुनः इसकी प्राप्ति होनी अतीव दुर्लभ है।' ___ मोक्षसाधना का आधार मनुष्य भव अत्यन्त कठिनाई से दीर्घकाल में प्राप्त होता है। इस प्रकार मनुष्य भव की दुर्लभता कहते हुए अन्य शरीरों की अपेक्षा मनुष्य शरीर की विलक्षणता प्रकट की गई है । वह विलक्षणता यही है कि इसीसे मोक्ष प्राप्त हो सकता है । अतएव वह सिद्ध हुआ कि अर्हत्पवचन में जो प्रतिपादन किया गया है कि मनुष्य ही मोक्ष प्राप्त कर सकता है, अन्य नहीं, सो समीचीन ही है ॥१७॥
મનુષ્યભવ પ્રકાશની જેમ તથા વિજળીના ચમકારાની જેમ અત્યંત ચપળ છે. આગાધ સંસાર સાગરમાં તે પડી જાય તે ફરીથી તેની પ્રાપ્તિ થવી અત્યંત દુર્લભ છે. 1 મોક્ષ સાધનને આધાર રૂપ મનુષ્ય ભવ ઘણું જ કઠણાઈ પછી લાંબે ; કાળે પ્રાપ્ત થાય છે આ પ્રમાણે મનુષ્ય ભવનું દુર્લભ પણું બતાવતા થકા
અન્ય શરીરની અપેક્ષાએ મનુષ્ય શરીરનું વિલક્ષણ પણું પ્રગટ કરેલ છે. આ વિલક્ષણ પણું એજ છે કે-આનાથી જ મેક્ષ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, એથી એ સિદ્ધ થાય છે કે-અહં પ્રવચનમાં જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે, કે મનુષ્ય જ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, અન્ય નહીં તે કથન સત્યજ છે. ૧છા
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५४१ ___ अन्वयार्थ:--(इओ) इतः-मनुष्यभवतः (विद्धंममाणस्स) विध्वंसमानस्य परि-, भ्रश्यता पाणिनः (पुगो) पुनः कन्मान्तरे (संबोहि) संबोधिः जिनधर्ममाप्तिरूप: (दुलहा) दुलेमाः दुष्माप्यो भवति । कथमित्य ह-याः मनुष्यभवभ्रस्य जन्मजन्मानारेऽपि (तहच्चाओ) तथार्चा:-तथाविधदेहाः बोधिप्राप्तियोग्य शरीराणि, अथवा तथार्चा इति बोधिग्रहणयोग्या आत्मपरिणतिरूपाः शुभलेश्याः (दुल्लहाओ) - 'ओ शिद्ध समाजस्म' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'हओ-इत:' जो इस मनुष्य भवले 'विद्धसमाणस्सविध्वंलमानस्य' भृष्ट होते हुवे प्राणी को 'पुणो पुनः' जन्मान्तरमें 'संयोहि-संधि।' जिन धर्म प्राप्ति रूप योची 'दुल्लाहा-दुर्लभाः' दुर्लभ होता है कारण की मनुष्य भवमे भ्रष्ट होने बालो को जन्मजन्मान्तरमें भी 'तहच्चाओ-तथा! ' योधिप्राप्ति योग्य शरीर अथवा बोधिग्रहण योग्य आत्मपरिणति रूप शुभ लेश्या 'दुल्ललाओ-दुल ना दुर्लभ होता है 'जे-य:' जो अचर्चा जो देह को 'धम्मठे-धर्मार्थे' जिनोक्त धर्म के अनुष्ठान को 'विघागरे-धागृगीयात्' व्याख्यान द्वारा कहते हैं ऐसा देह दुर्लभ होता है ॥१८॥
अन्धयार्थ--मनुष्य भच से भ्रष्ट हुए प्राणी को पुन: जन्मान्तर में पोधि जिनधर्म की प्राप्ति होना कठिन है। क्योंकि मनुष्य भव से चूके प्राणी को जन्म जन्मान्तर में भी बोधि प्राप्त होने योग्य शरीर अथवा बोधी ग्रहण के योग्य शुभ लेश्या का प्राप्त होना कठिन है। जिस प्रकार
'इओ विद्धसमाणस्स' त्याह
शा---'इओ-इतर म भनुष्य था "विद्धंसमाणस्य-विध्वंस* मानस्य' भ्रष्ट था। प्राशीने 'पुणो-पुन' भान्तरमा 'संबोहि-संबोधिः'
ON प्राप्ति३५ योधि 'दुल्लहा-दुल भा.' हुन ।य छे. ४.२९ , मनु ध्यमथी भ्रष्ट वाणा भन्मान्तरमा ५ तहत्त्चाओं-तथा.' બેબીની પ્રાપ્તી ચોગ્ય શરીર અથવા બોધિ ગ્રહણ ચગ્ય આત્મપરિણતિ ३५ शुल वेश्या 'दुल्लाहाओ-दुर्लभा" gee डाय छे 'जे-यः' २ मया हेडन 'धम्मद्रे-धर्मार्थे, 'न यमना गनुानने 'वियागरे-व्यागृणीयात्' વ્યાખ્યાન દ્વારા કહે એવું શરીર દુર્લભ હોય છે ૧૮
અન્વયાર્થ–મનુષ્ય ભવથી ભ્રષ્ટ થયેલ પ્રાણીને જન્માક્તરમાં ફરીથી બેધિ–જીન ધર્મની પ્રાપ્તિ થવી મુશ્કેલ છે. કેમકે મનુષ્ય ભવથી ચૂકેલા * પ્રાણીને જન્મ જન્માંતરમાં પણ બે ધિ પ્રાપ્ત થવા એગ્ય શરીર અથવા બધિગ્રહણ 5 શુભ લેસ્થાન પ્રાપ્ત થવુ કઠણ છે. જે રીતે શરીરને
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४२
सूत्रकृतागसूत्रे
दुर्लभाः लब्धुम भवन्ति यत् (जे) याः अर्वा यान् देहान् (धम्म) मि जिनोक्तधर्मानुष्ठाने (त्रियागरे) व्यागृणीयात् - व्यापारयेत् । एतादृशा देहा दुर्लभा भवन्ति ये धर्मकायें योजयितुं शक्यन्तेऽतएव 'संबोधिदुर्लभा इति भगवता कथितमिति भावः ॥ १८ ॥
टीका -- पूर्वोकममुच्छ्रयस्य दुर्लत्वेनाप्राप्तात्मोत्कर्पतया 'ओ' इषोऽ स्मात् मनुष्यमात् धर्मावरणसामोहलात् 'विद्धममाणस्य' विध्वंममानस्य विभ्रश्यतोऽकृतपुण्यस्य अस्यामपारसंसाराव्यां परिभ्रतः 'पुणे' पुनः द्वितीयवारम् 'संबोहि' संबोधिः जिनधर्ममाप्ति' 'दुल्हा' दुईमा भवति यतो हि सम्पऋत्वात् परिभ्रष्टस्य पुनः सम्यक्त्वमाप्र कृष्टोऽपार्थ पुलपरावर्त्तन कालत्वात् । अतएव संबोधिदुर्लभ इत्युक्तम्, केन कारणेन वोधिदुर्लभा भवतीत्यत आह'तढच्चाओ' तथार्चाः तथा - तथामकारा बोधिप्राप्ति योग्या अर्चा : देहाः मनुष्यभवाद् भ्रष्टस्याकृतपुण्यस्य प्राणिन. 'दुलहाओ' दुर्दमः अन्धस्य द्वारमाप्तिके देह को धर्म के अनुष्ठान में लगाया जाता है, वह देह दुर्लभ है, इस कारण योभि की प्राप्ति भी दुर्लभ है ॥ १८ ॥
टीकार्थ- पूर्वोक्त मनुष्य देह दुर्लभ है । इसे पाकर भी जिसने आत्मोत्कर्ष प्राप्त नहीं किया, वह धर्माचरण की मामग्री से युक्त इस मनुष्य भव से जब गिर जाता है तो अपार संसार नागर में भ्रमण करते हुए जीवको दूसरी बार जिनधर्म की प्राप्ति दुर्लभ हो जाती है । क्योंकि सम्यक्त्व से भ्रष्ट हुए जीत्र को पुनः सम्यक्त्व की प्राप्ति करने में उत्कृष्ट अवार्ध पुल परावर्तन काल लग जाना है । इसी कारण बोधि की प्राप्ति दुर्लभ कही गई है। बोधि दुर्लभ क्यों है ? इसका उत्तर यह है कि घोधि प्राप्त करने योग्य मनुष्यशरीर, मनुष्य भव से भ्रष्ट एवं पुण्य
ધર્મના અનુષ્ઠાનમાં લગાડવામાં આવે છે એવા દેહની પ્રાપ્તિ થવી દુસ છે, તે કારણે ખેાધિની પ્રાપ્તિ પણ દુર્લભ છે. ૫૧૮)
ટીકાથ—ક્તિ-પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે મનુષ્ય દેહ ફરી મળÀા દુ་ભ છે, તેને મેળવીને પણ જેણે આભે કઈ પ્રાપ્ત કરેલ નથી તે ધર્માચરણની સામગ્રીથી યુક્ત આ મનુષ્ય ભવથી જ્યારે પડી જાય છે, તે અપાર સૌંસાર સાગરમાં ભમતા થકા બીજી વાર જીન ધર્મની પ્રાપ્તિ દુલ ભ થઈ જાય છે. કેમકે-સમ્યકૃત્વથી ભ્રષ્ટ થયેલા જીવને ફરીથી સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ કરવામાં ઉત્કૃષ્ટ પા પુદ્ગલ પર વત કાળ લાગી જાય છે. એજ કારણે ખેાધિની પ્રાપ્તિ દુલ ભ કહેલ છે ખેાધિ દુા કેમ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તર એ છે કે-બેાધિ પ્રાપ્ત કરવાને ચેાગ્ય મનુષ્ય શરીર મનુષ્ય ભવથી ભ્રષ્ટ અને પુરુષ રહિત પ્રાણિને
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु अ १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५४३ वत्माप्तुमशक्या भवन्ति । अथवा यदि बोधिपाप्ति योग्यदेहमाप्तिः कदाचिद् भवेदपि किन्तु तत्र 'तहच्चाओ' तथार्चा:-तथा तथा प्रकाराः सम्पगू वोधग्रहणरूपाः अर्चा:-लेश्याः शुमलेल्याः तथाविधात्मपरिणतयः 'दुल्लहाओ' दुर्लभाः लब्धुमशक्याः भवन्ति यत् 'जे' या अर्चाः देहान् शणी 'धम्म?' धर्मार्थ-जिनो.' क्तश्रुतचारित्रलक्षणधर्मानुष्ठाने 'वियागरे' व्यागृणीयात्-व्यापारयेत् मनुष्यभवभ्रष्टस्य माणिन. यदाश्रित्य पुनर्यो धेलाभं कृत्वाऽऽत्मानं शुभपरिणामेन धर्मकार्ये संयोजयेत् तादृशमनुष्यशरीरमाप्ति दुर्लभा भवतीति भावः ।।१८।। मूलम् -'जे धम्मं सुद्धर्मक्खंति पडिपुन्न मणेलिसं।
अणेलिसस्म ज ठाणं तस्स जम्मकहा कओ॥१९॥ छाया- ये धर्म शुद्धमाख्यान्ति प्रतिपूर्णमनीदृशम् ।
अनीशस्य यत्स्थानं तस्य जन्मकथा कुतः ॥१९॥ हीन प्राणी को पुनः मिलना कठिन होता है। जैसे अंधे मनुष्य को द्वार प्राप्त करना आसान नहीं होता उसी प्रकार पुण्य हीन को मनुष्यभव मिलना आसान नहीं होता । कदाचित् घोधि प्राप्ति के योग्य देह प्राप्त भी हो जाय तो भी शुभ लेशा अर्थात् प्रात्मा की प्रारत अध्ययनाथ रूप परिणति दुर्लभ होती है, जिसे मनुष्य जिनोक्त श्रुत-चारित्र धर्म में लगा सके।
तात्पर्य यह है कि मनुष्य भव से भ्रष्ट प्राणी को, जिसके आश्रय से पुनः बोधिलाभ करके, शुभ परिमाण से धर्मकार्य में लगाया जा सके, ऐसे मनुष्य शरीर की प्राप्ति होना दुर्लभ होता है ॥१८॥ ફરીથી મળવું મુશ્કેલ છે. જેમ આંધળા માણસને ઠાર મેળવવું સહેલું નથી. એ જ પ્રમાણે પુણ્ય વિનાનાને મનુષ્ય ભવ મળ સહેલું નથી. કદાચ બેધિ પ્રાપ્ત કરવાને ચોગ્ય શરીર મળી પણ જાય તે પણ શુભ લેસ્યા અર્થાત્ આત્માના પ્રશસ્ત અધ્યવસાય રૂ૫ પરિણતિ દુર્લભ હોય છે કે જેને માણસ જીત શ્રત ચારિત્રમાં લગાવી શકે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–મનુષ્ય ભવથી ભષ્ટ થયેલ પ્રાણીને જેના આશ્રયથી ફર થી બે ધિની પ્રાપ્તિ કરીને શુભ પરિણામથી ધર્મ કાર્યમાં લગાવી શકાય, એવા મનુષ્ય શરીરની પ્રાપ્તિ થવી દુર્લભ હોય છે ૧૮
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
सूत्रकृतास्
अन्वयार्थ :- (जे) ये महापुरुषाः (सुद्ध) शुद्धं जिनेन्द्रपतिपादितत्वाभिमलम् - अतएव (अलिस) अनीदृशम् अनन्यसदृशम् अनुपमम् पुनश्च (पडिपुन्नं) प्रतिपूर्ण मोक्षमार्गसाधकभावपरिपूर्णत्वात् एतादृशं (धम्मं ) धर्म श्रुतचारित्रलक्षणम् (अक्खंति) आख्यान्ति-भव्येभ्य उपदिशन्ति स्वयमाचरन्ति च तस्य तादृशस्य
'जे धम्म' सुद्धसक्खति' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जे - यः' जो महापुरुष 'सुद्ध-शुद्धम्' जिनेन्द्र प्रतिपादिन होनेसे निर्मल अत एव 'अलिस अनीदृशम्' अनुपम 'पडिपुन्न' - प्रतिपूर्णम् ' प्रतिपूर्ण मोक्षमार्ग के माधक भाव परिपूर्ण होने से इस प्रकारका 'धम्म- धर्मस्' रचारित्र रूप धर्म को 'अवंति - आख्यान्ति' व्याख्यान द्वारा कथन करते हैं अर्थात् भवों को उपदेश करते हैं और स्वयं आचरणभी करते हैं 'अलिलस्स- अनीदृशस्य' पूर्वोक्त धर्म का 'जं ठाणं - यत्स्थानम् ' जो स्थान अर्थात् आधारभूत जो मुनि 'तस्ततस्य' उनका 'जम्मका - जन्मकथा' जन्म की बात भी 'कओ - कुतः ' कहांसे हो सकती है ? अर्थात् जन्म धारण करने की बात तो दूर रही परंतु 'जन्म' ऐसा वचन भी नहीं कह सकते हैं ॥१९॥
'अन्वयार्थ - जो महापुरुष जिनेन्द्र प्रतिपादित होने के कारण निर्मल, अतएव अनुपम, प्रतिपूर्ण अर्थात् मोक्षमार्ग साधकता से परिपूर्ण, धर्म का भव्य जीवों को उपदेश देते हैं और स्वयं धर्मका आचरण करते
-
'जे धम्मं सुद्ध मक्खति' त्याहि
शार्थ - 'जे-य:' ने महापु३५ 'सुद्ध - शुद्धम्' भनेन्द्र प्रतिपादित होवाथी निर्भय मतोत्र 'अणे' लस - अनीदृशम्' अनुपम 'पडिपुण्णं प्रतिपूर्णम्' संपूर्ण मे क्षभार्गनी साध भाव परिपूर्श होवाथी था अारना 'धम्मं - धर्मम्' श्रुतयापित्र ३५ धर्म'ने 'अक्खति - आख्यान्ति' व्याभ्यान द्वारा प्रथन કરે છે અર્થાત્ ભવ્યેાને ઉપદેશ કરે છે અને પેતે આચરણ પણ કરે છે. 'अणेलिसस्स - अनीदृशस्य' पूर्वोस्त धर्मनु 'जं ठाण - यत्स्थानम्' ने स्थान अर्थात् आधार भूत के भुनि 'तस्स - तस्य' तेनी 'जम्म कहा- जन्मकथा' ४न्भनी वात पशु 'कओ - कुतः' यांथी यह शडे ? अर्थात् बन् धार वानी वात तो દૂર રહી પર’તુ ‘જન્મ' એવું વચન પણ કહી શકાતુ નથી ॥૧૯॥ અન્નયા —જે મહે પુરૂષ જીનેન્દ્ર પ્રતિપાદિત હાવાના કારણે નિમલ, અતએવ અનુપમ, પ્રતિપૂ અર્થાત્ મેક્ષમાર્ગના સાધક પણાથી પરિપૂર્ણ ધમા ભય જીવાને ઉપદેશ આપે છે, અને સ્વયં આચરણ કરે છે, જે
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४५
समर्थवोधिनी टीका प्र. धु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
(अलिस) अनीशस्य पूर्वोक्तस्य धर्मस्य (जं ठाणं) यत्स्थानं य आधारः तत्परिपाweariatureभूतो यो मुनिः (तस्स) तस्य तद्धर्मपरिपालकस्य ( जम्मकड़ा) जन्मकथा - जन्मदार्त्ताऽपि (कओ) कुतः भवति जन्मग्रहणं दुरेऽपास्वाम् (जन्मे ) ति चचनपद्धतिरपि तस्मै नोच्चार्यत इति स अजरामरो भूत्वा सिद्धो भवतीति भावः ॥ १९॥
टीका - अपिचाऽन्यत् - 'जे' ये महापुरुषाः विशुद्धान्तःकरणाः समुत्पन्न केवलज्ञाना: करवलामलकवत् समस्वजीवाजीव दिसककपदार्थद्रष्टारस्ते 'मुद्ध' शुद्धम् निर्मलं सकलदोपवर्जितम् 'धम्मं' धर्मम् श्रुतचारित्रलक्षणम् 'अक्खंति' आख्यान्वि लोकेभ्यः प्रतिपादयन्ति स्वयं च तादृशं शुद्धं धर्ममाचरन्ति च । कथंभूतं धर्ममिति धर्ममेव विशिनष्टि - 'पडिपुन्नं' प्रतिपूर्णस् मोक्षमार्गसाधकायतचारित्रसद्भवात् संपूर्णम् 'अणेबिसं' अनीदृशम् - अनन्यसाय जिनेन्द्रमतिपादितत्वात् पट्कायरक्षणहैं, जो उस अनुपम धर्मका भजन है अर्थात् उस धर्मको पालने वाले जो मुनि है, उनके जन्म की कथा हीं क्या ? अर्थात् उनका जन्मग्रहण सर्वथा बंद हो जाता है वह अजर-अमर - अजन्मा होकर सिद्ध: हो जाते हैं ॥१९॥
टीकार्थ-- और भी कहते हैं जो महापुरुष विशुद्ध अन्तःकरणवाले हैं, जिन्हें केवलज्ञान उत्पन्न हो चुका है, जो हथेली पर रक्खे आंवले के समान समस्त जीव अजीव आदि पदार्थों के ज्ञाता हैं, वे सब दोषों से रहित धर्म का प्रतिपादन करते हैं और स्वयं भी उस धर्मका आचरण करते हैं । यह धर्म कैसा होता है ? सो कहते हैं-मोक्षमार्ग के काधक चरित्र के लदभाव के कारण सम्पूर्ण तथा जिनेन्द्र द्वारा प्रति
આ અનુપમ ધર્મના પાત્રરૂપ છે, અર્થાત્ એ ધર્મનું પાલન કરવાવાળા જે મુનિ છે, તેના જન્મની વાર્તા જ શુ કહેવી? અર્થાત્ તેમને જન્મ ગ્રહણ કરવાનું સર્વથા અંધ જ થઈ જાય છે. તે અજર, અમર, અજન્મા થઈ ને સિદ્ધ બની જાય છે. ૫૧૯મા
ટીકા હવે વિશેષ રીતે કહેવામાં આવે છે—જે મહાપુરૂષ વિશુદ્ધ અંતઃકરણ વાળા હાય છે, જેને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઇ ચુકેલ છે, જે હાથમાં–હથેલીમાં રાખેલ આંમળાની માફક સઘળા જીવ અજીવ વિગેરે પદાથતિ જાણુનારા છે, તેએ સઘળા દાષાથી રહિત એવા ધમ નું પ્રતિપાદન કરે છે. અને પાતે પણ એ ધર્મનું આચરણ કરે છે, તે ધમ કેવા હોય છે ? તે ખતાવે છે.-મૈાક્ષમાર્ગના સાધક, ચારિત્રના સદ્ભાવથી સમ્પૂર્ણ, તથા જીનેન્દ્ર દ્વારા પ્રતિપાદન કરાયેલ હાવાથી તથા પકાય જીવાની રક્ષા
सू० ६९
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे लक्षणत्वाच्च निरूपमं धर्ममाख्यान्तीति पूर्वेणान्वयः । तस्य ताशस्य पूर्वोक्तस्य 'अणेलिसस्स' अनीदृशस्य अनन्यप्तदृशस्य धर्मस्य ज्ञानदर्शनचारित्रयुक्तस्य 'ज' यत् 'ठाणं' स्थानम् आधारः तत्वरिपाल रत्वात्तदाधारभूतो यो मुनि भवेत् 'तस्स' 'वस्य-अनीदृशधर्मपरिपालकस्य 'जस्मकहा' जन्सकथा-जन्मवारी 'को' कुतः भवति, अनीशधर्मपरिपालकस्य पुरजन न भवतीति भावः । यद्वा 'अणेलिसस्स' अनीदृशस्य अनीदृशधर्मपरिपालल्येत्यर्थः, 'जं ठाणं' यत्स्थानं मोक्षाख्यमस्ति तस्स' तस्य तत्स्थान प्राप्तस्य जम्मकहा' जन्मकथा 'कओ' कुतः, तस्य पुनर्जन्मद्रेऽपास्ताम् किन्तु जन्मेति वाक्यपद्धतिरपि तरमै वक्तुं नोचिता भवति शाश्वतः सिद्धो भवतीति भावः ॥१९॥ सूलम्-कओ कैयाइ सेहावी उप्रज्जति तेहा गया।
तहागया अप्पाडन्ता चक्खू लोशेल्सणुत्तरा ॥२०॥ छाया-कुतः कदाचिन्मेधावी उत्पद्यन्ते तथागताः ।
___तथागता अप्रतिज्ञाः चक्षुलोकस्याऽनुत्तराः ॥२०॥ , पादित होनेके कारण तथा षट्काय रक्षा रूप होने से अनुपम होता है। इस अनुपम धर्म का जो आधार है अर्थात् जो मुनि इस धर्म का पालन
करता है, उसके जन्म की कथा ही कैसे हो सकती है ? अर्थात् पुन: जन्म नहीं होता। अथवा ऐसे धर्म का पालन करने वाले का जो स्थान
है, उस स्थान को अर्थात् मोक्ष को प्राप्त पुरुष का पुनर्जन्म सर्वथा नहीं होता है। उसके लिए 'जन्म' ऐसा कहना भी उचित नहीं है। वह ..सदा काल के लिए सिद्ध हो जाता है ॥१९॥
'कओ कयाइ मेहावी' इत्यादि। । शब्दार्थ--'तहागया-तथागताः' अपुनरावृत्ति से हुए अर्थात् मोक्ष રૂપ હોવાથી અનુપમ હોય છે, આ અનુપમ ધર્મને જે આધાર છે, અર્થાત્ જે મુનિ આ ધર્મનું પાલન કરે છે, તેના જન્મની કથાજ કેવી રીતે થઈ શકે? અર્થાત્ તેમને પુનર્જન્મ થતું નથી. અથવા એ રીતના ધર્મનું પાલન કરવાવાળાને પુનર્જન્મ થતું નથી. અથવા એવા ધર્મનું પાલન કરવાવા. નાનું જે સ્થાન છે, તે સ્થાનને અર્થાત્ મોક્ષને પ્રાપ્ત પુરૂષને પુનર્જન્મ સર્વથા થતું નથી. તે માટે “જ” એમ કહેવું તે પણ ઉચિત ન તેથી સદાકાળ માટે સિદ્ધ થઈ જાય છે ૧૯લા 'कओ कयाइ मेहावी' त्यादि
हाथ-'तहागया-तथागता.' मथुनरावृत्तिथी ये अर्थात् मोक्षने
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणमं ५ ४७ ___अन्वयार्थः-(तहागया) तथागता'-अपुनरावृत्या गताः मोक्ष प्राप्ताः (मेहावी) मेधाविनः केवलज्ञानिनः तीर्थकरगणधरादयः (कयाइ) कदाचित्-कस्मिश्चिदपि. काले (को) कुतः कथं केन प्रकारेण (उप्पज्जति) उत्पद्यन्ते इति भावः (अप्पडिन्ना) अप्रतिज्ञाः अनिदानाः आशंसारहिता (तहागया) तथागता तीर्थकरगणधरादयः (अणुत्तरा) अनुक्तरा लोकोत्तर के दलदर्शनवन्तः (लोगस्स) लोकस्य-जीवसमूहस्य (चक्खू) चतुः-चक्षुरिव चक्षुः सदसदर्थप्रदर्शकत्वान्नेत्रभूताः सन्तीति ॥२०॥ प्राप्त 'मेहावी-मेधाविना' कोवलज्ञान बाले तीर्थकर गणधर आदि 'कथाह-कदाचित् किसी भी कालमें 'कओ-कुतः' किस प्रकारसे 'उपज्जति-उत्पद्यन्ते उत्पन्न होता है ? अर्थात उत्पन्न नहीं होता है 'अपडिन्ना-अप्रतिज्ञाः' निदान रहित 'तहागया-तधागता' तीर्थंकर गणधर
आदि 'अणुत्तरा-अनुत्तरा' लोकोत्तर दोवलज्ञान और केवल दर्शन वाले 'लोगस्स-लोकस्य' जीवसमूह के 'चक्खू-चक्षुः' नेत्रभूत कहे जाते हैं ॥२०॥
अन्वयार्थ--जो पुनरागमन से रहित होकर मोक्ष को प्राप्त हुए हैं और मेधावी अर्थात् केवलज्ञानी हैं, वे क्या किसी समय किसी प्रकार जन्म लेते हैं ? अर्थात् उनका कभी पुनर्जन्म नहीं हो सकता। वे सब प्रकार की कामना से रहित, लोकोत्तर केवल-ज्ञान-दर्शन से सम्पन्न तीर्थंकर गणधर आदि जीवों के लिए चक्षुरूप होते हैं अर्थात् सत् अलत् पदार्थो के प्रदर्शक होने के समान होते हैं ॥२०॥
आता 'मेहावी-मेधावीनः' वज्ञानवाण तीथ ४२ गध२ बिगर 'कयाइ-कदाचित्' मे ५y ॥णे 'कओ-मुत.' या ARथा 'उप्पज्जंति-उत्पधन्ते' Gurt. थाय छ ? अर्थात् 64-न यता नयी. 'अपडिन्ना-अप्रतिज्ञाः' निशान हित 'तहागया-तथागताः' तीथ'४२ पशुधन विगेरे 'अणुत्तरा-अनुत्तराः' सत्तर व ज्ञान मन पर शनवाणा 'लोगस्त-लोकस्य' ७१ समूहना 'चक्खू-चक्षुः' नेत्र३५ ४ाय छे. ॥२०॥
અન્વયાર્થ–જે પુનરાગમનથી રહિત થઈને મેક્ષને પ્રાપ્ત થયા છે, અને મેધાવી અર્ધાત કેવલજ્ઞાની છે, તેઓ શું કઈ સમયે કઈ પણ પ્રકારે જન્મ ગ્રહણ કરે છે? અર્થાત્ તેઓને પુનર્જન્મ કોઈ પણ વખતે થતું નથી. તેઓ બધા પ્રકારની કામનાઓથી રહિત લેકેત્તર કેવળ જ્ઞાન દશ. નથી યુક્ત તીર્થકર ગણધર વિગેરે જે માટે નેત્ર રૂપ હોય છે. અર્થાત સત અસત્ પદાર્થોને બતાવવાળા હોવાથી નેત્રરૂપ હોય છે. પરના
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
| রুপঃ टीका-'तहागया' तथागताः तथारूपेण अपुनरागमनरूपेण गतास्तथागताः सिद्धिं गताः 'मेहावी' मेधावीनः-के लज्ञानवन्तः 'कयाइ' कदाचिदपि कमिश्चित दपि काले 'कओ' कुतः-कथम् 'उप्पज्जति' उत्पद्यन्ते ? कर्मकारणवीजाभावाद जन्माङ्कुरोत्पत्तिः कथं भवेत् जन्मजरामरणाकुले संसारे कथमपि न समुत्पद्यन्ते इति भावः, तथा 'अप्पडिन्ना अपतिज्ञाः न विद्यते प्रतिज्ञा निदानवंधनरूपा येषां ते अप्रतिज्ञा अनिदानाः देवादिद्धयाशंसायजिताः आत्मकल्याणभावनावचात् 'तहागया! तथागताः तीर्थंकरगणधरादयः 'अणुत्तरा' अनुत्तरा-लोकोत्तर केवलज्ञानकेय. लदर्शनवन्तस्ते 'लोगस्स' लोकस्य-पड्जीवनिकायरूपस्य 'चक्खू चक्षुः-चक्षुरित्रचक्षुः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपमोक्षमार्गप्रदर्शकत्वात्-चक्षुर्भूताः सन्तीति ॥२०॥
. टीकार्थ-अपुनरावृन रूप से सिद्धि को प्राप्त केवल ज्ञान दर्शन से सम्पन्न महापुरुष क्या कभी पुनः जन्म लेते हैं ? तात्पर्य यह है कि कर्म रूपी धीज का अभाव हो जाने से जन्म रूपी अंकुर की उत्पत्ति नहीं होती, अतएव जन्म जरा मरण ले आकुल इस संसार में उनका पुनरागमन नहीं होता। वे अप्रतिज्ञ होते हैं अर्थात् लग प्रकार की प्रतिज्ञाओं से रहित होते हैं-उन्हें देव ऋषि आदि की कोई भी अभिलाषा नहीं होती। आत्मकल्याण की भावना वाले होने से निदान (नियाणा)
न्धन से मुक्त होते हैं। ऐसे तथागन अर्थात् सर्वज्ञ सर्वदर्शी तीर्थकर गणधर आदि षट्काय रूप लोक के लिए, सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र और तप रूप मोक्षमार्ग के प्रदर्शक होने के कारण चक्षु के समान हैं ॥२०॥
ટીકાથ–અપુનરાવૃત્તપણાથી સિદ્ધિને પ્રાપ્ત થયેલ કેવળજ્ઞાન, કેવલ દર્શનથી યુક્ત મહાપુરૂષ શું ક્યારેય પુનર્જન્મ લે છે? કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-કર્મરૂપી બીને અભાવ થવાથી જન્મરૂપી અંકુરની ઉત્પત્તિ થતી નથી. તેથી જ જન્મ, જરા-વૃદ્ધાવસ્થા અને મરણથી વ્યાપ્ત આ સંસારમાં તેમનું પુનરાગમન થતું નથી. તેઓ અપ્રતિજ્ઞ હોય છે. અર્થાત સઘળા પ્રકારની પ્રતિજ્ઞાઓથી રહિત હોય છે તેમને દેવત્રદ્ધિ વિગેરે કઈ પ્રકારની અભિલાષા-ઇચ્છા હતી નથી. આત્મ કલ્યાણની ભાવના વાળા હોવાથી નિદાન (નિયાણું) બન્ધનથી મુક્ત હોય છે, એવા તથાગત અર્થાત્ સર્વજ્ઞ સર્વદર્શી તીર્થકર ગણધર વિગેરે ષય રૂપ લેક માટે સમ્યક્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તરૂપે મોક્ષમાર્ગના પ્રદર્શક-બતાવનારા હેવાથી નેત્રની સમાન છે. મારા
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६४९
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अं. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
११
मूलम् - अणुत्तरे व ठाणे से कासवेण पवेईए । जे किंवा निव्वुडा ऐगे निहूं" पीवंति पंडियां ॥२१॥ छाया - अनुत्तरं च स्थानं तत् काश्यपेन प्रवेदितम् ।
यत्कृत्वा निरृता एके निष्ठां प्राप्नुवन्ति पण्डिताः ॥२१॥ अन्वयार्थः - ( से य) तच्च शास्त्रपमिद्धम् (अणुत्तरे) अनुत्तरम्, न उत्तरं यस्मात् तत् तपः संयमादिरूपम् (ठाणं) स्थानं संयमानुष्ठानरूपं ( कासवेण) काश्यपेन - कश्यपगोत्रीयश्रीवर्धमानस्वामिना (पवेइए) प्रवेदितम् - प्ररूपितम् (जं) यद्अनुत्तरं स्थानं (किच्चा) कृत्वा समाराध्य (एंगे ) एके केचन महापुरुषाः (निव्बुडा ) निर्वृताः कषायानलनाशेन शीतलीभूताः अतएव (पंडिया) पण्डिताःपापभीरवो मुनयः (नि) निष्ठां संवारपर्यवमानरूपां सिद्धिम् (पावंति) प्राप्नु वन्ति मोक्षं गच्छन्तीति भावः ||२१||
'अणुत्तरे य ठाणे से' इत्यादि ।
शब्दार्थ- 'से य-तच्च' शास्त्रप्रसिद्ध 'ठाणे- स्थानम्' संयमानुष्ठानरूप स्थान 'कासवेण - काइयपेन' काव्यपगोत्र वाले श्री वर्धमान स्वामीने पवेइए-प्रवेदितम्' प्ररूपित किया है 'जं- ठाणं यत्स्थानम् जो स्थान अनुतर तप संगम आदि 'किच्चा - कृत्वा' करके 'एगे - एके' कोई महापुरुष 'निव्बुडा - निर्वृताः' निर्वृत्त होते हैं अतः 'पंडिया - पण्डिताः' पोप भीरु बुद्धिमान् मुनि 'निडं - निष्ठाम्' संसार के अन्तको 'पार्वति - प्राप्नुवन्ति' प्राप्त करते हैं ॥ २१ ॥
अन्वयार्थ - - काइयगोत्रीय श्री वर्धमान स्वामी के द्वारा मरूपित संयम रूप स्थान सर्वोत्तम स्थान है, जिसकी आराधना करके अनेक
'अणुत्तरे य ठाणे से' इत्यादि
शब्दार्थ - 'सेय - तच्च' शास्त्र असिद्ध 'ठाणे - स्थानम्' स'यभानुष्ठान ३५ स्थान 'काखदेण - काश्यपेन' अश्यप गोत्रवाणा श्री वर्धमान स्वामी 'पवेइए प्रवेदितम्' अ३पित यु छे. 'जं ठाणं यत् स्थानम्' ने स्थान अनुत्तर तप सयम विगेरे ‘'किच्चा - कृत्वा ' अरीने 'एगे एके' अर्ध महायुष 'निव्वुडा - निर्वृ' - ताः' निवृत्त थाय छे 'अतः 'पडिया - पण्डिता ' પાપ ભિરૂ બુદ્ધિમાન મુનિ 'निहुँ - निष्ठाम्' स ंसारना भगतने 'पावति प्राप्नुवन्ति' प्राप्त रे ॥२१॥ અન્વયા—કાશ્યપ ગાત્રીય શ્રીવમાન સ્વામી દ્વારા પ્રરૂપિત સયમ રૂપ સ્થાન સર્વોત્તમ સ્થાન છે. જેની આરાધના કરીને અનેક મહાપુરૂષ
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
বাবুই टीका-'से य' तच्च-शास्त्रपसिद्धम् 'अणुतरे' अणुतरं न विद्यते उत्तर प्रधानं यस्मात् तत्- अनुत्तरम् सर्वश्रेष्टं 'ठाणे' स्थानम्-संयमानुष्ठानरूपं 'काम. वेण' काश्यपगोत्रोत्पन्नेन भगवता श्री वर्धमानम्बागिना पवेटप' प्रवे दिन-प्रतिपादितम् , अनेन किम् ? इत्याह-'जं ठाण' यत् स्थाना , अनुत्तरं संपमाख्यम् 'किच्चा' कृत्वा-समाराध्य तत्समाराधनेनेत्यर्थः 'एगे एके-केचन महापुमपाः संसाराऽसारतादर्शनेन समुपलधाराग्याः "जिन्युडा निता' जपायानलप्रशमनेन शीतलीभूताः अतएव 'पंडिया' पंडिगा:-पापाडीताः पण्डिताः पापमीरवः सन्ता 'निर्ट' निष्ठां-संसारपर्यवसानरूपां मिद्धिं 'पावंति' प्राप्नुवन्ति मोक्षमविगच्छ. न्तीति भावः ॥२१॥ महापुरुष अपनी कपाय रूपी अग्नि को बुझा कहके शीतल बने हैं। इसी से पाप भीरु मुनि सिद्धि प्राप्त करते हैं ॥२१॥
टीकार्थ-वह शात्र प्रसिद्ध सर्व श्रेष्ठ संयम पालन रूप स्थान काश्यप गोत्र में उत्पन्न भगवान श्री वर्धमान स्वामीने प्रतिपादन किया है, किल्ली अन्य ने नहीं, बयोंकि उनसे अतिरिक्त किसी दूसरे धर्मोप देशक में ऐसी प्ररूपणा करने की शक्ति ही नहीं है। उस संयमस्थान की आराधना करके कोई कोई पुरुप संसार की असारता देख कर और वैराग्य को प्राप्त करके, कपाय खरी अग्नि को प्रशान्त करके शीतल हए हैं। यहां कोई कोई' कहने का आशय यह है कि सभी में इस प्रकार की शक्ति नहीं होती है । इसी संयम स्थान की आराधना कर के पण्डित पुरुप जन्ममरण अवसान रूप सिद्धि को प्राप्त करते-मोक्ष पाते हैं ॥२१॥ પિતાની કપાય રૂપ અગ્નિને ઓલવીને શીતળ બન્યા છે. તેનાથી પાપભીરૂમુનિ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. ૨૧
ટીકાઈ–તે શાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ સર્વશ્રેષ્ઠ સંયમ પાલન રૂ૫ રઘાન કાશ્યપગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલા ભગવાન વર્ધમાન સ્વામીએ પ્રતિપાદન કરેલ છે. અન્ય કેઈએ નહીં. કેમકે–તેમના શિવાય કે બીજા ધર્મોપદેશમાં એવી પ્રરૂપણું કરવાની શક્તિ જ નથી. તે સંયમ સ્થાનની આરાધના કરીને કે કાઈ પુરૂષ સંસારનું અસાર પણું જોઈએ અને વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરીને કષાય રૂપી અગ્નિને શાંત કરીને શીતળ બન્યા છે. અહિયાં કઈ કોઈ એમ કહેવાનો આશય એ છે કે-સઘળાઓમાં એ પ્રમાણેની શક્તિ હોતી નથી. આજ સંયમ સ્થાનની આરાધના કરીને પંડિત પુરૂષ જન્મ મરણના અવસાન રૂપ સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરે છે. અર્થાત મેક્ષ મેળવે છે. મારા
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
eeranaar daar प्र. शु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
मूलम् - पंडिए वीरियं लेडु निग्घायाय पैत्रन्तगं । घुणे yoकडं कैमं वं वाऽवि णें कुइ ॥२२॥ छाया - पण्डितो चीर्य लब्ध्वा निर्घाताय प्रवर्त्तकम् । Mata पूर्वकृतं कर्म नवं वाऽपि न कुर्यात् ||२२|| अन्वयार्थः - (पंडीए) पण्डितः सदसद्विवेकी (निग्धायाय) निर्घाताय निःशेषकर्मणां निर्जरणाय (पवत्तनं) प्रवर्त्तकं (दीरियं) वीर्य - पण्डितवीर्यम् (ल) लब्ध्वा - अवाप्य (पुन्नवर्ड) पूर्वकृतं पूर्वभवेषु यत्कृतं (कम्मं ) कर्म - ज्ञानावरणीयादिकमष्टमकारकम् (धुणे धुनीयात् अपनयेत् तथा (ण) नवं नवीनं (वि) वापि (ण कुबई) न कुर्यादिति ॥२२॥
५५१
'पंडिए वीरियं' इत्यादि । शब्दार्थ - - 'पंडिए - पण्डितः सदसत् विवेक को जानने वाला पुरुष 'विश्वापाय - निर्घाताय' अशेष कर्म की निर्जरा के लिये 'पवत्तगं- प्रवर्त्तकम्' कर्मक्षपण योग्य 'वीरियं वीर्यम्' पंडित दीर्घ' को 'लद्ध'लब्ध्वा' प्राप्त करके 'पुचकर्ड - पूर्वकृतम्' पूर्वभव किये 'कम्मं - कर्म' ज्ञानावरणीयादि आठ प्रकार के कर्मको 'धुणे धुनोयात्' दूर करे तथा 'जर्व - नवं ' नवीन 'सावि-वापि' अथवा 'ण कुव्वह- न कुर्यात'
न करे ||२२||
अन्वयार्थ - हेय और उपादेय का विवेक रखने वाला पण्डित ( मेधावी) पुरुष समस्त कर्मों की निर्जरा के प्रवर्त्तक पण्डितवीर्य को प्राप्त करके पूर्वोपार्जित ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्मों का क्षय करे और नवीन कर्म उपार्जन न करे ||२२||
'पडिए वीरियं लद्धुं' त्याहि
शब्दार्थ –'पडिए - पण्डित' सत् असत् विवेने लगुवावाणी पु३ष 'निग्धायाय - निर्घाताय' अशेष उनी निश भाटे 'पवत्तगं - प्रवर्त्तकम्' अर्भक्षयस्यु योग्य ‘वीरियं-वीर्यम्' पंडित वीर्याने 'लहुं- लब्ध्वा' प्राप्त उरीने 'पुव्वकडे - पूर्व कृतम्' पूर्व लवां रेला 'कम्मं - कर्मस्' ज्ञानावरणीय विगेरे आठ अारना भने 'धुणे - धुनीयात् ' ह२ ४रे तथा 'णव-नवम्' नवीन 'वावि-वापि ' अथवा 'ण कुव्वइ - न कुर्यात् न रे ॥२२॥
અન્વયા—ય અને ઉપાદેયના વિવેક રાખવા વાળા પ`ડિત (મેધાવી) પુરૂષ સઘળા કર્મોની નિર્જરાના પ્રવર્તક 'ડિત વી'ને પ્રાપ્ત કરીને પૂર્વાંપાર્જિત જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મના ક્ષય અને નવા ફર્યાંનું ઉપાર્જન ન કરે ॥૨૨॥
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सूत्रकृतास्त्रे टीका-किंचाऽन्यत्-पंडिर' पण्डितो हेयोपादेविवेकजो मेधावी 'निग्या. याय' निर्घाताय-कर्मनिर्जरणाय 'एवत्तगं' प्रवर्तकं-प्रवृनिकारकं कर्मक्षपणसमर्थ 'वीरियं' वीर्यम्-अनेकभवबुर्लभं निर तिचा संयमनपोप पण्डितबीच 'लर्छ' लब्ध्वा-क्षयोपशमान प्राप्य 'पुनस्र्ड' पूर्वकृतम्-पूर्वपूर्वतरपूर्वतमायनेकभवसंचितम् 'कम्म' कर्म सामान्यं विशेष वा चिकणं ज्ञानावरणीयादि शमष्टविध कर्म 'धुने' धुनीयाद् अपनयेत् पूर्वलब्धपण्डितवीर्येण क्षपवेदित्यर्थः, तथा 'लवं वावि' नवमपि नूतनमपि कर्म आस्लयनिरोधात् 'न कुबई' न कुर्यात् । आत्मार्थी मुनिः पण्डित वीय समवाप्याऽनेकभवपरपरोपार्जितं फर्मजालं भिन्यात् , 'न कुर्यान्तृतनं कर्म' इति जाननबीनमकुर्वन् ज्ञानावरणीयादि सस्ताऽऽरणाद्विमुक्तो भवति, इति भावः ॥२२॥
टीकार्थ--लत् असत् में भेद समझने वाला मेधादी पुरुष कर्मों की निर्जरा करने के लिए, कर्मक्षय में समर्थ, अनेक भलों में दुर्लभ निरतिचार संयम एवं तप रूप पण्डित वीर्य को पूर्वकृत लम के विशिष्ठ क्षयोपशम खे प्राप्त कर के, अनेकानेक पूर्वजन्मों में संचित ज्ञानावर. णादि आठ प्रकार के चिकने कर्मों का उस पण्डितवीर्य से क्षय करे और आसन के कारणों का निरोध करके नवीन कर्मों का बन्ध न करे।
तात्पर्य यह है कि आत्मार्थी मुनि पण्डितवीर्य को प्राप्त करके अनेक भवों की परम्परा में उपार्जित कर्मजाल को भेद डाले और नवीन कर्मों को उपार्जन न करे। ऐसा करने से वह समस्त कर्मों से मुक्त हो जाता है ॥१९॥
ટીકાર્થ–સત્ અસમાં ભેદ સમજવાવાળા મેધાવી પુરૂષ કર્મોની નિર્જરા કરવા માટે કર્મક્ષયમાં સમર્થ, અનેક માં દુર્લભ નિરતિચાર સંયમ અને તપ રૂપ પંડિત વીર્યને પહેલા કરેલા કર્મના વિશેષ પ્રકારના ક્ષપશમથી પ્રાપ્ત કરીને અનેકાનેક પૂર્વજર્મોમાં સંચિત જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ પ્રકારના ચિકણું કર્મોને તે પતિવીર્યથી ક્ષય કરે. અને આમ્રવના કારને નિરોધ કરીને નવીન કમેને બંધ ન કરે.
તાત્પર્ય એ છે કે–આત્માર્થી મુનિ પડિત વિર્યને પ્રાપ્ત કરીને અનેક ભની પરમ્પરામાં ઉપાર્જન કરેલા કર્મની જાળને ભેદી નાખે અને નવા કમેનુ ઉપાર્જન ન કરે એમ કરવાથી તે સઘળા કર્મોથી મુક્ત થઈ જાય છે. મારા
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवोधिनी टीका प्र. शु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् मलम्-ण कुबई महावीरे अणुपुवकडं रैयं ।
रेयला संमुंही भूया कम्मं हेचाण जं मयं ॥२३॥ .. छाया-न करोति महावीर आनुपूर्ध्या कृतं रजः ।
रजसा संमुखी भूताः कमें हित्वा यन्मतम् ॥२३॥ अन्वयार्थ :- (महावीरे) महावीरः-कर्मविदारणसमर्थों मुनिः (अणुपुचकर्ड) आनुपूर्वीकृतं-आनुपूर्या मिथ्यात्वाविरतिकषायममादायशुभयोगैः अनन्तभवसमा
'ण कुब्बई महावीरे' इत्यादि।
शब्दार्थ--'महावीरे-महावीर.' कर्मके विदारणमें शक्तिवाला मुनि 'अणुपुठवाडं- आनुपूर्या कृतम्' दूसरे मागी जो क्रमसे मिथ्यात्व, अवि. रति, कषाय, प्रमाद आदि अशुभ योगोंसे अनन्त भव से प्राप्त संस्कार के क्रमसे लब्ध किया हुआ 'रयं-रजा' ज्ञानावरणीयादि कर्मरज अथवा पापकर्म 'ण कुबई-न करोति' नहीं करता है कारण की 'रयसारजसा' पूर्वभवले उपार्जित कर्म से ही पाप होता है अतः 'कम्म-कर्म पापकर्म अथवा उसके कारणको 'हेच्चाण-त्यक्वा' त्याग करके 'जयत' जो 'मयं-मतं' तीर्थ कर आदि महापुरुषों के सम्मत और मोक्षके उपाय रूप तपः संयमादिरूप के 'संमुहीभूया-संमुखी भूताः' सन्मुख होते हैं अर्थात् मोक्षप्राप्ति के योग्य आचरण में ही तत्पर रहते हैं ॥२३॥
अन्वयार्थ-महावीर अर्थात् कर्म विदारण करने में समर्थ मुनि मिथ्यात्व, अविरति प्रमाद, कषाय एवं अशुभ योग के द्वारा अनन्त
'ण कुव्वई महावीरे' त्याह
शनाथ'--'महावीरे-महावीरः' भन विहारमा शतवाणी भुनि 'अणुपुवकडं-मानुपूर्व्या कृतम्' भी प्राणी भथा मिथ्याप, मरिति, पाय, પ્રમાદ, વિગેરે અશુભ યોગથી અનન્ત ભવથી પ્રાપ્ત કરેલા સંસ્કારના કમથી प्राप्त ४२ता 'रयं-रजः' ज्ञानावरणीय वगरे ४ २०४ अथवा पारमण कुव्वइ-न करोति' ४२ता नथी. ४।२६ है 'रयसा-रजमा' पूनम रे। भथी १ पा५ थाय छे. तेथी 'कम्म-कर्म' पा५४भ अथवा तेना २४ने 'हेच्चाण-त्यक्त्वा' त्याग ४ीने 'ज-यत्' 7 'मय-मतम्' तीथ २ विगेरे महाv३षाने सम्भत भने भाक्षना Guय ३५ त५: संयमाहिना 'संमुहीभूया संमुखी भूताः' सन्भुम थाय छे. अर्थात् भाक्ष प्रान्ति योग्य मायरामा તત્પર રહે છે. રિયા
અવયાર્થ–મહાવીર અર્થાત્ કર્મનું વિદારણ કરવામાં સમર્થ નિ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ કષાય, અને અશુભ ચોગ દ્વારા અનંત ભના
सू० ७०
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५५
सूत्रकृताङ्गो गतसंस्कारक्रमेण वा कृतं-समागतं यत् (रयं) रजः-ज्ञानावरणीयादिकर्मधूलिं पापं वा (ण कुव्वई) न करोति यतः (स्वसा) रजसा-पूर्वभवोपार्जितकर्मणैव पापमुपादीयते, अतः (कम्म) कर्म पापकर्स तत्कारणं वा (हेच्चाण) हित्वा-त्यक्त्वा (ज) यत् (मयं) मतं-तीर्थङ्करादि महापुरुपैः सम्मतं मोक्षोपायभूतं तपःसंयमा. दिकं तस्य (संमुहीभूया) संमुखीभूताः तदभिमुखाः साधवो भवन्तीति ॥२३॥
टीका-'महावीरे' महावीरः कर्मविदारणसमर्थः 'अणुपुबकडं' आनुपूर्व्याअनन्तभवागतसंस्कारक्रमेण वा कृतं समागतम्-अनन्तभवसमागताशुभसंस्कारजन्य 'रयं' रजः-रज इव रजः मालिन्यकारकस्वात् , तच्च कर्म ज्ञानावरणीयाधष्टविधं यदज्ञानिभिः क्रियमाणं तव 'ण कुबई' न करोति कुत इत्याह-यतः 'रयसा' रजसाफर्मणा पूर्वकृतकर्मणैव कर्मवध्यते पूर्वभवोपार्जितकर्मतन्तुभिरेव-आगामिभवकर्मभवों के संस्कार क्रम से आगत ज्ञानावरण आदि कर्म-रज को अथवा पापको, जिसे दूसरे प्राणी बांधते हैं, उसका बन्ध न करे। पूर्व भवमें उपार्जित कर्म से ही पापों का ग्रहण होता है, अतः कर्म, पाप अथवा उसके कारणों को त्याग कर मुनि तीर्थंकर आदि महापुरुषों द्वारा सम्मत मोक्ष के कारण तप और संयम आदि के सन्मुख होते हैं ॥२३॥
टीकार्थ--समस्त कर्मों को विनष्ट करने में समर्थ वीर पुरुष अनन्त 'भवों में उपार्जित मिथ्यात्व, अविरति, प्रसाद, कषाय और योग की परम्परा से या अनन्त भवों से चले आए संस्कारों से अशुभ संस्कार जन्य रज को अर्थात् अज्ञानी पुरुषों द्वारा उपार्जित की जाने वाली रज के समान मलीनता को उत्पन्न करने वाली ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्म रूपी रज को उपार्जित नहीं करता है। क्योंकि पूर्वकृत સંસ્કારના ક્રમથી આવેલ જ્ઞાનાવરણ વિગેરે કર્મ-રજને અથવા પાપને કે જેને બીજા પ્રાણિ બાંધે છે. તેને બંધ ન કરે પૂર્વભવમાં પ્રાપ્ત કરેલ કર્મથી જ પાપનું ગ્રહણ કરાય છે. તેથી કર્મી-પાપ અથવા તેના કારણે ત્યાગ કરીને મુનિ તીર્થકર વિગેરે મહાપુરૂષ દ્વારા સમ્મત મોક્ષને માટે તપ અને સંયમ વિગેરેની સંમુખ થાય છે પારકા
ટીકાથ-સઘળા કર્મોને નાશ કરવામાં સમર્થ વિરપુરૂષ અનન્ત ભવોમાં પ્રાપ્ત કરેલા મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય, અને ચગની પરંપરાથી અથવા અનંત ભથી ચાલતા આવેલા સંસ્કારોથી અશુભ સંસ્કારથી થવાવાળી રજની સરખા મલીન પણને ઉત્પન્ન થવાવાળી જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે
આઠ પ્રકારની કર્મરૂપી રજને પ્રાપ્ત કરતા નથી. કેમકે-પહેલાં કરેલ કર્મથી " જ નવીન કર્મ બાંધે છે. કર્મ રૂપી તાંતણાથી આવનારી કર્મરૂપી સાડી અને
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्रे. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५५५ शाटी संतन्यते इति भावः अतः 'कम्म' कर्म वर्तमानभवे क्रियमाणं पाप कर्म 'हेच्चाण' हित्वा परित्यज्य 'जं पयं' यन्मतम् यत् तीर्थकरादिमहापुरुषैः संमतं मोक्षोपायधूतं तपासंयमादिकं तस्य सिंमुहीभूया' संमुखीभूताः-तदभिमुखाः तदाराधनपरायणाः साधवो भवन्तीति । येऽधुना संसारोन्मुखास्ते मन्ये पूर्वजन्मोपार्जितकर्मवशवत्तिन एव यथायथं कर्मान्तरं संपादयन्तः भवपरंपरामेव माप्नुवन्ति। महापुरुषस्तु पण्डितवीर्येण संयुक्तः पूर्वजन्मकृतमष्टप्रकारकं कर्माऽपगमय्य मोक्षं प्राप्नुवन्तीति भावः ॥२३॥ मूलम्-जं मयं सवसाहणं तं मयं सल्लंगत्तणं ।
साहइत्ताण तं तिन्ना देवा वा अभविंसु ते ॥२४॥ छाया-यन्मतं सर्वसाधनां तन्मतं शल्यकर्तनम ।
साधयित्वा तत्तीर्णाः देवा वा अभूवन् ते ॥२४॥ कर्म से ही नवीन कर्म बंधता है, कर्म रूपी तन्तुओं से ही आगामी कर्म रूपी साड़ी बनती है। अनएन साधु वर्तमान भव में किये जाने वाले कर्म को त्याग कर तीर्थ कर आदि महोपुरुषों द्वारा सम्मत, मोक्ष के उपायभूत तप संयम आदि के अभिमुख होते हैं। ___आशय यह है कि इस लमय जो संसार की ओर उन्मुख हैं, वे पूर्वजन्म में उपार्जित कर्मों के वशीभूत होकर नये नये कर्मोंका पन्ध करते हुए भवपरम्परा को ही प्राप्त होते हैं। किन्तु महावीर पुरुष पण्डितवीर्य से युक्त होकर पूर्वजन्म में उपार्जित आठ प्रकार के कर्मों को दूर करके मोक्ष प्राप्त करते हैं ॥२३॥
'ज मयं सव्वसाहणं' इत्यादि।
शब्दार्थ--'ज-सव्यसाहूणं मयं-यश्सर्वसाधूनां मतम्' जो सब છે. તેથી જ સાધુ વર્તમાન ભવમાં કરવામાં આવવાવાળા કર્મને ત્યાગ કરીને તીર્થકર વિગેરે મહાપુરૂષો દ્વારા સઘળા મિક્ષના ઉપાય રૂપ તપ અને સંયમ २३ भन गाव छ.
કહેવાનો આશય એ છે કે–આ વખતે જે સંસાર તરફ વળેલા છે. તે પૂર્વ જન્મમાં પ્રાપ્ત કરેલ કર્મોને વશ થઈને નવા નવા કર્મોને બંધ કરતા થકા ભવ પરંપરાને પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ મહાવીર પુરૂષ પંડિત વીર્યથી યુક્ત થઈને પૂર્વ જન્મમાં પ્રાપ્ત કરેલ આઠ પ્રકારના કર્મોને દૂર કરીને મેક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. ૨૩
'ज मयं सव्वसाहूण' त्यादि Avatथ----'जं सनसाहूणं मयं-यत् सर्वसाधूनां मतम्' २ समस्त साधु
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
भुकताङ्गसूत्र * अन्वयार्थ:---(जं सबसाहूणं मयं) यत्सर्वसाधूनां मतं संयमस्थानरूपं (त मर्य) तन्मतं (सल्लगत्तणं) शल्यकर्त्तनं-शल्यस्य ज्ञानावरणीयाधष्टविधकर्मणः कर्तन नाशकं भवति, अतः (तं) तन्मतं संयमानुष्ठानरूपं (साहइत्ताण) साधयित्वा सम्यकसमाराध्य वहवः संसारसागरं (तिन्ना) तीर्णाः-पारं प्राप्ताः । वा-अथवा ये अवशिष्टकर्माणः यदि भवेयुस्ते (देवा) देवाः-सौधर्मादयः अनुत्तरोपपातिका वा देवाः (अभर्विस) अभूवन् ते ततश्च्युत्वा मनुष्यभवे सेत्स्यन्तीति भावः ॥२४॥ साधुओं को मान्य है 'तं मयं-तन्मत' वही मत 'सल्लगत्तणं-शल्पकर्तनम्' शल्यज्ञानावरणीयादि आठ प्रकार के कर्म को काटने वाला होता है अतः 'तं मयं-तन्मतम्' संयमानुष्ठान रूप उस मतको 'साहइत्ताणसाधयित्वा' आराधित करके बहुत से लोक संसारसागर को 'तिन्नातीर्णाः' तैर गये हैं अथवा 'देवा-देवाः' सौधर्मादि अथवा अनुत्तरोपपातिक देव 'अभविंसु-अभूवन्' हुए हैं वे वहांसे चवकर मनुष्यभवमें उत्पन्न होते हैं ॥२४॥
अन्वायर्थ--समस्त साधुओं का जो मत है, वही मत ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्म का विनाशक है। अतएव उस संयमानुष्ठान रूप मत की सम्यक् आराधना करके बहुत से जीव संसार सागर से पार हुए हैं। जिनके कम शेष रह गए वे सौधर्म आदि था अनुत्तरो. पपातिक देव हुए हैं। वहांसे च्यव कर और मनुष्य भव प्राप्त करके घे सिद्धि प्राप्त करेंगे ॥२४॥ . नान भान्य डाय 'त मय-तन्मतम्' १ मत 'सल्लगत्तणं-शल्यकर्त्तनम्' શલ્ય-અર્થાત જ્ઞાનાવરેણ્યાદિ આઠ પ્રકારના કર્મને કાપવાવાળા બને છે. તેથી त मर्य-तन्मतम्' सयमना मनु०४ान ३५ मे मतने 'साहइताण-साधयित्वा' भाराधित शन घar ससार सागरने 'तिन्ना-तीर्णाः' तरी या छे. अथवा 'देवा देवाः' सौधा अथqा अनुत्तरे।५५ातिहेव 'अभविंसु-अभू. वेनू या छे. तसा त्यांचा यवान मनुष्य सभा स्पन्न थाय छे. ॥२४॥ ' , એન્વયાર્થ–સઘળા સાધુઓને જે મત છે. એજ મત જ્ઞાનાવરણીય વિગેરેઆઠ પ્રકારના કર્મને વિનાશક છે. તેથી જ એ સંયમાનુષ્ઠાન રૂ૫ મતની સમ્યક્ આરાધના કરીને ઘણું જ સંસાર સાગરથી પાર ઉતર્યા છે. જેમના કર્મ બાકી રહ્યા તેઓ સૌધર્મ વિગેરે અથવા અનુત્તરોપપાતિક દેવ બન્યા છે. ત્યાંથી અવીને અને મનુષ્ય ભવ પ્રાપ્ત કરીને તેઓ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે પારકા
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थचोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५५७
टीका--अपि च-ज' यत् 'सव्य साहुगे' सर्वसाधूनाम् तीर्थकरगणधरादीनां 'मयं' मतं-संयमस्थानरूपं वर्तते 'तं मय' तन्मतं-तदे नमतं 'सल्लगत्तणं' शल्यकर्त्तनम्-शल्यं पाप कर्म-ज्ञानावरणीयादिकमष्टविधं तत्कतयति विनाशयति यव तत्-शल्यकर्त्तनम् पापनाशकं भवति अतः तत् संयमस्थानरूपं मतं 'साहइत्ताण' साधयित्वा-सम्यगाराध्य अने के महापुरुषाः 'तिन्ना' तीर्णाः-संमारसागरपार प्राप्ताः वा-अथवा येऽवशिष्टशुभकर्माणः सन्ति 'ते' ते-संयमस्थानाराधनप्रभावात् 'देवा' देवा-सौधर्मादयः एकमवावतारिणः अनुत्तरोपपातिका देवा वा 'अभविमु' अभूवन , सर्वकर्मक्षयात् अनेके संमारसागरसमुत्तीर्य मोक्ष प्राप्ताः । येषां पुनः कदाचित् शुभकर्माणि अवशिष्टानि भवेयुस्ते देवत्व माप्य पुनर्मनुष्यभवे समागत्य सेत्स्यन्तीति भावः ॥२४॥
टीकार्थ--और भी कहते हैं। तीर्थकरों गणधरों आदि का जो संयमानुष्ठान रूप मत है, वही शल्यों को काटने वाला है अर्थात ज्ञाना. वरण आदि पापकों का क्षय करने वाला है। उसके अतिरिक्त अन्य कोई मत शल्प काटने वाला नहीं है। अतः इस मत की सम्यक आरा. धना करके अनेक महापुरुष संसारसागर से पार हुए हैं और जिनके कर्म क्षीण होने ले रह गए वे उस संयमाराधना के प्रभाव ले एक भवावतारी अनुत्तरोपपालिक देव के रूप में उत्पन्न हुए।
तात्पर्य यह है कि संयम का आराधना करने से जिनके कर्म सर्वथा क्षीण हो जाते हैं, वे संसार सागर से तिर कर सिद्धि प्राप्त कर लेते हैं। जिनके कुछ शुभ कर्म शेष रह जाते हैं, वे देवगति प्राप्त करके पुनः मनुष्य भव में आकर लिद्धि प्राप्त करेंगे ॥२४॥
ટીકાર્ય––વિશેષમાં કહે છે-તીર્થકર અને ગણધરો વિગેરે જે સંયમાનુષ્ઠાન રૂપ મત છે, એજ કર્મરૂપી શલ્યને કાપવાવાળે છે. અર્થાત જ્ઞાનાવરણ વિગેરે પાપ કર્મોને ક્ષય કરવાવાળો છે. તે શિવાય બીજો કોઈ મત શલ્યને દૂર કરનાર નથી. તેથી એ મતની આરાધના કરીને અનેક મહા પુરૂષ સંસારથી પાર થયા છે, અને જેમના કર્મ ક્ષય થવાથી બાકી રહેલા છે તેઓ તે સંયમારાધનના પ્રતાપથી એક ભવાવતારી અનુત્તરપપાતિક દેવના રૂપમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--સંયમનુ આધિન કરવાથી જેઓના કર્મો સર્વથા નાશ પામે છે, તેઓ સ સાર સાગરથી તરીને સિદ્ધિ પામે છે, અને જેમના કંઇક શુભ કર્મો બાકી રહીં જાય છે, તેઓ દેવગતિ પ્રાપ્ત કરીને ફરીથી મનુષ્ય ભવમાં આવીને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે. ૨૪
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
सुकृताङ्गसूत्र मूलम्- अभविसु पुरा वारा आगमिस्सा वि सुव्वया।
दुन्निबोहस्त मग्गस्ल अंतं पालकरा तिन्ने तिबेमि ॥२५॥ छाया--अभूवन् हि पुरा वीरा आगामिन्यपि सुव्रताः।
दुर्निवोधस्य मार्गस्य अन्तं पादुष्करास्तीः ॥इति ब्रवीमि॥२५॥ अन्वयार्थः--(पुरा) पुरा-अतीतकाले वहवः (तीरा) वीराः कर्मविदारणसमर्था वीरमुनयः (अभविसु) अभूपन् तथा (आगमिस्सावि) आगमिष्यत्यपि
'अभबिस्लु पुरा वीरा' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'पुरा-पुरा' भूतकाल में अनेक 'पीरा-वीराः' कर्मके विदारणमें समर्थ मुनि 'अभविस्तु-अभूवन्' हो चुके हैं तथा 'आगमिस्लावि-भागमिष्यत्यपि' भविष्यकालमें भी 'सुब्धयो-सुव्रताः' पांचमहाव्रतको धारण करने वाले सुव्रत मुनि होंगे उपलक्षण से वर्तमानकाळ में भी अनेक मुनि विद्यमान हैं वे सब वीर 'दुनियोहस्स-दुनियोधस्य' पामर प्राणिके द्वारा जानने में अशक्य ऐसे 'मग्गरस-मार्गस्य सम्पक दर्शनज्ञान चारित्ररूप मोक्षमार्गके 'अंत-अन्तस्' अत करके 'पाउकरा -प्रादुष्कराः' अन्यभव्यों के प्रति प्रगट करने वाले होते हैं और उपदेशक हो करके 'तिमा-ती' भवके पारको प्राप्त हो गये हैं 'त्ति-इति' इस प्रकारसे जप्ता भगवान् के समीपसे मैंने सुना हैं उस प्रकार से 'वेमि-धीचि कहता हूं ॥२५॥
अन्वयार्थ-अतीत काल में बहुत से वीर मुनि हुए हैं और भवि. ध्यत् काल में भी पंचमहाव्रतधारी मुनि होंगे, उपलक्षण से वर्तमान
'अभवि सु पुरा वीरा' त्यादि
शार्थ:-'पुरा-पुरा' भूत भने, 'वीरा-वीराः' भनु विहार ४२वामी समर्थ मुनि अभविसु-अभूवन्' २४ गया छे. तथा 'आगमिस्थाषि-आगमिष्यत्यपि' विषयमा पशु 'सुव्यया-सुरताः' पांय महान. તેને ધારણ કરવાવાળા સુવ્રત મુનિ થશે. ઉપલક્ષણથી વર્તમાનકાળમાં પણ मन मुनियो विद्यमान छ तेसो भया 'दुन्निबोहस्व-दुनिबोधस्य' याभर प्राणिया द्वारा युवामा भशय सेवा 'मगास्स-मार्गस्य'सभ्यश्शन ज्ञान, यारित्र ३५ मोक्ष भागना 'अंतं -अन्तम्' मत जरीन 'पाउकरा-प्रादुष्करा' अन्य नव्या प्रत्ये प्रगट ४२वाय छ भने ५२५४ मा 'तिन्नातीर्णाः' स ३पी समुद्रनी पा२ २ गया छे. 'त्ति-इति मा प्रभाये रे शत भगवान् पांसेथा में सामन्युं छे ते प्रमाणे 'बेमि-ब्रवीमि' ४१ छु ॥२५॥
અન્વયાર્થ–-ભૂતકાળમાં ઘણું વીર મુનિયે થયા છે. અને ભવિષ્યકાળમાં પણ પાંચ મહાવ્રત ધારી મુનિયે થશે. ઉપલક્ષણથી વર્તમાનકાળમાં
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५५९ अनागतकालेऽपि (सुव्यया) सुव्रताः पञ्चमहाव्रतधारिणः भविष्यन्ति उपलक्षणात् वर्तमानकालेऽपि वहवो वीरमुनयो भवन्ति ये महाविदेहक्षेत्रे सेत्स्यन्ति । ते सर्वेऽपि भूतभविष्यद्वर्तमानकालिका वीराः (दुन्निवोहस्स) दुनियोधस्य पामरमाणिभिर्बोधुमशक्यस्य (मग्गस्स) मार्गस्य सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपमोक्षमार्गस्य (अंतं) अन्तम्-परिपूर्णतारूपमवाप्य तस्यैव मार्गस्थामभव्येभ्यः (पाउकरा) प्रादुष्कराः प्रकटकारकाः उपदेशकाः सन्तः (तिन्ना) तीर्णाः भवपारं प्राप्ता आसन् । (ति) इति-एव यथा भगवत्सकाशात् मया श्रुतं तथा (वेमि) ब्रीमि कथयामि । इति जम्बूस्वामिनं प्रति सुधर्मस्वामिनः कथनमिति ॥२५॥
टीका-'पुरा' पूर्वस्मिन् काले अतीते कालेऽने के 'वीरा' वीरा:-कर्मणां विनाशने समर्था मुनयः 'अपविसु' अभून् , वर्तमानकालेऽपि बहवो भवन्ति ये महाविदेहक्षेत्रे सेत्स्यन्ति, अथवा वर्तमानकालश्च गणधरकालो ग्राह्यः । तथाकाल में भी बहुत से मुनि हैं, जो महाविदेह क्षेत्र में सिद्ध होंगे। वे सब भूत भविष्यत् और वर्तमानकालिक वीर पामर शणियों द्वारा दज्ञेय मोक्षमार्ग की पूर्णता प्राप्त करके अन्य प्राणियों के लिए उसी मार्ग को प्रकट करने वाले और भवसागर को प्राप्त हुए हैं। ___'त्ति' सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं-भगवान् से जैसा मैंने सुना है, वैसा ही तुम्हें कहता हूं ॥२५॥ ___टीकार्थ-पूर्वकाल में अनेक कर्म विदारण करने में समर्थ मुनि हो
चुके हैं। वर्तमान काल में भी बहुत से मुनि हैं जो महाविदेह क्षेत्र में सिद्ध होंगे। अथवा यहां वर्तमान काल का अभिप्राय गणधरों का काल समझना चाहिए। भविष्यत् काल में भी बहुत से निरतिचार संयम को पालने वाले मुनि होंगे। उन्होंने क्या किया है ? वे क्या करते हैं પણ ઘણા સુનિયે છે, કે જેઓ મહા વિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે. તેઓ બધા ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન કાળના વીર પામર પ્રાણિ દ્વારા દુય મોક્ષ માર્ગની પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરીને અન્ય પ્રાણિ માટે એજ માર્ગને પ્રગટ કરવા વાળા અને ભવસાગરની પાર પામ્યા છે.
ત્તિ સુધર્માસ્વામી જખ્ખ સ્વામીને કહે છે કે-ભગવદ્ પાસેથી જે રીતે મેં સાંભળ્યું છે એજ પ્રમાણે તમને કહું છું. ૨૫
ટીકાર્થ–પૂર્વકાળમાં કર્મવિહારણ કરવામાં અનેક મુનિ સમર્થ થયેલો હતા. વર્તમાનકાળમાં પણ ઘણા ખરા મુનિ એવા છે, કે જેઓ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે. અથવા અહિયાં વર્તમાન કાળને અભિપ્રાય ગણધરેને કાળ સમજવું જોઈએ ભવિષ્ય કાળમાં પણ ઘણું નિરતિચાર સંયમને પાળવાવાળા મુનિયે થશે. તેઓએ શું ભૂતકાત કહેલ છે ? તેઓ શું કરે છે?
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'आगमिस्सावि' आगमिष्यत्यपि भविष्यत्कालेऽपि च वहनः 'सुच्वया' सुव्रताःनिरविचारसंयमाऽनुष्ठायिनो भविष्यन्ति । ते किं कृतवन्तः किं कुर्वन्ति कि करिष्यन्ति च तत्राह - 'दुन्निबोहस्स' दुर्निबोधत्य कातरजनैर्यो धुमशक्यस्य ज्ञातुमशक्यस्य वा असिधारागमनवत् दुराराध्यत्वात् 'मगस्स' मार्गस्य - सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्ररूपस्य मोक्षमार्गस्य परमोत्कृष्टदशामवाप्य 'अंतं' अन्तम्- तस्यैवमार्गस्य 'पाउकरा' प्रादुष्कराः स्वतः सन्मार्गाचरणशीलाः भवन्वोऽन्येषामपि कृते प्रादुष्कुर्वन्तः उपदिशन्तः सन्तः 'विन्ना' तीर्णाः अपारदुस्तरं संसारसागर तरितवन्तः तरन्ति तरिष्यन्ति चेति । 'ति' इति एवम् पूर्वोक्तप्रकारेण यथा मया भगवन्मुखात् श्रुतं तथैव 'वेमि' व्रनीमि - कथयामि न तु स्वयावि सुधर्मस्वामी जम्बू सामिनं प्रति कथयतीति ॥ २५ ॥ ॥
इति श्री - विश्वविख्यात जगद्वल्ल माहिपद धूपित्रचालनल वारि - 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री - घासीलालवतिविरचितायां श्री सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य "समयार्थवोधिन्या ख्यया” व्याख्यया समलङ्कृतम् आदानीयाख्यं पञ्चदशमध्ययनं समाप्तम्॥ १५॥ और करेगे ? इसका उत्तर देते हैं-कायर जन जिसे जान नहीं सकते अथवा जान कर भी असिधारा के समान आराधन नहीं कर सकते, ऐसे सम्पर्शन ज्ञान चारित्र और तप रूप मोक्ष मार्ग की परिपूर्णता प्राप्त करके तथा दूसरों को प्रकाशित करके अपार एवं दुस्तर संसार सागर को पार कर चुके हैं, पार करते हैं और पार करे गे ।
ऐसा मैंने भगवान् के मुख से सुना है, वही मैं कहता हूं। अपनी बुद्धि से नहीं। यह सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं ||२५|| जैनाचार्य जैनधर्म दिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत "सूत्रकृताङ्गसूत्र" की समयार्थवोविनी व्याख्या का आदानीय नामक पंद्रहवां अध्ययन समाप्त || १५ |
અને શુ કરશે ? તેના ઉત્તર આપતાં કહે છે-કાયર જન જેને જાણી શકતા નથી અથવા જાણીને પણ કરી શકતા નથી. એવા સમ્યકૂદન, સમ્યજ્ઞાન, સભ્યચારિત્ર અને સમ્યક્ તપ રૂપ મેાક્ષમાર્ગની પરિપૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરીને તથા ખીજાઓને પ્રકાશવાળા કરીને અપાર અને ન તરી શકાય એવા સ*સાર સાગરને પાર કરી ચૂકયા છે, પાર કરે છે, અને પાર કરશે.
આ પ્રમાણે મે ભગવાનના મુખથી સાંભળેલ છે એજ હુ કહું છું. પેાતાની બુદ્ધિથી કહેતા નથી. આ પ્રમાણે સુધર્મા સ્વામીએ જમ્મૂ સ્વાર્મીને કહેલ છે. ારપાા જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પુયશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘સૂત્રકૃતાંગસૂત્ર”ની સમયાથ ખેાધિની વ્યાખ્યાનુ આદાનીયનામનું પદરમુ` અધ્યયન સમાપ્ત ૧૫મા
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
संमयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५६१
____ अथ पोडशं गाथाऽध्ययनं मारभ्यतेगतं पंचदशमध्ययनम् । अथ पोडशमध्ययनं प्रारभ्यते । अस्य च पूर्वाध्ययनेनाऽयमभिसंवन्धः-पूर्वोक्त पंचदशाध्ययनेषु यावन्तोऽर्थाः प्रतिपादिताः तान् विधिनिषेधमार्गेण तत्तद्रूपेण समाचरन् साधुर्भवतीत्यनेनाऽध्ययनेन प्रतिपाद्यते । ते खल्ल अर्थाः-एवम् , तथाहि-प्रथमे स्वपरसमयज्ञानेन सम्यक्त्वगुणसमन्वितो भवती. त्युक्तम् १। द्वितीये कर्मविनाशनसमर्थवानादिनाऽष्टमकारककर्माणि विनाश्य जीवः साधु भवतीति २। तृतीयेऽनुकूलपतिकूलोपसर्गानधिसहन् पुरुषः साधु.
सोलहवें अध्ययन का प्रारंभ पन्द्रहवां अध्ययन समाप्त हुआ, अब सोलहवां प्रारंभ करते हैं।' पूर्व अध्ययन के साथ इसका यह संबंध है इससे पहले के पन्द्रह अध्य. यनों में जिन जिन अर्थों का प्रतिपादन किया गया है, उनमें से जिनका विधान है उनका विधि रूप से और जिन का निषेध किया है उनका निषेध रूप से पालन करने वाला ही साधु हो सकता है। यह अर्थ इस अध्ययन में कहा जा रहा है। वे पूर्वोक्त अर्थ इस प्रकार हैं
(१) प्रथम अध्ययन में प्रतिपादन किया है कि स्वसमय और परसमय का ज्ञान प्राप्त करने से साधु सम्यक्त्व गुण से सम्पन्न होता है।
(२) दूसरे अध्ययन में कहा गया है कि कर्मों का विनाश करने में समर्थ ज्ञानादि के द्वारा आठ प्रकार का विनाश करके जीव साधु होता है।
સેળમાં અધ્યયનને પ્રારંભપંદરમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું હવે સેળમાં અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. પહેલાના અધ્યયન સાથે અને એ સંબંધ છે, કેઆનાથી પહેલાના પંદર અધ્યયનમાં જે જે વિષયેનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે, તેમાંથી જેનું વિધાન છે તેનું વિધિ રૂપથી અને જેને નિષેધ કરવામાં આવેલ છે, તેને નિષેધ રૂપથી પાલન કરવાવાળા જ સાધુ થઈ શકે છે. એ સંબંધમાં આ અધ્યયનમાં કહેવામાં આવશે. તે પૂર્વોક્ત અર્થ આ प्रभारी छे--
(१) ५७ मध्ययनमा प्रतिपाहन ४२वामा मा०युछे ४-२५ समय (शास) અને પરસમયનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાથી સાધુ સમ્યક્ત્વ ગુણથી યુક્ત થાય છે.
(૨) બીજા અધ્યયનમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે- કર્મોને વિનાશ કરવામાં સમર્થ જ્ઞાન વિગેરે દ્વારા આઠ પ્રકારના કર્મનો વિનાશ કરીને જીવ સાધુ થાય છે.
सू० ७१
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतागसूत्र भनतीत्युक्तम् ३ । चतुर्थे स्त्रीपरीपहं विजित्य साधु भवतीत्युक्तम् ४ । पंचमे नरकदुःखं श्रुत्वा नरकमापकं कर्म परित्यज्य साधुतामाप्नोतीत्युक्तम् ५। पष्ठे तुया चतुर्शानिनाऽपि महावीरेण कर्मक्षपणायोद्यतेन संयम प्रति प्रयत्नः कृतः, स्थाऽन्येन छनास्थेनापि कर्त्तव्यमित्युक्तम् ६ । सप्तमे तु कुशीलदोपान् ज्ञात्वा, तान् परित्यज्य मुशीलावस्थितो भवेदिति ७ । अष्टमे तु मोक्षकामै हिं बालवीर्य परित्यज्य पण्डितवीर्योधतैर्भाव्यमित्युक्तम् ८ । नवमे तु शास्त्रप्रतिपादितक्षान्त्यादि
(३) तीसरे में प्रदर्शित किया गया है कि अनुकूल और प्रतिकूल उपसगों को सहन करता हुआ पुरुष साधु होता है।
(४) चोथे में कहा गया है कि स्त्रीपरीषह को जीतने वाला ही साधु हो सकता है।
(५) पांचवें में यह प्ररूपणा की गई है कि नरक के दुखोंको सुनकर नरक में ले जाने वाले कर्मों का जो त्याग कर देता है, वही साधु है।
(६) छठे में उपदेश दिया गया है कि चार ज्ञान के धारक महावीर स्वामी ने कर्मक्षय के लिए उद्यत होकर संयम के लिए प्रयत्न किया, ऐसा ही अन्य छनस्थों को भी करना चाहिए।
(७) सातवें में यह प्ररूपणा है कि कुशील के दोषों को जान कर और उन्हें त्याग कर सुशील में स्थित होना चाहिए।
(૩) ત્રીજા અધ્યયનમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે-અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગોને સહન કરતો એ પુરૂષ સાધુ થાય છે.
' (૪) ચેથા એધ્યયનમાં કહ્યું છે કે સ્ત્રી પરીષહને જીતવાવાળા જ સાધુ यश छे. - (૫) પાંચમા અધ્યયનમાં એવી પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે કે-નરકન દુબેને સાંભળીને નરકમાં લઈ જવાવાળા કર્મોને જે ત્યાગ કરી દે છે, मे साधु छे.
(૬) છઠ્ઠા અધ્યયનમાં એ ઉપદેશ આપવામાં આવ્યું છે કે ચાર જ્ઞાનને ધારણ કરવાવાળા મહાવીર સ્વામીએ કર્મ ક્ષયને માટે ઉક્ત થઈને સંયમ માટે પ્રયત્ન કર્યો, એજ પ્રમાણે બીજા છાએ પણ કરવું જોઈએ.
() સાતમા અધ્યયનમાં એવી પ્રરૂપણ કરી છે કે-કુશીલના દોને જાણીને અને તેને ત્યાગ કરીને સુશીલમાં શુદ્ધ આચારમાં સ્થિત રહેવું જોઈએ.
(૮) આઠમા અધ્યયનમાં એવી પ્રરૂપણ કરી છે કે-એક્ષની ઇચ્છા
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. Q. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५६३ गुणान् यथावत् परिपालयन जीवः संसारात् समुत्तीणों भवतीत्युक्तम् । दशमे । तु-सर्वांगीणसमाधियुक्तो जीवो मोक्षमासादयतीत्युक्तम् १०। एकादशे तुसम्यग्रज्ञानदर्शनचारित्रतपस्वरूप सन्मार्ग संपाप्य क्लेशान् विनाशयति जीव इति ११ । द्वादशे तु परतीथिकस्वरूपं सम्यग विभाव्य तत्र श्रद्धां न विदधीत इति १२। त्रयोदशे तु शिष्यस्य गुणदोपयोविज्ञानवान् सद्गुणे वर्तमानः आत्म.
(८) आठवें में कहा है-मोक्ष के अभिलाषी जनों को पालवीर्य का स्याग करके पण्डितवीर्य के लिए उद्यत होना चाहिए।
(९) नौवें में दिखाया है कि शास्त्रोक्त क्षमा आदि गुणों का यथा वत् परिपालन करता हुआ जीव संसार तिर जाता है।
(१०) दसवें में कहा है-सर्वागीण समाधि से युक्त जीव मोक्ष प्राप्त करता है। ___ (११) ग्यारहवें में कहा है कि सम्यग्ज्ञान, दर्शनचारित्र और तप भय सन्मार्ग को प्राप्त कर के जीव क्लेशों का नाश करता है।
(१२) बारहवें में बतलाया गया है कि परतीर्थिकों के स्वरूप को भलीभांति जान कर उन पर श्रद्धा न करे।
(१३) तेरहवे में यह प्रतिपादन है कि शिष्य के गुणों एवं दोषोंको जानने वाला तथा सद्गुणों में वर्तमान साधु ही आत्मकल्याण का होता है। રાખવાવાળાઓએ બાલ વિયેને ત્યાગ કરીને પંડિત વિર્ય મેળવવા ઉદ્યમ કરે જોઈએ.
(૯) નવમા અધ્યયનમાં એવું કહે છે કે-શાસ્ત્રોક્તશામાં કહેલ ક્ષમા વિગેરે ગુણોનું યથાવત્ પાલન કરતો થકે જીવ સંસાર સાગર તરી જાય છે.
(૧૦) દસમા અધ્યયનમાં એ ઉપદેશ આપેલ છે કે-સર્વાગી કરણ સમાધિથી યુક્ત જીવ મેક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે.
(૧૧) અગીયારમાં અદયયનમાં એવું કહ્યું છે કે-સમ્યકજ્ઞાન, સમ્યફદર્શન, સમ્યફચારિત્ર અને સમ્યફ તપ મય સન્ માર્ગને પ્રાપ્ત કરીને જીવ કલેશને નાશ કરે છે.
(૧૨) બારમે અધ્યયનમાં એવું કહ્યું છે કે-પરતીર્થિકોના સ્વરૂપને સારી રીતે જાણીને તેના પર શ્રદ્ધા ન કરે
(૧૩) તેરમા અધ્યયનમાં એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે કેશિષ્યના ગુણે અને દેશને જાણવાવાળા તથા સગુણેમાં રહેનારા સાધુ જ આત્મકલ્યાણ કરનારા હોય છે.
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. . सूत्रकृतानेषत्रे कल्याणकारी भवति १३ । चतुर्दशे तु-प्रशस्तभाषभावितान्तःकरणश्चित्तविप्लुतिरहितो भवतीति प्रोक्तम् १४। पञ्चदशे तु मुनिर्यथा मोक्षसाधकायतचारित्रो भवेत्तथा प्रतिपादितमिति १५।
तदेवं पूर्वोक्तेषु पञ्चदशाऽध्ययनेषु ये ये पदार्थाः विस्तरेण प्रतिपादितास्त एवाऽत्र. गाथानामकपोडशेऽध्ययने संक्षेपेण प्रतिपादयिष्यन्ते । तदनेन संबन्धेना ऽऽयातस्यास्याऽध्ययनस्येदमादिसूत्रम्-'अहाह भगवं' इत्यादि ।
मूलम्-अहाह भगवं एवं से दंते दविए बोसहकाए त्ति बच्चे माहणेत्ति वा १ लमणेत्ति वा२ भिक्खूत्ति वा ३ णिग्गंथेत्ति वा ४ ॥सू०१॥
छाया-अथाह भगवान्-एवं स दान्तो द्रविको व्युत्सृष्टकाय इति वाच्यः माहन इति वा-१, श्रमण इति २, भिक्षुरिति वा ३, निर्ग्रन्थ इति वा ४ ॥१०॥
टीका-'अह' अथ, अत्राऽथशब्दोऽस्त मंगलवाचकः। आदिमंगलं तु 'बुज्झेज' इत्यादि कृतम् । अतरव-आद्यन्तयो मंगलरूपत्वात् संपूर्णोऽपि श्रुतस्कन्धो मंगल
(१४) चौदहवें का विषय है कि जिलका चित्त प्रशस्त भावों से भावित होता है, वही निश्शंक होता है। . (१५) पन्द्रहवें में ऐसा प्रतिपादन किया गया है जिससे मुनि मोक्ष साधक आपत चारित्र वाला हो। - इस प्रकार पूर्वोक्त पन्द्रह अध्ययनों में जिन जिन अर्थों का विस्तार से प्रतिपादन किया गया है, वही यहां माथा नामक सोलहवें अध्ययन में संक्षेप से कहेंगे। इस संबंध से प्राप्त प्रस्तुत अध्ययन का आदि सूत्र है-'अहाह भगवं' इत्यादि।
टीकार्थ-यहां 'अथ' शब्द अन्तिम मंगल का वाचक है। आदि- (૧) ચૌદમા અધ્યયનમાં એવું કહ્યું છે કે–જેમનું ચિત્ત પ્રશસ્ત मावाथी मावित-युत डाय छे, ते नि:श' होय छे.
(૧૫) પંદરમાં અધ્યયનમાં એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે કેજેનાથી મુનિ મોક્ષ સાધક અને લાંબા ચારિત્ર વાળા થાય,
આ રીતે પૂર્વોક્ત પંદર અધ્યયનમાં જે જે વિષયનું વિસ્તાર પૂર્વક પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એજ અહિયાં આ ગાથા નામના સોળમાં અધ્યયનમાં સંક્ષેપથી કહેશે, આ સંબંધથી પ્રાપ્ત આ સોળમા અધ્યયનનું मा ५ सूत्र छ.-'अहाह भगवं' इत्यादि
ટીકાર્ય–અહિયાં “અથ” શબ્દ અન્તિમ મંગળને સૂચક છે. આદિમંગળ
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५६५ मेवेति-आवेदितं भवति । अथवा-अथ शब्द आनन्तर्यार्थकः, तथा च-पंचदशाध्ययनानन्तरमित्यर्थः संपद्यते। अथ अनन्तर पञ्चदशाध्ययनानन्तरं 'भगवं' भगवान् समुत्पन्न केवलज्ञानकेवलदर्शनः 'आह' उक्तवान्-द्वादशविधपरिषदि । किमाह ? तदेव दर्शयति-यः कोऽपि निः 'एवं' एवम्-पूर्वोक्तपञ्चदशाध्ययनार्थसंपन्नः सन् 'दंते' दान्त:-इन्द्रिय नोइन्द्रियदमनात् 'दविए' द्रविकः, द्रवासंयमः, स अस्पास्तीति द्रवी, द्रवी एव द्रविका संयमवान् 'दविए' ति द्रव्यः द्रव्यभूतः मोक्षगमनयोग्यतावत्वात , अथवा-रागद्वेषादि सकलमलरहितत्वात् शुद्ध द्रव्यस्वरूपः अपनीतमलपरिशुद्धस्वर्णवत् । तथा-'चोसट्टकाए' व्युत्सृष्टकायः व्यु मंगल 'वुज्झेज्ज' इत्यादि के द्वारा किया जा चुका है। इस प्रकार आदि
और अन्त मंगल रूप होने से सम्पूर्ण श्रुतस्कंध भी मंगल रूप ही है, ऐसा सूचित किया गया है।
अथवा 'अर्थ' शब्द अनन्तर' के अर्थ में है। इसका आशय है पन्द्रहवें अध्ययन के अनन्तर ।।
पन्द्रहवें अध्यय के अनन्तर सर्वज्ञ सर्वदर्शी भगवान् ले बारह प्रकार की परिषदा में इस प्रकार कहा-पूर्वोक्त पन्द्रह अध्ययनों में प्रति पादित विधि निषेध रूप अर्थों से सम्पन्न मुनि इन्द्रियों और मन को दमन करने के कारण 'दथिए' द्रविक कहलाता है। द्रव का अर्थ है संघम । संयमवान को द्रवी या द्रविक कहते हैं। अथवा 'दाखिएका अर्थ 'द्रव्य है जिसका तात्पर्य है मोक्षगमन के योग्य होने के कारण द्रव्य, 'बुन्झज्ज' या6ि बा ४२वामा मात छ. २मा शत माति मन मन्त મંગલરૂ૫ હેવાથી સંપૂર્ણ શ્રુતસ્કંધ પણ મંગલ રૂપ જ છે એવું સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે.
અથવા “અથ' શબ્દ અનન્તર-પછી એ અર્થમાં છે. તેને આશય એ છે કે-પંદરમાં અધ્યયન પછી.
પંદરમાં અધ્યયન પછી સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી એવા ભગવાને બાર પ્રકારની પરિષદમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે, પૂર્વોક્ત પંદર અધ્યયનેમાં પ્રતિપદન કરેલ વિધી નિષેધ રૂપ અર્થોથી યુક્ત મુનિ ઇદ્રિ અને મનનું દમન ४२वाथी 'दविए' द्रवि उपाय छे. पनी म सयम, सयभवानने द्रवी अथवा द्रवि४ ४ छे. या 'दविए' नाम द्र०य से प्रभारी छ. तेनु તાત્પર્ય એ છે કે–મક્ષ ગમનને ગ્યા હોવાથી દ્રવ્ય, અથવા રાગ દ્વેષ વિગેરે સઘળા મળેથી રહિત હોવાથી નિર્મળ સેનાની જેમ શુદ્ધ દ્રવ્ય વરૂપ
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतङ्गिने सृष्टःत्यक्तः स्नानादिसंस्कारराहित्येन कायः कायममत्वं येन स व्युत्सप्टकायः त्यक्तशरीरममत्वः 'त्ति' इति एतादृशः पूर्वोक्ताऽध्ययनार्थेषु दत्तचित्तो भवेत् 'से= स: 'माहणे चि वा' माहन इति वा त्रसस्थावरजीवान 'माहण' इत्येवं ऋथनमवृत्ति यस्याऽसौ माहन इति वा । अथवा-नवविध गुप्तियुक्तब्रह्मचर्यधारणात् ब्राह्मगः, अनन्तरोक्त गुणयुक्तस्वात् ब्राह्मणः इतिवाच्यः १ । 'समणेत्ति वा' श्रमण इति वा, श्राम्यति द्वादशविधतपसि श्रमकरणादिति श्रमणः अथवा-'समणे' इत्यस्य, समनाः इतिच्छाया, तत्र मनसा दया मनसा सहित समनाः दयामनोयुक्तत्वात् , यद्वा. समणेति सममना इतिच्छाया पाकृतत्वात्मकारलोपः, समः शत्रुमित्रेषु तुल्यं मनोअथवा राग द्वेष आदि समस्त मलों से रहित होने के कारण निर्मल स्वर्ण के समान शुद्ध द्रव्य स्वरूप। ___स्नान आदि शारीरिक संस्कारों का त्याग जिसने कर दिया हो और जो शरीर की ममतो त्याग चुका हो, वह व्युत्सृष्टकाय' कहलाता है।
जो द्रविक और व्युत्सृष्ट काय है तथा पूर्वोक्त अध्ययनों के अर्थके अनुसार मनोयोग पूर्वक प्रवृत्ति करता है, वह माहन अर्थात् 'मा हन' (उस स्थावर जीवों को मत मारो) ऐसी कथनी और करणी वाला होता है अथवा नौ वाडरूप गुप्तियों से युक्त ब्रह्मचर्य का धारक होने से ब्राह्मण कहलाता है १
वह 'श्रमण' भी कहा जाता है। 'समणे' अर्थात् श्रमण का अर्थ है-पारह प्रकार की तपश्चर्या में श्रम करने वाला । 'समणे' की संस्कृत छाया 'लमनाः' भी होती है, इसका अर्थ है-दयायुक्त मन वाला अर्थात् प्राणी मात्र पर अनुकम्पा की भावना से युक्त । अथवा 'समणे'
સ્નાન વિગેરે શારીરિક-શરીર સંબંધી સંસ્કારોને જેઓએ ત્યાગ કરી દીધું છે. અને જેઓ શરીરની મમતાને ત્યાગ કરી ચૂક્યા હોય તેઓ
બુસૂષ્ટ કાય” કહેવાય છે. જેઓ દ્રવિક અને “બુસૂટકાર્ય હોય છે, તથા પૂર્વોક્ત અધ્યયનેના અર્થની અનુસાર મ ગ પૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરે છે. તે भालन, अर्थात् 'मा हन' त्रस भने स्था१२ वाने न मारे। मेवा थन અને કરણી વાળા હોય છે. અથવા નવ પ્રકારની “નવવાડ રૂ૫ ગુપ્તિથી યુક્ત બ્રહ્મચર્યને ધારણ કરવાનું હોવાથી બ્રાહ્મણ કહેવાય છે (૧)
श्रम ५५] अवाय छे. 'समणे' अर्थात् श्रमायुने। अथ-मा२ प्री२नी तपश्चर्यामा श्रम ५२नार से प्रभारी छे. 'समणे' नी संत छ.या 'समनाः' એ પ્રમાણે પણ થાય છે. તેનો અર્થ દયા યુક્ત મનવાળો એ પ્રમાણે થાય छ. अर्थात प्राणीमात्र ५२ अनुपानी सापनाथी युत मथवा 'समणे' नी
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५६७ यस्य स सममनाः सर्वत्र वासीचन्दन कल्प इत्यर्थः यथा चन्दनं छेदकस्य सुरक्षकस्य च समानं सुगन्धं वितरति तथाऽयं मुनिरपि सर्वत्र समानभावो भवतीति भावः२। 'भिक्खुत्ति वा' भिक्षुरिति वा, निरवधभिक्षणशीलो भिक्षुः । अथवा-भिनत्ति विनाशयति, अष्टप्रकारकं कर्म यः स भिक्षुः। एवं भामुरगुणगणविशिष्टः साधुभिक्षुरिति वा वाच्या३ । 'णिग्गंथेत्ति वा निग्रंथ इति वा, वाह्याऽस्य तग्रंथाऽ भावात्-निर्ग्रन्थः ४ । तदेवमनन्तरपञ्चदशाध्ययनोक्तार्थाऽनुष्ठायी, दान्तो, द्रविको की छाया 'सममनाः' भी होती है। प्राकृनभाषा होने के कारण यहां एक मकार का लोप हो गया है । तात्पर्य यह है कि वह शत्रुओं और मित्रों पर समान भाव रखता है। जैसे चन्दन अपने को छीलने वाले घसूला पर द्वेष नहीं करता, उसी प्रकार वह भी उपसर्गकर्ता पर रुष्ट या द्रिष्ट नहीं होता। जैसे चन्दन सब को समान भाव से सुगंध प्रदान करता है, उसी प्रकार यह मुनि भी सर्वत्र समभावी होता है । २ ___वह मुनि 'भिक्षु' भी कहलाता है। जो निरवध भिक्षा ग्रहण करता है, वह भिक्षु कहलाता है। अथवा आठ प्रकार के कर्मों को भेदनेवाला भिक्षु कहा जाता है । एवं भासुर (देदीप्यमान) गुण गणों से युक्त साधु भिक्षु पद का वाच्य होता है। ३ ।।
वह मुनि 'निर्गन्ध' भी कहा जाता है। जो बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह से रहित हो वह निर्ग्रन्थ है। ४
छाया 'सममनाः' से प्रभारी पशु थाय छे. प्राकृत भाषा उपाथा मडियां એકમકારનો લેપ થયેલ છે. તાત્પર્ય એ છે કે તે શત્રુઓ અને મિત્ર પર સરખે ભાવ રાખે છે. જેમ ચંદન વૃક્ષ પિતાને છોલવાવાળા વાંસલા પર દ્વેષ કરતું નથી એ જ પ્રમાણે તે ઉપસર્ગ–વિદ્ધ કરનારા પર રોષવાળા અથવા ઠેષ વાળા થતા નથી. જેમ ચંદન બધાને સમાન ભાવથી સુગંધ આપે છે, એજ પ્રમાણે આ મુનિ પણ સર્વત્ર સમાને ભાવવાળા હોય છે (૨)
मुनि निक्षु' ५५ ४उवाय छ, २ निरवध मिक्षा ग्रहय ४२ छ, તે ભિક્ષુ કહેવાય છે. અથવા આઠ પ્રકારના કર્મોને ભેદવાવાળા ભિક્ષુ કહેવાય छ. मेरी शत 'भासुर' हेवीप्यमान गुण साथी युत साधु लिनु' ५६ पा२य डाय छ. (3)
તે મુનિ નિગ્રન્થ પણ કહેવાય છે, જે બાહા બહારના અને આભ્યतर-मरन। पश्यि थी २हित सय निर्धन्य छे. (४)
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे व्युत्सृष्टकायो भवेत् सा एव माहन इति वा १, श्रमण इति वा२, भिक्षुरिति वा३, निर्ग्रन्थ इति वा४, माहनादि विशेषणचतुष्टययुक्तः इति 'बच्चे' वाच्यः वक्तव्यो भवतीति भावः ॥मू०.१॥ ,
यो दान्तो द्रविको व्युत्सृष्ट कायः स एव माहनश्रमणभिक्षुनिन्थशब्देन वाच्यो भवतीति भगवता वर्णितं, तदुपश्रुत्य गणधरः पृच्छति--'पडि आह' इत्यादि।
मूलम्-पडिआह-मंते ! कहं नु दंने दविए बोसटुकाएत्ति बच्चे पाहणेत्ति वा। समणेति वा लिकत्ति वा णिस्थेत्ति वा तं णो बूहि महामुणी ॥सू०२॥
छाया--प्रत्याह-भदन्त ! कथं नु दान्तो द्रविका व्युत्सृष्टकाय इति वाच्यःमाहण इति वा, श्रमण इति वा, भिक्षुरिति वा निम्रन्थ इति वा ? तन्नो बहि महामुने सू० २॥
टीका-भगवत्पतिपादित दान्तद्रविकादिमुनीनां लक्षणानि श्रोतुझामो गौतमः 'पडिआई' प्रत्याह-कथितवान् ‘भते' हे भदन्त ! अथवा-भयान्त । सर्वभयानाम्
इस प्रकार पूर्वोक्त पन्द्रह अध्ययनों में प्ररूपित अर्थ का आचरण करने वाला, इन्द्रियों का दमन करने वाला, संयमवान् कायममत्व का त्यागी मुनि (१) माहन (२) श्रमण (३) भिक्षु और (४) निर्ग्रन्थ कह लाता है। उसे इन चारों विशेषणों से युक्त कहना चाहिए ॥१॥
जो दान्त, द्रविक एवं व्युत्सृष्टकाय होता है, वह मोहन, श्रमण, भिक्षु और निर्ग्रन्थ शब्दों का वाच्य होता है, ऐसा भगवान् ने वर्णन किया है । उसे श्रवण करके गणधर प्रश्न करते हैं-'पडिआह' इत्यादि ।
टीकार्थ-भगवान के द्वारा प्रतिपादित मुनि के दान्त द्रविक आदि लक्षणों को श्रवण करने के अभिलाषी गौतम ने कहा-'भंते?' हे भदन्त ।
આ રીતે પૂર્વોક્ત પંદર અધ્યયનમાં પ્રરૂપણ કરેલ અર્થ-વિષયનું આચરણ કરનાર, ઈન્દ્રિયાનું દમન કરવાવાળા સંયમવાન, શરીરના મમત્વચી २हित, भुनि (१) भाडन (२) श्रमए (3) भिक्षु मन (४) निन्थ उपाय છે. તેને આ ચારે વિશેષણોથી યુક્ત કહેવા જોઈએ. આવા
रेहान्त, द्रवि, मने व्युत्सृष्ट४ाय य छ, ते भाईन, श्रम, लिनु છે અને નિર્ગસ્થ શબ્દોથી કહેવાને ચગ્ય હોય છે, એ પ્રમાણે ભગવાને વર્ણન ४२ छ. तर सामजान मध२ प्रश्न पूछे छे. 'पडिआई' त्यादि।
ટીકાÉ–ભગવાન દ્વારા પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ મુનિના દાન્ત, કવિક વિગેરે લક્ષણેને સાંભળવાની ઈચ્છાવાળા ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે મારે
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ.१६ विधिनिपेधस्वरूपनिरूपणम् "५६९ अन्तकारिन् ! अथवा-हे भवान्त ? भवस्य ससारस्य विनाशकारिन् ! योऽयम् 'दंते दविए वोसहकाएत्ति' दान्तो द्रविको व्युत्सृष्ट काय इति, तथा 'माहणेत्ति वा समणेत्ति वा भिक्खूत्ति वा णिगंथेत्ति वा' माहनः इति वा श्रमण' इति वा मिक्षरिति वा निर्ग्रन्थ इति वा सः 'यहं नु बच्चे कथं नु एतादृशो वाच्यः वक्तव्यः स्यात् 'ते' तत् अस्माकम् 'महामुणी' हे महामुने ! हे भगवन् बहि-कथय ।।०२।।
मूलस्-इति विरए सव्वपावकरहिं पिज्जदोसकलहअब्भक्खाणपेसुन्नपरपरिवायअरतिरतिमायामोसमिच्छादसणसल्लवि - रए सहिए लमिए मया जए णो कुज्झे णो माणी भाहणेत्ति बच्चे ॥सू०३॥
छाया-इति विरतः सर्वपापकर्मभ्यः प्रेम-द्वेष-कहा-भ्याख्यान-पैशुन्यपरंपरीवादारतिरति-माया-ऋषा-मिथ्यादर्शनशल्यविरतः सहितः समितः सदा यता नो क्रुध्येनोमानी माहन इति वाच्यः ॥१०३॥
टीका-तत्र माहनादीनां लक्षणविषयकशिष्यजिज्ञासां निवर्तयितुं प्रथम माहनलक्षणमाह-'इति विरए' इत्यादि । इति' पूर्वोक्ताध्ययनानुसारेण योऽनुष्ठानजो धुनि दान्त, द्रविक और व्युस्सष्ट काय है, वह माइन, श्रमण, भिक्ष
और निर्ग्रन्थ कहा जाता है सो कैसे ? हे महामुने ! हमे कहिए। , ___यहां 'भंते।' शब्द के अनेक अर्थ है । जैसे 'भदन्त' अर्थात् कल्याणकारी । दूसरा अर्थ है-'भयान्त' अर्थात् समस्त भयों का अन्त करने वाले। अथवा 'भवान्त' अर्थात् जन्म मरण रूप संसार का अन्त करने वाले ॥२॥ ___ माहन आदि के लक्षणों के विषय में शिष्य की जिज्ञासा को निवृत्त करने के लिए सर्वप्रथम माहन के लक्षण कहते हैं-'इति विरए' इत्यादि। હે ભગવન જે મુનિ દાન્ત, કવિક અને વ્યુત્કૃષ્ટકાય હોય છે, તે માહન, શમણ, ભિક્ષુ અને નિગ્રંથ કહેવાય છે, તે કેવી રીતે કહેવાય છે? હે મહા મુનિ તે અમને કહે.
मडिया 'भंते शहना भने मी थाय छ, रेभडे-महन्त, अर्थात् ४८या ४२ना२ भान्न म 'भयान्त' मथत सपा भयान। सन्त ४२वापाणा, मथवा 'भवान्त' अर्थात् जन्म, भ२९५३५ समारना मत ४२वावा ॥२॥
માહન વિગેરેના લક્ષણોના વિષયમાં શિષ્યની જીજ્ઞાસાને નિવૃત્ત કરવા भाटे सीथी पडतi 'भान' नक्षा ४ छे. 'इति विरए' इत्यादि
सू० ७२
17
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
सूत्रकृताङ्ग माचरति तदाचरन् स 'रिए सवपारकम्मेहि विरतः सर्वपापकर्मभ्यः, विरतो नित्तः सर्वपापकर्मभ्यः सर्वसावधानुष्ठानेभ्यः यैः कर्मभिः माणिनां अतिपातो भवेद-ताशेभ्यो निवृत्तः । तथा 'पिज्जदोस' इत्यादि । यः प्रेमद्वेपकलहादिविरतः, तत्र 'पिज्ज' प्रेम-रागः-मियपदार्थेषु धासक्तिः, 'दोस' द्वेप-अप्रीतिः, 'कलर' फलहो-वागयुद्धम् 'अभक्खाण' अपाख्यानम्-गुणेषु दोषारोपणम् 'पेसुन्न' पैशुन्यम्-कर्णे जपत्वम् ‘परपरिवाय' परपरीवाद:-परेपा निन्दा । 'अरहरड' अरतिरतिः-अरतिः संयमे चित्तोद्वेगः, रतिः-विषयाभिरुचिः। तयोः समाहारे अरविरति, 'मायामोस' मायामृपा-कपटेन सह नियामापणम् । 'मिच्छादसणसल्' मिथ्यादर्शनशल्यम्-मिथ्यादर्शनम् कुशुरुकुदेवकुधर्मेषभिरुचिः तद्रूपं शल्यं मिथ्यादर्शनशल्यम् । एभिर्विरतानिवृत्तः तथा 'सहिए' सहित सम्यग्दर्शनशानचारित्रैर्युक्तः, अथवा सहितः-हितेन-धात्महितेन सह विद्यते यः स सहितः, तथा 'समिए' समितः ईर्यादि पञ्चसमितिभिर्युक्तः उपलक्षणात् त्रिगुप्तिगुप्तः ___टीकार्थ-पूर्वोक्त अध्ययनों के अनुसार आचरण करता हुआ जो मुनि समस्त पापकर्मों से अर्थात् सावध अनुष्ठानों से प्राणातिपात जनक कृत्यों से निवृत्त हो जाता है, तथा राग अर्थात् प्रिय पदार्थों की
आसक्ति से, द्वेष से, कलह (वागयुद्ध) ले अभ्याख्यान से अर्थात् परकीय गुणों में दोषों का आरोप करने से (आल चढाने से) चुगली से परनिन्दा से संयम के प्रति अरति और विषयों के प्रति रति से माया मृषा (कपट के साथ असत्य भाषण) से तथा मिथ्यादर्शन शल्य से जो सर्वथा पिरत है, जो सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र और तप से सहित है। अथवा आत्महित से युक्त है, ईर्था आदि पांच समितियों और उपल
ટીકાર્થ–પૂત અધ્યયને અનુસાર આચરણ કરતા થકા મુનિ સઘળા પાપકર્મોથી અર્થાત્ સાવદ્ય અનુષ્ઠાનેથી પ્રાણાતિપાત જનક કૃત્યથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. તથા રાગ અર્થાત્ પ્રિય પદાર્થોની આસક્તિથી છેષથી કલહ (વાગ્યુદ્ધ) થી અભ્યાખ્યાન અર્થાત્ પારકાના ગુણેમાં દેને આક્ષેપ કરવાથી, (આળચઢાવવાથી) ચાડીથી, પારકાની નિંદાથી, સંયમને પ્રત્યે અરતિ અને વિષ
ને પ્રત્યે રતિ–પ્રીતીથી, માયામૃષા (કપટયુક્ત અસત્ય ભાષણ) થી તથા મિથ્યાદર્શન શલ્યથી, જે સર્વથા વિરત છે, જે સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યક્રચારિત્ર અને સમ્યકતપથી યુક્ત છે. અથવા આત્મહિતથી યુક્ત છે, ઈર્થી સમિતિ વગેરે પાંચ સમિતિ અને ઉપલક્ષણથી ત્રણ મિયોથી યુક્ત
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टोका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५१ तथा 'सया जए' सदा यतः सर्वकालं षड्जीवनिकाययतनातत्परः, एतादृशः सन् 'णो कुज्झे नो क्रुध्येत् प्राणिमात्रे अपराधिष्वपि च कोपं न कुर्यात् सर्वाणिषु मैत्रीभावमाचरेदित्यर्थः 'मिची में सबभूएसु वेरं मज्ज्ञ न केणई' इति वचनाव, तथा 'णो माणी' नो मानी-स्वस्योत्कृष्ट तपासंयमादिकमाश्रित्यान्यस्य लापर्व प्रदर्शनबुद्धया अभिमानरहितः, सः 'माहणेत्ति' माइन' इति-माहनपदोपलक्षिता 'वच्चे' वाच्या वक्तव्यो भवेत् एतादृशगुणागणालङ्कृतो मुनिः 'महिन' इति पदेन वक्तव्यो भवेदिति भावः ॥३॥
अथ श्रमण शब्दस्यार्थमाह-'एत्थ वि ससणे' इत्यादि ।'
मूळम्-एत्थ वि समणे अणिस्सिए अणियाणे आदाण , अइवायं च सुसावायं च बहिद्धं च कोहं च माणं च मायं छ लोहं च पिज्जं च दोलंच इच्चेव जओ जओ आदाग अप्प णापदोस हेऊ तओ तओ आदाणओ पुवं पडिविरए पाणाइ. वाया लिया दंते दविए वोलटकाए समणेत्ति वच्चे ॥सू०४॥
छाया-त्रापि श्रमणोऽनिश्रितोऽनिदानः आदानं चाऽतिपति च मुषावाद च वहिद्धं च क्रोध च मानं च मायां च लोभं च प्रेम च द्वेपं 'चेत्येवं यती यत क्षण से तीन गुप्तियों से सम्पन्न है, सदैव छह काय के जीवों की यतना में तत्पर है और ऐसा होकर जो अपराधी प्राणी पर भी क्रोध नहीं करता, 'मेरा समस्त प्राणियों पर मैत्री भाव है, किसी के साथ र नहीं है' इस वचन के अनुसार जो सब के प्रति मैत्री भाव का आच रण करता है अपने तप संयम आदि की उत्कृष्टता को लेकर और दूसरों की लघुता प्रकट करने की बुद्धि से अधिमान नहीं करता, उसे 'माहन' कहना चाहिए । अर्थात् इन गुणों से सम्पन्न अनगार'माहन' पद का वाच्य होता है ॥३॥ છે, સદા છ કાયના જીવની યતનામાં તત્પર છે, અને એવા થઈને જે અા રાધી પ્રાણી પર પણ ફોધ કરતા નથી, મારે બધા જ પ્રાણિયો સાથે મૈત્રી ભાવ છે, કેઈની સાથે વેર નથી” આ વચન પ્રમાણે જે સઘળાની સાથે મંત્રી ભાવનું આચરણ કરે છે. પિતાના તપ અને સંયમના ઉત્કૃષ્ટ પણની અમે બીજનું લઘુપણું પ્રગટ કરવાની બુદ્ધિથી અભિમાન કરતા નથી. તેને “નો
वा न.' अर्थात् मा ' गुथी युवत मनमा 'माइन' प युत હાય છે, ૩
।
-
A
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
सूत्रकृताङ्गसत्रे आदानमात्मनः प्रद्वेषहेतुः ततस्तत आदानात् पूर्व पतिविरतः माणातिपाताद स्याद् दान्तः द्रविको व्युत्सुटकायः श्रमण इति वाच्यः ।मू० ४॥
टीका-'एत्थ वि समणे' अत्रापि श्रमणे पूर्वोक्तविरत्यादिगुणविशिष्टे श्रमणविपयेऽपि वक्तव्यम् । किं वक्तव्यमित्याह-यः पूर्वोक्तगुणविशिष्टः श्रमणः, तेन वक्ष्यमाणगुणवता भाव्यम् , तथाहि-'अणिस्सिए' अनिश्रितः, नि-निश्चयेन, आधिक्येन वा, श्रितः शरीरादावासक्तो निश्रितः, न निश्रितोऽनिश्रितः शरीरादावासक्तिरहितः। ऐहलौकिकफलाशंसारहिवो वा, तथा-'अणियाणे' अनिदान:निदानवर्जितः स्वर्गादिपरलोकाशंसारहितः 'आदाणं च' आदीयते कर्म येन तर आदानम् , वक्ष्यमाणं कर्मवन्धकारणभूतं, तथाहि-'अइवायं च' अतिपातं च प्राणातिपातम् , 'मुसावायं च' मृपावादं च-असत्यवचनम् , अथवा-येन वचनेन प्राणातिपातः संभवेत् तादृशं वचनम् उपलक्षणाद् अदत्तादानं च । तथा-'बहिद्धं च' मैथुनम् परिग्रहकरणात् परिग्रहं च, हिंसादीनि पश्चापि पापस्थानानि परित्पजति, . अब 'श्रमण' शब्द का अर्थ कहते हैं-'एत्य वि समणे' इत्यादि ।
टीकार्थ-पूर्वोक्त विरति आदि गुणों से युक्त श्रमण के विषय में भी कहना चाहिए । अर्थात् जो श्रमण पूर्वोक्त गुणों से विशिष्ट है उसे आगे कहे जाने वाले गुणों से भी सम्पन्न होना चाहिए। वे गुण इस प्रकार हैं-अनिश्रित हो अर्थात् शरीर आदि संबंधी आसक्ति से रहित हो या इहलोक संबंधी कामनाओं से रहित हो, निदान अर्थात् स्वर्गादि परलोक संबंधी आकांक्षा से रहित हो, कर्मबन्ध के कारणभूत प्राणातिपात, मृषावाद् अथवा हिंलाकारी वचन और उपलक्षण से अदत्तादान, मैथुन और परिग्रह से रहित हो अर्थात् जिसने हिंसा आदि पांचों पापस्थानों का अर्थात् पांच आस्त्रवों का परित्याग कर दियो हो, तथा क्रोध, मान, माया, लोभ, प्रेम (विषय संबंधी अनुराग)
वे 'श्रमण' शहना अर्थ छे. 'एत्थ वि समणे' त्याहि.
ટીકાર્થ–પૂર્વોક્ત વિરતિ વિગેરે ગુણેથી યુક્ત શ્રમણના સંબંધમાં પણ કહેવું જોઈએ. અર્થાત્ જે શ્રમણ પૂર્વોક્ત ગુણોથી યુક્ત છે, તેને હવે પછી આગળ કહેવામાં આવનાર ગુણોથી યુક્ત થવું જોઈએ તે ગુણ આ પ્રમાણે છે–અનિશ્ચિત હોય અપ્રતિબધ વિહારી અર્થાત્ શરીર વિગેરે સંબધી આસક્તિથી રહિત હોય, અથવા આલેક સંબંધી કામનાઓથી રહિત હોય, નિદાન અર્થાત્ સ્વર્ગાદિ પરલેક સંબધી આકાક્ષાથી રહિત હોય, કર્મબ ધના કારણ ભૂત પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અથવા હિંસાકારી વચન અને ઉ૫લક્ષથી અદત્તાદાન, મિથુન અને પરિગ્રહથી રહિત હોય, અર્થાત્ જેણે હિસા
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५७३ तथा 'कोह' क्रोधम्-अभीति स्वरूपम् 'मागं' मानम्-आत्मोत्कर्षरूपम् । 'माय' मायां परवञ्चनादि स्वरूपास् । 'लोई' लोभ-मुस्विभावकम् । 'पिज्ज' प्रेमविषयादिरागलक्षणम् । 'दोसं च' द्वेपम्-अभीतिलक्षणम् स्वस्य परस्य बाधकं वा। एतत्सर्व जीवस्य संसाराय भवति, न तु मोक्षप्राप्तये अपि तु मोक्षविघाताय भवति, अत एवेषां स्वरूपं ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा, प्रत्याख्यानपरिज्ञया यः परित्यजति, स श्रमण इति पदेन वाच्यो भवतीत्यग्रेग सम्बन्धः 'इच्चेव' इत्येवम् 'जभो जओ' , यतो यता-यस्माद् यस्मात् कर्मबन्धकारणात् 'अप्पणो आदाण' आत्मनः आदानम्-इहलोकपरलोकहानिकारकं सावधकोपार्जनं भवेत् । तथा-यद् यत् कर्म 'पदेसहेज' प्रद्वेषहेतुश्च भवेत् । 'तो तओ' ततस्ततः तस्मात्तस्मात् आत्मनः पध्वंसकारणात 'आयाणाओ' आदानाव-कर्मबन्धकारणभूतात् 'पाणाइवाया' प्राणातिपातात प्राणातिपातादि सर्वस्मात् 'पुन्छ' पूर्वमेव आदानागमनात् पूर्वमेव 'पडिविरए सिया' मतिविरतः स्यात् सर्वेभ्योऽनर्थ हेतुभ्यो विरतो भवेत् । स एव 'दंते' दान्तः प्रतिरुद्धेन्द्रियविषयविकार जितेन्द्रिय इत्यर्थः, तथा 'दविए' द्रविक:द्वेष (अप्रीति) यह सब दोष जी के जन्म मरण के कारण होते हैं और मोक्ष के लिए नही प्रत्युत मोक्ष के बाधक हैं। अलएष ज्ञपरिज्ञा से इनके स्वरूप को जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से जो त्याग देता है, वह 'श्रमण' पद का बाच्छ होता है। ___इस प्रकार जिस जिस कारण से आत्मा को इहलोक परलोक हानि कारक सावध कर्मों का उपार्जन है। और जो जो कर्म प्रद्वेष का कारण हो, उस उस कर्मबन्ध के कारणभून प्राणातिपात आदि से पहले ही कर्मबन्ध का कारण उपस्थित होने से पूर्व ही विरत हो जाय। सभी अनर्थ के कारणों से दूर हट जाय । ऐसा दान्त, द्रविक और व्युत्सृष्ट વિગેરે પાંચે પાપાને અર્થાત પાંચ આને પરિત્યાગ કરી દીધું હોય. તથા ક્રોધ, માન, માયા, લેભ પ્રેમ વિષય સંબધી અનુરાગ) છેષ (અપ્રીતિ) આ બધા દે જીવને જન્મ મરણના કારણે હોય છે અને મોક્ષ માટે હોતા નથી. ઉલ્ટા મોક્ષના બાધક છે. તેથી જ જ્ઞપરિજ્ઞાથી તેના સ્વરૂ પને જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે છે, તે શ્રમણ પદથી કહેવાને ચગ્ય ગણાય છે.
આ રીતે જે જે કારણથી આત્માને આ લેક અને પરલેકમાં હાનિકારક સાવધ કર્મોન ઉપાર્જન ન હોય, અને જે જે કર્મ ઠેષના કારણ રૂપ હેય, તે તે કર્મબંધના કારણ ભૂત પ્રાણાતિપાત વિગેરેથી પહેલેથી જ કર્મ બંધનું કારણ ઉપસ્થિત થયા પહેલા જ વિરત થઈ જાય. સઘળા અનર્થના
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
انه
सूत्रताको सत्संयमयुक्तः, 'वोसहकाए' व्युत्सृष्टकायः निष्प्रतिकमतया परित्यक्तकायममत्वः 'समणे ति वच्चे' श्रमण इति वाच्यः-पूर्वोक्तसर्वगुणविशिष्टः यः सः-श्रमणतया चाच्यो भवतीति भावः ॥भू०४॥ ___ माइन शब्दस्य यत् प्रवृत्तिनिमित्तं कथितं तस्यानुवृत्तिः श्रमणेऽपि समधिगतम् तद्वदिहापि, माहनशब्दरय यत् पापाद्विरत्यादिकं प्रतिपादितं तत्सर्वमेव भिक्षुशब्देपि संयोजनीयम्-इत्याशयेन प्रतिपाद्यते 'एत्य वि' इत्यादि। ___ मूलम् एत्थ विभिक्खू अणुन्नए विगीए नामए दंते दविए वोसटुकाए संविधुणीय विख्वरूवे परिसहोवसरगे अज्झप्पजोग सुद्धादाणे उबटिए ठियप्पा संखाए परदत्तभोई भिक्खू त्ति वच्चे।सू.५।
छाया-अनापि भिक्षुरनुन्नतो विनीतो नामको दान्तो द्रविको व्युत्सृष्टकायः संविधूय विरूपरूपान् परीपहोपसर्गान अध्यात्मयोगशुद्धादानः उपस्थितः स्थितात्मा संख्याय परदत्तमोजी मिक्षुरिति वाच्यः ॥५॥
काय मुनि श्रमण' शब्द से कहा जाता है । तात्पर्य यह है कि इन गुणों __ और पूर्वोक्त गुणों से युक्त मुनि 'श्रमण' कहलाता है ॥४॥
___ 'माहन' शब्द का जो प्रवृत्ति निमित्त पहले कहा चुका है, अर्थात् जिन गुणों के कारण 'माहन' पद की वाच्यता निरूपित की गई है, उनका 'श्रमण' में भी होना बतलाया गया है। आशय यह है कि जैसे माहन के गुण श्रमण में होना आवश्यक है, उसी प्रकार श्रमण के समस्त गुण 'भिक्षु' में भी होने चाहिए। इस आशय से आगे कहते हैं 'एस्थ वि' इत्यादि। કારણથી દૂર થઈ જાય, એવા દાન, દ્રવિક અને યુસૂટકાય મુનિ “શ્રમણશબદથી કહેવાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–આ ગુણે અને પૂર્વોક્ત ગુણેથી યુક્ત મુનિ શ્રમણ वाय छे. ॥४॥
'माइन' शहना प्रवृत्ति निमित्त पडai ye छ. अर्थात २ ગુને કારણે “સાહન પદનું વાચ્યપણું નિરૂપિત કરવામાં આવેલ છે, તે ગુણે શ્રમણમાં પણ હેવાનું કહેલ છે. કહેવાનો આશય એ છે કે-જેમ માહનના ગુણે “શ્રમણમાં હોવાનું જરૂરી છે, એ જ પ્રમાણે ચપણના સઘળા ગુણે “ભિક્ષુ માં પણ લેવા જોઈએ. એ આશયથી આગળ કહે છે, "एत्य वि' त्यादि
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५७५
टीका--'एत्थ वि' अत्रापि-माहनशब्दस्य यत्मवृत्तिनिमित्तं, तत्सर्व भिक्षुशन्दे संयोजनीयम् । ननु अर्थभेदादेव शब्दभेदो भवति । तथा च-यदि माहनभिक्षुकयोरुभयोरेक एवार्थः, तदा-कुत तसे भेद इत्यतआह-यः 'भिक्खू भिक्षुः पूर्वोक्तमाहन गुणविशिष्टःसन् निरवषिक्षणशीलो मुनिः । अयं भावः-न केवलं त एव गुणा इह भिक्षौ, यै रुभयो भेदो न स्याउ किन्तु-ते सन्त एव एभ्योऽधिकाः अन्येऽपि वहदो गुणा भवन्ति, अतस्तयोहिनभिक्षुरुयोरुभयोस्तद्विपये साम्यत्वेऽपि कथञ्चिद् अस्त्येव द्वयोर्भेद इति । अथ त एव भेदसूचका गुणाः पदयन्ते- 'अणुन्नए' अनुन्नतः, न उन्नतः अनुन्नतः, उन्नतो द्विविधः-द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यतः शरीरोच्छ्रा
टीकार्थ-माहन शब्द का जो प्रवृत्ति निवृत्ति है, वह सब भिक्षु में भी समझ लेना चाहिए। यहां आशंका होती है कि अर्थ के मेदसे ही शब्द में भेद होता है। अगर साहन और भिक्षु का एक ही अर्थ है तो उनमें क्या है ? इसका समाधान करते हैं वह मुनिभिक्षु कह लाता है जो माहन के पूर्वोक्त गुणों से सम्पन्न होता हुआ मिरवध भिक्षा ग्रहण करता है । तात्पर्य यह है जो गुण माहन के घतलाये गये हैं, सिर्फ वही गुणे भिक्षु में नहीं होते जिससे की दोनों में भेद न रह जाय, किन्तु भिक्षु में माहन के गुणों के साथ साथ अन्य भी पछुत से गुण पाये जाते हैं। अतएव उन समान गुणो की अपेक्षा से दोनों में समानता होने पर भी अन्य विशेष गुणों के कारण दोनों में भेद है ही। दोनों में भेद करने वाले गुण ही यहां दिखलाए जाते हैं। भिक्षु उन्नत न हो। उन्नत दो प्रकार के होते हैं-द्रव्य से और भाव
ટીકાઈ_માહ’ શબ્દની જે પ્રવૃત્તિ નિવૃત્તિ છે, તે સઘળી પ્રવૃત્તિ, નિવૃત્તિ ભિક્ષુમાં સમજવી જોઈએ. અહિયાં એવી શંકા થાય છે કે અર્થના ભેદથી જ શબ્દમાં ભેદ હોય છે જે માહન અને ભિક્ષુ શબ્દને એક જ અર્થ હોય તે તેમાં શું ભેદ છે? તેનું સમાધાન એવું છે કે-જે “માહન” શબ્દને પૂર્વોક્ત ગુણોથી યુક્ત હતા કા નિરવઘ ભિક્ષા ગ્રહણ કરે છે, તે મુનિ ભિક્ષુ કહેવાય છે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જે ગુણ “સાહન ના બતાવેલા છે, કેવળ એજ ગુણ માહનના હાતા નથી, કે જેથી બન્નેમાં ભેદ ન રહે, પરંતુ ભિક્ષુમાં માહનના ગુણે ઉપરાંત બીજા પણ અનેક ગુણે હોય છે. એથી જ એ સમાન ગુની અપેક્ષાથી બનેમાં સરખા પણું હોવા છતાં પણ બીજા વિશેષ ગુણે હોવાનું સંભવિત હોવાથી બન્નેમાં ભેદ હોય જ છે. બન્નેમા ભેદ બતાવવા વાળા ગુણે જ અહિયાં બતાવવામાં આવે છે.
ભિક્ષુ ઉન્નત-ઉંચા ન હેય ઉન્નતપણું બે પ્રકારનું હોય છે, દ્રવ્યથી
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
सूत्रकृतामसूत्रे यवान् भावतः जात्यायभिमानवान् , अत्र भावोन्नतस्याधिकारस्तेन भिक्षुः भावतो न उन्नतः अनुन्नतः जातिकुलविद्यात्यः संयमाघभिमानवर्जितः, अतएव विणीए' विनीत' गुर्वादिरलाधिकानां बिनयमतिपत्तिकारकः, यतो विनीतस्ततः 'नामए' नामकः-नामयति नम्रीकरोति अपनयतीत्यर्थः ज्ञानावरणीयावष्टविधं कर्म यः स नामकः, यद्वा नामयति-नम्रीकरोति वैयावृत्त्यादिकरणेन गुर्वादिनिदेशकरणेन च स्वात्मानं यः स नामक:-कर्मक्षपणशीलो नमनशीली, वा, तथा 'दंते' दान्त-= इन्द्रिय नो इन्द्रिय दमनकारकः, 'दविए' द्रविका, द्रवः-संथमः, सोऽस्थास्तीति द्रवी, द्रवी एव द्रविका सत्संयमान, तथा 'बोसहकाए' व्युत्सृष्टकायः स्नानादि संस्काराकरणेन त्यक्तकायममन्यः, यतो व्युस्टकायः अनस्य परीपहोपमर्गविजय से । शरीर की ऊंचाई वाला द्रव्य उन्नत और जाति आदि का अभि मान करने वाला भाव से उन्मन कहलाता है। यहां भाव से उन्नत ग्रहण करना चाहिए। जो भाव से उन्नत न हो अर्थात् जाति, कुल, विधा, तप एवं लंबा आदि के अभिमान से रहित हो। भिक्षुको विनीत अर्थात् गुरु तथा दीक्षापर्याय आदि में पड़े सुनियों की विनय प्रतिपत्ति करनी चाहिए। दिनीत होने के कारण उस नामक होना चाहिए अर्थान्नू ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्मों को नमाने वाला दूर करने वाला होना चाहिए। अथवा नामक बदहे जो वैयावृत्य आदि करके तथा गुरु के आदेशों का पालन करके अपने आपको नन्न चनाता-नमाता हे । वह इन्द्रियों और सन का दान करने वाला हो, द्रविक अर्थात् संयभवान् हो, स्नानादि शरीर संस्कार से रहित होकर देह की ममता से रहित हो। जय वह देहममता से रहित होता है तो અને ભાવથી. શરીરની ઉંચાઈ વાળા દ્રવ્યથી ઉન્નત કહેવાય છે. અને જાતિ વિગેરેનું અભિમાન કરવાવાળા ભાવથી ઉન્નત કહેવાય છે, અહિંયાં ભાવથી ઉન્નત પાણું ગ્રહણ કરવું જોઈએ. જે ભાવથી ઉન્નત ન હોય અર્થાત જાતિ, કુળ, વિદ્યા, તપ, અને સંયમ વિગેરેના અભિયાનથી રહિત હોય. ભિક્ષુએ વિનયશીલ અર્થાત ગુરૂ તથા દીક્ષા પર્યાય વિગેરેથી મોટા મુનિની વિનય પ્રતિપત્તિ કરવી જોઈએ. વિનીત હોવાને કારણે તેણે “નામક હોવું જોઈએ. અર્થાત જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ પ્રકારના કર્મોને નમાવવા વાળા-દૂર કરવાવાળા હોવું જોઈએ.
અથવા જે વૈયાવૃત્ય કરીને તથા ગુરૂની આજ્ઞાનું પાલન કરીને પોતાને નમ્ર બનાવે છે, નમાવે છે, તે નામક કહેવાય છે તેણે ઈન્દ્રિયો અને મનનું દમન કરવાવાળા થવું. કવિક અર્થાત્ સંયમવાન હવું, સ્નાન વિગેરે શરી
સંસ્કારોથી રહિત થઈને દેહની મમતાથી રહિત થવું. જ્યારે તે દેહ
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम्
सामर्थ्यवान् भवेदतआह- 'विश्वरूवे' विरूपरूपान् नानाविधान् अनुकूलपतिकूलान् नरामरतिर्यक्कृतान् वा 'परीसदोवसम्मे' परीषदोपसर्गान् परीषहान् क्षुधादिद्वाविंशतिविधान, उपसर्गान् देवादिकृतोपद्रवान् 'संविधुणीय' संविधूय अपनीय धर्मध्यानैकदत्तचित्तत्वेन तदननुभवनतया दूरीकृत्य सम्यक् अधिसंज्ञ 'अझ जोगसुद्धादाणे' अध्यात्मयोगशुद्धादानः, तत्र अध्यात्मयोगेन सुमणिहितान्तःकरणकारणभूतेन धर्मेध्यानरूपेण शुद्धं = निर्मलम् आदान= चारित्रं यस्य स तथा, शुद्धान्तः करणपरिपालितत्वेन निरतिचारचारित्रवानित्यर्थः, कथमेवम् ? इत्याह- 'उबट्ठिए' उपस्थितः संयमे प्रवृत्तः प्रकृष्टोत्साहपूर्वकं सिंहवत् शौर्यभावेन संयमे समुपस्थितः संयमं गृहीतवान् न तु शृगालभावेनेति भावः, अतएव
"
उसमें परीषहों और उपसर्गों को जीतने का सामर्थ्य प्रकट होता है, अतएव सूत्रकार कहते हैं - यह नाना प्रकार के क्षुधा आदि बाईस परीहों को तथा देवों मनुष्यों एवं तिर्यंचों द्वारा उत्पन्न किये जाने वाले अनुकूल और प्रतिकूल उपर्गों को धर्मध्यान में एकाग्रचित्त होकर अनु. भव ही न करे अर्थात् समभाव से उन्हे सह ले | अपने वचन और काय के योग को आत्मा में लगा कर शुद्ध चारित्र का पालन करे । निरतिचार सम्यक्व का पालन करने के कारण संघम में प्रवृत्त हो अर्थात् उत्कृष्ट उत्साह के साथ सिंह के समान शूरतापूर्वक संयम में उपस्थित हो, शृगाल के समान नहीं । संयम के पालन में भी स्थिर हो अर्थात् सिंह के समान ही उत्साह के साथ संयम का पालन करता हो। ऐसा होकर संसार की असारता को तथा संसार से तारने वाली
મમતાથી રહિત હોય છે, તે તેમા પરીષહેા અને ઉપસગેને જીવવાની શક્તિ પ્રગટ થાય છે તેથી જ સૂત્રકાર કહે છે કે-તે અનેક પ્રકારના ક્ષુધા વિગેરે ખાવીસ પ્રકારના પરીષહેાને તથા દેવા, મનુષ્યો, અને તિય' ચા દ્વારા ઉત્પન્ન કરવામાં આવનારા અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગાને ધર્મ ધ્યાનમાં’‘ એકાગ્રચિત્તવાળા થઈને તેને અનુભવ જ ન કરે અર્થાત્ સમભાવથી તેને સહન કરે પેાતાના મન વચન અને કાયના ચેગને આત્મામાં લગાવીને શુદ્ધ ચારિત્રનું પાલન કરે, નિરતિચાર સમ્યક્ત્વનું પાલન કરવાના કારણે સયુમમાં પ્રવૃત્ત રહેવુ અર્થાત ઉત્કૃષ્ટ ઉત્સાહની સાથે સિંહની જેમ શૂરતા પૂર્વક સંય યમમાં તત્પર રહે. શિયાળની જેમ નહીં, સંયમના પાલનમાં પણ સ્થિર રહેવુ'. અર્થાત્ સિંહની સમાન ઉત્સાહ પૂર્વક સયમનું પાલન કરતા રહેવું એ પ્રમાણે થઈને સસારના અસારપણાને તથા સંસારથી તારવાવાળી કમ
सू० ७३
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ ૧૭૮
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
.
'ठिया' स्थितात्मा स्थितः - स्थिरीभूतः संयमे आश्मा यस्य स तथा संयमपालनेsपि सिंहसदृशसोत्साहभाववानित्यर्थः एतादृशः सन् 'संखाप' संख्याय ज्ञात्वा संसारासारतां, बोधे दुक्रभतां संसारोचरणसामग्रीभूतकर्मभूम्यादिमान्विदौर्ल+यम्, उद्गमोत्पादनाद्याहारदोपान् वा विज्ञाय ' परदत्त भोई' परदत्तभोजी परै:- गृहस्यैः आत्मायें निर्वर्तितं तैरेव तस्मादुद्धृत्य दत्तं तद् भोक्तुं शीलं यस्य स तथा, परदत्तभोजी न तु स्वयं पक्त्वा भुङ्क्ते इति भावः एतादृशगुणगणविशिष्टो भवेत्, पूर्वोक्तगुणसंपन्न एव भिक्षुशब्देन कथयितुं योग्यो भवेदिति भावः ॥५॥
भिक्षु निरूप्य निग्रन्थपदव्याख्यामाह
मूलम् - एत्थ विणिग्गंथे एगे एगविऊ बुद्धे संच्छिन्न सोए सुसंजए सुसमिए सुसामाइए आयवायपत्ते विऊ दुहओ वि सोय पलिच्छिन्ने णो पूयासकारलाभट्टी धम्मट्टी धम्मविऊ णियागपडिवन्ने समियं चरे दंते दविए वोसटुकाए निग्गंथे ति बच्चे, से एवमेव जाणह जमहं भयंतारो, तिबेमि ॥ सू० ६ ॥ : सोलसमं गाहज्झयणं समत्तं ॥ समत्तो पढमो सुयवखंधो ॥
छाया -- अत्रापि निर्ग्रन्थः एकः एकत्रित बुद्धः संछिन्नस्रोताः सुसंयतः सुसमितः सुसामायिकः आत्मवादप्राप्तो विद्वान् द्विधापि स्रोतः परिच्छिन्नो नो कर्म भूमि आदि की प्राप्ति रूप सामग्री की दुर्लभता को जान कर अथवा आहार के उद्गम उत्पादना आदि दोषों को जान कर परदन्त भोजी हो अर्थात् गृहस्थों ने अपने स्वयं के लिए भोजन बनाया हो और उसमें से निकाल कर दिया हो, उसी को खाने वाला हो स्वयं पका कर न खावे । इस प्रकार जे पूर्वोक्त गुणों के साथ इन सब गुणे से युक्त है। वही मुनि 'भिक्षु' शब्द से कहा जाता है ॥५॥
ભૂમિ વિગેરેની પ્રાપ્તિરૂપ સામગ્રીના દુ ́ભ પણાને જાણીને અથવા આહારના ઉદ્ગમ ઉત્પાદના વિગેરે દોષોને જાણીને પરદત્ત-ખીજાએ આપેલ આહારને લેનારા હાય. અર્થાત્ ગૃહસ્થાએ પેાતાના માટે જે આહાર ખનાવેલ હાય અને તેમાંથી કહેાડીને આપેલ હાય તેને જ આહાર કરવાવાળા હાય, અર્થાત્ સ્વયં રાંધીને ન ખાય, 'આ પ્રકારના જે પૂર્વોક્ત ગુણુાથી યુક્ત હાય એજ સુતિ ‘ભિક્ષુ’ શબ્દથી યુક્ત કહેવાય છે. "પા
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
सेमयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५७९ पूजासस्कारलाभार्थी धर्मार्थी धर्मविन्नियागप्रतिपन्नः सम चरेद्दान्तो द्रविको व्युत्सृष्टकायो निम्रन्थ इति वाच्यः, तदेवमेव जानीत यदहं भयत्रातारः इति ब्रवीमि ॥६॥ १ ॥इति षोडश गाथाsध्ययनं समाप्तम् ।। समाप्तः प्रथमः श्रुतस्कन्धः।।. - टीका--'एत्य वि' अत्रापि "णिग्गंथे' निग्रन्थे-निग्रन्थविषयेऽपि भिक्षुके ये गुणाः ते निग्रंन्थेऽपि आवश्यका एव । पूर्वोक्ता ये गुणास्तैर्गुणगणैर्युक्तो, मुनि निग्रन्थो भवति । परन्तु ततोऽतिरिक्ता अपि गुणास्तत्र भवितु महन्तीति तानेव दर्शयति-यो मुनिः 'एगे' एकः द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यत एकः एकाकी सहायकरहितः, भावतः-रागद्वेषादिरहितः, 'एकविऊ' एकचित् ‘एक एव जीवः परलोकादौ गच्छति, नाऽन्यः तस्य कश्चित्सहकारी' इत्येवं यो जानाति सा, यद्वा द्रव्याकिनयेन एक आत्मा 'एगे आया' इति वचनाव, तं वेत्ति-जानातीति
भिक्षु शब्द की व्याख्या करने के पश्चात् अब 'निग्रन्थ' पद की व्याख्या करते हैं--'एत्थ वि णिग्गंथे' इत्यादि ।
टीकार्थ-जो गुण 'भिक्षु' के कहे गए हैं, वे सब 'निर्गन्ध' में भी आवश्यक हैं। उन गुणों के अतिरिक्त निग्रन्थ में कुछ अन्य विशिष्ट गुण भी होना चाहिए। उन्हें यहां कहते हैं।
निर्गन्ध मुनि एकाकी हो । एकाकी दो प्रकार से होता है द्रव्य से और भाव से। जो सहायक से रहित हो वह द्रव्य से एकाकी और राग द्वेष रहित भाव से एकाकी कहलाता है । वह एकवेत्ता हो अर्थात् यह जानता हो कि जीव अकेला ही परलोक में जाता है, उसका कोई सहायक नहीं है अथवा 'एगे आया' इस शास्त्र वाक्य के अनुसार द्रव्यार्थिक नय से आत्मा एक ही है ऐसा जानता हो । बुद्ध हो पदार्थों ભિક્ષુ શબ્દની વ્યાખ્યા કર્યા પછી હવે “
નિન્ય પદની વ્યાખ્યા કરે छे. 'एत्थ वि निग्गंथे' त्यादि
ટીકાઈ—જે ગુણ “ભિક્ષુના કહેલા છે, તે સઘળા ગુણે નિર્ચથમાં પણ ' જરૂરી છે, તે ગુણે શિવાય, નિર્ગથમાં બીજા કઈક વધારે ગુણ પણ હવા જોઈએ. તે અહિયાં બતાવવામાં આવે છે.
નિગ્રંથ મુનિ એકલા રહે, એકાકી બે પ્રકારના હોય છે, દ્રવ્યથી અને ભાવથી, જે સહાય વિનાના હોય તે દ્રવ્યથી એકાકી-એકલા ગણાય છે, અને જે રાગ દ્વેષથી રહિત હોય તે ભાવથી એકાકી કહેવાય છે. તે એક વેસા હોય, અર્થાત એ જાણતા હોય કે જીવ એકલે જ પરલોકમાં જાય છે, તેને સહાય ४२.२ ३४ नथी. अथवा 'एगे आया' मा A क्या प्रभारी द्रव्याथि
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
एकवित् । 'बुद्धे' बुद्धः यथावस्थितपदार्थविषयकज्ञानवान् संसारस्वरूपस्य ज्ञाता वा। 'संछिन्नसोए' संछिन्नस्रोता:, स्रोतो द्विविधम्-द्रव्यभावभेदात्-तत्र द्रव्यस्रोतः गादिकम् , इन्द्रियरूपं वा, भावस्रोतः-मनोज्ञामनोज्ञशब्दादिषु मनः प्रवृत्तिा, अत्र भावस्रोतसोऽधिकारस्तेन सं-सम्पग्ररूपेण छिन्नानि विनाशितानि स्रोतांसीव स्रोतांसि भावस्रोतांसि कर्मागमनद्वाराणि येन सः संछिन्तस्रोता:, निरुद्धकर्मागम. द्वारः। 'मु संजए' मुसंयत:-सु सम्यक्तया संयतानि-वशीभूतानि स्वायत्तीकगनि वा इन्द्रिय नो इन्द्रियाणि येन सः सुसंयतः वशीकृतेन्द्रियः । 'सुसमिए' सुसमितः, मु-मुष्ठु समितः पञ्चप्रकारकसमितिमियुक्तः सः सुसमितः, उपलक्षणात् त्रिगुप्ति गुप्तश्च 'मुसामाइए' सुसामायिकः-समस्य समभावस्य आयः लामो यत्र स समायः, समाय एव सामायिकः सु-सुष्टु सामायिकः समभावो यस्य स मुसामायिकः शत्रुमित्रादिपु समभावयुक्तः, 'आयबायपत्ते' आत्मवादप्राप्तः-आत्मवादःके यथार्थ ज्ञान से युक्त या संसार के स्वरूप का ज्ञाता हो। स्रोतों को रोक देने वाला हो। स्रोत दो प्रकार के होते हैं -द्रव्यस्रोत और भावस्रोत । खड्डा आदि या इन्द्रिय द्रव्यस्रोत हैं तथा मनोज्ञ एवं अमनोज्ञ शब्द आदि में मन की प्रवृत्ति होना भावस्रोत है। यहां भावस्रोत ग्रहण करना चाहिए। तात्पर्य यह है कि निर्ग्रन्ध मुनि कर्मके आगमन के बारों को निरूद्ध कर दे । इन्द्रियों को और मन को सम्यक् प्रकार से वशी भूत करे। पांच प्रकार की समितियों से युक्त हो और उपलक्षण से तीनों गुप्तियों से गुप्त हो । सुसामायिक से युक्त हो। समभाव की प्राप्ति को सामायिक कहते हैं । तात्पर्य यह है कि शत्रु-मित्र आदि पर નયથી આત્મા એક જ છે. એ પ્રમાણે જાણનાર હોય, બુદ્ધ હોય, એટલે કે પદાર્થોના યથાર્થ જ્ઞાનથી યુક્ત અથવા સંસારના સ્વરૂપને જાણનાર હોય,
તેને રોકવા વાળા હેય, દ્રવ્ય સ્રોત અને ભાવસોત્ર એમ સ્રોત બે પ્રકારના હોય છે. ખાડો વિગેરે અથવા ઈન્દ્રિય એ દ્રવ્ય સ્ત્રોત છે. તથા મને જ્ઞ અને અમને જ્ઞ શબ્દ વિગેરેમાં મનની પ્રવૃત્તિ હેવી તે ભાવસ્ત્રોત છે. અહિયાં ભાવસ્ત્રોત ગ્રહણ કરે જોઈએ. તાત્પર્ય એ છે કે-નિગ્રંથ મુનિ કમના આગમનના કારણેને રેકીદે ઈન્દ્રિયને અને મનને સારી રીતે વશ કરે. પાંચ પ્રકારની સમિતિથી યુક્ત હોય અને ઉપલક્ષણથી ત્રણે ગુપ્તિથી ગુપ્ત હૈય, સુ સામાયિથી યુક્ત હેય, સમભાવની પ્રાપ્તિને સામાયિક કહે છે. .તાત્પર્ય એ છે કે શત્રુમિત્ર વિગેરે પર સમાન ભાવ ધારણ કરવાવાળા હોય,
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५८१ आत्मास्तित्ववादः स प्राप्तो येन स आत्मवादमाप्तः आत्मास्तित्ववादीत्ययः, यद्वा-तथा आत्मन उपयोगलक्षणस्याऽसंख्येयप्रदेशात्मकस्य संकोचविकाशवतः स्वकृतकर्मफलभोक्तुः प्रत्ये कसाधारणशरीरतया व्यवस्थितस्य द्रव्यपर्यायतयानित्यानित्याधनंतधर्मात्मकस्य च वादः आत्मवादस्तं प्राप्त आत्मवादमाप्त:, 'विऊ' विद्वान् जीवानीवादिसमस्तपदार्यस्य स्वरूपवित् । 'दुइओ वि' द्विधातोऽपि द्वि पकारतोऽपि द्रव्यतो भावतश्चापि 'सोयपलिच्छिन्ने' स्रोत: परिच्छिन्नः-स्रोतांसि द्विविधान्यपि, तत्र द्रव्यस्रोतांसि विषयेषु-इन्द्रियाणां प्रवृत्तयः, भावस्रोतांसि मनोज्ञामनोज्ञशब्दादि. विषयेषु रागद्वेषोत्पत्तिरूपाणि तानि परिच्छिन्नानि अपनीतानि येन स परिच्छिभस्रोताः। तथा 'णो पूयासकारलाभट्ठी' नो पूजासत्कारलाभार्थी, नो-नैव स्वस्य पूजायाः श्लाघादिरूपाया सत्कारस्य वसादिरूपस्य लाभः माप्तिः, तस्य अर्थी प्रार्थकः पूजासत्कारलाभार्थी पूनासत्कारादिकं नेच्छतीति भावः, किन्तुसमानभाव धारण करने वाला हो। आत्मा के अस्तित्व को स्वीकार करता हो । अथवा उपयोग लक्षण वाले, असंख्यात प्रदेशी, प्राप्त शरीर के अनुसार संकोच विस्तार रवभाव वाले, अपने किये कर्मके फल को भोगने वाले प्रत्येक शरीर और साधारण शरीर आदि रूप से रहे हुए, द्रव्य और पर्याय की अपेक्षा से नित्यता, अनिस्यता आदि अनन्तधर्मों से युक्त आत्मा के वाद अर्थात् सिद्धान्त को प्राप्त हो । जीव अजीव आदि समस्त पदार्थों के स्वरूप का ज्ञाता है।। उपर्युक्त द्रव्य और भाव रूप दोनों प्रकार के स्रोतों को बंध कर देने वाला हो । आदर सत्कार वस्त्रादि के लाभ का अर्थी न हो, किन्तु श्रुन चारित्र धर्म का अभिलाषी આત્માના અસ્તિત્વને સ્વીકાર કરવાવાળા હોય, અથવા ઉપગ લક્ષણવાળા, અસંખ્યાત પ્રદેશી, પ્રાપ્ત શરીર પ્રમાણે સંકેચ વિસ્તાર સ્વભાવવાળા, પિતે કરેલા કર્મના ફળને ભેગવવા વાળા પ્રત્યેક શરીર અને સાધારણ શરીર વિગેરે રૂપથી રહેલા દ્રવ્ય અને પર્યાયની અપેક્ષાથી નિત્યતા, અનિત્યતા વિગેરે અનંત ધર્મોથી યુક્ત આત્માના વાદ-સિદ્ધાંતને પ્રાપ્ત થયેલ હોય જીવ અજીવ વિગેરે સઘળા પદાર્થોના સ્વરૂપને જાણનાર હોય, ઉપર કહેલ દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ અને પ્રકારના સ્ત્રોતેને બંધ કરવાવાળા હેય આદર સત્કાર અને વસ્ત્ર વિગેરેના લાભની ઈચ્છાવાળા ન હોય, પરંતુ મૃતચારિત્ર ધર્મની અભિલાષા-ઇચ્છાવાળા હોય, અર્થાત્ જે આદર અને સત્કાર માટે ક્રિયા
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतास्त्र 'धम्मट्ठी' धर्मार्थी धर्मः श्रुतुचारित्रतपोलक्षणः तस्यैवाऽर्थः प्रयोजनं विद्यते यस्य स धर्मार्थी । यः पूजासत्कारार्थ क्रिया मु न प्रवर्त्तते, अपितु धर्मोद्देशेनैव प्रवर्तते । सः कथमेवम् ? यतः सः 'धम्मविऊ' धर्मवित् , धर्म तत्फलं तत्कारणं च-यथावत् यो । जानाति स धर्मवित् । 'नियागपडिवन्ने' नियागप्रतिपन्नः, नियागः-सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपो मोक्षमार्गः, तं प्रतिपन्नः स्वीकृतमोक्षमार्ग इत्यर्थः । य एतादृशो मुनिर्भवेत् स किं कुर्यादित्याह-'समयं चरे' 'समतां चरेत् , सर्वत्र समानतया व्यवहरेत् शत्रौ मित्रे सुखे दुःखे लाभेऽलामे वा एकरूपतवाऽऽ वरणं कुर्यात् । यथाहि चन्दनं च्छेदकस्य सेचकस्य वा द्वयोरपि समानतया सुगन्धिं समर्पयति तद्वत् समतां चरेदिति भावः । कीदृशः सन् समभावं कुर्यात् तत्राद-'दंते' दान्त:जितेन्द्रियः 'दविए' द्रविका सत्संयमवान्, द्रव्यः द्रव्यभूतो वा मोक्षगमनयोग्य हो । अर्थात् जो आदर एवं सत्कार के लिए क्रियाओं में प्रवृत्ति न करके धर्म के उद्देश्य से ही प्रवृत्त होता हों । इसका कारण यह कि है वह धर्म का वेत्ता हो-धर्म का, धर्म के फल को उसके कारण को यथार्थ रूप से जानने वाला हो। तथा सम्यकदर्शन ज्ञान चारित्र और तप रूप मोक्षमार्ग को प्राप्त हो। इन सब गुणों से सम्पन्न मुनि क्या करे ? सर्वत्र समभाव से व्यवहार करे शत्रु-मित्र, सुखदुःख या लाभ अलाम में एक ही रूप से आचरण करे। जैसे चन्दन काटने वाले और सींचने वाले, दोनों को समान रूप से सुगंध प्रदान करता हैं, उसी प्रकार समता का आचरण करे। कैसा हो कर समभाव का आचरण करे ? जितेन्द्रिय संयमवान् या मोक्षगमन की योग्यतावाला तथा कायिक ममता से रहित होकर समभावी हो। એમાં પ્રવૃત્તિ ન કરતાં ધર્મના ઉદ્દેશથી જ પ્રવૃત્ત થતા હોય. તેનું કારણ એ છે કે-તે ધર્મવેત્તા હેય-ધર્મને, ધર્મના ફળને અને તેના કારણને યથાર્થ રૂપથી જાણવાવાળા હોય, તથા સમ્યજ્ઞાન, સમ્યક્દર્શન, સમ્યફચારિત્ર અને સમ્યક્ત ૫ રૂ૫ મોક્ષ માર્ગને પ્રાપ્ત થયેલા હોય, આ બધા ગુણથી યુક્ત મુનિ મેક્ષ માર્ગને પ્રાપ્ત થાય છે. આ બધા ગુણોથી યુક્ત મુનિ શું કરે ? બધે જ સમભાવથી વ્યવહાર કરે શત્રુ, મિત્ર, સુખદુઃખ, અથવા લાભ અલાભમાં એક જ રૂપથી આચરણ કરે જેમ ચન્દન, કાટવાવાળા અને સીંચવાવાળા બનેને સરખા પણાથી સુગધ આપે છે, એ જ "પ્રમાણે સમતાનું આચરણ કરે. કેવા થઈને સમભાવનું આચરણ કરવું? તે " બતાવે છે–જીતેન્દ્રિય, સંયમવાનું અથવા મોક્ષ ગમનની ગ્યતાવાળા તથા કાયિક મમતાથી રહિત થઈને સમભાવી થવું.
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५४३ तावान् । 'वोसटकाए' व्युःसृष्टकाया-त्यक्तकोयममत्वः शरीरसंस्काररहित इत्यर्थः य एतादृशगुणविशिष्ट: तथा-माहनश्रमणभिक्षुशब्दानां च यत् प्रवृत्तिनिमित्तं, तेनापि च युक्तः सः 'णिग्गंथेत्ति वच्चे' निम्रन्थ शब्देन बोद्धव्यः। माहनश्रमणादया शब्दा न निग्रंन्यात अतिशयेन भिन्नाः, किन्तु-कथंचिद्भिना अभिमाध्यति ।
संप्रति शासमुपसंहरन्नाह-सुधर्मस्वामी जंबूस्वामिप्रभृति शिष्यवर्ग पाह'से' इति यन्मया प्रतिपादितम् तत् ‘एवमेव एवमेव 'जाणह' जानीत यूयम् । अत्र मनागपि संशयविपर्यासादयो न करणीयाः। यदई किमपि ब्रवीमि, तत् सर्व भगवतो मुखात् श्रुतमेव ब्रवीमि । न तु स्वमतिकल्पनया कथयामि-न च सर्वज्ञ वचन विकल्पयितुं न्याययम् , यतो हि तीर्थकराः 'भयंतारो' भयत्रातार, रागद्वेष___ जो इन सब गुणो से युक्त होता है तथा माहन, श्रमण और भिक्षु कहलाने योग्य गुणों से भी सम्पन्न होता है, वह मुनि 'निर्गन्ध' शब्द द्वारा कहने योग्य है। माहन श्रमण आदि शब्द निन्ध से अतिशय भिन्न नहीं है। किन्तु कथंचित् भिन्न और कथंचित् अभिन्न हैं। ___अघ शास्त्र का उपसंहार करते हुए-सुधर्मा स्वामी प्रभृति शिष्यवर्ग से कहते है-हे जम्बू ! मैंने जो प्रतिपादन किया है, उसे तुम ऐसा ही समझो। इस विषय में तनिक भी संशय या विपर्यास मत करना । मैं जो कुछ भी कहता हूं वह सब भगवान के मुख से सुना हुआ ही कहता हूं, अपनी ओर से कल्पना करके नहीं। सर्वज्ञ के वचन में विकल्प करना न्यायसंगत नहीं है, क्योंकि तीर्थ कर भय से त्राता होते हैं, रागद्वेष से रहित होने के कारण सभी प्राणियों की
જે આ ગુણેથી યુક્ત હય, તથા મોહન, શ્રમણ અને ભિક્ષુ કહેવડાपवाने योग्य अशाथी ५ युत य, ते मुनि 'निर्गन्ध' शने योग्य हैं વાય છે. “માહન” “શ્રમણ વિગેરે શબ્દ નિગ્રંથથી અત્યંત ભિન્ન નથી. પરંતુ કથંચિત્ ભિન્ન અને કથંચિત્ અભિન્ન હોય છે.
હવે શાસ્ત્રને ઉપસંહાર કરતા થકા સુધર્માસ્વામી જણૂસ્વામી વિગેરે શિષ્ય વર્ગને કહે છે હે જમ્બુ મેં જે પ્રતિપાદન કર્યું છે, તેને તમે એજ પ્રમાણે સમજે આ સંબંધમાં જરા પણ સંશય અથવા વિપર્યાસ કરે નહીં હું જે કાંઈ કહું છું તે સઘળું ભગવાનને મુખથી સાંભળેલ જ કહું છું. પિતાની તરફથી કલ્પના કરીને કહેતો નથી. સર્વસના વચનમાં વિકલ્પ સદેહ કરે ન્યાય સંગત નથી. કેમકે-તીર્થકર ભયથી ત્રાતા -રક્ષક હોય છે. રાગ દ્વેષથી રહિત હોવાને કારણે સઘળા પ્રાણિયોની સંસાર
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 184 सूत्रताको राहित्येन सर्वेषां प्राणिनां संसारसमुद्राद् रक्षणकर्त्तारो भवन्तीत्यतो नान्यथा वदन्तीति भावः / 'त्ति' इति पूर्वोक्तपकारेण 'वेमि' ब्रवीमि कथयामि / इति सुधर्मस्वामि कथनम् // 6 // / // इति श्री विश्वविख्यात-जगबल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा कलितललितकलापालापकाविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूपित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालचतिविरचितायां श्री "सूत्रकृताङ्गमूत्रस्य" समयार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां याथातथ्यनामकम् पोडशं गाथाऽध्ययनं समाप्तम् // 16 // // समाप्तः प्रथमश्रुतस्कन्धः॥ संसार समुद्र से रक्षा करने वाले होते हैं। अतः वे अन्यथावादी नहीं हो सकते / ऐसा मैं कहता हूं। यह सुधर्मा स्वामी का वचन है // 6 // जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत __ "सूत्रकृतागसूत्र" की समयार्थबोधिनी व्याख्या का विधिनिषेध नामक सोलहवां अध्ययन समाप्त // 16 // ॥प्रथम श्रुतस्कंध समाप्त / / સમુદ્રથી રક્ષા કરવાવાળા હોય છે. તેથી તેઓ અન્યથા કહેવાવાળા હતા नथी. से प्रभाएं हुईछु मा सुधास्वामीनु क्यन छे. // 1 // જૈનાચાર્ય જેનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકુત સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાર્થબંધિની વ્યાખ્યાનું વિધિનિષેધનાનનું સોળમું અધ્યયન સમાસ 13. પહેલુ કૃતસકંધ સમાપ્ત છે 1-16 છે