Book Title: Saptabhangimimansa
Author(s): Shivanandvijay
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008451/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina grantha prakAzaka sabhA granthAGka 62-63 ...... ......................asana.u.be.. ..................................... .. / PHHHHHHimun.aunMAHARAHMIRMA- MAmermirmwareHAHIHAman .. . . AMITRA . . . . . . . +HHI+ASINISirman . . -Mar . . . . . . . . ................................. . . .. . . .. -arnamurastri ... . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .....Oments.ne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ___ ahaM namaH // sakalalabdhisampannAya zrIgautamasvAmine namaH / / -~040-~ sarvatantrasvatantra-zAsanasamrAT-sUricakracakravarti--jagadaguru prauDhapratApa-prabhUtatIrthoddhAraka-tapAgacchAdhipatibhaTTArakazrIvijayanemisUrIzabhagavadbhyo namaH / / -0*0-- prAcya-navyanyAya-niSNAta-- pannyAsa zrIzivAnandavijayamaNItam zrIsaptamaGgImImAMsA prakaraNam nikSepamImAMsAprakaraNaJca taccaMdra ahammadAbAdamya zrIjainagranthaprakAzakasamaikakAryavAhaka zreSThi IzvaradAsa mUlacandreNa ahammadAbAdasya kRSNAgrInTIMgamudraNAlaye mudrayitvA mudraNaM kRtam | vIra saM. 2476 jyeSTha kRSNA 11 vikrama saM. 2007 mUlyaM rUpyakaM sArddhadvayam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14-10mdastiumarmunal . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - men - - - - salamateIMSTHA TODDO.SADu.. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prAptisthAna zA. jasavaMtalAla gIradharalAla 1238, rupAsuracaMdanI poLa, amadAvAda 2 sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, amadAvAda 3 jaina sastu sAhitya graMthamALA hI bhAInI vADInA daravAje, amadAvAda Nie Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ni ve da na pU. munizrI zivAnaMdavijayajI mahArAjazrI tathA munizrI niraMjanavijayajIne marudharanA nivRttimaya pradezamA comAsA mATe praveza karyA pachI A grantha chapAvavA mATe jAvAlanA AgevAna zrAvakone bhAvanA thaI ane amuka rakama ekaThI karavA lAgyA / te badala te te rakama AphnArA ane tene mATe preraNA karanAra te bhAIono tathA A granthanI racanA karanAra paramapUjya pannyAsajI mahArAjazrI zivAnaMdavijayajI mahArAjazrIno temaja vAraMvAra grantha jaldI puro thAya temaja zrAvakone grantha chapAvavA preraNA karanAra munizrI niraMjana vijayajIno tathA A pustakanAM gupho vAMcavAmAM madada ApanAra pU. paMnyAsajI mahArAjazrI dhuraMdharavijayajI mahArAjano tema ja munizrI kusumacaMdravijayajI mahArAjano AbhAra mAnavAmAM Ave cha / saMvat 2007, jyeSTha vadi 11 pAMjarApoLa, amadAvAda. nivedayitrI jaina graMtha prakAzaka sabhA. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikrama saMvata 2003 jAvAla (mAravADa) meM zrI saMghakI atyAgraha bharI vinati se cAturmAsArthe zrIguru mahArAjakI AjJAse munizrI zivAnaMda vijayajI aura munizrI niraMjana vijayajI padhAre taba munizrI niraMjana vijayajIkI aura (jAvAla)ke zrI saMghake Agezana zreSThivarya zrImAn zeTha tArAcaMdajI motIjI aura sAkaLacaMdajI rAsAjI kI preraNAse isa grantharatnameM madadagAra gRhasthoM kI zubha nAmAvalI---- 301) zA. tArAcaMdajI motIjI 301) zA. kapUracaMdajI motIjI 250) zA. sAkalacaMdajI rAsAjI 201) zA. maganalAla kapUracaMdajI 201) zA. lakhamIcaMdajI paJcAjI 101) zA. sAphaLavaMdajI maMchAjI 101) zA. mULacaMdajI jorAjI pADIva 101) zA. hIrAvaMdajI kIsanAjI ha. sAkalacaMdajI hAMsAjI 101) zA. khImAjI rIkhavadAsa 51) zA. bhUramalajI amIcaMdajI 51) zA. sAkaLacaMdajI hAMsAjI 51) zA. kesarImalajI lakhamIcaMda 51) bAI dhanI khuzAlajI ha. kapUracaMda haMsAjI 51) zA. manarUpajI gulAbacaMdajI 51) jhaveracaMdajI hImAjI 51) kapuracaMdajI bhagavAnajI 51) nathamalajI nUtanacaMdajI 51) zA. tArAcaMdajI caMdrabhANajI 51) zA. akAjI motIlAlajI 101) pAMcorAnA eka zrAvaka ha. pUnamaveda motIjI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - - - - - - - - -- i - - - .4. -- ns -- 1 - - - til paramapUjyaparamopakAri-pratyUSAbhismaraNIya-zAsanasamrATa+ sUricakracakravarti- sarvatantra--svatantra-tIrthoddhAraka-bAlabA-- cAri-paramadayAlu-pUjyapAda -tapAgacchAdhipati-bhaTTArakAcAryaI mahArAjAdhirAja zrI zrI zrI zrI zrI zrI 1008 zrI vijabhayanemisUrIzvaramahArAja-paramagurubhagavatAM / stotram / (nagdharAchandobaddham ) cana IMAR RSS AjanmabrahmacArin ! guruparamaguro ! nemisUrIza ! te'haM, bhaktyA mta tuM pravRtto'malamativimavainopahAsyo guNAMzam / / jJAtvedAnI samIpe tvayi guNanicayaM gIpatiH stotukAmo, . manye svAzaktibhItyA parikaraghaTane vyagracitto nitAntam // 1 // kAntaM vyAkhyAnamekaM nahi tava sakalaM kAntameva pracAraM, zikSAziSyeSvA tava paracaraNaM tIrthamAhAtmyavRddhiH // kAdamboddhAravArtA tava bhuvi viditA tvatprayatnAnubhAvAt , tIrtha siddhAcalAdipraguNitavibhavaM zrAddhavasmarakSyam // 2 // sAkSAdvAgdevatA te mukhakamalagatA sarvazAstrAnugamyA, siddhAntodgAraramyA mitinayabhajanAkAntanikSepamanyA / / sanmAnyA dhIdhanAnAM paramatakuhanonmUlanAnekamAnA, mavyA bhavyairupAsyA jayati jinavarodArajanyA sudhanyA ||3|| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grAme grAme jinAnAM vimalapratikRtisthApanaM tIrthayAtrAsaGghAnekapattiH sumunigaNapadAropaNAdISTakAryam / / yatte loke viziSTaM jinamatavidhito'bhISTakAle munIza, tacchraddhAM jainadharme praguNayati satAM muktimArgapadAtrIm // 4 // bhUpAlAstvatpadAbje sukRtitatiphalAvAptaye saMluTante, tvattaH prApyopadezaM jinamatavihitArAdhanAM kurvate ca // kiM bUmo'nye'pi jainAjjinamataniratAstvadvaco'vAptatattvAH, pUjyastvaM jainanetarajananikarairdharmamArgopadeSTA // 5 // aSTAvAcAyavaryAstava caraNagatAH prApyavidyAmananyAM, tvattaH zrIdarzanAcA * api budhanikare pUjanIyatvamAtAH / vatsevAlIDhacittA "mana mukhamamukhAH zrAddhavaryA dhanAnAM, jainonnatyAdikArthe vyayamatizayitazraddhayA'kArpuruccaiH // 6 // * nyAyavAcaspati-zAstravizArada--AcAryavarya-zrImadvijayadarzanasUrIzvaraH 1, siddhAntavAcaspati-nyAyavizArada-AcArya puGgava-zrImadvi. jayodayasUrIzvaraH 2, nyAyavAcaspati-siddhAntamArtaNDa-kaviratna-zrImadvijayanandanasUrIzvaraH 3, gurubhaktiparAyaNa-AcAryazrI-vijayavijJAnasUrIzvaraH 4, nAnAzAstraviracanapraviNa-AcAryaratna-vijayapadmasUrIzvaraH 5, zAdizArada--kaviratna-AcAryazrImadvijayAmRtasUrIzvaraH 6, samayavitzAntamUrti-zAstravizArada--kavikulakirITa-vyAkagNavAcaspati -AcArya zrImadvijayalAvaNyasUrIzvaraH 7, zrImadavijayavijJAnamUrIzvarANAM paTTayara-- ziSyavaryaH prAkRtavidvizAradaH-AcArya-zrImadvijayakastUrasUrIzvaraH 8 // * zreSThivarya manasukhabhAI bhagubhAI. zre. lAlabhAI dalapatabhAI, zre. cImanalAla lAlabhAI prbhRtiH| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA haimavyAkRtI te kRtiranugamitA sindhunAmnA sadvitIyA, yA ca nyAyaprabhAkhyA nayamananakRtiH saptamI katiryA / / nyAyAlokasya vRttiH kRtirativitatA sammatigranthati-- ssaiSA kIrtistvadIyA jayati bhuvi sadA tvaM namasyo na keSAm ? // 7 // yA te'nekAntatattvAnugamanapravaNA sUtratattirUpA, spRzyAspRzyavyavasthA kRtirapi vimalA mUrtimAnaNDanAmnI / / vAde tattvavyavasthA paravacanaghaTAyadvitIyo pratApovizvavyApI tavedaM guNalavakathanaM kaH stutI te pravINaH // 8 // etadgurvaSTakena pratidinamuSasi stauti sAyaM ca bhaktyA, yaH kazcimUrivarya suranagaragataM nemisUri guNADhayam // sa syAdvidvatpadhAnaH prasarati kavitA tanmukhAtkalpanAyA. bhUpatrAtAnugamyo bhavati ca vijayI vAdinAM satsabhAyAm / / 9 / / zraddhA ne ca tArthe bhavati hRdayagA muktimArgapravRttiH cyAghAto naiva vAde nahi bhavati kathA vighnalezI mudharme // vijJAnAM pUjyabhAvaM kalayati satataM vizvavikhyAtakIti--- labdhA ratnatrayANAmaviratapaThanAdasya yAtyAzu muktim // 10 // yasya zrInemimUriguruparamagurussarvatantrasvatantraH, mUrirvidyaikamUrtirgurugururudayo muktimArgakalInaH / sUriH zrInandanAkhyo gururamitamatiH kalpanAkalpavRkSaH, sandabdhaM stotrametad gururatagaNinA paM-zivAnandanAmnA // 11 // Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wan // samarpaNam // // AvAlabrahmacAri-saMsmAritayugapradhAnapravarANAM / nAnAtIrthasthApaka-tIrtharakSaNaikaparAyaNa-mUricakracUDA maNi-nAnAzAstraracayita - saralasvabhAvi-nirmamatvi- sarvajIvasamAnabhAvi-sAhityoddhAraka-kadambatIrthoM dvAraka-AdhunikasamayaparamaprabhAvaka-rAja-rAjezvaraprabodhaka - bhAratabhUSaNAnAM mUrisamrATmAlAgraNi-zAsanapati-zrImatAmatulaprabhAvabhavanAnAM bhaTTArakAcAryANAM kAvya-vyAkaraNa-Agama-vRtta-SaDdarzana-sAhityAdiprabandhasamUhe kuzalAnAM. svaparasamaya-pArAvAriNAM vidvaH sabhAzekharANA, gItArthacUDAmaNInAM samyagdarzanavodhadAnasadanAnAM bhagavatAM zrImadvijayanemisUrIzvarANAM karakamale etatsamarpaNaM kRtvA kathaJcit kRtakRtyo bhvaami| tatra bhavatAM caraNasevAto labdhAvabodhaH panyAsa-zivAnandajiyaH-- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA 131562 prAyaH prastAvanA kA hetu esA hai ki sazikhara devAyatana ko dhvajApatAkA caMdrAnA | granthakAra svayaM apane granthakI tArIpha kisI taraha bhI nahI kara sakate aura kare to apanI tArIpha apane mukhase karanA barAbara hai aura esA karanese jagatameM, lokameM aura sAhityakAroMmeM avagaNanA pAtra dIkhe isaliye prAya: karake prastAvanA dUsare sAhityakArake hAtha se likhAnA ucita samajhA jAtA hai| eka bAta yaha bhI hai ki prastAvanA - kAra - pranthakArakI aura granthakI prazaMsA mukta dIlase batalAve isameM granthakAra kI mahattA hai esA khyAla karake maiM kucha dikhatA huuN| lekina mere meM yaha yogyatA nahIM ki esA vidvattApUrNa maulika granthakI prastAvanA likha zakUM, phIrabhI guru kRpA se AzAnvita hUM ki nirvighnatayA yaha kArya pUrNa karUM ! aise vAde samaya meM zAstrAbhyAsa hI kaThInatara vastu hai aura prAyaH kara ke jaina samAjameM dekhane meM AtA hai bahAMtaka zAstrA ' 3 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAsa, saMskRta-prAkRtAdi kaThIna bhASAoMkA abhyAsa, vyAkaraNa-- nyAya-nATaka-Adi kaThIna viSayoMkA abhyAsa asta ho gayA hai / jo kucha bhI dekhane meM AtA hai vaha bhI amukAMzameM aura amuka samudAyameM / jaba zAstrAbhyAsa kI hI esI dazA hai taba zAstraracanA, graMtharacanA kI AzA rakhanA hI vyartha hai / phIra bhI paramapUjya prAtaHsmaraNIya AbAla-brahmacArI jagatpUjya bhaTTArakAcArya svasamayakovida sarvatantra--svatantra zrImadvijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrI ke samudAyameM abhyAsapraNAlikA prAcIna-paddhati mutAbika cAlu hai aura usI paramparAke kAraNa prAcIna granthoMkA aura prAcIna viSayoMkA abhyAsa Aja dIna taka cAla hai| prAyaH uparyukta samudAyakI vizeSa pravRtti prAcIna graMtha paThanapAThana aura grantharacanA kI hai / sUrijI ke samudAya meM jo praNAlikA cAlu hai isa ke liye bhUrIzaH dhanyavAda dIyA jAtA hai| itanA prAsaMgika likhane ke bAda aba grantha ke viSaya meM likhanA jarUrI hai ataH-" jo viSaya granthameM liyA hai vaha viSaya khAsa karake jaina samAjakI dArzanika racanA samajaneke liye atIva upayogI aura paripUrNa hai|" yadyapi yaha grantha kA viSaya koI nUtana nahIM hai kyaM kI isa vipaya ke bahutase grantha prAcIna kAlase upalabdha hai aura bahUtase pUrva viddhAn maharSione isa viSaya ke anUpama grantha likhe hai / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyaH karake pratyeka bhASAke jainadArzanika viSayaka granthoMmeM isa viSayakA ullekha mIlatA hai / yaha bAta khUda isa grantha ke lekhaka mahAzayane bhI jagaha 2 aura prasaMga 2 para maulika viSayakI pramANikatA bar3hAne ke kAraNa pradarzita kI hai| itanA jarUra hai ki samaya 2 para kucha alaga 2 prakAra lekhakoM meM AviSkAra hotA hai aura vahI bAta naye tarIkese samajAne ke liye lekhaka loga kozIza karate hai aura vidvAnoMko samajAnemeM sahuliyata prApta karate haiM yahI kAraNa lekhaka mahAzayakA ho sakatA hai jisase sAhityika sevAmeM suyaza prApta ho / saptabhaMgI kA sarala artha hai sAta bhAMge' yaha bhAMge ke anusAra hI jainadarzanameM pramANa aura nayakA kathana kiyA jAtA hai| eka hI vastu hone para bhI unake eka 2 dharmake viSayakA prazna karake nirvAdhita rUpase vistArase aura saMkSepase, vidhAna aura niSedhakI kalpanAse 'syAt' zabda yukta sAta prakArase varNana karanA usakA nAma hai 'sptbhNgii| isI taraha satva ke saMbaMdhoM, asattva ke saMbaMdha, jJeyatvaviSayaka, vAcyatva viSayaka, sAmAnya viSayaka aura vizeSavattvaka viSayaka nAnA dharmomeM se pratyeka dharmasaMbaMdhake praznakA avalambana karake pratyakSAdi pramANose yuktiyukta ese vidhi-pratiSedharUpa bhinna 2 dharmaviSayaka jJAnako racanevAle viSayako 'saptabhaMgI' kahete hai| vaiyAkaraNakAra zabdakI siddhi karate hai lekina vaha arthakA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adha kasane ke liye / isA liye zabda racanA sabdaH yA vAkyAkA bodha karAnevAlI hotI hai| isI taraha "pramANa' bhI vastukA saMpUrNa prakArale jJAna karAtA haiM aura jJAnako prakAzameM rakhanevAlA jo vAkyaH hai. usako pramANavAkya kahate hai / vastuke eka aMzake jJAnako 'naya' kahate hai jaba amuka aMzaka jJAnako prakAza meM lAnevAle ko 'nayavAkyA kahate haiN| upayukta 'pramANavAkya' aura 'nayavAkya' sAta bhAgameM bAMTA jAtA hai, isaliye usako -- saptabhagI ' kahete haiN| jainazAstrameM vastuke pratyeka dharmakA kathana astitva aura tadabhAva... nAstitvasvarUpase kIyA jAtA hai aura usa bInAko sAta prakArako zabdaracanAse kahI jAtI haiM jaise eka padArtha ghar3A hai jisake asaMkhya dharma haiM, jisameM se eka asti dharmako lete hai| yaha asti dharma nimnalikhita zabdaracanA dekhanese samajameM A syAdasti eva ghaTaH 1, syAnnAsti eva ghaTaH 2, syAdasti eva syAnnAsti eva ghaTaH 2, syAdavaktavya eva ghaTaH 4, syAdasti eva ghaTaH syAdavaktavya eva ghaTaH 5, syAnnAsti eba syAdavaktavya eva SaTa: 6 syAdasti eva syAnnAsti eva syAdavaktavya eva ghaTaH 7 // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI taraha sapta prakArase. ghaTaH padArthakAH astitvAdiH varNataH piyA jAtA hai| isI taraha itara padArthoMke dharmoM ko bhI samajanA caahie| vidvAn lekhaka mahAzayane apanI sarala girvANagirAmeM yaha sAta bhAMge samajAne ke liye prakaraNa, guccha, ullAsA pariccheda yA uddezakI paddhati aMgIkAra nahIM karake navyanayakI praNAlikAse sabhI viSayoMko ekI prakaraNase samajAnekI kozIza kI hai| jisameM prArambhameM maMgalAcaraNa, bAdameM parama dAdAguru kI stuti, paramagurukI stuti, svagurukI stuti, prAcIna vidvAn pramukhakI stuti, nayayuktikAraka zrImadayazovijayajI upAdhyAyajIkI stuti, granthaviSayaka granthanAyaka aura usake phalakI prArthanA karake salaMga saptabhaMgIkA viSaya navya nyAya kI racanAse svazAstra aura parazAstradvArA samajAyA hai| antharacanAmeM viSayakA samarthana karate prAcIna vidvAnIko pramANikatAse. svIkAre aura usake kathanakA ullekha karake tadviSayaka vicAra bhI svataMtratAse pramaTa kiye haiN| ese. pUrva vidvAnoMkI nAmAvali yahAM ucita honese kI jAtI hai / yadyapi yahA~ laMbANakA bhaya rahatA hai phIra bhI granthakI pramANikatA bar3hAne ke liye aura grantha nirmAtA ke prati lekhaka mahAzaya kA sadbhAva dikhalAne yogya honese pUrva granthakAra mahAnubhAvoMke nAma mAtra dikhalAye jAte haiM / pUjyapAda vAdimukhya vAdidevasUri sUtrasaMvAda, mallavAdi, pUjya Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIratnaprabhasUri vacanasaMvAda, nyAyAcArya zrImad yazovijayajI upAdhyAya Adi vidvAnone apane apane granthomeM jo saptabhaMgIke alaga 2 bhAgeko anusarake khyAla prati vidvad samAjakA dhyAna khIMcA hai vaha bhI yaha~ avataraNarUpa liyA hai| antameM nikSepamImAMsA bhI navya nyAyakI sarala praNAlikA se samajAnekoM lekhaka mahAzayane prAyaH naI rIti hi grahaNa kI hai esA sthAla kiyA jAtA hai yaha rIti prAyaH aluptadazAmeMse jAgRta hotI hai esA mAluma hotA hai prAyaH karake yaha viSaya kama dekhanemeM AtA hai| darzanazAstrake itara granthoMmeM to yaha viSaya dRSTipAta honA asaMbhavasA hai / jainadarzanazAstrake Adhunika granthomeM to yaha bAta prAyaH upalabdha nahIM hotI hai yaha nirvivAdita bAta hai aura prAcIna granthapraNetAone bhI isa viSayakA bahuta kama sparza kiyA hai yA kiyA hai to kevala aMza mAtra hii| prAyaH karake granthakArane eka bAtakI vizeSatA batalAI hai aura vaha yaha hai ki jaina vidvAno ke banAye hue pRthaga 2 anthomeM 'saptabhaMgI' viSayaka vivecana hai vaha yahA~ ekatra karake saMkalita kiyA hai jisase vidvAnoko bhinna 2 grantha dekhanekA parizrama uThAnA na par3e aura eka hI grantha dekhanese saptabhaMgI kA viSaya saMpUrNatayA avagata ho| merA abhiprAya hai ki lekhaka mahAzayane prAyaH saptabhaMgI viSayaka carcA pUrNa kI hai isaliye isake saMbaMdhameM jyAdA likhanA ' piseko punaH pasanA' barAbara hai| anAvazyakIya bAta likhake vidvAno ko Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 parizrama denA anucita samajatA huuN| isaliye tadviSayaka jJAna maujUdA granthase jAnanekI kozIza kareM / yadyapi isa viSaya meM jItanA likhanA cAhe utanA likha sakate hai, pRSTa ke pRSTha likha sakate hai / lekina yaha viSaya isa grantha se samajAne ke liye lekhaka mahAzayane prayatna kiyA hai vaha tabhI saphala ho sakatA hai jaba kI usakA saMpUrNatayA praphulla cittase janatA upayoga kareM / mujhe AzA hI nahIM saMpUrNa vizvAsa hai ki lekhaka mahAzayakA parizrama saphala hogaa| I isa taraha ' saptabhaMgI - mImAMsA' aura 'nikSepa-mImAMsA' viSaya samajAne meM merI dRSTise lekhaka mahAzayane saralatA pUrvaka avirata prayatna karake apanI lekhanIko virAga dIyA hai, phIra bhI samajhatA hUM kI mere abhiprAya ko itara vidvAn apanAte hai yA nahIM yaha bAta apanI 2 mati para avalambita haiN| vidvAna kI dRSTi kIlI mI prakArakI truTI mAlUma hove to lekhaka mahAzayako sUcita kare tAkI dvitIyAvRtti meM sudhAra kiyA jAya aura tadviSayaka trUTI pUrNa ho / antameM zAsana devase prArthanA hai ki jinazAsana sadA jayavanta raho aura grantha ke prati sabhIkA Adara sammAna ho aura janatA isakA sadupayoga karo || haThIbhAIkI vADI; jyeSTha kRSNA amadAvAda, ekAdazI, zukravAra, 2007 bhavadIya, amRtalAla mohanalAla saMghI vyAkaraNa tIrtha- vaiyAkaraNa bhUSaNa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " ... lakSapapara 20 A . - A // zrI jainagranthaprakAzakasabhAprakAzitagranthAH // 1-hAribhadrASTakavRtti 331 saMvAdapAThayuktavRtti DrAingamepara 2-8 .... glejhapepara 2-0 2 saMbodha prakaraNa... ... 3 haribhadrasUsgrinthasaMgraha ... 4 hAribhadrASTaka prakaraNa (mUla.) 5 syAdvAdarahasya patra saTIka... 6 nyAyAloka saTIka 7 aSTasahalI tAtparya vivaraNa ... 8 samuddhAtatattva 9 jainanyAyamuktAvalI saTIka " " samu. se 10. navratatva vistarArtha 11 daMDaka vistarArtha 1-7 10 haimadhAtumAlA ... ... 4-0 13 jainatattva parIkSA 14 stotrabhAnu ... -4 24-25 yogadRSTiyogabindu saTIka 26 125-150-350 nA stavano, sajjhAya, dravyaguNa paryAyarAsa-sasyaktva yogadRSTi-saMyamaNivicAra___ sajjhAyAdisaMgraha ... 27 pAramadhasvAdhyAyagranthasaMgraha 7 prantho (buka) ... 0-6 28 pAramarvasvAdhyAyagranthasaMgraha 9 grantho (patrAkAre)... 0-8 29 sammatitarka prakaraNa saTIka prathama bhAga ... 5-0 30 yogadRSTyAdi nava granthapadyAnukrama ... ... 0-6 31-32-33-34 bhASArahasya prakaraNa saTIka, yoga vizikA vyAkhyA, tattvavivekavivaraNasametakUpadRSTAntavizadIkaraNaprakaraNa, nizAbhakta svarUpato duSitattvavicAra ... ... ...."2-0 prAptisthAmazeTha IzvaradAsa mUlacaMda, kIkAbhaTTanI pola-amadAvAda. ... 0-4 ... 2-8 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgomImAMsAprakaraNasya viSayAnukramaNikA // pRSThe paMkti: vitryA: 1 maGgalaM zrIvIrastutirUpam 2 zrInemisUrIzvarastu tyAtmakaM maGgalam aGkAH 1-8 1-12 3 zrIudayamRtstuityAtmakaM maGgalam 1-16 4 svaguroH zrInandanasUreH praNatilakSaNaM maGgalam 2-1 5 prAcAM zrIharibhadramarimukhAM stavanam 6 navyayuktisUtraNa sUtradhArasya zrIyazovijayopA 2-5 dhyAyasya smaraNam 7 granthasya viSayasambalitasya granthakartutha nAmakIrtanaM granthaphalamArthanaJca 2-9 2-13 8 ekAntavAdimate saptabhaGgayA asambhavopavarNanapurassaraM tanmImAMsAyAstAnmatya kartavyatvamupadarzitamAkSepe 9 jainamate saptabhaGgayAH sambhavopadarzana purassarama nekAntavAdinastAna prati jijJAsitavyatvaM pramANavAkyatvamiti kartavyatvaM tanmImAMsAyA iti vAdakathopayogitvamevetyAkSepaH 10 tatmatividhAne jalpakathopayogitvasamarthanena paravAdijayAbhilASiNaH pratyapi tanmImAMsAyAH karttavyatvaM vatra pUjyaratnaprabhariva vanasaMvAda14-8 2-17 3-9 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 sAMkhya - bauddha- naiyAyika-vaizeSika- jaiminIya- vedAntinAmapi saptabhaMgyupagamassambhavatyeketi vAnpratyapi saptamImImAMsA kartavyA 12 atraiva mAyAyAkhaividhyAvedakaM tucchA caityAdipadyam 5- 1 ---- 6-3 13 jaina siddhAntarahasyAbhijJAnprati niruktamImAMsIdarzitaH prayogakA 14 saptabhaGgayAtmaka mahAvAkyameva pramANavAkyamityu papAdanam 15 naiyAyikAdyabhimatamasti ghaTa iti vAkyaM paramatakAstitvasaMzayanivartakatvAtpramANavAkyamiti tadapAkRtaM syAdvAdibhistasya tattvAsambhavoMpadarzanena 16 syAdvAdimate ghaTo'sti na veti saMzayasya ghaTaH kathaJcidasti na veti svarUpaparyavasitasya saMbhavaH tannivartakanirNaya phalakaM syAdastyeva ghaTa ityeMvottaravAkyamiti bhAvitam 7-15 17 atra prasaGgAt 'yathAvidheyamiti padyaM darzitam 7 - 21 18 vAkye'vadhAraNAvazyakatve vAkye'vadhAraNamiti padyaM darzitam 6-8 6-15 7-1 19 vAkye syAtpadasyAvazyakatve somayukto'pIti payaM darzitam 20 syAdastyeveti vAkye tajjanyabodhasya svarUpo 9 -- 3 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padarzanapurassaraM niruktasaMzayanivartakatvamupadazya pramANavAkyatvAsvIkaraNam 21 syAdastyeva ghaTa ityekAGgAtmakavAkyasyApi kathaM na pramANavAkyatvamityAzaGkA'pAkRtI 9-12 22 tatrotthitAkAMkSA sadbhAvamupadarya tanivRttyartha tanmUlasaMzayanivRttyartha ca syAnnAstyeva ghaTa itiH dvitIyamaGgAtmakavAkyasya tajjanyavodhasya copadarzanam 9-18 23 prathamabhaGgajanyavodhanivarNasaMzaya-dvitIyabhaGgaja nyabodhanivartya saMzayayobhinnatyopapAdanapurassaraM bhinnasaMzayanivartakasyaH dvitIyabhaGgajanyabodhasya janakatvAdupAdeyatvaM dvitIyabhaGgasyeti praznapatividhAnAbhyAM vyavasthApitam 10-3 24 kazcidastitva-kathaJcinnAstitvayoH paraspara niSedharUpatvAbhAve'pi yathA tatpatipAdakasaptabhaGgAtmakavAkyasya vidhiniSedhakalpanAbha vatvaM tathopapAditam 25 prathamabhaGgenAstitvaM dvitIya bhaGgena nAstitva cAvacchedakabhedena bodhyate, tayozca vidhiniSedha rUpatA spaSTaiveti matAntaraM darzitam 11-14 26 prathamabhaGge svadravyAdikamastitvaniSThamakAratAyA avacchedakatathA dvittIyathale paradravyAdika Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvastitvaniSThapratiyogitAyA avacchedakatayA ca bhAsate ityevaM bhaGgadvayaviSayayovidhiniSedharUpatopapAdakaM matAntaramupavarNitam 12-16 27 snadravyAdInAmastitvaniSThamakAratAyA avacche. dakatvasya paradravyAdInAM pratiyogyavRttInAmapi pratiyogitAvacchedakatvasya copapAdanam atra ziromaNisaMvAdazca 14-1 28 vyadhikaraNadharmasyAnuyogitAvacchedakakhamurarIkRtya dvitIyabhaGgamupapAdayatAM matamupadarzitam 14-17 29 praznapatividhAnAbhyAM syAdastyeva syAnAstyeveti tRtIyabhaGgasyAvazyaprayoktavyatvaM tanmUlavivakSA saMzayavailakSaNyaM tajjanyabodhavalakSaNyaM copapAditam 16-7 30 catuSkoTikaM saMzayamupagamya prakRte tathAvidhasaMzaya mupadarya tanivartakanirNayazcopadA tajjanakasya tRtIyabhaGgasyAvazyaprayoktavyatvamiti prakArAntarAviSkaraNam 17-18 31 praznapatividhAnAbhyAM vivakSAbhedasaMzayAkAGkSA saMzayavailakSaNyataH syAdavaktavya evaM ghaTa iti turIyabhaGgasyAvazyaprayoktavyamAveditam tatra tajja nyavilakSaNabodhato vilakSaNasaMzayanivartanaM darzitam 18-20 32 uktadizA syAdastyeva syAdavaktavya eva ghaTa iti paJcamabhaGgasyAvazyaprayoktavyatvaM vyavasthApitam 20--4 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 syAnnAstyeva syAdavaktavya evaM ghaTa iti paSThabhaGgasyAvazyapayoktavyatvamupavarNitam tatra vibhinnau saMzayanirNayau nivartyanivartakAdarzitau 21-6 34 uktadizA syAdastyeva syAnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTa iti saptamabhaGgasyAvazyaprayoktavyaM, tatra saMzayanirNayau vyAkhyAtI 22-4 35 bhaGgAnAM pratyekaM na pramANavAkyatvaM, kintu sahabhaMgyA eva tadityupasaMhRtam 23-5 36 saptabhaGgIjanyasamuccayabodha upavarNitaH 23-13 37 ekatradvayamiti rItyA tajjanyabodha AveditaH 24-20 38 vaktavyatvalakSaNadharmAntarasyAstitvAdivizeSata vaktavyatvAdInAM ca dharmAntarANAM sambhave tatpatipAdakAnAM bhaGgAntarANAmapi sambhavAtsaptabhaGgIvAkya meva pramANamiti na sambhavatIti pUrvapakSaH 26-4 39 niruktapUrvapakSapatividhAna 26-20 40 svAtantryeNa vaktavyatvaparyAyasya vidhiniSedha kalpanayA saptabhaMgyaparA sambhavatIti darzitam 27-9 41 astitvaviziSTanAstitva-nAstitvaviziSTAsti tvayoraikyAttatpratipAdakabhaGgAntarasya na sambhavaH, tathA punaruktatvAnnAstitvAdivaiziSTayamupAdAya dharmAntarasya tatpratipAdakamAntarasya ca saMbhava . iti darzitam 29-3 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 kAlpanikIyaM saptabhAti praznasya pratividhAnam 303 43 RjumatI-prati samabhaGgImImAMsopadarzanabhAtra nAdigupadAgitA ___44 saptabhaMgyAH svarUpopadarzanapurassaraM sabhAyAM vipakSa vijayAlakatvaM prAcAM sammamiti bodhanAya tadvacanaM ' yA praznA 'dityAdi darzitam 31-1 45 sarvatra dhvaneH saptabhaGgAyanugAmitve devamUrisUtrasaMvAdo darzitaH 31-8 :46 saptabhaGgIlakSaNapratipAdakaM devasUrisUtraM tadarthazca darzitaH 31-11 47 saptabhaGgayAnantyapratipAdakaM devabhUrisUtrayugmam 32-7 48 saptabhaGgIsvarUpapratipAdanaparANi saptamutrANi devasUreH, tadvayAkhyAnazca 32-13 49 syAdastyeva sarvamiti prathamabhaGgArthopavarNanam 33-10 50 bhaGgamAtre'vadhAraNAvazyakatApratipAdakaM 'vAkye'. badhAraNa'mityAdipapramuTTaGkitam 34--3 51 bhaGgamAtre pratiniyatasvarUpAvagataye syAtpadAvazya katvAvabodhakaM so'prayukto'pIti vacanamudbhAvitam 34-10 52 syAnAratyeva sarvamiti dvitIyabhanopapAdanam tatra ghaTa ityupalakSaNam 34-14 53 kSaNikaikAntavAdimate dvitIyabhAnarthakye utpatte zikAraNatvopadarzakaM 'utpattireveti padyaM darzitam 35---1 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 syAdvAdimate dvitIyabhaGgasArthakyamAveditam 55 syAdastyeva syAnAtyeva sarvamiti tRtIyabhaGga syopapAdanam 56 syAdavaktavya eveti turIyabhaGgasyopapAdanam 57 syAdastyeva syAdavaktavyameveti paJcamabhaGgasya vivecanam 58 syAnnAstyeva syAdabaktavyameveti SaSThabhaGgasyopa pAdanam 59 syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti saptama bhaGgasaGgamanam 60 anantabhaGgImasaGgavAraNapravaNaM devasUrimutratrikamupa darzitam 61 saptabhaGgayAH pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvatvaM vikalA dezasvabhAvatvaM ca sakalAdeza cikalAdezayorlakSaNaM ca tatpratipAdakaM devamRrisUtra trikamupadarzitam 62 kAlAdayazcASTApadarzitAH tatsaGghAhakaM kALAtmarUpeti pacamulikhitam 63 etacca daigambarIyAnumatamapri 64 kAlAdibhiraSTabhiH sakalAdezatvaM vikalAdezatva copapAditam 35-19 35-16 36-1 36-17 37---3 37-10 37-20 38-7 38 - 15 38-20 39-1 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 saptabhaMgyAH pratibhA sakalAdezatvaM vikalAdezatva mityabhyupagatodevamUrerAzaya upavarNita: 39-11 66 tatvArthatikRtAM mate syAdastyeva sarve, syAnA styeva sarva, syAdavaktavyameva sarvamiti bhaGgatrayasya sakalAdezatvaM, tadanyeSAM caturNA bhaGgAnAM vikalAdezatvamiti darzitam 40-4 67 etadupapAdanAya 'astiAnarpitasiddheH "5-31" iti sUtrabhASyasya vyAkhyAyAM vRttikRdgranthasyopayuktasyoTTaGkana, tadvivaraNa 4-11 68 devasUryAdyabhipretAkhilabhaGgasakalAdezatvapratikSeptu stattvArthavRttikRto'bhiprAya udghATitaH 43-1 69 bhaGgatraye sakalAdezatvasamarthakastattvArthavRttikRdgranthastadvayAkhyAnaJca 44-3 abhAgasyApi vastuno bAddhakalpanArUpo vibhAgo bhavatAtyatra 'bhAge siMho naro bhAge' ityAdi nyAya upadarzitaH 71 syAdavaktavyameveti tRtIyabhaGgapratipAdakasya tattvArthabhASyasya tattezvoTTaGkanam 72 kAlAdibhiraSTabhirabhedena varttanaM guNAnAM yugapadbhAva ekAntavAde na sambhavatIti tathAbhidhAnaM yugapadastitvanAstitvaguNadvayasya nAstItyavaktavyamityupapAdanam 41-18 70 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 kAlAtmarUpAdibhiH saptabhirabhedasambhavato yugapadguNadvayAbhidhAnAsambhavamupapAdya zabdenAbhe 7 dAsambhavatastadupapAdanaM tatra zuddhaH samAsajo vAkyAtmako vaikaH zabdo na guNadvayasya sahavAcaka ityupapAditam 74 saMgrahavyavahArAbhiprAyAttrayaH sakalAdezAH RjumUtrAdinayacatuSTayAbhiprAyeNa catvAro trikalAdezAH iti darzitam 75 tavArthabhASye prakArAntareNa sakalAdezAnAM trayANAM bhAvanA'trollikhitA 76 bhASye sUcitAnAM caturNA vikalAdezAnAM tatrAvRttau yatspaSTIkaraNaM tadullikhitam 77 arthanayazabdanayabhedena nayadvaividhyaM tatrArthanayAH saGgrahavyavahArarjumUtrAstrayastadAzritaiSA saptabhaGgIti darzitam 78 sAmpratasamabhirUDhaivambhUtanayAH zabdanayA ityupadarzitam 79 saGgrahavyavahArarjumUtrebhyo yathA saptabhaGgIpravRttistathA darzitA 80 vyaJjanaparyAyAH zabdanayAH teSu sAmpratAderyasya yathA'bhyupagamastathA bhAvitaH 81 zrImadbhiryo vijayopAdhyAyairbhAvitAyAssaptabhaGgI 51--2 53-5 53--8 53-16 58-16 59-3 59-13 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsAyAH pradarzanam 82 saptabhaGgayAtmakamahAvAkyameca pramANavAkyaM, na vanyadityatra sammatigAthAsaMvAdaH tadarthakathanazca 60-13 83 puruSavizeSamadhikRtyaikanayadezanAyA apyaduSTatve saMghAdakatayA sammatigAyA darzitA tavyA khyAnaca 84 saptabhaGgayAH saptAnAM bhaGgAnAmupadarzanam / 61-14 85 pradhAnIbhUtasattvavivakSayA prathamo bhaGgaH pradhAnI bhUtA sattvavivakSayA dvitIyo bhaGgaH, yugapatpradhAnIbhUtasattvAsatvobhayavivakSayA syAdavaktavya evaM ghaTa iti tRtIyo bhaGgaH tadvivecanA ca 61-19 86 yugapatpradhAnIbhUtasattvAsattvobhayamatipAdaka samAsavacanaM na sambhavatItyupapAditam 62--1 87 vyAsavAkyamapi na tathAbhUtobhayapratipAdakam anyadapi kevalaM vikalpaprabhavaM vA na tatpratipAdaka samasti 63-10 88 avaktavyatvanirvacanam 64-9 89 praznapatividhAnAbhyAM dvitIyabhaGgArthasaGgamanam 64-13 90 zaGkAsamAdhAnAbhyAM dvitIyabhaGgasya prathamabhaGgA. gatArthatvamAveditam 65-2 91 syAdavaktavya eveti tRtIyabhaGgasya SoDazabhiH prakAH samarthanam 65-93 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 92 tatra sAMkhyamatavyavacchedaka : prathamaprakAra AveditaH 65-18: 93 ghaTo nAma ghaTatvenAsti sthApanAvaTatvAdinA nAstItyevaM prathamadvitIyau tAbhyAM yugapadAdiSTo'vaktavya iti dvitIyaprakAra upapAditaH 94 vivakSita saMsthAnAdirUpeNa ghaTaH tadvyatirUpeNAghaTa iti prathamadvitIya, yugapattAbhyAmAdiSTo' vaktavya iti tRtIyamakAro bhAvitaH 95 bhavyAvasthArUpeNa ghaTaH pUrvottarAvasthArUpeNAghaTa iti prathamadvitIyau, yugapattAbhyAmAdiSTo'vaktavya iti turIyaH prakAro niSTaGkitaH 96 vartamAnakSaNarUpeNa ghaTaH atItAnAgatakSaNA bhyAmaghaTa iti prathamadvitIya, yugapattAbhyA mAdiSTo'vaktavya iti 97 cAkSuSapratyakSaviSayatvena ariscakSarindriya pratyakSaviSayatvenAghaTaH iti prathamadvitIyau, tAbhyAM yugapadAdiSTo'vaktavya iti SaSThaH prakAraH 98 zabdavAcyatvenAstyeva ghaTa iti prathamadvitIyauM tAbhyAM yugapadAdiSTo'vaktavya iti saptamaH prakAra upapAditaH 99 upAdeyAntaraGgopayogarUpeNa sanneva ghaTaH, heyabahiraGgarUpeNAsanetra ghaTa iti prathamadvitIyau, tAbhyAM yugapadAdiSTo'vaktavya iti aSTamaH prakAra 66-6 68-1 69-5. 70 - 1 70 - 18: 72-13 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upapAditaH 73-17 100 abhimatArthAvabodhakatvenopayogarUpo ghaTaH san . anabhimatArthAvabodhakatvenAsanniti prathamadvitIyau, tAbhyAM yugapadAdiSTo'vaktavya iti navamaHprakAro vibhAvitaH 74-15 101 ghaTatvena san ghaTaH sattvenAsan ghaTa iti prathama dvitIyau, tAbhyAM yugapadAdiSTo'vaktavya iti dazamaH prakAro nitarAmupapAditaH 75-16 102 arthaparyAyarUpeNa ghaTaH san vyaJjanaparyAyarUpe NAsan ghaTa iti prathamadvitIyau, tAbhyAM yugapa dAdiSTo'vaktavya ityekAdazaprakAro nirNItaH 77-16 103 dvAdazAdipazcaprakArANAM tRtIyabhaGgamAtrasamarthana___ pravarANAM pradarzanam 78-19 104 niravayavaM sattvamapyantyavizeSacadananvayitvAdavA cyamarthAntaraM, nijasvarUpo vizeSo'pyantyo'nandhayitvAdavAcyastAbhyAmavaktavyAbhyAM yugapadAdiSTo ghaTo'vaktavya iti dvAdazaprakAro darzitaH 78-20 105 sattvarajastamasAmaikyapariNatisandrutarUpaM nijaM tadanyamasandrutarUpamarthAntaraM tAbhyAM yugapadAdiSTo ghaTo'vaktavya iti trayodazaprakAra aaveditH| 79-13 106 rUpAdayo bhinnabhinna buddhivedyA asaMhRtarUpA arthAntaraM, sAmUhikamatyayagrAhya saMhRtarUpatvaM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nijaM tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavya iti caturdazabhakAro vivecitaH 81-20 107 rUpAdimAn ghaTa ityatra matubarthoM nijaH, rUpAdayo'rthAntarabhUtAstAbhyAmAdiSTo ghaTos vaktavya iti paJcadaza prakAro drshitH| 82-13 108 upayogo nijaH, bAhyo'rthAntarabhUtastAbhyA mAdiSTo ghaTo'vaktavya iti SoDaza prakAra AveditA 82-20 109 atra 'atyaMtarabhUehi' iti sammatigAthA saMvAdikA tavyAkhyAnazca 110 ekAdazasu bhaGgatrayasambhavaH dvAdazAdiSu paJcasvapi yathAmaGgatrayasyApi sambhavastathA darzitaH 111 atra syAdvAdimate pazupAloktAkSepa ullikhya nirAkRtaH 84--4 112 sammatirahasyAvedanaprayojanakaM sakalAdeza vikalAdezavibhajanaM zrImadupAdhyAyanibhAlitamu. . padarzitam 85-11 113 syAdastyeva syAnAstyeveti prathamavikalAdeza samarthikA aha dezo'iti sammatigAthA tavyAkhyA copadarzitA 114 syAdastyeva syAdavaktavya eva ghaTa dvitIyavikalA dezasya samarthikA 'sambhAve AiTo' iti 86-4 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatigAthA tadavyAkhyA ca 87-1 115 syAnnAstyeva sthAdavaktavya evaM ghaTa iti tRtIyavikalAdezasya samarthaka 'Aiho'sambhAve' iti sampatigAthAtavyAkhyAnayorupadarzanam 89--1 116 syAdastyeva sthAnnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTa iti turIyavikalAdezasamarthanamavaNa sabhAvA sabbhAve' iti sammatigAthA tadvivaraNapradarzanam 89--10 117 saptabhaGgasamudAya eva saptabhaGgItvaM pratyekabhaGge'pi taditi lakSaNabhedAkalito vivekaH 90--2 118 dvidhA sunayatvaM, pramANa-durnaya-sunayabhedena vAkyatraividhyaJca 90-8 119 AdhadvitIyabhaGgayosvaividhya, tRtIyacaturthayordaza vidhatvaM, paJcamAdInAM triMzadadhikazataparimANatvamityAdi zrImanmallavAdiprabhRtidarzitamityA veditam 120 saptaiva bhaGgAssambhavanti nASTamabhaGgAdaya iti yadu. pAdhyAyaissamarthitaM tadupadarzitam 90-18 121 nayaprabhavAyAssaptamabhaGganyA yo bhaMgoM yannayaprabhavastadupadarzakopAdhyAyagranthasyollekhaH / 92-3 122 tatra 'sattaviyappo' iti sammatigAthA tadartha yorupadarzanam 123 prathamabhaMgaH saMgrahe dvitIyabhaMgo vyavahAre tRtIya 92--4 yamagoM vyavahAra Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMga Rjumutre ityAdi darzitam 92-10 124 praznapatividhAnAbhyAM tRtIyabhaMme nimittatvamRju sUtrasyopapAditamityarthanaye sptbhNgaaH| 92-19 125 samApi bhaMgArazabdanaye ityekaM vyAkhyAnamA 93-17 126 prathamadvitIyabhAveva zabdanaye na tvavaktavyabhaMgaH iti dvitIyavyAkhyAnaM TIkAkRtaH / 94-8 127 TIkAkRto vyAkhyAnasyAsaMgatatvamupadaya svayaM vyAkhyAnAntaraM kRtamupAdhyAyena, tatrAvaktavya maGgasya zabdanaye'sambhava prakArAntaramAveditam 95--5 128 samabhagyAH pramANavAkyatvanayavAktve kAraNadvArake . aavedite| 96-18 129 pramANajanakatvAtpramANasaptamaGgI. nayanajanakatvAnnayasaptabhaMgItyevaM dvaividhyaM darzitam 96-22 130 sAmAnya saptabhaMgo vizeSasamabhaMgItyevamapi dvaividhyaM viSayabhedaprayuktamAnantyaM saptabhaMgyA iSTameveti 9.7--5 131 nayadvayAbhyAmeva saptabhaMgI pravRttiriti sAmAnya- vizeSobhayaviSayikaiva saptabhaMgI na tu tadekamAtra viSayiketyAzaGkAyAH pratividhAnaM saralAnAm 97-15 132 parAparasaMgrahAdibhedata ekenApi nayena saptabhaMgI pravRttiriti pratipAditaM samAdhAnAntaram 98--3 133 tRtIyasya yathA RtumUtrasamutthatvaM tathopapAditam: 99-22 134 bhaMgAntarANAM nayadvayAdiyojanayA samutthAnam Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 tathA sAmAnyasaptabhaMgA vizeSasaptabhaMgyupapAdanam 100-16 135 RjusUtranayAnAzrayaNe'pi tRtIyabhaMgapravRttiryAbhyAM nayAbhyAM prathamadvitIyau tAbhyAmevetyupAdhyAyabhinnAnAmAzaya upapAditaH 104-2 136 praznapatividhAnAbhyAM pramANasaptabhaMgI-nayasaptabhaMgIti bhedavyavasthA kRtA 105--4 137 devasaripazcitanayanirUpaNamadhikRtya nayasAmAnya lakSaNaM, tadgatavizeSaNopAdAnaprayojanaJcA veditam 106--17 138 dravyAthikaparyAyAthikabhedena nayadvaividhya, dravyA rthikasya lakSaNaM tanmantavyazca darzitam / 107-18 139 paryAyArthikasya lakSaNaM tanmantavyazcAveditam 108----1 14. saiddhAntikamate naigamasaGgrahavyavahArarjumUtrAzcatvAro dravyAthikAH, zabdasamabhirUdvaivambhUtAstrayaH paryAyAthikAH AdhAstrayo dravyArthikAH, RjusUtrAdyAzcatvAraH paryAyAthikAH sanmatikRnmate, atra saiddhAntikamatamupapAditam 108-11 141 naigamasya saMgrahavyavahArayorantarbhAvAnnayAH paDiti mataM, sAmpratAdInAM zabdanayatvena saMgrahAtpazca nayAH catvAro nayA iti ca matabheda AveditaH 109-12 142 pradeza-masthaka-vasati-dRSTAntairyathAkramaM zuddhibhAjo nayA bhAvitAH 109-18 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 naigamanaye dharmAdharmAkAzajIvaskandhAnAM taddezasya ceti SaNNAM prdeshsviikaarH| 109-19 144 saMgrahanaye dharmAdharmAkAzajIvaskandhAnAM paJcAmeva prdeshaabhyupgmH| 109-20 145 vyavahAre pazcavidhaH pradeza ityupgmH| 110-.-.5 146 RjumUtranaye pradezaH syAddharmAstikAyasya, pradezaH syAdadharmAstikAyasya, pradezaH syAdAkAzAsti kAyasya, pradezaH syAtskandhasyeti bhjnaa| 110-11 147 zabdanaye dharme dharma iti vA pradezo dharmaH, adharme adharma iti vA pradezo'dharmaH, AkAze AkAza iti vA pradeza AkAzaH, ityevamabhidheyam, jIva- skandhayostu jIve jIva iti vA pradezo nojIvaH mkandhe skandha iti vA pradezo noskandha ityevamabhidheyam / 110-19 148 samabhirUDhanaye dharmazcAsauM pradezo dharmapadezaH, adharma zvAsau pradezo'dhabhapradeza ityAdheva vaktavyama 111-18 149 evambhUtanaye dharmAdInAM dezapradezauM na sta iti dezapradezakalpanArahitamakhaNDameva vastvabhidhAtavya miti / 150 dhAnyamAnavizeSaH prasthakaH tatra vanagamana mArabhya prasthakaniSpatti yAbannaigamabhedA yathottarazuddhAH, atizuddhanaigamastu AkuhitanAmAnaM prasthakamAheti bhAvitam / 112-21 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 etadviSaye vyavahArasya naigamAdavizeSaH 152 saMgrahastu zuddha eva dhAnyamApanavizeSalakSaNa kriyAkaraNavelAyAmeva prasthako'yamiti svIkarotIti 113 - 13 153 RjusUtrastu niSpannasvarUpo'rthakriyAhetuH prasthakaH tatparicchinnaM dhAnyamityubhayaM prasthaka ityAha 154 trayospi zabdanayAH prasthakena dhAnyaM mIyate ityAkArakadhAnyamAnanizcaya lakSaNa prayojanAbhijJasvarUpaprasthakAdhikArajJagataH prasthaka nirmANakartRrUpaprasthakakartRgato vA prasthakopayoga eva prasthaka iti svIkurvanti 155 vasatirAdhAratA sA yathottarazuddhAnAM naigamabhedAnAM lokamArabhya devadatta gRhamadhyaM yAvadavaseyA, atizuddhanaigamanaigamastu vasana vasatItyAha aidamparyamatropavarNitam 114-13 156 vasativiSaye vyavahAro naigamasamAnAbhiprAyaka: 116 --7 157 upacArAnabhyupagantA saMgrahastu saMstArakArUDha eva 113-12 114-1 114-7 vasatItyAha 158 Rjutrastu yeSvAkAzapradezeSu kSaNikeSu kSaNikasya devadattAderyadevAvagADho varttamAnasamaye tadaiva teSu tasya vAsamabhyupaitIti 1959 trayo'pi zabdanayAH svAtmanyeva vasatimabhyuSagacchanti 116-13 116-17 117--2 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 lakSaNAntarANi naigamasyApAkRtya nirdaSTa lakSaNamupa. darzitam , tatrAvyAptyAdidoSaparihArazca 117-6 161 naigamalakSaNasya pramANe'tivyApteH parihAraH . 119-7 162 naigamanayo nAmAdinikSepAn caturo'pyabhyupagacchati 119-12 163 tatra nAmanikSepamarUpaNam 119-13 164 sthApanAnikSepanirUpaNam 119-17 165 dravyanikSepanirUpaNam 119-21 166 bhAvanikSepanirUpaNam 120--4 167 nAmanikSepAbhyupagantA nayo'pi nAmanikSepasta. nmatamupadarzitam 120--8 168 'jattha ya jaM jANijjA' iti vacanaprAmANyA. nikSepacatuSTayasya sarvavastuvyApitvaM. yatra vyabhi cArastadbhinnatvamupAdAya vyAptiriti matamAveditam 120-19 169 anabhilApyabhAveSvapi kevaliprajJArUpa nAmAbhyu pagamya nirvizeSitavastutvavyApakatvaM nikSepacatu yasya ye'bhyupagacchanti tanmatamupadazya tatpatikSeptamatamupadarzitam 121--3 170 dravyanikSepasya vastutatvavyApakatvopapattaye devajIva kAraNatvAnmanuSyajIvo dravyajIva ityupagamasya duSThalamAviSkRtam 121-18 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 171 guNaparyAyaviyuktaH prajJAsthApito dravyajIva iti matasya matAntarasyApi ca khaNDanam 172 dravyArthikasya naigamasya nikSepacatuSTayAbhyupagantRtvaM na sambhavatItyAzaGkayA vyudasanam 173 saGgrahanayasya lakSaNam, tatra doSaparihAratha 174 saMgrahanayamantavyopadarzanaM tanmUlikA aupaniSadAnAM 121-21 yuktayaH 175 saMgrahasyApi nikSepacatuSTayAbhyupagantRtvaM nAmni sthApanAyA antarbhAvAtsthApanAM necchasyayamiti matasya khaNDanam 122-4 122-19 123-18 -124-4 276 vyavahArasya lakSaNaM, tasya sAmAnyAnabhyupagamapurassara vizeSAbhyupagantRtve ' vacca viNicchiyatthaM' iti mUtra pramANatayA darzitam 177 laukikasama ityAdi taccArthabhASyaM tatra vizeSapratipAdanaparaM yathA tathAssveditam 178 vyavahAro'pi nikSepacatuSTayAbhyupagantA, sthApanAM necchatyayamiti matasya khaNDanama 179 RjumUtrasya lakSaNaM tatra 'paccuppaNNaggAhI' iti sUtra pramANam 180 ' satAM sAmpratAnAm' ityAdi tattvArthabhASyAbhitaM talakSaNaM vyavahArAtizAyitvapratipattaye. 181 prAcAM mate'syApi nikSepacatuSTayAbhyupagantRtvaM, 126-15 127-5 127-11 127-18 128- 9 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyanikSepaM necchatyayamiti siddhasenamatam tatra "ujjusuttassa" iti sUtravirodhaH 228-12 182 sAmpratAdInAM zabdanayatvenaikyamiti mate tritayAnugataM lakSaNam 129-3 183 sAmpratanayalakSaNam 129-10 184 sAmpratasyaiva zabda iti saMjJeti mate tallakSaNaM, tatra 'icchai iti' mUtraM pramANaM, "vizeSitatara" ityAdipadyadvayaM nayopadezasya saMvAdakaM, tadvizeSa bhAvanA nayarahasyagatopAdhyAyAnAM darzitA 130--2 285 RjusUtrAcchabdanayasya vizeSabhAvanAyAM saptApi bhaGgA upadarzitAH 131-1 186 atra vizeSAvazyakabhASyasaMvAda upapAditaH 133-10 187 RjusUtrAtsAmpratasya vizeSa prakArAntaramuga darzitam 188 samabhirUDhasya lakSaNam tatra 'vatthUo' iti sUtraM, tatvArthabhASyazca pramANamupadarzitam 134- 1 189 upAdhyAyadarzito'syAbhiprAya AveditaH 134-15 190 nayarahasyaprakaraNagatamevambhUtasya lakSaNaM, tatra sUtraM tattvArthabhASyazca pramANamAveditam 135-18 191 etatsiddhAntAvedanam , tatramANadhAraNAbhAvAtsi ddhasya na jIvatvaM, tatra bhASyasaMvAdaH 136-3 192 jIvo nonIvo'jIvo no'jIva ityAkArite Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 naigamAdInAM samAnArthakatvam, evambhUtasya tadvailakSaNyamupapAditam 193 digambaramatamuparzitaM, tatra bhAvaprANadhAraNAsiddhasyaivaivambhUtanaye jIvatvaM na saMsAriNaH, tatra dravyasaMgrahavacanasaMvAdaH 137-4 194 etanmatasya cintanIyatve yuktistoma AveditaH / 137 - 15 195 etannaye siddhasyApi sattvAtmasvabhAvatvam, mAtranikSepa evAyamurarIkarotIti / 196 zaktigrAhakatayA nikSepANAmupayogaH, arthanavasamutyasaptabhaGgayAmarthanayAnAM zabdanayasamutthasaptabhaMgyAM zabdanayAnAmupayoga iti nikSepanayanirUpaNaM prakRte nAsaMgatam 197 prazastau pramANanItisvabhAvAbhyAM saptabhaMgIbhyAM vAde parajetRtvaM syAdvAdinaH 136-10 198 nayaprabhavatvaM saptabhaMgyA viziSyAveditam 999 nikSepanayAbhyAM saptadharmANAmekatrA vizeSatassusaMgatatvam 200 pratibhaMga saptabhaMgyA nayakRtatvato'saGkIrNa svabhAvatvam 201 atra doSAvazyambhAvaH tacchodhanaM tadvyAvRtInAM kRtinAmabhyarthanaM vinaiva kRtyam 202 padyadvayena guruparamagurUNAM zrInemimurIzvarANAM 138-14 138-16 139-1 139-5 139-9 139-13 139-17 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stavanaM ziSyamUrisamaSTinAmagarbhitam 139-21 203 guNakadambena paramagurorudayamareH stutiH 140---7 204 svagurornandanasresstavanam 140-11 205 granthakartRnAmagranthotkRSTatvagranthaphalAzaMsAdyupadarzanam 140-15 206 granthanirmANasthAnakAlaparicaya 140-19 iti saptabhaGgImImAMsAnukramaNikA samAptA / / // nikSepamImAMsAprakaraNasya viSayAnukramaNikA // aGkaH viSayAH pR0 paM0 1 maGgalAcaraNe zrIvIramabhornamaskaraNam 2 guruparamaguru-paramaguru-gurUNAM namaskaraNapurassaraM kartuH kartavyagranthasya ca nAmollekhaH 3 nikSepamImAMsAkartavyatvAkSepe tatva-tadadhigamopAyAnyataratvAbhAvaH zaktigrAhakatvAttadabhidhAnaM tu tatvArthAdhigame sarvataH prathamameva prasaktaM, kozAdeva vA zaktigrahe na tadabhidhAnAvazyakateti 2-1 4 nikSepasyApi tatvabhUtatvamatavena tatvavyavasthAnupapatteH, pramANanayayorivAsya caturvidhasyApi zaktigrAhakatayA tattvanirNayanibandhanatvamaprastutArthApAkaraNapastutArthavyakaraNaprayojanakatvenopapAditam 3-3 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhihitam 5 tantrAntarIyairapi nikSepa AhataH 3-22 6 tatra gautamIyAnAM nikSepacatuSTayAbhyupagama Ave dito nAnno'pi padArthatvasvIkArAvazyambhAvataH 4-5 7 vaiyAkaraNaistu kaNThata eva nAnnaH padArthatvama 4~-8 8 pramANanayayonikSepApekSA vyavasthApitA atraiva prasaGgAtsyAdvAdaprabhavajJAnakevalajJAnayomukhyavRttyA prAmANyaM, syAdvAdasaMskAravalAdeva sarvadharmAvabhAsanato jJAnAntarANAM prAmANyamatropAdhyAyasammatiH, tata eva nikSepApekSApyazeSasya prmaannsy| 4-15 10 nayApekSyatvaM nikSepasyopapAditam 11 pramANanayAvapi nikSepeNApekSaNIyAviti / 6-22 12 pramANasya jaghanyato nikSepacatuSTayAbhyupagamA, nayasya tu keSAzcinmate dravyAstikanayasya nAmAdinikSepatrayAbhyupagamaH, paryAyAstikasya bhAvanikSepAbhyupagama iti 7-7 13 nikSepasya navasvarUpatve'pi paugalikazabdA. ntarbhUtatvAnna pRthaktayA tasvaparigaNanasUtre na parigaNanam 7-15 14 evaM pramANanayayorapi jIvatattvAntarbhUtatvAdeva tatsUtre na pRthaggaNanam 7-21 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 nikSepasya tatvavivaraNAGgatvameva na tu tattvAdhi____ gamopAyatvamiti tatpadarzakamUtre na tasya kathanam 8--2 16 nikSepasya nirdezAdiprarUpakasUtre satsaMkhyAgrupada kisUtre ca na parigaNanaM kintu pRthaksUtrasUtraNIyatvamityupapAditam 8-11 17 nikSepAnabhidhAne'pi tatvasUtrapravRttistadanantaraM nikSepamutrapravRttirityupapAditam 18 vyAkhyAGgasya nikSepasya yathA na zaktigrAhaka kozAdito gatArthatvaM tathopapAditaM prasaMgAdatra nAmanikSepAdicatuSTayasvarUpamapi lakSitam / 9-11 19 svargAdhipendramadhikRtya yathA nAmanikSepAdicatuSTaya pratistathA nAmendragopAladArakamadhikRtyApi nAmanikSepAdicatuSTayapravRttissambhavatIti prazno ttarAbhyAmupapAditam 20 kevalajJAnaikasamadhigamyeSu zabdAnabhilApyeSu bhAveSu vAcakazabdAbhAvAcchaktigrAhakavacanavizeSalakSaNa nikSepAsambhave'pi nikSepasvarUpayogyA AkRtidravyabhAvAssantyetAvatA nikSepA upAgatAH, nAma tu nikSepaviSayakasvarUpata eva nAstIti na tannikSepa iti praznottarAbhyAM darzitam 21 atra yeSAM nAmaikamAliyAvAzimAmAndira Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAnAbhAve tadaMganikSepAbhAva iSTa eveti darzitam / 22 nikSepasya nirUpaNIyatve vyavasthite tallakSaNaviSayakaH / praznaH tatra lakSaNAntaramAzaMkyApAkRtam 14-13 23 tatmatividhAne viziSya vyAkhyAGgatvamupapAdya nikSepasAmAnyasya lakSaNaM tasya sarvalakSyasamanvayazca drshitH| 15-20 24 nAmAdinikSepAbhyupaganturnayasya nAmanikSepatvaM tanmantavyaJcopadarzitam 17-20 25 vastumAtrasya nAmarUpatve'numAnaM pramANaM doSApanodazca 18-2 26 arthasya nAmarUpatve 'vyaktau naSTe'pIti vacanamupadarzitam 19-4 27 nAmno'rtharUpatA''zaMkya parihatA 28 nAmanikSepanayodbhUtasya bhartRharimatasya pradarzanam 19-20 29 tatra 'na so'stIti padyadvayamupadarzitam 20-4 30 sthApanAnikSepAbhyupagantA nayaH tdruupH| tanmate sarvasya vastuna AkArarUpatve'numAnaM pramANaM tadabhidhAyacopadarzitastathAvedakaH 20-8 31 etadabhiprAyamAzritya 'kulAlavyAteriti vacanaM, tanmUlakatvaJca naiyAyikAdyupagamAvayavAvayavivAda___ syopapAditam / . 32 nAmasthApanAnikSepadvayamUlakatvaM vedAbhyupagate ja Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23-14 25-12 gato nAmarUpAtmakatAvAde, tatra 'saJcitsukhAtmaka miti vacanamullikhitam 33 dravya nikSepAbhyupagantA nayo dravyanikSepaH, tanmate sarvasya dravyarUpatve'numAnaM doSaparihArazca 24-16 34 etanmate trikAlAvartino'vastutve 'na vyakteH pUrvamastyeveti' padyatrayamupadarzitam 35 dravyanikSepaprabhavaH pariNAmavAdaH sAMkhyasya viva tavAdazcAnirvacanIyavAdaparyavasanno vedAntino jainAbhyupagatapariNAmavAdavyatirikta upapAditaH 25-18 36 jainavedAntipariNAmavAdayorabhiprAyopadarzanapura____ssaraM bheda upapAditaH vivarttavAdazca drshitH| 26-14 37 bhAvanikSepAbhyupagantA nayo'pi bhAvanikSepaH, tanmate sarvasya vastuno bhAvarUpatvameva, tatrAnumAnaM pramANaM, tadabhiprAyazca spaSTIkRtaH 27-19 38 bhAvanikSepamUlaka saugatadarzanaM, tanmate yathA na dravyanAmAkRtInAM sambhavastathopapAditam 28-22 39 niSkarSApadarzane nAmaghaTAdizabdAnAmavazyAbhyupa gantavyatvaM, teSAM pratiniyatArtha nikSepatvaM, nAma nikSepAdinAM caturNA lakSaNAni ca darzitAni 29-14 40 nAmAdi caturpu padAnAM zaktyavabodhakaM vacanaM nikSepa ityasya nikSepasAmAnya lakSaNatvamapAkRtam 30--5 nAma-sthApanA-dravya-bhAvAnyatameSu zaktipratipAdakavacanaM nikSepa ityasyApi nikSepasAmAnyalakSaNatvaM vyudastam . 30-15. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *42 atra bhAve vibhinnasambandhena vartamAnAnAM nAmAdi caturNA vibhinna nikSepaprayojakatvamupadarzitam 30-17 43 nikSepasAmAnyalakSaNamupadarya tasya tattatpadavizeSa nikSepasAmAnyalakSaNaparyavasAgamAviSkRtam 32-5 44 ghaTAdipadAnAM nAmaghaTAdyarthakatve'pi na nAnArthatvaM haryAdipadAnAJca nAnArthatvamityatra vinigamakamupa. darzitam 33-2 45 naigamAdi RjusUtrAntAnAmarthanayAnAM sarvanikSepA. bhyupagantRtvaM zabdanayAnAM bhAvanikSepAbhyupagantRtvaM saiddhAntikamate, navyamate RjumUtro dravyanikSepaM nAbhyupagacchatItyAdivicAro granthAntarato'vaseya ityupadezaH 33-15 46 prazastau zrImanto nemisUrIzvarAstatpaTTAlaMkArA udayamurimahodayAstatpaTTavibhUSaNA nandanamrayazvAtiparamaguruparamaguruguravaH stutAH 34--2 47 granthakartuH svanAmakhyApanapurassaraM nikSepamImAMsA bhidhagranthasya viziSTaguNasya viSudhagaNamodapradAnA. zaMsanaM satAM tadgatajaina vicAravahirbhUtArthagumphanadoSakSamAprArthanam 34-12 48 granthasamAptisamayopadarzanapurassaraM siddhiphaladAnAzaMsanam 34-18 // iti nikSepamImAMsA'nukramaNikA samAptA // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // saptabhaGgImImAMsAprakaraNasya zuddhadhazuddhipatram // zuddham azuddham pR. paM. zuddham azuddham pR. paM. rA mi rAmi 1-13 vAkyatvenA vAkyenA 9-14 pratibhAn pratimAn 2-1 vAcyaM vAkyaM 9-16 santvartha santyartha 2-12 vAcya, yataH vAcyaM yataH 9-18 bhAvA, bhAvAH 2-15 uktA- uktA 9-20 bhAvAda bhAvada 3-5 ratvAni ratvani 10-1. yAssaM gayArasaM 3-18 niSThapa niSThA- 10-2 mavigA mAvigA dinaH / nanu dinaH nanu . 10-3 vAkyasya vAzyaM 4-3 sti svAsti / vA 10-20 bhanIpramANa bhajI pramANa 4-1, bhavatyevo bhavatyavo 11-2 midayA bhidhayA 4-17 syAdvAdina syAdvAdapra 11-7 mA'ne nA nai 4-18 niSThA niSTapra 11-20 ni| niH4-19 saMzayani saMzayAni 13-9 - guNa gu5-18 katAni katAnivikatva . vitva . 6-6 rUpitAni 13-18 prabhRtipraNIta vidhayA'pi vidhayA sti 14-6 grantha pramRtiprantha -6-10 yuktisUtraNasUtra yuktisUtra 14-1. gArthobo jhArthAda vo 6-14 / / tathA 14-18 pattyA . patyA 6-18 navA ghaTa iti na veti 15-~3 yaM prati kA yatikA 7-12 vyatvam vyatvam 15-10 stisvavi stivi 7-17 dharmadvayaviSayaka .. yayoktyA yathoktyA 7-22 pratipatti viSa* evaM eMva . .. yiNI kiM prA'stitva... 'titva 8-9 dhAnyena vidhitakatiDAta takavAda yanta 9-7 niSedhadharmadvayakta dharmadvaya 16-10 *: 111111IIIIII intill yathA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SatAkatve prakAratAnirU prakAratAnarU 17-8 yathA tathA kiM yathA kiM 22-5 nirUpita paradra eva ghaTa iti eva iti 22-10 vyAyapekSayA nA. bhAvaniSTha bhAva niSTha 22-14 stitvaniSThapra ratAnirU ratA nirU 22-14 kAratAnirUpita nirUpita 14-- 4 bacchi- vAcchi 22-14 nivattakasya nivartakaH 14-16 lakSaNAyAH lakSaNA prayoktavyasvaM prayojyatvaM 18-14 sapta- saptama. 23-8 prathama prathamA 18-16 / mAyA eva dvayeya cet, na, yato bhAvatvAvacchinna bhAvAvacchinna 34-6 sti nAsti 19-2 niSThapraniSThapa 24-12 yo yuga yaH yuga 19-18 tA tAdavizetAkatve 24-12 zyanA kSya nA 19-21 prayoktavyAvaM prayojyatvaM 20-4 ratAnirU ratA nirU 24-22 ityevaM prayujya- ityevaM prayujya ratAnirU ranAnirU 25-11 mAnaM mAna saMzayavi dhyatA tani dhyatA tani 25-21 zeSatanmUlazkA tArazavodha tAdRze bodha 26-14 kSA nibattakaM vaktavyatvasya vaktavyasya 26-16 tathA kathaJcida vyatvAkhya vyasvAkha 26-18 stitvena sahAvaktavya ca yad yadrUpeNa ca yadrUpeNa 36-22 tvasya sahabhAva d vaktavya dakktavya 25--3 vivakSayA syAda. matyeva syAda. pravRtabhaGga pravRttamA 27-~-4 vaktavya evaM dharma dhama 27-5 ghaTa i-yevaM pra. veti svatantra veti| yujyamAnaM 20-10 svatantra 27-1. baktavyatvavAn vaktavyavAn 20-16 vyaH syAda* vya syAdabena saha saha vaktavyaH ktavya 25-15 bhAyo svena sahamAvo 21-8 tadvitIya tadvitIya 24-6 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGga iti na tRtIya iti tRtIya 28-10 dhanatvamiti dhanarmiti 35---4 SaSThabhaGge SaSTamabhaGge 28-10 nIntasya nIntanasya 35-12 bhaGgaprati ma prati 28-11 vizeSitaM vizeSita 35-18 nATamo naSTamo 28-18 paNAni paNA ni 36-2 dharmaH pravi dho na praci 28-18 sUryAcandra sUryacandra 36-11 pratipAdyate dvi. darthadvayatra darthapa 36-12 tIyabhaGgena katha. niSedhapU niSedhatvapU 37-3 zcitrAstitva la saptamabhaGga 42-6 kSaNaniSedhadharmaH pratipAdyate mAtrasya tata maatrsy| tata 42-15 pratipAdyate iti iti 28-21 tIti Adyau tIti / Adyau42-18 dhikaraNatti dhikavRtti 29-6 kRtyA kRtvA 43-1 yugaparata yugaprasna 29 . sasvAdera sattvAdira 43-14 bhaGgo'styeveti bhaGge'styeveti29-17 lakSaNaM teSAM lakSaNaM vA seSAM43-22 deva na nAsti deva nAsti 29-19 zrayamasatva zrayamamatvamA bhaGgAnA mAnA 30 -3 sasva44-11 danacA danastvA 30-4 yA ta yAta 45-3 svasva namittA svatva nimittA3..-8 bhaGgo'pi bhaGge'pi 44- mAnAssantaH mAnAH santaH30-9 stitvanA stinA 48-13 bhaGgImImAM bhaGgobhImA 30-13 cA bhAvAt ca bhAvAt 48-21 maGgolakSaNa bhanI lakSaNa 30-15 tataH samAsa tata :samAsa 51--8 bhidayA bhidhayA 31-1 vyAt syAt, 51-13 dhvanirbidhi dhvanividhi 31-8 mabhidhAno mabhidadhAno 52-13 pramANAvA pramAgabA 31-15 kAla-- kAla 56--1 tyupAdAnAt tyupAdanAt 31-18 yatastu yastu 56-20 prasaGgo na prasaGge na -19 pratyathai pratyaya 59-17 caitAni ca tAni 32--11 tvAtpramANaM, svAtpramANa, 60-12 partavyatvam, kartavyam , 34-5 jAtaM tu jAta tu 61-7 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityA pATavArtham pATanArtham 61-11 prAhmANI prAthAnA 2- bhalo, nApi bhaGgo nApi 62-15 vacanavize vicanAvize 83-15 kSitaM kSita 63-2 sattathA sa tathA 83-15 Saya paya- 63-8 vizuddha vizuddha 83-18 mityA 63-9. svatantraikAnte svatantrakAnte 83-21 dRzaM zaM, 63-12 nupapanna, nuppanaM 84-6 smaka eka tmakaM eka 63-20 dakapura dapura 84-15 sadasadu sadasadu 64-7. zeSadharma zeSadhama 85-16 davAcyatvamiti davAcyamiti 65-10 vivakSA vipakSA 85-17. cAghaTa iti dvi cAghaTaH dvi 68-3 dakAH dkaa| 85-10 gopAladArakA gopAlakA 68-9 ko'sya viko'syAvi 86-19 vezaH sa veza sa 68-9 tvayoratra skhayosta 87-22 maGgaH sa bhaGga sa 70-16 mayyotsargika mapyotsargika 84---6 janyapratyakSaviSa janyaviSa 70-18 vyatvaveM vyava8 -9 anyapratyakSaviSa janyaviSa 70-19 mittaM phalA mittaphalA 88-14 vaktavyaH vaktavya 7-4 pratyeka pratyeka 90-15 tyevaM tyeda 74-14 tatprati ta pati 91-6 katvaM tatrA katya tatrA 74-17 yayAbhyAma ryayAma 91-20 bhaGgaH, bhaGga, 74-19 bhArthatvA- ; bhaGgAthatvA- 91-20 vivakSitatvaM, vivakSitaM 75-17 madbhirya bhadriya 92-2 dvitIye ghaTA dvitIyaghaTA 78-12 pavamaGgo vyabhako 93-11 vyatvamapi bamapi 79-10 vA'nyathA vanyathA 94-7 pratiniyatA pratinivyatA 79-15 ra sU rajusU 94-9 bhavAdana bhAvadatra 81-1 bhaGgayarthajJAna / bhanaya jJAna 95--5 samma- samma 41-15 namaH pRthak natra pRthak 95-20 ttaraM na sandra ttaraM sandra 81-17 ityatI ityo 95-22 sAmUhika sAmuhika 81-22 mImAMsataM mImAsitaM 56-18 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 mityevaM mitvevaM 96-21 ityevaM sati ityevaM pAcantana pAdyastatra 97-21 loke loke 112-10 do'styeveti do'styaveti94-4 drau tena sama dvaissama 112-17 stitvannamastitvambha 94-18 te vartate 113-4 svAdisAmA tvAdi sAmA 101-9 tatprasthaka tatprathaska 113-11 ityAdare ce ityAderace 102-1 / / nagamAmi naigamabhi 115---1 na tvenAstyeva natve naastyev|02-1 bhayA'bhyu bhayo'bhyu 115-~~9 dikaca dizca 1.2.10 viziSTasvatantra svatantra 118-11 saMgrahaNA saMpraNA 103-2 tvaviziSTa svatantratvasvatantra 118-12 ttakavyava- takakavyaiva 1039 sambandho, sambandhA 121-17 nyonyAsaM nyonyasaM 104- manuSya- manuSya 121-18 maGga bhaGga 105-1 dravyamAtrA dravyAmAtrA 122-5 zamAhI zApratikSepI 106-19 tyAbhyupagame svAbhyagame 122.--- yakadeza yeka deza 107-9 pravaNA pra pravaNApra 122-18 yatAzUnya yazUnya 107-10 nAt sa nAsa 122-20 tatsammato, tatsammatI 108-1 yatra sa tyatrasa 122-21 mAtragrAhitvaM mAtra prAhitvaM 108-5 sarpasyevA sarvasyevA 124-2 vAntarbhAvAt cAntamadAt 109-11 valakSaNaM tvaM lakSaNaM 124-10 naya nayasa 109-16 nAmni, nAmni 124-17 pradeza pradeza 109-20 nAmendre go nAmendra go 125---2 meva pra mevapra 109-21 eva eva, 125----6 evamadharmA evaM dharmA 11-1 tadA tathA 125-9 kAyapradezaH kAya pradeza:110-14 SAmeva nA SAM yannA 125-15 skandha iti vA skandha iti 111-15 nibandhanaM nibandhana 125-21 pradezaH skandha nasa . na sa 126-4 iti saptamIprayoga- saptamI nAnorvi nAmro vi 126-5 prayoga- 111-11 / / sAmAnyAna sAmAnyana 126-22 liitritunniliitin Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tipra ranyApoha nyopoha 125-5 he" ho" 137-14 sthApanA sthApanA 127-17 nimittasvAt , nimitvAt 134-15 maseyaH mavesayaH 128-12 dvayavahArA dvayahArA 138-2 evArthakriyA evArtha kiyA128-15 svataM rUktaM 138-3 bhAvAvizya bhAvAvetya 128-18 sattvaH, attva, 138-14 naparyAyA* narpayAyA- 129-12 / nAma- nAmA. 135-16 ppaNNaM puNNaM 130-5 yA'stitvanA vA'stinA 138-17 tarapratya tarappatya 130-9 saptabhaGgI sapta bhaGgI 138-22 venA denA 131-2 nAjA nA jA 139-1 eka, kumbhaH eva kummaH,131-5 yathA- yathA, 1397 bhA 161-13 ti-pra 140-1 ddezyatvAnna devavanna 132-8 mapra mapa 140-4 yo bhaGgaH ya mA 132-17 tAja TAH ja 140-6 bhyAme bhyame 133-- yaH zrI yatrI 140-~vyazca nca 133-0 nekAnta naikAnta 140 --- hItaSa hitazca 133-18 vaizara vaizara 140-21 NaM vastu Na vastu 133-22 dityake, ditye, 140-21 ti / ti 134-8 mImAMsA''zvina- mImAMsA parAdha paro'dhya 134-10 zuklage suracito tAt kRtA'pi saM 'pisaM 134-15 rAkAdane ''zvinAsite parAge pakAre 135-12 modadAprauDha rAkAdine bhato jIvo atajIvo 136-10 zArade prauDha 148-22 ziSTasyai zisyai 136-22 prauDha poDha 141-3 gRhAti gRhyAti 137-1 purandara puradandara 141-7 dhAraNAt dharaNAta 137-10 prauDha pauDha 141-10 ||sptmnggiiprkrnnsy zuddhayazuddhipatraM samAptam // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // nikSepamImAMsAprakaraNasya zuddhayadhuddhipatram // zuddham azuddham pR0 paM. zudam azuddham pR. paM. laGkArA laGkarA 143-1. dAyA- dAya 12-21 aindra pandra 143-14 kSepANA kSepAnA 13-13 pAyatakA pAtha tatvA 144-20 meva mera 13-14 zabdArtha zabdAya 3-4 dravyaM pUrva dravyaMpUrva 13- tyAdI tyadau 3-13 kevala / kevala 13-21 bhyupagacchadbhi bhyupamacchaddhi 4-2 kSatimA kSatimmA 14-1 prAmANyam , prAmANaM, 4-18 pi ki piki 14-12 sAti saMjati 4-22 htaa| htaa,| 14-17 medena bhedena 5-5 vizeSyavizeSaNa vizeSaNa 16-5 madbhiryazo madbhiyA 5-17 daGgabhAvaM vi dagIbhAva vi 16-9 pekSAyA pekSayA 6-1 vartitayA vattitayA 16-12 sasvAsarace madhAsatve 6--5 yalavaca tyalaM vaca 16-17 nikSepANA nikSepAnA 7-5 ravyavahita ravavahita 17-1 ntirbhUta dhAntabhUta 7-18 maH, evaM GgaH evaM 17-15 pRthaktayA pRthaktvatayA 7-19 vaSi, vapi 15-15 lakSitajIva lakSitaM jIva 8-1 pratIya pratiya 18.3 pRthakasya pRthaktvasva 8-1 natvAdvA, nanavAdvA, 14-4 pamiti phmeveti 18-6 dhyayaya 9-16 rUpatve rUpatvaM 18-6 jInyAgama jIvyamAgama 9-21 tiSThediti tiSTediti 18-10 zabdavAcya zabda vAcya 10-2 mRtsattAvya mRtsatAvya 18-17 ryAyApannaM yAyapanaM 10-22 / / vaktreSva vaktrava 19-4 jIvapadastha jIpadasya 11-1 pAditaM pAdita 19-6 mAno mAnA 12-15 deyasyo deyAyo 19-24 kendArtha- kendrAtha 12-18 vabhAsate bhAsate 20-2 dhyaya Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmaghaTA dayanta kimapItaye kimapi tye 20-2 bhUtAni bhutAni 25-14 hAntA daSTAntA . 20-12 dravyarUpatA'pi davyarUpAtA'pi26-7 mRdAdi guNa mRdAdiguNa 20-21 janAnAM janAnAM 27-1 dravyamavyaM dravyadravya 21---2 tatsambandha satsambandha 25-11 mevAbhyu mebhyu 21-3 nAma ghaTA 28-10 bAdhava, para bAdhaiva para 21-~-6 dayata 28-10 svamaGga- panamaaGga- 21-19 nAmanAmA- nAmanamA- 28-20 vayavAnA vayavAvAnAM 26-~8 vidhAtu- vidhAu- 21-22 nAmaghaTA nAma ghaTA 29-14 mavalamvyava malamanyava 22----4 nyathA manthA 29-15 kAdeH kadeH 22-5 lakSaNa lakSaNa 30-16 etada yatada. 22-8 nA la dha, ta- dhRta 22-15 / katvam , katva 31-19 gurutvA gurUtvA 22-18 bhAvavada bhAvada 32-14 rUpatA, nAma rUpatA nAma 22-22 ___ miti na tasya miti tasya 32-17 ayaM ghaTo aya ghaTo 23-6 TAdisa TAdi sa 33-~6 iti, na iti na 23-16 divA dIvA 33-19 bhedA medA 23-17 kalyANa kalyANa 34-19 prasaGgA- prajA- 24-5 siddhidA siddhidAH 34-15 thatAdAtmyaM yaMdAtmya 14-13 viracite virAcate 34-20 bhyupagantA yugantA 24-16 rUpa zrI rUpaMzrI 34-21 nAla // iti nikSepamImAMsAzuddhadhazuddhipatram // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM aham namaH // // sarvalamdhisampannazrIgautamasvAmine namaH // sarvatantrasvatantra-zAsanaprabhAvaka-maricakracakravarti-jagadgurutapAgacchAdhipati-prauDhaprabhAva-prabhUtatIrthodvArakazrImadvijayanemisUribhagavadbhayo namaH // munipravarazrIzivAnandavijayapraNItam // sptmnggiimiimaaNsaaprkrnnm|| sakalamapi padArtha kevale nAvadhArya, prathayati nijavAcA yatripadyA''ptavaryaH / haratu nikhilavighnAna tIrthakRdvizvapUjyaH, smRtipathamupanIto vIra iSTapradaH saH // 1 // yeSAmaskhalitA nisargamadhurA satpakSaniSThA'varA, niitivaatkRtaadraamitignnollaasaikniitaashyaa| UhApohavicAraNAparigatA bhavyAzritA bhAratI, tAn bhaktyA praNamAmi sUrimukuTAn zrInemisUrIzvarAn // 2 // zrInemIzvarabhaktilabdhanikhilanyAyAdividyAvarAn , siddhAntaikanidhIn sadA jinamatollAsaikabaddhodyamAn / tAn bhUyaH praNamAmi sUripravarAna svAdhyAyaniSThodayAn, zrIyuktodayamUrinAmaviditAna vyAkhyAnabAcaspatIn // 3 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAtavavicAraNaikapratimAn zrInemisarIdharA''- . jJAniSThodayasariziSyapravarAn syAdvAdavidyAcaNAn / zrImannandanamUrinAmaprathitAn nyAyAdizAstroddharAn , bhaktyA'haM praNamAmi maGgalamayAn saddharmadIkSAgurUn // 4 // yeSAM granthamadhItya mandamatayo'pyahoghacarcAparA, jAyante paravAdibhiH samamitAde'mitergavitaiH / se zrImaddharibhadraparipramukhAHsiddhAntapAthoSayaH, prAco vighnasamaSTimiSTatatidA nighnantu samprArthitAH // 5 // yuktistomaprakAzakA budhavarAH zrImadyazovAcakAH, siddhaantoddhittvrtnnicyprollaasnkaadraaH| smRtyA sannihitA navInaracanAsAmarthyabhUtipradAH, vidhAnAM zamanAya matkRtividhau santyarthanApUrakAH // 6 // mImAMsA saptabhaGgathA vividhaviSayagA mItinItipravRttA, pratyekaM dharmamAtre vidhimnnnissedhobhyollaasitaaoN| saMkSiptoktiprapazcA munipravarazivAnandato labdhabhAvAH, vijJerAsvAdyamAnA svayamapi suzivAnandadAstu praNAlyA 7 // payapi ekAntavAdinA mate parasparaviruddhayoH satyAsattAboridhiniSedharUpayo katra dharmiNi samAvezo'bhISTa iti vidhi. niSedhapratipAdakabhanadvayAbhAve kramavivakSopanItakramikavidhiniSeSadvayamatipAdakatRtIya bhaGga-yugapadubhayavivakSopanItayugapatpra. bhAnIbhUtavidhiniSedhadvayAvaktavyatvapratipAdakaturIyabhaGgadvayayorapya Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAve prathamabhaGgaviSayasaTitaturIyabhanaviSayavivakSopajAtasvarUpapazcamabhaGgasya dvitIyabhaGgaviSayasaMvalitacaturthabhaGgaviSayavivakSAlabdhAtmabhAvaSaSThabhaGgasya tRtIyaturIyabhaGgaviSayasaMmizravivakSopalamdhasvarUpasaptamabhaGgasya cAbhAve na sambhavatyeva saptabhaGgasamudAyasvarUpA samabhaGgIti viSayAbhAvadasatkhyAtyanabhyupagantRNAM bauddhabhimAnAmekAntavAdinAM tadviSayakajJAnamapi nAstIti tadvika yakecchAsvarUpAyAH saptabhaGgIjijJAsAyA asambhavAnna jijJAsitavyatvaM saptabhaGgayA iti tAn prati saptabhaGgImImAMsA na kartavyatAmazcati, anantadharmAtmakaikavastvabhyupagantujainamate ekaikadharmAvalambanena vidhiniSedhayorekatra dharmiNi pRthakkalpanayA vidhiniSedhayoyugapatsadbhAvakalpanAyAmapi kramikaprAdhAnyavivakSayA yugapatprAdhAnyena tadubhayavivakSayA pRthavidhivivakSAsaMvalitayugapatprAdhAnyena tadubhayakalpanopanItayugapattadubhayaprAdhAnyakvikSayA pRthaniSedhavivakSAsaMvalitayugapatpradhAnyena tadubhayakalpanopanItayugapattadubhayaprAdhAnyavivakSayA, pRthagvidhiniSedhavikakSAsaMvalitayugapatprAdhAnyena tadubhayakalpanopanItayugapattadubhayaprAdhAnya vivakSayA ca saptadharmapratipAdakasaptamaGgasambhavatastatsamadAyarUpAyAH saptamaga yAra saMbhavena tadviSayaka jJAnaviSayakecchArUpAyAstajijJAsAyAsaMbhavato jijJAsitavyatvaM sapta- . bhaGgAyAH saMbhavati saptabhaGgItaH svasvanimittApekSasaptavidhadharmapra. kArakai kavizeSyakarodho nirAkAGgatvAt sampUrNatyAca pramANabhAvamazcati, tajanitasaptadharmaviSayakasaMskAravataza puMsaH pratiniya Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) kadharmAvagAhipratyakSAderapyuktasaMskAracalAniruktasaptadharmAvigAhitvataH sampUrNArthabodhAtmakatvAt prAmANyaM suvyavasthitamityevaM sakalapramANaprAmANyavyavasthApakatvAtsaptabhaGgathAtmakapramANavAkyaM jijJAsyatvAjainAn prati saptabhaGgImImAMsA kartavyA bhavatu nAma, tAvatA svagRhamAnyaiva sA, tatvabubhutsUnAM jainAnAmeva vAdakathAyAmupayoginI sA taistatvanirNayArthamevopayoginI, kathaGkAraM durdamaparavAdibhiH samaM jalpakathAyAM pravartamAnAnAM thAdvAdinAM tatparAjayaphalamabhilaSatAmabhyasanIyA, tathApi ekAntavAdyabhimataikAntAstitvAdikhaNDanayuktita eva kathazcidastitvAdidharmaprasiddhathA tatpratipAdakasamabhaGgasamUhAtmakasaptabhaGgI pramANavAkyopapattiH sambhavatIti saptamaGgayarthasvarUpAbhyAsazAlinaHsyAdvAdinaH sabhAkSobhAdikAraNenApyapratibaddhaprasarAstadantargatAmyastaikAntamatakhaNDanayuktikadambakairekAntavAdiprakANDAn vijayanta eveti jalpakathopayoginyapi saptabhaGgIti paravAdiparAjayAbhilASukAn pratyapi saptamaGgImImAMsA kartavyaiva, tathA coktaM pUjyaratnaprabhasUribhiH / "yA praznAdvidhiparyudAsabhidhayA bAdhacyutA saptadhA, dharma dharmamapekSya vAkyaracanA naikAtmake vastuni; nirdoSA niradezi deva ! bhavatA sA saptabhaGgI yayA, jallan jalparaNAGgaNe vijayate vAdI vipakSaM kSaNAt" iti. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) zraddhAspadaM ca pareSAmapIyaM saptabhaGgI, yataH kapilamatAnuyAyinaH saccarajastamasAM sAmyAvasthAM prakRtimabhyupagacchanti, tathA ca guNatrayAtmakatvenAnekarUpA prakRtitvena caikasvarUpetyevamekasyAmapi prakRtAvapekSA bhedenaikatvAnekatvayorbhAve syAdekaiva prakRtiH syAdanekaiva prakRtirityevamAdyadvitIyabhaGgayoH pravRttAvekatvAnekatvayoH kramikaprAdhAnyavivakSAyugapadubhayaprAdhAnyavivakSAbhyAM tRtIyaturIyabhaGgayorapi pravRttau prathamaturIyasaMyoga- dvitIyaturIya saMyoga-tRtIyaturIyasaMyogebhyaH paJcamaSaSThasaptamabhaGgAnAM pravRttau tatsaptabhaGgasamUharUpasaptabhaGgayAH pravRttirarthAdupagataiva, evaM nIlapIte iti samUhAlambanAtmakajJAnasya citraikAkAratvamabhyupagacchantaH saugatA api citrAtmakaikAkAratvata ekatvaM nIlAkAratva pItAkAratvadvayayogAdanekatvam citraikAkArAnabhyupagame'pi vA svarUpata ekatvaM nIlAkAratva pItAkAratvAbhyAmanekatvamekasyA buddherabhyupagacchantIti tanmate'pyuktadizA saptabhaGgIpravRttirarthAdupagataiva, naiyAyika-vaizeSikAvapi ekasmin citrarUpe prAcInamatAzrayeNaikatvaM navyamatAzrayaNenAnekatvamabhyupagacchantau pUrvokta dizA'rthAdupanatAM saptabhaGga kathannAma norarIkurutaH, guNa guNinoH kriyA- kriyAvatoravayavAvayavinorjAtivyaktyorbhedAbhedAtmakakathaJcidaviSvagbhAvalakSaNatAdAtmyamabhyupagacchanto jaiminIyA api ekatra dharmiNyaikasyaivApekSAbhedena bhedAbhedayorupagamabalAt prathamadvitIyabhaGgaprasiddhinirukta digupanata tRtIyabhaGgAdipravRtti Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) saMsiddhasaptabhaGgAramakasaptabhaGgImarthAdabhyupagacchanti, vedaantpaadino'pi| " tucchA cAnirvacanIyA ca, vAstavI cetyasau vidhA zeyA mAyA tribhiryodhaH, zrautayauktikalaukikaiH // 2 // " ityAdivacanAt ekatraiva dharmiNyapekSAbhedena tucchatvAnicanIyatvavAstavitvalakSaNaparasparaviruddhadharmatrayamabhyupagacchanta uktadizA saptabhaGgImabhyupagacchantyeveti tAn pratyapi saptabhaGgImImAMsA krtvytaamnycti| tatra ye jainasiddhAntarahasyAbhijJAH saptabhaGgIsvarUpaM svAbhyastacaturazItivAdavilabdhavijayavAdikumudacandravijetRdevasUriprabhRtigranthasArthAdevAvagacchanti khayamapitattadvanthoktatattadviSayakavicArohApohasamarthAH saptabhaGgayupapAdanayuktisUtraNasUtradhArAH tAn prati viziSya pratyekabhaGgArthanirNayaphalikA mImAMsA'natiprayojanatvAnopAdAnAhA, kintu saMkSiptavicArasamAkalitasaptabhaGgArthAd bodhaphalikA yatkiJcidvizeSazemuSyAdhAna yojanA mImAMsopayujyata eva, tathAhipareSAM vipratipattisaMzayAjJAnAdyanyatamonmUlanAya pramANavAkyamucArayanti kRtinaH, na cApUrNArthasandigdhArthasAkAmArthAkabodhajanakAd vAkyAtsvajanyabodhadvArA vipratipattyAdyanyatamanirAkaraNaM sambhavatIti nirAkAsAsandigdhasampUrNArthAvabodhajanakameva pramANavAkyamupAdadate prekSAkAriNaH, niruktabodhajanakatvAt saptamaGgayAtmakamahAvAkyameva pramANavAkyam, bhrAntyA nAsti Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) tvAvimizritamekAntAstitvamabhimanyamAnA naiyAyikAdayo'stitvasaMzayasya paragatasyApAkaraNAyAsti ghaTa iti vAkyaM prayuJjate tasyaiva nirAkAsaparipUrNArthabodhajanakatvAt pramANavAkyatvamAmananti, tatra syAdvAdina evaM kathayanti svarUpasattvAtiriktasattAsAmAnyalakSaNasyArthakriyAkAritvAdilakSaNasya vA'sambhavAt svarUpasavameva ghaTAderastitvaM ghaTAdirUpamijJAnameva ghaTAdigatAstitvajJAnamiti ghaTAdirUpamijJAnaM yadi parasya samasti tarhi ghaTAdyAtmakAstitvajJAnamapi parasya nirNayAtmakaM samastyeveti tanirNayasya tatsaMzayavirodhitvAd ghaTo'sti na veti saMzayasyaiva parasminnasambhava iti na tadapAkaraNaprayojana ghaTo'stItivAkyaM prayoktavyam , yadi ca ghaTAdirUpamijJAna na parasya, tahiM dharmijJAnasya taddharmikasaMzayaMpratikAraNatvAt tadrUpa kAraNAbhAvAdeva saMzayo notpattumahatItyevamapi paragatasaMzayAbhAvAnna tadapAkaraNaprayojanakaM ghaTo'stIti vAkyaM prayoktavyatAmaJcati,syAdvAdinAM mate tu khadravyamvakSetrakhakAlavasvabhAvaiHsamaM kathaJcidbhedasahiSNvamedalakSaNatAdAtmyameva ghaTAdeH sambandha iti vadravyAdisvarUpamapi ghaTAdisvarUpAstitvamityastivizeSasvarUpAstitvasya nirNayAbhAve'pi ghaTAdirUpadharmijJAnasaMbhavena tataH parasyAstitvavizeSamupAdAya ghaTo'sti na veti saMzayasya smve'pi| "yathAvidhaM ya viSayaM nijasya, praznasya nirvakti paro yathokyA / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) vAcyastathaivottaravAdinA'pi, tayaiva vAcA sa tathAvidho'rthaH // 3 // " iti vaitaNDikavacanAvalambanenottaravAkyamasti ghaTa ityevaM rUpaM saMbhavadapi na tAvanmAtraM prayogArham - 'vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye / kartavyamanyathA'nuktasamatvAt tasya kutracit // 4 // iti vacanAdastyeva ghaTa ityevaM svarUpavAkyasyaiva prayogAItvAt , eMvacAvadhAraNabalAnAstitvasya nivRttitaH sarvathAtitvasyaiva pratItiruktavAkyAta gAnoti, sA ca bAdhitArthA bhrAntirUpA prasajyeta, yato ghaTasyAstitvaM ghaTatvena rUpeNa, paTasyAstitvaM paTatvena rUpeNetyevaM sAmAnyato'stitvasyAvakachedakA ghaTatvapaTatvAdayaH sarve'pi dharmA iti ghaTasya sarvathA'stitve ghaTatvavatpaTatvAdayo'pyavacchedakatayAnimittAni syuriti paTatvAvacchedyAstitvAliGgitatvAt paTasvarUpamiva ghaTasvarUpamapi paTasvarUpaM syAdevaM ghaTo maThAdhazeSapadArthasvarUpa uktavAkyataH pratIyeta, na ca paTAdisvarUpo ghaTa iti nAstyeva ghaTa ityuttaravAkyaM pramANavAkyam , api tvabAdhitArthapratipAdakatvAd ghaTavizeSyakAstitvavizeSatadabhAvaprakArako yaH sazaMyo ghaTo'sti na vetyAkArakaH ghaTaH kathaJcidasti na vetyevaM svarUpaparyavasitastannivartakanirNayaphalaka syAdastyeva ghaTa ityevottaravAkyaM prayuJjate vRddhAH, yatrApi Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) vyutpatraM prati asti ghaTa ityeva prayujyate tatrApi vAkye - vadhAraNamiti vacanAdavadhAraNArthakaivakArasya, 'sosprayukto'pi vA tajjJaiH, sarvatrArthAt pratIyate / yathaivakAro'nyAdivyavacchedaprayojanaH // 5 // itivacanAt syAtpadopasandAnaM bhavatyeveti tadapi vAkyaM syAdastyeva ghaTa iti svarUpaparyavasitameva, atrAnekAntadyotakatvAd yantapratirUpakasyAtpadaM kathaJcidarthamavagamayati tena ca kathaJcidastitvAbhAvaniSThaprakAratvAnirUpitakathaJci dastitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinna vizeSyatAkabodho jAyamAno niruktasaMzayanivartako bhavatyeva na tu tAdRzabodho nirAkAGkSa iti noktabodhajanakaM syAdastyeva ghaTa iti vAkyaM nirAkAGkSanparipUrNArthabodhajanakatvAbhAvAt pramANavAkyam, na cokvAkyAd bodhe jAte nAstyevotthitA''kAGkSA kAcit, utthApyAkAGkSA tu pramANavAkyenAbhimatasaptabhaGgI - janyabodhAnantaramapi jAyamAnA na niroddhuM zakyeti nirAkAGkSasvamutthitAkAGkSArahitatvameva vAkyaM tacca syAdastyeva ghaTa iti vAkyajanyabodhe'pi samastyeveti kathaM na tasya pramANavAkyatvamiti vAcyaM yataH kiM nAstitvamapi ghaTasya, yena svadravyakSetrakAlabhAvairityevaMsvarUpakathaJcidarthasaMvalanamastitve kriyata ityAkAGkSotthitaiveti tadrahitatvAbhAvAnna nirAkAGkSattvam uktA kAGkSAnivRtyarthaM tanmUlasaMzayanivRtyarthaM ca syAnnAstyeva ghaTa iti 1 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) * kathaJcinnAstitvAbhAvaniSTha prakAratva nirUpitakathaJcitrAstitvaniSThA prakAratAnirUpita ghaTatvAvacchinna- vizeSyatAkabodhajanakaM vAkyamapi prayuJjata eva syAdvAdinaH nanu ya eva saMzayo niva rtanIyatayA bhAvAbhAvobhayakoTikatayA syAdastyeva ghaTa iti bhaGgaprayojakaH sa eva nAstyeva ghaTa iti bhaGgaprayojako'pi, sa ca prathamabhaGgAdeva nivRtta iti na punarutthAtumarhatIti na saMzayanivRttyarthaM syAnnAstyetra ghaTa iti vAkyaM prayoktavyamiti cenna ekatra viruddhadharmadvayAvagAhijJAnasyaiva saMzayatvAt kathaJcidastitvasya sarvathA'stitvaM kathaJcidastitvAbhAvavyApyatvAd viruddhaM kathaJcidastitvAbhAvazca niSedharUpatvAd viruddha iti kathaJcidastitva sarvathA'stitvobhayakoTikaH kathaJcidastitvakathaJcidastisvAbhAvabhayakoTiko vA saMzayaH syAdastyeva ghaTa iti vAkyAnivartatAM nAma, kathaJcinnAstitvaM ca na kathaJcidastitvaviruddhaM kathaJcidastitvaniSedharUpatvAbhAvAt kathaJcidastitvavatyapi kathaJcinAstitvasya sambhavAt ata eva tat kathaJcidastitvAbhAvasya vyApyamapi na bhavati, tataH kathaJcinnAstitvakathaJcinAstitvAbhAvo bhayakoTikaH kathaJcinnAstitvAbhAvavyApya sarvathAnAstitvAdikoTiko vA saMzayo'nya eva tasya syAdastyeva ghaTa iti vAkyajanyabodhAnnivRttyabhAvAt syAnnAstyeva ghaTa iti vAkyajanyabodha evaM kathaJcinnAstiAtvAbhAvaniSTha prakAratvAnirUpitakathaJcinnAstitvaniSTha prakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinna 5 - Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 19) vizeSyatAkanirNayAtmako niruktasaMzayanivartaka iti tajjanakamuktavAkyaM bhavatyavopAdeyam , nanu kathaJcidastitvakathazcinAstitve na parasparaniSedharUpe iti kazninAstitvApekSayA kathazcidastitvasya na vidhirUpatvaM tathA kathaJcidastitvApekSayA kathaJcinnAstitvasya na niSedharUpatvamityekatra dharmiNi ekaikasya dharmasya vidhiniSedhakalpanayA saptabhaGgasamudAyAtmakaM saptamaGgIvAkyaM pramANavAkyamiti syAdvAdapratijJAta mevAsaGgataM syA. diti cenna, yataH sAmAnyato'stitvanAstitvayovidhiniSedhayoranyonyaviruddhayorevAvirodhapratipayartha syAtpadalAgchitaM saptabhaGgIvAkyaM prayuJjate'bhiyuktA ityastitvanAstitvayoreva vidhiniSedhayorvirodhaparihArasyAstitvasya kathaJcidastitvarUpatayA nAstitvasya kathaJcinnAstitvarUpatayA paryavasAnata eva sambhavAditi viruddhavidhiniSedharUpatvasya tadAnImabhAve'pyaviruddhavidhiniSedharUpatvaM samastyeveti yuktmutptyyaamH| apare tu astitvameva syAdastyeva ghaTa ityatra kiJcidavacchedena ghaTe prakAratayA bhAsate, syAnAstyeva ghaTa ityatra kiJcidavacchedena nAstitvameva ghaTe prakAratayA bhAsate, astitvanAstitvayozcAnyo'nyapratikSepyapratikSepakabhAvena vidhiniSedharUpatA spaSTaiva,syAdastyeva ghaTa iti vAkyajanyabodhanivatyazca saMzayaH sva. dravyAdyavacchedenAstitvaniSTaprakAratAnirUpitasvadravyAdyavacchedena nAstitvaniSThaprakAravAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkasaMzaya. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) rUpaH, tasya niruktavAkyajanyo yaH khadravyAghavacchedena nAstitvaniSThaprakAratvAnirUpitavadvyAdyavacchedenAstitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkanirNayAtmako bodhastannivaryatvaM sphuTameva evaM coktasaMzayanivRttyartha niruktanirNayAtmakabodhajanakasya syAdastyeva ghaTa iti vAkyasyAbhiyuktaprayoktavyatvaM yujyate, syAnAstyeva ghaTa iti vAkyajanyabodhanivartyazca saMzayaH syAnnAsti na veti paradravyAdyavacchedena nAstitvaniSThaprakAratAnirUpitaparadravyAdyavacchedena astitvAtmakanAstitvAbhAvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkadolAyamAnabodhasvarUpaH syAdasti na veti saMzayAda bhinna eva, tasya syAnAstyeva ghaTa iti vAkyajanyo yaH paradravyAdyavacchedena nAstitvAmAvaniSThaprakAratvAnirUpitaparadravyAdyavacchedena nAstitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchimavizeSyatAkanirNayAtmako bodhastanivartyatvenoktasaMzayanityarthaM niruktanirNayAtmakabodhajanakasya sthAnAstyeva ghaTa iti vAkyasyAbhiyukta prayoktavyatvaM yuktiyuktamevetyAhuH, kecit tu syAdastyeva ghaTa ityatra svadravyAdikamastitvaniSThaprakAratAyA avacchedakatayA bhAsate, syAnnAstyeva ghaTa ityatra tvastitvaniSThapratiyogitAyA avacchedakatayA paradravyAdikaM bhAsate, tathA cAstitvAstitvAbhAvalakSaNanAstitvayovidhiniSedharUpatA spaSTaiva, syAdastyeva ghaTa iti vAkyajanyabodhanivaya'zca syAdasti na Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) vA ghaTa ityevaMrUpaH khadravyAdiniSThAvacchedakatAnirUpitAstitvaniSThamakAratAnirUpitasvadravyAdiniSThAvacchedakatAnirUpitAstisvAbhAvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkadolAyamAnabodhasvarUpaH saMzayaH, tasya syAdastyeva ghaTa iti vAkyajanyo yaH khadravyAdiniSThAvacchedakatAnirUpitAstitvAbhAvaniSThaprakAratvAnirUpitakhadravyAdiniSThAvacchedakatAnirUpitAstitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAnirUpakanirNayAtmako bodhastanivartyatvena tAdRzabodhajanakoktavAkyanivartyatvaM syAdevetyuktasaMzayAnivartakatvAt syAdastyeva ghaTa iti vAkyasyAptaprayoktavyatvam , syAnAstyeva ghaTa iti vAkyajenyabodhanivartyazca syAnAsti na vA ghaTa ityevaMrUpaH paradravyAdiniSThAvacchedakatAnirUpitAstitvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaparadravyAdiniSThAvacchedakatAnirUpitAstitvAtmakAstitvAbhAvAbhAvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinavizeSyatAkadolAyamAnabodharUpaH saMzayaH, tasya syAnAstyeva ghaTa iti vAkyajanyo yaH paradravyAdiniSThAvacchedakatAnirUpitAstitvAtmakAstitvAbhAvAbhAvaniSThaprakAratvAnirUpitaparadravyAdiniSThAvacchedakatAnirUpitAnirUpitAstitvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkanirNayAtmako bodhastannivaya'tvena tAdRzabodhajanakoktavAkyanivartyatvaM syAdevetyuktasaMzayanivartakatvAt syAnnA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) tria a iti vAkyasyAptaprayojyatvaM yujyata eva svadravyakSetrakAlAnAM ghaTAdhikaraNatve ghaTAtmakasvarUpAstitvasyAdhikaratvaM tatazca svadravyakSetrakAlA Adheyatvasambandhena ghaTadharmatvAd ghaTAtmakAstitvarmA api bhavantyeva, bhAvasya ghaTatvAdyAtmakasya ghaTadharmatvena tadAtmaka svarUpAstitvadharmatvamapi supratItamiti dharmavidhayAsti svadravyAdInA mastitvaniSThaprakAratAvacchedakatvaM yujyate pratiyogivRttidharmo yathA ghaTatvena ghaTo nAstIti pratItibalAt pratiyogitAvacchedakaH, tathA pratiyogyavRttidharmo'pi paTatvena dharmo nAstIti pratItibalAt pratiyogitA'vacchedakobhyupeya eva, navyanyAyayuktisUtradhAreNa ziromaNibhaTTAcAryeNApyuktam " yadi ca paTatvena ghaTo nAstIti pratyaya Anubhaviko lokAnAM tadA tAdRzAbhAvanirAkaraNaM suraguruNA'pyazakyamiti mantavyam, tathA ca vyadhikaraNadharmasya pratiyogitAvacchedakatve sudRDhanirUDhe paradravyAdInAM ghaTasvarUpAstitvAvRttInAmapi tanniSThapratiyogitAvacchedakatvAt paradravyAdiniSThAvacchedakatAnirUpitAstitvaniSThapratiyogitAkA bhAvo vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAko nAprasiddha ityAhuH anye tu pratiyogyaMze bhAsamAno vyadhikaraNadharmo tathA pratiyogitAvacchedakastathA'nuyogyaMze bhAsamAno vyadhikaraNadharmonuyogitAvacchedako'pi bhavatyeva tathA ca syAdastyeva ghaTa ityatra kathaJcidityathaH syAtyadasyAnuyoginA ghaTenAnveti Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM syAnnAstyeva ghaTa ityatrApyanuyoginA ghaTenaiva syAtpadA. sya kathazcidityasyAnvayaH evaM ca syAdastyeva ghaTa ityasya nivartyaH syAdasti na veti saMzayaH astitvAbhAvaniSThaprakAratAnirUpitAstitvaniSThaprakAratAnirUpitavadravyAdiniSThAvacchedakatAnirUpitaghaTaniSThavizeSyatAkadolAyamAnabodhasvarUpaH, tasya syAdamtyeva ghaTa iti vAkyajanyo yo'stitvAbhAvaniSThaprakArasvAnirUpitAstitvaniSThaprakAratAnirUpitasvadravyAdiniSThAvacche. dakatAnirUpitaghaTaniSThavizeSyatAkanirNayAtmako bodhastannivaya'tvena tAdRzabodhajanakavAkyanivartyatvAt tAdRzasaMbhayanivartakasya syAdastyeva ghaTa iti vAkyasyAvazyaprayoktavyatvam syAnnAstyeva ghaTa iti vAkyanivaya'zca syAd ghaTo nAsti na veti saMzayonAstitvaniSThaprakAratAnirUpitAstitvAtmakanAstisvAbhAvaniSThaprakAratAnirUpitaparadravyAdiniSThAvacchekatAnirUpitaghaTaniSThavizeSyatAkadolAyamAnabodharUpaH sa syAdasti na vA ghaTa iti saMzayAd bhinnaH tasya ca syAnnAstyeva ghaTa iti vAkyajanyo yo'stitvAtmakanAstitvAbhAvaniSThaprakAravAnirUpitanAstitvaniSThaprakAratAnirUpitaparadravyAdiniSThAvacchedakatAnirUpitaghaTaniSThavizeSyatAkanirNayAtmako bodhastAnnivayaMtvena nirUktabodhajanakavAkyanivaryatvAnniruktasaMzayanivatakasyAnnAstyeva ghaTa iti vAkyasyAvazyaprayoktavyatvam / vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAnabhyupagantamate gavi Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zazazRGgaM nAstIti pratIteranubhUyamAnAyA apalapitumazakyAyA: zazIyatvAvacchinnazRGganiSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitagotvAvAcchinnavizeSyatAkabodhAtmakatvAsambhave'pi gonirUpinavRttitvAbhAvaniSThaprakAratAnirUpitazazIyatvaniSThAtvacchedakatAnirUpitazRGganiSThavizeSyatAkacodhAtmakatvaM vya. vikaraNadharmasthAnuyogitAvacchedakatvaM svIkRtyaiva ghaTata iti prAhuH / nanvastUktavAkyayoreva nirAkAGkSaparipUNArthabodhajanakatvAt pramANavAkyatvamiti cet , na, tAbhyAM krameNaikaikavidhiniSedhadharmaprakArakabodhajanane'pi prAdhAnyena vidhiniSedhadharmadvayAkalitavastupratipattyabhAvAt prAdhAnyena vidhiniSedhadharmadvayacastvitItyAkAGkotthitaiva tadupazamanAya kramikavidhiniSedhadharmadvayaprAdhAnyavivakSayA syAdastyeva syAnnAstyeva ca ghaTa iti vAkyaM prayuJjate vRddhAH, tacca vAkyaM syAdastyeva ghaTaH syAnnAstyeva ghaTa iti vAkyAmyAM bhinnaM vivakSAntarasamudbhutatvAduktavAkyadvayanivatyaMsaMzayadvayabhinnasaMzayanivartakatvAca, syAdastyeva ghaTa iti vAkyaprayojikA vivakSA'stitvasya prAdhAnya nAstitvasya cAprAdhAnyaM viSayIkaroti, syAnnAstyeva ghaTa iti vAkyaprayojikA ca vivakSA nAstitvasya prAdhAnyamastitvasya cAprAdhAnyaM viSayIkaroti, syAdastyeva syAnAstyeva ghaTa iti vAkyaprayojikA ca vivakSA astitvasya prAdhAnyameva nAstitvasya prAdhAnyameva ca viSayIkaroti na tu tayora Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ > ( 17 ) prAdhAnyamiti kramAnupAtitvAd vivakSAdvayazarIrA'pi prathamadvitIya vAkyaprayojakavivakSAbhyAM bhinaiva prayojaka vivakSAkramAdivaikaprayogAkalitasyApi dharmadvayapratipAdakavacanadvayasamanugatavAkyasya kramaH tatpratipAdyatvAd dharmadvayasyApi kramikatvam, tadvAkyanivatyaizca syAdasti syAnnAsti na vA ghaTa ityevaMrUpaH kramikAstitvanAstitvadharmadvaya pariniSThita svarUpAstitvaviziSTanAstitvAtmakadharmAntaraniSThaprakAratA nirUpitatAdRzadharmAntaraniSThapratiyogitAkA bhAvatvAvacchinna prakArata narUpitavatvAvacchinnavizeSyatAkadolAyamAnabodhasvarUpaH saMzayaH prathamadvitIyavAkya nivartyasaMzayAbhyAM bhinna eva tasya syAdastyeva syAnnAstyeva ghaTa iti vAkyajanyo yaH svadravyAdyavacchinnAstitvaviziSTaparadravyAdyavacchinnAstitvaniSThapratiyogitAkA bhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpitasvadravyAdyavacchinnAstitvaviziSTaparadravyAdyavacchinna nAstitvaniSThaprakAratAnirUpita ghaTatvAvacchinnavizeSyatAka nirNayAtmako bodhastannivartyatvena tAdRzabodhajanakoktavAkyanivartyatvaM yujyata iti tAdazasaMzaya nivartakabodhajanakatvAt syAdastyeva syAnnAstyeva ghaTa iti vAkyasyAvazyaprayoktavyatvamiti / athavA ayaM sthANurvA puruSo veti sthANusvasthANutvAbhAvapuruSatva puruSatvAbhAvAtmaka catuSkoTika saMzayo'pyupeyata iti dvikoTika eva saMzaya iti na niyamaH, evaM ca prakRte'pi svadravyAdyapekSayA'stitvaM svadravyAdyapekSayA nAstitvaM paradravyAdyapekSayA nAstitvaM paradravyAdyapekSayA'stitvAtmakapara 2 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) dravyAdhapekSayA nAstitvAbhAvasvarUpacatuSkoTika eva syAdasti sthAnAsti na veti saMzayaH syAdastyeva syAnAstyeva ca ghaTa iti vAkyanivartyaH, tasya svadravyAdyapekSayA'stitvaniSThaprakAratAnirUpitasvadravyAdyapekSayA nAstitvaniSThaprakAratAnirUpitaparadravyAdyapekSayA nAstitvAbhAvAtmakaparadravyAdyapekSayA'stitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizaSyatAkadolAyamAnajJAnarUpasya syAdastyeva syAnnAstyeva ghaTa iti vAkyajanyo yaH khadravyAdyapekSayA'stitvAbhAvaniSThaprakAratvAnirUpitasvadravyAdyapekSayA'stitvaniSThaprakAratAnirUpitaparadravyAdyapekSayA nAstitvAbhAvaniSThaprakAratvAnirUpitaparadravyAdyapekSayA nAstitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkanirNayAtmako bodhastanivartyatvena tAdRzabodhajanakavAkyanivartyatvasyApi sambhavenoktasaMzayanivartakaH syAdastyeva syAnnAstyeva ghaTa iti vAkyasyAbhiyuktaprayojyatvaM yujyate, etacca prathamadvitIyavAkyapratipAdyavidhiniSedhAbhyAM tRtIyavAkyapratipAdyavidhiniSedhadvayasyAnatireke'pi tadviSayakabodhasya tRtIyavAkyajanyasya prathama dvitIyavAkyajanyabodhAbhyAM vilakSaNatvena tannivartyasaMzayasyApi prathamadvitIyavAkyajanyabodhadvayanivartyasaMzayadvayabhinnatvena yuktameva tRtIyavAkyopAdAnamityabhiprAyakaM bodhyam // nanUktakrameNa vAkyatrayaprayogasyAvazyakatve'pi tribhire| voktavAkyanirAkAGkSaparipUrNArthabodhasya sambhavena tAdRzabodha Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 19) janakatAparyAptyadhikaraNavAkyatrayameva pramANavAkyamastviti cemAstitvanAstitvayoryugapadevaikatra vastuni satoH yugapadeva prAdhAnyena vivazApi vaktuH saMbhavati / pratipAdyasyApi ca kiM yugapatprAdhAnyenAstitvanAstitvobhayavAna vA ghaTa iti saMzayatanmUlakAkAsanyobhAvAttannivatyathemuktavivakSayA syAdavaktavya evaM ghaTa iti vAkyaM prayuJjate vRddhAH, yadyapyuktasaMzayo nAvaktavyatvatadabhAvobhayakoTikaH kintu yugapatprAdhAnyenAstitvanAstitvobhayatadabhAvobhayakoTikaH, syAdavaktavya eva ghaTa iti vAkyaprabhavanirNayazca kathaJcidavaktavyatvAbhAvAprakArakakathaJcidavakta vyatvaprakArakabodhasvarUpaH, tathApi yugapatprAdhAnyena vivakSitakathaJcidastitva-kathaJcinnAstitvayoH pratipAdaka na / samAsarUpaM vyAmarUpaM vA vacanaM samastIti tathA vivakSitaM tadubhayamevaikatra dharmiNi bhavatyavaktavyatvamiti tatprakArakanirNaya uktasaMzayanivartakaH syAdeva, evaM ca yugapatprAdhAnyAliGgitAstitvanAstitvobhayaniSThaprakAratAnirUpitayugapratprAdhAnyAliGgitAstitvanAstitvobhayAbhAvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchibavizeSyatAkadolAyamAnabodharUpasya niruktasaMzayasya syAdavaktavya eva ghaTa iti vAkyajanyo yaH yugapatpradhAnIbhUtasvadravyAdyapekSyAstitvaparadravyAdyapekSyanAstitvobhayAtmakAvaktavya. tvaniSThapratiyogitAkAbhAvaniSThaprakAratvAnirUpitayugapatpradhAnIbhUtakhadravyAdyapekSyAstitvaparadravyAdyapekSya nAstitvobhayAtma Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) kAvaktavyatvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkabodhAtmako nirNayastanivaryatvena tatrivartakabodhajanakoktavAkyasyApi nivartyatvasambhavena tannivartakabodhajanakasya syAdavaktavya eva ghaTa iti turIyavAkyasyAbhiyuktaprayojyatvaM yujyate, na ca caturbhirevoktavAkyanirAkAsa-paripUrNArthabodhaH saMbhavati yenoktacAkyacatuSTayaparyAptaM pramANavAkyatvaM bhavet , yataH kathaJcidastitvena saha nAstitvasya sahabhAvavivakSayA yathA tRtIyavAkyaM prayujyamAnaM saMzayavizeSatanmUlAkAsAnivartakaM tathA kathaJcidastitvena sahAvaktavyatvasya sahabhAvavivakSayA syAdastyeva syAdavaktavya eva ghaTa ityevaM prayujyamAnaM saMzayavizeSatanmUlAkATAnivartakaM tathA kathaJcidastitvena sahAvaktavyatvasya sahabhAvavivakSayA syAdastyeva syAdavaktavya eva ghaTa ityevaM prayujyamAnaM saMzayavizeSatanmUlAkAGkatAnivartakaM paJcamaM vAkyaM syAdeva / tathA hi kiM ghaTaH kathazcidastitvasamAkalitayugapatpradhAnIbhUtAstitvanAstitvobhayAtmakAvaktavyatvavAnapi bhavatItyAkAGkSAmUlasya kazcidastitve satyavaktavyavAn ghaTo na vetyevarUpasya kathA zcidastitvaniSThaprakAratAnirUpitakathaJcidastitvAbhAvaniSThaprakAitAnirUpitakathaJcidavaktavyatvaniSThaprakAratAnirUpitakathaJcidavaktavyatvAbhAvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkadolAyamAnabodharUpasya catuHkoTikasya saMzayasya syAdastyeva syAdavaktavya eva ghaTa iti vAkyajanyo yaH kathaJcidastitvA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) bhAvaniSThaprakAratvAnirUpitakathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpitakathaJcidavaktavyatvAbhAvaniSThaprakAratvAnirUpitakathazcidavaktavyatvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkanirNayAsmako bodhastanivartyatvena tanivartakabodhajanakoktavAkyasyApi nivartyatayA tannivartakasya syAdastyeva syAdavaktavya eva ghaTa iti vAkyasyAbhiyuktaprayoktavyatvaM yujyate / yathA ca kathacidastitvena saha sahabhAvaH kathaJcidavaktavyatvasya tathA ki kathaJcinnAstitvena sahabhAvo'vaktavyatvasya samastItyAkAGkSAyAstanmUlasya saMzayavizeSasya ca jAgarUkatvAnna paJcasUktavAkyeSu parisamAptaM nirAkAGkSaparipUrNAryabodhakatvalakSaNaM pramANavAkyatvamata uktAkAsAsaMzayavizeSanivartakasya syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTa iti SaSThavAkyasyAvazyaprayoktavyatvam, tathAhi kathaJcinnAstitvaniSThaprakAratAnirUpitakathaJcinnAstitvAbhAvaniSThaprakAratAnirUpitakathaJcidavaktavyatvaniSThaprakAratAnirUpitakathaJcidavaktavyatvAbhAvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkadolAyamAnabodharUpasya ghaTaH kathaJcinnAstitvakathaJcidavaktavyatvadvayavAnna vetyevarUpasya catuSkoTikasya saMzayasya syAnnAstyeva syAdavaktavya evaM ghaTa iti vAkyajanyo yaH kathaJcinnAstitvAbhAvaniSThaprakAratvAnirUpitakathaJcinnAstitvaniSThaprakAratAnirUpitakathaJcidavaktavyatvAbhAvaniSThaprakAratvAnirUpitakathazcidavaktavyatvaniSThaprakAravAnirUpitA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) ghaTatvAvacchinnavizeSyatAka nirNayAtmakabodhastannivartyasvena tAhazasaMzayanivartakabodhajanakoktavAkyasyApi nivartyatvenokasaMzaya nivartakasya syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTa iti SaSThavAkyasyAbhiyuktaprayoktavyatvaM yujyate, evamavaktavyatvasyaikai kena kathaJcidastitvena kathaJcinnAstitvena samaM sahabhAvo yathA kiM kathaJcidastitvakathaJcinnAstitvAbhyAmapi saha sahabhAva ityAkAmAspi jAgayaiva tanmUlasaMzaya vizeSo'pi syAditi tannivRtyarthaM kramikatadubhayavivakSA saddhIcIna yugapatpradhAnIbhUtatadubhayAtmakAvaktavyatvavivakSayA syAdasyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eva iti saptamavAkyaprayogo ghaTate, tathAhi kathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpita kathaJcidastitvAbhAvaniSTha prakAratAnirUpitakathaJcinnAstitvaniSTha prakAratAnirUpitakathaJcinnAstitvAbhAvaniSThaprakAratA nirUpitakathaJcidavaktavyatvaniSTha prakAratAnirUpitakathaJcidavaktavyatvAbhAva niSThaprakAratA nirUpitaghaTatvAvAcchi nnavizeSyatAka dolAyamAnatrovarUpasya syAdasti syAnnAstisyAdavaktavyo ghaTo na vetyevaMrUpasya saMzayasya paTkoTikalya syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTa iti vAkyajanyo yaH kathaJcidastitvAbhAvaniSThaprakAratvAnirU pitakathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpitakathaJcinnAstitvAbhAvaniSThaprakAratvAnirUpitakathaJcinnAstitvaniSTha prakAratAnirUpitakathaJcidavaktavyatvAbhAvaniSTha prakAratvAnirUpita kathaJcidavakta Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) vyatvaniSThaprakAratAnirUpita ghaTatvAvacchinna vizeSya tAka nirNayAramako bodhastanivartyatvena tAdRzabodhajanakavAkya nivartyatvasya pi sambhavenokta saMzayanivartakoktabodhajanakasya syAdastyeva syAnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTa iti saptamavAkyasyAbhiyuktaprayoktavyatvaM yujyate / syAdastyeva ghaTa ityAdivAkyasya vidhiniSedhayorekaikaprakArabodhakatvAd bhaGgarUpatvaM bhaGgAnAM ca saptavidhAnAmapi pratyekaM na nirAkAGkSaparipUrNArthabodhakatvalakSaNapramANavAkyatvam, kintu saptabhaGgasamAhAralakSaNA saptabhaGgayeva nirAkAGkSaparipUrNArthabodhakatvalakSaNaM pramANavAkyatvam, saptabhaGgIvAkyajanyavocaca yadi samuccayarUpo yadi vaikatradvayamiti rItyA bodhAtmakaH ubhayathA'pi nirAkAGkSaparipUrNArthaviSayakatvAt pramAtmaka eveti yuktaM taJjanakasya saptabhaGgayAtmaka mahAvAkyasya pramANavAkyatvam, tatra samuccayabodhaca kathaJcidastitvaniSThapratiyogitAkA bhAvatvAvacchinna prakAratvA nirUpitakathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinna vizeSya tAkatve sati kathaJcinnAstitvaniSThapratiyogitAkA bhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpitakathaJcinnAstitvaniSTha prakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkatve sati kathaJcidastitvaniSTapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpita kathaJcidastitva niSThaprakAratA nirUpitA yA kathaJcinnAstitvaniSThapratiyogitAkA bhAvatvAvacchi nna prakAratvAnirUpitakathaJcinnAstitvaniSThaprakAratAnirUpitA ghaTatvAvacchinna vizeSyatA tAdRzavizeSyatAkatve sati yugapat Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) pradhAnIbhUtakathaJcidastitvakathaJcinnAstitvobhayAtmakAvaktavyatvaniSThamatiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpitatAhazAvaktavyatvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkatve sati kathaJcidastitvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpitakathazcidastitvaniSThaprakAratAnirUpi. tA yA kathaJcidavaktavyatvaniSThapratiyogitAkAbhAvAvacchinnaprakAratvAnirUpitakathaJcidavaktavyaniSThaprakAratAnirUpitA ghaTatvAvacchinnavizeSyatA tAdRzavizeSyatAkatve sati kathazcinnAstitvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpitakatha. cinnAstitvaniSThaprakAratAnirUpitA yA kathaJcidavaktavyatvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpitakathaJcidavaktavyatvaniSTha vakAratAnirUpitA ghaTatvAvacchinnavizeSyatAkatve sati kathazcidastitvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpitakathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpitA satI kathaJcinnAstitvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpitakathaJcinnAstitvaniSThaprakAratA nirUpitA yA kathazcidavaktavyatvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpitakathaJcidavaktavyatvaniSThAkAratAnirUpitA ghaTatvAvacchinnavizeSyatA tanirUpako bodho bhvti| tAdRzabodhajanakatAparyAptyadhikaraNavAkyatvaM saptabhaGgayAM samastIti, ekatra dvayamiti rItyA bodhazca kathazcidastitvaniSTha pratiyogitAkAbhAvatvAvacchinna prakAratvA. nirUpitakathaJcidastitvaniSThaprakAratA nirUpitA satI katha zci Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) nAstitvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAravAnirUpitakathaJcinnAstitvaniSThaprakAratA nirUpitA satI kathAzcidastitvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinna prakAravAnirUpitakathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpitakathaJcinnAstitvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpitakathaJcinnAstitvaniSThaprakAratA nirUpitA satI kathaJcidavaktavyatvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpitakathaJcidavaktavyatvaniSThaprakAratAnirUpitA satI kathaJcidastitvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinna. prakAratvAnirUpitakathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpitakathaJcidavaktavyatvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirU-- pitakathaJcidavaktavyatvaniSThaprakAranAnirUpitA satI kathaJci. mAstitvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpitakathaJcinnAstitvaniSThaprakAratAnirUpitakathaJcidavaktavyatva. niSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpitakathaJcida. vaktavyatvaniSThaprakAratA nirUpitA satI kathaJcidastitva niSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAravAnirUpitakathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpitakathaJcinnAstitvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinna prakAravAnirUpitakathaJcinnAstitvaniSTha. prakAratAnirUpitakathaJcidavaktavyatvaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAravAnirUpitakathaJcivaktavyatvaniSThaprakAratA. nirUpitAghaTatvAvacchinnavizeSyatAtannirUpakavodho bhavati, tAha Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) zabodhajanakatAparyAptyadhikaraNavAkyatvalakSaNapramANavAkyatvamapi saptamaGgayAmeva samastIti saptabhaGgIvAkyameva nirAkAraparipUrNArthabodhamiti // nanu yathA'vaktavyatvaM dharmAntaraM nathA vaktavyatvamapi dharmAntaraM kiM na bhavediti tadvivakSayA sthAdvavaktavya eva ghaTa itya. STamabhaGgaH kiM na syAt ? tanivAyAH ghaTaH kiM vaktavyatvavAnapi bhavatItyAkAGkAyAH tanmUlasaMzayasya ghaTovaktavyatvavAnna vetyevaMrUpasyAstyeva saMbhavaH, tasya vaktavyatvAbhAvaniSThaprakAratAnirUpitavaktavyatvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkadolAyamAnabodharUpasya syAdvaktavya eva ghaTa itivAkyajanyo yaH kathaJcidvaktavyatvaniSThamatiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratvAnirUpitakathaJcidvaktavyatvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkanirNayAtmako bodhastannivatyatvena tAdRze bodhajanakoktavAkyanivartyatvasyApi sambhavenoktasaMzayanivartakasya syAdvaktavya eva ghaTa ityaSTamavAkyasyApi prayoktavyatvaM prasajyeta, yadA ca vaktavyasya dharmAntarasya sambhavaH tadA tasya kathaJcidastitvAdibhirdharmessamamapi pratyeka vaiziSTyasya sambhavatastattaddharmaviziSTavaktavyatvArabdhadharmavivakSAtaH syAdastyeva syAdvaktavya eva ghaTa ityAdibhaGgAntarANAmapi sambhavAt saptamaGgIvAkyameva pramANavAkyamiti na syAditi cet , na, yato vacanapratipAdyatvameva vaktavyatvam, tacca kathaJcidastitvAdidharmeNa vacanapratipAdyatvAdeva nirvahati, tathA ca yadUpeNa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) vacanapratipAdyaM bhavati vastu tattadrUpaM kathaJcidastitvAdikameva, evaM ca kathaJcidastitvAdidharmapratipAdakA bhaGgA evaM kathaJcidavaktavyatvapratipAdakA iti nAstitvadharmamadhikRtya tadvidhiniSedhAbhyAM vivakSAbhedena pravRtta maGgasamUhamadhye vaktavyatvabhaGgo'dhikaH pravezamarhati astitvAdisaptakabhinnadharmAntareNApi vaktavyatvaM sambhavati kintu taddharmAntaraM nAstitvasya vidhiniSedhAtmakamiti dharmAntarAtmakavaktavyatvapratipAdako bhaGgaH syAdastyevetyAdisaptabhaGgAnantarbhUto'pyudAsInatvAdeva nAtra prave TumaItIti yathA ca svAtantryeNAstitvaparyAyo ghaTAdestathA svAtantryeNa vaktavyatvaparyAyo'pi samasyeveti / svatantravaktavyatvadharmamavalambya tadvidhiniSedhavivakSAtaH syAdvaktavya evaM ghaTaH syAdavaktavya evaM ghaTaH syAdvaktavya eva syAdavaktavya eva ghaTaH syAdavaktavya evaM ghaTaH syAdvaktavya eva syAdavaktavya evaM ghaTaH syAdavaktavya eva syAdavaktavya evaM ghaTaH syAdvaktavya syAdavaktavyasyAdavaktavya eva ca ghaTaH ityevaM saptabhaGgayantarasya sambhavo'bhyupagamyata eva, yAvantaH ekasya vastunaH paryAyAH tAvatInAM saptabhaGgInAM sambhavo'bhimata evAsmAkam tena paryAyANAmAnantyAdanantA saptabhaGgItyeva yuktam, natvanantabhaGgIti vodhyam, na ca vaktavyatvaparyAyamavalambyopadarzitAyAM saptabhaGgayAM dvitIyacaturthabhaGgayoravizeSa eva evaM tRtIyapaJcamabhaGgayorapi, evaM SaSThabhaGge syAdavaktavya eva syAdavaktavya eveti evaM saptamabhaGge dvitIya , 1 1 - Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) " tRtIyavacanayoH punaruktateti neyaM saptabhaGgI yujyata iti vAcyam, yataH prathamabhaGge yadapekSayA vaktavyatvaM pratIyate tadvaktavyatvAvacchedakanimittabhinnAvacchedakanimittApekSayA'vaktavyatvaM dvitIyabhaGge pratIyate, turIyabhaGge tu yugapatpradhAnIbhUtavaktavyatvAvaktavyatvayorekena zabdena kathanaM na sambhavatItyato yadavaktayatvaM tadvitIyabhaGgaviSayAdavaktavyatvAd bhinnameva pratIyata iti bhinnArthakatvAnna dvitIyacaturthabhaGgayoravizeSaH, evaM dvitIyabhaGgapratipAdyaM yadavaktavyatvaM tattRtIyabhaGge'vaktavyazabdena pratIyate, turIyabhaGgapratipAdyaM ntvavaktavyatvaM pazcamabhaGge'vaktavyazabdena pracIyate iti tRtIyapaJcamabhaGgayorapyavizeSaH, tathA SaSThamabhaGgeprathamAvaktavyazabdena dvitIyabhaGgaM pratipAdyamavaktavyatvaM pratIyate dvitIyAvaktavyazabdena tadbhinnameva turIyabhaGgapratipAdyamavaktavyatvaM pratIyate ityarthabhedAnna paunaruktyam, evaM saptamaespi dvitIyavacanena dvitIyabhaGgapratipAdyamavaktavyatvaM pratIyate tRtIyavacanena turIyabhaGgapratipAdya mavaktavyatvaM pratIyata iti na paunaruktyamiti / yathA cAstitvaparyAyaM samAzritya vidhiniSedhakalpanayA prApteSu dharmeSu naSTamo vaktavyatvadharmo na pravizatIti na syAdvaktavya eva ityaSTamabhaGgasya sambhavastathA, tathA tatra dharmAntarasyApi na praveza iti dharmAntarapratipAdakasyApi bhaGgasya naiva sambhavaH, yataH prathamabhaGgena kathaJcidastitvalakSaNavidhidharmaH pratipAdyate iti prathamadvitIyabhaGgau svAtantryeNa vidhiniSedhapratipAdakau, pratipAdya yorvidhiniSedhayorubhayorapi krami . " Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaprAdhAnyavivakSayA bodhako bhaGga AtmalAbhamAsAdayan tayovizeSaNavizeSyabhAvasamAzrayeNa prAptaM kathaJcidastitvaviziSTanAstitvalakSaNaM dharmAntaraM pratipAdayatIti, tacca dharmAntaraM nAstitvaviziSTAstitvasvarUpamapi bhavatIti tenaivaikena tRtIyabhaGgena tayorubhayorapi pratipattiriti na tatpratipattyarthaM bhaGgAntaramupatiSThate, yato'stitvanAstitvayorubhayorapyekAdhikavRttitvameva vaiziSTayaM tacobhayathApi sambhavatIti, yugapratpradhAnatayA vivakSitayorastitvanAstitvayorvacanaM na kiJcidapi tathA pratipAdaka samastIti kRtvA'vaktavyatvadharma eva prApta iti tatpratipAdaka: caturthabhaGga Agacchati tatpratipAdye'vaktavyatve prathamabhaGgaviSayavaiziSTya-dvitIyabhaGgaviSayadaiziSTaya-tadubhayaviSayavaiziSTayavivakSAtastattadviSayavaiziSTayaprAptadharmAntarapratipAdakAH paJcamaSaSThasaptamabhaGgAH prollasantIti, evaM ca paJcamabhaGgapratipAdye astitvaviziSTAvaktavyatve astitvasyAvaktavyatvasya ca vaiziSTayaM punaruktatvAdeva na sambhavatIti na tatkRtasya dharmAntarasya sambhavaH, nAstitvavaiziSTayaM yadyapi tatra sambhavati kintu tataH prAptasya dharmAntarasya pratipAdakaH saptamabhaGge'styeveti na bhaGgAntarasya tataH samutthAnaM SaSThabhaGgapratipAdye nAstitvaviziSTAvaktavyatve punaruktatvAdeva nAstitvAvaktavyatvayovaiziSTayAzrayaNaM sambhavatIti tatprayuktasya dharmAntarasya nAstyeva sambhavaH, astitvavaiziSTayasya tatra sambhave'pi tataH prAptasya dharmAntarasya prati Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) pAdakaH saptamabhaGga eveti saptadharmabhinnadharmAbhAvAnnASTamabhaGgaH sambhavatIti nASTabhaGgIsambhava iti / nanu saptabhaGganAmupapAdanaM saptadharmopapAdanataH saptadharmopapAdanatvAvacchedaka bhedakalpanayA, kalpanA ca puruSaparatantrA na vastunibandhaneti kAlpanikIyaM saptabhaGgIti tataH kalpitAnAmeva tavarmANAnare iti cet, na yataH pratiparyAyamanyo'nyasammizritAH saptApi dharmAH santyeva na te kalpitAH, anantadharmAtmake vastuni svasya nimittApekSayA vartamAnAste tattatkamanAta eva vibhajyamAnAH santaH spaSTapratipattiviSayA bhavitumarhanti nAnyathetyetadarthamAzrIyamANA kalpanA sadarthaviSayiNyeveti tagocaratAM gatAH saptApi dharmA na kAlpanikA iti tadupadarzikA saptabhaGgI na kalpanAmAtra nibandhanA kintu vAstavikye - veti, ye tu RjavastAn pratIyaM saptabhaGgI bhI mAM sopadarzyate tathAhi jainAnAM saptabhaGgI avazyaM jijJAsitavyA, teSAM nirAkAGkSa-sampU bodhakatvAt saiva pramANavAkyam, yataH saptabhaGgI lakSaNavAkyA devAne kAntAtmakArthanirNayata ekAntAtmakArthapratikSepadvArA durdamaparavAdimataGgajAH sabhAyAM nigRhItA bhavanti, tata e saptabhaGgIrahasyajijJAsavaH paravAdivijayAbhilASiNazca saptabhaGgImabhyasyanti, saptabhaGgayA yathAvatsabhAyAmudbhAvanato vipakSavijayajanakatvaM tatkharUpopadarzanapurassaraM darzitaM syAdvAdAbhijJaiH, yaduktam-- Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (31) " yA praznAdvidhipayudAsabhidhayA bAdhacyutA saptadhA, dharma dharmamapekSya vAkyaracanA'nekAtmake vastuni / nirdoSA niradezi deva ! bhavatA sA saptabhaGgI yayA, jalpana jalparaNAGgaNe vijayate vAdI vipakSaM kSaNAt" / iti, zabdazca vidhiniSedharUpasadaMzAsadaMzAvayavAbhyAM svArtha pratipAdayan saptabhaGgIsvarUpameva vibhrati, tathA ca zrIdevamUriH pramANanayatattvAlokAlaGkAracaturthaparicchede / / ___ "sarvatrAya dhvanividhiniSedhAbhyAM svArthamabhidadhAnaH saptabhaGgImanugacchati / / 13 / / " iti sUtram , . saptabhaGgIlakSaNapratipAdakaM tatraiva sUtramidam_ "ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAkprayogaH saptabhaGgI // 14 // " iti, ____ asyArthaH, ekasya jIvAjIvAdervastunaH ekazodharmaviSayapariprazne sakalapramANavAdhyatvena bhinnAbhinnavidhipratiSedhavibhA. gAbhyAM prayuktaH sthAcchabdAGkitaH saptavidhatvena vAkyopanyAsaH saptabhaGgI iti, vidhiH sadaMzaH, pratiSedho'sadaMzaH ekatra vastunItyupAdanAt sakalasya vastunaH sadaMzAsadaMzadharmAdyanekaprakAravibhajanayA'nantabhaGgIpasaGge na sambhavatIti,ekaikadharmaparyanuyogavazAdityapAdAnAd vidhiniSedhAdyanantadharmAdhyAsite ekasmin Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) vastuni anantadharmaparipraznakAle'nantabhaGgIprasaGgasyonmeSo na bhAtIti, anena cAyaM niyama Avedito bhavati, yaduta anantadharmAliniteSu anantavastuSu satsvapi prativastu pratidharma paripraznakAle ekaikazo vastudharme ekaikaica saptabhaGgI bhavatIti, anantadharmavivakSayA saptabhaGgInAmapi nAnAtvamabhISTameveti, ayamarthaH zrIdevasarisUtrasammata eva, atrArthe "vidhiniSedhaprakArApekSayA pratiparyAya vastunyanantAnAmapi saptabhaGgInAmeva sambhavAt / / 38 // pratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva sambhavAt // 39 // " iti sUtrayugmam , __ svarUpataH saptabhaGgIpratipAdanaparANi catAni sUtrANi yathA__ "syAdastyeva sarvamiti sadaMzakalpanAvibhajanena prathamo bhaGgaH // 15 // syAnnAstyeva sarvamiti paryudAsakalpanAvibhajanena dvitIyo bhaGgaH // 16 // ___ syAdastyeva syAnAstyeveti krameNa sadaMzAsadaMzakalpanAvibhajanena tRtIyo bhaGgaH // 17 // ____ syAdavaktavyameveti samasamaye vidhiniSedhayoranirvacanIyakhyApanAkalpanAvibhajanayA caturtho bhaGgaH // 18 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdastyeva syAdaktavyameveti vidhiprAdhAnyena yugapadvidhiniSedhAnirvacanIyakhyApanAkalpanAvibhajanayA paJcamo vikalpa: // 19 // syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhaprAdhAnyena yugapadvidhiniSedhAnirvacanIyakhyApanAkalpanAvibhajanayA SaSTho bhaGgaH // 20 // ___ syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti kramAta sadaMzAsadaMzamAdhAnyakalpanayA yugapadvidhiniSedhAnirvacanIyaravyApanAkalpanAvibhajanayA ca saptamo bhaGgaH // 21 // prathamabhaGgapratipAdakasUtrasyAyamarthaH-vidhiprAdhAnyavivakSAyAM syAdastyevetyayaM bhaGgaH, syAdityavyayamanekAntadyotakam , syAdityanena kathaJcitasvakIyadravyakSetrakAlabhAvacatuSTayarUpeNa, astyeva ghaTAdi vastu, nAstyevAnyadIyadravyakSetrakAlabhAvacatuSTayarUpeNa, tadyathA-ghaTo dravyataH pArthivatvarUpeNAsti, nAsti jalAdirUpeNa, kSetrataH pATaliputrakatvena asti, nAsti kAnya kubjatvena, kAlataH zaiziratvena asti, nAsti vAsantikatvena bhAvato'sti raktatvena, nAsti pItatvena, evakAreNAnyavyavacchedaH kriyate, astitvAvacchedakapArthivatvAdeviruddhaM jalavAdikamanyadato'stitvAvacchedakatayA jalavAdevyavacchedaH prathamabhaGgAbhimataH, na tu jalatvAdinA nAstitvametadbhaGgapratipAdyam , tasya dvitIyabhaGgaviSayatvAditi bodhyam , eva. kAropAdAnasAmarthyAt svadravyAdicatuSTayApekSayA kathaJcidasti Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34) ghaTaH, paradravyAdicatuSTayApekSayA nAsti cetyullekhakaH prathamo vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye / kartavyamanyathA'nukta-samatvAt tasya kutracit // 1 // itivacanAdavadhAraNasya pratibhaGgamavazyaM kartavyam , yadi syAdityanekAntadyotakamavyayaM tatra na prayujyate tadA kumbho' styevetyetAvanmAtroktau stambhAstitvAdinA sarvaprakAreNAstitvaM kumbhasya prasajyeta iti pratiniyatasvarUpAnupapattiH syAditi, pratiniyatasvarUpAvagataye syAdityabdhayaM prayujyate__ "so'prayukto'pi vA tajjJaiH sarvatrArthAt pratIyate / yathaivakAro'yogAdivyavacchedaprayojanaH // 1 // iti vacanAt tasyApi saptasu bhaGgeSu grahaNamAvazyakam , vidheH prAdhAnyAca prathamabhaGgasya vidhirUpatayA vypdeshH|| astitvAtmakavidhidharmAvinAmAvitvAnnAstitvAtmakaniSedhadharmasyeti niSedhadharmaprAdhAnyakalpanayA sthAnAstyeva ghaTa iti dvitIyabhaGga pravartate, yadyapi niyamena yadeva sAdhyasadbhAve'stitvaM sAdhanasya tadeva sAdhyAbhAve sAdhanasya nAstitvamiti kRtakatvAnityatvayoriva tAdAtmyalakSaNasambandhAdavinAbhAvitvamastitvanAstitvayoH, evaM ca svadravyAdicatuSTayApekSayA'stitvena siddho ghaTo mudgarasaMyogAdinA naSTaH san nAstitvena siddho bhavati, kSaNavinazvarANAM bhAvAnAmutpattireva vinAze kAraNam , yaduktam Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) utpattireva bhAvAnAM vinAze heturiSyate || yo jAtazca na ca dhvastaH sa hi nAma na vidyate // 1 // iti astitva siddhi nibandhanabhUtAyA utpattereva vinAzAparaparyAya nAstitvasyApi nivandhanamiti tayoravinAbhAvaH siddhipathameti / na caikenaiva svarUpeNAstitvanAstitvayorekatra sthAne nirUpaNAd bhAvAbhAvayoraikyApattiH, iSTatvAdityeva - mastitva nAstitvayostAdAtmyAt prathamabhaGgenAstitvapratipAdane tadAtmakaM nAstitvaM pratipAditameveti dvitIyabhaGgo nopAdeya ekAntakSaNikavAdimate, tathApi syAdvAdibhirasmAbhiryena rUpeNa yasmin kSaNe utpAdo yasya tena rUpeNa tasminneva kSaNe tasya vinAzo neSyate kintvekasmin kSaNe yena rUpeNa yasyotpAdastadanyena rUpeNa tadAnIntanasya vinAzo bhinna bhinna samaya evaM caikenaiva rUpeNotpAdavinAzAviti kathaJcidastitvanAstitva medasyApi sadbhAvAdastitvAvinAbhUtasyApi nAstitvasya pratipAdako dvitIyabhaGgaH siddho bhavatIti, tatra ca niSedhaprAdhAnyaM prathamabhaGgAd vizeSaH / sarva vastu krameNa svadravyAdicatuSTayAdhAraparadravyAdicatuSTayAnAdhAravivakSayA prApta pUrvAparabhAvAsyAM vidhiniSedhAbhyAM pradhAnatayA vizeSita syAdastyeva syAnnAstyeveti tRtIyabhaGgabhAg bhavatIti, yathA ghaTaH svIyadravyAdyapekSayA kathaJcidastyeva syAt paradravyAdyapekSayA nAstyeva syAt, tathA sarvaM vastviti vidhipratiSedha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) pradhAno'yaM tRtIyabhaGgaH / yugapadvidhiniSedhakalpanayA sadaMzAsadaMzayoH samakAlaprarUpaNA niSedhapradhAno'yaM syAdavaktavya eveti turIyo bhaGgaH, tathAhi-vidhipratiSedhadharmayoyugapatpradhAnabhUtayorekasya padArthasya yugapadvidhiniSedhadvaya iti pradhAnavidhAnavivakSAyAM tAk zabdasyAnirvacanIyatvAdavaktavyaM ghaTAdi vastu, tasya vidhipratiSedhadharmAkrAntasyApi yugapaddharmadvayasyAvaktavyarUpatvAt yugapadviruddhadharmadvayasyAprayogaH, zItoSNayoriva sukhaduHkhayorikhAnayoH krameNaivArthapratyAyane sAmarthyAt , na tu yugapaditi, 'taktavatu'saGketitaniSThAzabdavat sUryacandrasaGkatitapuSpadantazabdavad vA, niSThAzabdana puSpadantazabdena vA krameNaiva taktavatvoH sUryacandramasozvArthayoH pratyayaH, etena dvandvAdipadAnAmapi yugapadarthapratyAyakatvamapAstam, dhavakhadirau sta ityatra krameNaiva jJAnaMna yugapaditi, tathaiva pratyayatvAt , samakAlAvAcakatvAt / avaktavyaM jIvAjInAdi vastu, yugapadvidhipratiSedhakalpanayA saGkrAntameva pratyavatiSThate, astitvanAstitvadharmaviziSTo'pi samakAlamastitvanAstitvAbhyAM vaktumanirvacanIyo ghaTa iti phalitArthaH / sadaMzapUrvako yugapatsadaMzAsadazAnirvacanIyakalpanApradhAno'yaM syAdastyeva syAda. vaktavyameveti paJcamo bhaGgaH,svasvadravyAdicatuSTayairvidyamAnatve'pi saMdaMzo'sadaMza iti prarUpaNAM kartumasamarthe'smin bhaGge sarva vastu jIvAdi svadravyAdicatuSTayApekSayA samastyapi vidhipratiSedha Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (37) rUpAbhyAM vaktumanirvacanIyam, astyatra pradeze ghaTaH sadrUpAsadpAbhyAM yogapadyena svarUpaM nirdeSTumasamarthatvAd vidhitve'pyavaktavya iti phalito'rthaH / niSedhatvapUrvako yugapadvividhiniSedhAnirvacanIyapradhAno'yaM syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti SaSTho bhaGgaH, paradravyAdicatuSTayairavidyamAnatve'pi sadaMzo'sadaMza iti prarUpaNAM kartumasamarthe'smin bhaGge sarva vastu jIvAjIvAdi paradravyAdicatuSTayApekSayA nAstyapi vidhipratiSedharUpAbhyAM vaktumanirvacanIyam , nAstyatra pradeze ghaTaH sadrUpAsadrUpAbhyAM yogapadyena svarUpaM nirdeSTumasamarthatvAnnAstitve'pyavaktavya iti phlitaarthH| anukrameNAstitvanAstitvapUrvako yugapadvidhiniSedhaprarUpaNAniSedhapradhAnaH syAdastyeva syAnAstyeva syAdavaktavyameveti saptamo bhnggH| svadravyAdicatuSTayApekSayA'stitve'pi paradravyAdicatuSTayApekSayA nAstitve'pi sadaMzo'sadaMza iti prarUpaNAM kartumasamarthe'smin bhaGge sarva jIvAdi vastu svadravyAdyapekSayA'sti paradravyAdyapekSayA nAstyapi samasamayaM vidhipratiSedharUpAbhyAM saha yugapatpratipAdayitumasamartham, yathA svadravyAdyapekSayA'styatra pradeze ghaTA, paradravyAdyapekSayA ghaTaH, vidhiniSedharUpAbhyAM yogapadhena svarUpa nirdaSTa. mazakyatvAdavaktavya iti phalitArtha: ___ " ekatra vastuni vidhIyamAnaniSidhyamAnAnantadharmAbhyupagamenAnantabhaGgIprasaGgAdasaGgataiH saptabhaGgIti na cetasi nidheyam / / 37 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) vidhipratiSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastunyanantAnAmapi saptabhaGgInAmeva sambhavAt / / 38 // pratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva sambhavAt // 39 // ___iti tribhiH sUtraiH zaGkAsamAdhAnAbhyAmanantabhaGgIprasaGganivAraNapurassaramanantAnAM saptabhaGgInAM vyavasthApanam-- ___ " iyaM saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca // 43 // pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAd vA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH // 44 // tadviparItastu viklaadeshH|| 45 // " iti tribhiH sUtraiH pratibhaGgaM saptabhaGgayAH sakalAdezatvaM vikalAdezatvaM ca devasUraya Amananti / ___ kAlAdayazcASTau-kAlaH, AtmasvarUpam, arthaH, sambandhaH, upakAraH, guNidezaH, saMsargaH, zabdazca-eSAM saGgrAhakaM padyamidam "kAlAtmarUpasambandhAH saMsargopakriye tathA / guNidezArthazabdAzcetyaSTau kAlAdayaH smRtAH // 1 // " iti| daigambarIye saptabhaGgIsvarUpanirUpaNapracaNe granthe'pi saptabhanayAH pratibhaGgaM sakalAdezatvaM vikalAdezatvaM ca pratipAdi Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 39) tam , tatpratipAdanaprakArazcetthamavadhArayitu sugamaH / tathAhikAlAtmarUpArthasambandhopakAraguNidezasaMsargazabdaiH dravyArthAdezena guNAnAmanantAnAmapyekavastugatAnAmabhedavRttiprAdhAnyAt paryAyAdezenAbhedopacArAd vaikadharmapratipAdanamukhena sakaladharmapratipAdanatastadAtmakavastupratipAdakatvena pratyekaM saptAnAmapi bhaGgAnAM sakalAdezatvam , tathA taireva kAlAdibhigaSTabhiH paryAyArthAdezena bhedavRttiprAdhAnyAd dravyArthAdezena ca bhedopacArAd vA saptabhirapi bhaGgaiH pratyekamekaikasyaiva dharmasya pratipAdanato vastubhAgasyaiva pratipAdakatvaM na vastuna iti vikalAdezatvam ,tathA ca sakalAdezasvabhAvatvAt saptabhaGgI pratibhaGgaM pramANavAkyaM, vikalAdezasvabhAvatvAnnayavAkyamiti, devamUrINAmAzayazcetthamavadhAryaH, tathAhi-astitvAdiviziSTamava. ktavyatvAdikamapyarthAntarameva, na tu vizeSaNaparikalitavizeSyasvarUpamAtraM, tathA sati vizeSaNavizeSyabhAvavyatyayataH saptAdhikadharmANAmapi sambhavena saptabhaGgIsvarUpavyAhatiH syAt , viziSTasya dharmAntaratve ca vizeSaNavizeSyabhAvavyatyayenAnekaviziSTasvarUpa prAptAvapi samaniyatAnAM teSAmaikyameva na tu bhinnatvamiti tAdRzAnekaviziSTapratipAdana mekenaiva bhaGgeneti na saptAdhikabhaGgaprasaGgaH / atiriktazca viziSTarUpadharmo'khaNDa eka, tadabhivyaJjakatvameva vizeSaNavizeSyayoriti na dharmadyabhedAnusandhAnasya niyamato'pekSeti, yathA ca astitvasya nAstityasyAvaktavyatvasya ca dharmAntaraiH samaM kAlAdibhiraSTabhirabheda Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) vRttyabhedopacArAzrayaNasya kartuM zakyatvAdekadharmapratipAdanamukhena sakaladharmAtmakavastupratipAdanasya saptabhirapi bhaGgaiH pratyekaM sambhavAt pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA saptabhaGgI / evamuktadizA vikalAdezasvabhAvA'pIti, tattvArthavRttikRtAM mate syAdastyeva sarvam , syAnAstyeva sarvam , syAdavaktavyameTa sarvam , ityevaM trayANAM bhaGgAnAM sakalAdezatvam , syAdastyeva syAnnAstyeva sarvam , syAdastyeva syAdavaktavyameva sarvam , syAnAstyeva syAdavaktavyameva sarvam , syAdastyeva syAnAstyeva syAdavaktavyameva sarvamityevaM caturNA bhaGgAnAM vikalAdezatvam , tathAhi-tattvArthasya pnycmaadhyaaye___"arpitaanrpitsiddheH||5-31||" iti sUtrasya "utpanAstikasya utpannaM vA utpanne vA utpannAni vA sat , anutpannaM vA'nutpanne vA'nutpannAni cA'sat' iti AdhabhaGgadvayapratipAdanaparasya bhASyasya vyAkhyAyAM saptabhaGgIsvarUpavyavasthApanaparAyAM vRttidbhirabhihitaM, yathA-" evamuktena prakAreNa dharmAdidravyaM syAt sat , syAdasat , syAnityaM, syAdanityam iti pratipAdyatvena sUcitam // ____ adhunA viprapaJcyate-tatra dravyArthanayapradhAnatAyAM paryAyanayaguNabhAve ca prathamavikalpaH, prAdhAnyaM ca zabdena vivakSitatvAcchabdAdhInama , zabdAnupAttasyArthato gmymaantvaadprdhaantaa| payAyanayapradhAnatAyAM dravyanayaguNabhAve ca dvitiiyH| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (41) arpite'nupanIte na vAcyaM saditi asaditi vetyanena bhASya. vacanena tRtIyavikalyo vakSyate syAdavaktavyamiti" etadrutyartha evamavagantavyaH, 'evamuktena prakAreNa' utpannAstikasyetyAdibhASyoktaprakAreNa saptabhaGgIprasiddhimUlabhaGgadvayasUcane sati saptabhaGgI prasiddhiH sUcitA bhavatItyabhiprAyako'yaM dharmAdi dravyaM syAt sadityAdiko granthaH, prathamabhaGgaH kaM nayamAzritya pravatete, kaM ca nayamAzritya dvitIyabhaGgaH pravartata ityAkAGghAnivR. tyarthamAha adhuneti-utpannAstikasyetyAdibhASyavacanena prathamadvitIyabhaGgasUcanAnantaramityarthaH / viprapaJcyate-viziSya prapaJcataH prakaTIkriyate / tatra prathamadvitIyabhaGgayormadhye prathamavikalpaH syAt sadeva sarvamiti prathamabhaGgaH, evaM syAnityameva sarvamityAdiH, dravyArthanayapradhAnatA dravyArthanayaviSayIbhUtasacanityatvAdibhAdhAnye satyavasIyata iti tatprAdhAnyamupadazayati-prAdhAnyamiti, yadyapi satvAdInAM sarveSAmeva dharmANAM yugapadeva dharmAdiSu bhAvastathApi sattvasyaiva zabdena vivakSitatvAcchandopAttatvalakSaNaM zabdAdhInaM prAdhAnyamiti tadviSayasya dravyArthanayasyApi pradhAnateti tasyAM satyAM prathamabhaGgaH pravartata iti / asatvAdeH paryAyArthikanayaviSayasya tadAnIM so'pi zabdenAvivakSitatvAnna zabdopAttatvalakSaNaM prAdhAnyam, kintu sattvamasatvAvinAbhUtamiti zabdopAttena satvenAsattvamapi gamyate iti prathamabhaGge'rthato gamyamAnasyAsatvAderaprAdhAnyena tadviSayakasya paryAyArthanayasyApi guNabhAva iti tasmin sati Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (42) prathamabhaGgapravRttirityAzayenAha-zabdAnupAttasyeti / paryAyanayapradhAnatAyAmityatrApi bhAvanA pUrvavadavaseyA, dvitIyaHsyAdasadeva sarvam , syAdanityameva srvmityaadidvitiiybhnggH| nanvevaM prathamadvitIyabhaGgayo jyAbhipretatve'pi yadi syAdavaktavyameva sarvamiti tRtIyabhaGgo bhASyAbhipreto na bhavet , na bhavet saptamaGgIsvarUpaniSpattiH / saptabhaGgayAH saptamabhaGgasamAhArarUpAyAH saptamaGgAnAM sambhava eva bhAvAt / bhaGgatrayabhAve ca prathamadvitIyabhaGgayojanayA turIyabhaGgasya tRtIyabhaGge prathamabhaGgayojanayA paJcamabhaGgasya tatraiva dvitIyabhaGgayojanayA SaSThabhaGgasyaivaM tatraiva prathamadvitIyayoryojanena saptamabhaGgasya sambhavataH sambhavAdityatastRtIyabhaGgasya bhASyAbhipretatvaM darzayatiarpita iti, bhASyAbhipretatayopadarzitAnAM trayANAmeva bhaGgAnAM sakalAdezatvaM nAnyeSAM manAnAmityupadarzanAyAha-ete trayaH sakalAdezA iti / yata eva AdyAnAM trayANAM sakalAdezatvamabhISTaM na tu bhaGgamAtrasya / tata evAnyatra syAdastyeva sthAnAstyeveti bhaGgasya tRtIyatayA'bhidhAne'pyatra tasya tathA'bhidhAne vikalAdezasya tasya sakalAdezatvaM na sambhavatIti / Adyau dvau turIyazca sakalAdezA ityevamabhidhAnaM vaktumucitaM syAt tatra ca granthagauravaM sakalAdezasyaikasyAbhidhAnAt pUrvamevaikasya vikalAdezasyAbhidhAnaM saMdarbhaviruddhaM cetyatastRtIyatayA syAdavaktavyameveti bhnggsyopkssepH|vishissttdhrmaannaaN bhaGgatrayavyatiriktamaGgapratipAdyAnAmatiriktadharmatA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (43) maGgIkRtvAkhaNDadharmatAsamAzrayaNena / tatpratipAdakamaGganAM sakalAdezatvam , yaddevasUryAyabhipretaM tatpratikSepturasya vRttikRto'yamabhiprAyaH-viziSTAnAM samaniyatAnAmakhaNDAnAmaikye'pi viziSTasvarUpAvabhAso vizeSaNavizeSyasvarUpabhedAvabhAsaniyata evAbhyupagantavyaH, anyathA viziSTasya vizeSaNavizeSyAbhyAM sarvathAbhinnasyaivAbhyupagame satcaviziSTasyAsatvasya nityatvaviziSTAnityatva-bhedaviziSTAbhedAdisvarUpato na bhedena prati bhAsaH syAta, evaM sati sarvAsAmapi saptabhaGgInAmAdyabhaGgatrayavailakSaNyakRtameva vailakSaNyaM syAt, na tvantimabhaGgacatuSTayacailakSaNyaprayuktamapyavabhAsamAnaM vailakSaNyaM yujyeta / na ca vyaJjakavailakSaNyakRtameva vailakSaNyamiti vAcyam, viziSTasyAvailakSeNye vyaJjakavailakSaNyasyApi vaktumazakyatvAt , na caivaM sacaviziSTAsavAdasattvaviziSTa savasya bhedaprAptau saptabhaGgAdhikabhaGgaprasaGga iti vAcyam , satvaviziSTAsacAdirasacaviziSTasattvAdinA tulyavitivedyatvasyAbhyupagamenaikenaiva bhaGgena tadubhayAvagatau niSprayojanatayA vizeSaNavizeSyavyatyAsakRtabhaGga bhedasyopanyAsAnahatvAdato viziSTadharmapratipAdakabhaGgacatuSTaye bhedabhAnamAvazyakamiti nAbhedaprAdhAnyavRtyupacArAzrayaNasaMkatheti, na tato'khaNDavastupratipAdanamiti na astitvAdyekadharmAvamAsakatvatastadabhinnAzeSadharmAvabhAsakatvenAntadharmAtmakavastuno yogapadyena pratipAdakatvalakSaNaM sakalAdezatvaM parAbhipretaM na vA'khaNDavastupratipAdakatvalakSaNaM vA teSAM tatsamastIti Adya Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaGgatraye pratijJAtasya sakalAdezatvasyopapAdanAya tattvArthavRttikRdAha___ "yadA tvabhinnamekaM vastvanekena guNarUpeNocyate, guNinAM ca guNarUpamantareNa vizeSapratipatterabhAvAt / iha AtmAdireko'rthaH sacAderekasya guNasyatad rUpeNAbhedopacArato matublopena vA niraMzaH sakalo vyApto vaktumiSyate, vibhAganimittasya pratiyogino guNAntarasyAsavAdestatrAnAzrayaNAt , tatra dravyAthAzrayaM satvaguNamAzritya, tadA syAt sannityucyate sakalAdezaH, guNadvayaM tu guNino bhAgavRttirbhavati, ubhayAtmakanvAd guNinaH, natve ko guNo bhAgavRttiriti, evaM syAnitya ityapi vAcyam / tathA paryAyanayAzrayamasacamasatcamanityatvaM cAGgIkRtya syAdasata , syAdanitya Atmeti vAcyam / yugapaddhAvAdumayaguNayorapradhAnatAyAM zabdenAbhidheyatayA'nu pAttatvAt syAdavaktavyaH" iti| idamasya vyAkhyAnaM yathA-yadeti tadA sannityucyate ityagretanatadAzabdasamAzrayaNena, anekena guNarUpeNAbhinnamekaM vastu yadA dravyArthAzrayaM sattvamAzrityocyate tadA sakalAdeza iti sambandhaH, kathamucyate iti kathambhAvAkAGkSAyAmagre pratipAditaM syAtsannityucyate iti, anantadharmAtmakasya vastunaH thaM guNarUpeNAbhidhAnaM tadantareNa kathaM syAtsannityevaMrUpeNa saccAtmakaguNasamAzrayaNatastadavabodhakravacanapravRttiH, tadabhAve Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (45) kathaM sakalAdezatvamityAzaGkAnivRttaye svAha-guNinAM cetianantadharmAtmakaM vastu tadA'vagataM bhaved yadi yena yena guNena saha tasyAbhedaH pratyekaM tattadguNAtmakatayAtatpratipattiH syAt, anyathA tadguNako'yamityeva na sidhyet kuto'nantaguNAtmakatAvAnayamiti, vastusvarUpamAtrapratipattistvaviziSTA na vyavahArakSametyAzayaH, guNapadaM ca dharmamAtropalakSaNam, guNAnAM parasparabhedamantareNa kathamanantatA, tathA ca sati kathamekasya vastuno guNino guNAbhedaH, tamantareNa kathaM guNAtmanA guNarUpeNa tatpratipattirityapekSayAmAha - iheti abhedopacArata iti, vAstavikaikaguNAbhinnatve tadanyaguNAbhinnatvAbhAvato'nantadharmAtma-katvameva na syAdityekaguNamayatvalakSagatadguNAbhinnatvasyopacAra evetyabhisandhiH, evamapi guNaguNibhAvo na pratIyeta, tasya bhedapratipattyadhInatvAdataH pakSAntaramAha-matublopena veti, tathA ca guNavAcakazabdAnmatupo lugvidhAnena tasya guNavAcakazabdasya guNiparatayA guNaviziSTatvena vastunaH pratItirupapadyate, niraMzaH akhaNDaH, etena ekadeze tasyaikasya guNasya sadbhAvo'paradeze tadanyaguNasya sadbhAva ityevaM bhAgavRttayo na tatra guNAH, kintu sampUrNa eva vastuni sarva eva guNA ityekaguNarUpeNa na vastubhAgapratipattiH kintu akhaNDaikavastupratipattireveti sUcitam etatspaSTapratipattaye uktaM sakala iti, sakalazabdo'yaM sampUrNArthako na yAvadarthakaH, ekasyAkhaNDasya yAvatvAbhAvAt, anantadharmAtmakasya vastuna ekena guNarUpeNa Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApanaM sampUrNasvarUpAskandanaM vastuto na saMbhavati, tathA sati tadekaguNamayatve guNAntaravyAptistatra na syAt , guNatvasAmyAd guNAntaravyAptyabhAvavattadguNa vyAptirapyacaturasratyata Aha-vyApto vaktumiSyata iti, niraMze vastuni sarve'pi guNAH svasva nimittApekSayA vyAptyaiva varttante na tu bhAgena, tadabhAvAt , tathApyekasyaiva guNasya vyAptistatra vivakSitA, anyaguNavyAptestatra sattve'pi na vivakSA, ata ekaguNarUpeNa vastupratipattirghaTate, etatspaSTapratipattaye tvAha-vibhAganimittasyeti, yadyapi vastuno bhAgAbhAvAt kuto vibhAgaH kutastarAM tadvibhAganimittaM kiJcit tathApi bhAge siMho naro bhAge yo'zo bhAgadvayAtmakaH / tamabhAga vibhAgena narasiMhaM pracakSate // 1 // iti nyAyena bauddhakalpanArUpo vibhAga Aropito'. styeva, tatastanimittaM guNAntaramapyastyeva, tacca na vivakSyate, ata ekena guNarUpeNa vyApto'khaNDo vaktumiSTo bhavatIti / evaM sati prathamabhaGgaH sakalAdezaH sampadyate sattvaguNasamAzrayaNAdityAha-tatreti, saptabhaGgayA nayadvayasamAzrayaNena pravRttiriti / prathamabhaGgaH kaM nayaM samAzritya pravartata ityapekSAyAmAha-dravyArthAzrayamiti-dravyArthikanayaviSayamityarthaH, prathamabhaGgaviSayasya sattvasya dravyAthikanayaviSayatve tadviSayakasya bhaGgasya dravyAthikanayApekSyatvaM prAptameveti, guNa Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (47 ) dvayarUpeNa guNino'bhidhAyakaM vacanaM na sakalAdezaH tatra guNadvayavivakSAyA bhedavivakSAmantareNAghaTanAt , tadAtmakatvavivakSaNamapi guNino bhAgakalpanenaiva, yata eko bhAgo'syAyaM guNaH ekazcAyamityato'yaM guNI bhAgadvayAtmaka ityevaM sakhaNDatA tasyeti nAkhaNDarUpasya sakalasya vastuno guNadvayarUpeNa pratipAdanaM ghaTate, ekastu guNaH svayamakhaNDatvAd vastuno bhAgo vibhAgAntarAvivakSAyAM vastusvarUpavAdakhaNDatayaiva vivakSitatvAta tadrUpeNa vastupratipAdanasya sakalAdezatvaM ghaTata evetyabhisandhAnenAha-guNadvayaM tviti, yathAca satvAsacavidhiniSedhakalpanayA pravRttAyA: saptabhanayA: syAtsanniti prathamabhaGga uktayuktyA sakalAdezaH tathaiva nityatvAnityatvavidhineSedhakalpanApravRttasaptabhaGgIprathamabhaGgo'pi syAnitya iti sakalAdezo'vaseya ityAha- evaM syAnnitya ityapi vaacymiti| paryAyArthikanayasamAzrayaNena pravRtto dvitIyabhaGgo'pyekarUpeNa vastvabhidhAyakatvAt sakalAdezo'vaseya ityatidizati-tatheti, paryAyanayAzrayaM paryAyAthikanayaviSayam , sakalAdezatayA'bhimatasya tRtIyabhaGgasyopapAdanAyAha-yugapaditi, guNadvayasya yugapatpradhAnatayA vivakSAyAM pradhAnatayobhayapratipAdakasya kasya'cicchabdasyAvaktavyazabdavyatiriktasyAbhAvAdabhidheyasyAya. bhAvApattau satyAM tathA'pradhAnataiva tayorityabhisandhAnenoktam-apradhAnatAyAmiti, zabdenAbhidheyatayA'nupAttatvAditi ca dehalIdIpakanyAyena pUrvo Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 48) ttarAbhyAmanveti, tatazca yadyapyasti tayoH prAdhAnyena yugapadvivakSA, tathApi tathA vivakSAyAM tathA tatpratipAdakaH zabda eva na ko'pi vidyata ityapradhAnataiva prAptA, evaM yugatpradhAnatayA vivakSitaguNadvayarUpeNa guNino'bhidhAyakamapi vacanaM nAstItyavaktavya eva saH, evaM ca yugapatpradhAnatayA vivakSitaguNadvayamavyaktarUpatApanamekaguNarUpameva, tadrUpeNa dharmiNo'bhidhAyakatvAt syAdavaktavya eveti tRtIyabhaGge'pi sakalAdeza ityaashyH| vizeSataH prathamadvitIyabhaGgaprapaJcanaM syAtpadaivakArapadaprakSepaprayojanopavarNanasaMvalitaM takvArthavRttAvupadarzitaM vizeSAthibhiH tatraiva vilokanIyam ,grnthgaurvbhyaanaatropdyte|syaadvktvy eveti tRtIyabhaGgAmidhitsayA bhASyakRduktasya "arpite'nupanIte na vAcyaM saditi asaditi vA" vacanasya tatvArthavRttiH punarittham--yugapadAtmanyastinAstitvadharmAbhyAmarpite vivakSite krameNa cAnupanIte krameNAbhidhAtumavivakSite, vAcyaMna jAtucit sadAtmatattvamasadAtmatattvamiti vA, vAzabdo vikalpArthaH arpita vizeSyate-kIdRze'pite ? anupanIte, kathamanupanIte ? sAmarthyAta krameNAvizeSite, krameNa tvapaNe prAvikalpAveva syAtAm, ato'vazyantayA yugapadabhinne kAle dvAbhyAM guNAbhyAmekasyaivArthasyAbhinnasya pratiyogibhyAmabhedarUpeNaikena zabdenAvadhAraNAtmakAbhyAM vaktumiSTatvAdavAcyam, tadviSayasyArthasya zabdasya ca bhAvAt , ayaM ca vikalpastatvAnyatva saccAsambhavAta kilAvaktavyamevetyevaM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 49 ) vidhaikAntavyAvartanArthaH- syAdavaktavya evAtmA avaktavyazabdenAnyaizca SaDbhirvacanaidravyaparyAyavizeSaizca vaktavya eva, anyathA sarvaprakArAvaktavyatAyAmavaktavyAdizabdairapya vAcyatvAdanupAkhyaH syAt, atIta vikalpadvayaM tvekAntAstitvaikAntanAstitvapratipakSanirAkaraNadvAreNa syAdasti syAnnAstIti svaparaparyAyAntaraikadharmasambandhArpaNAtkAla bhedenoktam, adhunA yugapadviruddhadharmadvayasambandhArpitasya ca vasturUpasyAbhidhAnAt kIdRzaH zabdaprayogo bhavatIti, 1 ucyate- na khalu tAdRzaH zabdo'sti yastAdRzIM vivakSAM pratipUrayeta yato'rthAntaravRttaiH paryAyairavartamAnamananubhava~stAn paryAyAn dravyaM bravItyekA vivakSA, aparA tu vivakSA nijaiH paryAyaiH svAtmani vRttairvarttamAnamanubhavan svAn paryAyAn dravyamabhidadhAtIti, evametayorvivakSayoH parasparavilakSaNatvAd viruddhatvAca dvAbhyAmapi yugapadAdeze puruSasyaikasyaikatra dravye nAsti sambhavo vacanavizeSAtItatvAccAvaktavyaM vAcakazabdAbhAvAt etaduktaM bhavati - astitvanAstitvayorviruddhayorekatrAdhikaraNe kAle ca sambhava eva nAstItyatastad vidhasyArthasyAbhAvAttasya vAcakaH zabdo'pi nAstyeveti tathA kAlAdyabhedena varttanaM guNAnAM yugapadbhAvaH, tacca yaugapadyamekAntavAde nAsti, yataH, kAlAtmarUpArthasambandhopakAra guNideza saMsargazabdadvAreNa guNAnAM vastuni vRttiH syAt, tatraikAntavAde viruddhAnAM guNAnAmekasmin kAle na vacacidekatrAtmani vRttirdRSTA // 1 // na jAtucita pravibhakte 4 - Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (50) sadasattve sta ekatrAtmanyasaMsargarUpe, yenAtmA tathocyeta, tAbhyAM viviktazca parasparaguNAnAmAtmasvabhAvo nAnyonyAtmani vartate, tatazca nAsti yugapadabhedenAbhidhAnam 2 // na caikatrArthe viruddhAH sadasaccAdayo vartante yato hyabhinnaikAtmAdhAratvenA bhede sati sadasattve yugapaducyeyAtAm // 3 // na ca sambandhAd guNAnAmabhedaH, sambandhasya bhinnatvAcchatradevadattasambandhAddhi daNDadevadattasambandho'nyaH, sambandhinoH kAraNayobhinnatvAt , na tAvekena sambandhenAbhinnAveva, sadasatorAtmanA saha sambandhasya bhinnatvAt, na sambandhakRtaM yogapadyamasti, tadabhAvAca naikazabdavAcyatvam // 4 // na copakArakRto guNAnAmabhedaH, yasmAtrIlaraktAdyupakartRguNAdhIna upakAraH, te ca svarUpeNa, bhinnAH santo nIlanIlatararaktaraktatarAdinA dravyaM raJjayanti viviktopakArabhAjA, evaM sadasaccayorbhedAt sattvenoparaktaM sat, asacoparaktamasaditi durApetamupakArasArUpyam , yata. stadabhedena zabdo vAcakaH syAditi // 5 // nApyekadeze guNina Atmana upakAraH samasti, yenaikadezopakAreNa sahabhAvo bhavet guNaguNinorupakArakopakAryatve nIlAdiguNaH sakala upakArakA, samastazca ghaTAdirupakAryaH, na caikadeze guNo guNI vA, yato dezasahabhAvAtkazcicchabdo vAcakaH kalpyeta, // 6 // na caikAntavAdinAM sadasattvayoH saMsRSTamanekAntAtmaka rUpamasti, avadhRtaikAntarUpatvAt , yathaiva hi zabalarUpayatiriktau zuklakRSNAvasaMsRSTau naikasminnarthe vartituM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (51) samarthoM, evaM sadasattvAbhyAM saMsargAbhAvAna yugapadabhidhAnamasti // 7 // nApyekazabdaH zuddhaH samAsajo vAkyAtmako vA'sti guNadvayasya sahavAcakaH, krameNa sadasacchabdayoH prayoge yadyasacchabdaH sadasatve yogapadyena bravIti evaM tarhi svArthavatsacamapyasatkuryAta , tathaiva sacchabdo'pi svArthavadasadapi sat kuryAta, vizeSazabdatvAca sadityukte nAsadabhidhIyate, na cAsadityukte sadityuktaM bhavati, ato yugapadavAcaka ekazabdaH / atha yugapatsadasacchandauguNadvayasya vAcakAviSyete, tata samAsavAkyamAkhyAtAdipadasamudAyavAkyaM vA bhavet , tatra ca samAsavAkyaM na vAcakaM tatra dvandvastAvadubhayapadArthapradhAnaH plakSanyagrodhavadastyAdibhiH kriyAbhistulyayogitvAt , kriyAzrayatvAcca dravyasya prAdhAnyaM na guNatvam , yazca guNakriyAzabdAnAM dvandvo rUparasAdInAmutkSepaNApakSepaNAdInAJca, tatrApi guNAH zabdazaktisvAbhAvyAt, dravyarUpA evocyante'styAdikriyAyogitvAt , anyathA dvandvAbhAvAt , atra cAtmA vizeSyadravya sadasatoguNavacanatvamato guNasya guNyabhedopacAreNAbhidhAnam-sannAtmA'sannAtmetyato na dvandvaH / nanu ca dravye'pi syAdvAdo'sti na guNaviSaya eva, yathA syAdghaTaH syAdaghaTa iti, atrApi hi dravyaM guNarUpopapannamevocyate, zabdazaktisvAbhAvyAdvizeSaNavizeSyabhAvApattedravyasya vizeSyatvAt , syAdghaTaH idaM vastviti vAkyaJca vRtterabhinnArtha, kevalaM vibhaktizravaNNA drUpeNa bhidyate, ato vAkyenApi yugapatprayogAsambhavaH / samAnAdhikaraNa Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (52) samAsavAkyamapi na sambhavati, tatra hi dravyaguNayo sAmAnyavizeSabhAve sati dravyazabdatAyAM sAmAnAdhikaraNyaM nIlotpalAdivat , atra ca sadasatoguNatvAtparasparaM bhede sati na sAmAnAdhikaraNyam , adravyazabdatvAt , sAmAnyavizeSarUpeNAsthitatvAnnAsti vishessnnvishessysmaanaadhikrnnsmaasH| karmadhArayazcArthayoriSyate, na cAnyatpratipadavihitaM samAsalakSaNamasti, tasmAtsamAsAbhAvAyugapatprayogAbhAvaH tadvAkye'pi sAmarthyAbhAvAd vRtyanurodhivAkyatvAccAto na karmadhArayaH / nApyAkhyAtAdipadasamudAyo vAkyaM-saMzcAsaMzvAtmeti, bhavatyAdikriyAsambandhAt , tatra sAmAnyazabdo yugapadanekamarthamabhidadhyAt , na cAbhidadhIta, " abhihitAnAM sAmAnyazabdena / vizeSANAM niyamArthA punaH zrutiH" iti nyAyAt , na vA brUyAdanekamarthamabhidadhAnopAyAsambhavAt , " tanmAtrAkAGkSaNAdbhedaH svasAmAnyena cojjhitaH" iti nyAyAt , sAmAnyazabdeSvevaM, na vizeSazabdeSu dhavakhadirAdiSu, vizeSazabdAstu vAkye prayujyamAnAH kevalAH svArthameva bruvate saMzvAsaMzceti, na tvanekamartha, svArthamAtrAmidhAnAnna sahaguNadvayAbhidhAyitA / nanu ca vAkye dvayorapi zabdayorekatayA yugasadbhAvaH, tanna, padebhyo vAkyazabdasya zabdAntaratvAt , eka eva hi zabda iSyate vAkyama, tasya cArthAntareNakenaiva pratibhArUpeNa bhAvyam, ato'trApi guNadvayavacanasya yugapacchabdadvayasthAsambhava iti // 8 // evamuktAkAlAdiyugapadAvA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 53 ) sambhavAtsamAsavAkyalaukikavAkye yugapacchabdayoyorarthayozca vRttyasambhavAdyugapadvivakSAyAmavAcya ityevaM sarvaikAntAvaktavyapratiSedhadvAreNa bhASyakRtA tRtIyavikalpapraNayanamakAri prekSApUrvakAriNA "kathaJcidavaktavyaH kathaJcidvaktavyo'vaktavyAdizabdairAtmeti nirUpitam" iti, " saGgrahavyavahArAbhiprAyAayaH sakalAdezAH, catvArastu vikalAdezAH samavaseyA RjusUtrazabdasamabhirUDaivaMbhUtanayAbhiprAyeNa" ityapi taccArthavRttAveva darzitam, prakArAntareNa AdyAnAM trayANAM sakalAdezAnAM bhAvanA-"paryAyAstikasya sadbhAvaparyAye vA sadbhAvaparyAyayorvA sadbhAvaparyAyeSu vA, AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat , asadbhAvaparyAye vA asadbhAvaparyAyayorvA asadbhAvaparyAyeSu vA, AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA'sata , tadubhayaparyAya vA tadubhayaparyAyayorvA tadubhayaparyAyeSu vA, AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA na vAcyaM sadasaditi vA," iti bhASyamya vRttau vistarataH kRtA vizeSArthibhiravalokanIyA / caturNA vikalAdezAnAM bhaGgAnAM "dezAdezena vikalpayitavyamiti" iti bhASyeNa sUcanaM kRtaM tatspaSTIkaraNArthI tatvArthavRttiryathA "iti karaNo vikalpeyattApratipAdanArthaH, paryAyAstikamiti napuMsakaliGgaprakrAntervikalpayitavyamityAha, kiM punaH kAraNaM bhASyakRtA sakalAdezatrayavAditare'pi catvAro vikalAdezA bhASyeNa noktA iti, ayamabhiprAyo bhASyakArastha lakSyate-sakalAdezasaMyogAccaturNAM niSpattiriti sujnyaanaa|| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 54 ) taSAdya - dvitIya vikalpa saMyoge turyatrikalpa niSpattiH - syAdasti ca nAsti ceti, prathama tRtIya - vikalpa saMyoge paJcamavikalpaniSpatti: - syAdasti cAvaktavyazreti, dvitIya tRtIya - vikalpasaMyoge SaSThavikalpaniSpattiH syAnnAsti cAvaktavyazceti, prathama - dvitIya tRtIya - vikalpa saMyoge saptama vikalpa niSpatti:syAdasti ca nAsti cAvaktavyatheti, tatrAdyeSu triSu vikalpeSu sakalameva dravyamAdizyate, caturthAdiSu punarvikalpIkRtaM khaNDaza Adizyate, tadAha deza dezenetyAdi, sakalasya vastuno buddhicchedavibhakto'vayavo dezastasmin deze Adezo dezAdezastena dezAdezena vikalpanIyaM vyAkhyeyam AtmAditattvamityevaM vikalpacatuSTayasyApi grahaNam, tatra caturtha ubhayapradhAno vikalpaH krameNobhayasyApi zabdenAbhidheyatvAt, dezAdezo hi vikalAdezaH tacca vastuno vaikalyam, svena taccena pravibhaktasyApi viviktaM guNarUpaM svarUpeNoparaJjakamapekSya pratikalpitamaMzabhedaM kRtvA'nekAntAtmakaikatvavyavasthAyAM narasiMha - narasiMhatvavat samudAyAtmakamAtmarUpamabhyupagamyAbhidhAnaM vikalAdezaH, na tu kevala siMha - siMhatvavadekAtma kai katvaparigra hAt yathA ca pratipAdanopAyArthaparikalpitAne kanIlapItAdivibhAgA nirvibhAgamanekAtmakamekaM citraM sAmAnyarUpamucyate tathA ca vastvapyanekadharmasvabhAvamekam dRSTazcAbhinnAtmano'rthasya bhinno guNo bhedakaH parudbhavAn paTurAsIt paTutara aipamo'nya evAbhisaMvRttaH, paTutvAtizayo guNaH sAmAnyapATavAd guNAdanyaH Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa vastuno bhedaM kalpayati, bhinnaprayojanArthinA tathA's. zritatvAt, anekAtmakaM caikatvamAtmAdeH, yato'nekaM zuddhAzuddhaM dravyArthamAzritya paryAyanayaM caikAtmano vRttiH, tathAtmako'sau tadbhAvabhAvitvAta, ghaTamRdAtmakatvavat puruSapANyAdyAtmakatvavadvA, ataste tasyArambhakatvAdbhAgAH, puruSasyeva pANyAdayo vastvaMzamanubhavanti, krameNa vRttAH kramayogapadyAbhyAM cA, caturthe tAvat samuccayAtmake na krameNa vRttAH, paJcamaSaSThayorapacitakramayugapavRttAH saptame pracitakramayogapadyAbhyAM vRttAH saMzvAsazcAvaktavyazcatyanekavuddhibuddhitvAta, anekabuddhihi buddhibhavati dravyaparyAyeSu sansu vyAtmikA yato'nekAM sadrUSAma. sadUpAmavaktavyarUpAM ca buddhi bhinnAmiva kramavatImivAzrityAbhinnakA'kramA vasturUpA vAkyArthabuddhirbhavati, tasmAdbhedakramapratibhAsavijJAnahetutvAdbhAgAste bhavantyatrAvibhaktasyaikasyApi varatunaH, eva zcAnekasvabhAve'rthe sati vakturicchAvazAt kadAcitkenacidrUpeNa vaktumiSyate, vivakSAyattA ca vacasaH sakalAdezatA vikalAdezatA ca draSTacyA, dravyArthajAtya bhedAt tu sarvadravyArthabhedAnevaikaM dravyArthaM manyate, yadA paryAyajAtyabhedAccaikaM paryAyArtha sarvaparyAyabhedAnpratipadyate tadA tvavivakSitasvajAtibhedatvAtsakalaM vastvekadravyArthAbhinnamekaM paryAyArthAbhedopacaritaM tadvizeSakAbhedopacaritaM vA tanmAtramekamadvitIyAMzaM bruvan sakalAdezaH-syAnitya ityAdistrividho'pi nityatvAnityatvayugapadbhAvakatvarUpaikArthAbhidhAyI, yadA tu dravyaparyAyasAmA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (56) nyAbhyAM tadvizeSAbhyAM vA tadyogapadyena vA vastuna ekatvaM tadatadAtmakaM samuccayAzrayaM caturthavikalpe svAMzayugapadvRttaM kramavRttuM ca paJcamaSaSThasaptamedhUcyate tathA vivakSAvazAt tadA tu tathA pratipAdayan vikalAdezaH, te hi dravyaparyAyAstasya dezAH tadAdezenAdeza eko hyanekadeza AtmA'bhidhIyate, tatra dravyArthasAmAnyena tAvat vastutvena sannAtmA, pArthasAmAnyenAvastu. tvenAsanniti, vizeSastvAtmani svadravyatvAtmatvacetanatvadraSTutvajJAtRtvamanuSyatvAdiraneko dravyArthabhedaH tathA zrutapratiyoginaH paryAyA asattvAdravyatvAnAtmatvAcetanatvAdayaH,tadrvyakSetrakAla bhAvasambandhajanitAzca dravyaparyAyavRttibhedAH, tatra dravyArthAdezAtsvadravyatayA dravyatvaM, pRthivyAditvenAdravyatvaM tadvizeSezva ghaTAdibhiH, kSetrato'saGkhyAtAkAzadezavyApitayA, na sarvavyApitayA, kAlataH svajAtyanucchedAdabhinnakAlatA, paryAyAdezAdghaTAdivijJAnadarzanabhedA: krodhAdyutkarSApakarSabhedAca, tathAsnantakAlavRttasvavartanAbhedAtkAlabhedaH, bhAvato'jJatvaM krodhAdimacvaM ca pa.vaM bahavo dravyArthaparyAyArthayovRttibhedAH sarve'pi tasyAMzAH tairevyaparyAyarUpairvavatumiSyamANo nAnArUpa Atmocyate, bhAvanA tu-syAdasti nAsti ca, dravyArthabhedena caitanya sAmAnyenAsti, caitanyavizeSavivakSAyAM vA'styekopayogatvAt , paryAyastu acaitanyena nAsti, ghaTopayogakAle vA paTAyupayogenAsana, caitanyena tadvizeSeNa vA vartamAna eva tadabhAvena tadvizeSAbhAvena vartate ityubhayAdhInastasyAtmA, anyathA''. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 57 ) tmAbhAva eva syAt / evaM sarvasiddhAnteSu padArthAH parasparaviruddhArthatvAt tdtdruupsmuccyaatmkaashcturthviklpodaahrnniiyaaH| paJcamavikalpastu-syAdasti cAvaktavyazcAtmeti, tatrAnekadravyaparyAyAtmakasya sataH kazcidvyArthavizeSamAzrityAstItyAtmano vyapadezaH, tasyaivAnyA''tmadravyasAmAnyaM tadvizeSa dvayaM vA'GgIkRtya yugapadvivakSAyAmavaktavyatA, sphuTatarametadvibhAvyate - syAdastyAtmA dravyatvena dravyavizeSeNa vA jIvatvena manuSyatvAdinA vA, dravyaparyAyasAmAnyamurIkRtya vastutvAvastutvasaccAsatvAdinA vizeSeNa vA manuSyatvAmanuSyatvAdinA yugapadabhedavivakSAyAmavAcyaH, yataH sarve'pi tasyaikasyAtmanastadaiva vikalpAH sambhavantIti / SaSThavikalpo'pi tribhirAtmamidyazaH-syAnnAsti cAvaktavyazcAtmeti, nAntareNAtmabhedaM vastugataM nAstitvamavaktavyatvarUpAnuviddhaM zakyaM kalpayituM vastunaH, tathApi sadbhAvAt , tatra nAstitvaM paryAyAzrayam , sa ca paryAyo yugapadvRttaH kramavRtto vA, sahAvasthApyavirodhAdAtmano dharma ekakAla eva, yathA cetanopayogavedanAharSasamyaktvahAsyaratipuruSavedAyurgatijAtyAdisacadravyAtvA. muuttvktRtvmoktRtvaanytvaanaaditvaasngkhyaatprdeshtvnitylaadiH| kramavartI tu krodhAdidevatvAdibAlatvAdi jJAnitvAdiH svasthAnAnekabhedavRttaH, tatraiko'vasthito dravyArthI jIvanAmA naivAsti kazcicetanAvyatiriktaH krodhAdikramavRttadharmarUpanaisntaryamAtravyatirikto vA, ata eva tu dharmAstathAsanniviSTAH Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) sattvavyapadezavyavahAra bhAjo bhavantIti, atonAsti paryAyArthAdevaMvidho dravyArthasya kazcidaMzaH, nAstIti tena rUpeNAbhAvAt, na punaH sarvathaiva nAstitvaM viziSTasyAbhAvasya vivakSitatvAt paryAyAMzaH, sarvArthajJAtRtvAtsarvavyApAraviniyogAtsarvavastutvena sanniti dravyArthAMzaH, AbhyAM saha vivakSAyAmavAcya iti dvitIyazaH / adhunA saptamacikalpaJcaturbhiraMzaikhyaMzaH, kazciddravyArthavizeSamAzrityAstitvaM paryAyavizeSaJca kaJcidaGgIkRtya nAstitvaM samucitarUpaM bhavati, dvayorapi pradhAnyena vivakSitatvAdyathA dravyasAmAnyena paryAyasAmAnyena ca yugapadavaktavyaH syAdasti ca syAnnAsti cAvaktavyazvAtmeti / bhAvanA tu dravyArthAtsati dravyatve dehendriyAdivyatiriktAsmatvena vizeSeNa nAstitvamato'sti ca nAsti ca sa evAtmA. dravyaparyAya sAmAnyasadasatvAbhyAM yugapadavAcya ityevamarthAnurodhAdvivakSAvazAcca saptacaiva vacanapravRttiH, nAnyathA'pi, pravRttinimittAbhAvAt, eSa ca mArgoM dravyArtha paryAyArthAzrayaH tau ca saGgrahAdyAtmako, saGgrahAdayathArthazabdanayarUpeNa pradhAvitA: tatra saGgrahavyavahArarjusUtrairarthanayaiyauM dravyArthaparyAyArthI tadAzrayaiSA saptabhaGgI, tatrAnapekSitopadezakazabdavyApAramindriyAnindriyanimittamartharUpotpAditaM matijJAnamarthanayA vaktparicchedaviSayAH, te tvarthapRSThenaivArthaM gamayanti / zabdanayAstu sAmpratikasamabhirUDhaivambhUtanayAH zrotRviSayAH zrutajJAnAtmakAH zabdarUparUSitavijJAnatvAcchabdapramANakAH yacchanda Aha yathA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 59 ) ca tathaivArtha itizabdapRSThenaivArthaparicchedaM kurvanti, ata eva teSvabhidhAnasvarUpazuddhiparA cintA cakSurvimalIkaraNAJjanavat / tatrArthanayAH saccAsaccavarttamAnasaccamAtraiSiNaH pratyekAtmakAH saMyuktAya saptavidhavacananirvacana pratyalAH / vivikta saccamAtraparigrahAtsabhvasaGgrahaH, anyAsatvameva satvamiti vyavahAraH, vartamAnapradhAnatvAdvarttamAnameva sattvamRjusUtraH, tatra syAdastIti saGgrahaH 1, syAnnAstIti vyavahAraH 2, saGgrahavyavahArayogAt syAdavaktavyaH 3, saGgrahavyavahAravibhAgasaMyogAdeva syAdasti ca nAsti ca 4, syAdastyavaktavyazcetyatra saGgrahaH saGgraha - vyavahArau cAvibhaktau 5 syAnnAstyavaktavyazcetyatra vyavahAraH saGgrahavyavahArau cAvibhaktau 6, syAdasti nAstyavaktacetyatra vibhaktau sahavyavahArAvavibhaktau ca 7 ityevamartha paryAyaiH saptadhA vacanavyavahAraH / vyaJjanaparyAyAH zabdanayAH te tvabhedamedadvAreNa vacanamicchanti zabdanayastAvat samAnaliGgAnAM samAnavacanAnAM ca zabdAnAmindrazakrapurandarAdInAM vAcyaM bhAvAmevAbhinnamabhyupaiti na jAtucid bhinnaliGgaM bhinnavacanaM va zabdaM strIdArAstathA''pojalamiti / samabhirUDhastu pratyartha zabdanivezAdindrazakrAdInAM paryAyazabdatvaM na pratijAnIte, atyantabhinnapravRttinimittatvAdbhinnArthatvamevAbhimanyate ghaTazakrAdizabdAnAmiveti / evaMbhUtaH punaryathAsadbhAvaM vastu vacaso gocaramApRcchati - icchati, ceSTAviSTa evArtho ghaTazabdavAcyacitrAlekhanopayogapariNatazca citrakAraH, ceSTArahitastiSThan Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (62) ghaTo na ghaTazabdavAcyaH, tacchabdArtharahitatvAt, kuTazabdayAcyArthavat , nApi bhuJjAnaH zayAno vA citrakArAbhidhAnAbhidheyazcitrajJAnopayogapariNatizUnyatvAropAlAdivat / evamabhedabhedArthavAcino'nekaikazabdavAcyArthAvalambinazca dhabdapradhAnA arthopasarjanAH zabdanayAH pradIpavadarthasya pratibhAsakA vyaJjana. pAyasaMjJakAH" iti // zrImanto nyAyavizAradA nyAyAcAryA yazovijayopAdhyAyAH punaritthaM saptabhaGgImImAMsAM kurvanti / tatra tatra vicAre sammatigAthAzca pramANayanti tathAhijinavacanarahasyAbhijJAnAM syAdvAdapramANarAjasyaivopAdeyatvena samabhaGgIsvarUpameva syAdvAdavAkyaM zabdapramANabhAvamazcati yataH zabdasthale sAkAsakhaNDavAkyajanyasaptabhaGgayAtmakamahAvAkyameva nirAkAGka paripUrNAkhaNDavastupratItyAtmakapramAjanakatvAtpramANaM, na tu nirapekSamekAntavAkyam , yaduktaM sammatau "je vayaNijaviyappA, saMjujaMtesu hoti eesu / sA sasamayapaNNavaNA, titthayarA''sAyaNA aNNA // 1-53 // iti" ye vacanIyavikalpAH saMyujyamAnayorbhavantyanayoH / sA svasamayaprajJApanA tIrthakarAzAtanA anyA" / iti saMskRtam , asyA ayamarthaHye vacanIyasyAbhidheyasya vikalpAH pratipAdakazabdavizeSAH, saMyujyamAnayoranyonyasaMbaddhayobhavanti, anayodrevyAstikaparyAyAstikanayavAkyayoH, te ca kathaJcinnitya AtmA kathaJcidanitya ityevamAdayaHsA eSA, svasamayasya tattvArthasya, prajJApanA nidarzanA, anyA nirapekSanayaprarUpaNA, tIrthakarasya tIrthapraNetuH zrIbhagavato Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (61) jinasya, AzAtanA adhikSepaH, tatprarUpaNottIrNatvAt , utsargataH syAdvAdadezanAyA eSa tIrthakareNa vidhAnAt , "vibhajavAyaM ca viyAgarijA" ityAdyAgamavacanaprAmANyAt / viziSTapuruSamadhikRtyApavAdatastvekanayadezanA'pyaduSTA, taduktaM sammatau"purisajjAyaM tu paDucca jANao panavejja annayaraM / parikammaNAnimittaM, ThAehi so viseMsapi" // 9.-54 // puruSajAta tu pratItya jJakaH prajJApayedanyatarat / parikarmaNAnimittaM, sthApayiSyatyasau vizeSamapi" iti saMskRtam / asyA arthaHpuruSajAtaM pratipannadravyaparyAyAnyatarasvarUpaM zrotAraM, pratItya Azritya, jJakaH syAdvAdajJaH, prajJApayedanyataradajJAtam , parikarmanimittaM ajJAtAMzasaMskArapATanArtham, tataH parikarmitamataye sthApayatyaso syAdvAdajJo vizeSamapi parasparAvinirbhAgarUpaM tatazcaikanayadezanA'pi bhAvataH syAdvAdadezanaivetyataH zabdapramANatayA syAdvAdAtmakasaptabhaGgI avazyaM pradarzanIyeti setthaM pradazyate-syAdastyeva ghaTaH 1, syAnnAstyeva ghaTaH 2, syAdavaktavya eva ghaTaH 3, syAdastyeva syAnnAstyeva ghaTaH 4, syAdastyeva syAdavaktavya eva ghaTaH 5, syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTaH 6, syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTa 7, zceti, tatra guNIbhUnAsatvapradhAnIbhUtasattvavivakSAyAM prathamo bhaGgaH 1,guNabhUta sattvapradhAnIbhUtAsattvavivakSAyAM dvitIyo bhaGgaH, 2, yugapatsattvAsacobhaya vivakSAyAM tRtIyo bhaGgaH3, dvayodhamayoH prAdhAnyena guNabhAvena vA pratipAdane kasyApi vacasaH. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (62) sAmarthyAbhAvAt, tathAhi - tatpratipAdakaM samAsavacanaM na tAvatsambhavati yataH ubhayapradhAne prakRte anya padArthapradhAno bahuvrIhirna sthitimAsAdayati, avyayIbhAvasya ca naitAze'the pravRttirghaTate, dvandvastUbhaya padArthapradhAno'pi dravyavRttirnAtra yujyate, guNavRttirapi dvandvo dravyAzritaguNapratipAdaka eva tiSThatyAdikriyAyA dravyAzritAyA dravyamantareNa guNAzritatvAbhAvAt, tathA ca prakRte pradhAnabhUtayorguNayorna tataH pratipattisambhavaH, uttarapadArthapradhAnastatpuruSo'pi pradhAnabhRtayorguNayoH pratipAdako na bhavatyeva dvigurapi saGkhyAvAcipUrvapado nAtra kramate, guNAdhAradravyaviSayaH karmadhArayo'pi nAtrAvakAzaM labhate na caitebhyo vyatiriktaH samAsaH ko'pi vidyate yaH pradhAnI - bhUtAstitvanAstitvaguNadvayapratipAdako bhavet / nanu sAkSAtkriyAnvayo dravya eva na guNe iti tAdRzakriyAnvayitvarUpaM prAdhAnyaM prathamabhaGge nAstyevAstitvarUpaguNe iti tAdRzaprAdhAnyAzrayAstisvapratipAdako na prathamabhaGgo nApi dvitIyabhaGgastAdazaprAdhAnyAzrayanAstitvapratipAdako, dravyAnvayavyavadhAnena kriyAnvayitvarUpaprAdhAnyaM yadi vivakSitaM tadA prathamabhaGge'vabhAsamAnaM dravyaM vastugatyA'nantadharmAtmakatvAnnAstitvAkalitabhapIti dravyAnvayavyavadhAnena kriyAnvayitvarUpa prAdhAnyaM nAstitve'pIti prathamabhaGge'pi dvitIyabhaGgalakSaNamApadyeta, evaM dvitIyabhaGge'pyupasarjanIbhUtasyAstitvasya dravyAnvayavyavadhAnena kriyAnvayitvalakSaNaM prAdhAnyaM samastIti prathamabhaGgalakSaNaM tatrApyati Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (63) prasaktaM syAt, yadi ca noktakriyAnvayitvalakSaNa prAdhAnya vivakSita kintUtkaTatAtparyaviSayatvarUpameva tadvivakSitaM tacca prathamabhaGge'stitvasyaiva dvitIyabhaGge nAstitvasyaiveti nAtiprasaGgaH, tarhi dvandvakarmadhArayayorapi tAtparyaviSayatvalakSaNaM prAdhAnyaM niruktaguNadvayasya samastIti prAdhAnyena yugapadguNadvayavAcakatvaM dvandvakarmadhArayayossyAdeveti cet, maivaM, dvandve dvivacanena bhedopasthitI niravayavapratItirna sambhavati karmadhAraye ca vizeSyatayA'bhyarhitatvena dravyaM evotkaTatAtparyaviSayamityAzayAditi na samAsavAkyaM pradhAnIbhUtayugapadastitvanAstitvaguNadvayapratipAdakam |vyaasvaakympi tyasambhinnArthameveti samAsAtmakavRttestadapratipAdakatve vyAsavAkyasyApi tadapratipAdakatvameva, yana padAntarArthAnvitArthakametAdRzaM, kevalaM padaM vAkyaM vA vRttisambhinnArtha nahi lokasiddhaM, yacca lokasiddhaM padaM vAkyaM vA tatparasparApekSadravyAdiviSayatvAnna yugapatpradhAnIbhUtAstitvanAstitvaguNadvayapratipAdakam / zatazAnacayoH saGketitasya satpadasya vAcyatvavata kasyacitpadasya tAdRzaguNadvayasaGketitasya vAcyatvaM guNadvaye sambhAvitamapi vikalpaprabhavazabdavAcyatvameva syAt , vikalpadvayaM ca yugapanna bhavatIti tatprabhavazabdavAcyatApi yugapatpradhAnIbhUtaguNadvaye na sambhavatIti / yadyapi samUhAlambanAtmakaM eka eva vikalpo yugapadguNadvayaviSayakaH, tathApi tatprabhavaM padaM buddhivizeSaviSayatAvacchedakatvopalakSitanAnAzakyatAvacchedakakatvena para Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64) mArthato nAnArthasthAnIyamatastataH prakaraNAdiniyantritaprati. niyataikArthabodhasyaivaikadA sambhavaH / yadapi vaikalpikapadamya militobhayabodhakatvasvAbhAvyAdhugapadubhayavAcakatvamiti tatpadavAcyatvaM tathAbhUtaguNadvayasya sambhAvyata iti tadapi na ramaNIyaM, sadasadubhayasAGketikapadasya puSpadantAdivad dvitva. vizrAntatvenaikatvAvacchinne dvitvAvacchinnAnvayasya nirAkAGkSavAdevAvAcyatvasiddheH, ata eva vastvAdipadAni jainaiH sadasadu bhayAtmakaikajAtyantare saGketyante, na tu sadasatorityavadheyam / vastutaH ekapadajanitaprAtisvikadharmadvayAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhAviSayatvenAvaktavyatvaM prakRte'vyAhataM, ata evaM karmadhArayAkhyaM sAmAsikamekapadamAdAyApi na doSaH, tajja. nyavodhe ubhayanirUpitakavizeSyatA'bhyupagamena yathoktAvAcyasvAkSateriti dik| nanu vidhisvarUpeNopasthite na pratiSe. dhAnvayassambhavatIti ghaTazabdapravRttinimittabhUtaM yadghaTatvaM vidhirUpaM tadAtmanA''liGgite ghaTAtmake dharmiNi paTAdyarthAntarapratiSedho'sambaddha iti ghaTaH paTatvena nAstIti dvitIyabhaGgo na sambhavatIti cet, na, yataH aghaTasya paTAdebhinnatvAdeva ghaTe ghaTatvaM bhavati, anyathA ghaTavatpaTe'pi ghaTazabdapravRttI tannimittaM ghaTatvaM ghaTamAtragataM na bhavedano ghaTe ghaTatvaM prati. pAdayan ghaTazabdastadaiva saGgatimaGgati yadi ghaTabhinnapaTAdestatra niSedhapratipAdakena ghaTaH paTatvena nAstItyevambhUtavaca nenaikavAkyatApanno bhavediti vidhirUpe ghaTe sambaddha eva paTAdyartha Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (65) pratiSedha iti dvitIyabhaGgastathAbhUtArthapratipAdako'vazyameva prayoktavya iti / nanu svadravyAdinA sanneva ghaTa iti prathamabhaGgapratipAdyena svadravyAdinA sadAtmakena ghaTena samAnasaMvitsaMvedyatvAtparadravyAdinA'sadbhUto ghaTa iti so'pi prathamabhaGgata evAvabhAsata iti na tadavabodhanAya dvitIyabhaGgarasaphalatA bhajata iti cet , na, yaddhi samAnasaMvisaMvedyaM tadaniyantritaviSayake mAnasabodhe bhAsata iti tatraiva samAnasaMvisaMvedyatvaM tantram , na tu zAbdabodhe, tatra tu yasya zabdAdupasthitistasyaiva prakAramudrayA bhAnaH, "zAbdI hyAkAGkSA zabdenaiva pUryate" iti, evaJca paradravyAdinA ghaTAderasatvaM na prathamabhaGgena bodhayitu zakyaM, tatra tadbodhakapadAbhAvAdatastadvodhanArtha dvitIyamaGga aavshykH| ___ atra syAdavaktavya iti tRtIyabhaGgasya SoDazabhiH prakAraissamarthanamupadazyate tatra prathamadvitIyabhaGgo sAmAnyena sattvaprAdhAnyavivakSayA sAmAnyenAsattvaprAdhAnyavivakSayA sambha. vataH, yugapattadubhayaprAdhAnya vivakSayA tathA vidhAyakapadAbhAvAt syAdavaktavya iti tRtIyamaGgo vyAvarNitaH / prathamabhaGgaprayogasyAvazyakatvaJca darzitam , sarva sarvAtmakaM kAryakAraNayostAdAtmyena sattvarajastamasAM sAmyAvasthAlakSaNamUlaprakRtitattvasya pAriNAminaH sAkSAtparamparayA vA pariNAmarUpameva mahadahakArAditacyAmiti sarvasya vikArasya kAryabhUtasya kAraNIbhUtaprakRtyAtmakatvaM, evaJca "tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatva miti" Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamAtpaTAyabhinnaprakRtyabhinnasya ghaTAdeH paTAyabhinnatvamiti ghaTasyApi paTAdirUpeNa sattvamiti sAGkhyamatavyavacchedArthamarthAntarapratiSedhavidhAyako dvitIya bhaGgo'vazyameva prayoktavyaH, bhaGgadvayaprasiddhau tadviSayavidhiniSedhobhayayugapatprAdhAnyavivakSayA tRtIyabhaGgo'pyAtmAnamAsAdayati ityevamekaH prkaarH|1| tathA nAmaghaTaH sthApanAghaTo dravyaghaTo bhAvaghaTa ityevaM ghaTa. zcaturvidho bhavati tatra nAmazTo yadA ghaTatayA vidhAtumicchitastadA nAmaghaTatvena ghaTo'sti, tasya ghaTasya nAmaghaTatvameva na tu sthApanAghaTatvAdikaM tasyAvidhitsitatvAdato'vidhitsitena sthApanAghaTatvAdinA ghaTo nAstItyevaM prathamadvitIyabhaGgo, tadviSayAbhyAM nAmaghaTatvAdisthApanAghaTatvAdisyAMkrameNAstitvanAstitvAbhyAM yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAmavAcyo ghaTobhavati, yugapatpradhAnIbhUtavidhitsitarUpAstitvAvidhitsitarUpAvacchedyanAstitvobhayarUpeNa ghaTasyAbhidheyapariNAmo nAstItyatastathA'. vaktavya eva sH| ayazca prakAra itthamupapAdyA,-yathA nAmAdiSu madhye vidhitsitarUpeNa ghaTaH tathA'vidhitsitarUpeNApi ghaTaH, evaM sati nAmaghaTaH sthApanAghaTAdirUpo'pi prasajyeta ityayaM ghaTo nAmaghaTo'yaM punaH sthApanAghaTa ityevaM pratiniyatanAmAdimedavyavahAra evotsIdeta . evazca sthApanAghaTAdito vyAvRttaM nAmaghaTatvAdikaM vidhitsitaM yadupagataM tadeva na bhavet , evaM sthApanAghaTatvAdikamapIti sarvAbhAva eva prasajyete tyato vidhi Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (67) tsitarUpeNa yo ghaTaHsa nA'vidhitsitarUpeNa sattAmanubhavatIti prathamabhaGgavyavasthitiH, yathA cAvidhitsitarUpeNa ghaTo'ghaTaH tathA vidhitsitarUpeNApyaghaTaH syAt tadA sarvathA'pyaghaTatve ghaTasattAnibandhanavyavahAroccheda eva syAt, evaM ghaTAtmakapratiyoginirUpyasyAghaTatvasyApi nirUpakIbhUtaghaTAbhAve'bhAvaH mAmotItyato'vidhitsitarUpeNaiva ghaTasyAghaTatvamiti dvitIyabhaGgo'pyupapadyate, evaM yugapatpradhAnatayobhayavivakSAyAM yathA'vAcyastathaikapakSasyaivAbhyupagame taditagabhAve tasyApyabhAva iti ghaTasya sattvAsatvayorubhayasyApya bhAve vidhiniSedhavyatiriktasya ghaTasya svarUpata evAbhAvAdavAcyamiti tatpratipAdakastRtIyabhaGga upapattipaddhatimeti / nanu vidhitsitarUpeNa satvakAle'pya. vidhitsitarUyaM tatra samastyeveti, ekarUpeNa vidhitsA nAnyarUpAvacchinnasattAM viruNadvi, rUpavatvena ghaTasya vidhitsitatve'pi rasavatvena tatsattvasyApi bhAvAditi cet, na, guNAtmakasattvasya guNarUpatve'pi vyAvahArikasya sattvasya tadabhidheya. pariNAmaparyava sitatvena vidhitsAnusAritvAt , evaJca yadyapi ghaTasya rUpavatve rUpAtmakasattvaM tadAnImeva rasavatvasya bhAvena rasAtmakasattvamapi, tathApi rUpavattvena ghaTavidhitsAyAM rUpacatvenaiva ghaTasya satvaM vyavahiyate na tvavidhitsitena rasavatveneti rUpavatvena vidhitsAyAM rUpavatvenaiva ghaTasyAbhidheya. pariNAmo na tu rasavatveneti, evamagre'pyAkSepaparihAraudraSTavyA. viti dvitIyaH prakAra: // 2 // Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (68) pratiniyatanAmAdirUpeNa svIkRte'pi ghaTe yassaM. thAnAdistatsvarUpeNa ghaTaH iti prathamabhaGgaH, vivakSitasaMsthAnAdivyatiriktarUpeNa cAghaTaH dvitIyabhaGgaH, yA nAmAdiSu madhye nAmaghaTatvena svIkRtasya ghaTasya saMsthAnAvayavasanivezaH sa ca nAmaghaTo yadi "ghaTa" ityetanAma tadA dhakArottarAkArottaraTakArottarAtvarUpAnupUrvIvizeSaH, yadi ca yasya kasyacidgopAladArakAderayaM ghaTazabdavAcya ityevaM rUpeNa ghaTa iti nAma kriyate sa gopAladArakAdiH nAmaghaTastadA tasya gopAlakAderyazzarIrAvayavasanniveza sa saMsthAnaM tadrUpeNa ghaTa iti prathamabhaGgaH, niruktasaMsthAnavyatiriktarUpeNAghaTa iti dvitIyabhaGgaH, evaM sthApanAghaTAdiSvapi prathamadvitIyabhaGgI bhAvanIyau, tAbhyAM yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAmabhidhAtumazakyatvAdavAcya iti tRtIyamaGgaH, atra yathA vivakSitena saMsthAnAdinA ghaTaH tathA yadi vivakSitasaMsthAnAdivyatiriktarUpeNApi ghaTaH tarhi nAmaghaTasya sthApanAghaTAditvaM sthApanAghaTasya nAmaghaTAditvamityevaM nAmAdiSu madhye svIkRtanAmAdipratiniyatarUpasyaikasyApi sarvaghaTAtmakatvaprasaGgaH, ato vivakSitasaMsthAnAdirUpeNaiva ghaTo na taditararUpeNeti prathamabhaGgavyavasthitiH, evaM yathA vivakSitasaMsthAnAdirUpanyatiriktarUpeNAghadaH, tathA yadi vivakSitasaMsthAnAdirUpeNApyaghaTaH, tArha aghaTe paTAdau yathA na ghaTArthinaH pravRttiH tathA sarvathA'ghaTatAmupagate'pi ghaTe ghaTArthinaH pravRttinaM syAt, ato vivakSitasaMsthAnAdi Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyatiriktarUpeNaivA'ghaTa iti dvitIyabhaGgavyavasthitiH, sarvathA ghaTAtmakaM sarvathA'ghaTAtmakaJca ghaTasvarUpaM na pramANagocaracaramityekAntAbhyupagame tathA'sattvAdevAvAcya iti tRtIyaH prakAraH yadvA svIkRtapratiniyatasaMsthAnAdirUpe ghaTe vivakSitatvAnmadhyAvasthA nijaM rUpaM, kuzUlakapAlAdilakSaNe pUrvottarAvasthe arthAntararUpamiti vivakSitamadhyAvasthAtmakanijarUpeNa ghaTosti, pUrvottarAvasthAtmakakAryAntararUpeNa ghaTo nAsti, ityevaM prathamadvitIyabhaGgau, yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAM niruktanijarUpAntararUpAbhyAmabhidhAtumasAmarthyAtsyAdavAcyo ghaTa iti tRtIyo bhaGgaH, tarkapravRttizcettham yathA ghaTo vivakSitamadhyAvasthArUpeNAsti tathA yadi pUrvottarAvasthAbhyAmapi syAt , tadA'nAdyanantatvaM tasya syAdato madhyAvasthArUpeNaiva ghaTo'stIti prathamabhaGgavyavasthitiH, evaM yathA pUrvottarAvasthArUpeNa ghaTosghaTastathA yadi madhyAvasthArUpeNApyavaTaH syAtsarvadA tArha ghaTAbhAva: prasajyeta, evaJca viSayAbhAvAd ghaTArthinastatra pravRtti ranupapannA syAdataH pUrvottarAvasthArUpeNaiva ghaTo'ghaTa ityevaM syAdghaTo nAstIti dvitIyabhaGgavyavasthitiH, evaM ghaTona sarvathA ghaTo na vA sarvathA'ghaTa ityevamekAntarUpasya tasyAsattvAdevAvaktavyatvamityavAcyo ghaTa iti tRtIyabhaGgo vyavatiSThate iti turIyaH prakAraH // 4 / / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (70) madhyAvasthApi ghaTasya bahukAlavyApInIti, tatra vartamAnakSaNamAtraM tasya nija rUpaM atItAnAgatakSaNau cArthAntarAviti vartamAnakSaNarUpatayA'styena ghaTa iti prathamo bhaGgo'tItAnAgatakSaNarUpAbhyAmavivakSitatayArthAntarAbhyAM nAstyeva ghaTa iti dvitIyo bhaGgaH, yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAM tAbhyAM vaktumazakyatvAdavAcyo ghaTa iti tRtIyobhaGgaH, iyamatra tarkapravRttiH-yadi vartamAnakSaNavatpUrvottarakSaNayorapi ghaTaH syAcarhi vartamAnakSaNamAtramevAsau syAt , pUrvottarayovartamAnatAprApteH na ca vartamAnakSaNamAtramapi, pUrvottarakSaNApekSasya vartamAnakSaNasya pUrvottarakSaNayorabhAve'bhAvAditi vartamAnakSaNarUpeNaivAsAvastIti prathamabhaGga upapadyate, yathA cAtItAnAgatakSaNarUpAbhyAM ghaTosghaTastathA yadi vartamAnakSaNarUpatayA'pyaghaTaH tarhi kAlatraye'pi tasyAbhAvaH prasajyeta iti pUrvottarakSaNarUpAbhyAmevAsAvaghaTa iti dvitIyabhaGgaH saGgacchate, ekAntena vartamAnakSaNamAtravartinaH ekAntenAtItAnAgatakSaNAvartino vA ghaTasAbhAvAdeva tathA'vaktavyo ghaTa iti tRtIyabhaGga saGgatimaGgati, iti paJcamaH prakAraH // 5 // athavA kSaNapariNatirUpe yadA cakSurindriyajanyaviSayatvaM tadA nAnyendriyajanyaviSayatvam , anyadA cAnye - dvinyajanyapratyakSaviSayo'nya evaM kSaNapariNatirUpo ghaTo na tu cakSurindriyajanyapratipattiviSayassaH evazca kSaNapa Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (71) riNatirUpo yo ghaTaH sa cakSurindriyajanyapratyakSaviSayatvenAsti indriyAntarajanya pratyakSaviSayatva paryavasannacakSurindriyajanya pratyakSAviSayatvena sa nAstItyevaM prathamadvitIyabhaGgau tAbhyAM yugapatpradhAnatayA''diSTAbhyAM vaktumazakyatvAdavaktavya sa iti tRtIyo bhaGgaH / iyamatropapattiH- yadi cakSurindriyajanyapratipattiviSayatvena yathA kSaNapariNatirUpo ghaTassan tathA cakSurvyatiriktendriyajanyapratyakSaviSayatvenApi san, etacca tadopapadyeta yadi yatkSaNarUpe yadA cakSurindriyajanyajJAnaM tadaive - ndriyAntarajanyajJAnaM, tarhi jJAnadvayasya yugapadanaGgIkArAdindriyAntarajanyatvenAbhimataM jJAnaM cakSurindriyajanyaM syAt, evaM satIndriyAntaramantareNApi cakSurindriyeNa tajjJAnasya saMbhave indriyAntarakalpanAyA vaiphalyamevAnuSajyeta, yadi ca vinigamanAvirahAccakSurindriyajanyamapIndriyAntarajanyaM, tarhi cakSurindriyajanyapratipattivizeSakaraNatvaM yaccakSurindriyasyA sAdhAraNadharmatvA lakSaNaM tadindriyAntare'pyastIndriyAntaramapi cakSurindriyaM syAt, evaM rasanendriyajanyapratipattivizeSakaraNatvaM yadrasanendriyasyAsAdhAraNadharmatvAlakSaNaM taccakSurAdIndriyAntare'pyastIti cakSurAdIndriyamapi rasanendriyamityevamindriyasaGkaraprasaGga iti kSaNapariNatirUpo ghaTo yazcakSurindriyajanyapratipattiviSayassa cakSurindriyajanyapratipattiviSayatvenaiva saditi prathamabhaGgopapattiH, evaM sa eva kSaNapariNatirUpo yathendriyAntarajanyapratipattiviSayatvenAsan tathA cakSurindriyajanyapratipattiviSayatvenA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (72) pyasan syAt , pataJca tadA ghaTeta yadi cakSurindriyajanyapratipattivizeSaviSayatvaM tasya na bhavet , tathA ca yanna cakSuH rindriyajanyapratipattiviSayastanna rUpAtmakamiti niyamAdarUpatvaM tasya prasajyetetyata indriyAntarajanyapratipattiviSayatvenaiva so'sanniti dvitIyabhaGgasyopapattiH, uktadizA sarvAtmakatvaprasaGgabhayAdekAntena na satkimapIti na cakSurindriyajanyapratipattiviSayatvena sattvamindriyAntarajanyapratipatti. viSayatvenAsaca vinirmuktaM samasti tathendriyAntarajanyapratipattiviSayatvenAsattvamapi cakSurindriyajanyapratipattiviSayatvena sacavinimuktaM na samastItyekAntavAde taditarasyAbhAve tasyApyabhAvAdvacanaviSayAbhAve vacanapravRttireva ne sambhavatItyavAcya eva tathA sa iti tRtIyabhaGgopapattiriti SaSThaH prakAraH // 6 // athavA locanapratipattiviSayassa eva ghaTo yadA ghaTazabdavAcyatvena vivakSitastadA ghaTazabdavAcyatvaM tasya nijaM rUpamiti ghaTazabdavAcyatvenAstyeva sa ghaTa iti prathamo bhaGgaH, kUTazabdavAcyatvaM tatra sadapi na vivakSitamityavivakSitatvAdeva na tattadrUpaM kintvantarabhUtaM taditi kUTazabdavAcyanvenAsanneva sa iti dvitIyabhaGgaH, yugapattAbhyAM niruktasattvAsattvAbhyAmabhidhAtumiSTassa na kenApi vacanena vaktuM zakya iti avaktavya eva sa iti tRtIyabhaGgaH, atropapattirevaM bhAvyA- yayA baTazabdavAcyatvena sa ghaTaH tathA yadi kUTa Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (73) zabdavAcyatvenApi sa ghaTaH, etacca tadopapadyeta yadyekazabdavAcyastadanyazabdavAcyo'pi bhavet , tathA caikaH zabdaH sarvasya vAcakassyAd ghaTo vA'zeSapaTAdizabdavAcyaH prasajyetetyato ghaTazabdavAcyatvenaiva ghaTa iti prathamabhaGgopapattiH, atracedamapyavadhArya yaduta arthe vAcyatvasya zabde vAcakatvasya ca samAnasaMvisaMvedyatvamiti ghaTazabdavAcyatvavat sarvazabdavAcyatve ghaTazabdavAcyatvapratipattau sarvazabdavAcyatve bhAsamAne sati samastatadvAcakazabdapratipattirapi syAditi, yathA ca kUTazabdavAcyatvena ghaTo'sana tathA ghaTazabdavAcyatvenApyasan etaca tadA syAdyadi ghaTazabdavAcyassa na syAt, evaJca tatpratipattaye ghaTazabdocAraNavaiyarthya prasajyatetyataH kUTazabdavAcyatvenaivAsansa iti dvitIyabhaGgasyopapannatA, ghaTo ghaTazabdavAcyatvena sanneveti kUTazabdavAcyatvenAsannevetyekAntAbhyupagame tathAbhUtasya ghaTasyaivAsattvAdasati tasminkasyacidapi zabdasya saGketakaraNAsambhavAnna tadvAcakaH kazcicchabda ityavAcya eva sa iti tRtIyabhaGgaH saGgatimaGgatIti saptamaH prakAraH // 7 // yadvA ghaTa zabdAbhidheye tatraiva ghaTe upAdeyAntaraGgopayogarUpatayA sattvasya vivakSitatvAttadrUpeNa san ghaTa iti prathamabhaGgaH, heyo yo bahiraGgastadrUpeNa tatra kiJcitkAryakAritvasyAbhAvAdanupayuktassa iti tadrapeNAsan ghaTa iti dvitIyabhaGgaH, nAbhyAM yugapatpradhAnatayA vivakSitAbhyAmAdiSTasya ghaTasya na vAcakaH kanicchabda ityavAcya eva sa iti tRtIyabhaGgaH, yathA ca Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (74) sannihitArthakriyAkAryupAdeyarUpeNa ghaTassan tathA heyabahiraGgAnarthakriyAkArirUpeNApi ghaTassyAt tarhi jalAdyAharaNAdilakSaNaghaTArthakriyA'kAriNAM paTAdInAmapi ghaTatvaM prasajyetetyata upA. deyAntaraGgArthakriyAkArirUpeNaiva ghaTa iti prathamabhaGgopapattiH, yathA ca heyabahiraGgAdirUpeNa ghaTo'ghaTaH tathopAdeyAntaraGga. rUpeNA'pyaghaTaH syAttadA ghaTavyavahAra evocchiyeta, ghaTAbhAve ghaTabhinnAnAmaghaTa iti vyavahAro'pi kathaM syAdaghaTasya ghaTanirUpyatvAnirUpakAbhAve nirUpyasyApyabhAvAditi heyabahiraGgAdirUpeNaivAghaTa iti dvitIyabhaGgopapattiH, uktadizaivAntaraGgasya vaktagatasya hetubhRtaghaTAkArAvabodhakavikalpasya zrotR. gatasya ca phalabhUtaghaTAkAravikalpopayogasya cAbhAve ghaTasyApyabhAvAdvAcyAbhAvAdvAcakasyApyabhAva ityavaktavya eva saH, ekAntAbhyupagame'pyekAntasyAbhAvAttadvAcakAbhAvAdavaktavya evetyeva tRtIyabhaGgopapattirityaSTamaH prakAra // 8 // yadAcoktadizopayogarUpo ghaTa upeyate tadA tatraivopayoge'bhimatAthAMvabodhakatvena satvamiti tadrUpeNa sanniti prathamabhaGgaH, anabhimatArthAvabodhakatva tatrAsanniti tadrUpeNAsanniti dvitIya bhaGgaH, tAbhyAM yugapadAdiSTona kenApi vacanena vaktuM zakya iti sathA'vaktavya eva sa iti tRtIyo bhaGga, upapattizcAtretthamupayogarUpo ghaTo yathA vivakSitArthapratipAdakatvena ghaTaH tathA yadyavivakSitArthapratipAdakatvenApi ghaTaH, evaM tarhi pratiniyato Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (75) payogo na bhavet , tathAtve ca vivakSitarUpopayogapratipattirapi na bhavedato vivakSitArthAvabodhakatvenaiva ghaTa iti prathamabhaGgopapattiH / evaM yathA'vivakSitArthAvabodhakatvenAghaTastathA yadi vivakSitArthAvabodhakatvenApyaghaTaH syAt , evaM dizA paTAdirapyapaTAdireva prasajyeta tadA ghaTapaTAderazeSasyAbhAvaH syAt , ghaTapaTAdInAM sarveSAM sarvathA'sacce vizeSazca na syAt , na hyasatAM zazazRGgagaganakusumAdInAM vizeSo'stItyato'vivathitArthabodhakatvenaivopayogarUpo ghaTo'ghaTa iti dvitIyabhaGgopapattiH / atra kazcidevaM brUyAdastu sarvAbhAvo'vizeSazcati tanna yuktaM viviktarUpopayogapratItyanurodhena sarvasattvasya parasparavizeSasya cAvazyamabhyupagantavyatvAt sarvAbhAvasyAvize. Sasya ca pratItyabhAvAdevAbhyuragantumazakyatvAditi bodhyam / ekAntasattvAsaccopagame'pi sarvAbhAvAvizeSaprasaGgadoSasya jAgarUkatvAttathAbhUtasya vAcyasyAbhAve tadvAcakasyApyabhAvAdavaktavya eveti tRtIyabhaGgopapattiriti navamaH prakAraH // 9 // yadvA sattvasyAzeSavastugatasya mahAsAmAnyasya sAdhAraNatvAdarthAntaratvameveti na ghaTadharmatayA tasya vivakSitaM, kintu ghaTatvamevAnyato vyAvRtatvenAsAdhAraNatvAnnijaM rUpamiti tadeva ghaTadharmatayA vivakSitamiti ghaTatvena san ghaTa iti prathamabhaGgaH, sattvenAsan ghaTa iti dvitIyabhaGgaH tAbhyAM yugapadabhedena nirdiSTo ghaTo na kenacicchabdenAbhidhAtuM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 76 ) zakya ityavaktavya eva sa iti tRtIyabhaGgaH tarkapravRttiratrestham, -ghaTasya satvenAstitvaM yadyabhimataM tadA vaktavyaM kiM yo yassan sa ghaTa ityevaM sacamanUdya ghaTatvaM vidhAtavyam, tathAbhyupagame 'asati bAdhake uddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvaya' iti sace vyApyaM ghaTatvaM vyApakamiti saccasya vyApyasya sarvagatatve tadAtmakasya satopi sarvagatatvaM savavyApakasyApi ghaTatvasya sarvagatatvaprAptau tadAtmakasya ghaTasyApi sarvagatatvaprasaGgaH, na cAyaM prasaGga iSTApacyA parihartuM zakyaH, yatkiJcitpradeza evaM ghaTasya pratIyamAnatvena tAdRzapratibhAsabAdhitatvAt sarvagatatvasya evaM pratiniyatavyaktiSveva ghaTavyavahArasya bhAvena sarvagatatvAbhyupagame tadvilopaprasaGgAcAto ghaTatvenaiva ghaTassan iti prathamabhaGgopapattiH, evaM ghaTatvena ghaTasya sa tadA bhavedyadi yatrAsacvaM tatra ghaTatvamiti syAt, asatvazca niSedharUpatvaM niSedhazva prAgabhAvadhvaMsAtyantAbhAvAnyonyAbhAvabhedena caturvidha iti asavasya prAgabhAvAdicatuSTaye sa ghaTatvasyApi tatra prasaGga iti na ghaTatvena ghaTasya niSedharUpatvalakSaNamamacvam, atassaccamanUdya ghaTatvasya vidhAnAsambhavAtsattvena na ghaTasya ghaTatvamiti tadrUpeNaiva ghaTasyA'sattvamiti saccena ghaTossanniti dvitIyabhaGgopapattiH, yadA sadasatve ghaTatvamanUdya vidhIyete yo yo ghaTassa sannasaMzceti tadA sadasacce ghaTamAtrarUpe prasajyeyAtAM, atra sAmanaiyatyenoddezyavidheyabhAvo'bhimato yathA 'pramANaM svaparavyavasAyijJAnaM, gandhavatI Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (77) pRthivItyAdau', etacca tadopapadyeta yadi paTAdayaH prAgabhAvAdayazca jagati nAma na syuH, itthaM cAnyasya kasyacidabhAvAdavyAvartakatvena na vizeSaNaM vyAvaya'tvAbhAvena na vizeSyamiti vizeSaNavizeSyalopAtsan ghaTa ityevamapyavaktavyastathA caikA. ntasvarUpaviSayAbhAvAdavAcya iti sadasadbhayAM ghaTasya kathazcijhedAbhedAlakSaNAnekAntAbhyupagametu viSayasya satve'pi yugapattadubhayAvabodhakasyAvaktavyazabdAtiriktazabdasyAbhAve'pitAdRzasthAvaktavyazabdasya bhAvAna sarvathA'vaktavyaH kintu kathaJcidavaktavyaH, abhedavAdakRtatadoSasya bhedavAdena parihArasambhavAt , na cAbhedaikAnto ghaTasya sadasadbhathAmuktadoSabhayAd mA bhavatu, bhedaikAntastu tatra ghaTatvamanudya samavAyena sattvasya, vizeSaNatayA 'sattvasya ca vidhAnasambhavAditi saccAsatvayostathA vidhAnena vaktavyateti vAcyaM, atiriktasamavAyavizeSaNatayorabhAvena bhedaikAntasyApi viSayasyAbhAvAttathApyavaktavyatvAditi dazamaH prakAraH // 10 // ____ athavA ghaTasya vyaJjanaparyAyArthaparyAyabhedena paryAyo dvividhaH tatra yena ghaTatvasAmAnyalakSaNaparyAyeNa ghaTamAtre ghaTazabdapravRttissa ghaTa zabdapravRttinimittaghaTatvasAmAnyalakSaNaparyAyo vyaJjanaparyAyaH, pratikSaNaM ghaTavyakteryo'nyAnyarUpeNa pariNAmaH so'rthaparyAyaH, tatrArthaparyAya ekasya ghaTavyasternAnyaghaTavRttIti nijaM rUpaM, tatazca nijenArthaparyAyarUpeNa Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (78) ghaTo'styeveti prathamabhaGgaH, athAntarabhUtena vyaJjanaparyAyeNa ca nAstyeva ghaTa iti dvitIyabhaGgaH, tAbhyAM prAdhAnyena yugapadvivakSitAbhyAmabhedena nirdiSTo ghaTo na kenacidvaktuM zakya ityavaktavya eva ghaTa iti tRtIyo bhaGgaH, atra prathamadvitIyabhaGgopapattiH sukaraiva, tRtIyabhaGgopapattisvistham-abhedena tAbhyAM ghaTasya nirdezo dvidhA sambhavati vyaJjanaparyAyamanUdha ghaTArthaparyAya vidhiH ghaTArthaparyAyamanUdya vyajanaparyAyavidhizca, tatra prathame vyaJjanapayAyasya ghaTasAmAnyAtmakaghaTatvasya ghaTavyaktyAtmakaghaTarUpArthaparyAyAbhedastadaiva sambhavo yadi sakalaghaTasvarUpataikasya ghaTasya syAdityekaghaTarUpArthaparyAyasyAzeSavaTAsmakatvamApadyateti bhedanibandhano yo'yaM ghaTo'nyasmAddhaTA. dbhina iti vyavahArastasya vilopaH syAt , dvitIya ghaTArthaparyAyAtmikA ghaTavyaktivyaJjanaparyAyaghaTatvasAmAnyAtmikaiva bhaveta, ghaTatvasAmAnyasya nityatvena tadAtmakaghaTavyakterapi nityatvamiti tatra kAryatvanna bhavediti kAryatayaiva nirNItasya ghaTasya kAryatvAbhAve'bhAvAdavaktavya eva ghaTaH, anekAntapakSe tu yugapadabhidhAtumazakyatvAtkathaJcivaktavya ityekaadshmprkaarH||11|| ataH paraM pazcaprakArAH kevalamavaktavyatvamavalambya tRtIyabhaGgamAtrasamarthanapravaNA upadizyante, tathAhi-ekamekatraiva sambaddhaM bhavitumarhati, kadAcitsAvayavamekatraikenAvaya Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vena sambaddhaM tadanyatrAvayavAntareNa sambaddhamityanekasambaddhaM sambhAvayituM zakyetApi, niravayavasya tvekasyAvayavadvAreNa sambandhAbhAvAdyatra sambaddhaM tatra paripUrNasvarUpameva sambaddham , evaJcArthAntarabhUtasya niravayavasya sattvasya vizeSo'ntyo yathaika ekatraiva sambaddhatvAdananvayirUpastathaivaikatraiva sambaddhatvAdanandhayirUpatA, ata evAntya vizeSavadeva na tadvAcyam, antyavizeSo nijasvarUpo'pyananvayAdevAvAcyaH, pratyekAvaktavyAbhyAM tAbhyAmabhedenAdiSTo ghaTo'pyavaktavya eva, avaktavyAbhinnasyAvaktavyatvasyaiva nyAyyatvAt , anekAntapakSe tvavakta. bvamapi ghaTadharma iti tadrUpeNAvaktavyazabdena vAcyatvam , satyAdinA'nyazabdenAvAcyatvamiti kathaJcidavaktavya iti dvAdazamaprakAraH // 12 // ___ sattvarajastamassvarUpAstrayo guNAH parasparaviruddhasvabhAvAH pratiniyatajalAharaNAdilakSaNArthakriyAkAritvaM ghaTasyaikyapariNatimattveneti pratinivyatArthakriyAkAritAvacchedakaikyaparigatilakSaNasandrutarUpatvAbhAvAdasadrUpAH pratiniyatArthakriyAkAritAvacchedikaikyapariNatiH sandrutarUpaM, tatra sandrutarUpa nijam, apandratarUpamaryAntaraM, tAbhyAmAdiSTo ghaTovaktavyo bhavati, asyopapattirittham-niruktasvasvarUpasya sandrutarUpasya sacarajastamassu sadbhAve teSAmaikya. asaktyA vibhinnarUpatApagamAvibhinnasvabhAvatAlakSaNaparasparavai Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (80) lakSaNyenaiva satcatvarajastvatamastvAnAM pratyekadharmANAM sadbhAvo nAnyatheti teSAmabhAvAdvizeSaNasya sandrutarUpatvasya bhAve'pi vizeSyANAM vibhinna svabhAvAnAM satvarajastamasAM tadA'bhAvAdevAvaktavyaH, yadi ca satvarajastamassu niruktaikyapariNatilakSaNaM sandrutarUpaM nAsti tadA tatrAsadeva sandrutarUpamutpannamitiniruktatriguNAbhyupagantussatkAryavAdinassAGkhyasyAsatkAyotpAdaprasaGgo'niSTa Apadyeta, uktaprasaGgasyeSTApatyA parihAre'pi satvarajastamassvarUpatriguNAtmake ghaTe triguNAtmakatvAdeva na sandrutarUpatvamiti vizeSaNasya sandutarUpasyAbhAvAdevAvAcyaH, na ca sattvarajastamasAM ghaTAvirbhAvakAle sandrutarUpamastIti na vizeSaNAbhAva iti vAcyaM ghaTAvirbhAvapUrvakAlAvacchedena satvarajastamassu asandrutarUpatvaM ghaTAvirbhAvakAlAvacchedena sandrutarUpatvamityevaM kAlabhedena sadasadrUpasamAvezAbhyupagame'nekAntavAdapravezApatteH, nanu ghaTAvirbhAvapUrvakAle zaktirUpeNa teSu sandrutarUpamasti na tu vyaktirUpeNa, zaktirUpeNa sandrutarUpasattvazca na sattvarajastamasAM vailakSaNyasya vighAtakaM, vyaktirUpeNa santarUpantu ghaTasAmagrIta evopajAyata iti ceta, na vyakorAvirbhAvarUpAyA ghaTasAmagrItaH prAkkAle sadbhAve satvarajastamasAM sandrutarUpasya prakaTasya sadbhAvAta parasparavalakSaNyasvabhAvavyAghAtAt, ghaTasAmagrItaH prAkkAle sandrutarUpAvirbhAvasthAsattve tu asatastasya ghaTasAmagrIto bhAvenAsatkAryotpAdaprasaGgatAdavamthyAn / nanu naiyAyikAdimate Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTamatvakAle bhUtale sato'pi ghaTAbhAvasya sambandhAbhAvadatra ghaTo nAstIti na vyavahAraH, sambandhazca tasya ghaTazUnyakAlInabhRtalasvarUpAtmA, sa ca tasminneva bhUtale ghaTApasAraNadazAyAM ghaTAbhAvasya samastIti tadAnoM bhavatyatra bhUtale ghaTo nAstIti vyavahAraH, tathA sAGkhyamate'pi sandrutarUpasya ghaTasAmagrIta: prAkkAle satve'pi tatkAlAvacchinnasvarUpAtmA nAsti tasya sambandha iti tadAnIM na tatra sandratarUpavyavahAraH, ghaTasAmagrIsampattau ca tatkAlAvacchinnasvarUpAtmakasya sambandhasya sadbhAvAdbhavati tadAnIM sandratarUpavyavahAra iti cet , na, kevalasvarUpAttatkAlAvacchinnasvarUpasya sarvathAbhede ca kevalAdhikaraNasvarUpasya sarvadA bhAvAttadAtmakasambandhasya balAddhaTasattve'pi bhRtale ghaTa bhAvavyavahArApattinaiyAyikAdInAm , sAvAnAJca ghaTasAmagrIsampattitaHprAgapi niruktasambandhasadbhAvAtsandutarUpavyavahArApattizca syAt , kevalasvarUpAttatkAlAvacchinnasvarUpasya, sarvathA bhede ca sarvathAminnatadanyasvarUpavattasyApi sambandhatvAsambha vAna tato ghaTApamAraNadazAgamapi ghaTAbhAvavyavahAro bhavet , tathA ghaTasAmagrIsampattAvapi taduttaraM sandrutavyavahArazca syAdata uktasambandhaH kathazcidbhinna evAbhyupeyaH sa cAnekAntavAda eva yujyate na tvekAntavAda ityekAntavAda itthamapyavaktavyaH / iti trayodaza prakAraH / / 13 / / athavA rUpAdayo'nekapratyayagrAhyAH arthAdbhinabhinnabuddhivedyA ata evAsaMhRtarUpA arthAntarabhUtAH, saMhRtarUpatvaM sAmuhikapratyayagrAhyaM nijaM, tAbhyAmAdiSTo Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 82 ) ghaTos vaktavyaH tathAhi arUpAdivyAvRttA rUpAdayaH yato'rUpavyAvRttaM rUpamucyate, arasavyAvRtto rasa iti, agandhavyAvRtto gandhaH, asparzavyAvRttassparzaH evaJca parasparavilakSaNa buddhigrAhyAnAM rUpAdInAM sAmUhika pratyayagrAdyatvalakSaNasya ghaTatvasyArUpatvAdisvarUpasyAsambhavAdevamapi ghaTasya rUpAdivAbhpupagame parasparavyAvRttasvarUparUpAdyAtmako ghaTo nAstyeveti saMhRtarUpavizeSaNasadbhAve'pi vizeSyasya ghaTasya lopAdavAcyaH, rUpAderapyarUpAditvAzrayaNe rUpAdaya eva na bhavantIti rUpAdInAmabhAve ke saMhRtarUpatayA vizeSyAH yenAsaMhRtarUpAdayo ghaTo bhavedityevamavAcya ghaTa ekAntavAde, anekAnte tu saMhRtAsaMhRtarUpayoH kathaJcidabhedasya sambhavAdviSayasya sadbhAve'pi yugapattadubhayapratipAdakasyAvaktavyazabdAtirikta zabdasyAbhAvAtkathaJcidavAcya iti caturdazamakAraH // 14 // athavA rUpAdimAn ghaTa iti vyavahiyate tatra ghaTasya manutrartho nijaM rUpaM, rUpAdayo'rthAntarabhUtAH tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vAcyaH rUpAdyAmakaikA kArAvAsa pratyaya viSayavyatirekeNApararUpasambandhAnavagatermatubartha lakSaNavizeSyAbhAvAdrUpAdimAn ghaTa ityavAcyaH, na caikAkArapratibhAsagrAhyavyatirekeNA pararUpAdipratibhAsa iti rUpAdilakSaNa vizeSaNAbhAvAdapyavAcyaH, anekAntavAde tu kathaJcidavAcyaH, iti paJcadazaprakAraH / / 15 / / athavA upayogamantareNa ghaTasyApratibhAsamAnatvAdupayogo bAhyastu sannapi jJAnamantareNa na vyavahRtipathamupayAtIti " nijaH, Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (83) so'rthAntarabhUtaH, tAbhyAmAdiSTo'vaktavyaH, tathAhi-ya upayogaH sa ghaTa ityevamupayogamanUdha ghaTasya vidhAne upayogamAtrakameva ghaTa iti sarvopayogasya ghaTatvaprasaktyA pratiniyatasvarUpAmAvAdavAcyaH, atha yo ghaTaH sa upayoga ityevaM ghaTamanUyopayogo vidhIyate tadApyupayogasyArthatvaprasaktirityupayogAbhAve ghaTasyAppamAtra upayogAdhInasiddhikatvAddhaTasya, tatazca viSayAbhAvAtkathaM nAvAcyaH iti SoDazapakAraH // 16 // etadabhiprAyeNoktaM sammatau "atyaMtarabhUehi ya, Niyaehi ya dohi samayamAIhiM / / vayaNavisesAIaM, dabbamavattavyayaM paDaDa // 1-36 // " arthAntarabhUtazca nijakaizca dvAbhyAM samakamA. dibhyAm // vacanavizeSAtItaM dravyamavaktavyaM patati" iti saMskRtam , asyArthaH-arthAntarabhUtainijakaizca paryAyaiH krameNa syAtsan syAdasanniti dvau bhaGgo bhavata iti zeSaH, dvAbhyAM cAdibhyAM prAguktAbhyAM prakArAbhyAM samakaM yugapat , vivakSita. miti zeSaH, dravyaM vacanAvizeSAtItaM sa tathAvidhavacanavAcyatA. nApanaM sad, avaktavyakaM patati tRtIya bhaGgaviSayatAmAskandatIti, atra ca nimArthAntaraparyAyairanekAntopajISinagamavyavahAravizudvatAratamyopadarzakavasatidRSTAntanItyA yathAkrama sa. RcadbhiH krameNa yugapaJcAdiSTairupadarziteSu poDazasvavaktavyavikalpeSu madhye ekAdaza trayopi bhaGgAH sambhAnti, dvAdazAdiSu paJcasu ca svatantrai kAnle nayApitaistaiH pratyekaM samudAye ca sarvathA'vaktavyatvamaGga evottiSThate, sa ca bAdhitaH Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 84 ) } san kathaJcidavaktavyatve paryavasyati, tasya kathaJcicaM ca bhaGgadrayAdhInaM itthaJca trayANAM bhaGgAnAM kramAbhidhAnameva sampradAya siddhamiti vyutpattimahimnA tato'pi syAdvAdaviduSo bhaGgatrayasambhava iti vivekaH itthaJca yatpazupAle noktaM'sarvatrAne kAntAbhyupagame 'sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca' iti vacanamevAnupannaM svapararUpayorapyanirdhAraNAditi" tadapAstaM draSTavyaM pUrvaM nayavizeSeNa svapararUpayoH saGkocavikAsAvupajIvya tadanusAreNaiva saptabhaGgIpravRtteH, avacchinnasapratipakSadharmadvayAbhidhAnasthale ekAntato'vacchedaka nirNayasya tavApyabhAvAt idAnIM goSThe gaurna tu vAjizAlAyAmityAdau zuddhagoSThAderapyavacchedakatvasya nirNetumazakyatvAt iha koNe goSThe gaurnApara koNe iti pratisandhAna etatkoNAvacchina goSThasyaitatkoNasya vA tathAtvasambhavAt, avacchedakAvacchedakasyAvacchedakasaGkocasya vAsparisphUrtI zuddhAvacchedakapuraskAreNa tatparisphurtI tu sAvacchinnaprakRtAvacchedapuraskAreNaiva pratiniyatadezadezAvacchedena vA nirNayastvAvayoH samAnaH, dezadezasya nAva cchedakatvamiti tu nIlapItaka pAlikAsthakapAlasamavetaghaTanIlapratyakSAnyathAnupapatyA pareNa vaktumazakyam, tatra nIlaka + 1 pAlikAvacchinnacakSurasaMyuktasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratayaiva ghaTe nIlapratyakSopapAdanAt iyA~stu vizeSaH, yatpareSAM dezadezasyAvacchedakatvaM svAbhAvika sambandhavizeSeNa, asmAkaM tu vaijJAnikasambandhavizeSeNa, tatra pareSAM paramparAsambandhena Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ goSThakoNasya sAkSAtsambadhena ca koNAvacchinnagoSThasya gavAvacchedakatvamiti koNe gauna tu goSThe iti sUkSmekSikAnupapattiH, asmAkaM tu madhyamanagamabhedakRtavaijJAnikasambandhena goSThakoNa eva tathAtvaM na tu goSTha iti tadupapattiH, na ca koNe gaurna tu goSThe iti sUkSmekSikA na bhavatyeva kintu na tu sampUrNagoSThe ityeva, sA ca yAvatkoNeSu gavAvacchedakatAvacchedakatvaparyAptyabhAvamavagAhata iti pareSAmapi nAnupapattiriti vAcyam, evaM sati sampUrNakoNe'pi tadabhAvAtkoNe. goSThe gaurityasyApyanupapatteH,nayavizeSakRtasambandha vinA navicitra. pratItyupapattiriti / sakalAdezavikalAdezavibhajanaM cetthamupadarzitamupA. dhyAyaiH, tadupadarzanaprayojanantu sammatirahasyAvedanam , tathAhi-ete ca trayo bhaGgA guNapradhAnabhAvena sakala. dharmAtmakaikavastupratipAdakAH santaH sakalAdezAH, syAtkArapadalAJchitaitadvAkyAdvivakSAkRtapradhAnabhAvasadAyekadharmAtmakasyApekSitAparAzeSadhamakroDIkRtasya vAkyArthasya pratIteH, vipakSAvicitahitridharmAnuraktasya syAtkArapadasaMsUcitasakaladharmasvabhAvasya dharmiNo vAkyArthasya prtipaadkaa| vakSyamANAstu catvAro vikalAdezA iti kecitsaGgirante, te ceme-syAdasti nAsti ca ghaTa iti prathamo vikalAdezaH 1, syAdastyavaktavyazca ghaTa iti dvitIyaH 2, syAnnAsti, Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvaktavyaca ghaTa iti tRtIyaH 3, syAdasti ca nAsti cAvaktavyaca ghaTa iti caturthaH 4, tatra vastuno yadeko dezaH sacce'parazAsacce Adizyate tadA prathamo vikalAdezaH,tadakkaM sammato "aha deso sambhAve, deso'yambhAvapajave nniyo| saMdaviyamasthi Nasthi ya, AemavisesiyaM jamhA // 1-37 // "atha dezaH sahAve, dezo'sadbhAvaparyave niytH| tadrvyamasti ca nAsti ca AdezavizeSita yasmAt // " iti saMskRtama, asyArthaH yadA dezovastuno'vayavaH sadbhAve'stitve niyataH sanevAyamityevaM nizcitaH, aparazca dezo'sadbhAvaparyAya nAstitva eka, niyato'sanevAyamityavagataH azyavebhyo'. pazniH kathaJcidamedAdavayavadhamaitasyApi tathA vyapadezaH, yathA 'kuNTho devadatta iti' tatotrayavasacAmacAbhyAmavayavyapi sadasan bhAti, tatastadravyamasti ca nAsti ceti bhavati, Adezena umayapradhAnAvayavabhAgena, vizeSitaM yasmAta, tathA hi yadavayavena viziSTadharmaMga Adizyate tadasti ca nAsti bhavati, tathA svadravyakSetrakAlabhAvaizva vibhakto hi ghaTo'sti, paradravyAdirUpeNa ca sa eva nAstIti / Adhayorapi bhaGgayoH svadravyaparadravyAbhyAM vibhajyata eva ghaTa iti tatsamudAyA. ko'syAvizeSa iti cet, na.tatrAhitatvanAhisAbacchedakadvArA vimAge'pyavayavadvArA vibhAgAbhAvAt , aba tu tavAgavibhAgena vizeSAt |tdvaaraavibhaagkrnn eva kiM bIjamiti cen , sAvayava. nirakhapavAtmakAstunastathApratipattijanakasAvayavaniravayavatvazaba Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (87) laikasvarUpavAkyatvena prAmANyarakSArthamiti dik 4 / ekasya dezasya satvenAparasya ca yugapadubhayathA deze dvitIyo vikalAdezaH, taduktaM saMmmato "sambhAve AiTTho, deso deso ma ubhayahA jassa / taM asthi avattavyaM, ca hoi daviyaM viappavasA // 1-38 // " saddhAve AdiSTo, dezo dezazcobhayathA yasya / tadasti avaktavyaM ca bhavati dravyaM vikalpavazAtiti saMskRtam / asyArthaH-sadbhAve'stitve, yasya ghaTAdedharmiNaH, dezo dharmaH, AdiSTo'vaktavyAnuviddhasvabhAve, anyathA tadasavaprasaGgAt , na hyaparadharmApravibhaktatAmantareNa viva. kSitadharmAstitvamasya sambhavati, kharaviSANAderiva, tasyaivAparo deza ubhayathA'stitvanAstitvaprakArAmyAmekadaiva vivakSitoDastitvAnuviddha evAvaktavyasvabhAve, anyathA tadasattvaprasakteH, na yastitvAbhAve ubhayAvibhaktatA zazazRGgAderiva tasya sammavinI, prathamatRtIyakevalabhaGgavyudAsastathA vizvAvazAdatra kuto draSTavyaH, tatra prathamatRtIyayobheGgayoH paraspagavizeSaNIbhRtayoH pratipAdyenAdhigantumiSTatvAt , pratipAdakenApi tathaiva vivakSitatvAt , atra tu tadviparyayAt , anantadharmAtmakasya dharmiNaH pratipAdyAnurodhena tathAbhUtadharmAkAntatvena vaktuniSTatvAt , tadvyamasti cAvaktavyaM ca bhavati, taddharmavikalpavazAd dharmayostathA pariNatayostathA vyapadeze dharmyapi taddvAreNa tathaiva hi vyapadizyate / atredamavadheyam-parasparavize. paNIbhUtayorastitvAvaktavyatvayola na vivakSA, tatra caitro rakta Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 88 ) daNDavAnitivat syAdastyavaktavyazca ghaTa ityato'stitvaviziSTAvaktavyatvavAn ghaTa ityabodhAt , kintu cakAravalAd 'ekatra dvayamiti' nyAyena vibhinadeze daNDI kuNDalI ca caitra ityatra caitre daNDa kuNDalayoriva prakRte ghaTe'stitvAvaktavyatvayoH parasparAvizeSaNIbhUtayoreva bhAnAva, ekatra dvayabhAne dvayoH sAmAnAdhikaraNyena vaiziSTayamapyotsargika bhAsata iti cet, tarhi sambhUyabhaGgadvayajanitabodhe'pi tadbhAnamAvazyakamiti kastato vizeSaH, vastuto militAbhyAM prathamatRtIyAbhyAmastitvaviziSTa ghaTe vaktavyavaiziSTayajJAnaM sukara, dvitIyamIlanasyApi ''adhikaM praviSTaM na tu taddhAniH" iti nyAyenAduSTatvAt , prakRte tu 'ekatra dvayamiti' nyAyenApi na bodho, deze sattvasya deze'vaktavyatvasya ca vivakSaNAditi viparIto vizeSaH, parasparavizeSaNIbhUtayorekavAkyena bodhyatvaprakArakatAtparya viSayatayA tu vizeSo na bhaGgAntaranimittaphalAvizeSAt , anyathA vizeSaNavizeSyabhAvakAmacArasyApi tathAvaprasa. GgAt , tathApi dezavizeSitaparasparavizeSaNavizeSyabhAvenAtra vizeSo draSTavyaH / prakRte'styavaktavyapadayordezAstitvaviziSTadezAvaktavyatvaviziSTayoreva tAtpayAnupapatyA lakSaNAsvIkArAta, tayozca tAdAtmyena vaiziSTayabodhasyaitadbhagaphalatvAta , ayameva parasparAnuvedhArtho'pi draSTavyaH, caturthabhaGge'pyubhayapradhAnAvayavabhAgenaiva vizeSopadezAdatrAgre'pi tasyaiva vizeSasthAviziSTatvAditidik // 5 // deze'sacasya deze ca yugapadubhayo Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (89) vikSaNe SaSThaH. taduktaM sammatau "AiTTho'sambhAve deso deso ya ubhayahA jassa // taM natthi avatavyaM ca hoi daviyaM viyappavasA / / 11 / - // 39 // AdiSTo'sadbhAve dezo dezazvobhayathA yasya / tannAsti avaktavyaM ca bhavati dravyaM vikalpavazAt / / iti saMskRtam / asyArthaH-yasya vastuno dezo'sacce AdiTo'sannevAyamityavaktavyAnuviddho vivakSito'parazvAsadanuviddhaH, ubhayathA sadasacAbhyAmAdiSTastadA tadravyaM nAsti cAvaktavyaM ca bhavati vikalpavazAt , tanyapadezyAvayavAbhedopacArA. vyasyApi tavyapadezAsAdanAta , dezAnuparaktadvitIyatRtIyabhagavyudAsenAyaM SaSTho bhaGgaH pravartate // 6 // deze'stitvasya deze nAstitvasya deze ca yugapadubhayorvivakSAyAM saptamaH taduktaM sammatau "sabbhAvAsambhAve deso deso ya ubhayahA jassa / taM asthi Nasthi avatavvayaM ca daviyaM viappvsaa||1-40||" "sadbhAvAsadbhAve dezo dezazca ubhythaa| yasya tadasti nAsti avaktavyaM ca dravyaM vikalpavazAt // " iti saMskRtam / asyArtha:-yasya dezino dezo'vayavo dezo dharmo vA, sadbhAve satve niyato'parastvasadbhAve'satve, tRtIyastUbharathetyevaM dezAnAM sadasadavaktavyavyapadezAttadapi dravyamasti ca nAsti cAvaktavyaM ca bhavati vikalpavazAta, tathAbhattavize SaNAdhyAsitasya dravyamyAnena pratipAdanAdaparabhaGgavyudAsaH / ete ca paraspararUpApekSayA saptabhaGgayAtmakAH pratyekaM svArtha pratipAdayanti nAnyatheti pratyekaM tatsamudAyo vA saptabhaGgayA. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 90 ) tmakaH pratipAdyamapi tathAbhUtaM darzayatIti sampradAya vido vadanti / tatra jijJAsita saptadharmAtmakatApratipAdakatvaparyAStyadhikaraNamahAvAkyatvarUpa saptabhaGgItvaM samudAya eva, niruktapratipAdakatvAdhikaraNavAkyatvarUpaM ca tatpratyekamapIti vivekaH, ata eva syAtpadalAJchana vivakSitadharmAdhArakatvena svArthamAtrapratipAdanapravaNatvena ca dvidhA sunayatvamudAharanti - AdyaM saptabhaGgayAtmaka mahAvAkyaikavAkyatApannavAkye, antyaM codAsIne dharmAntaropAdAnapratiSedhAkAriNi, itthaM ca syAdastItyAdi pramANaM, astyevetyAdi durnayaH, astItyAdikaH sunayaH, naM tu sa vyavahArAGgam, syAdastyevetyAdistu sunaya eva. vyavahArakAraNam, svaparAnuvRttavyAvRttatrastu viSaya pravartakavAkyasya vyavahArakAraNatvAditi granthakRto vivecayanti, atra saptamaGgayAmAdyabhaGgakavidhA, dvitIyo'pi tridhA, tRtIyo dazadhA, caturtho'pi dazacaiva paJcamAdayastu triMzadadhikazataparimANAH pratyeka zrImanmallavAdiprabhRtibhirdarzitAH / punazca patriMzadadhikacaturdazazata parimANAsta eva ca dvayAdisaMyogakalpanayA koTizo bhavantItyabhihitaM taireveti tadvistarastaDranthAdavaseya iti // saptaiva bhaGgAssaMbhavanti nASTabhaGgAdaya ityapi zrImadbhiyavizAradainyayA cAryairyazovijayopAdhyAyaritthaM samarthitam, tathAhi 'athAnantadharmAtmake vastuni tatpratipAdakavacanasya saptadhA kalpane'STama navamAdivikalpAnAM kalpanamapi kiM na kriyata iti Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) 1 " cet, na, tatparikalpana nimittAbhAvAt tathAhi na tAvatsAvayavAtmakamanyonyanimittakaM tatparikalpayituM yuktam, caturthAdivacanavikalpeSu tasyAntarbhAvaprasakteH, nApi niravayakAtmakamanyonyanimittakaM tatparikalpanAmaIti prathamAdiSvantarbhAvaprasakteH na ca gatyantaramastIti nASTamanavamAdibhaGgakalpanA yuktA / kiM cAmau krameNa vA taddharmadvayaM pratipAdayedyogapadyena vA, prathamapakSe guNapradhAnabhAvena tatpratipAdane prathamadvitIyayorantarbhAvaH, pradhAnabhAvena tatpratipAdane caturthe, yaugapadyena tatpatipAdane tRtIye, bhaGgakasaMyogimaGgAntarakalpanAyAM prathamadvitIyasaMyoge caturtha eva prasajyate, prathamatRtIyasaMyogAtpaJcamaH, dvitIyatRtIya saMyogAtpaSThaH, prathamadvitIyatRtIya saMyogAtsaptamaH, prathamacaturthAdisaMyogakalpanA tu paunaruktyabhayAdanutthAnopahataiva / na ca dezidezabhedena, dharmimaidAdapaunaruktyam, prathama caturthasamAjAdetAdRzapratItisiddhau tatsaMyogasya nirAkAGkSatvAt tasmAnna kathaJcidaSTamAdibhaGgaprasaGga iti nAdhikyam / na cAvaktavyatvasaptabhaGgayAM tRtIyabhaGgasya prathamabhaGgAdvaktavyatvasaptabhaGgayAM ca dvitIyabhaGgAdavizeSAnnyUnatvamapi zaGkanIyaM tatrAMzAMzagrAhakadharmeNAvaktavyavaktavyatvayoreva prathamadvitIyabhaGgArthatvAt, aMzAvaktavyasvavaktavyatvatadviparyayAmavaktavyatvasyaiva tRtIyabhaGgArthatvAditi dik / itthamuktanyAyena vastupratipAdane saptavidha eva vacanamArga iti sthitam " iti / seyaM saptabhaGgInayaprabhavA, Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) tatra vacanamArgAvarthanayazabdanayaprabhavAtriti vyavasthApita zrImadbhizovijayopAdhyAyaiH tathA ca tagranthaH - "atraivaM nayavibhAgamupadizanti zrIsiddhasenadivAkarapAdAH evaM satatriyadho, vayaNaho hora atthapajjAe / caMjaNapajjAe purNa, saviyappo givviyappoya // 1-41 // evaM saptarvikalpo vacanapatho bhavati arthaparyAye / vyaJjanaparyAye punaH, savikalpo nirvikalpazca / / iti saMskRtam / asyArthaHevamanantaroktaprakAreNa, saptavikalpaH saptabhedaH, vacanapatho bhavatyartha paryAye arthanaye - saGgrahavyavahArarjusUtra lakSaNe, saptApyanantaroktA bhaGgakA bhavanti / tatra prathamo bhaGgaH saGgrahe. sAmAnyagrAhiNi, nAstItyayaM tu vyavahAre vizeSagrAhiNi, RjusUtre tRtIyaH, caturthaH sagrahavyavahArayoH, paJcamaH saGgra harjumRjayoH, SaSTho vyavahArarjusUtrayoH saptamaH saGgrahanyatrahArarjusUtreSviti vibhAgaH / atra yaddharmaprakArakaH saGgrahAkhyo bodhaH prathamabhaGgaphalatvenAbhimatastaddharmAbhAvaprakArako vyavahArakhyabodha eva dvitIyabhaGga phalatveneSTavyaH tena syAdghaTaH, syAnIla ghaTa ityAdi sAmAnya vizeSasaGgraha vyavahArAbhyAM na saptabhaGgI pravRttirityavadheyam / 1 atha tRtIyabhaGgasya RjusUtra nimittatAyAM kiM vIjaM, yugapatsaccAsaccAbhyAmAdiSTaM hi saGgrahavyavahArAva Syavaktavyameva brUtaH, saGgrahavyavahArau yugapadubhayathA''dizata eva neti cet, Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) Rjumutro'pi kathaM tathA''deSTuM pragalbhatAm, madhyamakSaNarUpAyAH satAyAstenAbhyupagamAt / saGgrahAbhimatayAvatsajAtIyavizeSAnuvRttasAmAnyAnabhyupagamAdRsUtreNAvaktavyatvabhaGga utthApyata iti cet, so'yaM pratyekAvaktavyatva kRto'vaktavyatyabhaGgaH, tadutthApaneca saGgrahopa samarthaH, RjusUtrAbhimatamadhyamaH kSaNarUpasattA'nabhyupagantrA tenApi tadutthApanasya sukaratvAditi cet, atredamAbhAti - saGgrahavyavahArau yugapanobhayathA''deSTuM pragalbhete, svaanbhimtaaNsh| deze'niSTasAdhanatvapratisandhAnAt, RjusUtrasya tu varttamAnaparyAyamAtragrAhiNa stiryagUrdhvatAspadAH dhArAMzAnyatararUpasAmAnyAnyApoharUpavizeSau ca sAMvRtAveveti tadapekSayA yugapadubhayathA''hArya td| deza sambhavAdavaktavya bhaGgotthAnamanAbAdham, na caivamapi tajjanitabodhasya prasaGgarUpatvAdviparyaya paryavasAne saGgravyavahArAnyatarasAmrAjyamiti vAcyaM, viSayAbAdhe kUTaliGgajanyAnumitevi prakRtabhaGgajanyabodhasya pramAtvena viparyayaparyavasAna kadarthanAnavakAzAt, adhikaM zrutA vidanti // tu bahu vyaJjana paryAya zabdanaye punaH, savikalpaH prathame sAmpravAkhyazabdanaye paryAyazabdavAcyatA vikalpasadbhAve'pyarthasyaikatyAt, dvitIyatRtIyayossamabhirUdaivambhUtAkhya zabdana yayonirvikalpazca dravyArthAtsAmAnyalakSaNAnnirgatasya paryAyarUpasya vikalpasyAbhidhAyakatvAttayoH samabhiruTasya paryAyabhedabhi 1 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArthatvAt ; evambhUtasyApi vivakSitakriyAkAlArthatvAt , tathA ca ghaTo nAma, ghaTavAcakayAvacchabdavAcyaH zabdanaye'styeva samabhirUdvaivambhUtayonAstyeveti dvau bhaGgo labhyete liGgasaMjJA. kriyAbhedena bhinnasyaikazabdAvAcyatvAcchabdAdiSu tRtIyaH, prathamadvitIyasaMyoge caturthaH, teSveva ca prathamadvitIyacaturtheSvanabhidheyasaMyoge pazcamaSaSThasaptamA vacanamArgA bhavanti / athavA'nyathAsyA vyAkhyAtAtparyam-arthanaya evaM saptamaGgAH, zabdAdiSu triSu nayeSu prathamadvitIyAveva bhaGgo, "yo hyarthamAzritya vaktasthaH saGgrahavyavahArajusUtrAkhyaH pratyayaH prAdu. bhavati so'rthanayaH," arthavazena tadutpatterarthapradhAnatayA'sau vyavasthApayatIti kRtvA, "zabdaM tu svaprabhavamupasajenatayA vyavasthApayati, tatprayogasya parArthatvAta , yastu zrotari zabda. zravaNAdudgacchati, zabdasamabhirUdvaivambhUtAkhyaH pratyayastasya zabdaH pradhAnaM, tadvazena tadutpatteH, arthastu tadutpattAvanimisatvAtsa zabdanaya" ucyate, tatra vacanamArgaH savikalpakanirvikalpakatayA dvividhaH savikalpaM sAmAnyaM, nirvikalpa: paryAyaH, tadabhidhAnAdvacanamapi tathA vyapadizyate, tatra zabdasamabhirUDhau saMjJAkriyAbhede'pyabhinnamartha pratipAdayata iti tadabhiprAyeNa savikalpo vacanamArgaH prathamamaGgarUpaH, evambhUtastu kriyAbhedAdbhinnamevArtha tatkSaNe pratipAdayatIti nirvikalpo dvitIyabhaGgarUpastadvacanamArgaH, avaktavyabhaGgastu vyaJjananaye na sambhavatyeva, yataH "zrotrabhiprAyo vyaJjananayaH," Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa ca zabdazravagAdartha pratipadyate, na zamdAzravaNAta, avaktavyaM tu zabdAmAvaviSaya iti, nAvakAyamaGgako vyaJjanAryAye sambhavatItyabhiprAyavatA vyaJjanaparyAye tu savikalpakanirvi kalpo prathamadvitIyAveva bhaGgAbhihitAvAvAryayeti TIkAkato vyAcakSate / atra vAtari yatsaptabhanayazAnaM tanmAnasoprezo. panItapadArthasaMsargabhAnarUpaM, zrotari tu zAbdameva tatsambhavati avaktavyaM tu na zabdaviSayaH, kintu zahAbhAvaviSaya iti yayaJjananayatAtparyamunItaM tatkathaM saGgacchate ? zabdAbhAvasyApramANatvena kasyApyarthasya tadaviSayatvAt, kasyacinmate zabdAnupalabdheH zabdAbhAvaviSayapramANatve'pi tAM vinA tadviSayaM vilakSaNaM jhAnaM mA'jani aktavyapadAdvaktavyatvAbhAvaviSayaka zAbdabodhotpattau ki bAyakam , na hi bhAvaviSayaka eva zAbdabodho bhavati na svabhAvaviSayaka ityatra pramANamasti padajJAnAdikAryatAvacchedakakoTau bhAvazAbdatvapraveze gauravAt, ghaTo nAstItyAdeghaTAbhAvAdizAbdabodhasya sArvajanInatvAca, tatrApi natra upasagavad dyotakatayA tAtparyagrAhakatvamAtrameva ghaTapadasya ghaTapratiyogike lakSaNAdhrauvye'bhAvAntarbhAvenaiva tasyA yuktatvAditi ceta, na. "na na ghaTa" ityatraikasmAdaghaTapadAddhaTa vATAbhAvAbhAvatvAbhyAmekadA zaktilakSagAbhyAM bodhAsambhavena natra pRthak zaktikalpanA''vazyaktvAt , dyotakatvapakSepi ghaTo nAstItyAdivAkyarItyaiva syAdavaktavyo ghaTa ityatoSaktavyabodhApatirodhAca, tasmAnAyaM prAJjalaH panthAH, Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 96 ) kintu kathaJcidavaktavyatvamiha "ekapadajanyaprAtisvikadharmadvayAvacchinna viSayatAkazAbdabodhAviSayatvam ," . tadbodhanaM svarthanaye mAnamotprezoyasthitakhaNDazaHprasiddhapadArthAsaMpargAgrahamAtrAtkayazcitsaMsapagrahAdvA sambhavati, vyaJjananaye tu tatra sambhavati "asato Natthi Niseho" ityAdibhASyakRdacanA. duktaviziSTapratiyogino'prasiddhayA tadabhAvasyApyasiddhatvAtyadArthamaryAdayA vAkyArthamaryAdayA vA bodhayitumazakyatvAt , na ca syAtpadasamabhivyAhRtAvaktavyapadAtprakRte khaNDazaH zaktyA bodhaH sambhavati, ekapadArthayoH parasparamanvayabodhasyAvyutpannatvAt , anyathA haripadAdupasthitayoH siMhakRSNayorAdhArAdheyabhAvasambandhenAnvayavodhaprasaGgAditi sUkSmekSikAmanusaratA vyaJjananayena prakRte navyatyAmAdekapadAjanita. prAtisvikadharmadvayAvacchinnaviSayatAkazAbdabodhaviSayatvaM syAdavaktavyatvaM vAcyaM, tacca bhaGgadvayArthamAdAya paryavasthatIti vyajananaye dvAveva bhaGgAviti vyAkhyAtRtAtparya suSTu ghaTAmaTATyate, dezakRtAzcaturthAdyAzcatvAro bhaGgAstu vyaJjananayena zuddhana dezyatiriktadezAbhAvAdeva nodbhavanAhI iti vibhAvanIyaM sudhIbhiriti" tadidaM mImAsitaM saptabhaGgIlakSaNamahAvAkyaM svArthajJAnapUrvakaM, vAkyamprati vAkyArthajJAnasya kAraNatvAt , tacca jJAnaM pramANarUpazcettatprabhavaM niruktavAkyaM pramANaM bhavati, nayarUpazcettatprabhavaniruktavAkyamapi nayarUpamitvevaM kAraNadvArakaM pramANavAkyatvaM nayavAkyatvaJceti, evaM sakalAdeza Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (97) mahimnA niruktasaptabhaGgIvAkyaM pramANAtmakaM jJAnaM janayati, vikalAdezamahimnA ca vastvaMzAvagAhijJAnasvarUpaM nayajJAnaM janayatItyataH pramANAtmakajJAnajanakatvAtpramANavAkyaM, nayAtmakajJAnajanakatvAnayavAkyantadityevaM yathA saptabhaGgI pramANasaptabhaGgI nayasaptabhaGgIti dvaividhyaM vibharti, tathA sAmAnyaviSayakabodhajanakatvAtsAmAnya saptamaGgI vizeSaviSayakabodhajanakatvAdvizeSasaptabhaGgItyevaM dvaividhyamazcati, na caivaM viSayANAmAnantyAdviSayabhedaprayuktasaptabhaGgIbhedAzrayaNe anantasaptabhaGgI. medaprasaGga iti vAcyam , iSTatvAt, "jAvaiyA vayaNapahA, tAvaiyA cetra huMti nyvaayaa| jAvaiyA nayavAyA, tAvaiyA ceva huMti parasamayA // " iti nayAnAM viSayabhedabhinnAnAmAna ntyAttatprabhavANAM tajjanakAnAJca saptamaGgIvAkyAnAmapi pratipAdyabhedaprayuktabhedabhAjAmAnantyasya syAdvAdavAdibhirmuktakaNThaM bhaNanAt / __ nanu nayadvayAbhyAM saptabhaGgIpravRttirbhavati natvekena nayena, tathA ca saGgrahanayena sAmAnyAvabodhakasya prathamabhaGgasya, vyavahAranayena vizeSAvabodhakasya dvitIyamaGgasya, copasthApane sati pavartamAnA saptabhaGgI sAmAnyavizeSobhayaviSayikaiveti cet , atra RjavaH saptabhaGgayAH prathamabhaGgo yadvidhipradhAnaka.. stenaiva viSayeNa saptabhaGgathA vyapadezo bhavatIti yatra sAmAnya prathamabhaGgapratipAdyastatra saptabhaGgI sAmAnyasaptabhaGgIti gIyate, Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (98) yatra ca vizeSaH prathamabhaGgapratipAyaH tatra saptabhaGgI vizeSasaptabhaGgIti vyapadizyate ityAhuH / __ vastutaH saGgrahanayatvenaikIkRtayorapi parAparasAmAnyaviSayakayoH parAparasaGgrahayorbhedo'styaveti caitraH sattvenAstyeveti prathamabhaGgA, caitro dravyatvena nAstyeveti dvitIyabhaGgaH, ityevamapi saptabhaGgI sambhavatIti tatra caitrasya yadastitvaM tatsavalakSaNamahAsAmAnyasvarUpameva sarvasya vastunaH sadekarUpatvAt , savAstitvayorekarUpatve'pi sattvena caitro'stIti pratItyanurodhAt satvasyAvacchedakatvamastitvasyAvacchedyatvaM caitrasya kiM sarvathA'stitvamuta kathAzcidastitvamityAkAGkSAnivRttyarthamA sthIyate, evaJca prathamabhaGgaH parasaGgraheNa pravRttaH sacalakSaNamahAsAmAnyasya parasaGgrahaviSayatvAt , caitro dravyatvena nAstye. veti dvitIyabhaGgapratipAdyaM caitrasya yannAstitvaM tacaitragataM yadavAntarasAmAnyaM dravyatvaM tadrUpameva, vidhirUpasya dravyatvasya kathaM nAstitvAtmakaniSedharUpatvamiti nAzaGkayaM, syAdvAdimate bhAvasyaiva bhAvAbhAvobhayasvarUpatvena bhAvAtiriktasyAbhAvAsmAno'namyupagamena caitre yadvyatvaM tadeva caitragatamahAsAmAnyarUpAstitvambhavatItyetAvatA nAstitvamabhidhIyate, caitragatadravyatvatadgatanAstitvayorakye'pi dravyatvena caitro nAstIti pratItyanurodhena dravyatvasyAvacchedakatvaM nAstitvasyAvacchedyatvaM nAnupapannam , yadyapi caitrasya dravyatvaM vyavahAranayaviSaya iti Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranayena dravyatvena caitrasyAstitvaM samastIti dravyatvena caitro'stIti pratItyanurodhena caitragatAstitvAvacchedakatvaM dravyatvasya, tathApi saGgrahanayamUlako yassyAdastyeva caitra iti prathamabhaGgaH tatpratipAdyaM caitragatAstitvaM mahAsAmAnyasattvAvacchedyaM, na tu dravyatvAvacchedyaM, mahAsAmAnyasattvagrAhiparasaGgrahasya dravyatvalakSaNAparasAmAnyAnabhyupagantRtvena dravyatvAvacchedyatvenAstitvasyApyanabhyupagantRtvAt , evaJca dravyatvAvacchedyaM yadastitvaM vyavahAranayaviSayaH tatsaGgrahadRSTacA'stitvaM na bhavatIti tadvastugatyA pAyarUpatvAnnAstitvamiti vyavahAranayamUlakasya syAnAstyeva caitra iti dvitIyabhaGgasya pratipAcaM caitragatanAstitvaM dravyatvAvacchedyaM bhavatIti, yathA ca sAhanayaviSayaH sattvena mahAsAmAnyena caitrasyAstitvaM tathA maitrAdInAmapyazeSANAM padArthAnAmiti satvena sarva vastvastyeveti prathamo bhaGgaH, evaM dravyatvAdinA caitrasya nAstitvalakSaNaparyAyo yathA vyavahAranayaviSayastathA maitrAdInAmapyazeSANAM padAthAnAmiti dravyAtvAdinA sarva vastu nAstyeveti dvitIyo bhaGgassamarthito bhavati, niruktasyAstitvasyaikasya prAdhAnyavivakSayA prathamo bhaGgaH niruktasya nAstitvasyaikasya prAdhAnyavivakSayA dvitIya bhaGgaH niruktAstitvanAstitvayoyugapatprAdhAnyavivakSAyAM yugapatpradhAnIbhUtatadubhayapratipAdakasya kasyacicchabdasyAbhAvAttathA'bhidheyapariNatyabhAvAtsyAdavaktavyameva sarvamityevaM tRtIyo bhaGgA pravartate, ayaM ca bhaGgaH Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (100) saGgrahanayAna bhavitumarhati, yasya nayasya yo viSayastamevaviSayaM prAdhAnyena sa nayo vivakSAviSayaM kartumarhati, astitvasya saGgrahanayaviSayatve'pi nAstitvasya saGgrahanayAviSayatvAdyugapattadubhayaprAdhAnyavivakSA saGgrahana yAna sambhavati, evaM nAstitvasya vyavahAranayaviSayatve'pi niruktasyAstitvasya vyavahAranayAviSayatvAdyugapattadubhayaprAdhAnyavivakSA vyavahAranayAdapi na sambhavatIti nAyaM bhaGgo vyavahAranayAdapi pravartitumutsahate, RjusUtranayastu na saGgrahanayAbhimatamastitvamurarIkaroti na vA vyavahAranayAbhipretaM nAstitvalakSaNaparyAyamabhipretIti sarvathA svAviSayIbhUtayostayoyugapattAdhAnyavivakSA kathaM nAma sa kartumunsahate tathA ca RjusUtranayAdapyayaM bhaGgo na bhavedeva yadyapi, tathApi vartamAnakSaNamAtravRttitvalakSaNasattvamurarIkurvatA zuddharjumUtra gAsakhyAtimabhyupayatA'satkhyAtibalAdasatoH parAbhimatAstitvanAstitvayo. yugapatpradhAnIbhUtayovivakSA kartuM zakyeti tathA vivakSAto bhavannayaM bhaGga pajusUtranayapravartitaH, niruktasaJcAsattvobhayakramikaprAdhAnyavivakSA sattvAsattvAbhyupagantRbhyAM saGgrahavyavahAranayAbhyAM kartuM zakyeti sarva svAdastyeva svAnnAstyeveti turIyo maGgaH saGgrahavyavahAranayobhayapravartitaH, saGgraheNa sattvasya vivakSA, RjusUtreNa yugapatpradhAnIbhUtAstitvanAstitvobhayavivakSA-tAbhyAM labdhAtmalAbhaH syAdastyeva syAdavaktavyamera sarvamiti paJcamo bhaGgassaGgraha sUtrobhayanayasamutthaH, vyavahAre Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (101) NAsattvasya vivakSA RjusUtreNa yugapatpradhAnIbhUtasatvAsacobhayavivakSA-tAbhyAM jAyamAnaH syAnAstyeva syAdavaktavyameva sarvamiti SaSTho bhaGgo vyavahArarjumUtranayobhayamUlakA, saGgrahavyavahAramUlakakramikasaccAsacobhayaprAdhAnyavivakSAzuddharjumUtranayavina. mmitayugapatprAdhAnIbhUtasacAsacobhayavivakSAbhirupajAyamAnaH syAdastyeva syAnAstyeva syAdavaktavyameva sarvamiti saptamabhaGgaH saGagrahavyavahArarjusUtranayaiHpravartita ityevaM sAmAnyasaptabhaGgayAM nayatrayayojanAvadvizeSasaptabhaGgayAmapinayatrayayojanA''vazyakI,yadA cAparasaGgrahaviSayAvAntaradravyatvAdi sAmAnyarUpeNa caitrAderastitvaM vivakSyate, dravyatvAvAntaracetanatvAdinA caitrAderyosstitvaparyAyo vyavahAranayAbhipretassa dravyatvAdyavAntarasAmAnyAbhyupagantraparasaGgrahadRSTyA nAstitvameveti tallakSaNaM nAstitvaM cetanatvAdinA vivakSitaM vyavahAranayena tadA tAdRzAstitva pratipAdako dravyatvenAstyeva caitra iti prathamabhaGgo'parasaGgrahanayasamutthaH, tAdRzanAstitvalakSaNaparyAyapratipAdakazca ceta. natvena nAstyeva caitra iti dvitIyobhaGgo vyavahAranayasamutthaH, pUrvoktadizAtrApi syAdavaktavya eva caitra iti tRtIyo bhaGgazzuddharjumUtranayaprabhavaH, pUrvopadarzitadizAtrApi turIyabhaGgasyAparasahavyavahAranayadvayasamutthatvaM, pazcamabhaGgasya saGgraharjusUtranayadvayasamutthatvaM, SaSThabhaGgasya vyavahArajupUtranayadvaya - samutthatvaM saptamabhaGgasyAparasaGgahavyavahArarjumUtranayatrayasamu. sthatvamavaseyam , cetanatvena sarvajIvAnAM saGgrahaNAdekIkaraNA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 102 ) tanatvamaparasaGgrahaviSaya ityAderacetanatve nAstyeva caitra iti prathamabhaGgo'parasaGgrahaprabhavaH, sa ca saGgraho jIvasya siddhasaMsAribhedena dvaividhyaM nAbhyupaitIti na siddhasaMsAritvAdinA'stitvaM tanmate kintu vyavahAranaya eva vyavahAranayAbhimataM tathA'stitvaM niruktAparasaGgrahadRSTyA nAstitvameveti kRtvA saMsAritvena nAstyeva caitra iti dvitIyo bhaGgo vyavahAranayasamutthaH, tRtIyabhaGgaH pUrvavadRjusUtranayasamutthaH, turIyAdibhaGgAnAM pUrvadizA nayadvayAdisamutthatvaM nibhAlanIyam, yadi mahAsAmAnyasya savasya sAkSAdvyApyameva dravyatvAdikamaparasaGgrahaviSayaH tadvyApya cetanatvAdizca vyavahAranayasyaiva viSayaH, anyathA yadyatkiJcidapekSayA sAmAnyaM tasya sarvasyAparasaGgrahaviSayatve, yanna kiJcidapekSayA sAmAnyaM tadantyavizeSAtmakaM kSaNikasvarUpaparyAyasvarUpaM paryAyArthikarjusUtrAdinayaviSaya eveti nayAntarAviSayasya vyavahAranaya viSayasyAbhAvAdvyacahAranayasyavAbhAvaH prasajyetetivibhAvyate, tadAstu vyavahAranayasyaitra viSayazcetanatvAdikam, avAntarasAmAnyavizeSANAM vyAdhyavyApakabhAvamApannAnAmanekavidhatvena tadrAhiNAM vyavahAranayaprabhedAnAmapyastyavAntaravailakSaNyaM vyavahAranayatvena sAjAtyespi, parasaGgraheNa straviSaya mahA sAmAnyasacce nai kI kRtAnAmapi dravyaguNAdInAmavAntaradravyatvAdisAmAnyalakSaNa vizeSeNAvahIyamANatvAdvibhajyamAnatvAdvibhAga pariSThavyavahAranayaviSayatvamiti kRtvA dravyatvAdInAmapi vyavahAranayaviSayatvaM cetanA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (183) cetanalakSaNAzeSadravyANAM dravyatvena rUpAdi-jJAnAdilakSaNAzeSaguNAnAM guNatvena ca saGgraNAtsaGgrahaviSayatvamiti kRtvA dravyatvAdInAmaparasaGgrahaviSayatvamapIti vyavahAranayaviSayadravyatvAdiviSayIkaraNAdaparasaGgrahasthAzuddhatvaM saGgrahanayaviSayadravyatvAdiviSayIkaraNAd dravyatvAdau pravartamAnasya vyavahArasyApyazuddhatvaM vyavahArAviSaye mahAsAmAnyasavamAtra pravarta mAnasya parasagrahasyaiva zuddhatvaM kSaNamAtrasthAyitvenAntyavizeSamanabhyupagamya katipayakAlasthAyitvenAntyavizeSamevorarIkriyamANasya vyavahArasya vyavahArAntarApekSayA zuddhatvamIdRzIM nayamaryAdA samAzrityAparasaGgraha viSayeNa dravyatvAdinA caitrasyAstitve vyavahAranayaviSayeNa cetanatvAdinA caitrasya nAstitvaM, vyavahAravizeSaviSayeNa cetanatvena caitrasyAstitve tadvayavahAravilakSaNavyavahAravizeSaviSayeNa saMsAritvena caitrasya nAstitvaM, tathA vyavahAravizeSaviSayeNa saMsAritvena caitrasyAstitve tadvayavahAravilakSaNavyavahAravizeSaviSayeNa manuSyavAdinA caitrasya nAstitvaM vyavahAravizeSaviSayeNa manuSyatvAdinA caitrasyAstitve tadvayavahAravilakSaNavyavahAraviSayeNa brAhmaNatvAdinA nAstitvamityevaM sAmAnyavizeSabhAvApanA viSayavailakSaNyasamAzrayaNaprabhavavivakSAvaicitryanimittakaikavyavahArakajAtIyAvAntaravilakSaNanayabhedayojanayA'pi sAmAnyasaptabhaGgI-vizeSasaptabhaGgIpravRttisaMbhavatIti, zrImadbhiryazovi. jayopAdhyAyairabhinavasvamanISayA sarvAsvarthanayasamutthAsu sapta Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (104) bhaGgISu avaktavyatvapratipAdakeSu tRtIya-pazcama-paSTha-saptamabhaGgeSu RjusUtranayayojanopadarzitadizA samAdritA, anyaiH punayAbhyAM nayAbhyAmanyonyasaMyuktAbhyAM prthmdvitiiybhnggyo| pravRttistAbhyAmeva nayAbhyAM militAbhyAM parasparasvaviSayasaGghaTanavivakSAsadhrIcInAbhyAM bhaGgAntarANAmapi pravRttiH, yato vaktA na okaikanayAvalambI saptabhanayAssambhavati kintu saptanayAvalambI syAdvAdyeva satabhaGgImprayoktumarhati, syAdvAdI ca vivakSitakramamaGghaTitasvarUpamastitvanAstitvobhayaM pradhAnIbhUtamabhyupagacchan tathAbhUtArthapratipAdakamaGgotthApakaM kramadhivakSopanItakramikapradhAnIbhUtAstitvanAstitvobhayaviSayakalvena pratyekamekaikaviSayakamapi nayadvayaM sammilitamabhipreti taddhalAca syAdastyeva myAnAstyeva ca caitra iti bhaGgaM yathA prayukte, tathA vivakSitayogapadyasaGghaTitasvarUpaM pradhAnIbhUtAstitvanAstitvobhayasvarUpaM tathA'bhidheyapariNatyabhAvAdavaktavyabhAvamApanamabhyupagacchan tathAbhUtArthapratipAdakabhaGgotthApakaM yugapadvivakSopanItayugapatpradhAnIbhUtAstitvanAstitvobhayasvarUpA vaktavyatvaviSayakatvena pratyeka mekaikaviSayakaM tadaviSayakamapi sammilitaM nayadvayamabhipreti pratyekAvasthAyAM tadaviSayakalvena yugapatpradhAnIbhUtatadubhayavivakSAM kartumasamarthatve'pi sambhAvanAlakSaNotprekSAvizeSopanItasammelanavizeSAvasthAyAM yugapatpra. dhAnIbhUtAstitvanAstitvobhayaviSayakavato yugatpradhAnIbhUtatadubhayavivakSAmpratisamarthatvena tathA vivakSAtastathA sammi Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 185 ) litanayadvayabalAtsyAdavaktavya eva caitra iti bhaGga prayuGkta iti RjusUtranayAnAzrayaNe'pi nAsambhavastRtIyamaGgasyetyabhiprAyaH // saptabhaGgayA ekaikanayaprabhavatvAbhAve nayasaptabhaGgI pramANasaptabhaGgItyevaM saptabhaGgayA dvaividhyaM na bhavet, kintvekasya nayAntarasavyapekSasya pramANabhAvamApannasya saptabhaGgImUlatvena pramANarUpaiva saptabhaGgIti pramANasaGgItyeka bheda eva saptabhaGgayA iti tu nAzaGkayaM yataH "kAlAtmarUpasambandhAH saMsargopakriye tathA // guNidezArthazabdAcetyaSTau kAlAdayaH smRtAH // 1 // iti" vacanasagRhItaiH kAlAdibhiraSTabhiH dravyArthikanayAdezAdekasya prakRtasyAstitvAdidharmasyAnyairazevairapi dharmerabhedavRttiprAdhAnyAtparyAyArthikana yAdezAdabhedo na cArA dvaikadharmapratipAdanamukhe nAze dharmapratipAdakavalakSaNaM sakalAdezalaM pratyekaM saptAnAmapi bhaGgAnAmAzrIyate tadA saptApi bhaGgAH anantadharmAtmakavastupratIti lakSaNapramAjanakatvena pramANamiti saptabhaGgasamAhAralakSaNA saptabhaGgI pramANa sapta bhaGgIti gIyate. kAlAdibhiraSTabhiH paryAyAkana yA dezAdbhedavRttitrAvAnyAdravyArthikanayAdezAdbhedopacArAdvA prakRtasyaikasya dharmasya dharmAntaraissamaM bheda eveti vibhinnayapratipAdakatvameva Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 106 ) pratyekaM bhaGgAnAmiti ekaikadharmamAtrapratipAdakatvalakSaNaM vikalAdezatvaM saptAnAmapi bhaGgAnAmAzrIyate tadA saptApi bhA astitvanAstitvAdisaptavidhadharmamAtrapratipAdakA na tvazeSadharmapratipAdakAH saptApi dharmA anantadharmAtmakasya vastunoM'zA eveti " prakRtavastvaMzagrAhI taditarAMzApratikSepI adhyavasAyavizeSo naya" iti nayalakSaNayogisaptavidhadharmalakSaNavastvaMzapratipattijanakatvena niruktasaptabha GgasamAhAralakSaNA saptabhaGgI nayavAkyamiti gIyate, dravyArthikanayA dezaparyAyArthikanaya / dezatassaptabhaGgayA ssakalAdezatvavikalA dezatvaprayuktapramANasaptabhaGgI naya saptabhaGgItyevaM bhedavyavasthitiH dravyArthikanayaparyAyArthikanayasvarUpapratipatcitaH sukarA, tathA pratyekaM bhaGgeSu saGgrahavyavahArAdinayayojanA'pi saGgrahAdidravyArthika nayAvAntara bheda-RjusUtrAdiparyAyArthikanayAvAntarabhedajJAnataH sukareti sAmAnyato vizeSatazca saptabhaGgI svarUpapratipattaye sAmAnyato vizeSatazca nayasvarUpanirUpaNaM prAcIna sUriprapaJcitamevopadarzyate / tathAhi - "zrutapramANapratipannasyAnantadharmAtmika vastuaisgrAhI taditarAMzApratikSepI adhyavasAyavizeSo nayaH iti" nayasAmAnyalakSaNam, zrutetyAdyaMzApratikSepItyantasyAnupAdAne pUrvasya prakRtasya tatpadaparAmarthyasyAbhAvAttadivarAMzApratikSepItyasya sthAne'zApratikSepItyeva Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 107) vaktavyaM bhavet evaJca durnayasyApi svaviSayIbhUtAMzApratikSepitvenAdhyavasAyavizeSasvarUpatvena coktalakSaNAliGgitatvaM syAttadupAdAne ca prakRtAMzasya tatpadaparAmazyasya sadbhAvAttaditarAMzApratikSepItyasyopAdAtuM zakyatvena svaviSayAMzAtiriktAMzapratikSepiNi durnaye taditarAMzApratikSepitvAbhAvAnnAtivyAptiH, adhyavasAyavizeSatyatrAdhyavasAyapadopAdAnAtsaptabhaGgayAtmakapramANavAkyamabhavapradIrghasantatAdhyavasAyaikadezeM'zagrAhiNi taditarAMzApratikSepiNi nAtivyAptiH vastvaMzasya vastutvAbhAvavadadhyavasAyaika dezasyApyadhyavasAyatvAbhAvAt ,prakRtavastvaMzatvavyApakaviSayazUnyatvalakSaNavizeSatvavadarthakasya vizeSapadasyopAdAnAcca rUpAdigrAhiNi rasAdyapratikSepiNyapAyAdipratyakSapramANe nAtivyAptiH, pratyakSapramANasyAnantadhAtmakavastugrAhiNaH prakRtavastvaMzatvavyApakaviSayatAkatvena tacchnyatvAbhAvAditi, mukhyato jJAnalakSaNAdhyavasAyavizeSasyaiva nayatvaM, nayajanyopadeze ca nayapadopacArAnayavyapadeza iti tatroktalakSaNasyAsatve'pi nAvyAptiH, alakSye lakSaNAgamanasyAvyAptirUpatvAbhAvAt / niruktalakSaNalakSitazca nayo dravyArthikaparyAyArthikabhedena dvividhaH tatra"dravyamAtra grAhI nayo dravyArthikaH" iti dravyAthiMkanayasya lakSaNam , dravyArthikanayo hi dravyameva tAtikamabhyupagacchati, utpAdasthAvirbhAvamAtratvaM vinAzasya tirobhAvamAtratvaM tanmate, na punastavyatiriktAvutpAdavinA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (108) zau tatsammatau paryAyamAtragrAhI paryAyArthikaH, ayaM dhutpAdavinAzalakSaNaparyAyamAtramabhyupagacchati, sajAtIyakSaNaparamparAta eva pratyabhijJAnapramANasyopapatteH sajAtIyakSaNaparamparAtirikta dravyaM nAyamurarIkaroti, dravyArthike dravyamAtragrAhitvaM nAma pradhAnyena dravyamAtrAbhyupagantRtvaM,paryAyArthike paryAyamAtra grAhitvaM nAma prAdhAnyena paryAyamAtrAbhyupagantRtvaM, tena dravyArthikasya gauNatayA paryAyAbhyupagantRtve'pi paryAyArthikasya gauNatayA dravyAbhyupagantRtve'pi noktalakSaNAsabhavo na vA tayodunayatyApattiH, dravyArthikasya sarvathA paryAyapratikSepitvastha paryAyArthikasya sarvathA dravyapratikSepitvasya durnayatvApAdakasthAnabhyupagamAt, pUjyazrIjinabhadragaNikSamAzramaNaprabhRtisaiddhAntikamate-naigamaH saGgraho vyavahAraH RjusUtrazceti catvAro bhedA dravyArthikasya, paryAyArthikasya tu zabdaH samabhirUDhaH evambhUtazceti trayobhedAH, navyAnAM vAdimukhyAnAM zrIsiddhasenadivAkarANAM mate dravyArthikasya naigamaH saGgraho vyavahArazceti trayo bhedAH, paryAyArthikasya punaH RjusUtraH zabdaH samabhirUDhaH evambhUtazceti catvAro bhedAH, tatra saiddhAntikA: "ujjusuassa ege aNuvause ega davyAvassayaM puhuttaM NecchaI" itti sUtraprAmANyAhajusUtrasya dravyArthikatvamAmananti, zrImiddhasenadivAkarAstu atItAnAgata-parakIya Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 109 ) meda pRthakatva parityAgAhajusUtreNa svakAryasAdhakatvena svakIyavartamAnavastuna evAbhyupagamAnnAyaM tulyAMzadhruvAMzalakSaNadravyamabhyupagacchati, ata evAsaGghaTita bhUtabhAviparyAyakAraNatvarUpadravyatvamapi nAyaM svIkaroti, ukta sUtraM tvanupayogAMzamAdAya varttamAnAvazyakaparyAye dravyapadopacAramAlasvya pravRttaM payAryArthikena mukhyadravyapadArthasyaiva pratikSepAt, adhruvadharmAdhArAMzadravyamapi nAyamupaityata RjusUtro na dravyArthika iti prAhuH itthaM matadvaye'pi nayasyottarabhedAH, naigamasaGgrahavyavahArarjusUtra zabdasamabhirUDhaivambhUtabhedAtsapta, naigamasya sAmAnyagrAhiNaH saGgrahe, vizeSagrAhiNo vyavahAre cAntarbhedAt, SaDeva nayAH, naigamasyAtiriktatve'pi zabdapadenaiva sAmpratasamabhirUDhaivambhUtAnAM trayANAM saGgrahAnnaigamasaGgraha-vyavahAraju sUtrazabda bhedAtpaJcanayAH, naigamasyAtiriktatvAbhAve sAmpratAdInAM zabdanayatvena saGgrahe ca saGgrahavya-vahArarju sUtrazabdabhedAzcatvAro nayA ityevamuttaranayasasaGkhyAviSaye pakSA avagantavyAH / ete ca nayA: pradeza - prasthaka- vasatidRSTAntairyathAkramaM zuddhibhAjaH, tatra naigamanayo dharmAdharmAkAzajIvaskandhAnAM tadezasya ceti SaNNAM pradeza svIkaroti, saGgrahastu dharmAdharmAkAzajIvaskandhAnAM pnycaan| mevapradezamurarI karoti Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 110 ) dharmadezasya dharmIyatvena tatpadezasyApi dharmIyatvAt evaM dharmAdidezAnAmapi pradezA adharmAdipradezA evAvagantavyAH, "dAsena me kharaH krIto dAso mama kharo'pi me iti" nyAyAt, vyavahArastu yasyaikasyAnekasambandhitvaM tasyaivAnekasambandhitayA vyapadezo bhavati yathA bahumUlyasyaikasya hiraNyasyAvibhaktasya bhrAtRpaJcakasvatvavataH paJcAnAM bhrAtRRNAM hiraNyamiti vyapadezaH, pradezastu yo dharmasya tadanya evAdharmasya tathAkAzAderityekasya pradezasya dharmAdharmAdipaJcasambandhitvAbhAvAtpaJcAnAM pradezaH iti vyapadezo na sambhavati kintu paJcavidhaH pradeza iti manyate / RjusUtrastu manyate-paJcavidhaH pradeza iti vaktuM na zakyate, yataH paJcavidhatvasya pratyekaM pradeze'nvaye dharmAstikAya pradezaH paJcavidhaH adharmAstikAya pradezaH paJcavidhaH AkAzAstikAya pradezaH paJcavidhaH jIvAstikAya pradezaH paJcavidhaH skandhapradezaH paJcavidhaH ityevaM pradezasya paJcaviMzatividhatvaM prasajyetetyato bhAjyaH pradezaH syAddharmAstikAyasya pradezaH syAdadharmAstikAyasya pradeza: syAdAkAzAstikAyasya pradezaH syAjjIvAstikAyasya pradezaH syAtskandhasya pradeza iti / zabdanayastu vrate pradeza pradezimadbhAvasya kAlpanikatvena bhajanIyatve kalpanA vikalparUpecchaiveti dharmAstikAyapradezatvena vikalpitastathA vikalpadazAyAM * Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 191) yo dharmAstikAyasya pradeza ityevaM vyapadezyassa eva tadanyathA vikalpadazAyAM na dharmAstikAyasya pradeza ityevaM vyapadezya ityataH syAddharmAstikAyasya pradezaH etaddizA syAdadharmAstikAyasya pradeza iti bhajanA yathA RjusUtrasammatA na vastu. paratantrA kinvicchAprabhavA vikalparUpA puruSaparatantraiva evaJca puruSecchAyA niyantumazakyatvAnna pratiniyatamupAdAyaiva bhajaneti yaM dharmAstikAyasya pradezaM parikalpya syAdharmAstikAyasya pradeza iti bhajanA, tamu gadAya syAdadhamAstikAyasya pradeza ityAdyApi bhajanA prasajyetetyato dharmAdharmA. kAzapradezAnAM dharmAdharmAkAzarUpatayA dharme dharma iti vA pradezo dharmaH adharme'dharma iti vA pradezo'dharmaH, AkAze AkAza iti thA pradeza AkAza ityevamabhidheyam, jIvAnAM skandhAnAcA. nantatvAdadhikRtaikajIvapradezasya sakalajIvAtmakatvamadhikRtakaskandhapradezasya sakalaskandhAtmakatvaJca na samastIti jIve jIva iti vA pradezo jIvaH skandhe skandha iti vyapadezo na, kintu vivakSitapradeze sakalasantAnaikadezatvavivakSitasantAnAtmakatvapratipAdanAya jIve jIva iti vA pradezono jIvaH, skandhe skandha iti vA pradezo no skandha ityevamabhidheyam / sama. bhirUDhastu kathayati dharma pradezaH ityAdivAkyAt kuNDe badara ityAdivAkyAdiva bhedapratItiprasaGgabhayena 'vane tilakA brAhmaNe zrotriya' ityAdau kvacidevAbhede saptamI prayogasambhave'pyanyatrAdhArAdheyabhAvabodhikA saptamI bhedaniyatetyato' Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 192) bhedaprakArakabodhArtha karmadhArayasamAsasyaivAzrayaNIyatvena dharmazvAsau pradezo dharmapradezaHadharmazcAsau pradezo'dharmapradeza ityAdyeva vaktavyamiti, evambhUtastu brUte dharmAdInAM dezapradezau dharmAdibhirbhinnAvabhinnau vA, Aye dharmasya dezo dharmasya pradeza iti SaSThayarthasya sambandhasyAnupapattiH bhede sambandhAyogAt , anyathA bhinnatvAvizeSAdadharmAstikAyAdipradezatayA'bhyupagatasyApi dharmasya pradeza iti vyavahArabhAjanatvaM syAt , dvitIye ghaTo ghaTa itivaddharmaH pradeza iti sahoktyanupapattirato dezapradezakalpanArahitamakhaNDameva vastvabhighAtavyam , nanu 'AkAze vindhyAdrivartate himAlayo'pi,' ityevaM loke pratIyamAnasya tayorasAmAnAdhikaraNyasyopapattaye yatpradezAvacchedenAkAze kidhyAdristalAdezAvacchedena na himAlayo yatmadezAvacchedena tatra himAcalo na tatpradezAvacchedena vindhyAcala ityasyopagantavyatvena viruddhayovindhyatadabhAvayohimatadabhAvayovindhya. himayozcaikatrAkAze sattvopapAdanAyAkAzasya dharmAdezca dezapradezasiddhiH, tatsambandhina eva tavRtidharmAvacchedakatvamiti niyamena dezapradezAderavacchedakatayA siddhassamamAkAzAdessamba ndhasiddhirapIti cen , na, AkAze vindhyAdayo vartanta ityasyaivAnabhyupagamAta, tAdAtmyatadutpattyanyatarAnupapattyA pareNa samaM sambandhasyaivAnabhyupagamAditi / magadhadezaprasiddho dhAnyamAnavizeSaH prasthakaH, tadartha vanagamana-dArucchedana-kSaNanokiraNa-lekhana-prasthaka Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 113) paryAyAvirbhAveSu yathotarazudvA naigamamedAH, atizuddhanaigamastu AkuhitanAmAnaM prasthakamAha, prasthakahetukASThAnayanAthaM gacchan puruSaH kenacitki karoSIti pRSThaH prasthakaM karomItyeva vartate, evaM kSaganAdikriyAkAle prasthakaparyAyAvirbhAvakAle'pi ca, tatra vanagamanAdikaM na prasthakaH, kintu paramparayA prasthakanimittam , pAramparye'pi ca viprakarSasannikarSatAratamyAcchuddhitAratamyaM naigamAbhiprAyavizeSANAm , tatra vanagamanAdau prasthakatvAbhAve'pyupacArAtprasthakavyapadeza ityazuddhatA bodhyA, prasthakaparyAyaniSpatya nantaraM nirNItaprAmANyakAnyaprasthakamitadhAnyAnyUnAdhikAvasthAnaparIkSaNataH prasthaka iti nAmakaM yadApAmaraprasiddhaM tatprathaskamanupacarita gRhNana naigamAbhiprAyo'tivizaddha iti| vyavahAre'pyaktadizaiva prasthake bhaavnaa'vseyaa| saGgrahastu nAzuddhaH kintu zuddha eva tato yathA naigamavyavahArau paramparayA prasthakakAraNe vanagamanAdau prasthakalakSaNakAryopacAraM kRtvA prasthakavyapadezaM kurutaH tathA tatra nAyaM prasthakavyapadezaM karoti, niSpanne'pi prasthakasvarUpe dhAnyamApanalakSaNasvakAryAkaraNakAle prasthako'yamiti navyapadizati, kintu dhAnyamApanavizeSalakSaNakriyAkaraNavelAyAmeva prasthako'yamiti svIkaroti, asAdhAraNatadathakriyAkAritvasyaiva tadAtmakatvaprayojakatvena dhAnyamApanakAryAkaraNakAle yathA na tatra prasthakavyapadezastathA tatra ghaTAdikAryajalAnayanAdikAryakAritvasyApyabhAvena ghaTAdyA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 114 ) smakatvAbhAvAd ghaTAdivyapadezaprasaGgo'pi na bhavatIti / RjusUtrastu mApakasya kASThanirmita prasthakasyAbhAve paricchedyastha mAdhyasya dhAnyasyAbhAve caitatparimitaM dhAnyamityAkAraka pari cchedalakSaNa mAnopapattirna bhavatItyato niSpannasvarUpo'rthakriyA hetuH prasthakaH tatparicchinnaM dhAnyamityubhayaM prasthaka ityAha karaNatvavivakSA-karmatvavivakSAbhedAdekasyApi dhAnyasyobhayarUpAnupravezataH prasthakena dhAnyaM mIyata ityasyopapattiriti / prasthaka viSaye samAnAbhiprAyAizabdasamabhirUdaivambhUtAkhyAstrayo'pi zabdanayAH prasthakena dhAnyaM mIyate ityAkArakadhAnyamAnanizrayalakSaNaprayojanAbhijJasvarUpaprasthakAdhikArajJagatAtprasthakanirmANakarturUpaprasthakartRgatAdvA prasthakopayogAdatiriktaM prasthakaM nAGgIkurvanti kintuktopayoga eva prasthaka ityAmananti / vasatinidarzanena naigamAdInAM vizuddhitAratamyaM yathA vasatirAdhAratA, sA ca yathottarazuddhAnAM naigamabhedAnAM loke tiryagloke jambUdvIpe bharatakSetre taddikSiNArdhe madhyakhaNDe pATaliputre devadattagRhe tanmadhyagRhe cAvaseyA, atizuddharnaMga mastu vasan vasatItyAha, idamatrai damparyam - devadatto vasatItyukte, kutra vasatIti jijJAsAyAM naigamAbhiprAyavizeSAzrayaNena loke devadatto vasatIti vipulAdhAramupAdAyottarapravRttiH, krameNottarottarasaGkucitAdhArAvalambanena vizuddhavizuddha taranaigamAbhiprAya vizeSa tastiryagloke devadatto vasatItyAdyuttarapravRttiH Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atizuddhanagamabhiprAyavizeSeNa tUpacArAmizritena vidyamAnanivAsAnubhavanasamAnakAlInatadAdhAratvAvalambanatovasan vasatI. tyuttarapravRttiriti, yadyapyAdhAratA''dhArasvarUpA saMyogasvarUpA vA gRhakoNa iva loke'pyekakSetratayA'viziSTeti kimatra vizudvitAratamyaM, na patra prasthakanyAyavadgauNamukhyaviSayakRto. vizeSo'stIti, tathApi sthUladRSTau vizeSAnavamAse'pi sUkSmekSikAyAM vizeSo'vabhAsata eva, yato devadattasya gRhakoNakSetreNa yassaMyogassa na parAbhimato guNaH, kintu paryAya eka, tadrUpeNa pariNatasya gRhakoNakSetrasya bahvAkAzavyApitvAlpAkAzavyApitvalakSaNaviruddhadharmAbhyAsato'khaNDakSetrAllokAditassaMyogavizeSarUpeNa pariNatAtpRthakkRtasya vizuddhiprakapikarSasambhavAt , kRtsnaloke nirupacarite'vasato devadatta. syopacArato lokapadAttaddezopasthitau satyAmeva loke vasAmItyatrAnvayopapattiH, vRkSa kapisaMyoga-ityAdAvapi vRkSapadasya taddeze upacArata evAnvayopapattirityupacArAzrayaNenAnvaye vizuddhayapakarSaH, upacArAnAzrayaNenAnvaye tu vizuddhA. skarSaH, prayoge tu kra ityAdyAkAzAbAhulyAbAhulyakRtaM vizuddhayavizuddhivaicitryaM, loke vasatItyukto loke kva vasatItyAkAsA samupajAyate tannivRttyarthaM tiryagloke vasatItyuktAvapi tiyagloke kya vasatItyAkAGkSA bhavatyeva, tanivRtyartha jambUdvIpe vasatItyuktAvapi kvetyAkAGkA jAyataeva, evamagre'pi, evaJca prathamato loke vasatItyuktau nirAkAsabodhaM yAvadyAvatya Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarottarakrameNa kvetvAdyAkAsAH, tataH krameNa tiryagloke vasatItyAdAvalpIyasya eva tA iti yadapekSayA yatra kvetyA. yAkAlA bAhulyaM tatra tadapekSayA'vizuddhiH, yatra yadapekSayA kvetvAdyAkAGkSA nyUnasaGkhyAkAH tatra tadapekSayA vizuddhiA, ghasan vasatItyatra tu kvetyAkAlAyA evAbhAvAttathAbhUta naigamAbhiprAye na kiJcidapekSayA'vizuddhatvamiti sarvato vizuddhatvaM tasyAvaseyamiti, vyavahAre'pyayameva mArgo'vaseyaH pATaliputravAsinaH pATalIputrAdanyatra gatasya yaH pATalIputre'yaM vasatIti vyavahArA sa bahukAlapratibaddhatadgatagRhakuTumbasvAmitvAdyarthe vAsitvapadopacArAdbhavatItyazuddhaH atizuddhastUpacAreNAmizrito basan vasatIti vyavahAro'tizuddhA, tadabhiprAyeNa tu pATalIputrAdanyatra gate puruSa nAdya so'tra vasatIti vyavahAra iti / sagrahastUpacAraM nAzrayate tena saMstArakena sahaiva saMstArakArUDhasya saMyogo na gRhAdineti saMstArakArUDha eva vasatIti so'bhimanyate, tanmate mUle vRkSaH kapisaMyogItyasyApi mUlAbhinno dhRkSaH kapisaMyogItyevAoM na tu mUlAvacchedena vRkSaH kapisaMyogItyarthaH iti / RjusUtrastu yeSvAkAzapradezeSu kSaNikeSu kSaNikasya devadattAderyadevAvagADho vartamAnasamaye tadaiva teSu tasya vAsamabhyupaiti nAtItAnAgatasamayayoH, saMstArake tadvasatistu gRhakoNAdAvapi tadvasatyabhyupagamApattibhayAnAmyupeyA, saMstArakAvacchinnavyomapradezedhvapi na tadvasatiH kintu teSu saMstArakasyaiva vasatiH, saMstA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (117) rakagRhakoNAdau tadvasatIti vyavahArastu pratyAsattidoSapramavabhrAntinibandhana iti| zabdasamabhirUDhavambhUtAkhyAstrayaH zabdanayAH punaH anyatrAnyasya sambandhAbhAvAtsvAtmanyeva vasatimabhyupagacchantIti, evamuktanidarzanaisteSAM yathAkramaM vizudviravadhAryA / lakSaNena ca lakSyasyetaraminnatvenAvagatirbhavatItyetadarthameteSAM lakSaNAnyupadaryante, tatra sAmAnyavizeSobhayAbhyupagantradhyavasAyavizeSatvaM naigamatvamiti naigamasya lakSaNaM na sambhavati bhedAbhedomayo'bhyupagantradhyavasAyavizeSasvarUpe naigamavizeSe'vyApteH, sAmAnyavizeSo. bhayAbhyupagantradhyavasAyavizeSAdirUpe naigame'vyAptyA ca bhedAbhedobhayAbhyupagannadhyavasAyavizeSatvAdikamapi naigamasya lakSaNaM na bhavatyeva, tathA sAmAnyavizeSobhayabhedAbhedobhayanityAnityobhayAdyabhyupagantRtvazca pratyekaM na kvApItyasambhavadoSagrastatvAdeva lakSaNaM na yujyate kintu sAmAnyavizeSobhayAbhyupagannadhyavasAyavizeSavRttinayatvanyUnavRttijAtimattvaM naigamasya lakSaNam , sAmAnyamAtrAbhyupagantradhyavasAyavizeSalakSaNe sugrahestivyAptivAraNArtha vizeSasyAbhyupagamaviSayatayopAdAnam, vizeSamAzabhyupagannadhyavasAyavizeSalakSaNe vyavahAre'tivyAptinirAsArtha sAmAnyasyAbhyupagamaviSayatayopAdAnam , nayatva Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 118 ) -nyUna vRttitvasya jAtivizeSaNatayA'nupAdAne sakalana yavRttinayatvajAtimAdAya vyavahAranayAdAvativyAptiriti tadvAraNAya nayatvanyUna vRttitvasya jAtivizeSaNatayopAdAnam, yatkiJcinaigamavyavahArAnyataratvAdikamAdAya vyavahAre'tivyAptivAragAya jAtyupAdAnaM, naigamatvajAtimAdAya sarvatra naigame lakSaNasamanvayaH / atra gauNatayA vizeSAbhyupagantRtve sati mukhyatayA yaH sAmAnyAbhyupagamaH yazca gauNatayA sAmAnyAbhyupagantRtve sati mukhyatayA vizeSAbhyupagamastadubhayavRttitvameva sAmAnyavizeSobhayAbhyupagantravyavasAya vRttitvamityanena vivakSitaM, tena yaH kaNAdAbhimato gauNatayA vizeSAnabhyupagantutvasvatantrasAmAnya prAdhAnyAbhyugamo yazca gauNatayA sAmAnyA - nabhyupagantRtva svatantravizeSaprAdhAnyAbhyupagamastadubhayamAdAya durnayanaigamavRttijAtivizeSamAdAya na durnayAtmake naigame'tivyAptiH / saGgrahatvasya gauNatayA vizeSAmyupagantRtve sati mukhyatayA sAmAnyAbhyupagantari saGgrahe vRttitve'pi gauNatayA sAmAnyAbhyupagantRtve sati mukhyatayA vizeSAbhyupagantari naye na vRttitvaM, vyavahAratvasya gauNatayA sAmAnyAbhyupagantRtve sati mukhyatathA vizeSAbhyupagantari naye vRttitve'pi gauNatayA vizeSAsyupagantRtve sati prAdhAnyena sAmAnyAbhyupagantari naye na vRttitvamiti na saGgrahatva - vyavahAratvajAtimAdAya saGgrahavyavahArayorativyAptiH / yadyapi kasyacinnaigamasya gauNatayA vizeSAbhyupagantRtve sati pradhAnatayA sAmAnyAbhyupagantRtvameka Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 119) kasyacitpunaH gauNatayA sAmAnyAbhyupagantRtve sati pradhAnatayA vizeSAbhyupagantRtvameva, tathApi yo naigamavizeSaH gauNatayA yatkiJcidvizeSaM pradhAnatayA yatkizcitsAmAnyazca svIkaroti tathA gauNatayA yatkizcitsAmAnyaM pradhAnatayA yatkiJcidvizeSazcAbhyupaiti taM naigamavizeSamupAdAya naigamatvajAtaruktajAtisvarUpatayA grahaNasambhavena tAdRzajAtimatvasya sarvatra naigame sacAna kutrApyavyAptiH pramANasya pradhAnatayaiva sAmAnyavizeSobhayAbhyupagantRtvaM na tvaikasya gauNatayA'parasya mukhyatayA'bhyupagantRtvaM tato na pramANatvaM niruktasAmAnyavizeSobhayAbhyupagantavRtti na vA nayatvanyUnavRttitajjAtirapIti na pramANe'tivyAptiriti bodhyam / ayazca naigamo nAma-sthApanA-dravya-bhAvAkhyAna caturo'pi nikSepAnabhyupaiti, tatra yasya kasyacidvastuno ghaTa iti nAma kriyate sa nAmaghaTa:. svAdhipatyAdilakSaNendrapadapravRttinimittarahito'pi gopAladArakAdirindro'yamityevaM saGketito nAmendraH, ghaTa iti nAmApi nAmaghaTaH, evaM indra iti nAmApi nAmendra iti nAmanikSepaH / yatkimapi vastu ghaTAkAraM ghaTAkArarahitaM vA'yaM ghaTAkAra ityevaM sthApyate sa sthApanAghaTaH, evaM kASThamastarAdinirmitA indropendrAdipratimA indro'yamupendro'yamityevaM sthApitA sthApanendraH sthApanopendra: iti sthaapnaanikssepH| yazca muddvyaM ghaTarUpeNa pariNamiSyati Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 120 ) anubhUtaghaTa pariNAmaM vA tanmRddravyaM ghaTakAraNatvAd ghaTo'ya. mityeva nikSipyamANaM dravyaghaTaH / evaM yo jIvaH pUrvajanmani indro'bhUt paratra vendro bhaviSyati sa indro'yamityevaM nikSipyamANo dravyendra iti dravyanikSepaH / yasya vastuno yadasAdhAraNasvarUpaM tattasya bhAva iti pRthuvubhodarAdyAkAraH kambugrIvAdimAn padArtha : ghaTo'yamityevaM saGketito bhAvaghaTaH, evaM svargAdhipatyamanubhavan sahasrAkSaH indro'yamityevaM saGketito bhAvendra iti bhAvanikSepaH / nAmanikSepAbhyupagantA nayo'pi nAmanikSepa iti nAmanikSepAbhyupagantunaigamanayavizeSamatezabdArthayostAdAtmyameva sambandha ityarthasya nAmarUpateti, arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA iti vacanaprAmA yAdekazabdavAcyatvena zabdArthayostAdAtmyamiti ghaTa iti nAmA'pi ghaTa eva, tulyaparimANatvena ghaTarUpArthena samaM ghaTaparimANasamaparimANakasya vastuno'bhedena ghaTAkAro'pi ghaTa eva, mukhyArthamAtrAbhAvAdeva tatra tatpratikRtitvam, pariNAmapariNAmibhAva sambandhasyAtyantabhede'nupapacyA mRtpiNDAdidravyaghaTopi ghaTa eva, pRthuvubhodarAdyAkArasya kambugrIvAdimato bhAvaghaTasya ghaTatvaM tu sarvAnumatamevetyevaM catvAro'pi nikSepA maigamanayasya sammatA: - jatthaya jaM jANijjA nikkheyaM nikkhive niravasesaM jatthavi ya Na jANijjA, caukkayaM Nikkhive tattha" ti vacanaprAmANyAbhirukta nikSepacatuSTayasya sarvavastuvyApitvamatraseyam, yatra yatra vyabhicAra * Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (121) stadanyatve sati vastutvasya vyApakaM nikSepacatuSTayaM, tenAnamilApyabhAveSu,nAmanikSepApravRttAvapina kSatiriti kecidAhu, anye tu nirvizeSitavastutvasya vyApakaM nikSepacatuSTayam , anabhilApyabhAveSvapi kevaliprajJArUpameva nAmAstIti, atra kelI sarva jAnAtItyanamilApyamapi kevaliprajJAgocara iti keliprajJArUpaM nAmA'pi svavAcyaviSayatayA tatra vartata iti kRtvA nAmanikSepastatra sambhavatIti nAmanikSepasya sarvavastu. vyAptiH, jIve dravyanikSepAvyAptirityapi nAsti yato ya idAnIM manuSyassan devo bhaviSyati sa eva bhAvidevajIvaparyAyakAraNatvAd dravyajIva iti AdiSTadravyatvakavaTAdiparyAyakAraNatvAnmRdAdireva dravyadravyamiti dravye'pi dravyanikSepassambhavatItyAhuH, tadapare na kSamante, yataH naigamanayamate paulikasya zabdasyaiva nAmatayA svIkAreNa kevaliprajJAyA AtmanazcaitanyalakSaNaguNarUpatvena tAmupAdAyAnamilApyabhAveSu nAmanikSepavyAptina sambhavati, kevalipranetyevaM rUpo yazzabdastasya svavAcyaviSayatvasambandho'pi na saMjJAsaMjhisambandho nAmatadvatorvAcyavAcakamAvalakSaNasAkSAtsamba. ndhasyaiva nikSepaniyAmakatvAt , devajIkAraNatvAnmanuSya jIvasya dravyajIvatvAbhyupagame siddha eva bhAvajIvo bhaveta, evamAdiSTadravyahetudravyasya dravyadravyatvopagame bhAvadravyaM na kizcidbhavediti, gugaparyAyaviyuktaH prajJAsthApito dravyajIva iti matamapi na samIcInaM, satAM guNaparyAyANAM buddhayA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 122) panayanasya kartumazakyAtvAt , arthapariNaterjJAnAnadhInatvAt eke sUrayo jIvazabdArthajJastatrAnupayukto jIvazabdArthajJasya zarIraM vA jIvarahitaM dravyajIva iti nAvyApitA nAmAdInA. miti menire tairapi nAno'vyApitvaM na parihatam / pradhAnatayA dravyAmAtrAbhyupagamapravaNatvena dravyArthikasya naigamasya kathaM nAmAdinikSepacatuSTayAbhyupagamantatvaM, gauNatayA paryAyAbhyupagantRtvena bhAvanikSepasahatvAmpagame paryAyArthikAnAM zabdanayAnAmapi gauNatayA dravyAbhyupagantRtvAnnAmAdicatu. STayAbhyupagantRtva syAt , tathAca "bhAvaM ciya saddaNayA sesA icchaMti savvaNikkheve"tti bhAjyavyavasthA durghaTA syAditi nAzaGkanIyaM, avizuddhanaigama medAnAM nAmAdyabhyupagamapravaNatve'pi vizudrunaigamabhedasya dravyavizeSaNatayA paryAyAbhyupagamAttatra bhAvanikSepopapatteH ata evAha-bhagavAn zrIbhadrabAhu:-"jIvo guNapaDivanno Nayassa davahiyassa sAmAiyaM"ti, itarAvizeSaNatvarUpaprAdhAnyena paryAyAnabhyupagantavAdeva na tasya paryAyArthikatvaM prasajyate, zabdAdInAM paryAyAH thikanayAnAM punarnaigamavadavizuddhathabhAvAna nAmAdyabhyupagantRtvamiti, evamanyA'tra pUrvapakSottarapakSapravaNAprakriyA granthAntarato'. baseyA / saGgrahasya naigamAyupagatArthasaGgrahapravaNAdhyavasAyavizeSatvaM lakSaNam , atra naigamAyupagatArthatyupAdAnAsaGgrahapravaNe sAmAnyanaigame nAtivyAptiH, saGgrahamavaNetyatrasamaipadena vizeSavinirmokA'zuddhaviSayavinirmokAnyataradvivakSitaM, Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 123 ) tathA ca naigamanayAmyupagatArthaH sAmAnyaM vizeSazca tatsaGgraho vizeSaparityAgena sAmAnyorakArastatpravaNAdhyavasAya vizeSalaM sAmAnyamAtragrAhiNi saGgrahe samastIti tatra lakSaNasamanvayaH evaM naigamAdItyAdipadagrAhyo vyavahAraH tadupagatArtho vizeSaHtatsaGgraho'zuddha viSaya vinirmoka statmavaNAdhyavasAyavizeSatvaM prasthakasthale vanagamanadArucchedanAdInAmazuddhaviSayANAM prasthakatvena naigamavyavahAropagatAnAM parityAgena mApanakriyopahitaprasthakAbhyupagantari saGgrahe samastIti tatrApi lakSaNa samanvayaH, tatpravaNatvaM nAtra tajjanakatvaM kintu tanniyatabuddhivyapadezajanakatvaM tena vizeSavinirmokA zuddha viSaya vinirmokAdyanekArthasvarUpasya naigamAdyupagatArthasaGgrahasya nAdhyavasAyavizeSasvarUpa saGgrahanaya janyatvamiti tajjanakatvasya saGgrahanaye'bhAve'pi nAsambhavaH, saGgrahnayena vizeSavinirmokA zuddhaviSayavinirmokAdiniyata buddhivyapadezayossambhavena tajjanakatvasya saGgrahanaye sambhavAt tathA ca vizeSavinirmokAzuddhaviSayavinirmokAdyanyatamAtmaka naigamAdyupagatArthasaGgrahaniyata buddhivyapadezajanakAdhyavasAyavizeSatvaM sahatva miti saGgraha sAmAnyalakSaNe na ko'pi doSaH padamAdadhAtIti, ayaM hi ghaTAdInAM bhavanAthAntaratvAttanmAtra tvameva strIkurute, ghaTAdivizeSavikalpastvavidyopajanita evetyabhimanyate, sarvasya bhavanAtmakatve bhavanasya mahAsAmAnya sattAlakSaNasyaikatvena tadAtmakaM jagadapyekameveti ghaTapaTAdibhedo na bhavedityApAdanaM tvatreSTA * Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) patirUpatvAdeva na doSAvaham, vAstavasya ghaTapaTAdibhedasyAbhAve'pi rajjo sarpabhramanibandhanasarvasyevAvidyAjanitasyAni rvacanIyasya tasyAstyeva sambhavaH ityAdyA aupaniSadAdInAM yuktayassaGgrahanayamUlikA avasAtavyAH, saGgrahanayo'pi nAmAdIn caturo'pi nikSepAnabhyupagacchati, nAmni sthApanAmantarbhAvayannayaM sthApanAM nAbhyupagacchanIti ye tyAhuH te"nAma AvakahiyaM, ThavaNA ittariA vA hojjA AvakahiyA vA hojjA" ityanena nAmnA yAvatkathikatvaM yAvadrAvyabhAvitvalakSaNaM sthApanAmA itvarikatvaM sthApanAvatassatve satyeva vinAzitvaM lakSaNaM, niruktalakSaNaM yAvatkathikatvazcatyavamanayorvizeSa kiM na pazyanti, na pazyantyeva, pAcaka-yAcakAdinAmnAmapyayAvatkathikatvena yAvatkathikatvasya nAmno'vyApakatvAt , sUtre tu sthUlabhedamAtrakathanam , nAma padaprakRtirUpaM, sthApanA tvAkRtirUpamiti vizeSapratibodhanamapi tAnprati na katuM zakyaM, nAmnaH padaikasvabhAvatve gopAladAra ke nAmendratvAbhAvApateH, yattu nAmendratvaM dvividhama-ekamindra iti padatvaM tacca nAmni dvitIya. mindrapadasaGketaviSayatvaM tacca padArthe iti tattu teSAmanukulameva, vyacyAkRtijAtInAM padArthatvenendrasthApanAyA indrA. kRtirUpAyA apIndrapadasaketaviSayatvAt , nAmni bhAvanikSepapravezo mA prasAzIdisyetadartha bhAvabhinnatve satItyetAvanmA tatropAdeyam , matvAkRtibhinnatve satItyapi, te Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 125) tvevaM pratibodhanIyAH, yo'yaM svargAdhipe sahasrAkSe indrapadasaGketastadanya eva nAmendra gopAladArake indrapadasaGketa iti, yadindrapadasaGketavizeSaviSayatvaM nAmendratvaM gopAladArake tadi. ndrapadasaGketavizeSaviSayatvaM nAstyevendrapratikRtAviti nAmni sthApanAnikSepAntarbhAvAsambhavAt , yadi cendrapadasya mukhyasaGketo bhAvendra eva, gopAladArakAdau tUpacAralakSaNa eva, saGketa ityupacArAtmakendrapadasaGketaviSayatvaM yathA gopAladArakAdau tathA''kRtAvapIti tadrUpeNa nAmni sthApanAyA antarbhAva iti vibhAvyate, tathA dravye pIndre paryAyakAraNe indrapadasyopacAralakSaNassaGketo bhavatyevetyupacArAtmakendrapadasaGketaviSayatvena nAmni dravyanikSepo'pyantabhavaditi dravyanikSapAnabhyupagantRtvamapi saGgrahasya prasajyeta, tasmAdyAdRcchikasaGketavizeSagrahaNamaprAmANikameva, kintu pitrAdikRtasaGketavizeSagrahaNameva tatra karttavyaM, sa ca saGketavizeSo gopAladAra. kAdAvevendrapadasya, nendrAkRtAviti, na nAmni sthApanAyAantarbhAvaH yeSu svasvapitrAdibhirindrapadasaGketaH kriyate te ca bahava iti teSAM yanAmendratvena saGgrahavyApAra iti mantavyaM, yadRcchayA sahasvIkAre tu nAmno'pi bhAvakAraNatayA dravyesntarbhAva Apadyeta, dravyasya bhAvakAraNatvaM tAvatsupratItameva, nAmApi cAtyantabhaktinirbharamAnasenAbhyasyamAnaM kAlAntare bhAvasvarUpAvAtinibandhana bhavatyeva kasyApi bhAvakAraNatvana nAmadravyayorakyAdhyavasAyalakSaNasaGgrahavyApAro'pi vaktuM Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1.6 ) zakyata eva dravyaM mAtrarUpeNa pariNamata iti pariNAmi, bhAvaH pariNAma ityanayoH pariNAmipariNAmabhAvasambandhaH, nAma vAcakaM bhAvo vAcya ityanayorvAcyavAcakabhAva sambandha ityevaM bhAvena saha vibhinna sambandhena sambaddhyamAnatvAd dravyanAmno vizeSa iti yadi, tadA nirukta sambandhadvayavyatiriktatulyapariNAmatvAkhyasambandhena bhAvena sahasthApanAyAssambaddhyamAnatvAtsthApanAnAmno'pyastyeva vizeSa iti nAmni na sthApanAyA antarbhAvaH / upacAraM svIkaroti naigama iti dezapradezayordezatvAvizeSe'pyupacArato bhedakalpanA sambhavatIti yujyate tanmate SaNNAM pradeza iti vAco yuktiH / saGgrahanaya upacAraM necchatIti dezapradezayordezatvAvizeSe satyapyupacAranimittaka bhedakalpanAbhAvAdyujyate tatra tasya paJcAnAmeva pradezasvIkAraH, prakRte tu sthApanAnikSepavibhAgo nopacArata iti sthApanAnikSepasya saGgrahanaye svIkAre'pyanupacaritatvalakSaNavizeSo nApanodito bhavatIti / vyavahArasya tu lokavyavahAropathikAdhyavasAyavizeSatvaM lakSaadhyavasAya vizeSasya lokavyavahAropayikatvaM ca sAmAnyAnabhyupagamapurassara vizeSAbhyupagantRtvAdupayate, ata eva vizeSeNAvahiyate nirAkriyate sAmAnyamaneneti vyavahAra iti niruktirupapadyate - " baccai viNicchiyatthaM, vavahAro saJcadavvesu" iti sUtraM vya- vahArasya sAmAnyanabhyupagamapurassara vizeSAbhyupaga OTA, Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (127 ) tRtve pramANaM, vinizcitArthaprApteH sAmAnyAnamyupagame sati vizeSAbhyupagamAdeva bhAvAt , jalAharagAyu payogino ghaTAdivizeSAnevAyamaGgIkaroti na tu sAmAnyaM, arthakriyA'kAriNassAmAnyasya zazazRGgakalpatvAt , ghaTo'yaM paTo'yaM dravyaMmityAdyanugatapratIteranyopohata evopapatteH, "laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH" iti tattvArthabhASyaM tvatra vizeSapratipAdanaparama, tacetyaM-yathAhi loko nizcayataH pazcavarge'pi bhramare kRSNavarNavamevAbhyupagacchati tathA'yamapIti laukikasamaH kuNDikA savati panthA gacchatItyAdau bAhulyena gauNaprayogAdupacAraprAyaH, vizeSapradhAnatvAca vistRtArtha iti, ayamapi sakalanikSepAnurarIkaroti, sthApanAM necchatyayamiti tu kasyacidyuktiriktaM vacomAtram, indrapratimAyAmindro'yamiti vyavahArasya lokAnAmavigAnena pratIyamAnatvAt , bAdhakAmAvenAsya bhrAntatvAyogAt , yadi ca sthApanAyAM nAmAdinikSepavyavahAro bhavet tadA tatsAkayodasakoNasthApanAnikSepatvaM na bhavedapi na caivam , tasmAdyavahArasya lokavyavahArAnurodhitvamabhyupagacchatA tasya sthApanA nikSepAbhyupagantRtva svIkaraNIyameveti / RjusUtranayasya pratyutpanna grAhyadhyavasAyavizeSatvaM lakSaNam tatra "paccuppaNNaggAhI ujjusuoNayavihI muNeyamvo" iti sUtraM pramANam , pratyutpannagrAhitvaM ca yatra yatra bhAvatvaM tatra tatrAtItAnAgatakAlasambandhAbhAva ityevaM yadbhAvatva Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (128) syAtItAnAgatakAlasambandhAbhAvavyApyatvaM tadabhyupagantRtvaM tena kAlatrayAbhyupagantari naigamAdinaye vartamAnakSaNalakSaNapratyutpannagrAhitvasadbhAve'pi nAtivyAptiH, bhAvAnAM vartamAnakSaNasambaddhAnAM virodhenAtItAnAgatasambandho na bhavati, vikalpAtmakajJAnasya vAsanAprabhavasyAtItAnAgatAkArasya bhramAtmakatvAdeva na tato bhAvAnAmatItAnAgatakAlasambaddhatvasiddhiH, viSayajanyazca pratyakSaM nAtItAnAgatAkAradvayazAlIti na tato'tItatvAnAgatatvayossAmAnAdhikaraNyasiddhiriti, "satAM sAmpratAnAmarthAnAbhidhAna-parijJAnamRjusUtraH" iti tattvArthabhASyAbhipretamajusUtra.. lakSaNaM vyavahArAtizAyitvaM tadatizayapratipattaye, atizayazcetthamavesayaH-vyavahAro hi vyavahArAnaGgatvAdyadi sAmA. nyaM necchati tarhi svadeza evArthakriyAkAritvalakSaNa satvasya bhAvena parakIyArthasya svadezasacAbhAvenAsalameva, evaM vartamAnakSaNalakSaNasvakAla evArtha kriyAkAritvalakSaNasavasya bhAvenAtItAnAgatakAlayoniruktasattvAbhAvenAsatvameva, evaM parakIyArthAbhidhAnajJAnayorapi sadabhidhAyakatvAbhAvasadarthaviSayakatvAbhAvAvetyabhimAna eva vyavahArato'tizaya iti, asyApi catvAro nikSepA abhimatA iti prAcAM matam , dravyanikSepaM necchatyayamiti vAdisiddhasenamatAnusAriNaH, tatra"ujjusuassa ege aNuvautte egaM davAvassayaM puhuttaM Necchai" iti sUtravirodho'pariharaNIya eva, anu.. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 129) payogAMzamAdAya vartamAnAvazyakaparyAye dravyopacArAduktasUtravirodhaparihArastu navyAnAM na yuktaH, uktasUtrasyopacaritArthatvAbhAvenopacaritadravyanikSepapradarzanaparatvAbhAvAn / naigamaH saGgraho vyavahAra RjusUtraH zabda iti paJcanayA iti mate zabdanayatvena sagRhItAnAM sAmprata-samabhirUDha vambhUtAnAM trayANAmapi "yathArthAbhidhAnaM zabda!" ityeka lakSaNam , bhAvamAtrAbhidhAnaprayojakAdhyavasAyavize. SaH zabda iti tatphalitam , yathArthAbhidhAnatvasya yathAzrutasya naigamAdinaye bhAve'pi bhAvamAtrAbhidhAnaprayojakAdhyavasAyavizeSatvasya tatrAbhAvAbhAtivyAptiH, tatra-"nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchabdAdarthe pratyayaH sAmprataH" iti sAmpratanayasya lakSaNam, prativiziSTavartamAnapayAyApanneSu nAmasthApanAdravyabhAveSu gRhItasaGketasya zabdasya bhAvamAtrabodhakatvaparyavasAyI yo'dhyavasAyavizeSastavRttinayatvavyApyajAtimadhyavasAyatvaM sAmyatanayatvamiti paryavasitam, tena sAmpratanayaH kazcilliGgabhedenArthabhedagrAhakaH kazcitsaGkhyAbhedenArtha bhedagrAhakaH, kazcitpuruSAdibhedenArthabhedAdigrAhaka ityevaM bahuvidheSu sAmpratanayeSu zabdasya bhAvamAtrabodhakatvaparyavasAyI yo'dhyavasAyo na bhavettasminnapi niruktajAtimadhyava sAyavizeSatvasya satvAnnAvyAptiH, bhAvamAtrabodha. katvaparyavamAyinoslamamirudaivambhUtayorativyAptivA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (130) raNAyAdhyavasAyavizeSe samabhirUDhabhinnatvamevambhUtabhinnatvaJca vizeSaNaM deyam, sAmpratasyaiva zabda iti saMjJAntaramavalambya sampradAye-" vizeSitataraRjusUtrAbhima. tArthagrAhI adhyavasAyavizeSaH zabdaH" iti lakSaNam, atra-'icchai vizesiyataraM, paccuppuNNaM gao saho' iti sUtraM pramANam , tarapratyayopAdAnAdvizeSitatame samamirUDhe tato'pi vizeSitatame evambhUte ca nA. tivyAptiH taduktaM-"vizeSitataraH zabdaH pratyutpannanayAzritaH (nAzrayona yH)| tarappatyayanirdezAdvizeSitatame'gatiH // 33 / / RjusUtrAdvizeSo'sya bhAvamAtrA. bhimAnataH / saptabhabyarpaNAlliGga-bhedAdevArthabhedataH // 34 // iti nayopadeze, etadvizeSabhAvanA zrImadbhiH yazovijayopAdhyAyairnayarahasyaprakaraNe itthaM kRtA, tathA hi-"RjusUtrAdvizeSaH punarasyetthaM bhAvanIyaH yaduta saMsthAnAdivizeSAtmA bhAvaghaTa eva paramArthaH san , taditareSAM tattu. lyapariNatyabhAvenAghaTatvAt , ghaTavyavahArAdanyatrApi ghaTanvasidviriti cet, na, zabdAbhilAparUpavyavahArasya saGketavizeSapratisandhAnaniyantritArthamAtravAcakatAsvabhAvaniyamyatayA viSayatathAtve'tantranvAt , pravRtyAdirUpavyavahArasya cAsiddha, ghaTazabdArthatvAvizeSe bhAvaghaTe ghaTatvaM nAparatretyatra kiM niyAmakamiti cet , arthakriyaiveti gRhANa / ataevAtrAnupacaritaM ghaTapadArthatvam , anyatra tUpacastimiti gIyate vizeSaH / athavA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (131 ) RjusUtrasya pratyutpanno vizeSitaH kumbha evAbhimataH, asya tu mata UrdhvagrIvatvAdisvaparyAyaiH sadbhAve nArpitaH kumbhaH kumbha iti bhaNyate, idantvakummatvAdyavacchedena svaziSyaniSThasvaparyAyAvacchinnatatvasattAbodhaprayojakaprakRtavAkyecchArUpaguverpaNayA'. yamUrdhvagrovatvAdinA kumbha eva kumbhaH, UrdhvagrIvatvAdinA kumbha evetyAdivAkyaprayogAt , itthamevodezya sAvadhAraNapratIte. diAntarotthApitaviparItAbhinivezanirAsasya ca siddheH| [prathamo bhaGgaH] idameva bhaGgAntare'pyapaNaprayojanaM bodhyam / paTAdigataistvaktrANAdibhiH paraparyAyairasadbhAvenArpito'kumbho bhaNyate, kumbhe kumbhatvAnavacchedakadharmAvacchinnAkumbhatvasatcAt , nanvevaM kumbhavAnavacchedakaprameyatvAvacchedenApyakumbhatvApattiri. ti cet, nAnAdharmasamudAyarUpakumbhatve prameyatvasyApyavacchedakatvAt // [dvitIyo bhaGga] tathA sarvo'pi ghaTaH svaparobhayaparyAyaiH sadbhAvAsadbhAvAbhyAmarpito'vaktavyo bhaNyate, svaparaparyAyasaccAsattvAbhyAmekena kenApi zabdena sarvasyApi tasya yugapadvaktu. mazakyatvAt . athakapadavAcyatvaM ghaTasya svaparyAyAvacchinnatvoparAgeNApi nAstIti tadavacchedanApyavAcyatvApattiH, vastutaH svaparyAyAvacchinnasyaikapadavAcyatvenAvakttavyatvAbhAve vastutaH kathaJcidubhayaparyAyAvacchinnasyApyekapadavAcyatvena tathAtvApatteH, anyathA paraparyAyAvacchinnasyApyavaktavyatvApatteH, vidheyAMza ekapadajanyasvaparaparyAyobhayAvacchinnaprakArakazAbdabodhAviSayatvamevAvaktavyatvamiti na doSa Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 132) iti cet , na, ubhayapadajanyasyApakapadajanyatvAvyabhicArAt , kumbha-naJpadAmyAmakumbhatvabodhake dvitIyabhaGge paraparyAyAvacchedenApyavaktavyatvollekhApatteH, prakRte'pyekena tadubhayAdisAGketikapadena bodhasambhavAdrAdhAzca / atha 'svapaparyAyobhayApacchinnavidheyatAkazAbdabodhAviSayatvamevAvaktavyatvam / dvitIya bhaGge ca kumbha-napadAbhyAmapi tAtparyavazAdekavidheyakabodhasyaivoddezyatvAnnAtiprasaGgaH, ubhayAdipadAcca buddhisthazaktAdubhayavidheyakabodhasyaivoddezyanna vAdha iti cet, na, aprasiddheH, vikalpabalAtkathazcitprasiddhAvapyanApekSikatvena tatra syAtpadaprayogAnupapatte tathA cApekSikavizeSavizrAntavaktavyattvapratipakSAvaktavyatvAsiddhau vaktavyatva viSayasyASTamabhaGgasyApatte, avaktavyatvapratipakSasya vizeSavizrAntatvAdeva nASTamabhaGgApatti. riti hi sampradAya iti ceta, na, prakRtavidhiniSedhasaMsagAvacchikavidheyatAkazAbodhAviSayatvarUpasyAvaktavyatvasya svaparaparyAyomayAvacchedena tRtIya bhaGgopasthityA doSAbhAvAt , AcchinnAntopAdAnAdavaktavyatvaikavidheyatAmAdAya na bAdha iti dik [vRtIya bhaGga] ekasmindeze svaparyAyasavenAparasmitha paraparyAyAsatvena vivakSito ghaTo'yaTazca bhaNyate, ekasmin dharmiNi dezabhedena bhinnatayA vivakSite ekavAkyAdubhayabodhatAtparyeNa tathAvodhAt / [caturtho bhaGgaH ] ekasmin deze svaparyAyaiH satvenArpito'nyatra tu deze svaparobhayaparyAyaH satcAsacAbhyAmarpitaH kumbho'vaktavyazca bhavyate, dezabhedene kA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (133) sacAvaktavyatvobhayabodhanatAtparyaikavAkyena tathAvodhAt // [paJcamo bhaGgaH] ekadeze paraparyAyairasadbhAvenApito'nyasmistu svaparaparyAyaiH sattvAsatvAmyAmekena zabdena vaktumabhipreto'kumbho'vaktavyazca bhaNyate, dezabhedenaikatrAsatvAvaktavyatvobhayabodhanatAtparyaikavAkyena bodhAt / / [SaSTho bhaGgaH ] tathaikasmin deze svaparyAyaH sadbhAvenApito'nyasmistu paraparyAyairasadbhAvenArpito'parasmistu svaparobhayaparyAyaiH sadbhAvAsadbhAvAsyamekena zabdena vaktumiSTaH kumbho'kumbho'vaktazca bhaNyate, dezabhedenakatra trayabodhanatAparyaMkavAkyena tathAbodhAditi vizeSaH / [ saptamo bhaGgaH] tathA ca babhASe bhASyakaraH-ahavA paccuppanno, riyasuttassAvisesio ceva / kuMbho vise. siyayaro sambhAvAIhiM sahassa // 2231 // sambhAvA'sambhAvobhayappio sprpjjobhyo|| kuMbhAkuMbhA'vattavobhayarUvAimeo so" // 2232 // iti vishessaavshyke| atra kumbhAkumbhetyAdigAthArddhana SaT bhaGgAH sAkSAdupAcAH saptamastvAdizabdAt , tathA hi kumbho'kumbhoDavaktavyaH kumbhazvAkumbhazca kumbhazcAvaktavyazca akumbhazcAvaktavyazceti trividha ubhayarUpaH, Adizabdasahitaca kumbho'kumbho'vaktavyazceti saptabhedo ghaTa iti, atra ca sakalarmiviSayatvA. yo maGgA avikalAdezAH, catvArazca dezAvacchinnamiviSayatvAdvikalAdezA iti / yadyapIdRzasaptabhaGgaparikaritaM sampUNa vastu sthAdvAdina eva saGgirante, tathApi RjusUtrakRtA. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (134 } bhyupagamApekSayA etadanyatarabhaGgAdhikyAbhyupagamAcchabdanayasya vizeSitataratvamaduSTamiti smprdaayH| athavA liGgavacanasakhyAdibhedenArthabhedAbhyupagamAdajusUtrAdasya vizeSaH, ayaM khalvetasyAzayaH-padi RjutreNa "palAlaM na dahatyagni bhidyate na ghaTaH kvcit|naasNytHprvrjti bhavyo'sidona siddhayati // 1 // " ityAdAvabhinivezaH tarhi vikArAvikArAdyarthakakriyAnAmAdipadAnAM sAmAnAdhikaraNyAnupapacyA kiM na tathAkalpane abhinivizyeteti asya copadarzitatamro bhAvanikSepa evAbhimataH 15 // samabhiruhasya tu asaMkramagaveSaNaparo'dhyavasAyavizeSatvaM lakSaNam,atra-"vatthUo saMkamagaM hoi avanthU Nae samabhirUDhe" ti sUtra, sa. tsvartheSvasaGkramaH samAbharUDhaH" iti tattvArthabhASyazca pramANam, etatparyavasitazca saMjJAbhedaniyatArthabhedAbhyuga. ntradhyavasAyavizeSatvaM samabhirUDhatvamiti, evamto'pisajJAbhedenArthamedamabhyupagacchanIti tatrAtivyAptivAraNAyoktalakSaNe evambhUtAnyatve satIti vizeSaNaM deyam , asyAbhiprAyaH zrImadbhipAdhyAyairitthamupavarNitaH-"ayaM khalvasyAbhimAnaH-yaduta yadi zabdo liGgAdibhedenArthabhedaM pratipadyate tarhi saMjJAbhedenApi kimityarthabhedaM na svIkurute, anuzAsanabalAghaTakuTAdizabdAnAmekatra saGketagrahAditi ceta , RjumlatreNeva tenAnyathAgRhIto'pi saGketo vizeSaparyAlocanayA kimiti na parityajyate, atha yena rUpeNa yatpadArthabodhastenaiva Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 135) rUpeNa tatpadazaktiH, bhavati ca ghaTapadAdiva kuTapadAdapi ghaTavenaivArthabodha iti ghaTa-kuTapadayoH paryAyatvameva yuktamiti cet , na, ghaTana-kuTanAdivibhinna kriyApuraskAreNaira ghaTa kuTAdipadebhyo'rthabodhAt , teSAmarthabhedaniyamAdasamAnAdhikaraNapadatvApekSayA lAghavAdinnapadatvAvacchedenaiva bhinnArthatvakalpanAta paryAyapadAprasiddhaH, vyutpattyarthabodhaM vinA'pi dRzyate padArthabodha iti cet, na, anyatra viparItavyutpannAttadasiddheH, hanta ? evaM pAribhASikazabdasyAnarthakatvamApannamiti cet, Apanameva, kiM hanteti pUtkAreNa 1 / taduktaM-tatra "pAribhASikI nArthatattvaM bravIti" iti / atha-arthabodhakatvamAtraM yadi padasvabhAvaH, tadA yadRcchAzabdasaGketAdapi tadabhivyakteH kiM vaiSamyamiti cet , na, padAnAM vyutpattinimittopakAreNaivArthabodhakatvasvAbhAvyAt , yadRcchAsaMketopaplavAdasvabhAvabhUtasyaiva dharmasya graheNa vaiSamyAt / atha nAnArthakapade'rthasaMkramavadarthe'pi padasaMkramaH kiM na syAditi cet , na, arthasyeva padasyApi kriyoparAgeNa bhedAdarthAsaMsaMkramasvIkArAt / 'harI' ityAdau ca padasArUpyeNaivaikazeSaH natvarthasArUpyeNeti dik" iti, ayamapi bhAvanikSepameva svIkaroti / evambhUtanayasvarUpaspaSTa. pratipattaye nayarahasyaprakaraNagatastatpratipAdakagrantha evolli. khyate " vyaJjanArthavizeSAnveSaNaparo'dhyavasAyavizeSa evambhUtaH,"vaMjaNa atya-tadubhae evaMbhUovisesei" iti sUtram , " vyaJjanArthayorevambhUta iti tattvArtha Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (136) bhASyam , tatvaM ca padAnAM vyutpattyarthAnvayaniyatArthabo. dhakatvAbhyupagantRtvam, niyamaca kAlato dezatazceti na samabhirUDhAtivyAptirapi, ayaM svalvasya siddhAnta:-- yadi ghaTapadavyutpattyarthAbhAvAtkuTapadArthopi na ghaTapadArthaH, tadA jalAharaNAdikriyAvirahakAle ghaTo'pi na ghaTapadArtho'vizeSAditi, nanvevaM prANadhAraNAbhAvAtsiddho'pi na jIvaH syAditi cet, etannaye na syAdeva, tadAha bhASyakAraH-evaM jIvaM jIvo saMsArI prANadhAra. nnaannubhyo| siddho puNarajIvo jIvaNapariNAmarahio // 2256 // iti vizeSAvazyake. ata jIvo nojIvo'jIvo no'jIva ityA kArite naigama-dezasaMgrahavyavahArarjusUtra-sAmpratasamabhirUDhA jIvaM pratyaupazamikAdibhAvapaJcakagrAhiNaH, tanmate vyutpattinimittajIvanalakSaNodayikabhAvopalakSitAtmatvarUpapari. NAmabhAvaviziSTasya jIvasya bhAvapaJcakAtmanaH padArthavAdityamI paJcasvapi gatiSu jIva iti jIvadravyaM pratiyanti, nojIva iti nozabdasya sarvaniSedhArthapakSe'jIvadravyameva, dezaniSedhArthapakSe ca dezasyAniSedhAjIvasyaiva dezapradezI, ajIva iti nakArasya sarvapratiSedhArthatvAtparyudAsAzrayaNAca jIvAdanyata puGgaladravyAdikameva / no'jIva iti, sarvapratiSedhAzrayaNe jIva dravyameva, dezapratiSedhAzrayaNe cAjIvasyaiva deshprdeshau| evambhUtastu jIvampratyaudayikabhAvagrAhakaH, tanmate kriyAvizisyaiva padArthatvAditi, ayaM jIva ityAkArite bhavasthameva Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 137 ) , " jIvaM gRhNAti, na tu siddham, tatra jIvanArthAnupapateH, nojIva iti cAjIvadravyaM siddhaM vA, ajIva iti cAjIvadravyameva, aisata iti ca sthameva / jIvadezapradezau tu sampUrNagrAhiNA'nena na svIkriyete, ityasmAkaM prakriyA / kecittu (digambarAH) evambhUtAbhiprAyeNa siddha eva jIvo bhAvaprANadhAraNAt, na tu saMsArI iti paribhASante, tadAhu:- " tikkAle ca dupANA iMdiyavalamAuANapANI a / vavahArA so jIvo Nicchayado du cedaNA jassa || 3 || iti, dravya saMgrahe / / na ca dvicetanAzAlI saMsAryapi jIva eveti vAcyaM, zuddha catanyarUpanizrayaprANasya siddhenaiva dharaNAt na ca saMsAricaitanyamapi nizcayataH zuddhameva, uparAgasya tena pratikSepAt taduktam" maggaNaguNaThANehi a, caudasya havaMti taha asudbhaNayA / viSNeyA saMsArI, savve suddhA u ( hu ) suddhAyA / / 13 / / iti dravyasaMgrahe / " itIti vAcyam, ekIkRtanizcayena tathA grahaNe'pi pRthakkRtanizcayabhedena tadagrahaNAditi taccintyam evambhUtasya jIvaM pratyaudAyika bhAvagrAhakatvAt na cAsya kriyAyA eva pravRtinimitvAt dhAtvartha eva bhAvanikSepAzrayaNe zuddhadharmagrAhakatva - madhyanAvAdhamiti vAcyam, yAdRzadhAtvarthamupalakSaNIkRtyetaranayArtha pratisandhAnaM tAdRzadhAtvarthaprakArakajijJAsyaiva prasaGgasaGgatyaivambhUtAbhidhAnasya sAmpradAyikatvAta, anyathA tatrApi nikSepAntarAzrayaNe'navasthAnAt prakRtamAtrAparyavasAnAdadvaite zunyatAyAM vA paryavasAnAt kiJcaitAhaguparitanaivambhUtasya " * Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (138) prAktanaivambhUtAbhidhAnapUrvamevAbhidhAnaM yuktam , anyathA'prAptakAlatvaprasaGgAt , tasmAdvayahArAdyabhimatavyutpattyanurodhenaudAyikamAvagrAhakatvamevAsya sUribhirUktaM caitaditi smatavyama, na ghendriyarUpaprANAnAM kSAyopazamikatvAtkathamevambhUtasyaudayikabhAvagrAhakatvamityAzaGkanIyam , prAdhAnyenAyuSkarmodayalakSaNasyaiva jIvanArthasya grahaNAt , upahatendriye'pyAyurudayenaiva jIvananizcayAt , nanu yadi jIvaM pratyaudayikabhAva eva gRhyata evambhUtena, kathantarhi bhAvapANayogAdbhavatAmapi siddhasya jIvatvaM zrImalayagiriprabhRtibhiruktamiti cet ? bhAvapaJcakagrAhinaigamAdyabhiprAyeNeti gRhANa, ata eva prajJApanAdau jIvanaparyAyaviziSTatayA jIrasya zAzvatikatvamabhidadhe / yadi punaH prasthakanyAyAdvizuddhataranaigamabhedamAzritya prAguktasvagranthagAthA vyAkhyAyate paraiH, tadA na kiJcidasmAkaM duSyatIti kimalpIyasi dRDhatarakSodena, siddho'pyetannaye sattvayogAtsattva, atati satatamapagaparaparyAyAngacchatItyAtmA casyAdeva,asyApyupadarzitatacco bhAvanikSepa evAbhimataH" iti, nAmA-sthApanA-dravyabhAvAnyatamApekSayA'stinAstitvAdisaptadharmabodhajananyAM saptabhaGgayAM padAnAM nAmasthApanAdravyabhAvAnyatamaviSayazaktigrAhakatayA nAmasthApanAdravyabhAvanikSepANAmupayogaH, naigamasaGgahavyavahArarjusUtrANAmarthanayAnAmarthana yasamunthasaptamaGgayAmupayogaH,sApratasamabhirUDhavambhUtAnAM zabdanayAnAJca zabdanayasamutthasaptabhaGgayAmupayoga iti sapta bhaGgInirUpaNe prakAnte prAsaGgikaM nayanikSepanirUpaNaM nAyukta miti bodhyam / / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha prazastiH // seyaM mAnasamudbhavA mitimatau hetusvabhAvaM gatA, bhaGgaM bhaGgamudIritA jinamatAbhiH pramANAtmikA / nItyutthA nayabodhajanmaniratA nItisvabhAvA matA, AbhyAM vAdaraNe parAbhibhavato vAdIjayI nirbhayaH // 1 // yasyAM yantrayayojanAbalabhavo bhaGgo mavedAdimastannItipratipakSanItighaTanA jAto dvitIyo bhavet / tannItidvayayojanopajanitA bhaGgAssyuranye yathA, sthAnaM saGghaTitAstu tannayabhavA sA saptamaGgI matA // 2 // tattadbhaGganiviSTazabdaghaTanA nAmAdinikSepajA, tasmAdeva parisphuTArthamananaM nikSepavidbhirmatam / sApekSAMzasamanvayo'pi nayato bhAvyo virodhApaho, dharmAssapta tadaiva caikanilaye syussaGgatA nAnyathA // 3 // yo'zo yantrayagocarIkRtatanubheGge samudbhAsate, bhinnAMzapraviviktatAvagataye yattanimittaM bhavet / tantrItyaiva samarthanaM nanu mataM tasyApyasaGkIrNatA, caivaM syAtpratibhaGgagA nayakRtA tatsaptamaGgo mitA // 4 // sarvajJetaravakTa ke tu vacane no kutra doSAnvayaH, santaH ke tadapAkRtau na pravaNAH santi kRpaasaagraaH| syAdvAdAmRtalezato guNatatestra prapoSo mahAn , nAbhyayAH kRtino'tra zodhanavidhI te tatprayatnAssvayam / / 5 / / zrImanto jinadarzanodayaratAssatkalpabhUnandanAH, vijnyaanaamlpdmjaamRtlsllaavnnyshaastraakuraaH| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 140 ) svAM no tIrthasamunnati prabhRtike kastUrasA zlAghate, ityAdistutigocarA matimatAM nityaM zivAnandadAH // 6 // bhUpAlaiH praNatA viziSTamatibhizziSya praziSyainutAH, vyAkhyAnairmitinItitattva subhagaidharmapathodyotakAH / tIrthodvAraparAyaNAH sukRtinAmagresaraiH pUjitAH, sUrINAM mukuTAH jayanti bhuvane zrInemisUrIzvarAH // 7 // tatpaTTe'mitadhIdhanAgraya udaya zrImAnamandaprabhaH, sUrIzo'samazakti buddhikalitAnaikAntazAstravrajaH / siddhAntodadhipArago janamata zraddhA'dvitIyAlayaH, ziSyAdhyApanakarmaTho vijayate vyAkhyAnavAcaspatiH // 8 // tanpaTTe guNanandano'nupamayA buddhyA pragalbho'khile, tantre gUDharahasya vedapaTuH syAdvAdavidyAcaNaH / zrImAnnandanasUrirAmapravare nemyAkhyasUrIzvare, bhakto'nanyatayA sukalpana nidhijIyAccaritrakabhUH // 9 // tacchiSyeNa tadAttatacca matinA siddhAnta sevAtmikA, bhImAMseyamudIritA munizivAnandena bhaGgojvalA | zrImadbhirgurubhiH samiddhakRpayA dRSThAvizuddhAnvayA, bhUyAdvalasukhAvabodhaphalikA modapradA dhImatAm // 10 // jIvadvIrasubimba madhumatIdraGge suraGgamahArAjyerAjati sUracakramukuTa zrInemiriprabhoH / varSe vaizarazUnyazunyanayane zrIvikramAditye, mImAMsA japatAt kRtA''zvinAsite rAkA dinezArade // 11 // ---- Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti sarvatantrasvatantra jagadguru-zAsanasamrAT-sUricakracakravAta prabhUnatIrthoddhAraka sandRbdhAnekagranthakadambapauDhaprabhAvA''bAlabrahmacAri-tapAgacchA. dhipati bhaTTArakAcArya-mahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvara-paTTAlaGkArasiddhAntavAcaspati-nyAyavizArada zrImadvijayodayasaripuradandara paTTapUrvAcaladinamaNinyAyavAcaspatisiddhAntamArtaNDa-zAstravizArada-kaviratna-pauDha pratibhA-prabhAva zrIvijayanandanamarizekharA ntipadaNu-munizivAnandavijaya vinirmitamidaM satabhaGgImImAMsAprakaraNam // // samAptam // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInikSepamImAMsAprakaraNam .. . racayitA prAcya-navyanyAyaniSNAtaH munizrI zivAnandavijayajI Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arham / // zrIkadambA calatIrthezamahAvIrAya namaH || // sarvalabdhisaMpannAya zrIgautamagaNabhRte namaH // sakala-svapara samayapArAvArapArINa- sarvatantrasvatantra sUricakracakravarti-zAsana samrAT- jagadguru-tIrthasaMrakSakapravaNa prabhUtatIrthoddhAraka vidyApIThAdiprasthAnapaJcakasamArAdhaka -- tapogacchAdhipati bhaTTArakAcAryavarya - zrImadvijayane misUrIzvara pahAlaGkArAntevAsi. si. ddhAnta vAcaspati- nyAyavizAradAcArya zrIvijayodayasUri-paTTAlaGkarAntevAsi - nyAyavAcaspati-siddhAntamArtaNDa - zAstravizArada - kaviratnAcAryazrIvijayanandanasUriziSyaratnamunizrIzivAnandavijayapraNItA|| zrI nikSepamImAMsA // endrazreNInataM vIraM, pramANanayadarzinam / vizuddhasarvanikSepa, naumi kAdambatIrthezam // 1 // varttamAnagaNAdhIzaM sarvatantrasvatantrakam / vijayanemisUrIza, prauDha sAmrAjya zAlinam // 2 // udayasUrinAmAnaM sarvarAddhAntavedinam / zrImannandanasUrIza, nyAyazAstravizAradam // 3 // etAn pUjyAnnamaskRtvA, zivAnandAbhidhomuniH / kurve nikSepamImAMsAM, nayavicAragarbhitAm // 4 // . Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 144 ) yadyapi tattvArthAdhigame kartavye adhigamaviSayAstattvArthAH prathamamupadeSTavyAH, viSayanirUpyaM hi jJAnamadhigamazabdapratipAdya viSayopadarzanamantareNa duradhigamamato jIvAjIvAdayastatvArthAH prathamato'bhihitAH, na cAdhigamopAyamantareNa teSAmadhigama saMbhavatItyadhigamopAyabhUtaM pramANaM nayazcAbhidhAtavyaM nikSepastu na tatvaM tantrAntarIyaissarvathA'nAdRtasvarUpa eva, na cAdhigamopAyabhUtapramANanayApekSita iti kathamakasmAdeva tatcasvarUpatadadhigamopAyabhUtapramANanayasvarUpopadarzanAntarAla eva nirUpaNI. yabhAvamupagacchati, yadi cAsya tattvasvarUpatvaM, tadA tattvaparigaNanapravaNasUtre'syApi sanivezo yuktaH, yadi vA tatvArthAdhigamopAyabhUtasso'bhimatastadA pramANanayasamakakSatayA pramANanayayoradhigamasAdhanatvenopadarzake sUtre'syopakSepo yukto bhavet , yadi tu tattvatadadhigamopAyavilakSaNamapi tattvavyAkhyAnAGgatayopadezAho'yaM tadA santyanyAnyapi tatvavyAkhyAnAMGgAni tannirUpaNapravaNasUtrasannidhApitasvarUpa evAyaM bhavitumarhati, athApi tatvArthapratipAdakapadazaktigrahaNapravaNavacanasandarbhasvarUpa evAyaM nikSepo'nena vinA kasyApi padasya svasvapratiniyatArthagocarazaktigraha eva na sambhavati tataH pratiniyatArthazaktyadhigataye nirUpaNIyatAmaJcatyayaM, tataH tattacchAstrapratipAdyaM tatvArthopadarzakasUtrAdapi prathamamasya sUtrarNa nyAyyaM, nikSepaM zaktigrAhakalakSaNamanteraNa tatvArthapratipAdakasUtrato'pi pratiniyatasvArthapratizadanAsambhavAt , yadi ca tatta Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepamImAMsA tpadazaktigrAhakakozAdito nikSepamantareNApi tattatsUtrArthapratipattissambhavatIti vibhAvyate tarhi kozAdita eva vyAkhyAnAntaramapyupapadyata ityAnarthakya mevAsya, tathApi, atatvena tatvavyavasthAyAsta ttattatvapratipAdakapadazaktigrahasya prakaraNAdi. vazopajAtA'pratipattisaMzayavipratipattivyavacchedaphalakayathAsthA. naviniyogasya cAnupapattestatvanIgitinibandhanayoH pramANanayayoriva jIvapadaM nAmajIve sthApanAjIve dravyajIve bhAvajIve ca zaktamityevaM zaktigrAhakasya zabdArtharacanAvizeSalakSaNasya nikSepasya jIvanAmakanRpAdivarNane prasaGgAjIvaH svamantriNA sArddhamityAdivAkye jIvapadena jIvanAmno nRpavizeSasyaiva grahaNaM na tu sacamAtrasvarUpasya bhAvajIvasya, tathA buddha yuparacitasaMsthAnavizeSAnukArajIvapratikRtipratiSThopajAtamAhAtmyajIvapratimAdarzana prasaGge jIvaM draSTumete gacchantItyadau jIvapadena sthApanAjIvasyaiva grahaNaM na tu bhAvajIvAdeH, tathA yo manuSya AyatyAM devo bhaviSyati sa bhAvidevAvasthAjIva. kAraNatvAvyajIstadupavarNanaprasaGge taM jIvaM draSTumicchAmi yo devatvamavApsyatItyAdivAkye jIvapadena dravyajIvasyaiva jIvavizeSasya grahaNaM na tu nAmajIvAdeH, evaM upayogalakSaNo jIvaH upayogo jIvasya lakSaNamityAdivAkye jIvapadena bhAvajIvasyaiva grahaNaM, na tu nAmajIvAderityevamaprastutArthApAkAraNaprastutArthavyAkaraNaprayojanakasya tatvArthasvarUpatvameva, zaktigrAhakazabdArtharacanAvizeSalakSaNasyAsya tantrAntarIyainikSe. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni zivAnanda vijaya viracitA pazabdenAnabhidhAne'dhyAdaraNaM samastyeva, " vyaktyA kRtijAtayaH padArthAM" ityevamabhyupamacchadbhi gautamIyairdravya sthApanAbhAvanikSepAH abhyupagatAH, yato vyaktirdravyam, AkRtiH sthApanA, jAtirbhAva ityevaM nirukta nikSepatrayAbhyupagamastepAM spaSTaM pratIyate, ghaTamuccArayatItyatra ghaTanAmno ghaTazabdArthatvAbhAve ghaTAdyarthAnAmuccAraNakarmatvAbhAvAttadvAkyaM nAnvayabodhaM pramAtmakaM janayediti tat prAmANyAnyathAnupapacyA nAmno'pi padArthatvaM svIkaraNIyameveti, vaiyAkaraNairnAmnaH svavAcyatvaM svIkRtameveti na nikSepasya nAmAdicatuSTayarUpatayA syAdvAdibhirabhyupagatasya tantrAntarIyaissarvathA'nAdRtasvarUpatvam taccArthAdhigamopAyabhUtena pramANena nayena cAvazyamapekSitavya eva nikSepaH, yataH zrutapramANaM tAvacchaktigrahAdevopayogasvarUpamupajAyata iti kAraNatayaiva tatrApekSaNIyo nikSepaH, zabdarUpasyApi zrutasya zaktigrahasahakRtasyaiva zAbdapramAjanakatvAtprAmANyaM nAnyatheti sahakArividhayA tasyApi nikSepA'pekSA, syAdvAda - kevalajJAne sakalArthavibhAsane iti vacanAtkicidvidhyupetasya zrutalakSaNavAkyasyaivAnantadharmAtmaka vastu viSayakajJAnalakSaNamamajanakatvena prAmANaM, tajanitasyaiva zAbdabodhasyAnantadharmAtmakavastuviSayakatvena prAmANyamiti vastugatyA syAdvAdaprabhavazAbdajJAnakevalajJAnayoreva prAmANyam, jJAnAntarasya ca nAnantadharmagrAhitvamiti nAnantadharmAtmakavastuprA hitvamiti tallakSaNaM prA mANyaM saMGgatimaGgati, zAstre ca pratyakSaparokSabhedena pramANastha OM 1 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepamImAMsA dvaividhyam, tatra pratyakSasya sAMvyavahArikapAramArthika bhedena dvividhatvam , tatrApi sAMvyavahArikatyendriyAnindriyaja bhedena dvaividhyam , pAramArthikasyApi sakalavikalabhedena dvaividhyaM tatra sakalasya kevalajJAnasyaikavidhatvameva / vikalasya tu avadhimana:paryavabhedena dvaividhyam , parokSasya ca smaraNapratyabhijJAnatarkAnumAnAgamabhedena paJcavidhatvam , sarveSAM ca pratyakSaprabhedAnAM parokSaprabhedAnAM ca prAmANyamanumatam ,tadarthaM pramANatayA'bhimateSu sarveSu jJAneSu sAkSAtparamparayA vA syAdvAdasaMskAro'pekSaNIyaH, syAdvAdasaMskAravalAdeva ca pratiniyatadharmaprakAreNa vastugrAhiNyapi jJAne tadvastugatAssarve'pi dharmAH pratibhAsante, etAvAstu vizeSo yaddharmAdInAM tattajjJAnAsAdhAraNakAraNendriyAdivalAtpratibhAsanaM tattaddharmAkArollekhazAlitayA tajjJAnasyAnubhavanaM, syAdvAdasaMskArAvabhAsitAnAM ca dharmANAM tu tatra pratibhAsane'pi na tttdaakaarollekhH| khaNDanavAdye ca sthairyasAdhakapratyabhijJAsvarUpopavarNanaprasaGge syAdvAdasaMskArabalAcchAbdabodhAnAtmake'pi pratyabhijJAne saptabhaGgIparidRSTadharmAvabhAsanaM pUjyapAdaiH zrI. madbhiyazovijayopAdhyAyairupapAditam , etAvatA syAbAdasaskAraparikarmitamatInAM pramAtRNAM yadyatpratyakSAtmakaM parIkSAtmakaMvA pramANaM tadanantadharmAtmakavastuviSayakatvA pramANamiti siddhaM bhavati, tathA ca tattatpadapratiniyatArthagocarazaktigrAhakatvAnikSepasya yathAzrutapramANApekSyatvaM tathA pramANAntarApekSyatvamayi, pramANAntarANAmapi syAdvAdasaMskA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizivAnandavijayaviracitA ropajAtAnantadharmagrAhakatvasvabhAvAnAM zaktigrahApekSayA avazyambhAvAt , tathA nayApekSyatvamapi nikSepasya, yato'nantaH dharmAtmakavastugrAhiNaH pramANAdevAnantadharmAtmano vastunaH siddhiH kintu anantadharmeSu parasparaviruddhA api dharmAH sanniviSTAH yathA bhedAbhedI nityatvAnityatve satvAsatve sAmAnyavizeSAvityevamAdayasteSAM ca virodhonmUlanasamarthApekSAbhedopanAyakanayAzrayaNamantareNa nAviruddhatayA'vagatirbhavitumarhati jAgrati ca teSAM virodhe jAyamAnamapi jJAnamAhArya saMzayAtmakaM vA bhavet , ato'nantadharmAtmakavastvaMzabhUtatattaddharmasyApekSAbhedena grAhako nayo'myupagataH, anantadhatmikasya vastunaH pramANAntaraparicchedyatve'pi yacchratapramANaparicchinnAnantadharmAtmakavastvaMzAvagAhipramAtrabhiprAyasyaiva nayatvamabhimataM tena tattatpratiniyatanimittApekSayA tattaddharmAvabodhakazabdaprabhavajJAnasyaiva nayatvamunnIyate, ata eva zrutapramANAMzA eva nayAH, yadApi pratyakSAdipramANakAraNAdapyekAMzagrAhiNo nayasya yassvabhAvassa tasyApyabhyupeya eka, anyathA pramANAnAM kAraNabhedena pratyakSAdibhedAbhyupagamo nayAnAM ca viSayabhedakRta eva meda iti kathaM syAt, evaJca zabdasamutthasya nayasya zaktigrAhakanikSepaprabhavatvaM svIkaraNIyameveti nayApekSyatvamapi nizepasya siddhaM bhavati, yathA ca nikSepaH pramANenApekSaNIyo nayena ca, tathA pramANanayAvapi nikSepeNApekSaNIyau tatra Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepamImAMsA pramANaviSayo'nantadharmAtmakaM vastviti vastuno yAvanto dharmAH pratyekaM tattaddharmaviziSTaM vastu tattaddharmo vA tadvastvabhidhAyakatacchabdavAcya ityevaM nikSepasvarUpavyavasthAyAM sAkSAtparamparayAvA sarvasyApi padArthasya sarve'pi dharmAH ekasyApi vastuno bhavantyeveti nikSepAnAmAnantyameva,tadAzrayaNenaiva "sarve zabdAHsarvA. rthavAcakA' iti,kintvevaM kalpanAyAM prasiddhAprasiddhapadavibhAgo durghaTa ApadyatetyatassarvanayasanAhiNi bhagavatpravacane jaghanyato'pi nikSepacatuSTayamabhimatam , pramANena yathA jaghanyato nikSepacatuSTayaM zaktisaGkocena, tathA nayena tato'pi zaktisaGko. cano nAmAdinikSepatrayaM dravyAstikanayasya, bhAvanikSepa eva paryAyAstikanayasya, keSAzcinmate sahavyavahAranayau sthApanAvajAstrInikSepAnabhyupagacchataH ityAdi, tathA ca yasminnaye yadrupavastu tannayatastatratadvastuvAcakapadazaktigrAhako nikSepaH pravataMta iti, itthaM ca pramANanayAbhyAmapekSaNIyatvAnikSepastanirUpaNAtyAk nirUpaNAI iti, nikSepasya tattvasvarUpatve'pi zaktigrAhakazabdAtmakaracanAvizeSasvarUpatvena zabdAtmakatvaM zabdasya ca paudgalikatayA dharmAdharmAkAzapudgalAtmakacaturbhedalakSaNAjIvapadArthAntabhUtapudgalapadArthAntarbhUtatvenAjIvatatvakathanameva tatkathanamiti na pRthaktvatayA tattvaparigaNanapravaNasUtre'sya snniveshH| evameva taccAdhigamopAyabhUtayoH pramANanayayostattvarUpatve'pyupayogasvarUpatvenopayogalakSaNo jIva ityevaM lakSa Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizivAnanda vijayaviracitA jalakSita jIvatasvAntarbhUtatvena na pRthakatvasvarUpatvena taraparigaNanapravaNasUtre sannivezaH, jIvAjIvAditazvAnAM nAmasthApanAdirUpatayA caturbhAgyasthAnamityevaM tattvAvAntarabhedaprapaJcanarUpasya nikSepasya taccavivaraNAGgatvameva na tu taccAdhigamopAyatvam, tacAdhigame so'pi viSayavidhayA sanniviSTa iti viSayatayA tattvAdhigamamprati tAdAtmyena viSayavidhayA tasya kAraNatvamalambya tavAdhigamopAyatve'pi kathabhAvAkAGkSayetikartavyatayaiva tavAdhigamopAyatvaM na tu karaNAkAGkSanyA karaNatayA pramANanayayoriva tathAtvamato na pramANana yayoradhigamakaraNatayopadarzanapratragasUtre 'syopakSepaH / nirdezasvAmitvAdikaM satsaMkhyAkSetrAdikaJca yadhyAkhyA tena sahAsya vyAkhyAGgatvasAmAnya lakSaNasArUpya sadbhAve'pi tatvasvarUpaprapaJcanarupo'yaM tadvaiziSTayAvadhAraNapravaNadharma samartha nAdirUpaM ca nirdezAdikamityevaM vailakSaNyasadbhAvAnirdezAdiprarUpakasUtre satsaMkhyAdyupadarzaka sUtre ca nAsyAbhidhAnaM kintu pRthaksUtrasUtraNIyatvameva / 46 zaktigrahaM vyAkaraNopamAnakozAtavAkyAdvyava hAratazca / vAkyasyazeSAdvivRtervadanti sAnnidhyataH siddhapadasya vRddhAH // 1 // " iti vacanAnakasmAdeva zaktigrahaH kintvanekAni zakti grAhakANi, tatazca zaktigrAhakanikSepAnupasthitAvapi sAmA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepamImAMsA nyato jIvAjIvAdipadAnAM zaktigrAhakAntarAdapi zaktigrahaH sambhavatyeva, jIvAjIpAditatvapratipAdaka sUtra tAvattacodezasUtrameva, uddezazca nAmamAtreNa vastusaGkItanameva tatra nAmajIvatva sthApanAjIvAdInAM jIvatvAdhavAntaradharmANAmanavagame'pi jIvatvAdisAmAnyadharmeNa jIvAdau kozAdito gRhItasaGgatikAjIvAdipadAdeva jIvAdipadArthoddezassambhavatIti na nAmajIvatvAdyavAntaradharmAvacchinne jIvAdipadazaktigrAhakasya nikSepasyAvazyakatvamiti tatvodezasUtrAtprathamata eva nikSepasUtrasUtraNasya nAvazyakatvam,kintUddezasUtrasUtritajIvAdisAmAnyajJAnasAtAvAntaradharmajijJAsAviSayIbhUtAvAntaradharmAvacchinnAvagamapravaNatattaddharmAvacchinnazaktigrahanidAnanikSepasUtraNam , itthaM vyAkhyAGgatayA samarthitAtmano nikSepasya zaktigrAhakakozAdito gatArthatvAniSprayojanatvenAnirUpaNIyattvaM tadAsyAdyadi nikSepato yathA nAmajIvasthApanAjIvadravyajIvabhAvajIveSu jIvapadasya parasparAsaGkIrNazaktipratipattistathA kozAdito'pi bhavet , na caivam , yadi kazcidvipazcijjainAgamAdhyayayanAdinA'vadhAritanikSepacatuSTayasvarUpo'bhinavasvaviracitakoze jIvo nAmAkRtidravyabhAvajIveSviti, evamajIvAdizabda itye. vamabhidadhyAt , tena ca vacanena nAmajIvAdiSu jIvAdipadazaktigrahaH sambhavati, tadApyAgame nikSepanirUpaNasya mUlatayA. 'vasthAnamAyAtameva, tathA ca kozaH kathaM svopajIvyamAgamagatanikSepanirUpaNasya niSprayojanabhAvamAnayeta, api ca jIvapadasya Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 munizivAnandavijayaviracitAnAmajIve zakti tathAvidhakozAdavagacchannapi pumAn yaH khalu nAmajIvazabdavAcyaH sa jIvazabda vAcya ityevamavadhArayet, prakR. tArthanirapekSanAmArthAnyatarapariNatina manikSepa ityevaM lakSaNalakSitaM nAmanikSepamajAnAnaH prAgadhAraNalakSaNajIvanarahitasya kasyacidvastunaH kenacidayaM jIvapadavAcya ityevaM jIvapadasaGketamAtreNa prANivAcakajIvazabdenAtmAdiparyAyazabdAnabhidheyA pariNatirnAmajIva iti nAvadhArayatyeva, tathA jIvapadasya sthApanAjIve zakti tathAvidhakozAdavabuddhayamAno'pi yaH khalusthApanAjIvazabdavAcyaH sa jIvazabdavAcya ityevaM sAmAnyato'vadhArayituM zaknuyAt , yattu vastu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa citrAdau tAdRzAkAramakSAdau ca nirAkAra sthApyate citrAdyape. kSayetvaraM nandIzvaracaityapratimAdyapekSayA ca yAvatkathikaM sa sthA. panAjIva ityevaM lakSaNalakSita sthApanAnikSepamajAnAno jIvanarahitaM jIyo'yamavagantavyamityabhiprAyeNa sthApitaM jIvAkArasadRzAkAra tadAkArarahitaM vA vastu sthApanAjIvo'yamiti nAvadhArayatyeva tadanavadhAraNe cAtra jIvazabdo vAcakatayA pravartata ityapi kathaM jAnIyAt , tathA jIvapadasya dravyajIve zakti tathAvidhakozAjjAnanApi pumAn, yaH khalu dravyajIvazabdavAcyaH sa jIvazabdAvAcya ityevamevAvadhArayet, bhUtasya bhAvino vA bhAvasya kAraNaM yannikSipyate sa dravyanikSepa ityevaM lakSaNa. lakSitaM dravyanikSepamanavabuddhayamAna: bhAvidevajIvaparyAyakAraNaM manuSyaparyAyapannaM jIvaM dravyajIvamiti nAvagacchatyeva, tathA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepamImAMsA jIpadasya bhAvajIve zaktimuktako zAnizcinnanapi pumAn yA khalu bhAvajIva zabdavAcyaH sa jIvazabdavAcya ityevameva nizcinuyAt , vivakSitakriyAnubhUtiviziSTaM svatattvaM yannikSipyate sa bhAvanikSepa ityevaM lakSaNalakSitaM bhAvanikSapamanavadhAryamANaH prAgadhAraNalakSaNajIvanakriyAmanubhavan jIvo bhAvajIva iti nAvadhArayatyeve tyato na kozAdito nikSepasya gatArthatA / nanu svargAdhipasya zakrasya vAcakaM yadindrapadaM tasya svargAdhiyo bhAvendro vAcya iti bhAvendra indrapadazakya ityevaM bhAvanikSepastatra zaktigrAhakaH, gopAladArake saGketitaM yadindrapadaM tasya nAmendro gopAladArako vAcya iti nAmendra indrapadazakya ityevaM nAmanikSepastatra zaktigrAhako bhavatu nAma, kintu gopAladArake pitrAdinA indranAmaiva saGketitaM na tu tadyatiriktaM nAma tatra saGketitaM samasti, tathA ca tatra bhAvanikSapAdipravRttiH kathaM, bhAvendra indrapadavAdhya ityevaM bhAvanikSepo gIrvANanAthasya bhAvendrasyendrapadazaktigrAhako na tu gopAladArakasya yadasAdhAraNasvarUpaM tasyendrapadazakyatvagrAhako yena tadapekSayA bhAvanikSepo'yaM bhavet , tathA sthApanendra indrapadazakya ityevaM pravartamAnastatra sthApanAnikSepaH svargAdhipasyendrasya yA sadbhUtA sthApanA'sadbhUtA vA tasyA indrapadazaktigrAhaka iti bhAvendrAkRtyapekSyA sthApanAnikSepo'yaM na tu gopAladArakasya yA pratikRtistasyA indrapadazaktigrAhaka iti na tadapekSayA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizivAnandavijayaviracitAsthApanAnikSepo'yaM, evaM dravyendra indrapadazakya ityevaM pravartamAnastatra dravyanikSepo yo mRtvA svargAdhipo bhaviSyati, svargAdhipo bhUtvedAnI mAnavabhavamalaGkaroti sa dravyendra iti tasyendrapadazaktigrAhaka iti svargAdhipApekSayaiva dravyanikSepo'yaM na tu yo gopAladArako bhaviSyati bhUto vA tasya gopAladArakakAraNIbhUtasya tatkAryasya vA zaktigrAhaka iti na gopAladArakApekSayA dravyanikSepa iti ceda, ucyate, gopAladArakasyA. dhunikendrapadasaGketaviSayIkRtasya svargAdhipendrApekSayA nAmendratva metAvataivocyate 'idiGa' aizvarye iti dhAtvathaizvaryavizeSasya svargAdhipagatasya gopAladArake'bhAvAttasya bhAvendratvAsambhavAt, parantu gopAladArakasya puruSavizeSasya yadasAdhAraNasvarUpaM tadeva tasya bhAvastadrUpaM pravRttinimittamurarIkRtya tatra pitrAdibhirindreti nAma prayujyate tadasAdhAraNadharmaviziSTa indrapadavAcya ityevaM bhAvanikSepo gopAladArake'sAdhAraNadharmalakSaNabhAvapuraskAreNa zaktigrAhakatayA pravarttamAno gopAladArakendrApekSayA mAvanikSepaH, tasya gopAladArakasya yadindreti nAma tadupajIvanena yaH kazcit svaputrAderindro'yamityevaM saGketaM karoti saGketitazca puruSo gopAladArakagatA'sAdhAraNadharmalakSaNabhAvAtmakendrAthaviyuta iti kRtvA gopAladArakApekSayA nAmendra iti vyapadiiyata ityevaM gopAladArakendrApekSayA'pi nAmanikSepapravRttina durghaTA, tathA gopAladArakendrasya yA pratikRtistAmupAdAya yamindrapadavAcya ityevaM yassthApanAnikSepassa gopAladArakaprati Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 nikSepamImAMsA kRtAvindrapadazaktigrAhakaH tabalAttatrApIndro'yamiti vyapadezaH pravartate, vyavaharanti ca lokA-indraM draSTuM vayaM gacchAmaH, tatra kiM svargAdhipasya pratibimbaM draSTuM yUyaM gacchatha iti jijJAsAyAM yeyaM gopAladArakasyendrasya pratikRtirasminmandire tadIyanirmitA tAM draSTuM gacchAmo na tu svargAdhipasyendrasyeti bhavatItthaM tasyApi sthApanAnikSepasya pravRttiH, sa evendro bhavAn bhAvI bhUto vA yazca gopajaH ityevaM kathAnakapadye gopAlajasya yaH pUrvabhavIyaparyAyo bhAvibhavIyaparyAyo vendrazabdena kathyate sa dravyendro gopAlaputrendrApekSayaiveti tatra zaktigrAhako nikSepo dravyanikSepako gopATadArakApekSayA pravRttimAsAdayatyeva / ___ nanvevamapi ye bhAvAH kevalajJAnakasamadhigamyAH zabdAnabhilApyAsteSu nAmanikSepasyAnanumatatve'pi dravyAkRtibhAvanikSepAnAmanumatatvameva taca zaktigrAhakazabdarUparacanAvizeSasya nikSapasvarUpatve na syAdeva, yasya hi vAcakaM kiJcinnAma samasti tadvAcakAvyavahitapUrvavartitayA sthApanAdravyabhAvapadAnAM yojanAyA tadupasthApyeSu tadvAcakapadasya zaktigrAhakavarNAdivinyAsa: kartuM zakyate yeSAM tu vAcakame nAsti teSAM na sambhavatyevotasvarUponikSepa iti cet , teSAmAkRtiH sadbhUtA'sadbhUtA vA, dravyaMpUrvapariNAmarUpamuttarapariNAmarUpaM vA bhAvazca svAsAdhAraNasvarUpo'rthakriyAkArI samastyeva ta ete nikSepaviSayA AkRtidravyabhAvAssantyevetyato bhavanti te nikSepasvarUpayogyAH kevala Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muniziyAnandavijaya viracitA svavAcakanAmavizeSAbhAvAdeva teSu zaktigrAhakatayA varNAvalI na vyavahArapaddhatimatratarati, nAma tu svarUpata eva teSAM nAstIsyato nAmanikSepasyaiva niSevyAbhAvaprayukto'bhAvo na tvAkRtyAdInAM yadi tu kevaliprajJaiva teSAM nAma, tadA tadAdAya nAmanikSepapravRtivatsthApanAnikSepAdipravRttirapi sughaTaiva tadAzrayaNenaiva te vyAkhyAtuM zakyAH / Rjavastu vyAkhyAGgatayaiva nikSepA amyupagatAH, ye ca na padAbhidheyAsteSAM svarUpopadarzakaM padameva vyAkhyeyaM nAsti tato nAsti tatra vyAkhyAnaM tadabhAve tadaGgAnAM nikSepANAmabhAvo'pi na kSatimmAvahatItyAhuriti bodhyama, itthaM nirUpaNIyabhAvamaJcatAM pUrvAcAryai-. steSu teSu grantheSu prarUpitAnAmapi nikSeSANAM kiJcidvaiziSTyapratipattaye mayA'pikiJcinnirUpaNamadhikriyate tathAhi ka nanu pramANana yaparicchedyAnAM taccAnAM vizeSato'dhigamAya vyAkhyAGgatayA nikSepAssamaye nAmasthApanAdravyabhAvabhedena catvAro nirdiSTA:--- tatra nikSepyante - sthApyante iti nikSepA iti niruktirapi tatra tatrAdRtA / etAvate dantAvabhikSektvamiti vizeSato nAvadhArayatuM zakyate / na ca karmmapratyayAnta nikSipyanta ityanenanikSepakarmatvaM kaNThata evoktaM tadapi sthApayanta ityanena sthApanA karmatvarUpatayA niSTatamato nAnavadhAraNAMzalezo'pIti vAcyam, nahi paryAyasahasroktAvapi svarUpato ghaTatvasya ghaTapada Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepamImAMsA pravRttinimittasyAparicchede ghaTapadAdarthavizeSAvagatiH, evaM ko nikSapaH kA vA sthApanA ityevaM jAgrati saMzaye nikSepakarmatvaM sthApanAkarmatvamityAdiparyAyAntaraghaTitavacanasahasreNApyasaMdigdhAsAdhAraNasvarUpapratipatteranudayAt / na ca saGketavizeSasambandhena nikSepapadavatvameva nikSepatvaM zAstrakArANAM nAmasthApanAdravyabhAveSu nikSepapadasya saGketo vidyata iti sughaTaM nikSepasyAvadhAraNamiti vAcyam , nAmAdiSu catuSu pravRttinimittasyaikasyAvadhAraNaM vinA saGkettasyaiva kartumazakyatvAt / na ca haryAdipadavannAnArthaka evAyaM nikSepazabda iti nAmatvAdi pratyekamasya pravRtinimittamiti tattadrUpAvacchinne nikSepapadasya saGketaH katuM zakyata iti vAcyam, vyAkhyAGgatvAvizeSe satsaGa khyAdiSu na nikSepapadasya saGketo nAmAdiSu ca saGketaH kRtaH ityasya vinigamakamantareNa niyantumazakyatvAt / __ yathA ca ghaTapaTAdipadAnAmanAdikAlato lokavyavahArazA. svAnusyUtAnAM saGketaH pratiniyatArthagocaro'nAdikAlata evA. gato na paryanuyogapAtraM, na caivaM nikSepapadasaGketaH, tasyAhaMtasi. ddhAnta eva sudRDhanirUDhatvAdato bhavitavyaM kenacidvinigamakeneti cet , atrocyate, yathA vAkyaracanAmprati vAkyArthajJAnatvena kAraNatvena sanneva ghaTa iti vAkyamprati sanghaTa iti sunaya Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizivAnandavijaryAvaracitA (naya) rUpavAAthajJAnasya, syAtsanghaTa iti vAkyamprati syAtsanghaTa iti pramANarUpavAkyArthajJAnasya ca kAraNatvamiti vAkyavizeSarUpavyAkhyAmpratyapi pramANanayayoH kAraNatvametaJca vyA. khyAsvarUpApraviSTatayaiva taniSpAdakatvamiti na vyAkhyAGgatAvyapadezamarhati, vizeSaNabhAvapratipAdanamukhena pravarttamAnavAkyasandarbharUpavyAkhyAnasya yadvizeSyasvarUpAvirbhAvakaM yacca vize. SaNasvarUpopadarzakaM tadvayAkhyAnasvarUpaghaTakatayA (vyAkhyAnaviSayitAvyApakaviyitAkatayA) avayavirUpasanniviSTAvayava. vadaGgIbhAva vibharti, tatra vizeSaNasvarUpAvirbhAvakatayA satsa GkhyAdInAmaGgatayA vyAkhyAnadvAratA, nAmAdInAM tu na vizeSaNasvarUpAvirbhAvakatayA, kintu karmadhArayasamAsaikaniviSTavizeSyabhAvApannavastvabhidhAyakapadamAtrAvyavahitapUrvavattitayA vizeSyasvarUpavizeSavivecanalakSaNavizeSyasvarUpAvirbhAvakatayA, evaJca karmadhArayavRttisamabhivyAhArAzrayavizeSyabhAvApanna vastvabhidhAyakapadamAtrAvyavahitapUrvavartivastutvavyA pakadharmAvacchinnAzaktavizeSyavastusvarUpavizeSAvibharbhAvanapratyalaM vacanatvaM nikSepatvamiti nikSepasya sAmAnyalakSaNam / idazca lakSaNaM nAmasthApanAdravyabhAveSu samanugatama , tathAhinAmaghaTa ityAdisvarUpe nikSepe karmadhArayavRttiH samabhivyAhAro nAmaghaTatvAdiH tadAzrayo yadvizeSyabhAvApannavastvabhidhAyaka Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepamImAMsA mAtrasya ghaTAdipadAdevavahitapUrvavarti tannAmapadAdi tadvastutvavyApakasattvAdidharmAvacchinnAzaktaM sat vizeSyavastusvarUpa. vizeSAvirbhAvanapratyalamapi yato vizeSyavastu ghaTAdi tasya tasya yaH svarUpavizeSo nAmaghaTAdiH tadAvirbhAvanapratyalatvaM ghaTAdyavyavahitapUrtinAmapade samasti tathAbhUtaM vacanaM nAmapadaM tatvaM nAmapade samastIti lakSaNasamanvayaH / evaM sthApanAdravyabhAveSvapi, nAmaghaTa ityAdau karmadhArayasamAsa eva nAmanikSepapravRttiriti bodhayituM karmadhArayavRttisamabhivyahArAzrayetyuktam, mRdghaTa ityatra mRtpadasya na nikSepatvamityAvedayituM vizeSya. bhAvApannavastvabhidhAyakapadamAtrAvyavahitapUrvavartItyatrAzeSArthakasya mAtrapadasya nivezaH, nahi nAmna iva mRtpadasyAzeSavizeSyapadAvyavahitapUrvavarttitA, tatvAdInAM vizeSyavAcakapadatve tadavyavahitapUrvavartitvasya mRtpade'bhAvAt , vastutvavyApakadharmA. vacchinnAzakteti vizeSaNAt sadghaTAdighaTa ke satyade na nikSepatvaprasaGgaH evaM jJeyaghaTAdAbapi. vizeSyavastusvarUpavizeSAvirbhAvanapratyalamityanena anyatra karmadhAraye yathA vizeSyavAcakapadAvyavahitapUrvavartivizeSaNapadena vizeSyatAvacchedakadharmabhinnaprakAratAvacchedakAvacchinno bodhyate naivamatra kintu vizeSaNavizeSyapa. dAbhyAM sambhUyaikavizeSyatAvacchedakadharmAvacchinnasyaivAvabodhaH / - yadyapi nAmanikSepAdivacanavizeSo'jJatvAdeva na kasyacidarthasyAbhyupagantA pratikSeptA vA tathApi nAmanikSepAbhyupagantA Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizivAnandavijayaviracitAnayo'pi nAmanikSepa ucyate, sa vastumAtrasya nAmasvarUpatvamabhyupagacchati, pramANapati cAtrAnumAnamidam , - artho nAmasvarUpaH, nAmapratIto satyAmeva pratiyamAnatvAva, nAmnA sahaiva pratIyamAnatvAdvA, nAmasvarUpavat , yatpratIto satyA. meva yatpratIyate tattatsvarUpaM yathAmRtpratIto satyAmeva pratIyamAno ghaTo mRtsvarUpameveti sAmAnyavyAptiH. na cArthasya nAmarUpatvaM padArthasya yatkArya tattannAmno'pi syAdityagnyAdizabdocAraNe mukhadAhAdikaM syAdarthAvasthAnadeze gumazumAyamAnatA ca syAt , ratnAdizabdoccAraNAdeva ratnAdiprAptau na tadartha prayAsAntaraM ko'pyAtiSTediti vAcyam, yathAhi-ghaTasya mRdrapatve ghaTasya kArya jalAharaNAdi mRtkArya bhavati nahi tanmRdo vyatiriktAdeva jAtaM yena mRtkArya na syAta, evaM ghaTarUpArthasya ghaTanAmarUpatve ghaTakAryamapi ghaTanAmakArya bhavatyaiva, yathA ca ghaTasya pUrvakAle uttarakAle ca muda eva sattvena ghaTakAle'pi tasyA eva satvaM ghaTasya tu tadavasthAsvarUpatayaiva satvaM na tu svAtantryeNa, tathA sati mRdvayatirekeNApi tadupalabdhiH syAt, ato mRnsattA vyatiriktasattAkatvAbhAva eva ghaTasya, etadabhiprAyeNeyocyate-- " AdAvante ca yannAsti vartamAne'pi tattathA" iti tathaiva ghaTarUpArthasya pUrvakAle uttarakAle ca ghaTanAmna evaM satvena ghaTarUpArthakAle'pi ca ghaTanAmna eva sattvaM ghaTarUpArthasya Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepamImAMsA tu tadavasthArUpatayaiva sattvaM, na tu svAtantryeNa, tathA sati nAmAvagamavyatirekeNApi tadavagamaH prasajyeta, ato nAmasattAvyatiriktasattAkatvAbhAva evArthasya, etadabhiprAyeNaiva cocyate " vyaktau naSTe'pi nAmaitannRvatraSvanuvartate / tena nAmnA nirUpyatvAdvayaktaM tadrUpamucyate" iti, yaccanAmoccAraNa. kAle'rthakAryamApAdita tattadA syAdyadi yadyatkArya tattasya sarvAsvavasthAsu bhavatIti niyamaH syAt , na caivaM, tathA sati ghaTarUpArthasya jalAharaNAdikArya na kadAcidapi virameta, yogyatA tu sahakAripuraskAreNa yathA ghaTarUpArthasya, tathA tadAtmakAvasthAlakSaNAdisahakAripuraskAreNa nAmno'pi, tathA ca tatsahakArisampAdanArthamAyAsAntaramapi na niSphalam , na dharthAMvasthAnadeze gumagumAyamAnatAprasaGgo'pi tadavasthAyAM sUkSmarUpeNaivAvasthAnasyAbhyupagamyatvAt , na caivamuktadizA doSaparihAre'rtharUpataiva zabdasyAstu zabda evArthAvyatirikto mAstviti vAcyaM,yathAhi tadghaTarUpArthavirahakAle tadghaTanAmnaH savamityanugAmitvaM tasya, naiva tadghaTanAmavirahakAle tadghaTarUpArthasya sattvamityarthasyAnanugAmitvAcchabdasya cAnugAmitvAta, anugAmyananugAminormadhye'nugAmisattavAhatA bhavatyanugAminaH-yathA rajjusapaimAlAdiSvanugAmina idamarthasyetyevaM nItyA nAmanikSepamataM pariSkatuM sukaram , nAmanikSepAccAvirbhAvo bhatRharimatasya, tanmate cAnAdyanakSaraM zabdabrahmaivokArasvarUpaM jagata upAdAnam , upAdeyAyopAdAnasvarUpatayopAdAnasattevopAdeyasatteti sarvasya Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizivAnandavijayaviracitAbastunaH zandarUpatA, tanmate jJAnamAtrameva zabda saGghaTitamUtyaivAbhAsate nirvikalpakamapi kimapityevamavyaktazabdAkArAruSitameghasaMvedyate ata evokta"na so'sti pratyayo loke, yaH zabdAnugamAdate / anuviddhamiva jJAna, sarva zandena bhAsate // 1 // vAgrUpatA cevyutkrAme, davabodhasya zAzvatI / na prakAzaHprakAzeta, sA hi pratyavamarzinI // 2 / / iti evaM sthApanAnizepAbhyupagantA nayo'pi sthApanAnikSepaH, sa ca sarvasya vastunaH AkArarUpatAM zAsti, pramANayati cAnumAnam , tathAhi---ghaTAdikaM vastu pRthubudhnodarAdyAkArarUpaM, tadgrahaNe satyeva gRhyamANatvAt , tadgrahaNamantareNAgRhyamANatvAdvA, atrApi vyAsidaSTAntAdikaM pUrvavadbhAvanIyam idamasyaidamparyam ,-na hi ghaTAdikaM nAma dhakArottarAkArottaraTakArottarAtvarUpAnupUrvIrUpasvAkAramantareNa kvacidapi pratItAvavabhAsate, vAkyamapi nIlo ghaTa ityAdirUpaM svantanIlAdipadottarasvantaghaTAdipadatvarUpAkAhAsvarUpAkArAruSitamevAvabhAsate, evaM prakaraNaparicchedAdhyAyAdikaM, kiMbahunA eko'pyakArAdivarNaH svavyaJjakalipyAdipratiniyatAropitAkArAruSita eva bAlAnAM pratItipathamadhirohati, bhASAvargaNApudgalArabdhastu vibhinnAkAramantareNAsaGkIrNasvabhAvatayA pratItipathaM kathamArohe ? dravyamapi mRdAdiguNaparyAyavikalaM Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepamImAMsA kadApi nopalabhyate, upalabhme vA svalakSaNamevAsau jahyAda , ata evAcAryadezIyaH dravye dravyanizepasya dravyadravya ityevaMrUpasya zUnyatAmebhyupagacchati, guNaparyAyasahitazca paryAyAkRtirUpatayaivAvabhAsate, sAvayavAnAM ca pudgaladravyANAmavayavasannivezavizeSarUpAkRtirUpatayaivopalambha iti teSAmAkRtirUpatA nirAbAdhaiva paramANorapyanyAdaza AkAro vastutvAdeva pakSadharmatAbalAdAstheyaH dharmAdharmAkAzajIvAnAM sapradezatvAdAkRtirUpatayaivAvabhAsaH, pradezAstu tadIyAH pradeziviyutA na bhavantyeveti pradezyAkRtisvarUpasanniviSTataiva teSAM, guNAzca svAzrayadravyAjahavRttya iti tadAkAreNaivAkAvantaH, nIlAdyAkArapra. tItiviSayatvAca nIlAyAkAravantaH, sAmAnyavizeSau cana svatantrau kintu vastusvarUpasanniviSTAviti vastuno ghaTAdeH sAkAratvAttAvapyAkRtirUpatA svIkurutaH, na ca jJAnasya sAkAropayogarUpatvAtsAkAratve'pi darzanasya nirAkAropayogarUpatvAnnAkRtirUpateti vAcyaM satra nirAkAratvaM nAma nAkArarahitasvaM kintu sAmAnyaviSayatvameveti vizeSAkArarAhitye'pi sAmAnyAkAratA tatrApyastyeva anyathA vastutvavyApakAkArarUpatvAmAne vastutvameva tasya na syAt , utpAdavyayadhrauvyalakSaNasavamapyAkAramupAdAyaiva ghaTate, yathA suvarNa kuNDalAkAratayotpannamA dAkArarUpeNa vinaSTaM svasvarUpAkAreNa sthitamiti, arthakriyAkAritvalakSaNaM satramadhyAkArarUpatAyAmeva ghaTate, nahi mRddavyaM piNDasthAsakozAdyAkAratAmanAsAdya ghaTarUpopAdeyakArya vidhAta Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizivAnandavijayaviracitAmalam , ghaTo'pi pRthubudhnodarAdyAkRti rUpa eva jalAharaNAdyarthakriyAnimittatAmAsAdayati, yasyApi vastuno vizeSataH kazcidAkAro na zRGgagrAhikayA nirdeSTuM zakyate tadapyasadbhUtasthApanAmalambyaiva vyavahAravIthImavatarati, yathA gaNanAvyavahAre nirdhAritAmukasaGkhyakapaNANakakArSApaNarUpyakAdeH dhAnyAdimUlyadAnAdinA nizzeSato vivicyopayogampradaviziSTAbhAvAvagataye0 etAdazAkAra eva sthApyata ityevaM sthApanAnikSepaH pariSkanuM zakyaH yatadabhiprAyamAzrityavocyate-- "kulAlavyApateH pUrvo, yAvAnaM'zaH sa no ghaTaH / pazcAca pRthubudhnAdi-mattve yuktA'sya kumbhatA // 1 // " iti, etanmUlakazca naiyAyikAdInAmavayavivAda itthaM / prasAdhyAGgako bhavati, tathAhi-avayavavyatirikto'vayavI tairiSTo dravyarUpatayA parantu samavAyikAraNatvalakSaNaM pAribhASikameva dravyatvaM tairupagataM na tu pUrvAparaparyAyAnugAmisthirabhAvalakSaNaM, dravati tA~stAnparyAyAnAgachatIti vyutpanyavadhRta svarUpa pAramArthikadravyatvamUrdhAtAsAmAnyAparaparyAyama , pAribhASikadravyarUpatA'pyasya tadA syAdavayavirUpatAyAM yadi yAvadavayavagurUtvAdadhikaM gurutvamatra namanonamanAdikAryAnumeyaM syAt , yato'vayavisattAkAle'pyavayavasattA pRthaktayA'vayavivAde svIkRtA'sti, AkRtirUpatAyAM tu guNe guNAnaGgIkArAnna tatrAtiriktagurutvAdikam , uktanyAyenaiva kapAlakapAlikAdInAmapi na dravyarUpatA nAmarUpatA ca nAmAtheyostAdAtmyAti Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepamImAMsA 23 riktazaktilakSaNasambandhAbhyupagamaparAhatA, mRcvasuvarNatvAdisAGkaryAdekaM ghaTatvaM jAtirUpaM dravyarUpe mRdghaTAdau nAbhyupagantuM zakyaM mRcvavyApyaM ghaTatvamanyadanyacca suvarNatvavyApyaM ghaTatvabhityevaM nAnArUpaM ghaTatvamiti kalpanaJca sAdhakAbhAvAdeva na sambhavati, anugata pratItinimittatayaiva ca jAtikalpanaM mRdghaTasuvarNaghaTapASANAghaTAdiSu ayaM ghaTo'yaM ghaTa ityanugatapratItirnAnanugatoktena kenApi ghaTatvenetyavayavasannivezarUpasaMsthAna vizeSavRtyeva ghaTatvamiti tadAzrayaH saMsthAnavizeSa eva ghaTo na dravyam, jalAharaNAdyarthakriyAsamarthatvamapi tasyaveti / bhAvarUpatvamapi tasyaiva, arthakriyAsAmathya vicchedakarUpavata eva bhAvatvAt, anayA dizA kapAlakapAlikAdInAmapyAkRtirUpatAvaseyA, sUkSmekSikAyAM paramANupracayasannivezavizeSarUpatAyAmeva ghaTAdeH paryavasAnam / nAmasthApanAnikSepa dvaya mUlakazca vedAntinAM jagato nAmarUpAtmakatAvAdaH, yaduktam - " saccitsukhAtmakaM brahma, nAmarUpAtmakaM jagat iti na caivaM nikSepadvayAbhyupagame syAdvAda iva tayornimittabhedApekSayA virodhaparihAreNAvasthAnasya svIkaraNe ekAntavAdatAhAniriti vAcyaM, nAmanayena hi nAmatAdAtmyena nAmarUpatA'bhyupagatA, vedAntinA tu nAmanirUpyatvena nAmarUpatA''dRtA nAmnaJcAdhana saha na tAdAtmyena sambaddhatA kintu vAcyavAcakabhAvena eveti tatrApi vastugatyA nAmanikSepapravezo nAstIti vAcyam, syAdvAde tu sambandhamA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizivAnandavijayaviracitAyasya medasambalitAmedalakSaNakathazcittAdAtmyasambandhaniyatakA bhyupagamAt , na ca zabdArthayorbhadenimittasvasvAsAdhAraNarUpaM samasti tato bhedo'stu, anugAmi tu kimapya bhedanimittaM nAlokyate, satcaprameyatvAderanugAmino nimittatve ghaTazabdasya paTarUpArthena sahAbhedaH syAditi vAcyaM, tulyanAmadheyatvasyAtipraGgAnApAdakasyAbhedanimittatvAt , vastuto vAcye vAcyatAsaktiH, bAcake ca vAcakatAzaktiH, tAdRzazaktidvayapiNDitarUpo nRsihAkAra eva vAcyavAcakabhAvalakSaNasambandho'pi vAcyapAcakAbhyAmabhinna iti vAcyotpattikAlevAcyatAzaktyAtmanA utpadyate sa vAcakotpattikAle vAcakatAzayAnmaneti tadabhinnA. bhinnasya tadabhinnatvamiti niyamena nAmAbhinnoktasambandhAbhinna tvAdarthasya nAmAbhinnatvamiti syAdvAde nAmanikSepAbhimata nAmArthadAtmyaM ghaTata eva, vedAntyabhimatajagatsvarUpe ca sthApanAnikSepAmimatA''kRtitAdAtmyaM svarUpata evotpadyata iti dhyeyam / dravyanikSepAmyugantA nayo'pi dravyanikSepaH sa ca sarvasya vastuno dravyarUpatAmevAbhyupagacchati pramANayati ca-ghaTAdikaM vastu mRdAdidravyarUpameva tadvyatireke. NAnupalabhyamAnatvAt , yadyadvayatirekega nopalabhyate tattadrU yathA ghaTasya svarUpaM ghaTarUpamiti, atrApi ghaTAdikAryasya jalA. haraNAdema'tpiNDAdyavasthAyAM na prasaGgaH tattadavasthAvizeSabhAvA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepamImAMsA pannasyaiva tattadravyasya tattadavasthAkAryakAritvAmyupagamAt , na cAvasthAvasthAturanyA, tattve tasyeyamavastheti pratIyamAnasambandhasyaivAghaTanAt , natvabhede SaSThayarthasambandhAnupapattiH ghaTasya svarUpaM rAhoH zira itivadupapatteH, na ca bhede'pi rAjJaH puruSa itivatsambandhopapattiriti sAmpratam , rAjAnamantareNa puruSopalabdhivanmRdAdyantareNa ghaTAyupalabdherabhAgat , yatra yadanugAmi tatra tadrvyamityevaM sarvatra dravyasvarUpaM pratipattavyam , vartamAna tvenAbhimato ghaTAdiH vartamAnakAle'pi na vartate pUrvAparakAlAvRttitvAt , yannaivaM tannaivaM yathA dravyam , anena trikAlA. vRtitve AvirbhAvasya zazazRGgAdivadalIkatvantasya sidhdhyati ata evoktam-- " na vyakteH pUrvamastyeva, na pazcAccApi naashtH| AdAvante ca yannAsti, vartamAne'pi tattathA // 1 // avyaktAdIni bhutAni, vyaktamadhyAni bhArata / avyaktanidhanAnyeva, tatra kA paridevanA // 2 // adarzanAdApatitaH punazcAdarzanaM gtH| nAso tava na tasyatvaM vRthAkA pridevnaa||3||" iti dravyanikSepaprabhavaH pariNAmavAdaH satkAryavAdaparyavasAyI sAGkhyasya, vivartavAdazcAnirvacanIyatAvAdaparyavasanno vedAntinaH, sAGkhyasya ca pariNAmavAdona jainAbhyupagatapariNAmavAdAdabhinnaH, yadevAnugAmi dravyaM suvarNAdi tadeva kaTakAdipUrvapariNAmaM parityajya kuNDalAdirUpeNa pariNamate tadavasthAyA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizivAnandavijayaviracitAmapi suvarNAdirUpa samastyeva, ityevaM pariNAmavAdo jainasya, sAyasya tu prakRtirbuddhirUpeNa pariNamate buddhirahaMkArarUpeNetyevaM pUrvapUrvasyottarottararUpeNa pariNAma iti, na ca buddhidazAyAM prakRteH svarUpeNAvasthAnam , yataH savarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH, sA kathaM saccAdiguNopacayApacayAvasthAyAM budhdhyAdirUpAyAM syAt , na caivaM sati pUrvAparaparyAyAnugAmitvAbhAvAd davyarUpAtA'pi prakRtevilIyeta tatazca dravyanikSepamUlakatvaM bhajye: teti vAcyaM, triguNasvarUpatAmAtramupAdAyaiva tatra dravyarUpatopagamAt , triguNarUpatA cAntyavikRtAvapi, yata uktam , - "yathai kaiva strI rUpayauvanalAvaNyakulazIlasampannA svAminaM sukhA. karoti tatkasya hetoH?, tampati satvaguNasamudbhavAt , sapatnIduHkhAkaroti tatkasya hetoH?, tAH prati tasyA rajoguNasamudbha. vAt , janAntarama vindamAnaM mohayati tamprati tasyAstamoguNa samudbhavAt " iti, vedAntyabhyupagatavAdo'pi na jainapari: NAmayAdasamazIlaH, tatra yadyapi jagato mAyApariNAmarUpatAvAdassamasti pariNAmacopAdAna samasattAkopAdeyAvirbhAva iti pariNAmarUpatAmAtreNa tAvanmAtre sAmyamAbhAsate tathApi sAGravyadarzita dizA pariNamyapariNamanabhAvo'trApi, paramANuvAdamurarIkRtyaM ca jainasya pariNAmavAdo naivaM vedAntinaH / ___ ayamabhiprAyaH yadyapi paJcIkaraNaprakriyayA sUkSmatanmAtrANAM sthUlabhUtarUpapariNAme anyonyasammelanApekSAmAyAvAde'pi vidyate, tathApi mAyAyA yatprathamato vijAtIyasUkSmatanmAtrArUpeNa svanyanapariNAmavatA pariNamanaM na tatra sajAtIyAMntarasammelane Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 nikSepamImAMsA vibhajanApekSA, janAnAM tu paramANoH prathamataH skandhAtmanApariNamane sajAtIyAntarasammelanasya skandhAntargatasya tu apradezANurUpatayA pariNamane vibhAgasya niyamenApekSaNAditi, vivartastu upAdAnaviSamasattAkakAryApattirUpo'tyantaM viviktaH vivarttavAde ca brahmeva jagadrupeNAvabhAsate rajjuriva sarpamAlAdhAtmanA, tathA ca kalpitasya jagato'dhiSThAnabhUtabrahmasattAtiriktasattAkatvAbhAva eva brahmAnuvedhaH (brahmaNo jagati nAnArUpe'nugamanam ) tata eva ca dravyarUpatA brahmaNaH, na ca naiyAyi. kAmimatasattAsambandhAt satvaM ghaTAdeH kuto neti praSTavyam , sanghaTaH sanghaTa ityAdipratItireva sattAsAkSiNI, sA cAtiri.. ktasattA satsambandhakalpanAgauravAdvibhyantI satsvarUpabrahmatAdA. tmyameva ghaTAdInAmavagAhate, evamiSTo ghaTa ityAdipratItyAnandasvarUpabrahmatAdAtmya, jJAto ghaTa ityAdipratItyA caitanyalakSaNabrahmatAdAtmyaM ca bhAsata ityanugAmisaccidAnandAtmakarUpatrayayogo jagati brahmaupAdhikaH, nAmarUpAtmakAvidyakarUpatayayogastu svataH, ata evoktapaJcarUpAtmakaM jagad gIyate, tadvivekAyoktam-- "saJcitsukhAtmakaM brahma, naamruupaatmkNjgt|" iti, bhAvanikSepAbhyupagantA nayo'pi bhAvanikSepaH, sa ca sarva sya vastuno bhAvarUpatAmevAnuzAsti pramANayati ca-sarva vastu bhAvasvarUpaM bhAvarUpatAmupAdAyaiva kAryakAritvAta . bhAvasvarUpavadityanumAnam , asyAyamabhiprAyaH,-nahi zatakatva Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizivAnandavijayaviracitAuccAryamANamapi ghaTanAma jalAharaNAdikArya vidadhAtumalam , na vA indranAmasaGketito nAmendro rathyApuruSAdiH svargasAmrAjyamanubhavati, ghaTo'sti, ghaTamAnaya, ghaTena jalamAharatItyAdau sarvatra vyavahAre bhAvaghaTasyaivApAmaraM pratItyupapatteH, na ca nAmnA 'pyarthapratItirUpaM kArya bhavatyeveti vAcyaM, bhAvAnavabodhAt , yo'yaM mRtapiNDadaNDacakrakulAlAdikAraNacakraniSpano bhAvasta. syaiva nAmasthApanAdravyabhAvatazcaturdhA vijanamanuyogadvArata yAsszrIyate, tatraivamucyate bhAvaghaTa eva ghaTakAryatayA lokaprasiddhAyA jalAharaNAdyarthakriyAyA niSpAdane paTuriti sa eva mukhyo ghaTaH, nAma ghaTAdayastadAtmatAmAsAdayata eva tAdRzArthakriyAkAriNo nAnyatheti, arthapratItistu yannAmakAryatayopadazyate tatrApIyameva gatiH, yato ghaTarUpArthapratItikAryakAritvAd ghakArottarAkA. rottaraTakArottarAtvarUpAnupUrvyavacchinna, yazca pakArottarAkArottasTakArottarAtvarUpAnupUAdhavacchinnaM paTAdirUpArthapratItikAri tadapi ghaTanAmeti nAmnA saGketitaM tanAmanAma, artho vA yaH kazcittathA saGketito nAmanAmeti pratyatavyaH, uktanAmnazca citrAdau sthApito'kSarAkAraH sthApanAnAma, tannAmnazca pUrva vartamAnA bhASAvagaNA yA tannAmarUpeNa pariNamiSyati sA dravya. nAmeti, evaM vibhajyamAne ghaTanAmasvarUpe bhAvanAmaiva ghaTArthapratItirUpakAryaniSpAdane kSamamiti tadeva sat , nAmanAmAdayastu tadra patAzrayaNenaivoktapratItikAriNaH, evamAkRtidravya yorapi bhAvanIyam , bhAvanikSepamUlakaM ca saugatadarzanam , Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepamImAMsA yatastanmate pUrvottaraparyAyAnugAmi dravyaM nAstyeva sarvasyava zaNikatayaivAbhyupagamAt , svalakSaNasyArthasya zandagocaratvaM nAstyeveti nArthapratipAdakatayA'bhimataM nAmApi tatra vidyate, ayamabhiprAyaH na hi tanmate ghaTapaTAdinAmaiva nAsti, anubhU. yamAnasya tasyApalapitumazakyatvAt , kintvarthapratipAdakatApannasya zabdasya nAmatA bhavati tanmate ca zabdasyArthapratipAdakatA nAstIti vizeSaNAbhAvAdviziSTasyApyabhAva iti, AkRtistu kriyA'vayavAvAnAMsanivezavizeSassaMyogavizeSAparaparyAyastanmate nAttyeva, yataH kriyeva nAsti aviralakrameNa vibhi. pradezasantAnotpAdasya kriyAsthAne tenAbhiSekAt , saMyogo'. pi nAsti tatsthAne nairantayesyaivAbhiSiktatvAt , evamavayavyapi nAsti tatsthAne paramANupuJjasyaivAdatatvAdato vartamAnakSaNavRttibhAvamAtraM tanmate paramArthasedarthakriyAkAritvalakSaNasaccayogAditi / tadayamatra niSkarSaH nAma ghaTAdayaH zabdA arthavizeSapratipAdakA avazyamabhyupagantavyAH, kathamanthA "nAmaghaTAdiSu ghaTAdizabdA nikSipyanta" iti vacana prAcAM susaGgataM syAt , na hyakhaNDapadArthapratipAdakatvAbhAvavantaM zazazRGgAdizabdamuddezasa. makaM kRtvA zazazaGgAdiSu kimapi padaM nikSipyata ityato yasmin yasmin pratiniyate'rthe'khaNDe nAmaghaTAdizabdA niyamitAstasmiMstasminnartha teSAM nikSepatvamiti tanikSepatvasAmAnyasya yallakSaNamabhimataM prAka tadyogitve sati nAmatvaM nAmanikSepatvaM, tadyogitve sati sthApanAtvaM sthApanAnikSepatta, Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 - - - munizivAnandavijayaviracitAtadyogitve sati dravyatvaM dravyanikSepatvaM, tadyogitve sati bhAvatvaM bhAvanikSepatvamityevaM pratyekaM nAmanikSepAdInAM lakSaNaM sukhenAka. dhArayitu zakyate, yaJca zaktigrAhakAthazabdaracanAvizeSo nikSepa iti nikSepasAmAnyalakSaNaM yadAzrayaNena nAmasthApanAdravyabhAvaghaTeSu ghaTazabdo nikSipyate ityevaM nikSepavyavahAraH, tatra nAmAdiSu caturSa padAnAM zaktyavabodhakaM vacanaM nikSepa iti nikSepasAmAnyalakSaNaM tAvanna saMbhavati yataH sAmAnyalakSaNaM tadeva bhavati yadazeSeSu vizeSeSvanuyAyi bhavati, na coktalakSaNaM pratyekaM nAmanikSepAdiSu samasti, nAmaghaTo ghaTapadazakya iti nAmanikSepe nAmaghaTamAtra ghaTapadazaktigrAhiNi, sthApanAghaTo ghaTapadazakya iti sthApanAnikSepe sthApanAghaTamAtre ghaTapadazaktigrAhiNi, dravyaghaTo ghaTapadazakya iti dravyanikSepe dravyaghaTamAtre ghaTapadazaktigrAhiNi, bhAvaghaTo ghaTapadazakya iti bhAvanikSepe bhAvaghaTamAtre ghaTapadazaktigrAhiNi, nAmAdiSu catuSu zaktyavabodhakavacanatvAbhAvAt / nApi nAmasthApanAdravyabhAvAnyatameSu zaktipratipAdakavacana nikSepa iti nikSepasAmAnyalakSaNa sambhavati, yadyapIda nAmanikSepAdiSu pratyekamapi vartate nAmAdhanya. tamatvasya nAmAkaikamAtre'pi sancAt tathApighaTe kArottarAkArottaraTakArottarAtvarUpAnupUrvIsamAkalita ghaTanAmasvavAcyatvasambandhena vartate, ghaTabhAvArthaviyukta ghaTanAmnA saGketita vastvantaralakSaNaM ca ghaTanAma nAmaghaTaityevyarahiyamANaM svasaGketitanAma Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepamImAMsA vAcyatvasambandhena varttate, ghaTAkRtirapi tadavayavasannivezavizeSasvarUpA svAzrayAzritatvasambandhena vartate, sadbhUtasthApanAtmakapratikRtilakSaNA ca sA svasamAnAkArasanivezavizeSAzrayavRttitvasambandhena varttate, asadbhutasthApanA lakSaNA'pi sA svAnuyogikasambandhapratiyogitvaprakArakajJAnaviSayatvAdilakSaNavaijJA. nikasambandhena vartate, jJAnazca tatrAsyeyaM pratikRtirityevaM rUpaM, tatredaM padArthasya pratikRtiriti padArthe sthApyasthApanabhAvasambandho. bhAsate yathA, tathA pratikRtyanuyogikoktasambandhapratiyogitvamapi samAnasavisaMvedyatayA bhAsata iti, dravyazca sAkSAtparamparAsAdhAraNapariNAmipariNAmabhAvasambandhena tatra vartate, uktasa mbandhazcottarakAlabhAvini bhAve pUvakAlavartino dravyasya pariNAmatvamupAdAya vartate, pUrvakAlabhAvini bhAve uttarakAlabhAvino dravyasya pariNAmitvamupAdAya vartate, anupayogo dravyamityanupayogalakSaNadravyaM pramAtRsvarUpazca svAzritavartamAnakAlInAbhAvapratiyogyupayogaviSayatvasambandhena svAzritavartamAnopayogaviSayatvAbhAvasambandhena vA vartate, bhAvazca tatra tAdAtmyena vartate, upayogasya bhAvarUpatAyAzca tatropayuktAtmasvarUpo bhAvassvAdhitopayogaviSayatvasambandhena vartate, itthaM satyeva bhAve vibhimasambandhena vartamAnAnAM nAmAdInAM vibhinna nikSepaprayojakatvaM tathA ca bhAve vibhinnasambandhena vartamAnaM nAmAdicatuSTayamupA. (gya yathA nikSepapravRttistathAbhAve'nantA eva dharmAH pratini. patasvasva sambandhavizeSeNa vartanta iti tAdRzadharmAnupAdAyA'pi khaJAYEN. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 munizivAnandavijayaviracitAnikSepapravRttisyAdeveti nAmAdyanyatamatvena teSAmapi brahaNaM nyAyyaM, na ca tattadbhedakUTAvacchinnapratiyogitAkabhedalakSaNamanyatamatvaM pratyekaM teSAmagrahaNe gRhItuM zakyaM, na cAsmadAdInAmasarvajJAnAM teSAM grahagaM sambhavatItyanyatamatvaghaTitalakSaNasya duIyatvAdezAnupAdeyatvam , tathApi nAmaghaTAdiSu caturpu ghaTatvaM nAmaghaTAdayo vA yAvantaH sambhavanti teSu vA ghaTatvamekaM parasAmAnyaM tadavanchine ghaTazaktipratipAdakaM vacanaM nikSepa iti nikSepasAmAnyalakSaNam, yadyapIdamApighaTAdipadabhedena bhinnameveti na nikSepasAmAnyalakSaNa tathApi padavizeSopAdAnena tattatpadavivizeranikSepasAmAnyalakSaNaM tadbhavatyeva, yadi ca ghaTatvaM nAmaghaTAdisAdhAraNamupAdAya ghaTapadaM ghaTatvAvacchinne zaktamiti vacana nAmaghaTo ghaTapadazakya ityAdivacanavizeSAtmakaM na bhavati tadA ghaTatvavyApyasAmAnyAvacchinna ghaTapadazaktipratipAdakavacana ghaTapadanizeSaH tatra vyApyatvaM tadabhAvadattitvarUpameva svasAdhAraNaM niviSTa tena ghaTatva-tavAntaranAmaghaTatvAdInAM ghaTatvavyApyatvena saGgrahAnnAnanugamaH, tadAdipadazakyatAvacchedakAnAM ghaTatvAdInAM yathopalakSaNavidhayaiva buddhisthatvamanugamakamiti tasya tadAdi. padajanyazAbdabodhe bhAna, tathavoktavyApyatvamupalakSaNavidhayavAnugamakamiti na tasya ghaTapadajanyazAbdabodhe bhAnam yathA ca buddhisthatvena ghaTatvAdInAM sarveSAM tatpadapravRcinimittAnAmanugamAna tadAdipadasya nAnArthatvam, tathA ghaTapadasyApi na nAnA. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepamImAMsA thatvam . nAmaghaTatvAdikaM pratyekaM ghaTatvAvAntarasAmAnyamupAdAya ca yadghaTAdazaktipratipAdakAcanaM tadghaTapadasya nikSepavizeSa:, evaM paTAdipadAnAmapi, sAmAnyanikSepakSaNantu svapravRttinimitAvacchedena svazaktipratipAdakavacanaM nikSepa iti, yathA ca nAmavaTAdi. sakalaghaTapadazakyasAdhAraNamekaM nAmaghaTatvAdivyAH pakaM ghaTatvaM samasti yadavacchinnazaktikatvenaikArthatvaM ghaTasadasya, evaM paTAdipadasyApi, tathA viSNusiMhendrasUryAdisakalaha ripada vAcyasAdhAraNa tadyatiriktAvRtti nai haripadapravRttinimittamastItyato haryAdipadAnAM nAnArthatvameva / kecittu nAmaghaTAdiSu bhAvaghaTasyaiva mukhyaghaTapadavAcyatvAdbhAvaghaTatvasya sakalabhAvaghaTasAdhAraNaghaTatvAvAntarajAtarekatvAttacchaktikatvena ghaTapadasyaikArthatvaM tathA paTAdipadasthApi, haripadavAcyastu bhAvaharirviSNuH siMhaH sUryAdizca vibhinnajAtIya eva, na tatraikaM bhAvaharitvamiti haripadasya nAnArthatvamiti / naigamAdaya RjusUtrAntAzcatvAro'rthanayAssarvAnapi nikSepAnabhyupagacchanti, zabdanayastu bhAvanivepamevAbhyupagacchatIti saiddhAntikAH, RjusUtro dravyanikSepaM nAbhyupagacchatIti vAdisiddhasenadIvAkaramatAnusAriNa ityAdyAstu nikSepaviSayakA vicArA granthAntarato'vaseyA iti dik // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizivAnandavijayaviracita ||ath prazastiH // candrajyotsnAvizadavimale, zrItapAgacchasaMjJe, gacche dhuryA vimalacaritAH, sarvatantrasvatantrAH // vandyA vizve narapapatimukhaiH, prauDhasAmrAjyabhAjo, jIyAsuste vijayapadayuga-nemisUrIzavaryAH // 1 // teSAM vijayini paTTe, siddhAnte gIpatiprabhA viditAH nyAyavizAradabirudA, vijayodayasUripA bhAnti / / 2 / teSAM paTTe, pUjyA:, kaviratnAnaikaguNabhRto vibudhAH // vijayante paravAdiSu, gajeSu paJcAnanA nUnam // 3 // nyAye vAcaspataya-ssUrIzA vijayanandanAH subhagAH siddhAnte mArtaNDAH, zAstreSu vizAradA nityam // 3 // teSAM savijayanandana-sUrINAM pUjyacaramapanAnAm / / ziSyANukazivAnanda-gaNinA svabhyAsinA samyak // mudA nikSepANAM nayaguNayutA tavasubhagA, kRtA mImAMseyaM paramamunivAkyaikazaraNA / / sadA modaM dhattAM vibudhagaNavaMzeSu nitarAM, kSamantAM santo yajinamatavicArAdvirahitam // 5 // dvIpArSivedanetrAbde, zrIvIrajinanivRtteH // vIratRtIyakalkANa-tIthau pUrNAstu siddhidAH // 6 // ||iti munizrIzivAnandavijayagaNivirAceteyaMzrIjainAgamaprati dinikSepANAM nayavicArarUpaMzrInikSepamImAMsAprakaraNam /