Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA - KAE (hindI rUpAntaraNa) I ST Caaina reORDER rUpAntarakAra evaM sampAdaka sAhitya vAcaspati mahopAdhyAya vinayasAgara AcArya DaoN. nArAyaNa zAstrI kAGkara
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha paricaya 'kuvalayamAlAkahA' graMtha mUla prAkRta bhASA meM hai| isa grantha ke racayitA zrImad udyotanasUri haiN| AThavIM zatAbdI ke bhArata ke sAMskRtika jIvana kA sampUrNa citra isameM upalabdha hai| isa grantha se jJAta hotA hai ki bhArata kA videzoM se vyApArika sambandha thaa| jala evaM sthala mArgoM dvArA vyApArI dUra-dUra kI yAtrA karate the / una dinoM vijayapurI evaM sopAraka pramukha maNDiyA~ thiiN| samAja meM vibhinna Ayojana hote the| aneka jAtiyoM kA usa samaya astittva thaa| bhinna-bhinna prakAra ke vastra, alaMkAra evaM vAdyoM kA vyavahAra hotA thA / AcArya udyotanasUri bhAratIya vAGmaya ke bahuzruta vidvAn the| unakI ekamAtra kRti kuvalayamAlAkahA unake pANDitya evaM sarvatomukhI pratibhA kA paryApta niSkarSa hai| unhoMne na kevala siddhAnta granthoM kA gahana adhyayana aura manana kiyA thA, apitu bhAratIya sAhitya kI paramparA aura vidhAoM ke bhI ve jJAtA the / aneka prAcIna kaviyoM kI amara kRtiyoM kA avagAhana karane ke atirikta laukika kalAoM aura vizvAsoM ke bhI ve jAnakAra the| ataH siddhAnta, sAhitya aura loka-saMskRti ke sundara sAmaJjasya kA pratiphala hai unakI kRti kuvlymaalaakhaa| kuDuMgadvIpa, jugasamilA- dRSTAnta, priyaMkara evaM sundarI kI kathA, raNyandura Adi ke dRSTAnta dhArmika varNanoM meM jAna DAla dete haiN| dharmakathA hote hue bhI 'kuvalayamAlA kI sAhityikatA bAdhita nahIM huI hai / udyotanasUri dvArA prAkRta bhASA meM 'kuvalayamAlAkahA' kI racanA vikrama saMvat 835 ke caitra vadI 14, IsvI saMvat 779 mArca mAha kI 21 tArIkha ko 13000 zloka pramANa ke rUpa meM pUrNa kI gaI thii| lagabhaga 100 varSa pUrva AcArya jinavijayamuni kI jAnakArI meM yaha grantha AyA thaa| unhoMne siMghI jainazAstra zikSApITha, siMghI jaina granthamAlA ke granthAMka 46 ke rUpa meM prAkRta bhASA meM sampAdana kara prakAzita kraayaa| yadyapi sva. DaoN0 AdinAtha neminAtha upAdhye dvArA kuvalayamAlA kA samAlocanAtmaka saMskaraNa 1959 I. meM tathA prastAvanA Adi 1970 meM bhAratIya vidyA bhavana, mumbaI se prakAzita hue /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta bhAratI puSpa 326 prAkRtabhASA meM vidvaratna dAkSiNya cihnAGkita zrI udyotana sUrijI dvArA praNIta 'kuvalayamAlA kahA' kA zrIyuta paramAnanda sUri jI ke ziSya zrIratnaprabha sUri jI dvArA saMskRta meM anUdita kuvalayamAlA-kathA (hindI rUpAntaraNa) rUpAntarakAra evaM sampAdaka sAhitya vAcaspati mahopAdhyAya vinayasAgara tathA ma0ma0 rASTrapati-sammAnita AcArya DaoN. nArAyaNazAstrI kAGkara vidyAlaGkAra,DI.liT. prakAzaka prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura ema. esa. pI. esa. jI. cerITebala TrasTa, jayapura
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka: devendrarAja mehatA saMsthApaka evaM mukhya saMrakSaka, prAkRta bhAratI akAdamI 13-e, mena mAlavIya nagara, jayapura-302017 dUrabhASa : 0141- 2524827/2520230 maMjula jaina mainejiMga TrasTI ema. esa. pI. esa. jI. cerITebala TrasTa 13-e maina mAlavIya nagara, jayapura-302017 mobAila naM0 : 93148-89903 prathama saMskaraNa 2013 ISBN 13 : 978-93-81571-27-9 mUlya : 250/- rupaye (c) prakAzakAdhIna lejara TAipa seTiMga prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura mudraka : dI DAyamaNDa priMTiMga presa, jayapura phona : 0141-2562901 Kuvlayamala-Katha Translated & Edited by : M. Vinay Sagar, Dr. Narayan Shastri Kankar Prakrit Bharti Academy, Jaipur M. S. P. S. G. Charitable Trust, Jaipur
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta se saMskRta meM anUdita kuvalayamAlA-kathA ( hindI rUpAntaraNa meM ) rUpAntaraNa-kartA sAhitya- vAcaspati mahopAdhyAya vinayasAgara AcArya DaoN. nArAyaNazAstrI kAGkara vidyAlaGkAra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya 'kuvalayamAlAkahA' graMtha mUla prAkRta bhASA meM hai| isa grantha ke racayitA zrImad udyotanasUri haiN| AThavIM zatAbdI ke bhArata ke sAMskRtika jIvana kA sampUrNa citra isameM upalabdha hai| isa grantha se jJAta hotA hai ki bhArata kA videzoM se vyApArika sambandha thaa| jala evaM sthala mArgoM dvArA vyApArI dUra-dUra kI yAtrA karate the| una dinoM vijayapurI evaM sopAraka pramukha maNDiyA~ thiiN| samAja meM vibhinna Ayojana hote the| aneka jAtiyoM kA usa samaya astittva thaa| bhinna-bhinna prakAra ke vastra, alaMkAra evaM vAdyoM kA vyavahAra hotA thaa| ___ AcArya udyotanasUri bhAratIya vAGmaya ke bahuzruta vidvAn the| unakI ekamAtra kRti kuvalayamAlAkahA unake pANDitya evaM sarvatomukhI pratibhA kA paryApta niSkarSa hai| unhoMne na kevala siddhAnta granthoM kA gahana adhyayana aura manana kiyA thA, apitu bhAratIya sAhitya kI paramparA aura vidhAoM ke bhI ve jJAtA the| aneka prAcIna kaviyoM kI amara kRtiyoM kA avagAhana karane ke atirikta laukika kalAoM aura vizvAsoM ke bhI ve jAnakAra the| ataH siddhAnta, sAhitya aura loka-saMskRti ke sundara sAmaJjasya kA pratiphala hai unakI kRti kuvlymaalaakhaa| kuDuMgadvIpa, jugasamilA-dRSTAnta, priyaMkara evaM sundarI kI kathA, raNyundura Adi ke dRSTAnta dhArmika varNanoM meM jAna DAla dete haiN| dharmakathA hote hue bhI kuvalayamAlA kI sAhityikatA bAdhita nahIM huI hai| kuvalayamAlA-kathA [V]
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyotanasUri dvArA prAkRta bhASA meM 'kuvalayamAlAkahA' kI racanA vikrama saMvat 835 ke caitra vadI 14, IsvI saMvat 779 mArca mAha kI 21 tArIkha ko 13000 zloka pramANa ke rUpa meM pUrNa kI gaI thii| lagabhaga 100 varSa pUrva AcArya jinavijayamuni kI jAnakArI meM yaha grantha AyA thaa| unhoMne siMghI jainazAstra zikSApITha, siMghI jaina granthamAlA ke granthAMka 46 ke rUpa meM prAkRta bhASA meM sampAdana kara prakAzita kraayaa| yadyapi sva. DaoN0 AdinAtha neminAtha upAdhye dvArA kuvalayamAlA kA samAlocanAtmaka saMskaraNa 1959 I. meM tathA prastAvanA Adi 1970 meM bhAratIya vidyA bhavana, mumbaI se prakAzita hue| isa grantha ke anuvAda kA kArya mUrdhanya vidvAn sA. vA. mahopAdhyAya vinayasAgarajI dvArA kiyA gayA hai| Apane apanI umra ke isa par3Ava meM isa grantha ko anuvAdita kara sAhitya jagat meM abhUtapUrva yogadAna diyA hai| isa kRtya ke lie hama Apake AbhArI haiN| AzA hai sudhI pAThakagaNa isase lAbhAnvita hoNge| prakAzana se jur3e sabhI sadasyoM ko dhanyavAda! devendrarAja mehatA saMsthApaka evaM mukhya saMrakSaka prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura [VI] kuvalayamAlA-kathA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpAntarakAra-vaktavya koI bhI deza ho, vahA~ ke sahRdaya vyakti kI antarAtmA sadAcAra se viruddha ho rahe durAcAra se vyathita hue binA nahIM rahatI, bhale hI vyaktigata rUpa se vaha isa durAcAra kA zikAra nahIM huA ho / parantu kuTumba kI ikAI vyakti, samAja kI ikAI kuTumba, pradeza kI ikAI samAja, rASTra kI ikAI pradeza aura vizva kI ikAI rASTra ko durAcAroM se AkrAnta aura duHkhI dekhatA hai to sahRdaya vyakti kA hRdaya svataH hI pighala jAtA hai| vaha ina durAcAroM kA mUla kAraNa vyakti ke mana ko pradUSita honA mAnatA hai| vaha acchI taraha jAnatA hai ki jaba mana pradUSita hotA hai, tabhI vyakti usake prabhAva meM Akara nAnA anartha aura utpAta karane kI ora pravRtta hotA hai / usa samaya usako karttavya - akarttavya kA viveka nahIM rahatA hai / use svArtha dRSTi ke sammukha yaha bhI bodha nahIM hotA hai ki mere kiye gaye anarthoM se dUsaroM ko bhI kaSTa pahu~catA hai| yaha bhI satya hai ki bhale hI usa pradUSita mana vAle vyakti ko usake durAcAra se lAbha mila jAtA ho, abhISTa sukha ho jAtA ho, parantu vaha saba sthAyI nahIM hotaa| vaha svayaM bhI una anarthakArI durAcaraNoM ke kAraNa apane Apako sukhI nahIM samajhatA / usako bhI sukha kI nIMda nahIM aatii| kyA Aja vizva meM phailI nAnA prakAra kI AtaGkakArI pravRttiyoM ko janma dene vAle, protsAhita karane kuvalayamAlA-kathA [ VII ]
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAle sukhI haiM? jyoM-jyoM ina pravRttiyoM ko rokane ke lie upAya/prayAsa kiye jAte haiM- tyoM-tyoM ve raktabIja ke samAna bar3hate hI jAte haiN| isa prakAra samasta vizva kI sukha-zAnti kI sthiti utpanna hotI na dekhakara sahRdaya vyakti zAstrokta bAtoM se, dRSTAntoM se janamAnasa ko pradUSaNa se dUra rakhane ke lie kathA, upanyAsa, nATaka, kAvya Adi ke mAdhyama se svataH sphUrta preraNA se hI udyata hue binA nahIM rhte| unakI lekhanI meM vaha ahiMsaka zakti hotI hai jo bar3e-bar3e AyudhoM meM nahIM hotii| yaha nirvivAda satya hai ki AyudhoM se vaha sthAyI vijaya nahIM milatI hai jo mAnasika pradUSaNa ko dUra karane se milatI hai| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara sabhI deza videza ke mahAmanA vidvAn RSi-muniyoM aura sAdhu-santoM ne vizvakalyANa kI kAmanA se samaya samaya para manuSya ke mAnasika pradUSaNa ko jar3a se ukhAr3a pheMkane ke lie apanI trikAlajayI jo kRtiyA~ prastuta kI, ve avazya hI jIvana meM sadaiva mAnavamAtra dvArA anusaraNIya haiN| unhIM mahAmanA vidvad ratnoM meM dAkSiNya cihnAGkita udyotana sUrijI bhI eka haiN| inhoMne apane samaya kI sarvasAmAnya dvArA dainika vyavahAra meM prayukta kI jAne vAlI "prAkRta" bhASA meM "kuvalayamAlA-kathA" prastuta kI jo janamAnasa ko pradUSaNa se bacana-bacAne kA upAya batAtI hai| pramukha rUpa se isa kRti meM jaina-zAstra meM nirdiSTa sthAyI sukha prApti ke upAya batAye gaye haiN| unakA anusaraNa karane se vyakti ko jahA~ sukhazAntimaya jIvanayApana kI prApti hotI hai, vahIM kisI ke bhI pUrva janma aura jIvana ko jAnane kI bhI apUrva siddhi mila jAtI hai| ___Age calakara jaba "prAkRta" bhASA janasAmAnya kI bhASA nahIM rahI aura isase prAkRtabhASA meM prastuta isa "kuvalayamAlA-kathA" ke upayoga na karane se janasAmAnya vaJcita rahane lagA to tatkAlIna vyAvahArika bhASA "saMskRta" meM isakA rUpAntaraNa zrIyuta paramAnanda sUri jI ke ziSya zrIratnaprabha sUri jI ne kiyaa| gadya-padya rUpa meM mizrita yaha kRti 'campU' kAvya hai aura eka prakAra [VIII] kuvalayamAlA-kathA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ se mahAkavi bANa kI kAdambarI jaisI zailI meM viracita manohara dIrgha kathA hai| mukhya kathA ko bIca-bIca meM aneka avAntara kathAoM ne vistAra kA rUpa pradAna kiyA hai| kathA itanI rocaka aura hRdayagrAhI hai ki use eka hI baiThaka meM par3ha jAne ko mana karatA hai| sampUrNa kathAkRti ko cAra prastAvoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| kRtikAra ne paramparAnusAra prArambha meM maGgalAcaraNa karake kathA kA uddezya batAte hue isako saMvegajananI dharmasaMkIrNa kathA kA rUpa diyA hai| kathA kA sArAMza prastuta karake kathA prArambha kI gayI hai jo anta meM caturtha prastAva meM samApta huI hai| apane kathya ko prabhAvI banAne ke lie jahA~ isameM krodha para caNDasoma, mAna para mAnabhaTa, mAyA para mAyAditya, lobha para lobhadeva, moha para mohadatta Adi kI avAntara kathAyeM dI gayI haiM vahIM vratadRSTAnta, vinayadRSTAnta, yugasamilAdRSTAnta, paramANudRSTAnta prabhRti bhI dRSTAnta prastuta kiye gaye haiN| svanAmadhanya udyotana sUri jI ko 'hI' nAma kI devI ne prasanna hokara jo vRttAnta sunAyA thA, vahI isa "kuvalayamAlA-kathA" meM grathita huA hai| kAlakrama se aba saMskRta bhASA bhI sarvasAmAnya kI dainika vyavahAra kI bhASA na hokara kucha paNDita samAja taka hI simiTa kara raha gyii| isa kAraNa prAkRtabhASA se saMskRta meM rUpAntarita kuvalayamAlA kathA kA lAbha jo saMskRta se anabhijJa haiM unako bhI mile, isa dRSTi se saMskRta meM rUpAntarita kuvalayamAlA kA yaha rASTrabhASA hindI meM advitIya rUpAntaraNa taiyAra kara prakAzita kiyA jA rahA hai| vaise bhI vizva kI sabhI bhASAoM meM yaha rUpAntarita ho to mAnavamAtra ko isase anirvacanIya lAbha hone kI parama AzA hai| AbhAra mere zirazchatra pUjya pAda zrIyuta jinamaNisAgarasUrijI mahArAja ke amogha zubhAzIrvAda kA hI suphala hai ki maiM sAhitya-yajJa meM sammilita ho sakA, unhIM kI anta:preraNA se Aja bhI isa sAhitya-kSetra meM pravRtta huuN| isake sampAdana evaM rUpAntaraNa meM mere anujakalpa paNDita nArAyaNazAstrI kAGkara jo ki rASTrapati puraskAra se bhI sammAnita haiM, unhoMne isameM pUrNa rasa lekara kuvalayamAlA-kathA [IX]
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvAtmanA sahayoga diyA hai / caturtha prastAva unhIM ke dvArA rUpAntarita hai| isake liye maiM unako apanA atyanta hArdika AzIrvAda detA hU~ / maiM apanI divaGgata puNyAtmA dharmapatnI zrImatI santoSa jaina ke prati bhI apanI bhUyasI kRtajJatA jJApita karatA hU~, jisane mujhe gArhasthya - cintA se mukta hokara isa duSkara sAhitya sAdhanA vrata ke nirvahaNa meM satata saMlagna rahane ke lie avirata protsAhita kiyA hai| jyeSTha putra AyuSmAn maJjula, putravadhU nIlama, kaniSTha putra vizAla, pautrI titikSA aura pautra varddhamAna ke saujanya, sneha, samarpaNa aura sahayoga ke lie unako bhI Dhera sAre sAdhuvAda aura antaraGga AzIrvAda / anta meM prAkRta bhAratI akAdamI ke saMsthApaka evaM mukhya saMrakSaka sAhityAnurAgI, parama zraddheya zrImAn devendrarAja jI mehatA ke prati bhI sadA sarvathA sakArttajJya natamastaka hU~, jinake mahAn anugraha se prAkRta bhASA se saMskRta meM anUdita 'kuvalayamAlA - kathA' aba hindI rUpAntaraNa meM prakAzita hokara sAhityAnurAgI pAThaka - vRnda ke karakamaloM meM pahu~ca rahI hai / paramapitA paramezvara inako sArogya, samRddhimaya aura sudIrghAyuSya pradAna kareM / [ X ] vinayAvanata ma0 vinayasAgara mAnada nidezaka, prAkRta bhAratI akAdamI kuvalayamAlA-kathA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vItarAgAya namaH kuvalayamAlA-kathA (hindI rUpAntaraNa)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prastAva jinhoMne apane teja se dUsare saba tejoM ko asta kara diyA hai jo ajJAnarUpI andhakAra se rahita haiM, jinheM buddhimAn jana purANapuruSa kahate haiM, una suvarNa- sarIkhe varNa vAle paramAtmA ko praNAma ho| ___ loka aura aloka sambandhI saba bAtoM ko jAnane vAle, mokSa ke khule hue dvAra, sadguNoM ke sthAna, jinake caraNa kamala tInoM lokoM dvArA stuti karane yogya haiM, jinake dharma kA prabhAva tInoM lokoM ke jIvoM kA hita karane vAlA hai, aise prathama tIrthaMkara zrIRSabhanAtha tathA anya tIrthaMkara cirakAla taka manuSyoM ko Ananda deveN| ___ jaise candramA kiraNoM se kumuda kA vikAsa tathA andhakAra ko dUra karatA hai, usI prakAra zrIzAntinAtha rUpI candramA manuSya ke donoM netroM ko Ananda deveN| mokSa ke sthAna rUpa, zivA rAnI ke suputra zrI neminAtha aise mokSa ko deveM, jisase kabhI phira janma na lenA pdd'e| janma se lekara anta taka pAlana kiye hue una jinendra ke brahmacarya ko kauna nahIM jAnatA? jo bhagavAn namra hue nAga kI maNiyoM meM pratibimbita hokara, aise zobhita hue, mAnoM AThamUrti vAle hoM aura jo bhagavAn ahaGkAra aura krodharUpI citA ko nisteja karane meM samartha haiM, ve bhagavAn pArzvanAtha tumhArA kalyANa kreN| jina paramAtmA mahAvIra ke nAma rUpI mantra ke japane se sAre pApa aise bhAga jAte haiM, mAno bhagavAn ke caraNa ke agra bhAga meM cihna ke bahAne se raha rahe
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4] kuvalayamAlA-kathA siMha ke Dara se hAthI bhAga jAte haiM, ve bhagavAn tumhAre mokSa rUpI sukha kA vistAra kreN| ___ kavi loga jisa devI kI kRpA se amUlya aura avinazvara tathA suguNa meM manohara kAvya rUpI vastra kI racanA karate haiM, vaha sarasvatI devI tumhAre manoratha ko pUrA kre| jina guru ke go-saMga se jJAna rUpI kamala avazya khila jAte haiM, una ajJAnarUpI andhakAra ke samUha ko nAza karane vAle tathA do prakAra zArIrika aura AdhyAtmika kAnti se zobhAyamAna guru ko maiM harSa ke sAtha praNAma karatA huuN| artha ke vistAra rUpI sugandha ko sUMghane ke lie paNDita rUpI bhaure jisameM ikaTThe hue haiM, aisI kuvalaya-kamala kI mAlA kI taraha yaha kuvalayamAlA nAma kI kathA, isa kuvalaya bhUmaNDala meM jayavantI hove| paNDitoM ke mana rUpI mAnasa-sarovara meM rAjahaMsI jaisI yaha 'kuvalayamAlA' nAma kI kathA pahale-pahala zrI dAkSiNyacihna sUri ne prAkRta bhASA meM racI thii| usI ko maiM (ratnaprabhasUri) campU rUpa se saMskRta bhASA meM racatA huuN| vidvAn loga prasannatA ke sAtha isakA avalokana kreN| cAra gatiyoM meM utpanna hone vAle pApoM se bhare hue isa apAra saMsArarUpI samudra meM ghUmate-ghUmate bar3I kaThinAI se yaha manuSya janma prApta hotA hai| usameM bhI puruSatva bar3A durlabha hai| isalie jina puruSoM ko puruSatva prApta huA hai unheM puruSArthoM meM Adara karanA caahie| puruSArtha tIna prakAra ke haiM- dharma, artha aura kaam| tathA kisI-kisI puruSa ko mokSa nAma kA cauthA puruSArtha bhI siddha karane yogya hai| ina puruSArthoM rahita manuSya, cAhe vaha kaisA hI sundara ho, to bhI usakA jIvana jaMgala meM khile hue mAlatI ke phUla kI taraha vRthA hai| ina puruSArthoM meM eka dharma puruSArtha hI vizeSa kalyANa karane vAlA hai| dharma saMsAra meM aneka taraha kA phailA huA hai| kintu jaise saba maNiyoM meM kaustubha maNi, hAthiyoM meM airAvata hAthI, samudra meM kSIra samudra, manuSyoM meM cakravartI, vRkSoM meM kalpavRkSa, parvatoM meM sumeru parvata aura saba devoM meM indra zobhita hotA hai, usI prakAra saba dharmoM meM jinendra bhagavAn kA kahA huA dharma zobhita hai| prathama prastAva
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [5] jinendra bhagavAn kA kahA huA dharma cAra prakAra kA hai-dAna, zIla, tapa aura bhaavnaa| saMsAra bhara meM jinakI kIrti phailI huI hai una AdinAtha ne dhana sArthavAha ke bhava meM muniyoM ko ghI kA dAna karake dAna dharma kI sthApanA kI thii| usake bAda siddha aura gandharva Adi ke sAmane bhagavAn ne yaha pratijJA kI ki - "maiM kisI prakAra kA pApa kArya nahIM kruuNgaa|" arthAt cAritradharma ko svIkAra karake zIladharma ko sthApita kiyaa| isake pazcAt eka varSa kA upavAsa karake tapa dharma kA prakAza kiyaa| phira ekatvabhAvanA azaraNabhAvanA, tathA karmavargaNA, karmabandha aura mokSa, narakagati, tiryaJcagati, manuSyagati aura devagati meM Ane jAne se hone vAle sukha-duHkha tathA dharmadhyAna zukla dhyAna ityAdi kI bhAvanAoM ko vicAra karake bhagavAn ne bhAvanAdharma ko pragaTa kiyaa| Ajakala ke manuSya meM na to vaisI zakti hai na vaisA saMhanana hii| isalie hama logoM ne usa U~ce darje ke dAna, zIla aura tapa ko prAyaH chor3a diyaa| aba hama logoM ko saMvega utpanna karane ke lie bhAva dharma hI upayogI hai, kyoMki sajjanoM ke jhUThe ko dikhAne ke lie hama loga taiyAra rahate haiM, citta sadA pramAdI rahatA hai, duSToM kI saMgati meM rahanA par3atA hai aura dUsare ke avaguNoM kI dekhAdekhI karate haiN| ata: jinendra bhagavAn ke, munivaroM ke tathA anya satpuruSoM ke acche guNoM kA kIrtana karake apanA-apanA janma saphala karanA caahie| pahale pAdalipta, zAtavAhana, SaTkarNa, kavi mAlAka, devagupta, bandika, prabhaJjana aura zrIharibhadra sUri vagairaha jo mahAkavi ho cuke haiM, jinakA eka eka kAvya Aja bhI sajjanoM kA mana lubhA letA hai, unakI kavitva kI zakti kA hama kisa prakAra anubhava kara sakate haiM? yadi makar3I ke jAla ke tantuoM se madonmatta hAthI bA~dhe jA sakeM, tuccha guJjA phaloM (ghuGgaciyoM) se vidruma maNi zobhA pA sake, kAca ke Tukar3oM se vaiDUrya maNi jaisI kAnti prakAzita hone lage, bhujAoM se samudra pAra kiyA jA sake, yA tarAjU se meru parvata tolA jA sake to buddhimAnoM ke citta ko prasanna karane vAlI kathA mujha jaise vyakti se racI jA sakatI hai| yaha kathA maiMne apane kavipane ke ghamaNDa meM Akara, vyAkaraNazAstra kI paNDitAI batAne ke lie yA U~ce tarkazAstra kI vidvattA jatAne ke lie yA sAhityazAstra meM maiM pUrA hU~-pUrNa vidvAn hU~-yaha pragaTa karane ke lie nahIM racI hai, parantu apane vinoda ke lie hI likhI hai| prathama prastAva
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] kuvalayamAlA-kathA kathA pA~ca prakAra kI hai - 1 sakala, 2 khaNDa, 3 ullApa, 4 parihAsa aura 5 vr| ye kathAe~ loka meM prasiddha haiM / jisameM ina pA~coM kA varNana hotA hai, saMkIrNa kathA kahalAtI hai| isa grantha meM saMkIrNa kathA kahI jAyagI / vara tIna prakAra kI hai - 1 dharmasaMkIrNa 2 arthasaMkIrNa aura 3 kAmasaMkIrNa / isa grantha meM dharmasaMkIrNa kathA kahI jAyagI / dharmakathA bhI cAra prakAra kI hai - 1 AkSepiNI, 2 vikSepiNI, 3 saMvegajananI aura 4 nirvedajananI / AkSepiNI arthAt mana ke anukUla, vikSepiNI arthAt mana ke pratikUla, saMvegajananI arthAt vairAgya utpanna karane vAlI, nirvedajananI arthAt saMsAra para kheda utpanna karane vaalii| yahA~ saMvegajananI kathA kahI jaaygii| isa kathA kA zarIra yaha hai ki isameM samyaktva kA lAbha rahA huA hai, paraspara mitra kA kArya kiyA huA hai aura mokSa gamana rUpI sAra bharA huA hai / yaha kathA - zarIra zrIdAkSiNyacihna sUri ne racA hai kathA kA sArAMza 1 isa kathA kA mukhya nAyaka kuvalayacandra hai| pahale usakA janma, phira usake pUrva devamitra dvArA haraNa kiyA jAnA, nirjana vana meM kuvalayacandra dvArA siMhadeva aura muni kA dekhA jAnA, munirAja se pA~ca manuSyoM ke pUrvabhava kA vRttAnta sunanA, usa siMha ko samyaktva kI prApti ho jAnA, samyaktva grahaNa karake pA~coM kA svarga meM jAnA, svarga meM taraha taraha ke bhoga bhoga kara phira bharata kSetra meM janma lenA aura eka dUsare ko binA pahacAne hI kevalI bhagavAn ke pAsa bodha pAkara saMvega prApta karanA tathA tIvra tapasyA se samasta karmoM kA nAza karake mokSa pAnA, ityAdi bAtoM kA varNana isa kathA meM kiyA gayA hai| zrI dAkSiNyacihna sUri para ' hrI' nAma kI devI prasanna ho gaI thI / usane jo vRttAnta sunAyA vahI isa 'kuvalayamAlA' nAma kI kathA meM gU~thA gayA hai| usI ke anusAra asAra vacanoM vAle maiMne bhI ise racA hai / mahAtmA puruSoM ko cAhie ki ve ise par3heM aura suneN| kahA bhI hai nistejaso'pi mAhAtmyaM, mahAnarpayati zritaH / bhargasaMsargataH pazya, pAvitryaM bhasmano'pi hi / / arthAt- vastu cAhe tuccha hI ho, parantu use yadi mahApuruSa Azraya de deveM to vahI mahattva vAlI samajhI jAtI hai| dekhiye, zivajI ke saMsarga se rAkha bhI pavitra kahalAtI hai| prathama prastAva
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [7] kuvalayamAlA-kathA sajjanoM ko cAhie ki ve durjanoM ko dUra se hI dutakAra deveM, kyoMki durjana dvidhA=donoM prakAra se sva arthAt dhana aura jIvana, dene para bhI dUsaroM ko do kara detA karatA hI hai| khaira, sajjana aura durjana donoM hI apane apane kAmoM meM lIna rahate haiM, ataH donoM kI carcA chor3akara AtmakalyANa ke lie saMkSepa se yaha kathA kahatA huuN| prathama prastAva
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA-prArambha jambUdvIpa meM dvitIyA ke candramA ke AkAra kA chaha khaNDa vAlA bharata kA dakSiNArdha kSetra hai| bharatakSetra meM vinItA nAma kI eka nagarI hai| vaha madhyadeza kI bhUmi ke mukuTa kI maNi sI jAna par3atI hai| isa nagarI meM mahApuruSa nAbhi rAjA ke putra zrIRSabhadeva kA jaba rAjyAbhiSeka huA, taba indra kA Asana kA~pane lgaa| Asana ke kA~pane se usane avadhijJAna ke dvArA jAnA ki bhagavAn ke rAjyAbhiSeka kA samaya hai| indra AyA aura usane rAjyAbhiSeka kiyaa| bAda meM yugaliyA kamala ke patte ke done meM pAnI bhara kara abhiSeka ke lie Aye aura bhagavAn ko alaMkRta dekha, unake donoM caraNoM para jala chor3akara abhiSeka kiyaa| indra ne yaha dekhakara harSa ke sAtha kahA-"yaha nagarI uttama aura vinayavAn puruSoM se bharI huI hai| taba hI se isa nagarI kA nAma 'vinItA' par3a gyaa| isI nagarI meM prasanna citta vAle bhakti aura zubha vAsanAoM se bharapUra anta:karaNa vAle indra ne ananta mahimamaya aura anupama zarIra rUpI lakSmIvAle zrI RSabhadeva ke lie eka manohara, sundara aura U~cA mahala bnaavaayaa| U~ceU~ce devAlayoM para laTakane vAlI dhvajAoM ke vastra mAno usa nagarI ke hAtha the aura una hAthoM se 'merI sarIkhI dUsarI koI nagarI nahIM hai' aisA batalAtI huI vaha nagarI zobhA pA rahI thii| zarad Rtu kI zobhA ko dhAraNa karane vAlI, camakatI huI sphaTika maNi kI banAI gaI aura jinake UparI hisse mAno AkAza ko cUmate hoM aisI haveliyA~ AkAza meM calane vAle sUrya ke ratha ko kharola detI thiiN| vinItA nagarI meM mRdaGga hI do mukha vAlA thA, talavAra hI tIkhI thI, ghUmate phirane kI Adata bhauMro meM hI thI, candramA hI kalaGkI thA, rAjahaMsa prathama prastAva
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [9] hI pravAsI the, mora hI citravicitra the, bAlaka hI avinayI the, bandara hI capala the, agni hI kisI ko santApa pahu~cAtI thI, kintu manuSya koI aisA na thaa| vahA~ ke patthara susparza vAle cikane, jala amRta jaisA aura vRkSa saba chAyAdAra hI the| RSabhadeva ke nivAsa ke lie indra kI AjJA se devoM ne usa nagarI ko banAyA thA, ataeva usakA pUrA varNana to ho hI kaise sakatA hai? vahA~ aneka acambhe ke sthAna the, jinheM dekhakara musAphira loga apanI thakAvaTa tathA pravAsa bhUla jAte the| aisI koI cIja na thI jo vahA~ sahaja hI na mila jaay| kahAniyoM meM jo cIjeM sunI jAtI thIM, ve bhI vahA~ dekhane ko milatI thiiN| usa nagarI meM ha~soM kA hI zarIra Ter3hA-meDhA thA, macchoM meM hI kula kA kSaya dekhA jAtA thA aura prasUtigRha meM hI ariSTa thA, parantu logoM meM vakratA, kula kA kSaya yA ariSTa nahIM thaa| na usameM manuSya tathA sarovara kamalAzrita savRtta se zobhA pAne vAle, svaccha, sacchAyA vAle aura dvijoM se bhUSita the| jAna par3atA thA ki striyoM ke mukhakamala kI sundaratA se hArakara lajjA ke mAre kamala kI paMkti sarovara ke jala meM tapasyA kara rahI hai| vaha nagarI akhaTa vibhUti vAle gharoM kI U~cI-U~cI dhvajAoM se DhaMkI huI thI, isalie vahA~ ke logoM ko sUryamaNDala dikhAI na detA thaa| vahA~ ke rAjA kA nAma dRDhadharmA thaa| vaha svabhAva kA sarala, caturatA kA bhaNDAra, dAna dene meM zUravIra, dayAlu, zaraNa meM Aye hue kI rakSA karane vAlA aura madhura vacana bolatA thaa| vaha rAjA durbhAgya rUpI zIta se satAye hue prANiyoM ke lie agni sarIkhA thA, kintu svayaM agnirUpa krodhI nahIM thaa| acche AdamiyoM ke mukha- rUpI kamala ko khilAne ke lie sUrya ke samAna thA, kintu svayaM sUrya nahIM thaa| AtmIya jana rUpI kalpavRkSoM ko harAbharA karane ke lie varSA Rtu ke samAna thA, premI jana rUpI kamaliniyoM ke lie hemanta Rtu ke samAna thA, apanI strI rUpI kunda latAoM ke lie zizira Rtu ke samAna thA, mitra rUpI vana ke lie vasanta Rtu ke samAna thA aura zatru rUpI jalAzayoM ke lie grISma Rtu ke samAna thaa| vaha rAjA apane rAjya meM satayugI avatAra sA thA aura zatru rAjAoM ke deza meM kalikAla ke samAna thaa| vaha apanI patnI meM saMtoSI thA, kIrti pAne meM santoSI na thaa| guNoM kA lobhI thA, para dhana kA lobhI na thA, use subhASita sunane kI icchA rahatI thI, parantu kukarma karane kI icchA na prathama prastAva
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10] kuvalayamAlA-kathA hotI thI, vaha saba kalAoM meM nipuNa thA, kintu mIThe aura khuzAmadI vacana bolane meM nipuNa na thaa| talavAra kI teja dhAra se vidAraNa kiye hue zatruoM ke hAthiyoM ke gaNDasthala se gire hue motiyoM se samasta bhUtala ko bhUSita karane vAle, berokaToka saba jagaha phaile hue asIma pratApa se tamAma zatruoM kI kIrti vAle sarovaroM ko sokhane vAle zarad Rtu ke candramA kI cA~danI kI bhA~ti nirmala guNoM vAle, asIma saubhAgya rUpI lakSmI ne apanI icchA se jisake zarIra kI vibhUti ko kaTAkSa kA nizAnA banAyA thA aise, name hue aneka rAjAoM ke mastakoM para rakhe hue aneka maNimaya mukuToM ke agrabhAga meM nikalI huI dedIpyamAna kAnti ke samUha se jisake caraNa kamala citra vicitra ho gaye the aise aura apane pratApa se AkramaNa kiye gaye dizA-maNDala ke chora taka jisakI AjJA ne vizrAma pAyA thaa| aise rAjA dRDhadharmA kI svayaMvara meM paraNI huI priyaGguzyAmA nAma kI priyA thii| vaha viSNu ke lie lakSmI kI taraha tathA candramA kI cAMdanI kI bhA~ti ranavAsa bhara kI rAniyoM meM mukhya thI aura samasta guNoM se manohara thii| vaha apanI bejor3a rUpa se deviyoM ko lajjita karatI, dUsarI jagaha na pAne jAne vAle pavitra saundarya se bar3hI huI nirmala cAMdanI kI bhA~ti dedIpyamAna aura sadA saddhyAna aura saddharma meM sAvadhAna rahane vAlI thii| jaise indra indrANI ke sAtha viSayasukha bhogatA hai usI prakAra dRDhadharmA ne bhI priyaGguzyAmA ke sAtha kucha dina bitaaye| kisI samaya dRDhadharmA apane thor3e se mantriyoM ke bIca apanI antaraGga sabhA meM baiThA thaa| priyaGgazyAmA bhI usake bAIM ora Ananda ke sAtha baiThI thii| usa samaya hAtha meM char3I liye hue eka pratihArI (sevikA) AI aura rAjA ko bar3e bhakti bhAva se praNAma karake bolI-"deva! usa dina ApakI AjJA se zabara senApati kA putra suSeNa mAlavA ke rAjA ko jItane ke lie gayA thaa| isa samaya vaha darvAje para khar3A hai aura Apake caraNa kamala ke darzana karanA cAhatA hai|" rAjA - Ane do| pratihArI - mahArAja kI AjJA pramANa hai| itanA kahakara vaha use bhItara le aaii| suSeNa ne rAjA ko dekhA aura kucha pAsa Akara unheM namaskAra kiyaa| rAjA ne 'Asana' kahate hue sira para prathama prastAva
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [11] hAtha pherakara usakA Adara kiyaa| senApati ne rAnI ko bhI praNAma kiyA aura mantriyoM ke pAsa yogya Asana para baiTha gyaa| apanI sneha bharI aura ujjvala palakoM vAlI A~khoM se hRdaya meM rahe hue harSa kI bUMdeM nikAlate hue rAjA ne pUchA-"suSeNa! Ananda meM to ho?" suSeNa - Apake caraNa yugala ke darzana se Aja bhI maiM sakuzala huuN| rAjA - mAlavarAja ke sAtha kyA kaisA huA? suSeNa - ApakI AjJA se usa dina caturaGga senA vAle mAlavarAja ke sAtha apanI lar3AI huii| cAroM ora phailI huI merI senA ne Apake pratApa se zatru kI senA ko chinna bhinna kara diyA aura usake pAsa jo kucha thA, sabhI lUTa liyaa| zatru kI senA meM pA~ca varSa kA rAjakumAra bAlaka hI hai parantu vaha bAlaka sarIkhA na thaa| vaha apanI nija kI zakti se yuddha karatA thA, use bhI hamane pakar3a liyA hai| vaha kumAra abhI darvAje para khar3A hai| rAjA ne yaha bAta sunakara rAjakumAra ko andara lAne kI AjJA dii| mAlavakumAra mahendra dInatA rahita dRSTi se dekhatA huA sabhA meM aayaa| vaha aisA mAlUma hotA thA ki saba guNoM vAlA gandhahastI ho| vaha camakate hue saubhAgya se sundara mAlUma hotA thaa| usake avayava pavitra zobhA se lAvaNyayukta the aura zarIra campaka vRkSa ke phUla kI taraha ujjvala aura komala thaa| sacamuca kumAra aneka guNoM kA mandira hI hone vAlA thaa| rAjA ne use uchAha ke sAtha prema pUrvaka donoM bhujAoM meM pakaDa kara apanI goda meM baiThA liyaa| rAjA kI aisI dazA huI jaise samudra candramA ko dekhakara uchalane lagatA hai| rAjA ne use chAtI se lagAkara kahA- "ahA! kumAra kA pitA vajra kI taraha kaThora hRdaya kA jAna par3atA hai, jo kumAra se viyoga ho jAne para bhI aba taka jIvita hai|" rAnI bhI devakumAra sarIkhe kumAra ko dekhakara putra kI taraha prema dhAraNa karatI huI bolI- "jisakI kuMkha meM rohaNAcala sarIkhA asAdhAraNa guNoM vAlA putra paidA huA hai, vaha mAtA dhanya hai| lekina vaha strI bar3I nirdaya mAlUma hotI hai jo aise putra ke viraha hone para bhI prANa dhAraNa kiye hue hai|" yaha sunakara mantrI bole- "jahA~ bhAgya kA phala hI aisA ho vahA~ rAjA kyA kare? yaha Apake puNya kA phala hai, kahA bhI hai prathama prastAva
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12] kuvalayamAlA-kathA bhaveyurna bhaveyurvA, yasya kasyApi bhuuspRshH| atIva syuH punaH puNya,-vazataH sarvataH shriyH|| arthAt kisI ke yahA~ lakSmI hotI hai, kisI ke nahIM bhI hotI aura kisI ke atyanta puNya ke udaya se saba prakAra kI lakSmI hotI hai| ___hRdaya ke duHkha rUpI agni kI jvAlA se kumAra kA citta jhulasa gayA thaa| vaha usI samaya A~sU bahAkara rone lgaa| vaha aisA jAna par3ane lagA ki jala kI taraGga se sau patte vAlA kamala baha rahA ho yA udayAcala parvata kA Azraya lene vAle (udita hote samaya ke) sUryamaNDala kI kiraNoM se tiraskRta dhUsara varNa vAle candramA kA bimba ho yA jalate hue dIpaka kI lau se saMtApita mAlatI kA phala ho| bAlaka ke mu~ha kI ora dekhakara rAjA bolA- "isake mana meM koI bahuta bar3A duHkha hai|" aisA kahate hI usakI donoM A~kheM A~suoM se bhara aayiiN| svabhAva se dayAvatI rAnI kI A~khoM se usake kuca kumbhoM para girane vAlI A~suoM kI bUMdoM se vaha aisI mAlUma hone lagI ki hAra pahana liyA hai| rAjA ne apane kapar3e ke chora se bAlaka kA mukha kamala poMcha diyaa| naukara ThaNDA pAnI lAye aura rAnI tathA mantriyoM ne usakA mu~ha dho diyaa| rAjA bolA "suraguru vagairaha mantriyoM! batAo, merI goda meM baiThA-baiThA yaha bAlaka kyoM rone lagA?" eka mantrI - Akhira bAlaka hai| mAtA pitA ke viyoga se mana meM du:kha huA hogA aura isIse rone lagA hogaa| isake sivAya aura kyA kAraNa ho sakatA hai? dUsarA mantrI - mahArAja, Apako dekha kara ise apane mAtA-pitA kA smaraNa ho AyA aura isI kAraNa ro pdd'aa| tIsarA mantrI - svAmin ! ise yaha nahIM mAlUma hai ki mere mAtA-pitA kaisI dazA meM haiM? isI se yaha rone lgaa| rAjA - isa viSaya meM hama loga anumAna baaNdhe| isI bAlaka se pUchanA caahie| yaha kaha kara usane pUchA- "beTA mahendrakumAra! batAo tuma kyoM roye?" rAjA kI bAta suna kumAra ne hicakiyA~ lete-lete mIThe aura gambhIra zabdoM meM kahA-"dekhiye, bhAgya kA kaisA anokhA khela hai| indra ke samAna parAkrama prathama prastAva
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [13] vAle mere pitA ko rAjya se cyuta honA par3A aura mujhe zatru kI goda meM Akara isa zocanIya dazA ko prApta honA pdd'aa| rAjendra! isa zoka ke kAraNa hI mere A~sU na ruka ske|" __"aho! isake mukha se aise madhura vacana nikale? isake vacanoM se mAlUma hotA hai ki ise kArya-akArya kA kaisA vicAra hai? aho, yaha saba Azcaryajanaka hai|" isa prakAra kahate hue rAjA ne mantriyoM ke mu~ha kI tarapha dekhaa| mantrI bole "mahArAja! isameM kucha Azcarya nahIM hai| cane kI barAbara agni kA bhI svabhAva jalA DAlane kA hotA hai| sarasoM barAbara ratna bhI bezakImatI hotA hai| mahAn vaMzoM meM utpanna hone vAle rAjaputra, sattva, puruSArtha aura mAna se paidA hue guNoM kI vibhUti ke sAtha hI sAtha bar3e hote haiN| svAmin ! yaha mAmUlI AdamI nahIM, varan svarga se Aye hue devoM ke kucha karma bAkI bace rahate haiM, unhIM se ve aise vaMza meM utpanna hote haiN| "bezaka yahI bAta hai" kahakara rAjA ne kumAra se kahA-"vatsa, cintA se citta meM ghabarAhaTa na laao| maiM tumhArA zatru thA, yaha bAta ThIka hai, para aba nahIM huuN| jaba se tU mahala meM AyA tabhI se tU aura tere pitA mAlavAdhIza mere mitra haiN| tU mere putra ke tulya hai| yaha jAnakara adhIra na hoo| maiM tumhArA zatru hU~, yaha buddhi tyAga do| beTe! yahA~ apane ghara kI taraha khelo-kuudo| saba acchA hI phala hogaa|" isa prakAra samajhA-bujhAkara rAjA ne apane gale kA hAra utArakara kumAra ke kaNTha meM pahanA diyA aura supArI ke cUrNa se yukta nAgavela kA pAna khAne ko diyaa| kumAra ne 'mahAprasAda' kahakara svIkAra kiyaa| isake bAda rAjA ne kumAra ko suraguru nAma ke pradhAnamantrI ko sauMpa diyA aura hidAyata kara dI ki ise sAvadhAnI se ramAiye ki yaha apane mA~-bApa kI yAda na kare aura aisA yatna karanA ki yaha mujha nipUte kA putra ho jaave| phira thor3I dera taka mahArAja sabhA meM baiThakara siMhAsana se uThe aura dina ke saba Avazyaka kArya karate-karate dina samApta ho gyaa| rAjA dUsare dina kula-parvatoM ke bIca rahe hue sumeru parvata kI taraha mAlika rAjAoM ke bIca meM bAhara ke sabhAmaNDapa meM baiThe hue the| usa samaya ranavAsa meM rahane vAlI sumaGgalA nAma kI dAsI aaii| vaha dhule hue do sapheda prathama prastAva
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] kuvalayamAlA-kathA vastra pahane huI thI aura mAGgalika kaNThasUtra ke AbhUSaNa se hI zobhA pA rahI thI / usakI cAla rAjahaMsI jaisI thI / rAjA ne use Ate dekhaa| usane A hI rAjA ke dAhine kAna meM dhIre-dhIre kucha kahA tyoM hI rAjA siMhAsana se uThakara priyaGguzyAmA ke bhavana kI ora cala diye| rAste meM rAjA ne socA'sumaGgalA kahatI hai naukaroM ke nAnA prakAra se samajhAne para bhI Aja rAnI ne na AbhUSaNa pahane na bhojana hI kiyA / kevala asIma mauna dhAraNa kara liyA hai| bhalA, rAnI ke kopa kA kyA kAraNa hogA? vicAra kara dekhU~ / striyoM ke kopa ke kAraNa saMbhavata: pA~ca hote haiM- eka to prema kI zithilatA, dUsarA gotra nAma kA skhalana, tIsarA cAkaroM kA avinayI honA, cauthA sauta ke sAtha kalaha honA aura pA~cavA~ sAsU ke dvArA tiraskAra kiyA jAnA / inameM se pahale mere prema meM zithilatA to AI nahIM kyoMki vaha to mere prANoM kI bhI svAminI hai, phira dUsare kI to bAta hI kyA ? dUsare nAma kI bhI skhalanA nahIM huI kyoMki maiM ranavAsa kI tamAma dAsiyoM ko bhI usI ke nAma se pukAratA huuN| tIsarA kAraNa bhI nahIM ho sakatA kyoMki naukara cAkara kadAcit merI AjJA kA ullaGghana kara deveM para rAnI kI AjJA bhaGga nahIM kara sakate / sautoM kI kalaha bhI kAraNa nahIM ho sakatA kyoMki ranavAsa kI sabhI striyA~ rAnI ko devatA ke samAna samajhatI haiN| rahA sAsU ke dvArA tiraskAra honA so jaba se merI mAtA-pitA ke sAtha agni meM praveza karake devI bana cukI hai taba se tiraskAra honA saMbhava hI nahIM hai / phira kyA kAraNa hogA?' isa prakAra socate - vicArate rAjA devI ke nivAsa bhavana meM phuNce| vahA~ rAnI na dikhAI par3I to usane dAsI se pUchA "devI kahA~ hai?" dAsI ne uttara diyA- "mahArAja ! devI kopabhavana meM baiThI haiN|" rAjA kopabhavana meM gyaa| vahA~ usane hAthI ke dvArA ukhAr3I huI kamalinI yA TUTI huI vanalatA yA nikAlI huI puSpamaJjarI kI taraha murajhAI huI rAnI ko dekhaa| rAjA bahuta bArIka najaroM se dekhatA huA usake pAsa phuNcaa| rAnI bhI a~gar3AI letI huI apane Asana se uThI aura rAjA ko Asana diyaa| rAjA aura rAnI donoM Asana para baiThe / rAjA ne kahA - " kupita priye ! zarad Rtu ke meghoM dvArA hata hue kamala kI taraha tumhArA mukha kyoM ho gayA hai? mujhe nahIM mAlUma ki mujhase yA dUsare kisI se koI aparAdha bana gayA hai| bana gayA ho to btaao| kyA maiMne tumhAre bhAI-bandhuoM kA satkAra nahIM kiyA? tumhAre sevaka kyA vinIta nahIM haiM? tumhArI sauteM kyA tuma se viruddha ho gaI haiM? kisa kAraNa tumane kopa kiyA hai?" prathama prastAva
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA - kathA [15] rAnI aise vacana sunakara kucha kucha muskurAtI huI amRta ke samAna vacana bolI - "svAmin! Apake caraNa kamaloM kI kRpA se mujhe kisI prakAra kI kamI nahIM hai| aneka rAjA apane mastaka ke mukuTa kI maNi se jinake caraNoM kA sparza karate haiM aise ApakI patnI ho karake maiM apane ko bhAgyazAlinI samajhatI hU~ / kintu yahA~ rahate hue mAlavarAjakumAra ko dekhakara Azcarya hotA hai ki usa puNyavatI mAlavarAja kI patnI ke aisA putraratna utpanna huA hai aura Apa jaise svAmI hone para bhI mujha abhAginI ke koI putra nahIM hai / isa prakAra vicAratevicArate mujhe apane Upara udAsI aura Apake Upara kopa huA / " yaha sunakara cakita citta vAle aura nIti meM pracetA muni ke samAna rAjA ne vicAra kiyA - 'aho ! dekho strIjAti kI mUrkhatA ! isa prakAra ke jhUThe aura asambaddha pralApoM se kAminiyA~ kAmI janoM ke citta ko hara letI haiM, aisA mana meM socakara rAjAne kahA- "devi, yadi tumhAre kopa kA yahI kAraNa hai to isakA kyA upAya hai? putra kA honA bhAgya ke adhIna hai| isameM puruSArtha yA kisI dUsare upAya kI dAla nahIM galatI - kucha nahIM calatI, kahA bhI hai anudyamAya krudhyanti, svajanAya kubuddhayaH / daivAyattAH punaH sarvAH, siddhayo neti jAnate / / arthAt khoTI samajha ke manuSya udyama se rahita svajana para krodha karate haiM , para yaha nahIM jAnate ki sArI siddhiyA~ bhAgya ke adhIna haiN| isalie he devi ! aisI hAlata meM binA kAraNa hI kyoM kopa karatI ho?" rAnI ne kahA " nAtha ! binA kAraNa mujhe krodha nahIM AyA, varan kAraNa pAkara hI huA hai| Apa prayatna karake kisI devatA kI ArAdhanA karake putra kI yAcanA kareM to kyA hamArA manoratha pUrA nahIM ho sakatA? avazya ho sakatA hai| ataH devatA kI ArAdhanA karake mujha abhAginI para kRpA kIjiye" itanA kahakara rAnI rAjA ke pairoM para gira pdd'ii| rAjA ne hAtha uThAyA aura kahA - "priye ! jo tumane kahA hai, vaha maiM avazya karU~gA / dhIraja rakkho / santApa ko dUra karo aura uttamottama sukhoM ko bhogo / priye ! maiM Aja hI rAta meM mahAdeva ke sAmane tIkSNa talavAra se apane mAMsa kA homa karake, yA kAtyAyinI devI ke nikaTa apane mastaka ko bheMTa caDhAkara yA mahAzmazAna meM kisI bhUta-preta-pizAca Adi ko prathama prastAva
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] kuvalayamAlA-kathA vidyA ke dvArA sAdhakara yA indra kI bhI ArAdhanA karake avazya hI putra kI yAcanA kruuNgaa|" rAjA ke ye pratijJA vAkya suna kara mAre harSa ke rAnI ke aGga meM romAJca ho AyA aura mukhakamala khila utthaa| rAjA vahA~ se uThe aura snAna bhojana Adi karake sabhA meM aaye| sabhA meM Akara sarva vidhiyoM ko jAnane vAle mantriyoM se bole- "suraguru vagairaha mantriyoM! Aja yaha vRttAnta huA hai", aisA kaha kara rAnI ke kopa kA kAraNa tathA apanI kI huI pratijJA kA hAla khaa| mantrI bole- 'deva! aGgaNavedI vasudhA, kulyA jaladhiH sthalI ca paataalm| valmIkazca sumeruH, kRtapratijJasya dhiirsy| bhAvArtha- jisa dhIra puruSa ne pratijJA kara lI ho usake lie sArA bhUmaNDala A~gana ke samAna hai, samudra kuliyA ke samAna hai pAtAla sthala ke samAna hai aura sumeru parvata bA~bI (bhiTA) ke samAna hai| auraparAkramavatAM nRNAM, parvato'pi tRnnaayte| ojovivarjitAnAM tu, tRnnmpyclaayte|| bhAvArtha- parAkramI puruSoM ke lie parvata tinake ke samAna hai aura parAkramarahita puruSoM ke lie tinakA bhI parvata ke barAbara mAlUma hotA hai| ataeva mahArAja Apane jo vicAra kiyA hai, vaha yogya hai sundara hai, kyoMki laukika zAstroM meM prAcIna muniyoM ne kahA hai-"aputrasya gati sti" putrarahita kI acchI gati nahIM hotii| mahArAja piNDa, tilAJjali Adi kArya putra ke binA nahIM ho skte| kahA bhI hai vidyAvato'pi no yasya, suunurnyuunvikrmH| vRthA tajanma zAkhIva, puSparADhyo'pi nissphlH|| __ arthAt vidyAvAn hote hue bhI jise parAkramI putra na ho usakA janma usa vRkSa kI bhA~ti vRthA hai jo phUloM se to ladA huA ho kintu phala rahita ho| __ ataH ApakI pratijJA prazaMsanIya hai| lekina mahArAja! mahAdeva Adi kI ArAdhanA mahAmAMsa kI vikraya vAlI aura jAna ko jokhima meM DAlane vAlI prathama prastAva
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17] kuvalayamAlA - kathA hai| isalie ina upAyoM ko jAne diijiye| isake badale meM Apa bhagavatI rAjyalakSmI nAma kI devI kI upAsanA kIjiye / usane Apake vaMza ke pUrvajoM kA bahuterA upakAra kiyA hai / vaha ApakI kuladevI hai aura pUjya hai / usIse putra ke varadAna kI prArthanA kIjiye / " mantriyoM kI bAta sunakara rAjA 'bahuta ThIka' kahakara Asana se uThe aura mantrI bhI uTha khar3e hue| dUsare dina puSya nakSatra aura kAlI caturdazI thI / rAjA ne tamAma tirastoM aura caurastoM meM sthApita kiye hue rudra Adi devoM kI pUjA kI, rAkSasa Adi ko balidAna diyA aura svayaM snAna karake dhule hue do sapheda vastra pahane, samasta zarIra meM candana kA lepa kiyA, gale meM manohara mAlA pahanI aura naukaroM se pUjana kI sAmagrI kI TokarI uThavAkara rAjyalakSmI devI ke mandira meM praveza kiyA / vahA~ jAkara vidhi ke anusAra devI kI pUjA kI aura dUba ke Asana para baiTha, donoM hAtha jor3a prArthanA karane lagA - "padmanAbhavibhorvakSa:padmabhramaravallabhe / vidhehi putradmaM me padme padmAsanasthite / / arthAt zrI padmaprabha prabhu ke vakSaHsthala ke kamala meM rahe hue bhramara jinheM pyAre lagate haiM aisI padmAsana (kamala ke Asana para baiThI huI he padmAvatI devI! mujhe putra rUpI padma (kamala) diijiye|" rAjA kA hRdaya bhakti se bhara gyaa| vaha indriyoM ko kAbU meM karake tIna rAta aura tIna dina taka barAbara usI kuzAsana para baiThA rhaa| cauthA dina huA / kintu devI ke darzana na hone se vaha uttejita ho utthaa| ceharA bhayaGkara ho gayA / krodha meM Akara usane bA~ye hAtha se apane bAla pakar3e aura dAhine hAtha se pAsa par3I huI talavAra uThA lii| vaha apanI gardana para talavAra calAnA hI cAhatA thA ki tatkAla 'hA! hA' kahatI huI devI ne usakA hAtha pakar3a liyaa| rAjA ne Upara dekhA ki devI sAmane A gii| devI ke mukha-candra ke pAsa rahane para bhI usakA kara-kamala vizeSa vikasita thA aura isI kAraNa gandha ke lobhI bhauMre jamA ho gaye the| bhauroM kI gunagunAhaTa se dizAyeM gU~ja rahI thiiN| devI ke darzana se rAjA ko zarIra meM romAJca ho aayaa| vaha aisA mAlUma hotA thA ki kavaca pahane hue hai / usakA mu~ha khila utthaa| usane namratA ke sAtha devI ko praNAma kiyA devI kahane lagI- "rAjan ! jisa talavAra se prathama prastAva
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] kuvalayamAlA-kathA lAkhoM zatruoM kA kAma tamAma karake (mAra karake) unakI striyoM ko vaidhavya dIkSA dilAyI hai, usI talavAra kA upayoga apanI gardana para kyoM karate ho?" rAjA - maiM lagAtAra tIna dina aura tIna rAta nirAhAra rahA, phira bhI Apane darzana nahIM diye| isI kAraNa maiMne talavAra kA upayoga karanA cAhA thaa| rAjyalakSmI muskurA kara bolI- "bacce! bola kyA cAhatA hai?" rAjA- devI! kRpA karake mujhe aisA putra dIjie jo samasta kalAoM meM kuzala ho, rAjya kI dhurA ko dhAraNa kara sake, kula rUpI mandira kA sahArA ho aura acche-acche guNoM se zobhAyamAna ho| rAjA kI mA~ga sunakara devI muskurAI aura bolI- "mahArAja! kyA kabhI koI putra tumane mujhe amAnata rakhane ke lie diyA thA, jo mujhase mA~gate ho?" rAjA- hA~, yaha saca hai ki maiMne Apako koI putra nahIM sauMpA, lekina kalpalatA ke pAsa raha kara kyA koI bhUkhoM maratA hai? gaGgA ke kinAre rahane vAlA kyA kabhI pyAsA raha sakatA hai? yA saba se bar3hiyA cintAmaNi ratna pAkara koI daridrI dekhA jAtA hai? phira Apake darzana pA karake bhI koI mAnasika duHkha kA anubhava kaise kara sakatA hai? devI- mahArAja! maiMne ha~sI kI hai| pUnama ke cA~da ke samAna samasta kalAoM kA dhAraNa karane vAlA eka putra tumheM prApta hogaa| itanA kahakara devI adRzya ho gyii| rAjA rAjyalakSmI kA prasAda pAkara caityAlaya se bAhara AyA aura snAna Adi kriyAe~ karake rAjasabhA meM gyaa| vahA~ mantriyoM ko bulA kara saba hAla kaha sunaayaa| mantrI- gurudeva kI kRpA se tathAstu (aisA hI ho) / isake bAda dRDhapratijJa rAjA dRr3hadharmA sabhA se uThakara mahArAnI ke pAsa gaye aura vahA~ bhI sArA hAla khaa| rAnI sunakara bahuta prasanna huii| rAjA ne nagara bhara meM vardhApana utsava kraayaa| apanI ujjvala kiraNoM se anya samasta kiraNoM ko asta karane vAle sUrya kI kiraNeM andhakAra kA nAza karatI karatI kSINa hone lgiiN| isalie usane astAcala kA Azraya liyaa| 'AkAza meM sUrya ke rahate mere putra prathama prastAva
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [19] (candramA) kA udaya nahIM hogA', aisA vicAra kara asta hone ke bahAne se samudra ne sUrya ko nigala liyaa| prANanAtha ke sivAya dUsaroM ko dekhane se kyA lAbha? aisA socakara kamalinI sikur3a gaI mAno A~kheM mIca lI hoN| bhayAnaka andhakAra phaila gyaa| raMgoM kI zobhA kA sattAnAza ho gyaa| vaha na khuda ko dekha sakatA thA, na dUsaroM ko| zayanagRha meM zayyA par3I thii| usake Upara sapheda vastra bichA huA thaa| vaha aisA jAna par3atA thA jaise gaGgA kA phena ho| zayyA bar3I komala aura ujjvala thii| priyaGgazyAmA apane iSTadeva aura guru kA smaraNa karake usI para so gii| nidrA se netra muMda gaye the, para usa samaya bhI ve bahuta sundara mAlUma hote the| nidAna rAtri ke pichale bhAga meM usane eka svapna dekhA, usane cA~danI ke pravAha se dizAoM ke cakra ko pUrNa kara dene vAlA, sugandha ke lobhI bhauMroM ke samUha se ghirI huI kuvalayamAlA se veSTita aura kumudoM ko moda dene vAlA candramA dekhaa| usI samaya maGgala bAjoM ke bajane se rAnI uTha baitthii| mana cAhe svapna ke dekhane ke Ananda se vaha Anandita ho gii| romAJca se zarIra aisA lagane lagA jaise bakhtara pahana liyA ho| vaha usI samaya rAjA ke pAsa gayI aura svapra kA sArA hAla kaha sunaayaa| sunakara rAjA amRta ke samudra meM gote lagAtA huA bar3e harSa se bolA-"priye! rAjyalakSmI ne putra kA jo varadAna diyA thA vaha aba saphala hogaa|" 'devatAoM ke anugraha, rAjyalakSmI ke prabhAva aura gurujanoM ke zubhAziSoM se manoratha pUrNa ho' yaha kahate-kahate rAnI ko jo Ananda huA, usakA anumAna kavi bhI nahIM kara skte| prAta:kAla kI kriyAoM se chuTTI pAkara mantriyoM ke sAtha-sAtha rAjA sabhAbhavana meM aaye| nagara ke saba jyotiSiyoM ko bulAyA aura svapna kA phala puuchaa| jyotiSI - mahArAja! mahAna puruSoM kI mAtAyeM svapra meM candramA sarya, baila. siMha aura hAthI Adi dekhatI haiN| isalie kalA sahita candramA ke dekhane se yaha sUcita hotA hai ki kisI pradhAna puruSa kA janma hogaa| rAjA- rAjyalakSmI ke varadAna se yaha to vidita ho cukA hai ki devI ke putra hogaa| kintu kuvalayamAlA (kamala kI mAlA) se ghirA huA candramA rAnI ne dekhA hai usakA phala hama pUchanA cAhate haiN| prathama prastAva
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] kuvalayamAlA-kathA jyotiSI kuvalayamAlA ApakI putravadhU (patohU) hogii| devagurumaMtrI - svAmin! yaha bAta ThIka hai, kyoMki kuvalayamAlA candramA se jur3I nahIM hotI / ataeva yaha bAta bilakula saMbhava hai / phira vaha mAlA candramA ko ghere hue dikhAI dI hai, isase yaha pragaTa hai ki vaha rAjakumAra kI pUrva bhava kI priyA aura sarva janatA ke citta ko harane vAlI hogI / rAjA- bilakula ThIka hai / - isake pazcAt thor3I dera taka vidvadgoSThI karake rAjA apane anya kAryoM meM laga gyaa| sabhA visarjita huI / usI dina se harSa ke sAtha garbha ko dhAraNa karatI huI priyaGguzyAmA AkAza kI bhA~ti zobhata hone lagI / zarIra ke saba avayava sundara hone lage / kuTumba Adi ke loga Adara karane lge| vaha sajjanoM ke anukUla ho gaI, prANimAtra para dayA karane lagI aura garbha kI samasta icchAyeM (sAdheM) pUrNa karake svarga ke samAna zobhA pAne lagI / isa prakAra kitane hI dina bIta gaye / pazcAt tithi karaNa aura yoga se sundara UrdhvamukhI horA vAle zubha lagna meM jisa samaya saba graha ucca sthAna meM maujUda the, usI samaya catura dAiyoM se rakSita mahArAnI ne nirdoSa putra ko janma diyA, jaise tAmraparNI nAma kI nadI motI ko, rohaNa parvata ratna ko, vaiDUrya pRthvI vaiDUrya maNi ko, pUrva dizA sUrya ko, malayaparvata candana ko, samudra kI velA (taraGga ) candramA ko aura rAjahaMsI rAjahaMsa ko janma detI hai / vaha bAlaka aisA kantimAn thA ki dIpaka kI prabhA ko lajjita kara detA hai / usakA mukha khilA huA thA aura A~kheM kamala ke patte ke samAna mAlUma hotI thIM / I rAnI ko turaMta hurSa huA / netra khila gaye / dAsiyA~ socane lagIM 'maiM pahale pahu~cU, maiM pahale pahu~cU / ' isa prakAra mana hI mana kahatI huI ve rAjA dRDhadharmA ke pAsa gyiiN| ve bolIM- "deva ! putraratna ke upalakSya meM hama Apako badhAI detI haiM / " rAjA unakI bAta sunakara bahuta hI prasanna huA / khuzI ke mAre usane unheM itanA dAna diyA ki unakI daridratA hI daridra ho gaI / rAjA ko putra - janma kA usa samaya itanA harSa huA jitanA kisI ko dhana kA khajAnA milane se hotA hai| isake pazcAt rAjA ne putra janma kA asAdhAraNa utsava mnaayaa| jinendradeva prathama prastAva
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [21] kI mahAmUlyavAn pUjA rcaaii| putra kI mAtA ne to strIjAti hote hue bhI itanA utkarSa pAyA jisakA anumAna nahIM kiyA jA sktaa| rAjA ne paNDitoM kA bhI Adara satkAra kiyaa| pATha ke kolAhala ko sahana karane vAle bAlakoM ko inAma dekara khuza kiyaa| apane bAhubala se kamAye hue dhana se yAcakoM ko santuSTa kiyaa| isa prakAra sAre zahara meM khUba utsava mnaayaa| phira jyotiSiyoM ko bulAkara Adara ke sAtha pUchA-"jyotiSa ke vidvAnoM! putrajanma ke samaya ke graha aura nakSatroM kA kyA phala hai?" jyotiSI- suniye| Ananda nAma kA varSa hai| zarad Rtu hai| kArtika mahInA hai| kanyA rAzi hai| sukarmA nAma kA yoga hai| lagna para saumya graha kI dRSTi par3atI hai| saba saumya graha balavAn haiN| pApagraha gyArahaveM sthAna meM haiN| saba saumya graha aura zubha muhUrta dekhane se mAlUma hotA hai ki yaha putra cakravartI yA cakravartI sarIkhA hogaa| rAjA- jyotiSiyoM! rAziyA~ kitanI haiM aura unake phala kyA-kyA hauM? jyotiSI - suniye| jyotiSazAstra ke paNDitoM ne bAraha rAziyA~ banAI haiMmeSa, vRSa, mithuna, karka, siMha, kanyA, tulA, vRzcika, dhana, makara, kumbha aura miin| aba inameM utpanna hone vAle puruSa yA strI ke guNa suniye1. meSa rAzi meM utpanna hone vAlA manuSya zUravIra, kRtajJa, lambI jA~gha vAlA, pracaNDa, kArya karane vAlA, komala zarIra vAlA, caJcala dRSTi vAlA aura striyoM kA pyArA hotA hai| 2. vRSa rAzi meM utpanna hone vAlA manuSya satyavAdI, pavitra, catura, bhogI, dAnI, manohara, sacce mitra vAlA aura manohara gati vAlA hotA hai| 3. mithuna rAzi meM utpanna hone vAlA manuSya caJcala netra vAlA, miSTabhojI, viSayoM meM Asakta, kAna kA rogI aura dhanavAn hotA hai| 4. karka rAzi meM utpanna hone vAlA manuSya zUravIra, kRtajJa, dubalA-patalA, gurujanoM kA premI, krodhI aura atyanta du:khI hotA hai| 5. siMha rAzi meM utpanna hone vAlA manuSya abhimAnI, kSamAvAn, mAtA-pitA kA dulArA aura sadA madya-mA~sa kA sevana karane vAlA hotA hai| prathama prastAva
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ [22] 6. 7. 8. 9. 10. kuvalayamAlA-kathA kanyA rAzi meM utpanna hone vAlA manuSya buDhApe meM dharmAtmA, loka meM mAnya, dhanavAn aura striyoM ko Ananda dene vAlA hotA hai / tulA rAzi meM utpanna hone vAlA manuSya IrSyAlu ( DAha karane vAlA), mitroM se prema karane vAlA, dukha kA pAtra, sApha-sApha kahane vAlA aura vairAgI hotA hai| vRzcika rAzi meM utpanna hone vAlA manuSya krUra, zUravIra, pIlI-pIlI A~khoM vAlA, ghamaNDI, kaThora hRdaya kA dhanI aura mAtA-pitA se sadaiva viyogI hotA hai| dhanu rAzi meM utpanna hone vAlA manuSya buddhimAn, satyavAdI, logoM ke mana ko harane vAlA, sundara strI vAlA aura uttama kAnti vAlA hotA hai makara rAzi meM utpanna hone vAlA manuSya khUbasUrata, buddhimAn, vidvAn, putravAn, dIrghajIvI, parastrI meM Asakta aura dAnI hotA hai| 11. kumbha rAzi meM utpanna hone vAlA manuSya caJcala A~khoM vAlA, hAthI yA ghor3A vagairaha kA premI, abhimAnI, catura, parAkramI aura AlasI hotA hai / 12. mIna rAzi meM utpanna hone vAlA manuSya zUravIra, samudra kI taraha gambhIra, spaSTavaktA, krodhI, yuddha kA premI aura abhimAnI hotA hai| isa prakAra rAziyoM kA phala sunakara rAjA ne jyotiSiyoM ko eka hajAra rupaye kI dakSiNA dI aura sabhA se uTha gaye, sabhA visarjita huii| bArahavA~ dina AyA / rAjA ne naukara-cAkaroM ko vastra Adi dekara ucita satkAra kiyA / svapna meM kuvalayamAlA se yukta candramA dikhAI diyA thA, ataH putra kA nAma kuvalayacandra rakkhA gyaa| dUsarA nAma zrIdatta bhI rakkhA gayA / kumAra pA~ca dhAyoM se pAlitapoSita hokara isa prakAra baDhane lagA jaise pA~ca samitiyoM se munidharma yA kalAoM se pratipadA kA candramA bar3hatA hai| kumAra jyoM-jyoM bar3hatA jAtA, pitA ke maMsUbe bhI usI prakAra bar3hate cale jAte / kumAra kabhI eka ke hAtha meM jAtA kabhI dUsare ke / isalie vaha aisA mAlUma par3atA jaise aneka dizAoM meM ghUmatA-phiratA sUrya ho| isa prakAra prajApati dvArA utpanna hue aura saba logoM ke dvArA satRSNa netroM se pAna karate hue candramA kI bhA~ti kumAra ATha varSa kA huaa| phira prathama prastAva
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [23] vaha vidyAlaya (gurukula) meM vidyAbhyAsa ke lie bhejA gayA - jahA~ ki candramA aura sUrya kI kiraNeM chU na sakeM, parijana dekha na sakeM aura mAtA - pitA se bhI milApa na ho sake / kumAra vahA~ bAraha varSa paryanta muni kI bhA~ti jitendriya ho kara rahA / use svAdiSTa bhojana kI paravAha na thI / do kapar3e the, unameM Asakti na thii| usakI tIkSNa buddhi sura, asura aura bRhaspati kI buddhi kA tiraskAra karatI thI aura kuzAgra thI / isalie usane candramA kI kalA ke samAna nirmala samasta kalAoM kA AcArya se aise pAna kara liyA jaise agastya RSi ne samudra kA sArA jala pI liyA thA / kumAra ne samasta kalAe~ itanI phurtI se grahaNa kIM mAno AcArya ke pAsa rakkhI huI dharohara hI uThA lI ho / eka dina prakAzamAna parAkrama kA AdhAra sundara AkAra vAlA kumAra snAna bhojana Adi kriyAoM se nipaTakara, zarIra para candana kA lepa kara, do vastroM ko dhAraNa karake tathA gale meM sugandhita phUloM kI mAlA pahana kara apane sarIkhA veSa dhAraNa karane vAle upAdhyAya ke pIche-pIche calatA huA pitA ke caraNa kamaloM meM praNAma karane aayaa| usa samaya saba kI A~khoM ko Ananda dene vAle cehare ke apane putra ko dekhakara rAjA kA mana isa prakAra praphullita ho gayA jaise sUrya ko dekha kara kamaloM kA vana yA pUnama ke candra ko dekhakara samudra praphullita ho jAtA hai / kumAra ne vinaya pUrvaka pitA ko praNAma kiyaa| rAjA ne use apanI goda meM biThalAkara pUchA- "upAdhyAya mahArAja ! isane Apa pUjya se samasta kalAe~ grahaNa kara lIM ?" upAdhyAya bole - "deva ! kumAra ne mujha se koI kalA nahIM grahaNa kI parantu jaise bahuta kAla se utkaNThita citta vAlI striyA~ pati ko svIkAra kara letI haiM, varSARtu meM nadiyA~ bharapUra jala vAlI hokara samudra ko grahaNa kara letI haiM, usI prakAra saba kalAoM ne isa buddhi ke nidhAna kumAra ko svIkAra kara liyA hai|" yaha bAta sunakara rAjA ne upAdhyAya kA vidhipUrvaka satkAra karake kumAra se kahA- " beTA ! tere atyanta duHsahya viyoga rUpI agni se utpanna hone vAle cintA rUpI dhuMe se priyaGguzyAmA zyAma hokara yathArtha nAma vAlI ho gaI hai| so usake pAsa jAkara use praNAma kro| " mahArAja kI AjJA pAkara 'jaisI deva kI AjJA' kaha kara kumAra rAjA kI goda se uThA aura putra ke darzana se jisakI A~khoM meM Ananda ke A~sU bhara Aye haiM aisI, apanI mAtA ke pAsa Akara use praNAma kiyaa| rAnI ne samasta mAGgalika kriyAe~ prathama prastAva
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ [24] kuvalayamAlA-kathA karake putra kA mastaka cUmA aura prema se kahA-"beTA! deva, guru aura satI mAtAoM (kula meM vRddhAoM) ke pratApa se ThIka pitA sarIkhe hoo|" rAnI itanA hI kaha pAI thI ki usI samaya naukarAnI ne praNAma karake kahA- "devI! Aja mahArAja svayaM azvakrIr3A karane jAne vAle haiM, isalie kumAra ko bheja diijiye|" rAnI kI AjJA pAkara kumAra rAjA ke pAsa aayaa| rAjA ne azvapAla se kahA"azvapAla! mahendrakumAra ke lie garur3avAhana nAma kA ghor3A lAo, dUsare rAjaputroM ke lie yogyatA ke anusAra U~ce ghor3e do, mujhe pavanAvarta (vAyuvegI) ghor3A do aura ratnoM kA pala tathA sunaharI caukar3I vAlA udadhikallola nAma kA ghor3A kuvalayacandra kumAra ke lie laao|" rAjA ke Adeza se azvapAla ne saba ko ghor3e diye aura kuvalayacandra kA ghor3A lAkara usake pAsa khar3A rkkhaa| usa ghor3e kA mana hamezA havA kI taraha calane meM hI rahatA thaa| vaha kSaNabhara meM kAmadeva kI taraha dUra dezAntara meM pahu~ca jAtA thaa| striyoM ke svabhAva kI bhA~ti vaha capala thA aura vezyA ke prema ke samAna cAroM pairoM kI sthiratA se rahita thA- cAra pairoM se khar3A na rahatA thaa| cauka meM khar3e hae usa ghor3e ko dekha kara rAjA ne kumAra se pUchA-"kumAra! kyA ghor3e kI bhI kucha parIkSA jAnate ho?" ___ kumAra ne nivedana kiyA- "guru ke caraNa kamaloM kI kRpA se thor3A bahuta jAnatA huuN|" rAjA ne kahA- "ghor3oM kI kitanI jAtiyA~ hotI haiM? unakA kyA parimANa aura kyA lakSaNa haiM?" ____ kumAra- nAtha! suniye| raMga aura cihnoM ke bheda se caullA, hAsA, hakkiyA Adi aThAraha prakAra ke ghor3e kahe gaye haiN| ghor3e ke adhika se adhika mApa kA parimANa isa prakAra hai- puruSa ke battIsa aGgala kA mukha, teraha aGgula kA kapAla, ATha aGgula kA mastaka, chaha-chaha aGgula ke kAna, caubIsa aGgula kA hRdaya, assI aGgula kI u~cAI aura usase tigunI 1240 aGgula paridhi hotI hai| isa parimANa vAlA ghor3A yadi rAjA ke pAsa ho to rAjya kI vRddhi karatA hai aura dUsare kisI ke pAsa ho to usakA manovAJchita siddha karatA hai| eka ghor3e kI pITha para dhruvAvarta (romoM kA gola cakkara) hotA hai, eka kapAla meM, do prathama prastAva
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [25] randhra (puruSatva cihna yA strItva cihna) para do aparandhra (gudA) para, do chAtI para aura do mastaka para isa prakAra dasa dhruvAvarta hote haiN| dasa se kama yA adhika hoM to guNoM meM nyUna yA anyUna samajhA jAtA hai| ghor3e ke lakSaNa jAnane vAloM kA aisA mata hai aura aise lakSaNoM se hIna ghor3A duHkha dene vAlA kahA jAtA hai| kumAra isa prakAra nivedana kara rahA thA ki itane meM rAjA ne kahA-"beTA! kisI dUsare mauke para adhika sunuuNgaa|" itanA kahakara rAjA pavanAvarta ghor3e para savAra ho gaye, kumAra udadhikallola para car3hA, mahendrakumAra garur3avAhana para car3hA aura dUsare rAjakumAra dUsare-dUsare ghor3oM para savAra ho gye| lambA caur3A rAjadvAra bhI usa samaya aneka U~ce-U~ce hAthiyoM, ghor3oM aura paidaloM se saMkIrNa ho gayA thaa| aba jisake mastaka ke Upara sapheda chatra dhAraNa kiyA huA thA aura jisa para sundara tathA caJcala cAmara Dhore jA rahe the aisA vaha rAjA caturaGga senA ke cakra se ghirA huA rAjyalakSmI ke rAste (rAjamArga)se claa| zreSTha dhairya guNa se yukta rAjA kautuka dekhane Aye hue AdamiyoM kI A~khoM ko Ananda detA huA pala bhara meM nagara se bAhara A gyaa| phira sArI senA ko alaga rakhakara svayaM azvakrIr3A karane lgaa| kumAra ne ghor3e kI dhaurita Adi pA~ca prakAra kI cAla kA krama dekhane ke lie apane ghor3e ko azvakeli meM chodd'aa| use dekha logoM ne jaya jaya kI dhvani kii| itane hI meM saba rAjaputroM ke dekhate-dekhate pala bhara meM aneka tAmrapatroM ke samAna zyAma raMga ke AkAza tala meM udadhi kallola ur3a gyaa| dakSiNa dizA kI ora daur3ate hue ghor3oM ke vega se aisA mAlUma hotA thA ki per3a bhI usake pIche-pIche daur3a rahe haiN| jo vastue~ nikaTa thIM ve abhIabhI dUra dikhAI dene lgiiN| isa ativega se haraNa kiye jAne vAle kumAra ne vicArA- "aho! yadi sacamuca yaha ghor3A hai to AkAza meM kaise uThA? aura yadi koI deva hai to ghor3e kA rUpa kyoM nahIM tyAgatA hai? 'aisA vicAra kara kumAra ne parIkSA karane ke lie yamarAja kI jihvA jaisI teja kaTAra se nirdayatA ke sAtha ghor3e kI kuMkha meM prahAra kiyaa| ghor3e ke zarIra se rakta kI dhArA baha niklii| usake zarIra kI sArI sandhiyA~ zithila par3a gayIM vaha dharatI para gira pdd'aa| usake zarIra ne kumAra kA haraNa kiyA thaa| isalie kumAra ke haraNa karane se 'tU pApI hai' aisA kahakara jIvitavya ne usake zarIra kA tyAga kara prathama prastAva
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ [26] kuvalayamAlA-kathA diyaa| ghor3A mara gyaa| ghor3e ko marA dekha kumAra ne vicArA 'bar3e Azcarya kI bAta hai| yaha ghor3A hI thA to AkAza mArga se kyoM calA? yadi vAstava meM ghor3A na thA to mere prahAra se mara kyoM gayA?' kumAra isa prakAra vicAra kara rahA thA ki varSA Rtu ke megha kI garjanA sarIkhA kisI kA gambhIra aura dhIra zabda sunAI pdd'aa| zabda ye the- 'nirmala candramA ke samAna candravaMza ke bhUSaNa kuvalayacandrakumAra! merI bAta suno| tumheM abhI dakSiNa kI ora do koza aura jAnA hai aura vahA~ pahale kabhI na dekhA huA Azcarya dekhanA hai ye zabda sunakara kumAra ne socA- 'yaha merA nAma aura gotra kaise jAnatA hai? zAyada yaha divyavANI ho aura mere AgAmI hita ke lie dakSiNa kI ora jAne kI preraNA karatI hai| isalie usakA ullaMghana karanA ucita nahIM hai, kyoMki deva aura muni binA hetu hI dayAlu aura atIndriya jJAnI hote haiN|' kumAra aisA vicAra kara dakSiNa dizA kI ora claa| do kosa jitanA rAstA taya karake vaha idhara-udhara (cAroM ora) dekhane lgaa| use sAmane aneka parvatoM, vRkSoM, zikArI jAnavaroM aura latAoM(veloM) ke maNDapoM ke kAraNa bahuta ghanI vindhyATavI dikhAI dii| vaha aTavI pANDavoM kI senA ke samAna arjuna se saMzobhita thI, rAjyalakSmI ke samAna bar3ebar3e hAthiyoM se yukta thI aura kisI bar3I se nagarI ke samAna zAla sahita thii| kumAra ne vicAra kiyA 'nissandeha yahA~ indriyoM ko vaza meM karane vAle aura divya jJAna dvArA saba padArthoM ko jAnane vAle koI mahAtmA maharSi hoMge, jisase ki una upazAnta bhagavAn ke prabhAva se svabhAva se virodhI prANI bhI Apasa meM svAbhAvika sneha vAle hue jAna par3ate haiN|' __isa prakAra vicAra karate karate kuvalayacandrakumAra thor3A aura Age bar3hA aura pAsa hI use eka bar3a kA jhAr3a dikhAI diyaa| vaha vRkSa nIle aura ghane kisalayoM (koMpaloM) se zobhita thaa| usa para rahe hue bahuta se pakSI kolAhala kara rahe the aura usameM anaginatI DAliyA~ thiiN| usa vRkSa ko dekhakara rAjakumAra usI ora calA aura usake pAsa jA phuNcaa| kumAra ne vahA~ pahu~cakara idharaudhara dekhA to eka muni usako najara aaye| unakA zarIra tapasyA aura niyamoM ke kAraNa sUkha gayA thA, lekina zarIra kI kAnti se ve agni ke samAna lagate the| mAnoM ve sAkSAt dharma the, upazama rasa kI rAjadhAnI the, cAritra rUpI lakSmI ke nivAsasthAna the, saumya guNa kI khilavAr3a ke lie vana the| ve isI prakAra prathama prastAva
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [27] kuvalayamAlA-kathA zobhA pA rahe the| unake eka ora koI divya puruSa aura dUsarI ora eka siMha baiThA huA thaa| kumAra ne yaha saba dekhakara socA- 'samasta tIna lokoM ke dvArA jinake caraNa-kamala namaskAra karane yogya haiM aise ina muni ko namaskAra karake apane azva-haraNa kA kAraNa pUchanA cAhie ki merA haraNa kisa kAraNa se kiyA gayA hai? vaha azva (ghor3A) kauna thA, aisA socakara vaha eka bar3I sI zilA para baiThe hue maharSi ke samIpa gyaa| muni ne use dekha kara kahA- "candravaMza ke alaGkAra kuvalayacandakumAra! tuma acche aaye| vatsa! aao|" apanA nAma aura gotra sunakara kuvalayacandra ke mana meM bar3A Azcarya huaa| usane bar3e vinaya se munirAja ke caraNakamaloM meM vandanA kii| saba prakAra ke bhava-bhaya harane vAle aura mokSa sukha dene vAle una pUjya muni ne kumAra ko 'dharmalAbha' rUpa AzIrvAda diyaa| isake bAda pahale se baiThe hue usa divya puruSa ne bhI apanA kalpavRkSa ke navIna aMkura ke samAna komala aura mANikya ke kaDArUpa AbhUSaNa se bhUSita hAtha lambA kiyaa| rAjakumAra ne usa hAtha ko apane donoM hAthoM meM lekara kucha mastaka jhukAkara namana kiyaa| usa samaya bahuta se zithila keza vAle siMha ne bhI apanI lambI pU~cha kucha Ter3hI karake, zAnta karake tathA donoM netroM ko kucha-kucha banda karake rAjakumAra kA sammAna kiyaa| kumAra ne harSa ke Aveza se praphullita aura Antarika sneha se yukta hokara zvetadRSTi se usake sAmane dekhaa| kumAra muni ke samIpa baiTha gyaa| muni bole-"kumAra! tumane apane mana meM yaha vicAra kiyA hai ki 'kisane merA haraNa kiyA? haraNa karane kA kyA kAraNa hai? vaha azva kauna thA? isa sambandha meM isa muni se puuchuu| to kumAra! yaha vRttAnta maiM vistAra se batalAtA huuN| tuma suno|" // iti prathamaH prstaavH|| prathama prastAva
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya prastAva dA~toM kI kAnti se andhakAra ke samUha ko dUra karate hue munirAja kuvalayacandrakumAra ke saMzaya ko dUra karane ke bahAne use pratibodha dene ke lie amRta samAna vANI se bole- "vatsa! saMsAra meM jIvana, yauvana, dhana, lAvaNya aura priya padArtho kA saMyoga, ye saba kuzake agrabhAga para Thahare hue jala ke bUMda ke samAna caJcala haiN| jo zatru bana jAte haiN| aisI hAlata meM kauna vivekI ina saba meM mamatA karegA? jIva akelA hI sukhI hotA hai, akelA hI duHkhI hotA hai, akelA hI maratA hai aura akelA hI mukta hotA hai| jIva karmo se hI rAjya pAtA hai aura karmoM se use gavA~ detA hai| kintu karma ke marma sthAna ko naSTa karane ke lie sivAya vidvAn ke aura koI samartha nahIM hai| prApta kI huI lakSmI kSaNa bhara meM naSTa ho jAtI hai jaise A~dhI se bAdaloM ke samUha naSTa ho jAte haiN| prANI naraka meM aise aise asahya kaSTa sahatA hai ki jinake sunane se hI zarIra meM ka~paka~pI chUTatI hai| tiryaJca gati meM jIva apane karmoM ke kAraNa hI cAbuka, bandhana aura aGkuza vagairaha kI vyathA nirantara sahA karate haiN| manuSya gati meM prANiyoM ko iSTaviyoga, vyAdhi, santApa aura rAjA kA kopa Adi navInanavIna vedanAe~ bhoganI par3atI haiN| devagati meM bhI jIvoM ko mAyA, IrSyA, bhaya, udvega aura viSAda se vyAkula-citta hone se abhimAna se hI sukha hotA hai| isa prakAra cAroM gatiyoM meM bhramaNa karate-karate isa jIva ne kisI bhI bhava meM aisA dharma nahIM pAyA ki jo karmoM ko matha ddaale| mokSa kA sukha AtmA ke hI adhIna hai, to bhI jo manuSya viSayoM meM masta rahatA hai vaha kalpavRkSa ko pAkara usase eka kaur3I kI yAcanA karatA hai| yadi saMsAra rUpI marusthala ke araNya ko pAra karane kI icchA ho to mana rUpI masaka meM rahe hue samyaktva rUpI saliladvitIya prastAva
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [29] jala ko nirantara dhAraNa kiye rho| kumArakuvalayacandra! isa asAra saMsAra meM krodha, mAna, mAyA, lobha aura moha se jinake citta mugdha ho gaye haiM, una prANiyoM ne jo phala bhugate haiM, unake varNana ke sAtha-sAtha, ekAgra citta hokara azvaharaNa taka kA sArA hAla suno| isa jambUdvIpa meM vatsa nAma kA deza hai usameM pUrNa vistAra vAlA aura yajJa- sthAnoM kI agni ke utpanna hone vAle dhuMe se vizAla AkAzatala atyanta zyAmavarNa kA ho gayA thaa| vaha deza, anya samasta dezoM kI lakSmI ke vakSaHsthala ko alaMkRta karane ke lie camakIle hAra ke samAna thA aura aisA zobhita hotA thA, mAno tamAma dezoM se AnevAlI aneka vastuoM kI saMketa bhUmi aDDA ho| aisA jAna par3atA hai ki usa deza meM, vAyu ke hilAye hue puNDra jAti ke gannoM ke pattoM ke 'khar3akhar3a' zabda se Dara kara hI mRgoM ke jhuNDa jaMgala meM bhAga gaye the| usa deza kI striyoM kI dRSTi ghUrane vAlI aura capala thI use dekhakara, kAnoM taka vistRta apanI striyoM ke netroM ke smaraNa ho jAne se vaTohI bahuta dera taka stambhita (sanna) raha jAte the, mAnoM ve citra hoM yA patthara ke khaMbheM hoM, usa deza meM kauzAmbI nAmakI nagarI thii| vaha mAno devanagarI ho, isa prakAra savRSoM ko usameM Azraya thaa| alakApurI kI bhA~ti puNyajanoM se yukta thI aura laMkApurI kI nAI kalyANamayI thii| vaha nagarI U~ce-U~ce zikhara vAle devAlayoM se zobhita thii| usake cAroM tarapha gahare jala vAlI khAI se alaMkRta kiyA huA prAkAra-koTa thaa| isase vaha aisI mAlUma hotI thI, mAno lavaNasamudra kI vajra-vedikA se yukta jambUdvIpa kI lakSmI ho| eka hI jagaha tIna loka kI vikAsa samAna lakSmI kA sevana karane vAlI usa kauzAmbI nagarI kA kahA~ taka varNana kiyA jAya? saca to yaha hai ki usake varNana karane meM bRhaspati bhI asamartha haiN| jaise pyArI strI ko priya pati bhogatA hai, usI prakAra isa nagarI ko indra jaisA parAkramI purandaradatta nAmaka rAjA bhogatA thaa| vaha rAjA kIrti rUpI gaGgA nadI ke lie himAlaya sadRza thA, guNa rUpI pakSiyoM ke vizrAma ke lie vRkSa samAna thA aura kalpavRkSa kI taraha saba ko manacAhI cIjeM dene vAlA thaa| usa rAjA ke, AkAza meM phailane vAle svaccha yaza se rAjahaMsa tiraskRta ho gaye the aura zrIkRSNa ke varNa ke samAna zyAmavarNa vAle sUrya ke ghor3e bhI sapheda ho gaye dvitIya prastAva
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ [30] kuvalayamAlA-kathA the| vaha rAjA saba guNa rUpI sampatti se sampanna thA, lekina usameM kevala eka doSa thA, vaha yaha ki kalyANa rUpI vRkSa kI jar3a ke samAna jinavacanoM para usakI zraddhA na thii| jaise indra ke bRhaspati mantrI haiM, vaise hI cAroM prakAra kI buddhi kA khajAnA vAsava nAma kA usakA mantrI thaa| rAjA use bhAI ke samAna, mitra ke samAna, pitA ke samAna aura devatA ke samAna mAnatA thaa| vaha puruSottama rUpa mantrI, duHkha se jIte jAne vAle(krodha mAna Adi) zatru rUpI hAthiyoM ko parAjita karane meM siMha ke samAna jinendra-kathita samyaktva ko kaustubhamaNi kI taraha dhAraNa karatA thaa| eka samaya vAsava mantrI prAtaH kAla kI Avazyaka kriyAoM se nipaTakara mahApUjya arhanta bhagavAn kI pUjA karane ke lie jinAlaya meM ghusa rahA thA ki itane meM bAhara ke bagIce kA sthAvara nAmaka mAlI dvAra para A phuNcaa| usake hAtha meM phUloM kA eka guladastA thaa| usa para aneka taraha kI khuzabU se bahuta se bhaure ikaTThe ho gaye the, ataH vaha bar3A manohara lagatA thaa| mAlI mantrI ke caraNayugala meM namaskAra karake bolA- "he deva! jaya ho| samasta kAmI janoM ko Ananda dene vAlA vasanta A gayA hai|" aisA kahakara mantrI ko phUloM kI bheMTa kI aura hAtha meM Ama kI manohara maJjarI dii| vaha phira kahane lagA-" apane bAhya udyAna meM, tArAgaNa se ghire hue candra ke samAna ziSyoM se zobhita, kSamA rUpI yuvatI ke tilaka- samAna, cAritra rUpI ratna ke ratnAkara samAna, sarva muniyoM meM mukuTa ke samAna, durjaya kaSAya ke vibhrama ko naSTa karane vAle aura sadharmiyoM ko Ananda dene vAle zrIdharmanandana nAmaka munIzvara padhAre haiN"| yaha sunakara bhrakuTI ke bhaGga se bhayaGkara mu~ha banAkara "are anArya!" kahate hue mantrI ne Ama kI maJjarI apane naukara ke hAtha meM dekara tiraskAra karate hue kahA-"are durAcArI avivekI sthAvara! pahale pahala Adara ke sAtha vasantaRtu kI mukhyatA batAtA hai phira dharmanandanAcArya ke zubhAgamana kI bAta kahatA hai? kahA~ bA~bI aura kahA~ sumeru parvata? kahA~ bhagavAn dharmanandana sUri? vasantu Rtu manuSya ke citta ko kAmAtura banAtI hai aura sAdhurAja isase bilakula viparIta arthAt kAma ko zAnta karate haiN| dekha, donoM meM kitanA antara hai| jA, apanI durbuddhi kI karAmAta kA phala ckh|" aisA kahakara darbAna se kahA-"he pratIhAra! isa vanapAla ko pacAsa hajAra cAvala kI kyArI dilAo, jisase yaha khetI dvitIya prastAva
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [31] vagairaha ke kAmoM meM pha~sA rahe phira aise vivekahIna vacana na bole / " itanA kahakara mantrI ne devapUjA kI aura rAjabhavana meM jAkara vahI maJjarI rAjA ke hAtha meM rkkhii| rAjA bolA - " kyA bAhara ke udyAna meM vasanta Rtu AgaI hai? " mantrI bole-'"he deva! vasanta kI zobhA dekhane udyAna meM padhAriye " / rAjA sunate hI turanta cAra dA~toM vAle vizAla hAthI para indra kI taraha savAra hokara caturaGga senA ke sAtha udyAna meM AyA / vahA~ pahu~cane para mantrI ne kahA- "deva ! dekhiye atyanta Ananda ke samUha se nikalane vAle bhauMroM ke svara se ye sthalakamala ApakA svAgata kara rahe haiN| phaloM se lade hue ye vRkSa, namra dikhAI par3ate haiM / so ThIka hI hai, kyoMki Apa pRthvIpati haiM aura pRthivIpati ke Ane para bhalA kauna namaskAra na karegA ? ekAnta madhura svara vAle bhauroM ke gAna aura pattoM dvArA nAca karane vAle ye vRkSa, mahArAja! bhauroM ke gunaguna zabdoM se Apake guNoM kI stuti kara rahe haiN| phUloM se Apake caraNoM kI pUjA kara rahe haiM" isa prakAra kahate hue mantrI ne udyAna meM cAroM ora dRSTi DAlakara / " socA- 'isa udyAna meM to dharmanandana sUri kahIM dikhAI nahIM par3ate aura maiM unhIM kI bAta mana meM vicArakara rAjA ko vinA prayojana hI udyAna meM lAyA huuN| para zAyada isa jagaha vanaspati tathA kIr3e-makor3e vagairaha adhika haiM, isase koI dUsarA nirjIva sthAna dekhakara usI jagaha Thahara rahe hoNge| bahuta karake usa sindUra vRkSa ke nIce pharza vAlI pakkI jamIna hai, vahIM ziSyoM sahita sUri mahArAja hone cAhie / ' aisA socakara usane rAjA se kahA - "he deva ! Apane kumAra avasthA meM usa sindUra kuTTima ke pAsa jo azoka vRkSa lagavAyA thA, mAlUma nahIM usa para phUla Aye haiM yA nahIM / " yaha sunakara "tumane ThIka yAda dilAI" kahatA huA rAjA mantrI kA hAtha apane hAtha meM lekara vahA~ gayA, to vahA~ munirAja dikhAI die| unameM kitane hI muni dharmadhyAna meM citta lagAe hue the / kucha pratimA ke pAlana karane kI icchA yukta mana vAle the| kitaneka kA citta zuddha siddhAnta ke paThana karane meM tatpara thA aura kucha nAnA prakAra ke Asana lagAkara dhyAna meM baiThe the| una saba ke bIca meM cAra jJAnadhArI sUrirAja ko baiThe dekhA / ve aise zobhita ho rahe the, jaise saba tArAoM meM candramA, saba samudroM meM kSIrasamudra aura saba devoM meM indra / unheM dekhakara rAjA kucha prasanna hokara bolA- "he mantrI ! loga kauna haiM? aura una saba ke bIca meM baiThA huA rAjA ke samAna vaha kauna hai? mantrI ne kahA dvitIya prastAva
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ [32] kuvalayamAlA-kathA "rAjendra! jo saba ke bIca meM baiThe haiM, ve ina saba muniyoM ke adhipati haiN| ve kumatavAloM ke dvArA batAe kumArga meM par3e hue jantuoM ko muktiparI ke mArga kA upadeza karate haiN| unakA nAma hai dharmanandana sUri aura devatA bhI unake caraNakamala ko namaskAra karate haiN|" yaha sunakara rAjA 'bahuta ThIka' kahatA huA mantrI kA hAtha pakar3akara guru ke pAsa gyaa| prathama, mantrI ne stuti karake tIna pradakSiNAe~ kI aura caraNakamala ko namana kiyA, isase rAjA ne bhI (dekhAdekhI) usI prakAra namaskAra kiyaa| guru ne dharmalAbha diyA aura kahA "tuma acche Aye, baiTho" rAjA bhI 'jaisI guru kI AjJA' kahakara pharza para baiTha gyaa| bAda meM guru kI AjJA se mantrI bhI baitthaa| usI samaya rAjA kA anukaraNa karake aneka musAphira aura daridra vagairaha bhagavAn ko vandanA karake baiTha gye| bhagavAn saba ke sukha-duHkha jAnate the, to bhI lokAcAra kA pAlana karane ke lie sUri ne unakA kuzala samAcAra pUchA, to ve bole- "Apa pUjya ke darzana se Ananda maGgala hai|" phira rAjA ne socA- 'ina sUri kA rUpa asAdhAraNa hai, inameM agaNya lAvaNya hai, usakI kAnti kA aMdAjA nahIM bA~dhA jA sktaa| inameM karuNA rasa kA apUrva prasAra hai| usI prakAra ye munirAja saMsArarUpI samudra ke pula sarIkhe haiN| tRSNA-latA ke vana ke lie pharasA ke samAna haiM, mAna rUpI U~ce parvata ko chinnabhinna karane ke lie vajra ke samAna haiM, kSamA rUpI vRkSa kI jar3a ke samAna haiM, sarva vidyAoM kI khAna haiM, AcAra ke kulamandira haiM, krodhAdika cAra kaSAya rUpI sUrya ke mahAmantra haiM, moha rUpI andhakAra ko naSTa karane meM sUrya ke samAna haiM, rAga rUpI vRkSa ko bhasma karane ke lie dhadhakatI huI dAvAgni samAna haiM, naraka ke dvAra meM Agala ber3A sarIkhe haiM, sanmArga ke vartaka haiM aura atizaya sahita jJAnarUpI maNi ke to bhaNDAra jaise dikhAI dete haiN| samasta guNoM se AliGgana karAne vAle ina muni ko prApta hone vAlA manuSyabhava saba prakAra saphala huA hai| to phira inheM vairAgya utpanna hone kA kAraNa kyA hogA? jisase yauvana-lakSmI kA sevana na karate hue ina bhagavAn ne saba prakAra ke du:khoM kI zayyA rUpa yaha dIkSA svIkAra kI hai, isa viSaya meM maiM pUchatA hU~' isa prakAra rAjA vicAra kara hI rahA thA ki itane meM munirAja svayaM kahane lage-"he rAjA! isa cAra gativAle saMsAra meM vairAgya hone ke kAraNa bahuta sulabha haiM kyoMki viSaya sukha ke svAda meM mohita hue dUsare jIva jo pApa karate haiM, vahI vivekiyoM ke vairAgya kA sababa dvitIya prastAva
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ [33] kuvalayamAlA-kathA hai| pahalI narakagati meM tIna taraha kI takalIpheM haiM- kSetra se utpanna hone vAlI, paraspara jIvoM ke dvArA hone vAlI aura paramAdhArmika devoM dvArA dI jAne vaalii| ina tIna taraha kI vedanAoM se paidA hone vAle duHkhoM kA varNana lagAtAra karor3a varSa meM bhI nahIM kiyA jA sktaa| isI prakAra tiryaJcagati, manuSyagati aura devagati meM bhI aneka prakAra ke duHkha hote haiN| ata: jinezvara bhagavAn ke kathanAnusAra karane se hI isa loka meM dharma artha kAma kI prApti hotI hai aura paraloka meM mokSa puruSArtha siddha hotA hai| isalie he rAjan! pahale zrAvakadharma ko dhAraNa karake phira sAdhudharma pAlane meM mana lgaanaa|" yaha sunakara anukUla avasara lagA samajha, vAsavamantrI bhagavAn dharmanandana ko hAtha jor3akara vinaya pUrvaka bolA "he svAmin ! samasta duHkhoM kA sthAna cAra gati-rUpa saMsAra batAyA hai, so pahale saMsAra kA nimitta kAraNa kyA hai? ki jisase jIva usameM paribhramaNa karate haiM?" dharmanandana guru bole- "mantrIzvara! tathA purandaradatta rAjan ! saMsAra meM jIva ke paribhramaNa karane ke jo kAraNa jinendra bhagavAn ne batAe haiM, unheM suno- krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAya haiN| vaza meM na kiye hue ye cAra kaSAya isa saMsAra rUpI duHkhasamudra ke kAraNa haiN| inameM se krodha rUpI agni AtmA meM rahe hue guNa samudAya ko jalA DAlatI hai, ataH vaha krodha bAhya vastuoM ko jalAne vAlI agni se bhI bar3hakara hai| catura manuSya jIvoM ke kSaya karane meM nirdaya krodha rUpI sUrya ko apane anta:karaNa rUpa ghara meM kabhI sthAna nahIM detaa| sarpa se Dase hue kA isa saMsAra meM pratIkAra (ilAja) hai, parantu krodharUpI durdAnta sarpa se kATe hue kA koI pratIkAra hai hI nhiiN| cANDAla kA sparza ho jAya to usakI zuddhi suvarNa jala se ho sakatI hai, parantu krodha rUpI cANDAla ke sparza se kisI prakAra zuddhi ho hI nahIM sktii| jisakA antaHkaraNa zAntarasarUpa jala se bhIgA huA hai, usake hRdaya meM kisI samaya kopa ke Aropa (vega)rUpI agni dhadhaka hI nahIM sktii| jinezvararUpI megha se utpanna hue samatArUpI amRta ke saMsarga se jo krodhAgni ko zAnta karate haiM unhIM kA dharma harA-bharA banA rahatA hai| yadi prANiyoM ko kisI bhI samaya krodha na utpanna ho, to mokSalakSmI unake hasta-kamala meM avazya vAsa kre| labAlaba bhare hue krodha dvitIya prastAva
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ [34] kuvalayamAlA-kathA rUpI andhakAra se jisakA hRdaya andha bana gayA hai, vaha prANI pAsa meM baiThe hue isa prANI kI nAI apane bhAI aura bahina kI bhI hatyA kara DAlatA hai|" yaha sunakara rAjA ne kahA "prabhu! vaha kauna sA AdamI hai? kaisA hai? usane kyA kiyA hai? hameM to khabara hI nhiiN|" gururAja bole- "yaha jo tumhAre bAIM ora aura mere dAhinI ora baiThA huA hai, mahAdeva ke kaNTha meM rahe hue kAlakUTa (viSa) aura kajjala kI taraha kAlA hai, jisake netra cuMgacI kI taraha lAla-lAla haiM, bhrakuTI ke bhaGga se jisakA ceharA bhayaGkara lagatA hai, jisake hoTha krodha se bhare phar3aka rahe haiM, jisakA sArA zarIra kar3e kezoM se niSThura jAna par3atA hai aura jo sAkSAt kopa mAlUma par3atA hai, vaha yahIM AyA huA hai| usane krodha se paravaza citta hokara jo kAma kiyA hai, so suno" ++++ dvitIya prastAva
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ krodha para caNDasoma kI kathA ___ pRthvIrUpI strI kA mAno kuNDala ho, isa prakAra garma kiye hue sone ke parakoTA tathA gahare jala vAlI khAI se ghirI huI kAJcI nAmakI nagarI hai| usake Agneya koNa meM, tIna kosa kI dUrI para 'ragaDA' nAmaka eka saMniveza hai| usameM suzarmadeva nAmaka brAhmaNa rahatA hai| usakI suzarmA nAma kI strI hai| usake bar3e lar3ake kA nAma rudrasoma hai| usa rudrasoma kA sAmadeva nAma kA choTA bhAI tathA zrI somA nAma kI bahina hai| rudrasoma lar3akapana se hI pracaNDa, caJcala, asahanazIla, ghamaNDa se kandhe U~ce rakhane vAlA, stabdha tathA kaThorabhASI thaa| vaha apanI galI meM tamAma lar3akoM se binA kusUra hI mArapITa kiyA karatA thaa| bAlakoM ne hI aisA svabhAva dekhakara usakA 'caNDasoma' yaha yathArtha nAma rakkhA hai| he rAjan ! kucha dina bItane para caNDasoma ke pitA ne brAhmaNakula kI nandinI nAma kI eka kanyA ke sAtha isakA pANigrahaNa kraayaa| isake bAda usake mAtA-pitA kuTumba kA bhAra, usI para lAda kara gaGgAjI kI tIrthayAtrA karane cale gye| dhIre-dhIre caNDasoma yauvana lakSmI se alaMkRta huaa| nandinI, yadyapi akhaNDa zIlavrata pAlana karatI thI, to bhI yauvana ke kAraNa, atyanta manohara aGgoM se ramaNIya hone se caNDasoma usakA vizvAsa na karatA thaa| he rAjan! usa nandinI para thor3A rAga rakhate-rakhate kucha samaya vyatIta huaa| eka samaya kI bAta hai| zarad Rtu kI lakSmI kA avatAra huaa| cAroM dizAe~ nirmala huiiN| kumudinI khila utthiiN| kAza ke vRkSa vikasita ho gye| atizaya pavitratApAtra puruSoM kA dUsare loga Adara karane lge| usa Rtu meM jala bhI svaccha ho gyaa| kamala kI gandha se lalacAe hue bhauMroM ke samudAya kI gunagunAhaTa se sarovara krodha para caNDasoma kI kathA dvitIya prastAva
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ [36] kuvalayamAlA-kathA apane pAsa Ae hue rAjahaMsoM kA svAgata karane lge| bhauMre hAthiyoM ke gaNDasthala ko chor3a-chor3a kara saptacchada vRkSoM meM krIDA karane lage, kyoMki malina prANI eka sthAna para nahIM tthhrte| jalAzaya apanI tarala taraGgoM rUpI hAthoM se zarad Rtu kI lakSmI ko prItipUrvaka abhivAdana karane lge| abhAge ke dhana kI nAI nadiyoM ke pAnI kA pravAha kSINa hone lgaa| Arya puruSoM ke kArya kI taraha dhAnya kI vRddhi hone lgii| eka dina usa gA~va meM, ghUmatI-phiratI naTa logoM kI TolI aayii| usane gA~va ke saba logoM se nATaka dekhane kI prArthanA kii| rAtri kA pahalA pahara vyatIta huA, logoM kA kolAhala banda huaa| naToM ne mRdaGga bajAnA prArambha kiyaa| mRdaGga kI AvAja sunakara gA~va ke logoM kI bhIr3a jamA hone lgii| usa samaya caNDasoma kI icchA bhI vahA~ jAne kI huii| para apanI strI kI rakSA kisa prakAra karanI cAhie? vaha yahI vicArane lgaa| usane socA'yadi maiM nATaka dekhane jAU~, to strI kI caukasI kisa prakAra ho? yadi strI kI caukasI karU~ to nATaka kisa prakAra dekhane ko mile? yaha to vahI huA ki eka tarapha nadI dUsarI tarapha bAgha- idhara ku~A udhara khaaii| aneka saMkalpa vikalpoM se merA citta vyAkula ho gyaa| maiM kyA karU~? acchA, strI ko sAtha le jAU~, to ThIka hogA? nahIM nahIM, yaha bhI ThIka nhiiN| nATaka meM saikar3oM javAna puruSa Aye hoMge aura merA choTA bhAI bhI vahA~ gayA hI hogaa| jo honA hogA, hogaa| ise apanI bahina zrIsomA ko sauMpa jAtA huuN|' isa prakAra vicAra karake caNDasoma strI ko apanI bahina ke pAsa chor3akara hAtha meM talavAra le nATaka dekhane cala diyaa| usake cale jAne para bahina ne bAra-bAra kahA-"he nandinI! cala hama bhI nATaka dekhane cleN|" nandinI bolI- "he zrIsomA! kyA tuma apane bhAI kI ceSTA nahIM jAnatI, jo aisA kaha rahI ho| maiM- apanI jindagI se abhI ukatAI nahIM gaI huuN| tumhArI jaisI icchA ho, kro| maiM nahIM aatii|" yaha uttara suna zrIsomA nATaka dekhane calI gaI, aura nandinI ghara rhii| ___ raGgabhUmi meM caNDasoma nATaka dekha rahA thaa| usake pIche baiThe hue koI strI puruSa Apasa meM bAta karane lge| unameM se eka javAna AdamI bolA "he sundarI ! hRdaya meM aura svapna meM mujhe tU hI tU dikhAI detI hai| saiMkar3oM manoratha karake Aja tujhe A~khoM dekha kara tere virahAnala kI jvAlA ke samudAya se merA zarIra bhasma huA jAtA hai, use aba tU apane saMyogarUpI amRtarasa se sIMca dvitIya prastAva krodha para caNDasoma kI kathA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [37] de|" isa prakAra usakI bAtacIta ko caNDasoma ne suna liyaa| itane meM hI vaha yuvatI kahane lagI-'maiM jAnatI hU~ ki tuma catura ho, dAkSiNyaziromaNi ho, dAtAra ho, vilAsI ho, miSTabhASI ho, kRtajJa ho, parantu merA pati svabhAva se hI caNDa hai|" yuvati kI bAta sunakara caNDasoma ko caNDa zabda sunane se sandeha ho gyaa| usane socA- 'bezaka, yaha durAcAriNI merI strI hI hai| mujhe yahA~ AyA jAna saGketa kara rakkhe hue para ke sAtha salAha kara rahI hai| ise yaha khabara hI nahIM ki maiM yahIM huuN|' itane meM vaha yuvaka bolA- "bhale hI tumhArA pati caNDa ho yA soma ho, yamarAja ho yA indra ho, para Aja to mere sAtha saMga karanA hI pdd'egaa|" yuvatI bolI- "yadi tumhArA yahI nizcaya hai to merA pati yahIM kahIM baiThA-baiThA nATaka dekha rahA hai, itane meM maiM apane ghara calatI hU~, tuma bhI merA pIchA karake cale aanaa|" itanA kahakara vaha yuvati raGgabhUmi se bAhara nikalakara ghara calI gii| caNDasoma ne socA 'oho! yahI duSTa prakRti vAlI merI strI hai kyoMki usane sApha hI kahA hai ki merA pati caNDa hai|' caNDasoma isa prakAra vicAra kara hI rahA thA ki naTI ne gAyA prIti-pAtra yadi ho svajana, karatA ramaNa viraan| IrSAlU yaha jAnakara, leve turata hiM jaan|| naTI kA yaha gAna sunakara IrSAlu caNDasoma ke hoTha phar3akane utthe| usane vicAra kiyA- 'vaha durAcArI aura vaha durAcAriNI kahA~ gaye? isI vakhta usakA sira dhar3a se judA karatA huuN|' yaha vicAra kara vaha tatkAla hI vahA~ se uTha khar3A huaa| krodha ke mAre usakI chAtI ghar3akane lgii| vaha apane ghara meM ghusa gAr3ha andhakAra se AcchAdita ghara ke eka kone meM, daravAje ke pIche talavAra sambhAlakara khar3A ho gyaa| itane meM nATaka samApta ho gyaa| usakA choTA bhAI aura bahina ghara aaye| caNDasoma ne ghara ke darvAje meM unheM ghusate dekhaa| krodha rUpI andhakAra se jisake viveka cakSu naSTa ho gaye haiM, aise usa caNDasoma ne paraloka kA vicAra chor3akara, lokApavAda kI paravAha na kara, tathA nIti ko tAkha meM rakhakara phaurana hI bhAI aura bahina kI hatyA kara ddaalii| ve donoM dharatI para jA gire| 'yaha hai merA apriya karane vAlI priyA aura yaha durAcArI puruss| inake sira ko maiM abhI kATatA huuN|' yaha socakara jyoM hI vaha talavAra khIMcakara krodha para caNDasoma kI kathA dvitIya prastAva
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ [38] kuvalayamAlA-kathA 44 daur3ane ko huA, tyoM hI talavAra kI noMka darvAje se bhir3agaI / usase jo AvAja huI use sunakara caNDasoma kI strI kI nIMda TUTa gii| vaha eka dama Akara bolI- e pApI ! yaha kyA kara DAlA? apane choTe bhAI aura bahina ko hI mAra DAlA ? " yaha sunakara caNDasoma ne saMbhrama se dekhA, to bhAI-bahina ko marA paayaa| isase use bahuta pazcAttApa huA / usane socA 'are re, krodha ke Aveza meM maiMne to bahuta burA kArya kara DAlA hai' ityAdi vilApa karatA huA hoza havAsa bhulA A~kheM mIMcakara dharatI para loTane lagA / nandinI bhI devara aura nanada kA nAma le lekara zoka rUpI zalya se atyanta pIr3ita hotI huI rone lgii| thor3I dera meM caNDasoma hoza meM Akara - 'hA, guNagaNa se sundara sadAcArI bandhu! hA bahina zrIsomA ! Aja tumhAre binA AdhAravAlA jagat mere lie nirAdhAra ho gayA' ghaMToM taka isa prakAra vilApa karane lagA / itane meM kukarmI dvija kA mu~ha dekhane lAyaka nahIM haiM aise vicAra se mAno lajjita hokara candramA astAcala parvata para utarane ko taiyAra huA / usakA vilApa sunakara strIsvabhAva ke anusAra komala kaleje kI rAtri tArAoM ke khilane ke bahAne se mAno azrupAta karatI thii| isake bAda mAno krodha se lAla huA, andhakAra rUpI duzmana kA nAza karatA huA, pracaNDa karoM (kiraNoM aura TaiksoM) kA vistAra karatA huA sUrya rAjA kI taraha udita huA / usa samaya gA~va ke logoM ne caNDasoma ko samajhAyA - bujhAyA ki isa prakAra vilApa mata karo, to bhI vaha 'hA bAndhava ! hA bhaginI ! 'kahatA - kahatA hI zmazAna meM gayA / vahA~ agni se dhadhakatI huI citA banAkara caNDasoma usameM praveza karanA hI cAhatA thA ki itane meM gA~va ke loga - ' are ! isa brAhmaNa ko roko, roko' kahakara cillAne lge| balavAn AdamiyoM ne use pakar3a rakkhA / pazcAt brAhmaNoM ne usase kahA- " tU apane prANa kyoM vRthA khotA hai? prAyazcitta le le " / caNDasoma bolA- " acchA to mujhe prAyazcitta dIjiye / " caNDasoma kI svIkAratA jAnakara koI kucha kahane lagA, koI kuch| unameM se eka bolA- " usane binA kAmanA ke pApa kiyA hai, isI se vaha zuddha hai / " dUsarA - hatyAre kI hatyA karane se pApa nahIM lgtaa| tIsarA isa pApa meM krodha hI kusUravAra hai" / dvitIya prastAva krodha para caNDasoma kI kathA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [39] cauthA - brAhmaNoM ke sAmane pApa ke nivedana karane se hI zuddha ho jAtA hai| pA~cavA~ - anajAna meM yadi pApa kiyA ho to usakA doSa nahIM lgtaa| chaThA - apanI zuddhi ke lie brAhmaNoM ko apanA sarvasva dAna kara de aura dAr3hI mUcha mu~DAkara, bartana hAtha meM lekara bhIkha mA~gate gaGgA nadI jaa| unake isa prakAra paraspara virodhI kathana sunakara mujhe cAra jJAnavAlA samajhakara caNDasoma mere pAsa AyA hai| isa viSaya meM saba ko vicAra karanA cAhie ki tIrtha snAna karane se kisa prakAra zuddhi ho sakatI hai? jala se zarIra kA maila to chUTa jAtA hai, parantu AtmA kA maila - pApa nahIM chuutttaa| yadi kadAcit snAna se aura smaraNa se gaGgA nadI pApa naSTa karatI ho to jala meM rahane vAle jantuoM ko pApa hI na lagegA aura yadi kadAcit kevala smaraNa karane se yaha jagat pAvana hotA ho, to jala se AtmA kI zuddhi karane kA vicAra nirI mUDhatA hai"| ataH isa prakAra ke vicAra ko mahAtmA sahana nahIM krte| mahAtmA jaba ina vicAroM kI jA~ca karate haiM, to ve mithyA siddha hote haiN| mUDha janoM ne isa prakAra ke aneka vAkya jAhira kara rakkhe haiM, kintu vItarAga sarvajJa ne jo kahA hai, vaha manoyoga pUrvaka kiyA jAya, to vahI pApa ke prakSAlana karane meM samartha hai| isa prakAra caNDasoma apanA hAla sunakara munirAja ko hAtha jor3a, praNAma kara bolA-"he prabhu! Apane jo kahA satya hai| yadi maiM zuddhi karane vAle sarvajJa-vacanoM kA pAtra hoU~ yA yogya hoU~ to mujhe dIkSA diijiye|" usake isa prakAra kahane para munirAja ne use yogya jAna dIkSA de dii| // iti caNDasoma-kathA smaaptaa| ++++ krodha para caNDasoma kI kathA dvitIya prastAva
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ [40] kuvalayamAlA-kathA zrIdharmanandana guru bole-"he purandaradatta rAjan! mAna rUpI durjaya hAthI dharmarUpI udyAna ko ujAr3a detA hai| isalie usakI rakSA ke lie Atmabala pragaTa karake yatna karanA caahie| krodha ke tyAga dene para bhI, jaba manuSya saMsAra meM mAnarahita hotA hai, tabhI use mokSa kI prApti hotI hai| jo manuSya apanA bhalA cAhatA ho, use mAnarUpI parvata ko komalatArUpI vajra kI dhAra se sadA bhedanA caahie| padmocchedana kI lAlasA rakhane vAlA ahaGkAra, nadI ke pUra kI taraha donoM kuloM ko naSTa-bhraSTa kara detA hai| darparUpI sarpa se Dase hue manuSya kI buddhi jar3a ho jAtI hai, jisase vaha sAmane baiThe hue gurujanoM ko bhI namaskAra nahIM krtaa| mAna se jisakI A~kheM mUMda jAtI haiM, vaha sanmArga ko nahIM dekha sktaa| phala yaha hotA hai ki vaha saMsArarUpI kuMe meM giratA hai| usake lie yahI yogya hai| he rAjan! mAna rUpI mahAgajendra ke vaza hokara jIva isa AdamI kI taraha mauta kI anI para baiThe hue- maraNonmukha-apane pitA kI, apanI mAtA kI aura apanI patnI kI bhI upekSA karatA hai|" munirAja kI yaha bAta sunakara rAjA ne kahA- "he bhagavan ! yaha sabhA bahuta se AdamiyoM se bharI huI hai| to isa AdamI kI taraha kahane se hama use kaise pahacAna sakate haiM?" bhagavAn bole- "jo hamAre bAyeM hAtha kI jImanI bAjU baiThA hai ise dekho| usane donoM bhauhe-U~cI car3hA rakkhI hai? usakI chAtI caur3I aura garva ke bhAra se dRSTi mica gaI hai| usakA zarIra tape sone kI taraha lAla ho rahA hai aura usake netra bhI kucha-kucha lAla haiN| aise svarUpa se vaha aisA jAna par3atA hai mAno mAna kI sAkSAt mUrti hI ho| vaha yahA~ AyA huA hai| usane amAna - aparimita - mAna se jo kAma kiyA hai, so suno dvitIya prastAva
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAna para mAnabhaTa kI kathA avantI deza meM lakSmI se gurvI = bhArI devasabhA kI taraha vizAla aura sundara zAla (gar3ha) se zobhita vizAlA nAma kI nagarI hai| usa nagarI ke loga siprA nadI ke sulabha amRta ke samAna pAnI ko pIkara amRta pIne vAle devatAoM kI bhI prazaMsA nahIM karate- unheM bhI kisI kheta kI mUlI nahIM smjhte| usa nagarI meM AkAza cumbI haveliyoM ke chajjoM para baiThI haI striyA~, usa nagarI kI zobhA AI huI devAGganAoM kI taraha zobhita hotI thiiN| dhanikoM ke mahaloM meM aura paNDitoM ke gharoM meM gamana-Agamana karane vAlI lakSmI aura sarasvatI meM paraspara prema bar3ha gayA thaa| usa nagarI ke IzAna koNa meM eka yojana dUrI para kUpapuNDra nAma kA gA~va hai| usa gA~va meM pahale ke rAjavaMza meM paidA huA eka kSatrabhaTa nAma kA abhAgA bUr3hA ThAkura rahatA thaa| usakA vIrabhaTa nAmakA ikalautA beTA thaa| vaha use prANoM se bhI pyArA thaa| __eka bAra vaha putra ko sAtha lekara ujjayinI nagarI meM rAjA pradyotana kI sevA (naukarI) karane gyaa| rAjA pradyotana ne use vahI kUpapuNDra nAmaka gA~va diyaa| kucha samaya meM AsapAsa ke zatruoM ke sAtha bAra-bAra yuddha hone se kSatrabhaTa kI deha ke aGgopAGga DhIle par3a gye| isalie vaha vIrabhaTa putra ko, rAjA ko sauMpakara Apa ghara A gyaa| vIrabhaTa ke zAntibhaTa nAmaka putra paidA huaa| vaha putra dhIre-dhIre bar3A hokara rAjA kI sevA karane lgaa| zAntibhaTa svabhAva kA stabdha, abhimAnI aura yuvAvasthA se hI ghamaNDI thaa| ataH rAjA pradyotana aura rAjaputroM ne milakara zAntibhaTa nAma badalakara mAnabhaTa rkkhaa| he purandaradatta rAjan! yahI mAnabhaTa eka bAra rAjA pradyotana kI sabhA meM gyaa| saba sabhAsad mAna para mAnabhaTa kI kathA dvitIya prastAva
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ [42] kuvalayamAlA-kathA yathAsthAna baiThe hue the| vaha apane svAmI aura zreSTha mantrimaNDala ko namaskAra karake apane sthAna para baiThane calA to eka pulinda nAmaka rAjakumAra ko baiThA paayaa| mAnabhaTa usase bolA " he pulinda! yaha mere baiThane kI jagaha hai, tuma uTha jaao|" pulinda bolA-"maiM anajAna meM yahA~ baiTha gayA huuN| aparAdha kSamA karo, phira kabhI na bailuuNgaa|" yaha sunakara dUsare sabhAsadoM ne mAnabhaTa ko aura bhI bhar3akAyA "are mAnabhaTa! terI jagaha pulinda baiThA hai| sabhI mAnI puruSa jIvana aura dhana ko tinake kI taraha tyAga dete haiM, parantu kabhI anAdara nahIM shte| mAna hI saba se mahAn dhana hai| dravya jo A~kaDe kI rUI kI taraha halkA hai aura mAna mandarAcala kI taraha bhArI hai| isalie mAnI AdamI dravya kA tyAga kara sakatA hai, para mAna kA kabhI tyAga nahIM krtaa|" isa prakAra dUsare logoM kA kathana sunakara nirdaya mAnabhaTa kA hRdaya krodha se dhar3akane lgaa| usane anArya janoM kI taraha kArya-akArya kA vicAra chor3akara apane prANAnta kI bhI paravAha na kara pulinda kI chAtI meM kaTAra ghuser3a dii| pulinda dharatI para jA giraa| isake anantara mAnabhaTa sabhA se bAhara bhAga niklaa| pulinda ke pakSa ke rAjakumAroM ne usakA pIchA kiyA, parantu vaha atyanta vega se daur3atA-daur3atA apane ghara jA phuNcaa| vahA~ pahu~cate hI aparAdhI sarpa kI taraha ghara meM ghusa gayA - aura pitA ko sArA vRttAnta kaha sunaayaa| saba vRttAnta sunakara mAnabhaTa ke dAdA = pitAmaha ne kahA- "beTA! jo kiyA so kiyA, para aba paradeza meM cala denA cAhie yA usake pIche agni meM praveza karanA caahie| usake pIche agni meM praveza karanA to ThIka nhiiN| paradeza cala denA hI ucita hai, anyathA prANa ga~vAnA pdd'egaa| beTA! jaldI savAriyA~ taiyAra kara aura unameM ghara kI tamAma sArAsAra vastue~ bharakara revA nadI kI tarapha clo|" aisA nirNaya kara savAriyA~ lahasa kara kSatrabhaTa aura vIrabhaTa to cala diye parantu mAnabhaTa pIche lauTa aayaa| use usake pitA ne bahuta rokA, parantu apane parAkrama ke ghamaNDa meM Akara apane kucha AdamiyoM ko sAtha rakhakara vahIM Thahara gayA, kyoMki saMgrAma karane meM zUravIra ke donoM hAthoM lar3a rahate haiN| mare to svarga ke sukha milate haiM aura jIta gaye to lakSmI milatI hai| ___ mAnabhaTa vApasa lauTakara isa prakAra vicAra hI rahA thA ki itane meM pulinda kI senA A phuNcii| donoM meM yuddha chir3a gyaa| mAna rUpI ghor3e para savAra hokara mAnabhaTa ne apanI bar3hiyA talavAra khIMcakara usakI sArI senA ko titara-bitara dvitIya prastAva mAna para mAnabhaTa kI kathA
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [43] kara diyaa| mAnabhaTa bhI bahuta se prahAroM se pIDita ho gyaa| usakA parAkrama manda par3a gyaa| vaha apane AdamiyoM ko lekara jisa rAste pitA gayA thA, usI se claa| rAste meM vaha unase mila gyaa| isake anantara anukrama se calate-calate narmadA nadI ke kinAre Akara kisI gA~va meM gupta rUpa se rhe| vahA~ rahate-rahate kucha dinoM meM mAnabhaTa ke ghAva bhara gaye aura vaha caMgA ho gyaa| unhoMne kucha samaya vahIM bitaayaa| eka bAra vahA~ vanabhUmi meM vasanta Rtu kI lakSmI zobhA kA avatAra huaa| usake saMsarga se saba vRkSa navIna-navIna kopaloM se zobhita hue| azoka vRkSa viyoginI striyoM ko dukhI karane lagA, mAno unake paira ke taluoM ke AghAta kI yAda karake badalA hI le rahA ho| kAmadeva bhI vasanta ke saMsarga se viyogI puruSoM ko pIDita karane lagA, kyoMki kAmadeva kI senA phUloM kI lakSmI se bahuta bar3ha-car3ha gayI thii| kezara vRkSa kezara kI lakSmI se virahiNI ramaNiyoM ko pIr3A pahu~cAne lagA, mAno madya ke kulle DAlane se vaha ruSTa ho gayA hoN| pattoM se samRddha palAza ke vRkSa, apane zatru viyoginiyoM ke prANa lene ke lie aisA zobhita hone lagA mAno palAza rAkSasa hI hai| AsApAlA vRkSa kI DAliyA~ hila Dula kara aisI zobhita hone lagIM jaise vasantaRtu kI utaraunI kara rahI ho| aise vasanta ke mauke para mAnabhaTa gA~va ke anyAnya yuvakoM ke sAtha jhUlA jhUlane gyaa| vahA~ gA~va ke logoM ne kahA-" jise jo pyArA ho, vaha usakA nAma leve" yaha bAta saba ne svIkAra kara lii| isake anantara apanIapanI priyAoM ke pAsa taruNa puruSa gIta gAne lge| kisI taruNa ne apanI gaurAGgI nAmakI strI kA nAma liyaa| isI taraha kisI ne zyAmAGgI, kisI ne tanvaGgI kisI ne nIlotpalAkSI, isa prakAra apanI-apanI striyoM ke nAma btaae| bAda meM mAnabhaTa kI bArI aaii| usane hiMDole para car3hakara yadyapi usakI strI gaurAGgI thI, to bhI zyAmAGgI nAma liyaa| zyAmA kA nAma sunakara usakI strI gaurAGgI atyanta kupita huii| taba dUsarI striyoM ne dillagI ur3AI ki-'e sakhI! tumhArA rUpa aura suhAga racanA cokhI nahIM hai| isase tumhAre pati kisI dUsarI zyAmAGgI nAma kI priyA kA nAma lete haiN|" yaha sunakara saubhAgyavatI gaurAGgI ke dila meM kIla sI cubha gii| vaha socane lagI-'oho! mere pati ne merI saheliyoM ke sAmane bhI merI AbarU na rkkhii| aho!! vaha kaisA mAna para mAnabhaTa kI kathA dvitIya prastAva
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ [44] kuvalayamAlA-kathA dAkSiNya zUnya hai? kaisA behayA aura premarahita hai? usane ulTA nAma lekara mujhe bar3A duHkha diyA hai| jaba merI saubhAgya lakSmI kA hI nirAdara ho gayA to merA jInA hI ucita nhiiN|' aisA vicAra karatI huI gaurAGgI striyoM kI TolI meM se bAhara nikalane kA upAya khojatI, para A~kha bacAkara nikalane kA maukA hAtha na aayaa| itane meM sUrya mAno gaurAGgI kA du:kha na dekha sakane ke kAraNa hI anya dvIpa meM calA gyaa| bhauMre kamaloM ko chor3akara kumudoM ke samUha meM gaye, kyoMki madhupa kI eka jagaha prIti nahIM hotii| dina kA anta hone se vizva meM prakAza karane vAlA khaga = sUrya asta huaa| usake sauhArda se mAno duHkhI ho gaye hoM isa prakAra khaga=pakSI Akroza karane lge| andhakAra ke samUha se sArA vizva isa prakAra vyApta ho gayA ki loga apanA hAtha bhI na dekha sakate the| kSaNa-bhara meM samasta dizAe~ andhakAra se grasita ho gii| binA svAmI ke kauna aisA puruSa hai, jo pIr3A nahIM paataa| andhakAra kA rAjya hone se samasta bhUtala andhakAramaya ho gyaa| so ThIka hai- yathA rAjA tathA prajA jaisA rAjA vaisI prjaa| andhakAra ke dvArA ekameka kiye hue jagat meM, usa samaya jalathala, U~cA-nIcA, sama-viSama kucha bhI na dikhAI detA thaa| aise samaya meM gaurAGgI strI samUha meM se nikala kara marane kA upAya socatI-vicAratI ghara aaii| usakI sAsa ne usase pUchA-"beTI! terA pati kahA~ hai?" vaha bolI-"lo yaha hai, mere pIche pIche to lagA phiratA hai" isa prakAra bar3abar3AtI huI gaurAGgI apane zayanagRha meM ghusii| pazcAt atyanta mahAn aura dussaha ulTA nAma lene rUpI vajra se kucalI huI vaha bolI- "he nIti ke pAlana karane vAle lokapAloM! tuma suno| maiMne apane citta meM apane pati ke sivAya kisI dUsare ke nAma kA kadApi vicAra nahIM kiyaa| to bhI unane merI prANapyArI saheliyoM ke bIca jo merA apamAna kiyA hai vaha acchA nahIM kiyaa|" aisA kahakara atyanta kupita usa strI ne apane ko tinake kI taraha tyAga karane ke lie gale meM phA~sI lagA lii| idhara udyAna meM mAnabhaTa ne striyoM meM apanI patnI ko na dekhA, to use kucha zaGkA huii| vaha turanta hI ghara aayaa| usane apanI mAtA se pUchA "tumhArI bahU ghara AI hai yA nahIM?" mA~ ne uttara diyA ki yahA~ Akara sIdhI vaha zayanagRha meM calI gaI hai| mAnabhaTa usI samaya vAsagRha meM AyA aura phaurana dvitIya prastAva mAna para mAnabhaTa kI kathA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [45] hI usane phA~sI tor3a dI, phira jala siiNcaa| aba vaha hoza meM aagii| mAnabhaTa ne usase kahA "priye! tumhArA kisane aura kyA aparAdha kiyA hai? tU kupita kyoM ho gaI hai? niSkAraNa hI apane aura mere jIvana ko kyoM saMzaya ke jhUle meM DAla diyA hai?" yaha sunakara gaurAGgI bolI "jahA~ saubhAgyavAlI aura kamala ke patte ke samAna vizAla netroM vAlI zyAmAgI rahatI ho, vahIM tuma bhI jaao|" mAnabhaTa- priye! maiM isa vRttAnta se bilakula anajAna huuN| zyAmAGgI kauna hai? kisane aura kaba use dekhA hai? tujhase kisane kahA? sArA hAla mujha se kho| ___ krodhAgni se jalatI-jalatI gaurAGgI bolI- "hA~, aba bhole banate ho? jaba tuma jhUlA para car3he the, taba saba saheliyoM ke sAmane usakA nAma liyA thaa| aba saba bhUla gaye?" itanA kahakara mahApavitra vana-vAsI muni kI nAI cuppI sAdhakara mauna rakhakara raha gii| mAnabhaTa ne socA 'yaha to akAraNa kopa ke parvata para caDha gaI hai|' yaha soca usane bAra-bAra samajhAyA para vaha na bolii| vaha anupama maunAvalambana kiye hI rhii| taba mAnabhaTa ne vicArA-'isakA citta krodha se bhara gayA hai? isalie usakI anunaya-vinaya karane ke lie pA~voM meM par3anA hI hitakAraka hai' usane aisA hI kiyA, kintu isase vaha jarA bhI zAnta na huI varan adhika kruddha ho gaI, jaise agni meM ghI DAlane se vaha aura bhI bhabhaka uThatI hai| anta meM mAnabhaTa ne nizcaya kiyA ki anunaya-vinaya karane para bhI yaha mRgAkSI prasanna nahIM hotI, so ThIka hI hai| striyA~ prAyaH aisI hI hotI haiN| yadi mArga meM strI rUpI dustara nadI na ho, to mokSAbhilASI puruSoM ke to ulTI mokSa-lakSmI bagala meM hI smjhiye| kintu ye striyA~ mahAn santApa kA kAraNa ho jAtI haiN| striyA~ bijalI kI taraha caJcala prakRti kI hotI haiN| unakA rAga sandhyA ke rAga-lAlimA kI taraha dekhate-dekhate naSTa ho jAtA hai aura ve nadI kI taraha nIcagAmI hotI haiN| mahAn hima kI bhA~ti striyA~ mahAn puruSoM ke mana meM rahe hue viveka rUpI kamala kA sattAnAza kara DAlatI haiN| aisI striyoM ko bhalA, kauna vivekI cAhegA? vivekarUpI parvata para caDhe hue bharapUra guNa vAloM ko bhI, yaha strI dekhane mAtra mAna para mAnabhaTa kI kathA dvitIya prastAva
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ [46] kuvalayamAlA-kathA se-krIr3A mAtra meM nIce paTaka detI hai| jAna par3atA hai ki striyoM ke pAsa koI laukika hathiyAra hai kyoMki ye usane prANiyoM ke bAhya aura Abhyantara donoMprANoM ko hara letI haiN| bahuta dera taka isa prakAra vicAra karatA huA mAnabhaTa vAsagRha se bAhara niklaa| mA~ ne pUchA-"beTA! kaha to sahI, kyA mAmalA hai?" lekina mAnabhaTa mA~ ko uttara diye binA hI ghara se bAhara ho gyaa| mAnabhaTa ke cale jAne para gaurAGgI ne socA- 'oho, merA hRdaya vajra kI taraha kaThora hai, svAmI svayaM pairoM meM par3e to bhI maiM rAjI na huI? maiM ne yaha ThIka nahIM kiyaa| bAra -bAra pairoM meM par3akara bhI jaba mujhe rAjI hote na dekhA to kheda ke kAraNa mere prANanAtha na jAne kahA~ cale gaye haiM? maiM bhI unake pIche pIche jAU~?' aisA socakara gaurAGgI bhI vAsagRha se bAhara niklii| usakI sAsa ne pUchA-"beTI! tU kahA~ clii?"| gaurAGgI "tumhAre putra kahIM cale gaye haiM" kahatI huI utAvalI se daudd'ii| ekadama usake pIche-pIche usakI sAsa bhI daudd'ii| taba mAnabhaTa ke pitA vIrabhaTa ne socA-'sArA kuTumba Aja kahA~ bhAgA jA rahA hai?' aisA vicArakara vIrabhaTa bhI usI rAste ravAnA hue| Age mAnabhaTa ko usakI strI ne ghora andhakAra se AcchAdita ku~e ke rAste para jAte hue jaise-taise dekha paayaa| mAnabhaTa calatA-calatA ghane vRkSoM kI hajAroM zAkhAoM se jahA~ ghora andhakAra ho rahA thA, aise eka ku~e ke kinAre aayaa| vahA~ se pIche AtI huI apanI strI ko dekhaa| use AtI dekhakara usane usakI parIkSA karane kI tthaanii| usane kuMe meM eka bar3I bhArI zilA paTaka dii| zilA ke girane se jo AvAja huI, use sunakara pati ko kuMe meM girA samajha, atyanta duHkhita hokara gaurAGgI tatkAla hI kuMe meM gira pdd'ii| usakI sAsa ne bhI isa duHkha se duHkhita hokara apane ko kuMe meM bheMTa kiyA aura usake pIche Ane vAle sasura ne bhI usI kA anukaraNa kiyA- vaha bhI usI meM gira pdd'aa| tInoM ko marA samajha mAnabhaTa ne mana meM vicAra kiyA- 'aba mujhe kyA karanA cAhie? maiM bhI isa duHkha se apane ko kuMe meM DAlU~ yA nahIM?' isa prakAra vicArakara he purandaradatta rAjan! vaha mAnabhaTa usa samaya hone vAlI unakI nivaapaanyjli| (marane ke bAda hone vAlI eka) kriyA karake, bilkula virakta ho deza-videzoM meM bhramaNa karane lgaa| jisane jaisA batAyA, usI ke anusAra bhRgupAta, gaGgAsnAna vagairaha AcaraNa karane lgaa| anta meM mAtA-pitA aura patnI dvitIya prastAva mAna para mAnabhaTa kI kathA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [47] ke vadha ke atyanta bhISaNa pApa kI zAnti ke lie kauzAmbI nagarI meM aayaa| he nareza! yaha becArA ajJAna aura mUDhamanaska mAnabhaTa logoM ke kathanAnusAra tIrtha kiyA karatA hai| parantu yadi citta zuddha ho to manuSya ghara meM rahakara bhI karmoM kA kSaya kara sakatA hai| isalie saba prakAra se mana ko zuddha karanA caahie| binA mAnasika zuddhi ke supAtra ko diyA huA dAna tathA kI huI kriyAe~ rAkha meM ghI homa karane kI taraha niSphala haiN|" __ isa prakAra guru ke vAkya sunakara mAnabhaTa ne mAna kA tyAga kara diyA aura bhagavAn dharmanandana guru ke caraNa-kamala kA sahArA liyA aura pratibodha pAkara pravajyA-dIkSA maaNgii| sUri ne uttara diyA- "he vatsa! nirantara niraticAra AcAra kA pAlana karanA ati duSkara hai kyoMki usameM kezoM kA loMca karanA par3atA hai, sadA ahiMsA Adi vratoM kA aticAra sahita pAlana karanA par3atA hai, aThAraha hajAra zIloM kA bhAra uThAnA par3atA hai, nIrasa bhikSA dvArA lAyA huA anna khAnA par3atA hai, prAsuka, eSaNIya aura ni:svAdu jala pInA par3atA hai, dharatI para sonA par3atA hai| isake sivAya cAhe upasargoM ke Dhera ke Dhera A jAveM to bhI jarA bhI zithilatA nahIM kara skte| lohe ke canA cabAnA sahaja hai, para jinezvara kathita vratoM kA pAlana karanA sahaja nahIM hai|" isa prakAra mAna ke viSama viSa ke Aveza ko naSTa karane meM samartha zrIdharmanandana guru ke upadeza-vacana rUpI amRta kA gale taka pAna karake mAnabhaTa ne dIkSA svIkAra kara lii| // iti maanbhtt-kthaa| ++++ mAna para mAnabhaTa kI kathA dvitIya prastAva
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ [48] kuvalayamAlA-kathA guru mahArAja phira bole-"bhavya prANiyoM! yadi tuma AtmA kA kalyANa cAhate ho, to Arjava (saralatA) rUpI talavAra se mAyA-latA ko kATa DAlanA caahie| he vidvAnoM! jo mAyA rUpI nadI ke bar3e bhArI pUra ko pAra karanA ho to koziza karake Arjava rUpI jahAja ko zIghra taiyAra kro| jagat ke jIvoM ke lie mAyA ko bhayaGkara rAkSasI smjho| isa rAkSasI ko sarala citta ke sadbhAva rUpI sphurAyamANa mahAmantra ke prabhAva se vaza meM karanA caahie| isa saMsAra meM asatya kI khAna isa mAyA ko jo manuSya aGgIkAra karatA hai usakI durgati hotI hai aura jo aGgIkAra nahIM karatA, kalyANarUpI lakSmI usake adhIna ho jAtI hai| mAyA anIti- rUpa rAjA ke krIr3A karane kI bar3hiyA bhUmi hai| yaha samasta duHkhoM ko utpanna karatI hai aura pApa rUpI vRkSoM ke vana ke samAna hai| ataH he purandaradatta rAjan! mAyAcAra karane vAlA manuSya isa puruSa kI taraha yaza, dhana aura mitravarga se hAtha dho baiThatA hai aura apanI jindagI kA bhI saMzaya kI tarAjU meM AropaNa karatA hai|" rAjA ne kahA- "he bhagavan! vaha puruSa kauna sA? usane kyA kiyA? yaha hama kucha nahIM jaante|" guru bole-"yaha jo tumhAre sAmane aura mere pIche zarIra ke bhAga ko sikor3akara baiThA hai, zarIra zyAma raMga kA hai, aura ati pApI dikhAI detA hai, vaha mAyAvI hai| isa kapaTI ne pahale jo kiyA hai, suno dvitIya prastAva
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyA para mAyAditya kI kathA jambUdvIpa ke bharatakSetra meM kAzI nAmaka deza hai / usameM vArANasI nAma kI eka zreSTha nagarI hai| usa nagarI meM sphaTika maNimaya dIvAroM meM, hariNAkSI striyA~, rAta-dina jaba kabhI dekhatI haiM, taba apane Apako hI dekhA karatI haiM / usa nagarI meM sarva aizvarya se zobhita dAtAoM ko hI duHkha thA, kyoMki vahA~ yAcanA karane ke lie yAcaka kabhI milate hI na the / usa nagarI meM gaGgA nadI ke jalakaNoM ko haraNa karane vAlI saMdhyAkAlIna havA se, yuvakoM ke kautUhala ko kAmAgni pradIpta karatI thii| vaha nagarI caudaha mahAsvapnoM se jisake janma kI mahimA sUcita huI thI, jisane zarIra kI anupama sundaratA se anekoM kAmadevoM ko lajjita kara diyA thA, kevala jJAna se samasta padArthoM ke samUha kA avalokana kiyA thA, saMsAra ke udara-rUpI vivara- bila meM saMcaraNa karane vAle samagra jana samUha ko zaraNa dene ke lie uccAraNa kI huI dharmadezanA rUpI siMhanAda se sAre kuvAdI rUpI bar3e-bar3e hAthiyoM ko parAjita kiyA thA, aura jisake donoM caraNa-kamaloM kI sevA surendra, asurendra tathA narendroM ne kI thI, aise tIna loka ko Ananda dene vAle zrI vAmAnandana bhagavAn pArzvanAtha kI janmabhUmi hai / usa nagarI se vAyavya koNa meM zAligrAma nAmaka gA~va hai / agAdha kuMoM se vyApta, vikaTa bar3a ke per3oM se sa~kar3A jAna par3ane vAlA aura azoka vRkSoM kI sundara zreNI se manohara vaha gA~va bhalA kisake citta ko Anandita na karatA thA? usa gA~va meM gaGgAditya nAmaka eka vaNik rahatA thA / sArA gA~va dhanadhAnyAdi se samRddha hote hue bhI sirpha usI para daridratA kA sikkA jamA huA thA, kAmadeva ke samAna rUpavAn hote hue bhI logoM meM vahI eka kurUpa thaa| adhika kyA kaheM? vahI durbhASI thA, usake darzana se hI samasta janoM ko udvega utpanna hotA thA / vahI mAyA para mAyAditya kI kathA dvitIya prastAva
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ [50] kuvalayamAlA-kathA kRtaghna, cugalakhora aura sabhI durguNoM kA akhAr3A thaa| kyoMki vaha nirantara mAyAcAra karane kI Teva vAlA thA, isase logoM ne usakA gaGgAditya nAma miTAkara mAyAditya nAma rakkhA thaa| he rAjan purandaradatta! vahI yaha mAyAditya hai| ___ usa gA~va meM sthANu nAma kA eka vaNikputra rahatA thaa| usake pUrva puNyapuJja kA nAza hone se vaha dhanahIna ho gayA thaa| usakI prIti isa mAyAditya ke sAtha ho gii| parantu sthANu sarala svabhAvI, kRtajJa, priyavAdI, dayAlu, dUsaroM ko na Thagane vAlA, dIna janoM kA premI aura nirdoSa thaa| sthANu ko gA~va ke bar3e-bUDhoM ne bahuta samajhAyA ki tuma mAyAditya kI saMgati chor3a do parantu usane na mAnA kyoMki vaha svayaM zuddha hRdaya kA AdamI thaa| ThIka hI kahA hai "jAnAti sAdhurvakrANi, durjanAnAM manAMsi n| ArjavenArpayatyeva, svakIyaM mAnasaM prm||" arthAta- duSToM ke kapaTI mana kA patA sajjanoM ko nahIM lgtaa| ataH saralatA se ve apanA mana unheM arpaNa kara dete haiN| isake anantara sajjana aura durjana, paNDita aura mUrkha, haMsa aura bagule kI taraha, tathA bhadrajAti aura barbara jAti ke hAthiyoM kI taraha sthANu kI nirmala bhAva se aura mAyAditya kI kapaTabhAva se prIti bar3hatI gii| donoM ko eka dUsare kA vizvAsa ho gyaa| eka bAra donoM meM dhanopArjana karane ke taraha-taraha ke vicAra karane lge| phira donoM kuTumbI janoM kI AjJA le mAGgalika upacAra kara mArga ke lie pAtheya-kalevATosA-le dakSiNa dizA kI ora ravAnA hue| rAste meM aneka parvata nadiyA~, vRkSa aura jIva-jantuoM se bhare durgama vana ko pAra karake donoM svargapura ke samAna pratiSThAnapura meM aaye| vahA~ vividha hajAra prakAra ke vyApAra karake bar3e kaSTa se unhoMne pA~ca-pA~ca hajAra sonAmohara kmaaii| isake bAda ve loga svadeza lauTane ko taiyAra hue| usa samaya unhoMne socA-'isa dravya kI cora aura bhIloM se rakSA karanA bahuta kaThina hai|' isa taraha socakara dasa hajAra moharoM ke dasa ratna kharIde aura phaTe kapar3e ke chora meM bA~dha, mUDa mu~DA dhAtu se raMge vastra pahanakara dUra se Ane vAle tIrthayAtrI kA bheSa bnaayaa| rAste meM kahIM bhIkha mA~gate, kahIM paise dekara jImate aura kahIM-kahIM annakSetra meM jIma lete the| isa prakAra calate-calate ve loga kisI gA~va ke nikaTa aaye| vahA~ dvitIya prastAva mAyA para mAyAditya kI kathA
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [51] sthANu ne kahA- " mitra ! merA zarIra rAste kI thakAvaTa se atyanta duHkhI ho gayA hai / mujha meM bhikSA ke lie jAne kI zakti nahIM hai| ataH Aja hama bar3hiyA mAMDiyA khaaveN|" yaha sunakara mAyAditya ne kahA - " mitra ! tuma hI gA~va meM jAkara banavA laao| maiM isa kAma meM catura nahIM hU~ / lekina jaldI A jaanaa|" sthANu ne kahA "ThIka hai, maiM hI jAtA hU~ / para isa ratnoM kI gA~Tha kA kyA karanA cAhie?" mAyAditya bolA - " isa nagara kI cAla-DhAla ko kauna jAne? tuma gA~va meM jAo, aura kadAcit koI chIna le to acchA hai ki ise mere hI pAsa rahane do|" sthANu usake hAtha meM ratnoM kI gA~Tha saupakara gA~va meM ghusA / idhara mAyAditya ne socA - ' kisI tarakIba se yaha gA~Tha merI ho jAya, to merA parizrama saphala ho|' isa prakAra vicAra kara usa pApabuddhi vAle mAyAvI mAyAditya ne usa gA~Tha sarIkhI hI gA~Tha kaMkaroM kI taiyAra kii| itane meM halavAI kI dukAna banda hone se banavAye binA hI sthANu vApasa lauTa AyA aura mitra ko dekhakara bolA - " mitra ! Aja tumhAre netra bhaya - bhrAnta se kyoM dikhAI dete haiM?" mAyAditya ne uttara diyA- " tumheM Ate hue maiMne pahacAnA nahIM / " maiMne samajhA "koI cora A rahA hai" / isI se maiM Dara gayA / yaha lo, mujhe isa ratnoM kI gA~Tha kA kyA karanA hai?" itanA kahakara vahA~ se campata hone ke lie vyAkula- 1 - citta mAyAvI ne bhUla se sacce ratnoM kI gA~Tha dedI aura svayaM nakalIkaMkaroM kI gA~Tha lekara, maiM bhikSA ke lie jAtA hU~" aisA kapaTa se kahakara eka rAta-dina meM bAraha yojana lambI saphara kii| itanI dUra jAkara, gA~Tha kholakara dekhA to kaMkara hI kaMkara najara aaye| yaha dekhakara vaha ThagA huA yA curAyA huA sA ho gayA / pazcAt sthANu ke pAsa se sacce ratnoM kI gA~Tha lene ke lie vaha kapaTI cirakAla taka idhara-udhara sarvatra ghUmatA phirA / idhara gA~va ke bAhara Thahare hue sthANu ne bahuta dera taka usakI vATa dekhii| jaba vaha na AyA to khUba khoja kI, para vaha na milA / anta meM mitra ke guNoM kA smaraNa karake aneka prakAra se vilApa karate-karate usane vaha dina bitA paayaa| rAta huI to kisI devamandira meM jAkara so rhaa| rAtri ke antima pahara meM gujarAta ke raIsa kisI musAphira ne isa prakAra gAyA mAyA para mAyAditya kI kathA dvitIya prastAva
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ [52] kuvalayamAlA-kathA dhavala iva yo'tra vidhuraH, svajano no bhArakarSaNe prvnnH| sa ca goSThAGgaNabhUtala-vibhUSaNaM kevalaM bhvti|| 1 / bhAvArtha- jo svajana mahokSa dhavala sAMDa kI taraha bhAra Dhone meM pravINa nahIM hotA hai, vaha to goSThAGgaNa kA vibhUSaNa hI hotA hai| yaha subhASita sunane se sthANu ko bhI eka zraloka yAda A gayAatha kSitau vipattau ca, duHsahe virahe'pi c| ye'tyantadhIratA-bhAjaste narA itare striyH|| arthAt pRthivI para jo manuSya vipatti Ane para aura dussaha viraha hone para bhI atyanta dhIratA dhAraNa karate haiM ve hI puruSa haiM, aura dUsare striyA~ haiN| kisI prakAra vaha rAtri vyatIta karake sthANu ne socA-'yadi kadAcit merA mitra mara gayA hogA, to usake pA~coM ratna maiM usake kuTumbI janoM ko de duuNgaa|' isa prakAra socatA-vicAratA huA zuddhabuddhi sthANu apane gA~va kI ora claa| mArga meM calate hue anukrama se narmadA nadI ke kinAre rUkhe cehare aura kAnti rahita zarIra ko lie huA mAyAditya dikhAI diyaa| mAyAditya apane mitra sthANa ko dekhakara gAr3ha AliGgana karake kapaTabhAva se apanA banAvaTI vRttAnta sunAne lagA-" he mitra! usa dina maiM tumhAre pAsa se ravAnA hokara gA~va meM bhikSA ke lie vahA~ ghara-ghara ghUmatA -ghUmatA eka dhanADhya ke ghara meM ghusaa| vahA~ mujhe kisI ne bhikSA na dii| maiM thor3I dera vahIM khar3A rhaa| itane meM yamadUta ke samAna usa dhanika ke krodhAndha sipAhiyoM ne mujhe "cora cora" kaha kara khUba mAra mAratemArate gRhasvAmI ke havAle kara diyaa| usane sipAhiyoM se kahA-"isa cora ko pakar3A so bahuta acchA kiyaa| isane apanA kuNDala curAyA hai| ataH ise khUba sAvadhAnI se pakar3e rkhnaa| maiM rAjadvAra meM jAkara sUcanA karatA huuN|" yaha sunakara maiM ne vicAra kiyA bhujaGgagativavakracittena vidhinA nRnnaam| anyathA cintitaM kAryamanyathaiva vidhiiyte|| sarpa kI gati kI taraha vakra citta vAle, vidhi se, manuSya kucha cAhate haiM aura hotA kucha aura hI hai| dvitIya prastAva mAyA para mAyAditya kI kathA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [53] maiM vilApa karane lagA aura bekasUra hI mujhe sipAhiyoM ne eka kone meM DAla diyaa| maiM vahIM par3A rhaa| dopahara ke samaya koI strI kRpA karake mere lie ucita AhAra lekara aaii| vaha strI mujhe sundara rUpa vAlA dekhakara mujha para Asakta ho gii| usa jagaha dUsarA koI bhI na thaa| maiMne usase pUchA-"bhadre! yadi tU mujhe saba bAta saca-saca kahe, to maiM puuchuu|" taba vaha bolI-" he sundara ! maiM saba saca-saca khuuNgii|" maiM ne pUchA-"mujha niraparAdha ko sipAhiyoM ne kyoM pakar3A hai?" vaha bolI-" he subhaga! isa navamI ke dina merA pati devI ko bali-dAna karane vAlA hai| devI kI ArAdhanA ke lie tumheM cora kahakara kapaTa se pakar3a liyA hai|" yaha sunakara mujhe apane maraNa kA bahuta bhaya huaa| maiM ne usase phira pUchA-" mere jIvita rahane ko kyA koI upAya bhI hai? ho, to kho|" usane kahA- "tumhAre jIvita rahane kA koI upAya nahIM aura maiM apane pati kI drohiNI ho nahIM sakatI to bhI tumhAre Upara mujhe bahuta sneha utpanna hotA hai, ataH merI bAta suno| navamI ke dina sArA kuTumba mere svAmI ke sAtha tIrthasthAna ko snAna karane jaaygaa| usa samaya tumhArA rakSaNa karane ke lie doeka hI AdamI hoNge|" yaha bAta sunakara mujhe kucha himmata bNdhii| isake bAda navamI ke dina maukA dekhakara maiM usa ghara se bAhara bhAga niklaa| koI dekha na leve, isa prakAra ThikAne-ThikAne tumheM khojatA huA yahA~ sarala aura ghane vAnIra (eka prakAra kA ghAsa) vAlI narmadA ke kinAre aayaa| itane meM tuma dIkha pdd'e| he mitra! tere dussaha viraha ke samaya maiMne isa prakAra ke kaSTa jhele|" yaha vRttAnta sunakara use satya samajhane vAle sthANu ke netra azrujala se bhIga gye| anantara donoM mitra mu~ha dhokara AhAra karake vahA~ se ravAnA hue| rAstA bhUla jAne se ve diGmUDha ho gye| unakI dRSTi bhayabhIta ho gii| ve donoM saMsAra kI taraha dustara kisI araNya meM ghuse| hama kahA~ A pahu~ce haiM? kahA~ jAyeMge? usakI unheM khabara na pdd'ii| Age calate-calate sthANu ne kahA-"mujhe bhUkha satA rahI hai| ratnoM kI gA~Tha tU le le| kadAcit mere pAsa se gira pdd'e|" yoM kahakara usa ne gA~Tha mAyAditya ko sauMpa dii| gA~Tha lekara mAyAditya ne socA"aho, jo kAma mere karane kA thA, vaha isane svayaM hI kara diyaa| phira dopahara hue sUrya kI kiraNeM khopar3I tapAne lgiiN| donoM ko khUba pyAsa lgii| donoM idharaudhara pAnI kI khoja karane lge| DhU~r3hate-DhU~r3hate bar3a ke per3a ke nIce unheM eka mAyA para mAyAditya kI kathA dvitIya prastAva
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ [54] __ kuvalayamAlA-kathA kuMA dikhAI diyaa| kuMA dekhakara duSTabuddhi mAyAditya ne socA-'ise kue meM girA denA, yahI sabase acchA upAya hai|' yaha socakara vaha bolA-"mitra sthANu! dekhakara batAo, kue meM kitanA gaharA pAnI hai? jisase maiM usI muAphika latAoM ke tantuoM kA majabUta rassA baTa DAlU~ yaha sunakara saralacitta mahAnubhAva (sthANu) jala kI gaharAI dekhane lgaa| itane meM moha se mugdha citta mAyAditya ne lajA kI paravAha na karake, prIti kI avagaNanA karake, dAkSiNya ko tilAJjali dekara paraloka ke vicAra ko dUra karake aura sajjanoM ke mArga kA tiraskAra karake jala kA mApa dekhate sthANu ko kuMe meM DhakelA diyaa| sthANu zevAla para giraa| isase usake zarIra ko kucha jyAdA coTa na phuNcii| vizvasta citta vAle sthANu ne vicArA-'oha! pahale pahala to daridratA ne aDDA jamAyA, phira jaMgaloM meM mAre mAre phire, usameM bhI pyAre mitra kA viyoga bhoganA pdd'aa| ye tIna bAteM to duSTa daiva se prApta huiiN| lekina mujhe kUpa meM kisa nirdaya hRdaya vAle ne paTakA? yahA~ mAyAditya hI nikaTa thA, dUsarA to koI thA hI nahIM to kyA usI ne mujhe kuMe meM paTakA hogA? nahIM, nahIM yaha to asaMbhava hai| sacamuca maiM ne yaha khoTA vicAra kiyaa| kadAcit vAyu se meru parvata kI coTI kA~pa uThe, sUrya pazcima meM udita ho jAya, parantu mitra kadApi aisA kAma nahIM kara sktaa| aho, anekAneka saMkalpa vikalpa karane vAle mere citta ko dhikkAra hai| nissandeha mere pUrvajanma ke vairI kisI rAkSasa yA pizAca ne mujhe kuMe meM paTaka diyA hai|' isa prakAra vicAra karatA huA sthANu isa vikaTa dazA meM bhI svastha citta banA rhaa| saca hai- "sajjanoM kA aisA hI svabhAva hotA hai|" ___ idhara mAyAditya ne socA-'aho, jo karanA thA, kara liyaa| aba ina dasoM ratnoM kA phala bhoganA caahie|' yaha vicAra karatA huA mAyAditya vana se nikalane ke lie ghUmane lagA ki itane meM use coroM kA saradAra dikhAI diyaa| usane use pakar3a liyA aura ratna chIna lie| isake bAda vaha cora saradAra phiratA-phiratA daivayoga se asAdhAraNa pyAsa kA mArA usI per3a ke nIce A phuNcaa| usane coroM ko hukma diyA- "are sainikoM! kuMe meM se pAnI khiiNco| saradAra kI AjJA sunakara coroM ne palAza ke pattoM ke donoM meM patthara rakhakara latAoM ke taMtuoM ke rasse se bA~dhakara jala khIMcane ke lie use kue meM ddaalaa| kuMe meM par3e hue sthANu ne dekhakara jora se kahA- "durdaiva se kisI ne mujhe isa dvitIya prastAva mAyA para mAyAditya kI kathA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [55] kuMe meM paTaka diyA hai| mujhe bhI bAhara nikaalo|" yaha sunakara coroM ne apane senApati ko sUcanA dI ki kisI ne isa kuMe meM kisI AdamI ko paTaka diyA hai| senApati bolA-"are! jala khIMcanA banda kro| pahale usI vicAre ko bAhara nikaalo"| senApati ke Adeza ko sunakara usake anucaroM ne use turanta kuMe ke bAhara nikAla liyaa| senApati ne sthANu se pUchA- "he bhadra ! tU kahA~ kA rahane vAlA hai? yahA~ kaise AyA hai? terA nAma kyA hai? kisane tujhe isa jIrNa kUpa meM paTakA thA?" sthANu- deva! pUrvadeza se hama do AdamI dakSiNa kI ora gaye the| vahA~ kucha samaya meM hamane pA~ca-pA~ca ratna kamAye aura khuzI-khuzI apane deza kI ora cala diye| calate-calate rAstA bhUla gaye aura isa aTavI meM A phNse| yahA~ Ate hI pyAsa ke mAre prANa sUkhe jAte the| pAnI kI Toha/khoja karane lge| basa, tRSA se tapta hamane yaha jIrNa kUpa dekhaa| isake bAda kyA huA? so he deva! hama ThIka nahIM jaante| hA~, itanA alabattA jAnatA hU~ ki mujhe kisI ne kue meM paTaka diyaa| kintu jaise dharmopedaza ke kathana se guru prANiyoM ko saMsAra se bAhara nikAlatA hai, usI prakAra Apane dayA karake mujhe kuMe se bAhara nikAlA hai| senApati- kevala usI durAcArI ne tujhe kuMe meM paTakA hai| sthANu- nahIM, nahIM, zAntaM paapm| prANoM se bhI adhika pyAre mere sAtha vaha isa prakAra kA cANDAlocita duSTa bartAva kaise kara sakatA hai? senApati- isa samaya vaha kahA~ hai? sthANu- mujhe mAlUma nhiiN| sthANu kI bAta sunakara saba cora muskurAkara bole- "sadA sarala svabhAvI yaha becArA kucha jAnatA nahIM hai| isakA citta to svaccha hI hai|" senApati- hama logoM ne jisase ratna chIne haiM, vahI isakA mitra mAlUma hotA hai| cora- jI hA~, saMbhava hai| senApati- terA vaha mitra kaisA hai? mAyA para mAyAditya kI kathA dvitIya prastAva
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [56] kuvalayamAlA-kathA sthANu- deva! merA mitra zarIra se zyAma, piMjara netra vAlA aura patalA hai| senApati- bhadra! tU ne sampUrNa lakSaNoM se yukta bahuta bar3hiyA dosta khojA hai, jisase tujhe kuMe meM giranA par3A? tuma apane ratna dekhakara pahacAna sakate ho? sthANu- hA~, pahacAna sakatA huuN| senApati ne ratna dikhaaye| sthANu ne unheM pahacAna kara kahA-"Apane kaba aura kaise kahA~ se ye ratna pAye? kyA mere mitra ko mArakara ye ratna le liye haiM?" ... senApati- tere mitra ko hamane mArA nahIM, bA~dhakara sirpha ratna le liye haiN| itanA kahakara senApati ne karuNA se sthANu ko pA~ca ratna de diye| ratna lekara sthANu apane mitra kI khoja meM niklaa| vaha eka gahana vana meM pahu~cA to kyA dekhatA hai ki mitra kI bhujAeM velA ke tantuoM se bA~dhI huI haiN| donoM paira gaThar3I kI bhA~ti ba~dhe hue haiM aura mu~ha nIce kI ora laTakA huA hai| mitra ko aisI dazA meM baiThA dekhakara 'hAya, hAya! karate hue sthANu ne usake saba bandhana khole aura dayApUrvaka kahA- "maiM ne nayA janma pAkara pA~ca ratna pAye haiN| unameM se aDhAI tumhAre aura aDhAI hmaare| raMja na kro|" aisA kahakara sthANu use vana kI sImA para Aye hue eka gA~va meM le gyaa| vahA~ kucha dinoM meM sthANu ne auSadha Adi karake mAyAditya ke ghAva vagairaha ThIka karake use caMgA kara diyaa| mAyAditya ne socA- 'maiMne aisA anucita bartAva kiyA to bhI sthANu kaisA paropakArI hai? aba mujhe kyA karanA cAhie? mujha pApI- mAyAvI ne pahalepahala ratnoM para hAtha sApha kiyA, mitra ko kuMe meM paTakA, phira jhUTha bolakara use tthgaa| mujhe naraka meM bhI sthAna na milegaa| ataH aba yahI ucita hai ki agni meM praveza karake apanI AtmA ko suvarNa kI taraha nirmala kruuN|' isa prakAra vicAra karake mitravaJcanA rUpI pApa se utpanna huI cintA ke saMtApa se saMtapta hokara mAyAditya, sthANu aura dUsaroM ke rokane para bhI citAgni meM praveza karane ke lie taiyAra ho gyaa| lekina gA~va ke bar3oM-bUr3hoM ke bahuta samajhAne se, mitra-vaJcanA se utpanna pApa ke nivAraNa ke lie sthANu ko sAtha lekara samasta lokaprasiddha tIrtho kI ArAdhanA karatA huA yahA~ Akara baiThA hai|" guru ke mukha se apanA yathArtha vRttAnta sunakara mAyAditya bolA- "dayA ke nivAsa rUpa pUjya guru, mAyA se mugdha hue citta se maiMne jo mitradroha kiyA dvitIya prastAva mAyA para mAyAditya kI kathA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [57] hai, usa pApa kA nAza karane ke lie mujha para anugraha karake samasta siddhiyoM kA nivAsa sthAna rUpa dIkSA diijiye|" bhagavAn dharmanandana sUri ne yaha sunakara jJAna ke atizaya se usakI kaSAyoM ko zAnta huA samajhakara zrItIrthaGkaroM dvArA pratipAdita vidhi ke anusAra dIkSA de dii| / / iti maayaadity-kthaa|| mAyA para mAyAditya kI kathA dvitIya prastAva
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ [58] kuvalayamAlA-kathA cAritra rUpI malayAcala parvata ke sundara candana vRkSa ke samAna zrIdharmanandana guru phira bole - " jo manuSya krodhAdika ko kinAre karake bhI lobha ko lAta nahIM mArate ve zyAma lohe ke gole kI taraha bhavasAgara meM DUba jAte haiN| saMsAra kAntAra meM viveka prANoM ke harane vAle lobhasarpa se spaSTatayA Dase hue jIva, apanA kucha bhI hitAhita nahIM samajha sakate / lobhI prANI meM rahI huI guNazreNI bhI agni se tapAe hue lohe ke gole ke Upara nirmala huI jala kI bU~da ke samAna tatkAla vilIna ho jAtI hai| samudra jaise asIma jala se tRpta nahIM hotA, agni sumeru parvata ke barAbara IMdhana ke Dhera se tRpta nahIM hotI, isI taraha ( lobhI) prANI aTUTa dhana se bhI saMtuSTa nahIM hotA / he purandaradatta rAjan ! lobha ke vaza meM pha~sA huA prANI isa puruSa kI taraha dravya se hAtha dho baiThatA hai, mitra kI hatyA kara DAlatA hai aura svayaM duHkhasAgara meM par3atA hai / " yaha sunakara rAjA ne nivedana kiyA'bhagavan ! vaha kauna puruSa hai ? aura usane kyA kiyA hai / " gururAja bole- "he rAjan! yaha AdamI jo tumhAre pIche aura vAsava mantrI ke dAhinI ora baiThA hai, jisakA atyanta kRza zarIra haDDiyoM ke DhA~cA kA hI mAlUma hotA hai aura jo aisA jAna par3atA hai, mAno sAkSAt lobha hI kI mUrti ho, isane lobha ke adhIna hokara jo kAma kiyA hai, vaha ekAgracitta hokara suno 44 dvitIya prastAva
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ lobhadeva kI kathA isa jambUdvIpa meM bharatakSetra ke madhyakhaNDa meM takSazilA nAmakI eka nagarI hai| vaha nagarI apanI ramaNIya sampatti se, apane mana meM svarga kI nagarIamarAvatI ko bhI tuccha samajhatI hai| kaMgUroM kI zreNI se zobhAyamAna prAkAra ke bahAne mAnoM hajAra phana vAlA zeSa nAga usa nagarI kA saundarya dekhane AyA ho / khAI ke jala meM pratibimbita hone vAlA sphaTika maNiyoM kA prAkAra aisA jAna par3atA hai mAno vaha nagarI bhogavatI nagarI ko dekhane ke lie pAtAla meM ghusI jA rahI hai| usameM suziva, 1 sadArambha, 2 vRSAzraya, 3 svabhaya aura svazana' ye jAtimAn jana isI jAti ke vRkSoM ke udyAna sarIkhe zobhita hote the| usa nagarI meM aise suvarNamaya bar3hiyA-bar3hiyA prAsAda the, mAno krIr3A ke lie Aye hue ru kumAra hoM / agaNita hariyoM se prasiddhi ko prApta huI aura nirantara jaya se zobhita isa nagarI ko dekha lajjita hokara hI svargapurI mAno adRzya ho gaI hai| usa nagarI meM bAhubalI ne zrI RSabhadeva svAmI ke caraNanyAsa kI jagaha eka hajAra ArA vAlA dharmacakra banAyA thA / usa nagarI meM lokoM ke citta utkaSTa sneha meM lAlasA vAle the aura muniyoM ke citta mukti ke sneha meM lAlasAyukta 1. acche maGgalavAle loga aura acche puNDarIka vRkSoM vAlA udyAna / 2. acche Arambha vAle / 3. vRSa= dharma kA Azraya lene vAle vRSa nAmaka oSadhi kA Azraya lene vAle / 4. acchI taraha abhaya = niDara, acche abhaya vRkSoM vAlA udyAna / acchA bhojana karane vAle aura acche azana vRkSa vAlA udyAna / 5. 6. paNDita aura indra / 7. vijaya aura jayanta indra kA putra / lobhadeva kI kathA dvitIya prastAva
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ [60] kuvalayamAlA-kathA the| usa nagarI meM sadAparamadAra sadArAgapara aura sadAhArasAra vaibhavazAlI logoM ke samUha munigaNa rahate the| usa nagarI kI nairRtya dizA meM dhAnya ke DheroM se manohara dikhAI dene vAlA ucchala nAmaka gA~va hai| usa gA~va meM uttama kula meM utpanna eka sArthavAha putra dhanadeva rahatA thaa| kisI dUsare sArthavAha ke lar3ake ke sAtha krIr3A karate-karate usakA kucha samaya vyatIta huaa| dhanadeva svabhAva se hI lobhI thaa| dUsaroM ko Thagane meM catura, jhUThA aura dUsare ke dhana para hAtha sApha karane vAlA thaa| usake aise kRtya dekhakara dUsare sArthavAhoM ke putroM ne usakA dhanadeva nAma badalakara lobhadeva nAma rakha chor3A thaa| kramazaH bar3hate-bar3hate lobhadeva javAna huaa| usakA mana atyanta lobha ke vazIbhUta ho gyaa| eka bAra usakA mana dhana kamAne ke lie atyanta utsAhita haa| usane gurujanoM kI AjJA lii| bar3e-bar3e ghor3e taiyAra kiye, savAriyA~ sajAIM aura kalevA bA~dhakara mitroM kI AjJA prApta kii| jaba sUrya kI dRSTi vAlA cara lagna AyA taba tithi aura nakSatra se zubha candramA ke bala vAle muhUrta meM usane snAna kiyA tathA deva- pUjA kii| phira jisa tarapha kA nAka kA svara calatA thA usI tarapha kA paira pahale Age bar3hA kara ravAnA huaa| usake kuTumbI pahu~cAne aaye| lobhadeva Ananda ke sAtha dakSiNa kI ora claa| usakA pitA bolA"beTA! tU saba zAstra par3hA hai| tujhe upadeza denA mANikya para ghana kA prahAra karanA, sarasvatI ko par3hAnA aura motI ko sApha karanA hai-vyartha hai| to bhI mamatA ke kAraNa merA mana tujha meM mugdha ho rahA hai| isalie kucha kahatA huuN| suno beTA! paradeza bahuta dUra hai| rAste meM (bIca meM) bahutere viSama mArga haiN| loga bar3e mAyAcArI hote haiN| striyA~ dUsaroM ko Thagane ke lie taiyAra rahatI haiN| durjana bahuta aura sajjana thor3e hote haiN| mAla kI rakSA karanA kaThina hai| javAnI meM bar3I jokhima rahatI hai| kArya kI gati vicitra hai| isase tujhe kahIM sarvathA paNDita, kahI mUrkha, kahIM dayAlu, kahIM nirdaya, kisI samaya zUravIra, kabhI kAyara banakara kAma nikAlanA hogaa|" 8. sadA zreSTha strI vAle loga aura sadA aparamadArA vAle muni| 9. sadA rAga meM tatpara loga, sadA arAga-vItarAga meM tatpara muni| 10. sadA hAra vAle loga aura sat-acche nirdoSa, AhAra vAle muni / dvitIya prastAva lobhadeva kI kathA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [61] pitA ke upadeza vacana suna lobhadeva mAno Ananda ke kSIrasAgara meM magra ho gyaa| donoM A~khoM se harSa ke A~sU nikala pdd'e| kuTumbI jana vApasa lautte| lobhadeva nirantara prayANa karatA dakSiNa dizA kI ora calatA huA kucha samaya meM sopArakapura A phuNcaa| usa nagara meM kevala pataGgoM meM hI utpAta 19 dikhAyI par3atA thA / vakratA striyoM kI bhauMhoM meM hI thii| kampa dhvajAoM meM hI hotA thA / vahA~ kI prajA meM inameM se koI bAta na thI / sopArakapura meM prAmANika puruSoM meM hI saMvAda hotA thA / vivAha ke samaya hI kanyAoM ke kara kA grahaNa hotA thA / dahI hI mathA jAtA thA / supArI hI kATI jAtI thI / prajA meM aisI koI bAta na thii| usa nagara kA hama adhika kyA varNana kareM? vahA~ nivAsa karane vAle mumukSu jana saMsAra kA bhalI-bhA~ti uccheda karane ke lie saddharma aura satkarma meM hI citta ko sAvadhAna rakhate the / usa nagara meM vizva ko ullasita karane vAle yazodA 12 se parigata zrIkRSNa kI taraha tathA samasta maGgalopacAra ke samUha vAle mahAdeva kI bhA~ti gaNikAoM kA samudAya aura dharmAtmA loga sabhI ko mugdha kara lete the| usI nagara meM rudra nAma ke eka jIrNaseTha rahate the / ve guNa- gaNa ke AgAra the / lobhadeva ne unhIM ke ghara Thaharakara kucha kAla meM ghor3e bece aura khUba dhana kamAyA / I isake anantara lobhadeva kA mana ghara kI ora jAne ko utsuka huA / usa nagara meM kucha to vahIM ke raIsa aura kucha dezAntara se Aye hue patita AcaraNa ke vaNik loga bhI rahate the / ve sandhyA samaya eka jagaha ikaTThe jamA hote aura paraspara meM prItipUrvaka vArtAlApa kiyA karate, kharIda-beca meM Aja kyA kamAyA hai ? Aja dezAntara se kyA mAla AyA hai? isa prakAra vArtAlApa kiyA karate the / ve eka dUsare ko gandhapAna, mAlA Adi diyA karate the| eka bAra lobhadeva usI goSThI meM baiThA thA / usa samaya eka vaNik ne pUchA - " kyA koI aisA deza hai jahA~ kama kImatI vastu se adhika mUlyavAlI vastu prApta hotI ho?" vaNik kI bAta suna eka dUsarA vaNik bolA- "hA~, maiM dustara samudra ko pAra kara ratnadvIpa gayA thaa| maiMne vahA~ nIma ke patte dekara ratna liye the / isa prakAra kharIda 11. U~ce ur3anA aura upadrava / 12. lokayaza aura dayA se yukta, aura zrIkRSNa yazodA se yukta / lobhadeva kI kathA dvitIya prastAva
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ [62] kuvalayamAlA-kathA beca kara maiM kuzala-kSema se yahA~ AyA huuN|" yaha bAta sunakara lobhadeva ne, jisakA mana lobha meM hI lagA rahatA hai, ghara jAne kA vicAra chor3a diyaa| usane aura dhana kamAne kA vicAra kiyaa| vaha vahA~ se uThakara apane Dere para aayaa| snAna-bhojanAdi kara cukane para rudra seTha ke pAsa vaha bAta sunA kara bolA"he tAta rudra ! ratnadvIpa jAne se atyadhika lAbha ho sakatA hai, kyoMki vahA~ nIma ke pattoM se ratna milate haiN| to maiM yaha vyApAra kyoM na karU~?" lobhadeva kI bAta suna rudra seTha ne kahA-"he vatsa! artha aura kAma kI jitanI icchA kI jAya vaha utanA hI bar3hatA jAtA hai| kahA bhI hai lAbhAllobho hi vrdhte| ataeva jitanA dhana kamAyA hai, use lekara apane deza jaa| samudra pAra karane meM aneka upadrava ho sakate haiN| aba adhika lobha na kr| isI dravya kA icchAnusAra upayoga kara dIna duHkhiyoM ko dAna de, duHkhita avasthA vAle sambandhiyoM kA uddhAra kara, dhana kA phala bhoga aura adhika kamAne ke lobha rUpI rAkSasa kA nigraha kr| seThajI kI bAta suna lobhadeva bolA yaH kArye durgame dhIraH, kAryArambhaM na munycti| vakSo'bhisArikeva zrIstasya saMzreyate mudaa|| arthAt kaThina kArya karane meM jo dhIra puruSa kArya ke Arambha ko nahIM chor3atA hai, lakSmI usake vakSaHsthala kA abhisArikA kI taraha Azraya letI hainirantara parizramI ko lakSmI svayameva prApta hotI hai| he pitA jI! prArambha kiye hue kArya ke nirvAha karane meM hI puruSa ko mana sthira rakhanA caahie| acchA ho, yadi Apa bhI mere sAtha ratnadvIpa cleN| seTha bole- "tU akelA hI jA, maiM nahIM cltaa|" / lobhadeva- Apa kyoM nahIM calate? na calane kA kyA kAraNa hai? rudra seTha- maiM sAta bAra jahAja meM baiThakara samudra meM ghusA, kintu sAtoM hI bAra merA jahAja bhagna ho gyaa| isase maiM jAnatA huuN| ki samudra sambandhI dravya mere bhAgya meM hI nahIM hai| lobhadeva- sUrya sadA udayAcala para car3hatA hai, apane pratApa kA prasAra karatA hai aura asta bhI ho jAtA hai| to dUsaroM kI bhI aisI avasthA kyoM na hogI? dvitIya prastAva lobhadeva kI kathA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [63] ataH anya vicAroM ko alaga kara kevala lakSmI ke upArjana meM sAvadhAna rahanA caahie| Apa mere sAtha avazya ratnadvIpa clie| rudra seTha- he vatsa, tU nahIM mAnatA, to maiM tujhe batalAtA hU~ sun| maiM mandabhAgya huuN| ataeva tU hI isa mAla kA mAlika bn| lobhadeva ne yaha bAta svIkAra kara lii| jahAja taiyAra huaa| mAla kharIdA gyaa| khalAsI niyukta hue? jyotiSiyoM ne yAtrA kA muhUrta nizcita kiyaa| muhUrta dekhe, nimitta dekhe, zakuna dekhe, ziSToM kA sanmAna kiyA, devoM kI pUjA kI, jahAja ke saDha taiyAra kiye, kUpa stambha-mastUla U~cA kiyA, lakar3I kA saMcaya kiyA, parigraha ko sthApita kiyA, anAja Adi khAne-pIne kI vastuoM se jahAja bharA gayA aura pAnI ke bartana bhI liye gye| isa prakAra taiyArI karatekarate prayANa kA dina A phuNcaa| usa dina donoM ne harSita-citta hokara snAna kiyA, vastra-AbhUSaNa pahane aura phira parivAra sahita samudra kinAre jAkara jahAja meM baitthe| jahAja ravAnA huaa| bAje bajane lage, jhukAna claayaa| jahAja samudra meM jAne lgaa| vAyu anukUla bahatI thI, ataH kucha hI samaya meM jahAja ratnadvIpa pahu~ca gyaa| donoM AdamI nIce utara kara, acchI-acchI bheMTa lekara rAjA ke pAsa gye| rAjA ke caraNa-yugala meM bheMTa rkkhii| rAjA se acchA Adara satkAra pAkara harSita citta ho donoM ne kraya-vikraya karake khUba dhana kmaayaa| aba donoM ko apane deza kI ora ravAnA hone kI utkaNThA huii| jahAja taiyAra karAkara ravAnA hue| ___ vAyu kI anukUlatA se jahAja ko zIghratA ke sAtha calate dekha, lobhadeva mana hI mana socane lagA-'oho, jitanA cAhate the, usase bhI adhika lAbha huaa| sArA jahAja ratnoM se bhara gayA hai| kintu kinAre lagate hI yaha rudra seTha hissAdAra bana baiThegA, yaha ThIka nhiiN|' lobhadeva ne isa prakAra vicAra kara, dAkSiNya kI paravAha na kara, zarIracintA ke lie baiThe hue rudra ko bar3I nirdayatA se samudra meM pheMka diyaa| jahAja jaba tIna yojana kI dUrI para pahu~ca cukA, to lobhadeva jora-jora se cillAkara pukArane lagA-"are, daur3o, daur3o, merA mitra aneka makaroM se bhayaMkara isa dustara samudra meM par3a gyaa|" lobhadeva kI pukAra suna khalAsI tathA dUsare svajana samudra meM dekhane lge| jaba rudra kahIM dikhAI na lobhadeva kI kathA dvitIya prastAva
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ [64] kuvalayamAlA-kathA diyA to pUchane lage-"kahA~ girA hai?" lobhadeva bolA-"yahIM girA hai| para mAlUma hotA hai, use magara nigala gayA hai| aba maiM jIvita rahakara kyA karU~gA? maiM usake duHsaha viyoga ko sahana nahIM kara sakU~gA, ataH prANoM kA tyAga karU~gA?" yaha bAta suna nAvika aura svajanoM ne acchI taraha samajhAyA aura jahAja calA diyaa| idhara rudra seTha bar3e bhArI magara ke mukha-kuhara(mukharUpI guphA) kI dAr3ha rUpI karota kA bhoga bana gyaa| vaha mara kara akAma nirjarA ke dvArA ratna prabhA pRthvI ke prArambha ke, eka hajAra yojana meM bane hue vyantara bhavana meM alpa samRddhi vAlA rAkSasa huaa| vahA~ pahu~cakara vibhaMga jJAna se apane zarIra ko magara ke dvArA nigalate hue jahAja ko samudra meM jAte hue dekhakara rAkSasa ne socA-'are isa pApI lobhadeva ne mujhe samudra meM paTaka diyaa| isa durAcArI kA itanA sAhasa! usane sneha sambandha ko kucha bhI na ginA, citta meM paropakAra-bhAva na dhAraNa kiyA aura na sajjanatA hI nibhAyI, isa prakAra vicArate-vicArate rAkSasa kI kopAgni dhadhakane lgii| usane mana hI mana socA-'isakA kAma tamAma karake, tatkSaNa hI usake samasta dhana kA maiM mAlika banU~ athavA aisA upAya karU~ ki yaha dhana na to usakA hI rahe na auroM ke hAtha lge|' yaha socakara rAkSasa samudra meM A dhmkaa| samudra meM jahAja ko dekha kara vaha pratikUla upasarga karane lgaa| mAno mRta rudra zreSThI ko dekhane ke lie AI hoM aisI AkAza meM kAlI-kAlI megha-ghaTAe~ chA giiN| bAdala cAroM ora ghUmane lage, mAno apanI bijalI rUpI A~khoM se rudra seTha ko dekha rahe haiM, kyoMki megha svabhAva se hI Ardra hRdaya vAle hote haiN| isake anantara jaise yuddhasthala meM vIra puruSa tIkSNa bANoM kI varSA kara dete haiM- vaise hI agaNita jala dhArAoM se megha jala kI varSA karane lgaa| meghoM kA udaya hone se akhila vizva andhakAramaya jAna par3ane lgaa| yaha yogya hI hai, kyoMki saMsAra meM putra pitA ke bilakula sadRza hI hotA hai| samudra kI caJcala laharoM aura pracaNDa vAyu-vega se DagamagAtA huA prANiyoM ke prANoM ko bhaya utpanna karatA huA aura anaginatI-kraya-vikraya kI vastuoM se bharA huA aura samudra meM calatA huA jahAja TUTa gyaa| kintu samudra meM dvIpa kI taraha yA marubhUmi (mAravAr3a) meM pAnI kI taraha lobhadeva ke cokhe prArabdha se eka paTiyA usake hAtha lgaa| usane use hI pakar3a liyaa| usa paTiyA ke sahAre-sahAre dvitIya prastAva lobhadeva kI kathA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ [65] kuvalayamAlA-kathA lobhadeva eka saptAha meM tArA dvIpa A phuNcaa| vahA~ pahu~cakara vaha samudra kinAre ke vana ke zItala vAyu se kSaNabhara meM hI saceta ho gyaa| samudra ke kinAre kAlekalUTe zarIra vAle, lAla-lAla A~khoM vAle yama ke dUta jaise AdamI rahate the| unhoMne lobhadeva ko pakar3a liyaa| lobhadeva ne pUchA-"tuma loga mujhe kyoM pakar3ate ho?" ve loga mAyAcAra se bole- "he bhadra! dhIraja dhro| kheda na kro| duHkhI avasthA meM pha~se hue jahAja ke vyApAriyoM kA Ava-Adara karanA hI hamArA kartavya hai|" itanA kahakara ve yamadUta, lobhadeva ko apane ghara le gye| ghara le jAkara vinayapUrvaka-namratA se unhoMne lobhadeva ko Asana para biThalAyA aura snAna kraayaa| snAna ke anantara bhojanAdi kI AvazyakatAe~ pUrI kI, taba bole"he bhadra ! citta meM vizvAsa rakhanA aura bhaya-bhAjana na bnnaa|" una logoM kI bAta sunakara lobhadeva mana hI mana socane lagA-'ye loga kaise niSkAraNa vatsala haiM?' idhara lobhadeva yaha soca hI rahA thA ki, usI samaya una berahamoM ne use khUba kasakara bA~dha diyA aura zastra ke dvArA mAMsa-pradeza kATakara usake zarIra meM se mA~sa aura rakta nikAla liyaa| rakta-mA~sa nikAla cukane para auSadha lepa kara zarIra ko durusta kiyaa| rahate -rahate chaha mahIne bIta cukane para phira pahale kI taraha zarIra se rakta aura mA~sa nikAlakara zarIra ko durusta kara diyaa| bArambAra isa prakAra karate rahane se lobhadeva kA zarIra kevala asthi-paJjara raha gyaa| isa avasthA meM rahate-rahate bAraha varSa bIta gye| eka samaya kI bAta hai| lobhadeva ke zarIra meM se hAla hI rakta-mA~sa nikAlA gayA thaa| sArA zarIra lahU se lathapatha thaa| usI samaya eka bhAraNDa pakSI ne lobhadeva ko uThA liyaa| pakSI samudra ke Upara AkAza meM ur3a rahA thaa| vaha ur3a hI rahA thA ki dUsare bhAraNDa pakSI se usakA sAmanA ho gyaa| donoM meM lar3AI hone lgii| isa lar3A-lar3I meM, lobhadeva bhAraNDa kI coMca se chUTakara samudra meM jA giraa| samudra meM girate hI khAre pAnI ke kAraNa bar3I vedanA hone lgii| jaise durjana ke vacana se sajjana ko hotI hai| mitra-mAraNa ke mahAn pAtaka se malina mana vAle lobhadeva ko samudra ne bhI apanI kallolAvali se dhakke dekara bAhara nikAla diyaa| vaha kisI jagaha kinAre para phuNcaa| vahA~ ke zItala vAyu se kSaNa mAtra meM saceta ho, samIpa ke vana meM bhramaNa karane lgaa| vanabhUmi marakata maNi kI pRthvI taraha-taraha ke lobhadeva kI kathA dvitIya prastAva
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ [66] kuvalayamAlA-kathA sugandha vAle phUloM se vyApta thii| yaha hAla dekha lobhadeva socane lagA-'zAstroM meM sunA jAtA hai ki devatA svarga meM rahate haiN| kintu ve sundaratA aura asundaratA kA bheda nahIM smjhte| nahIM to tIna loka ko Ananda dene vAle isa sthAna ko chor3akara svarga meM kyoM rahate?' aisA socakara lobhadeva usI vaTa-vRkSa ke nIce baiTha gyaa| tIvra vedanA se duHkhI lobhadeva bahuta dera taka vicAratA rahA ki-'aisA kauna dharma hogA, jisake kAraNa divya bhogoM ko bhogane vAle deva svarga loka meM atyanta Ananda kA anubhava karate haiM? aura pApa aisA kauna hai, jisake nimitta se nArakI jIva naraka meM atyanta hI duHkha sahana karate haiN| maiMne kauna sA pApa kiyA hogA, jisase maiM isa prakAra ke duHkha kA bhAjana huA huuN|' isa prakAra vicAra karate-karate lobhadeva ke mana meM yakAyaka rudra zreSThI kA smaraNa ho aayaa| smaraNa hote hI mAno tIkhe tIra kA zalya hRdaya meM cubha gyaa| usane socA-'aho, mere jIvana ko dhikkAra hai, mujha pApI ne dravya ke lobha se sabhI kA bhalA karane vAle kalAnidhi rudra zreSThI ko mAra ddaalaa| aba maiM koI aisA kArya karU~, jisase priya mitra ke vadha se kaluSita hue AtmA ko tIrthasthAna meM tyAga kara sabhI pApa se chuTakArA pA skuuN|' isa prakAra vicAra karate-karate lobhadeva ko thor3I dera ke lie nIMda A gii| kucha dera bAda uThane para kisI aura kisI kI madhura vANI kAna meM pdd'ii| vANI sunakara vaha mana hI mana socane lagA ki 'yaha vANI saMskRta, prAkRta yA apabhraMza nahIM hai| yaha to cauthI paizAcI bhASA hai, ise sunanA caahie|' lobhadeva vaha bhASA kAna lagA kara sunane lgaa| pizAca paraspara meM bAta-cIta kara rahe the| eka ne kahA - pApa kA nAza karane ke lie tapa karane vAle tapasviyoM ko isa upavana meM rahane kA sthAna ramaNIya hai| dUsare ne kahA - isakI apekSA sumeru parvata aura bhI sundara hai| tIsarA bolA - sumeru kI apekSA hima se jisakA zilAtala zItala hai aisA himAlaya parvata hI vizeSa ramaNIya hai| cauthe pizAca ne kahA - tuma saba ko isa prakAra na bolanA caahie| saba pApoM ko dho DAlane ke lie to gaGgA nadI hI pradhAna hai| eka ne kahA - pApa kA nAza karane ke lie tapa karane vAle tapasviyoM ko isa upavana meM rahane kA dvitIya prastAva lobhadeva kI kathA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [67] sthAna ramaNIya hai| cauthe pizAca kI bAta suna lobhadeva gaGgA kI tarapha ravAnA huaa| usane lobha kA tyAga kara diyaa| use akhaNDa vairAgya prApta huaa| he purandaradatta rAjan ! vaha lobhadeva krama se ghUmatA-ghUmatA yahA~ Akara baiThA hai| isa prakAra bhagavAn ke mukha se apanA vRttAnta sunakara lobhadeva lajjA, harSa aura kheda ke adhIna hotA huA zrIdharmanandana guru ke caraNoM meM girakara bolA"jinake caraNa kamala vandana karane yogya haiM, aise he prabhu! Apane jo kahA, vaha akSara-akSara se satya hai| aba mujhe kyA karanA cAhie? so khie|" munirAja dharmanandana guru ne kahA-"he vatsa! mitravadha se lage hue pApa-puJja kA kSaya karane ke lie, lobha rUpI mahArAkSasa kA aspRhA rUpI zAstra se vinAza kara DAla tathA vinayAvanata hokara tIvra tapasyA rUpI sarovara meM rAjahaMsa kI lIlA ko dhAraNa kara rAjahaMsa sarIkhA bn| kSamA rUpI kAntA ke sevana kA abhyAsa DAla, kaThora kAyotsarga AcaraNa kara aura pApa-prada rajo-guNa kI prakRti kA parityAga kr| aisA karane se tU usa zAzvata mokSa-sthAna ko prApta kara sakegA, jahA~ janma jarA mRtyu Adhi vyAdhi Adi kucha nahIM hai|" ___gurudeva kI bAta suna lobhadeva bolA- "bhagavan ! yadi maiM isa prakAra ke caritra ke yogya hoU~ to dIkSA dene kI kRpA kro|" itanA kaha vaha guru ke caraNa kamaloM meM gira gayA aura usakI A~khe A~suoM se bhIMja giiN| lobhadeva kA lobha zAnta huA samajhakara pUjya zrI dharmanandana guru ne use dIkSA de dii| // iti lobhdev-kthaa|| ++++ lobhadeva kI kathA dvitIya prastAva
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ [68] kuvalayamAlA-kathA isake anantara zrIdharmanandana sUri phira bole-"hima-samUha ke sadRza udita mahAmoha, yaza rUpI sugaMdha se vyApta viveka rUpa kamala kA nAza kara detA hai| rAjan ! jinendroM ne isa saMsAra ko sarva duHkhamaya mAnA hai| isa saMsAra ke asalI svarUpa ko mahAmoha se ne hue prANI nahIM jAnate haiN| jo manuSya moha rUpI ghor3e se kabhI sanmArga se bhraSTa nahIM hotA, vahI agaNya puNya kA pAtra aura pRthvI kA alaGkAra samAna hotA hai| isa mahAn durdhara moha rAjA ne tIvra vrata pAlane meM dhurandhara jaina muniyoM ko chor3akara sampUrNa tIna loka ko jIta liyA hai| aho, yaha moha mahAn samudra sarIkhA hai, kyoMki mahAvaMzoM se bhI usakI thAha nahIM miltii| he rAjan ! jisakA mana mahAmoha se mohita ho gayA hai, vaha isa puruSa kI taraha gamyAgamya kA vicAra nahIM karatA, apanI bahina ke sAtha bhI saMgamana karatA hai aura pitA kI bhI hatyA kara DAlatA hai|" gururAja kI bAta suna rAjA bolA "svAmI jI! isa sabhA meM bahutere AdamI haiN| inameM se vaha kauna hai? maiM nahIM jaantaa|" guru mahArAja ne kahA"jo tujha se dUra aura vAsavamantrI se dAhinI tarapha lepyamaya mUrti kI taraha, kAryAkArya ke vicAra se zUnya uparI dikhAU sundara AkRti vAle ThUTha kI taraha baiThA huA hai, yahI vaha puruSa hai| moha se mohita citta vAle isa puruSa ne jo kukRtya kiyA hai, vaha suno dvitIya prastAva
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohadatta kI kathA jisameM samasta kuzala loga nivAsa karate haiM, aise gA~voM se zobhAyamAna kauzala nAmaka deza hai| usameM kozalA nAmakI eka nagarI hai| zatruoM kI senA usa nagarI kA ullaGgana nahIM kara sktii| nagarI ke saba ghara striyoM ke mukhacandra kI candrikA se khUba dhulakara svaccha ho gaye haiN| vahA~ ke devamandiroM kI gaGgA nadI meM parachAI par3atI hai aura vAyu se hilatI huI dhvajAoM ke chora se mAno devAlaya candramA ke kalaGka ko dho rahe haiM, aisI zobhA dhAraNa karate haiN| vahA~ kI bhAvanA yukta samasta guNoM se sundarI rAmAe~ (striyA~) eka mAtrA kI adhikatA se ramAoM (lakSmiyoM) kA tiraskAra karatI haiN| vahA~ ke mahaloM kI sapheda dhvajAe~ havA se calane vAlI gaGgA nadI mAno hajAra mArgoM meM calane lagI hai| isa nagarI meM kSatriyoM meM mukuTa samAna, zuddha buddhi vAlA, dAna dene meM kuzala aura nItinipuNa kozala nAma kA rAjA rAjya karatA hai| rAjA kI senA ke calane se jo garda ur3atI hai usase sUrya kI kiraNeM bhI TaiMka jAtI haiN| usake parAkramaguNa kA varNana sarparAja bhI nahIM kara skte| usake ghor3oM se khUdI gayI jamIna se ur3I huI dhUla ke kAraNa sUrya kI kAnti bhI kSINa dikhAyI detI hai| usake hAthiyoM ke jhuMDa ke atyanta mada jharane se mada kI nadiyA~ bahatI haiM aura unake niHzvAsa kI tIvra pratidhvani se hareka rAste para megha kI sI garjanA huA karatI hai| rAjA ke prayANa karate samaya hAthiyoM vagairaha ke niHzvAsa ke jo zabda hote the, vahI zabda zatru-rAjAoM ko bhAgane ke lie utsAhita karate the| rAjA ke yAtrA karate samaya durga kA ullaGghana karate hI niHzvAsa ke jo zabda hote the unase mohadatta kI kathA dvitIya prastAva
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ [70] kuvalayamAlA-kathA zatru rAjAoM ke kAna bahire ho jAte the aura usake sainya dvArA ur3AI huI avicchinna dhUla se unakI A~kheM andhI ho jAtI thiiN| usake vikrama guNa kI prazaMsA sahasrajihva zeSanAga se bhI nahIM ho sktii| usa rAjA ke eka putra thaa| usakA nAma thA tosl| vaha paNDitoM meM mukhya thaa| khUbasUratI meM indra ke putra jayanta ke samAna thA, kintu akulIna' na thaa| zera ke samAna parAkramI thA, kintu usake nakharUpa hathiyAra na the| sUrya ke samAna pratApI thA, para kaThora na thaa| athaka vaha candramA ke samAna sarvatra AhlAda sukha dene vAlA thA, kintu kalaGkI na thaa| isa prakAra vividha guNoM se vibhUSita rAjakumAra ne kisI bar3e nagaraseTha kI havelI ke jharoke meM nikalA huA, kamala ke patte kI taraha lambe netra vAlA kisI bAlA kA mukha-kamala dekhaa| vaha aisA jAna par3atA mAno pUrNimA kA cA~da megha maNDala meM se pragaTa huA ho| usa bAlA ne sAkSAt kAmadeva ke samAna rAjaputra ko dekhA aura usakA mana atyanta anurAga sAgara meM nimagna ho gyaa| use dekhakara rAjakumAra ke citta ko, parastrI ke dekhane se kupita hokara kAmadeva ne apane pA~coM hI bANoM se vedha kara sau chedoM vAlA kara diyA- rAjakumAra ke mana meM kAmadeva atyanta pIr3A pahu~cAne lgaa| isake anantara nirdaya kAmadeva ke prahAra se mAno atyanta pIr3ita ho, kumAra ne dAhine hAtha se apane vakSaHsthala (chAtI) ko sparza kiyA, aura bAyA~ hAtha nAbhi para rakhakara tarjanA aGgalI U~cI kii| yaha dekhakara usa parAdhIna bAlA ne dAhine hAtha se talavAra kA sA nizAna kiyaa| usakI aisI ceSTA dekha rAjakumAra apane mahala kI ora jAtA jAtA vicAra karane lagA -'aho! isa bAlA ke nirmala lAvaNyavAle mukha ne candramA ko bhI lajjita kara diyA hai| usane talavAra ke cihna ke bahAne mere peTa meM churI mArI hai| usake mukha candra ke udaya hone se lAvaNya sAgara ullasita ho uThA hai| usakI vANI amRta ke samAna hai| usakI dRSTi matsya kI dRSTi ke samAna hai| usake oSTha mUMgA kI nAI (lAla) haiN| usake dA~ta motI sarIkhe haiN| usake donoM stana kachue kI taraha (kaThora) haiM aura usake hAtha beMta kI bela sadRza haiN| zRGgAra kA sarvasva- svarUpa yaha bAlA kAmadeva kI rAjadhAnI aura khile hue yauvana ke kAraNa lAvaNya kI bAvar3I hai| ahA, isakA rUpa saba rUpoM ko lajAtA hai| usake saubhAgya kI racanA kucha adbhuta hI hai| ahA, usameM kaisI caturAI hai? aho, usakI anupama lAvaNya lakSmI' ityAdi vicAra karatA-karatA dvitIya prastAva mohadatta kI kathA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [71] rAjakumAra apane nivAsa bhavana ke samIpa A phuNcaa| idhara vaha bAlA bhI rAjakumAra ke A~kha ojhala hote hI kAmadeva ke prahAra se jisake zarIra ke samasta avayava zithila ho gaye haiM, aisI hotI huI, apane chor3e hue lambe aura garma niHzvAsoM ke dhue~ se zayanagRha kI citra-vicitra bhItoM ko kAlI karatI huI idhara-udhara lauTane lgii| hariNI ke samAna netra aura sukumAra zarIra vAlI vaha bAlA bahuta dera taka apane iSTa mitra kI bhA~ti rAjakumAra kA mana meM smaraNa karatI rhii| usa virahiNI ko svaccha sukomala zayyA meM, sundara udyAna meM yA spRhaNIya candrikA meM bhI zAnti na milii| use candramA sUrya samAna jAna par3ane lgaa| candana rasa agni aura rAtri dina sI mAlUma hone lgii| isa prakAra sabhI vastue~ use ulTI hI pratIta lgiiN| ThIka hI kahA hai "yoginAM candanAdyairyaiH, zItaiH prItiH prjaayte| tanujvalati taireva, satataM vipryoginnaam|" arthAt- saMyogI janoM ko jina zItala candana vagairaha vastuoM se prIti hotI hai, viyogiyoM ko ve hI vastue~ nirantara jalana kA kAraNa ho jAtI haiN| eka bAra rAjakumAra usa hRdayahAriNI bAlA ke saMgama ke upAya rUpI jala se apane asahya virahAgni tapta zarIra ko zAnta karane ke vicAra kara rahA thaa| isI samaya sUrya ne apanI kiraNoM ko cAroM aura bikherate hue pazcimAcala kA avalambana kiyaa| cAroM ora andhakAra phaila gyaa| kAmadeva se pIr3ita rAjakumAra ne socA- 'binA duHkha sahe sukha nahIM mila sktaa|' vaha khar3A ho gyaa| usane apane vastra majabUta bA~dhA, kamala patra ke samAna zyAma aura yamarAja kI jihvA kI taraha bhayaGkara kaTArI kamara meM bA~dhI, dAhine hAtha meM zatruoM kA satyAnAza karane vAlA khaDgaratna dhAraNa kiyA, kandhe para DhAla laTakAyI aura kAle kapar3e se sArA zarIra DhaMka liyaa| isa prakAra taiyArI karake vaha bAlA ke ghara ke pAsa aayaa| vahA~ pahu~cakara kisI upAya se Upara car3hakara usa jharokhe meM aayaa| vahA~ Ate hI usane zayyA para baiThI huI mRganayanI ko dekhaa| jalate hue svaccha dIpaka se usake avayava dedIpyamAna ho rahe the| vaha Ter3hA mukha rakhakara seja para baiThI thii| kumAra ne jamIna para DhAla ke Upara talavAra rakhakara dabe pA~voM dhIre-dhIre Akara usa sunayanA ke donoM nayana apane donoM hAthoM se mUMda liye| use aisA mohadatta kI kathA dvitIya prastAva
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ [72] kuvalayamAlA-kathA bhAsa hone lagA, jaise Aja romAJca rUpI kaMcuka pahana liyA ho| usane socA'Aja merA zarIra romAJcita ho uThA hai ye hAtha kamalinI ke patte jaise komala lagate haiN| mAlUma hotA hai mere anta:karaNa ke sarvasva kA cora rAjakumAra AyA hai|' aisA vicAra kara vaha bolI-" he saubhAgya kI nidhi! mujhe choDa do|" bAlA kI yaha bAta sunakara kumAra ne ha~sate-ha~sate hAtha DhIle kara diye| kumAra ko apane ghara AyA dekha bAlA vinaya pUrvaka khar3I huI aura unheM baiThane ko Asana diyaa| kumAra ne Asana para baiTha kara kahA-"sundarI ! maiM tumhArA saMgamana cAhatA huuN|" bAlA - "Apa kahate haiM so ThIka hai| kintu uccakula kI striyoM ke lie zIla kI rakSA karanA hI hitakara hai|" bAlA kI yaha bAta sunakara kumAra-"jo tuma aisI zIlavatI ho to maiM jAtA huuN|" itanA kaha khaDgaratna aura DhAla uThAkara ekadama khar3A ho gyaa| bAlA ne kumAra ke kapar3e kA chora pakar3akara kahA-"he bhadra! cora kI taraha merA hRdaya curAkara aba kyoM jAte ho? maiM tumheM bAhulatA ke pAza meM bA~dhakara kaida karU~gI" bAlA kA kathana suna rAjakumAra khar3A raha gyaa| vaha phira bolI-"he rAjaputra! jo yathArtha bAta hai so pahale suniye| phira jo yogya a~ce so krnaa| isI kozalA nagarI meM nandana nAma ke eka seTha rahate haiN| unake ratnarekhA nAma kI patnI hai| usakI pUkha se maiM utpanna huI huuN| merA nAma suvarNadevI hai| maiM apane mA~-bApa kI atyanta pyArI putrI huuN| mere mA~ bApa ne mujhe viSNudatta ke putra haridatta ko pANigrahaNa ke liye dI hai| haridatta mujhe byAha kara turanta jahAja meM car3hakara vyApAra ke lie laGkApurI calA gayA hai| use gaye Aja bAraha varSa se adhika bIta cuke haiN| vaha jIvita hai yA mara gayA, isakA bhI patA nhiiN| kAmadeva rUpI bar3e-bar3e Avarta (bha~vara) aura goM se dustara, viSaya rUpI matsya aura kachuvoM se bhayaGkara tathA atyanta gahana, isa yauvana mahAsAgarakA nirdoSa ullaGghana karate-karate mere itane dina bIta gaye haiN| viSayoM ko jItanA kaThina hai| indriyA~ saba caJcala haiN| ataH eka dina mere mana meM isa prakAra ke saMkalpa vikalpoM kI lahareM uThane lagI- 'aho! jarA, maraNa, zoka aura klezoM se bhare hue isa saMsAra meM priya ke saMyoga ke sivAya aura kucha sundara nhiiN| merA janma bakarI ke gale ke thana ke samAna, araNya meM khile hue mAlatI puSpa ke samAna aura bahare ke kAna meM bAteM karane ke samAna akAratha ho calA jA rahA hai| aisA jInA vRthA hai|' aisA vicAra kara maiMne marane kA nizcaya dvitIya prastAva mohadatta kI kathA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ [73] kuvalayamAlA-kathA kara liyA thaa| phira yaha socakara ki Aja antima bAra prANiyoM ko bhalIbhA~ti dekha lU~, jharokhe meM baiThI thii| bhavitavya ke yoga se usa samaya tumhIM mere dRSTigocara hue| tumheM dekhate hI maiM anurakta ho gyii| tumane apanI chAtI ko chUkara aGgalI U~cI utthaaii| yaha dekhakara maiMne socA- 'rAjaputra ne hRdaya ko sparza karake yaha izArA kiyA hai ki merA mana tujhe atyanta cAhatA hai|' aGgalI U~cI karane para maiMne apanA hAtha talavAra sarIkhA batAkara kahA-yadi tuma talavAra ke bala para Aoge to saMgama hogaa| nahIM, to nhiiN| rAjaputra! tabhI se merA mana saMgama kI AzA meM ulajhA huA hai| parantu Aja taka tumhArA kucha bhI hAla mAlUma na huaa| isase maiM ne kA~pate hue Aja to prANa tyAga karane kA nizcaya kara liyA thaa| itane meM hI tuma aagye| tumhAre milana se isa samaya merI cetanA naSTa sI ho gayI hai| gurujanoM kA vinaya vinaSTa ho gayA hai| viveka rUpI ratna kA apaharaNa ho gayA hai| dharma kA upadeza bisara gayA hai| lekina rAjaputra! yadi maiM tumhAre sAtha saMgama karU~gI to maiM apane kula rUpI mandira meM eka duHzIlA khlaauuNgii| svajana merA tiraskAra kreNge| loga mujhe kalaGka lgaaveNge| aba, jo lokApavAda kI upekSA karU~ to hI merA manoratha saphala ho sakatA hai, nahIM to maraNa hI zaraNa hai|" itanA kahakara sundara dA~ta vAlI bAlA ne kumAra kA gAr3ha AliGgana kiyA, jaise rAtri candramA kA AliGgana karatI hai| usane apanI javAnI prIti se saphala kI! isake anantara rAjakumAra ne rAta bhara vahIM raha kara, viraha ke samaya vinoda karane ke lie apane nAma kI eka mudrikA dii| saMdhyA ke rAga se pUrva dizA zobhita hone lgii| usI samaya rAjakumAra jaise ghusA thA, usI prakAra bAhara nikala aayaa| isI bhA~ti usa bAlA ke pAsa jAtejAte ATha mahIne bIta gye| itane meM bhavitavya ke anusAra vaha garbhavatI ho gayI, usake garbha raha gyaa| yaha samAcAra usakI sakhiyoM ne usakI mAtA ratnarekhA se kahA ratnarekhA ne yahI samAcAra nandana zreSThI se kaha diyaa| sunate hI seThajI ko krodha car3ha aayaa| usane yaha samAcAra kauzala mahArAja se kaha sunaayaa| rAjA ne uttara diyA- "seTha jI! Apa apane ghara jAiye, maiM abhI isakI tahakIkAta karatA huuN|" rAjA kI AjJA pAkara mantrI ne cAroM ora tahakIkAta kii| tosalakumAra hAtha na lgaa| mantrI ne sArI bAta rAjA se nivedana kii| sunate hI rAjA ke hoMTha mohadatta kI kathA dvitIya prastAva
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ [74] kuvalayamAlA-kathA phaDakane lge| usane AjJA dI-"mantrI! maiM anyAyI putra ko bhI kSamA nahIM kara sktaa| use zIghra hI sajA do| mantrI ne 'hujUra kI AjJA pramANa hai' kahakara kisI dUsare bahAne rAjakumAra ko DhU~Dha nikaalaa| vaha use zmazAna bhUmi meM le gyaa| mantrI kyA karane yogya hai, aura kyA nahIM, yaha bAta bhalI-bhA~ti jAnatA thaa| usane kumAra se kahA-"kumAra! tumhAre durAcAra se mahArAja tuma para atyanta kruddha ho gaye haiN| tumheM mAra DAlane ke lie mujhe AjJA dI hai| parantu tuma svAmI ke putra ho, ataH svAmI hI ho| tumheM kisa prakAra mArU~? maiM sadA tumhAre vaMza kA sevaka huuN| ataeva tuma isa prakAra bhAga jAo ki tumhArI khabara bhI yahA~ kisI ko na sunAI pdd'e| kahIM bhI 'tosala' nAma se apanA paricaya na denaa| itanA kahakara mantrI ne kumAra ko cale jAne ke lie khaa| kumAra usI samaya vahA~ se campata huA aura kitane hI zaharoM ko pAra karatA huA anta meM pATalIputra nagara meM phuNcaa| usa samaya jayavarmA nAmaka rAjA vahA~ ke rAjya kA pAlana karatA thaa| kumAra usI ke pAsa jAkara sevA karane lgaa| idhara bAlA suvarNadevI kA durAcAra jAna kuTumbI tathA dUsare loga usakI nindA karane lge| eka to nindA se, dUsare kumAra ke viraha se udvigna aura janita duHkha ke bhAra se duHkhita bAlA vicAra karane lagI-'mujhe tyAgakara cale gaye rAjakumAra kahA~ hoMge?' suvarNa isa prakAra vicAra kara hI rahI thI, itane meM eka sakhI ne kahA-"tere aparAdha ke kAraNa, rAjA kI AjJA se mantrI ne kumAra ko mAra DAlA hai|" yaha sunakara suvarNadevI ne garbhiNI hone ke kAraNa prANa tyAga to nahIM kiye,para kisI bahAne AdhI rAta ke samaya ghara se bAhara nikala gyii| bhavitavyatA kI balihArI, pATalIputra kI ora koI saMgha jA rahA thA, usI ke sAtha sundara dA~ta vAlI suvarNadevI bhI cala dii| garbha kI vedanA se pIDita hotI huI bAlA dhIre-dhIre calatI thii| vaha utAvalI se paira bar3hAne meM asamartha thii| isa kAraNa vaha saMgha (sArtha) se pIche raha gayI- usase judI ho gyii| krama se calatI-calatI vaha tAla, hiMtAla, tamAla, kadamba, jambu aura jambIra vagairaha hajAroM vRkSoM ke kAraNa ghane vana meM jA phuNcii| dizAoM ke vibhAga se ajAna hone ke kAraNa vana se bAhara nikalane kA mArga na sUjha pdd'aa| pyAsa ke mAre usa kA citta caJcala ho utthaa| bhUkha se duHkhI ho gyii| mu~ha zyAma ho gyaa| rAstA dvitIya prastAva mohadatta kI kathA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [75] calane ke kAraNa thaka gyii| siMhoM kI garjanA sunakara prANa sUkhane lge| bAgha ko dekhakara hRdaya kA~pane lgaa| vaha auMdhe rAste calatI-calatI isa prakAra vilApa karane lagI- 'hAya tAta! maiM tumheM bahuta hI pyArI thI, to bhI tumane merI rakSA na kii| he priyatama! tumhAre lie kSaNamAtra meM hI maiMne zIla, kula, yaza, lAja, ko sukhI janoM ke vastroM ke chora meM lage hae tinake kI taraha jhAr3a ke dvArA ghara se nikAle hue kacare kI taraha sarvathA tyAga kara diyA, to bhI merI upekSA karate ho?' isa prakAra vilApa karatI huI suvarNadevI behoza hokara dharatI para gira pdd'ii| isI samaya candramA apanI kiraNoM ko sikor3akara pazcima samudra meM DUba gayA, mAno use marI huI samajhakara duHkhI ho gayA ho, candramA ke DUbate hI gajendroM ke samUha tathA vindhyAcala ke zikhara ke vRkSoM ke samudAya kI nAI zyAma andhakAra cAroM ora phaila gyaa| vaha zItala vAyu se hoza meM AyI, mAno vAyu ne usa para dayA kara dI ho| isake anantara usI bhayaGkara vana meM nirAzraya aura akelI suvarNadevI ne eka putra aura eka putrI ko janma diyaa| putra-janma kA harSa to dara kinAra, usa bhISaNa andhakAra meM vaha usakA mu~ha bhI na dekha skii| suvarNadevI phira vilApa karane lagI-'he vatsa! pitA, mAtA, pati aura sambandhiyoM ne tujhe tyAga diyA hai| aba tU hI eka merA Azraya hai, tU hI merI mati hai, tU hI gati hai kyoMki bAlyAvasthA meM striyoM kA rakSaNa pitA karatA hai, yuvAvasthA meM pati aura bur3hApe meM putra rakSaNa karatA hai| striyA~ kabhI binA nAtha (rakSaka) ke nahIM rhtiiN|' vaha isa prakAra vilApa kara rahI thI ki sUrya udayAcala parvata para AyA, mAnoM usake duSTa kaSTa ko hI miTAne AyA ho, mAno varNa kA vinAza karane vAle andhakAra samUha kA sattAnAza karane ke lie krodhita ho gayA ho, aisA sUrya lAla sUrya udita huaa| prAtaH kAla ho gyaa| 'aba kyA karanA cAhie? vaha yahI vicAra karane lgii| prANoM kA tyAga to anucita hai, aisA karane se ye donoM bAlaka-bAlikAyeM bhI mara jaaveNge| isalie isa samaya to bAlaka kA pAlana karanA hI ThIka hai|' yaha socakara vaha kisI gA~va ke pAsa A phuNcii| usane rAjakumAra tosala ke nAma vAlI aMgUThI bAlaka ke gale meM aura apane nAma kI bAlikA ke gale meM baaNdhii| apane or3hane ke kapar3e meM se mohadatta kI kathA dvitIya prastAva
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ [76] kuvalayamAlA-kathA do Tukar3e nikAla kara eka se lar3ake aura dUsare se lar3akI ko lapeTakara donoM ko vahA~ rakhakara suvarNadevI zarIra kA mala tyAga karane ke lie vindhya parvata kI taleTI ke jharane ke pAsa gyii| itane meM sadyaH prasUta turata kI vyAhI huI bAghana apane baccoM ke lie bhojana kI talAza meM ghUmatI-phiratI naye rudhira kI gandha ke sahAre vahA~ A phuNcii| usane vastra ke Tukar3oM meM lapeTe hue donoM bAlakoM ko utthaayaa| calate samaya rAste meM eka ora bA~dhI huI lar3akI bIca hI meM khisaka kara gira pdd'ii| bAghana ko isakA kucha patA na laga paayaa| honahAra balavAn hai| usI samaya pATalIputra ke rAjA jayavarmA kA dUta vahA~ apanI strI sahita vahA~ A phuNcaa| usane lar3akI ko dekhakara use uThA lI aura apanI nissantAna patnI ko sauMpa dii| dampatI usa lar3akI ko lekara pATalIputra aaye| vahA~ usakA nAma vanadattA rakhA gyaa| idhara bAghana kucha Age calI ki itane meM kisI dUsare kAma ke lie Ae hue mahArAja jayavarma ke putra zabarazIla ne use bAgha samajha bar3e se zastra dvArA mAra ddaalaa| zabarazIla usake pAsa AyA to kyA dekhatA hai ki mRNAla ke samAna komala kAyA vAlA, lAla kamala samAna donoM pairoM vAlA, khile hue kamala ke samAna netra vAlA aura pUrNamAsI ke candramA ke samAna sundara mukha vAlA eka bAlaka par3A huA hai| usa bAlaka ko pAsa ke gA~va meM le jAkara prasanna citta ho apanI patnI ko-'yaha terA putra hai' kahakara sauMpa diyaa| 'bar3I dayA kI' kahakara strI ne bAlaka ko le liyaa| isake anantara zabarazIla ne putra-janma ke vardhApana kA mahotsava kiyA aura bArahaveM dina usakA nAma 'vyAghradatta' rkhaa| usa samaya gA~va bhara meM khabara phaila gyii| kucha samaya meM zabarazIla usa lar3ake ko lekara pATalIputra meM aayaa| vahA~ vaha bAlakoM kI Adata ke anusAra anyAnya rAjaputroM ke sAtha krIr3A karane lgaa| usakA citta mahAmoha se mohita ho gayA thaa| ataeva logoM ne usakA nAma mohadatta rakha liyaa| anantara, mohadatta samasta kalAoM, umra aura guNoM se dhIre-dhIre bar3hane lgaa| isa ora suvarNadevI zarIra ko pavitra karake AyI, to bAlakoM ko vahA~ na pAkara behoza ho gyii| phira zItala vAyu use hoza-havAsa meM laayaa| hoza meM Akara vaha bahuta dera taka vilApa karatI rhii| phira svayaM pratibodha pAkara dvitIya prastAva mohadatta kI kathA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [77] vahA~ se Age clii| Age bAghana ke pairoM ke cihna dekhakara 'mere bAlakoM ko bAdhana ne khA liyA' yaha socatI huI kisI goSTha meM kisI bhIlanI ke ghara AyI / usane use apanI lar3akI banAkara rakha liyaa| kucha dina vahA~ Thaharakara phira gA~va-gA~va bhaTakatI huI vaha bhI pATalIputra A pahu~cI / daiva yoga se vaha usI dUta ke ghara pahu~cI / dUta kI strI ne usa lar3akI ko pAlana karane ke lie use sauNpii| suvarNadevI use pahacAna to na sakI, para yoM hI putrI kI bhAvanA karatI huI usakA pAlana karane lgii| lar3akI dhIre-dhIre navIna yauvana se manohAra lAvaNya vAlI saubhAgya kI bhUmi aura caturatA meM dhurandhara ho gayI / eka bAra manamohaka aura bhramara kI madhura gU~ja se guMjAyamAna vasanta Rtu meM kAmatrayodazI ke dina, nagara ke bAhara ke udyAna meM kAmadeva kI yAtrA dekhane ke lie vanadattA apanI mAtA aura sakhiyoM ke sAtha gayI / vahA~ vaha apanI icchA pUrva ghUma rahI thI ki mohadatta kI najara usa para jA pdd'ii| eka dUsare ko dekhate hI donoM eka dUsare para anurakta ho gaye / paraspara ke darzana rUpI jala se sneha vRkSa ko sIMcate hue bahuta dera taka donoM vahIM khar3e rhe| itane meM suvarNadevI ne apanI putrI para mohadatta kI gAr3hI prIti dekha usase kahA- "beTI ! yahA~ Aye tujhe bahuta samaya ho cukA hai / tere pitA viraha - vyAkula- citta ho gaye hoNge| calo, ghara clo| yadi tujhe kadAcit kAmadeva ko dekhane kA kautuka ho to putrI, Aja kA utsava ho cukane para phira Akara icchAnusAra bhagavAn kAmadeva ke darzana krnaa| usa samaya udyAna nirjana hogaa|" itanA kaha kara vaha vanadattA ko lekara udyAna se bAhara niklii| mohadatta ne socA- 'aho, isakA mere Upara bahuta anurAga hai| suvarNadevI ke vacana meM avazya kucha na kucha saMketa hai|' isa prakAra socatA huA mohadatta bhI udyAna se bAhara ho gayA / vanadattA ko kAmadeva rUpI mahApizAca laga gayA / vaha isI sthiti meM sirpha zarIra se ghara AyI, mana se nahIM / usakA mana mohadatta meM hI lIna thA / ghara Akara vaha viraha rUpI agni kI jvAlA meM jalane lagI / vaha azokavRkSa ke navIna aGkura kI zayyA para leTI huI tIvra kAmajvara se pIDita hokara karAhane lagI / mRNAla ke tantuoM ko kar3e kI taraha kara liyA, kadalI-dala ko or3ha liyA, sAre zarIra para candana kA lepa kiyA, to bhI mu~ha se nikalatI huI garama sA~soM se usake hoMTha sUkhane lage / kalA kA abhyAsa, phaloM kA dhAraNa, pAna khAnA aura AbhUSaNoM kA tyAga kara mohadatta kI kathA dvitIya prastAva
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ [78] kuvalayamAlA-kathA diyaa| dina meM candramA kI kalA kI bhA~ti usakA mukha kamala kAnti- rahita ho gyaa| palaMga aura dharatI para- kahIM bhI use caina na pdd'ii| dUsare dina kAmadeva kA utsava pUrA ho jAne para vanadattA, mAtA aura sakhiyoM ke sAtha usI udyAna ke lie clii| sar3aka para jAte samaya rAjaputra tosala kI najara usa para phuNcii| videza meM rUpa, yauvana aura sundaratA badala jAne se suvarNadevI use pahacAna paayii| sirpha tosala ko vanadattA para bahuta prIti huii| usane socA-' isa sundara netra vAlI kumArI ko dhana, parAkrama yA anya kisI upAya se byAha luuN| yaha acchA huA ki vaha bAhara ke udyAna kI ora jA rahI hai| mujhe bhI isI rAste se isI ke pIche-pIche jAnA caahie|' tosala usI ke pIche jAne lgaa| vanadattA hathinI jaisI gati se calatI-calatI bAga meM phuNcii| vaha vahA~ idhara-udhara ghUmane lgii| itane meM atyanta anurAgI citta vAle tosala ne loka nindA kI parvAha na kara, lAja kA tyAga kara, jIvana kI AzA chor3akara, nirbhaya ho talavAra nikAla kara kahA-"bhadre! yadi tU apane prANoM kI rakSA cAhatI hai to mere sAtha krIr3A kara, nahIM to isa talavAra se terA kAma tamAma kara duuNgaa|" tosala kI yaha lIlA dekha sakhiyA~ hAya, hAya, karane lgiiN| suvarNadevI cillAkara bolI-"logoM! daur3o jaldI daur3o, vyAghra kI bhA~ti yaha pApI puruSa merI hariNI kI taraha niraparAdha putrI ke prANa liye letA hai|" pukAra sunate hI mohadatta kadalIgRha meM se turanta bAhara nikala kA bolA-"are duSTa ! nAma na lene yogya!! e adhama nirlajja !!! tU striyoM para prahAra karatA hai? maiM usakI rakSA kruuNgaa| AjA mere sAmane" mohadatta kI garjanA suna tosala usake sAmane aayaa| usane mohadatta ke Upara talavAra kA vAra kiyA, kintu kuzala mohadatta ne use bacAkara sAmane prahAra kiyaa| tosala yamarAja kA mehamAna bana gyaa| isake anantara mohadatta vanadattA ke sammukha aayaa| vanadattA ne jIvanadAtA samajha use apanA premapAtra banA liyaa| putrI ke prANa bace samajha suvarNadevI bahuta prasanna huii| mohadatta bolA-"bhadre, vizvAsa karo, kA~po mata aura nirbhaya ho jaao|" phira mohita mohadatta gAr3ha AliGgana karake usake sAtha krIr3A karane ko udyata ho gyaa| itane meM akasmAt hI teja aura madhura dhvani usake kAnoM meM par3I-"are! mUDha! apanI mAtA ko dekhate hue, pitA ke prANa lekara, bahana ke sAtha krIr3A karanA cAhatA hai?" acAnaka yaha AvAja suna mohadatta cAroM ora dekhane lgaa| parantu koI dvitIya prastAva mohadatta kI kathA
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [79] bhI dikhAI na diyaa| lagAtAra tIna bAra yaha dhvani sunAI dI, to use zaGkA par3a gyii| usake mana meM eka sAtha hI krodha aura kautUhala huaa| hAtha meM talavAra le vaha bAga ke cAroM ora dekhane lgaa| itane meM eka pUjya munirAja use dikhAI pdd'e| ve aise mAlUma hote the, mAno dharma kI sAkSAt mUrti hI hoN| muni kI AvAja samajha kara vaha unake pAsa gayA aura caraNayugala meM namaskAra kara bolA- "pUjya mAtA ke dekhate pitA ke prANa lekara maiM bahana ke sAtha krIr3A karanA cAhatA huuN| so kaise? yaha merA pitA kisa prakAra hai? yA merI mAtA kaise? aura yaha merI bahana kaise lagI?" munirAja ne kozalA nagarI se lekara tosala kI mRtyu taka sArA hAla kaha sunaayaa| phira kahA-"prathama to tU ne apane pitA ko mAra DAlA, yaha eka kukArya kiyA, aura dUsarA yaha ki aba bahana ke sAtha viSaya-sukha bhogane kI cAha karatA hai, mahAmoha kI lIlA ko sarvathA dhikkAra hai|" yaha vRttAnta sunakara suvarNadevI aura vanadattA ne nIcA mu~ha kara liyaa| mohadatta bhI kAmabhoga se virakta ho gayA aura zarIra ko sarvathA apavitra samajhane lgaa| use prabala vairAgya ho aayaa| vaha bolA- "munirAja! ananta duHkhoM rUpI vRkSoM kI jar3a ajJAna hI hai| ajJAna hI duHkha hai aura yahI bhaya hai| he pUjya! mujha abhAge ko aba kyA karanA cAhie? so kRpA karake Apa batAiye, jisase samasta pApa jar3a mUla se naSTa ho jaaye|" bhagavAn bole- "mitra putra kalatra(strI) vagairaha saba kA tyAga kara, saMsAra meM mUrtimAn naukA ke samAna dIkSA kA Azraya lo|" mohadatta- to mujhe dIkSA diijiye| munirAja- maiM cAraNa muni huuN| gaccha kI (pratibandha) AjJA meM nahIM rhtaa| ataH maiM tujhe dIkSA nahIM de sakatA huuN| maiM mahAn tIrtha zatruJjaya kI ora AkAza ke rAste jA rahA thaa| zatruJjaya parvata aThAraha yojana zikhara para aura mUla meM pacAsa yojana vistAra vAlA hai| aisA zAstra ke jJAtA kahate haiN| usa parvata para tIna loka ko pavitra karane vAle bhagavAn RSabhadeva svayaM rahe the| ataH vaha parvata saba parvatoM meM zreSTha hai| usa parvata para virAjamAna zrI RSabha deva ke darzana jaba taka prANI nahIM karatA, taba taka hI usake karma prabala rahate haiN| usa parvata se, karma rUpI hAthiyoM ke dalana karane meM siMha ke samAna zrI mohadatta kI kathA dvitIya prastAva
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ [80] kuvalayamAlA - kathA puNDarIka mahAmuni ne pA~ca karor3a muniyoM ke sAtha mokSa prApta kiyA hai / usI parvata se nami aura vinami nAmaka vidyAdhara rAjAoM ne do karor3a muniyoM ke sAtha parama pada pAyA hai| zrIrAma, bharata aura bAlakhilya Adi dasa karor3a muniyoM ke sAtha aura nArada, pA~coM pANDava tathA aura-aura aneka munirAja vahIM se sarva duHkhoM kA nAza karane vAle mokSa ko prApta hue haiM / jisa sthAna se eka bhI jIva mokSa prApta karatA hai, vaha saMsAra meM uttama tIrtha kahalAtA hai / to jahA~ se karor3oM muniyoM ne mokSa prApta kiyA, usa zatruJjaya ke viSaya meM kahanA hI kyA hai? usa parvata ke vRkSa apane sundara phUloM ke bahAne se dUsare parvatoM kI ha~sI ur3Ate haiM, kyoMki unheM jinezvara ke caraNa chUne ko nahIM milte| vaha parvata apane sphurAyamANa jharanoM ke kala-kala zabda se kahatA hai" manuSyoM ! mujhe chor3akara dUsare tIrthoM meM kyoM bhaTakate phirate ho?" jo vyakti saba zaGkAoM kA tyAga kara samasta icchAoM se yukta hokara isa tIrtha kI sevA karatA hai, apane-Apa mokSa ko pA letA hai| isa prakAra ke parama pavitra zatruJjaya mahAtIrtha kI ora jAte hue maiMne avadhijJAna se tujhe apane pitA kA ghAtaka jAnakara socA- ' isane eka akArya to kara hI DAlA hai, parantu dUsare akArya karane se pahale hI ise pratibodha karU~, kyoMki yaha bhavya prANI hai, kevala moha ke kAraNa isakA mana mUr3ha ho gayA hai, isIse isane yaha akArya kara DAlA hai| jo svayaMbhUramaNa samudra ko bhI apanI bhujAoM se lIlAmAtra meM pAra kara sakate haiM, jo eka hI bhujA se parvata sahita sampUrNa pRthvI ko chAte kI bhA~ti sahaja hI Upara uThA sakate haiM aura jo eka lAkha yojana pramANa vAle-U~ce sumeru parvata ko, usake daNDa kI jagaha sthApana karane meM samartha haiM, aise tIna loka meM zreSTha tIrthaGkara bhagavAn bhI karma ke adhIna hote haiM, to becAre mohadatta kI kyA bisAta hai?' aisA vicAra kara maiM nIce utarA aura tujhe pratibodha diyA hai| mohadatta bolA- "bhagavAn to mujhe dIkSA kaise prApta hogI ?" munirAja - tU kauzAmbI nagarI kI dakSiNa dizA meM jaa| vahA~ pahu~ca kara purandara rAjA ke udyAna meM Thahare hue muniyoM meM zreSTha zrI dharmanandana AcArya ke pAsa tujhe jAnA hai| ve gaccha ke svAmI haiM / terA hAla svayaM jAna kara tujhe ve dIkSA deNge| dvitIya prastAva mohadatta kI kathA
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [81] itanA kahakara cAraNamuni kamala ke patte ke samAna AkAza meM vilIna ho gye| he purandaradatta rAjan ! isake anantara yahI mohadatta cAraNamuni kI AjJA mAna kara gRhasthI chor3a kara mujhe DhU~DhatA-DhU~DhatA yahA~ AyA hai| guru ke mukha se, isa prakAra apanA vRttAnta sunakara mohadatta bolA-"he bhagavan! Apane jo kahA, saba satya hai, jarA bhI asatya nhiiN| kRpA karake aba mujhe dIkSA diijiye|" mohadatta kI prArthanA suna atyanta gauravAspada zrIdharmanandana guru ne, moha ke dUra ho jAne se atyanta nirmala citta-vRtti vAle mohadatta ko samasta sukha aura siddhi mUla jinezvara bhagavAn dvArA pratipAdita dIkSA se dIkSita kiyaa| zrI dharmanandana guru phira bole-"he mantriyoM meM mukhya vAsava! tumane yaha prazna kiyA thA ki cAra gati rUpa saMsAra ke prathama kAraNa kyA haiM? usakA uttara yaha hai ki krodha, mAna, mAyA, lobha aura moha ye pA~ca mahAmalla hI saMsAra ke kAraNa haiN| ye hI jIva ko durgati meM le jAkara paTakate haiM, aisA smjhnaa|" // iti dvitIyaH prstaavH| mohadatta kI kathA dvitIya prastAva
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya prastAva atyanta Ananda dAyaka kundalatA ke lie megha ke samAna zrI dharmanandana guru ke mukha se kaSAyoM ke phala ko batAne vAlI dezanA rUpI vacanAmRta kA pyAse kI taraha pAna karake rAjA purandaradatta prasannacitta se sabhA se uThe aura apane ghara ravAnA ho gaye / sUrya astAcala ke zikhara para jA pahu~cA / rAjA ne zAma ke kArya vidhipUrvaka karake vicArA - ' vasanta Rtu ke isa mahotsava meM ve muni kyA karate hoMge? ve jaisA kahate haiM, usI prakAra calate haiM yA nahIM ? dekhanA caahie|' isa prakAra vicAra kara rAjA, jaba cAroM ora andhakAra phaila gayA taba gupta rIti se kamara meM kaTAra bA~dha kara aura hAtha meM talavAra lekara akelA mahala se niklaa| rAste calate galI-kU~coM meM strI-puruSoM ke dvandva kI aura dUtI tathA abhisArikAoM kI ApasI saMketa kI bAteM sunatA - sunatA rAjA calA jA rahA thaa| thor3A Age jAne para caupar3a meM use eka kRzakAya pratibhAdhArI muni dikhAI diye / vahA~ gAr3ha andhakAra chAyA huA thA / eka baila unake zarIra se apanA zarIra ragar3a rahA thaa| dAvAnala se jale hue ThUMTha kI bhA~ti virUpa aura mandara parvata kI taraha nizcala munirAja ko dekha rAjA socane lagA- ' dina meM yahA~ koI stambha to thA nahIM, to kyA isa rUpa meM dharmanandana muni ke ziSya koI sAdhu haiM? yA koI duSTa puruSa isa prakAra khar3A huA hai? parIkSA karanI caahie|' aisA vicAra rAjA " mAro mAro" cillAkara talavAra khIMca kara unake pAsa gyaa| to bhI ve na ghbraaye| aba use nizcita hogayA ki muni hI haiN| usane stuti karate hue tIna pradakSiNAe~ dIM aura Age bddh'aa| Age bar3hane para nagara kA durlaGghya kilA milaa| bijalI kI taraha rAjA use lA~gha gyaa| isake anantara calatA - calatA rAjA udyAna ke pAsa sindUra vAle kuTTima (pharza ) ke pAsa A phuNcaa| rAjA ko tRtIya prastA
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [83] vahA~ zrIdharmanandana guru ke sAdhu dikhAyI dIkha pdd'e| unameM se kitane hI madhura svara se svAdhyAya kara rahe the, koI dharmazAstra kA pATha karate the, koI padastha, piNDastha, rUpastha aura rUpAtIta dhyAna meM lIna the, koI guru ke caraNakamaloM kI sevA kara rahe the aura koI-koI apanI kriyAoM meM tatpara the| unheM dekhakara rAjA vicAra karane lagA-'sacamuca, ye jaisA kahate the, vaise hI calate haiN| aba dekhanA cAhie AcArya bhagavAn kahA~ haiM aura svayaM kyA kara rahe haiM?' aisA vicAra kara idhara udhara dekhA to ve, una pA~coM muniyoM ko, jo usI dina dIkSita hue the, dharmopadeza karate sunAI diye| vaha, yaha soca kara ki AcArya unase kyA bAteM kara rahe haiM? tamAla vRkSa ke nIce baiThakara guru kI bAteM sunane lgaa| guru bole- "he devoM ke pyAre sAdhuoM! yaha jIva ananta kAla taka pRthvI jala, teja, vAyu aura vanaspatikAya meM kaSTa sahakara bhramaNa karatA dvIndriya, trIndriya aura caturindriyapanA pAtA hai| phira tiryaJca paJcendriya hotA hai, taba kahIM mahAn durlabha isa manuSyajanma ko pAtA hai| usameM bhI Aryadeza, uttama jAti, uttama kula, saba indriyoM kI sampUrNatA, nIrogatA, lambI Ayu, acchA mana kI vAsanA, sadguru kA yoga aura unake vacanoM kA sunanA, ye saba uttarottara mahAdurlabha haiN| ina saba ke prApta ho jAne para bhI jinezvara bhagavAn kA kahA huA bodhiratna pAnA bar3A kaThina hai| bodhi (samyaktva) prApta karake bhI dharma ke phala meM saMdeha karake, dUsare-dUsare dharmoM kI abhilASA karake, kutIrthiyoM kI prazaMsA karake yA unake paricaya se cAra kaSAya aura pA~ca viSayoM meM mohita bahuta se jIva use vRthA kho dete haiN| kitane jIva jJAna hI ko pradhAna mAna kara la~gar3e AdamI kI taraha kriyA se rahita ho jAte haiM, aura koI-koI kriyA ko hI kalyANakAriNI samajhakara a~dhe kI taraha jJAna kA Adara nahIM krte| isalie donoM hI prakAra ke jIva mohita hone ke kAraNa saMsAra rUpI dAvAnala meM girakara naSTa ho jAte haiN|" isa prakAra guru kaha rahe the, taba rAjA ne vicArA-'guru jo kaha rahe haiM, saba satya hai| kintu yaha durlabha rAjya, striyoM se utpanna hone vAlA sukha aura parijanoM se milane vAlA Ananda bhoga kara maiM bAda meM dharma kA AcaraNa kruuNgaa|' isa prakAra vicAra karane vAle rAjA ke mana ke vicAra guru ne apane jJAna se tRtIya prastAva
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ [84] kuvalayamAlA-kathA jAnakara, unhIM sAdhuoM ko uddeza karake kahA-'isa loka meM rAjya aura strI Adi kA sukha anitya aura tuccha hai, tathA mokSa se hone vAlA sukha ananta, akSaya aura avyAhata hai| isa viSaya meM eka udAharaNa detA huuN| suno saba nagaroM meM zreSTha pATalIputra nAma kA nagara hai| usameM eka dhanakubera 'dhana' nAma kA zreSThI rahatA hai| eka bAra vaha jahAja meM baiThakara ratnadvIpa kI ora ravAnA huaa| vaha samudra meM jA rahA thA ki itane meM pracaNDa vAyu calane lgaa| samudra kI kalloloM AkAza taka uchalatI huI samudra kI taraGgoM se idhara udhara bhaTakatA huA jahAja anta meM TUTa gyaa| usa samaya jaise bhUkhe ko AhAra mila jAya, ThaNDa se sikur3e hue ko agni mila jAya, pyAse ko pAnI mila jAe usI prakAra dhana zreSThI ko eka paTiyA mila gyaa| usIke sahAre dhana sAta dinoM meM kaDuve phala vAle saiMkar3oM vRkSoM se vyApta kuDaGga nAmaka dvIpa meM phuNcaa| vaha dvIpa saMsAra kI taraha apAra aura viSa ke samAna viSama thaa| dhana idhara udhara ghUma rahA thA ki use dUsarA manuSya dikhAI diyaa| jaise bhavya prANI jainadharma ko pAkara harSita hotA hai, usI prakAra harSita mukha vAle dhana ne svaccha anta:karaNa pUrvaka usase pUchA-"bhAI! tuma kahA~ ke rahane vAle ho? kisa kAraNa se isa dvIpa meM Aye ho?" dhana kI bAta suna vaha bolA-"maiM suvarNa dvIpa kI ora jA rahA thaa| usI samaya pUrva janma meM kamAye hue pApoM ke samAna vAyu ne anaginatI vastuoM se bharA huA merA jahAja tatkAla tor3a-phor3a ddaalaa| eka pATiyA mere hAtha AgayA thaa| usI ke sahAre maiM isa kuDaGgadvIpa meM A pahu~cA huuN|" usakA vRttAnta suna dhana ne bhI apanI AtmA-kathA kaha sunAI aura bolA-"hama donoM eka se duHkhI haiM,calo sAtha-sAtha ghuumeN|" donoM sAtha-sAtha bhramaNa karane lge| kisI samaya unheM eka tIsarA AdamI milaa| use dekhakara unhoMne pUchA-"bhAI! tuma kisa nagara se yahA~ Aye ho?" vaha bolA-"laGkApurI kI ora jA rahA thaa| rAste meM merA jahAja TUTa gayA aura maiM eka pATiye ke Asare yahA~ A gayA huuN|" yaha sunakara donoM bole- "bahuta tthiik| hama tInoM hI eka se duHkhiyA haiM, ataH apanI atyanta mitratA huii|" isake anantara tInoM ne jahAja bhagna hone kA nizAna bnaayaa| eka valkala lekara tRtIya prastAva
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [85] eka per3a se bA~dha diyaa| itanA kAma karake bhUkha-pyAsa ke mAre tInoM idhara udhara sarvatra ghUmane lge| kintu khAne yogya phaloM vAlA koI bhI vRkSa unheM kahIM na dikhAI diyaa| isa prakAra sAre dvIpa meM icchAnusAra bhaTakane vAle aura saikar3oM duHkhoM se vyAkula una logoM ne bar3I kaThinAI se tIna kuDaGga aise pAye, jo ghara sarIkhe bane hue the| tInoM mitra eka-eka kuDaGga meM tthhre| una kuDaGgoM meM eka-eka Umara (gUlara) kA jhAr3a thaa| use dekhakara unheM atyanta prasannatA huii| ve Apasa meM eka dUsare ko kahane lage-"oho! hameM jo cAhie thA, vaha mila gyaa| ina vRkSoM ko dekhate hI citta svastha ho gyaa|" aba tInoM kuDaGgoM meM ghusakara gUlara ke phaloM ko dekhane lage, parantu eka bhI phala na dikhAI diyaa| isase phira tInoM kI AzA para pAnI phira gayA- unake mana atyanta du:khI ho gye| kucha dina bIta jAne para jaise-taise gUlara vRkSa phaloM se lada gye| kauA Adi pakSiyoM ke upadrava se tInoM usakI rakSA karane lge| idhara samudra meM koI sAMyAtrika jahAja se vyApAra karane vAlA jA rahA thaa| usa dayAlu ne jahAja TUTane kA cihna dekhakara do AdamiyoM ko bhejaa| ve donoM Akara usa dvIpa meM sarvatra AdamiyoM ko khojane lge| itane gUlara ke phaloM meM jIvana kI AzA lagAye hue tInoM mitra kuDaGgoM meM najara aaye| unheM dekhakara donoM ne kahA-"hama logoM ko eka jahAja ke vyApArI ne tuma tInoM ko le Ane ke lie bhejA hai| atyanta duHkha aura zIta vAle isa dvIpa meM tuma kisa prakAra raha sake ho?" yaha bAta sunakara tInoM meM se eka bolA-"isa dvIpa meM duHkha hI kyA hai? ghara kI taraha yahA~ kuDaGga hai| yaha gUlara kA vRkSa phala gayA hai, phira bhI isI prakAra phlegaa| maiM to yahA~ bar3e maje meM huuN| maiM to kisI prakAra jAne ko rAjI nahIM huuN|" isakA yaha rUkhA uttara pAkara unhoMne dUsare se kahA"tuma mere sAtha sAmane kinAre para calo" vaha bolA- "maiM gUlara kA eka pakA phala khAkara bAda meM kisI dUsare nAvika ke sAtha aauuNgaa|" usakA bhI uttara pAkara ve donoM tIsare AdamI ke pAsa pahu~ce unhoMne tIsare se kahA-"bhale AdamI yahA~ raha kara kyA karegA? sAmane kinAre (jahAja ke pAsa) cl|" usane kahA-"tuma A gaye, bahuta acchA huaa"| itanA kahakara vaha bar3e prema se unake sAtha cala diyA aura jahAja para savAra ho gyaa| kucha dinoM ke bAda tRtIya prastAva
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ [86] kuvalayamAlA-kathA jahAja ThikAne para A gyaa| vaha apane putra mitra, kalatra(strI), dhana, dhAnyAdi ke sAtha caina se rahane lgaa| sAdhuoM! isa dRSTAnta kA upanaya suno- abhI jo mahAn dustara samudra kahA use mahA ghora saMsAra smjho| kuDaGga dvIpa ko manuSya bhava smjho| usa dvIpa meM jo kuDaGga batAye gaye haiM, unheM ghara smjho| unameM rahane vAle tIna puruSoM ke sthAna para saMsAra meM rahane vAle tIna prakAra ke manuSya smjho| gUlara ke vRkSoM ko dIrgha netra vAlI strI smjho| una vRkSoM meM jo phala kahe gaye haiM, unheM bAlabacce smjho| vRthA AzA-pAza meM phaMse hue mUrkha jIva daridratA duHkha aura roga ke samUha rUpa kauoM se nirantara vRkSa rUpa striyoM kA rakSaNa sevana karate haiN| gRhasthI ke aneka ulajhanoM meM jisakA mana sadA ulajhA rahatA hai, vaha mUrkha jIva paraloka meM jo AtmA kA hita karane vAlA hai, use bhUla jAtA hai| isa dRSTAnta meM jo jahAja kA vyApArI batAyA gayA hai, use guru smjhnaa| usane jo do bheje, unheM sAdhu aura zrAvaka ke dharma smjhnaa| saMsAra ke duHkha santApa se santapta jIvoM ko jo pAra lagA detA hai, vahI mahAsattvavAn aura samasta tattvoM kA jJAtA Apta puruSa hai| yaha manuSya janma nindanIya aura aneka prakAra zoca karane yogya hai| isalie ise (girastI ko) tyAga kara mokSa kA sevana kara" munIzvara samasta jIvoM ko isa prakAra upadeza dete haiN| upadeza sunane vAle tIna prakAra ke jIvoM meM pahalA abhavya jIva hai| vaha kahatA hai"isa manuSya bhava meM kyA duHkha hai? mokSa meM kyA adhika par3A hai? bhaI ! mujhe to mokSa meM nahIM jaanaa|" dUsarA puruSa dUra bhavya hai| vaha kahatA hai- "he munirAja! maiM putra, mitra kalatra kI mamatA kA tyAga karane meM samartha nahIM huuN|" tIsarA prANI bhavya hai| vaha saddharma dezanA suna kara bolatA hai-"duHkha pIr3A se mahAbhayaGkara isa manuSya loka meM kauna rahe? sAta aGgoM se zobhita rAjya aura sundara santAna to pratyeka bhava meM milatI hai, parantu jinezvara kI dIkSA kaba milatI hai? nAnA prakAra ke duHkha dene vAle isa manuSya loka ko maiM hAtha jor3atA huuN| maiM to mokSa lakSmI ke lie hI udyama kruuNgaa|" isa prakAra eka kathA kahakara zrI dharmanandana AcArya phira bole-"he vatsoM! aba vrata sambandhI dRSTAnta kahatA huuN| suno tRtIya prastAva
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [87] (vratadRSTAnta) jambUdvIpa ke bharatakSetra meM pRthvI kA alaGkAra svarUpa magadha nAma kA deza hai| usameM eka rAjagRha nagara hai| vaha prasiddhi rUpI lakSmI kA ananya Azraya hai- saba se adhika vikhyAta hai, aura calate-phirate parvatoM se sundara jAna par3atA hai| vahA~ ke rAjA kA nAma parantapa hai| usakI kIrti cau-tarapha phailI haI hai| vaha rAjA apane nirantara (sarvatra vyApta) pratApa se sUrya ke samAna hai, lakSmI se kubera ke samAna hai aura buddhi meM bRhaspati ke samAna hai| vaha zrI vItarAga bhagavAna ke caraNakamaloM meM bhramara ke samAna, samyaktva kA dhArI aura vairI rUpI vRkSoM ko apane pratApa ke dvArA sokhane vAlA hai| namana karate samaya vaza meM kiye hue aneka rAjAoM ke mukuToM meM zobhAyamAna maNiyoM kI kiraNoM se usakA siMhAsana arcita hotA thaa| jaise siMha apane tIkhe nAkhUnoM se lAkhoM hAthiyoM kA vidAraNa karatA hai, usI prakAra usa rAjA(parantapa) ne apane tIkhe tIroM se lAkhoM zatruoM kA vidAraNa kiyA thaa| usake aneka striyA~ thiiN| unameM se guNazrI se zreSTha aura candramA ke samAna manohara mukha vAlI zazikAntA nAma kI paTarAnI thii| usa rAjagRha nagara meM mahAcatura, nirmala buddhi vAlA, samasta zreSThiyoM meM uttama aura apane sadguNoM ke dvArA puNya puJja kA pAtra svarUpa dhana nAma kA seTha rahatA thaa| usakI dhAriNI nAma kI priyA thii| vaha rUpa lAvaNya meM rambhA apsarA jaisI sundara thii| vaha mAno sadAcAra kI svAminI ho, isa prakAra logoM ko Ananda dene vAlI thii| usa seTha ke cAra putra the-dhanapAla, dhanadeva, dhanagopa aura dhnrkssit| cAroM putroM ko seTha ne upAdhyAya ke pAsa par3hane bhejaa| ve kucha hI dinoM meM saba vidyAoM meM pravINa ho gye| dhIre-dhIre cAroM putra kAmadeva ke udyAna ke samAna zRGgAra rUpI vRkSa ke jIvana ke samAna aura saMsAra ke netroM ko AnandadAyaka yuvAvasthA meM aaye| yuvAvasthA Ane para usI rAjagRha nagara ke samAna sampattizAlI seThoM kI sundarI kanyAoM ke sAtha unake vivAha dhana seTha ne kara diye| pahale putra kI strI kA nAma ujjhikA thaa| dUsare kI strI kA bhakSikA, tIsare kI strI kA rakSikA aura cauthe kI strI kA nAma rohiNI thaa| devoM kI taraha una striyoM ke sAtha viSaya sukha bhogate-bhogate bahuta samaya bIta gayA para unheM isakA patA hI na lgaa| eka bAra dhana seTha rAta ke pichale pahara vratadRSTAnta tRtIya prastAva
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ [88] kuvalayamAlA-kathA meM jAga utthaa| usa samaya pahale dharmadhyAna karake vaha gRhacintA karane lagA'taraha-taraha kI vastuoM se bhare hue ghara kA saMcAlaka yadyapi puruSa hai, tathApi usakA nirvAha striyoM se hI hotA hai| putra pautra(pote) bahU aura naukara cAkaroM se bhale hI ghara bharA ho, parantu patnI rahita ghara gRhastha ko sUnA hI jAna par3atA hai| jo strI apane pati ke jIma cukane para jImatI hai, sone ke bAda sotI hai, aura jAgane se pahale hI jAga uThatI hai, vaha gRhiNI, gRhiNI nahIM sAkSAt lakSmI hai| jo ghara ke samasta manuSyoM aura pazuoM kI sAra sa~bhAla rakhatI hai, saba kI yogyatA hai vaha gRhiNI ke bahAne lakSmI hI hai| to, ina cAroM bahuoM meM se hamAre ghara kA bojha uThA sake, aisI kauna bahU hai? isa bAta kA nirNaya karanA ucita hai|' isa prakAra vicAra karake prAta:kAla hote hI dhana seTha uThe aura prAta:kAlIna kriyAeM kiiN| phira bhojana banAne kI vidhi meM nipuNa rasoiyoM se bahuta sI bhojana-sAmagrI taiyAra kraaii| usane cAroM bahuoM ke pitAoM (apane samAdhiyoM) ko tathA nagaravAsiyoM ko nimantrita karake Adara ke sAtha sabako bhojana karAyA, bhojana ho cukane para saba sambandhiyoM ko Asana para biThalAyA aura pAna-supArI, phUlamAlA, vastra candanAdi se unakA satkAra kiyaa| isake anantara una saba ke sAmane bar3I bahU ujjhikA ko bulAyA aura pA~ca dhAna ke akhaNDa dAne dekara kahA- "ye dAneM maiM jaba mA~gU- taba de denA" dhAna ke dAne lekara ujjhikA ne ekAnta meM vicAra kiyA-'mAlUma hotA hai bur3hApe ke kAraNa sasura saThiyA gayA hai| usane pahale to itanA bar3A utsava kiyA, aura usI meM mujhe bulAkara pA~ca cAvala ke dAne pakar3A diye| ina dAnoM ko samhAla kara rakha kara kyA karanA hai? jaba vaha mA~gegA, ghara meM se nikAla dUsare pA~ca dAne de duuNgii|' yaha socakara usane ve dAneM phaiMka diye| idhara dhana seTha ne dUsarI bahU ko bulAkara pA~ca dAne use bhI diye| unheM lekara vaha (bhakSikA) ekAnta meM socane lagI-'kisI kAraNa se sasura kI akla mArI gayI hai, kyoMki usane bemauke hI itanA dhana vRthA ur3A diyA aura sabake sAmane bulAkara mujhe ye pA~ca dAneM diye haiN| lekina zvasura ke diye hue ina dAnoM ko phaiMke bhI kaise?' aisA socakara usane dhAna ke chilake utAre aura phaurana hI mu~ha meM rakha liye- khA gyii| dhana seTha ne tIsarI bahU ko bhI bulAyA aura use bhI vahI pA~ca dAneM de diye usane bhI ekAnta meM jAkara socA-'maiM samajhatI hU~- zAyada ina dAnoM se koI vizeSa kArya hogaa| ataH kisI tRtIya prastAva vratadRSTAnta
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [89] prakAra yatna se inheM samhAle rakhanA caahie| jaba zvasura mA~geMge, taba de duuNgii| aisA vicAra kara usane ve dAneM apane gahanoM kI DibiyA meM sApha kapar3e meM bA~dhakara rakha chodd'e| vaha una dAnoM ko devatA kI taraha tInoM samaya sa~bhAlatI thii| isake anantara seTha ne cauthI rohiNI bahU ko bulaayaa| usake hAtha meM bhI dhAna ke pA~ca kaNa(dAne) dekara usane kahA "putrI! jaba tujhase ye dAneM mA~gU taba mujhe ye de denaa|" dAnoM ko le ekAnta meM jA buddhimatI rohiNI ne socA'mere sasura bahuta hI catura haiM, ve buddhi meM vAcaspati jaise haiM, mahAjanoM meM mukhiyA haiM aura nAnA prakAra ke zAstroM meM pravINa haiN| isalie unake diye hue ina pA~ca dAnoM kI vRddhi karanI caahie|' usane mana meM aisA vicAra kara ve pA~coM dAne apane pitA ke ghara bheja diye| apane bhAiyoM ko bhI usane kahalA bhejA ki ina kaNoM ko apane zAlikaNoM kI taraha prativarSa barasAta Ane para kisAnoM dvArA judA bunAkara inake bar3hAne ko yatna krnaa| jaba varSARtu AI to rohiNI ke bhAiyoM ne usake kahalAne se una dAnoM ko jala kI kinAre bo diyaa| ve zAli kaNa uge, stamba rUpa hue aura zAlikaNoM se zobhA pAne lge| jaba unameM se dAne nikAle gaye to eka prastha dAne nikle| dUsare varSa meM una saba ko bo diyA to kitane hI Ar3haka pramANa ho gye| cauthe varSa meM sau khArI pramANa hue aura pA~caveM varSa eka lAkha ply| ___ pA~ca varSa bIta gye| dhana zreSThI ne eka dina phira pahale jaisA mahAn utsava manAne ke lie sarva sambandhiyoM ko nimantraNa diyaa| bAda meM saba se bar3I baha ujjhikA ko bulAkara seThajI bole-"vatse! maiMne usa dina pA~ca zAli ke dAne diye the ve vApasa do|" itanA sunakara vaha turanta ghara meM gayI aura zAli ke pA~ca dAne lAkara seThajI ke hAtha meM rakha diye| dAne lekara apanI saugandha dilAkara sabake sAmane usane bahU se pUchA-"vatse! saca batAo ye vahI zAlikaNa haiM yA dUsare? vaha bolI- "pitAjI! ve kaNa to maiM ne pheMka diye the|" yaha sunakara seThajI ne saba ke sAmane spaSTa kahA-"Apa loga kaheMge ki dhanaseTha ne yaha acchA nahIM kiyA, para isa duSTa bahU ne mere diye hue zAlikaNa pheMka diye haiM, para usakA phala maiM ise avazya cakhAU~gA" itanA kahakara usane AjJA dI ki ujjhikA Aja se chagaNAdi parityAga kre| isake bAda usane dUsarI vratadRSTAnta tRtIya prastAva
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ [90] kuvalayamAlA-kathA bahU ko bulAyA aura usase bhI vahI pA~ca dAneM maaNge| vaha bolI-"ve pA~ca dAne to maiM ne khA liye haiN|" yaha uttara pAkara seTha ne sabake sAmane kahA-"yaha bhakSikA bahU rA~dhane-pakAne kA kAma kre|" isake bAda tIsarI bahU bulAI gii| usase bhI vahI pA~ca dAne mA~ge gye| usane unheM barAbara surakSita rakhA thaa| usane yaha bAta kahI aura lAkara de diye| seThajI ne santuSTa hokara kahA "sajjanoM! yaha rakSikA nAmaka bahU merI AjJA se mere ghara ke khajAne kI adhikAriNI ho|" aba cauthI bahU kA nambara aayaa| vaha bulAyI gyii| usase bhI vahI pA~coM dAneM mA~ge gye| vaha bolI-"pitAjI! mujhe bahuta sI gAr3iyA~ aura bar3e-bar3e baila dIjie to ve zAli lAe jA sakate haiN|" bahU kI yaha bAta suna seThajI ne pUchA"ve pA~ca dAneM gAr3iyoM para Dhone lAyaka kaise hue? btaao|" rohiNI ne Adi se lekara anta taka kA sArA hAla kaha sunaayaa| yaha hAla suna seTha bahuta prasanna huA aura use bahuta sI gAr3iyA~ aura baila diye| vaha apane pitA ke ghara se saba zAli lAda laayii| yaha dekha dhana zreSThI bole-"jise aisI bahU milI hai, vaha dhanya hai| dekho to usane pA~ca kaNoM kI bhI kaisI vRddhi kI hai"| bahU bolI-"pitAjI, apane ye pA~coM kaNa grahaNa kiijie|" bahU kI bAta suna seThajI ne saba ke sAmane kahA-'merI yaha bahU mere ghara ke sarvasva kI svAminI hove| saba ghara ke manuSyoM ko isI kI AjJAnusAra calanA caahie| jo usakI AjJA kA ullaGghana kare vaha ghara meM nahIM raha skegaa|" seThajI kI bAta sabhI ne mastaka para car3hAI/svIkAra kI anantara praphullita Ananda meM vibhora dhana zreSThI dhIre-dhIre cintA kA tyAga kara sacce dharma ko alaGkAra rUpa karane lgaa| ziSyoM! maiMne tumheM yaha dRSTAnta kahA hai| aba siddhAnta meM kahA huA isakA rahasya bhI suna lo| dRSTAnta meM jo rAjagRha nagara kahA hai vaha isa loka meM narabhava hai| dhana zreSThI ko vicAra karane meM catura AcArya smjho| cAra bahue~ batAI so cAra prakAra ke ziSya smjho| pA~ca dhAna ke dAne batAye haiM ve pA~ca mahAvrata haiN| svajana riztedAra batAye haiM vaha saMgha hai| seTha ne unake sAmane bahuoM ko pA~capA~ca dAne ziSyoM ko diye, isakA matalaba yaha ki AcArya ne saMgha ke samakSa pA~ca mahAvrata diye| unameM se jaise ujjhikA ne dAne phaiMka diye, isa prakAra jo pA~ca mahAvratoM kA tyAga karatA hai vaha isa loka aura paraloka-donoM meM dukhoM kA pAtra ho jAnA hai| jaise bhakSikA ne dAne khA liye, isI prakAra kitaneka DhoMgI tRtIya prastAva vratadRSTAnta
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [91] mahAvratoM ko apanI peTa-bharAI kA sAdhana banA lete haiM, kintu vivekI puruSoM ko cAhie ki ve mahAvratoM ko AjIvikA sAdhana na bnaaveN| rakSikA ne jaise pA~coM dAnoM kI rakSA kI, usI prakAra sAdhuoM ko pA~coM mahAvratoM kI rakSA karanI caahie| jisa prakAra rohiNI bahU ne sasura ke diye hue dAnoM kI vRddhi kI, usa prakAra buddhimAn manuSya ko cAhie ki vaha bhI pA~coM mahAvratoM kI vRddhi karatA rhe| // iti vratadRSTAntaH smaaptH|| ++++ vratadRSTAnta tRtIya prastAva
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaya guru mahArAja phira bole-"he ziSyoM! vinaya jaina zAsana kI jar3a hai| isalie sAdhuoM ko vinayI bananA caahie| jo vinayahIna hai, usake dharma kahA~ se ho sakatA hai? aura tapa bhI kahA~ se ho sakatA hai? vinayavAn ko lakSmI milatI hai, yaza milatA hai aura avinIta kA manoratha kabhI pUrNa nahIM ho sktaa| puruSa bhale hI guNI ho, para yadi vaha vinaya-hIna hai to use zreSTha lakSmI kabhI prApta nahIM ho sktii| kyoMki ghar3A bhI jaba thor3A namra hotA hai - jhukatA hai tabhI pAnI se bhara sakatA hai| aparAdha rUpI andhakAra ko naSTa karane ke liye vinaya sUraja ke samAna hai aura svarga tathA mokSa kI prApti kA kAraNa hai| kulIna AdamI ko cAhie ki vaha gurujanoM kA, jo guNa meM bar3e hoM unakA aura bAlaka tapasvI kA bhI vinaya kre| jaise saMsAra ke saba tejasvI padArthoM meM sUrya prazasta hai, vaise samasta guNoM meM vinaya guNa prazasta hai usake udita hote hI karma rUpI samasta vinaya se sarva sampattiyA~ prApta hotI haiM aura to kyA? kevalajJAna kI prApti bhI vinayavAn ko hI ho sakatI hai| vinaya para dRSTAnta jambUdvIpa meM bharatakSetra meM, pRthvI para eka manohara aura kalyANakAriNI kSamA nAma kI nagarI hai| kubera ke gharoM kI taraha U~ce-U~ce gharoM vAlI isa nagarI ke Age indra kI nagarI amarAvatI bhI tuccha ho gayI jAna par3atI hai| usa nagarI ke udyAna ke sAmane indra ke nandana kAnana kI zobhA bhI apUrNa pratIta hotI hai| isake sarovaroM ke samakSa pampA Adi saba sarovara mAno abhimAna rahita ho gaye haiN| tRtIya prastAva vinaya para dRSTAnta
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [93] kuvalayamAlA-kathA usa nagarI meM kSamApatiyoM se stuti gAna karAtA huA zrImAn harSa (zrIharSa) nAmaka rAjA aisA mAlUma hotA jaise AkAza meM suury| usameM guNoM kA samUha thA, to bhI vaha guNI janoM ke guNa grahaNa karane meM bar3A lobhI thaa| sacamuca vidhAtA ne samudra, kAmadeva aura megha kA sAra khIMcakara use banAyA thaa| yadi aisA na hotA to vaha itanA gambhIra, itanA sundara aura itanA dAtA kaise hotA? zubha kalA vAle rAjA ke guNagaNoM rUpI phUloM ke samUha kA ullasita saurabha sugandha samasta pRthvI tala meM phaila rahA thaa| vaha kalyANakAriNI lakSmI kA Azraya-sthAna thA, nirantara Ananda kA sthAna thaa| phailI huI kIrti rUpI latAoM ke vitAnoM- samUhoM kA vikasita mUla thA, atyanta puNya karane meM utsuka rahatA thA aura yAcakoM ke sAmane kabhI mu~ha na mor3atA thaa| vaha rAjA zatru rUpI karor3oM madonmatta hAthiyoM kA vinAza karane ke lie siMha ke samAna thaa| usakI cAroM tarapha phailI huI kIrti se tInoM loka zveta ho gaye the, isalie kailAsa parvata para nivAsa karane vAle mahAdeva ko mAlUma hI na hotA thA ki hamArA nivAsa sthAna kailAsa kauna sA hai? zAstroM meM likhI huI yaha bAta rAjA pratyakSa meM karake dikhalA detA thA ki kalpavRkSa manacAhI vastu dete haiM-vaha mana cAhA dAna detA thA kyoMki vidhAtA ne use kalpavRkSa Adi se hI banAyA thaa| usI nagara meM viSavAkya nAmaka eka vaNik kA putra rahatA thaa| vaha pahale nagara seTha thA, pare kaTuvacana bolane ke avaguNa se usakI vaha padavI china gayI thii| vaha khetI karake apanI AjIvikA calAtA thaa| kisI samaya vaha vaNik putra majadUroM ke lie svayaM bhojana lekara kheta kI tarapha jA rahA thaa| itane meM rAste meM nirjana sthAna meM rote hue bAlaka para dRSTi pdd'ii| usakA dila bhara AyA usane bAlaka ko turanta apane hAthoM meM le liyA aura apanI godI meM pAsa baiThAkara kucha khilaayaa| seTha ne socA-'kisI ne isa becAre bAlaka ko yahA~ chor3a diyA hai| yaha yahA~ par3A-par3A mara jaaygaa|' aisA socakara seTha bAlaka ko uThAkara apane kheta kI tarapha calA gyaa| 1. rAjA aura candramA donoM artha samajhanA caahiye| vinaya para dRSTAnta tRtIya prastAva
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ [94] kuvalayamAlA-kathA kheta se lauTa kara seTha ghara AyA / usake koI putra na thA, isa kAraNa vaha du:khI thaa| aba usane prasanna hokara dIna mukha vAlI apanI patnI ko vaha bAlaka sauMpa diyaa| seThAnI apanI AtmA kI taraha usakA pAlana poSaNa karane lagI / bAlaka dhIre-dhIre candramA kI bhA~ti samasta kalAoM se yukta yuvA avasthA meM AyA / pitA kI kaTuka vANI se jale hue saba logoM ko amRta ke samAna vacanoM se zAnti pahu~cAtA huA vaha vaNikputra saba jagaha prasiddha ho gayA / sarvatra usakA nAma vinIta par3a gyaa| rAjA ne vinIta kI caturAI se prasanna hokara usake pitA kI nagara seTha upAdhi use de dii| usake mana meM jinazAsana ke mAhAtmya se ullAsa hotA thA, vaha manohara guNa samUha rUpI vRkSoM kA udyAna thA, saba ke netroM ko Ananda dene vAlA thA, sadA sumArga meM calatA thA, usane apane nirmala yaza ke samudAya se saba dizAoM kA antara pUra diyA thA- dUrI miTA dI thI, sadA sAdhuoM kI sevA karane meM kuzala thA, usane pRthvI bhara ke yAcakoM ko khUba dhana dekara prasanna kara diyA thA, prasanna citta rahatA thA, rAjA se apane pitA kA sthAna pAkara bhAgya aura saubhAgya kA sthAna vaha vinIta lakSmI kA pAtra ho gayA thA / kisI samaya usa nagara meM mahA bhayaGkara durbhikSa par3A / bhavya jIvoM ko bhI yaha zaGkA hone lagI ki aba dharma-karma kA sattAnAza huA cAhatA hai| aise samaya duSkAla ke duHkha se duHkhI eka bUr3hA AdamI, bUr3hI strI aura eka yuvaka kahIM se Akara vinIta ke yahA~ naukarI karane lage / meM usa samaya zatruoM ko ka~pAne vAlI campA nAma kI nagarI meM jitAri nAma kA rAjA rAjya karatA thA / sUrya ke samAna pratApI vaha rAjA kamalollAsI thA, para kaThora kara- kara vAlA nahIM thA aura na pRthvI maNDala ko tApa garmI karane vAlA thaa| usameM yaha Azcarya kI bAta thI / varSA karane vAle megha kA mu~ha kAlA hotA hai aura andhakAra ko vinAza karane vAlA sUrya pRthvI ko santApa pahu~cAtA hai / para rAjA jitAri yAcakoM ko mana cAhA dAna dene ke kAraNa megha aura sUrya ke samAna to thA, para kAlA mu~ha vAlA thA saMtApa karane vAlA nahIM thA / 1. rAjA kamalA (lakSmI) ko harSa paidA karane vAlA aura sUrya kamala ko khilAne vAlA thaa| 2. sUrya kI kara (kiraNa) kaThora = sakhta hotI hai, para rAjA sakhta kara = Taiksa lene vAlA nahIM thA / tRtIya prastAva vinaya para dRSTAnta
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [95] rAjA zrIharSa, campA nagarI ke rAjA se dhana daulata hathiyAne kI lAlasA se, apane naukara-cAkaroM (phauja) ko sAtha le, vinIta seTha ke sAtha bar3I khuzI se ravAnA huaa| zrIharSa ko AtA jAna campeza bhI senA ko sAtha le usake sAmane aayaa| donoM kA Apasa meM khUba ghamAsAna yuddha huaa| ghur3asavAra ghur3asavAra ko, hAthIsavAra hAthIsavAra ko, rathI rathI ko Apasa meM rokane lage aura bhayAnaka cehare vAle paidala sipAhI paidaloM kA sAmanA karane lge| krodha ko utpanna karane vAle subhaToM ne tIkhe tIroM kI katAra se mAno akAla meM vRSTi kara dii| aisA mAlUma hone lagA jaise kAla rAtri A upasthita huI hai| tIkhe bANoM kI mAra se hAthiyoM ko karor3oM ghAva ho gaye aura ve ghAyala hokara parvata kI taraha idhara udhara yuddha ke maidAna meM hI girane-par3ane lge| jinake aGgoM meM paine bhAle ghusa gaye the, unake aGgoM meM se uchalane vAle khUna ke bahane se, samudra rUpI vastra vAlI pRthvI aisI jAna par3ane lagI jaise usane kasUmI kapar3e pahana lie hoMpRthvI lahU se lathapatha ho gyii| bahAduroM ke nAca karate hue binA sira ke dhar3a zAyada yaha soca kara ki hama svAmI ke RNa se chUTa gaye, idhara-udhara zobhita hone lge| bhayAnaka yuddhabhUmi, uchalate hue rakta rUpI pAnI meM yoddhAoM ke mastakoM ko bahAtI huI nadI sI dikhane lgii| anta meM daivayoga se, campeza ke sainikoM ne zrIharSa kI senA ko nIcA dikhA diyA, jaise kaue ulluoM ke jhuNDa ko mAra bhagAte haiN| zrIharSa kI senA kSaNa bhara meM idhara-udhara apanI jAna bacAkara kauoM kI taraha bhAga utthii| yaha dazA dekha zrIharSa bhI bhaagaa| jaba rAjA hI bhAga gayA to jo paidala sipAhI vinIta ke sAtha the, ve saba nau do gyAraha ho gye| lekina jaise sukRta AtmA kA tyAga nahIM karate taise una tInoM naukaroM ne jo durbhikSa ke samaya vinIta ke yahA~ naukara rahe the, sAtha na chodd'aa| anta meM vinIta bhI apane tInoM naukaroM ke sahita bhagane lagA, rAste meM sarasvatI nadI aayii| vinIta ne usameM snAna kiyA, jalapAna kiyA aura usake kinAre vaha baiTha gyaa| ____ vinIta baiThA hI thA ki daur3atA huA eka hariNa usake pAsa se niklaa| use baDA trAsa ho rahA thaa| hariNa ke pIche-pIche eka ghur3asavAra zikArI AtA huA dikhAI diyaa| vinIta ne usI dama kisI upAya se zikArI ko roka rakhA aura hariNa ko bhAga jAne kA maukA milaa| kyoMki uttama manuSya apanI jAna vinaya para dRSTAnta tRtIya prastAva
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ [96] kuvalayamAlA-kathA ko jokhima meM DAla karake bhI dUsare prANiyoM ke prANoM kI rakSA karate haiN| jaba mRga dUra jA nikalA aura hAtha na Ate dekha zikArI gussA karane lagA to vinIta ne kahA-"sabhI prANiyoM ko zaraNa dene yogya Apa jaise uttama mahAtmAoM ko dIna prANiyoM kI hiMsA karanA ucita nahIM hai| isake sivAya, Apake ina cihnoM se mAlUma hotA hai ki Apa koI uttama kSatriya haiM to zastradhArI para hI zastra kA upayoga karanA kSatriyoM ko ucita hai|" isa prakAra ke amRta jaise madhura vinIta ke vacana sunakara zikAra khelane nikale hue rAjA pRthvIcandra ne pratibodha pAkara krodha kA tyAga kiyA- vaha zAnta huaa| rAjA 'isane mujhe dharma kA upadeza diyA hai' aisA socakara upakAra kA badalA cukAne ke lie use apane sAtha kSamAtilaka nagara le gyaa| vahA~ le jAkara rAjA ne use sabakA adhikArI saciva (mantrI) banA diyaa| guNoM ke kAraNa kise Ananda nahIM milatA? vinIta ke sAtha usake tInoM naukara bhI Aye aura sadA usakI sevA meM tatpara rhe| mantrI vinIta ne nyAyapUrvaka prajA kA rakSaNa karate hue khUba yaza pAyA aura AtmA kA kalyANa bhI kiyaa| eka bAra vinIta ne naukaroM se sneha ke sAtha kahA "jo tumhAre jI meM Ave, vahI mujha se maaNgo|" ve bole- "hameM kisI vastu kI darakAra nahIM hai|" ahA, aise nirlobha sevaka bhI bhAgya se hI milate haiN| ___ idhara apanI sArI senA lekara campA ke rAjA jitAri ne kSamApurI jAkara krodha ke mAre sampUrNa nagarI ko chinna-bhinna kara ddaalaa| usa samaya apanI nagarI aura nagarI ke rAjA ke vinAza se tathA apanI samasta sampatti ke calI jAne se viSavAkya (vinIta ke pitA) kI AtmA vinIta ho gaI aura usane munidIkSA le lii| tIvra tapazcaryA karate hue, pariSahoM ko sahana karate hue, siddhAntoM (zAstroM) kA abhyAsa karate hue aura guru kI AjJA kA ArAdhana karate hue, pApa kAryoM kA tyAga karane vAle, dharmakAryoM meM zraddhA rakhane vAle, prANimAtra para dayA karane vAle mokSamArga kI icchA karane vAle, upasargoM ko sahana karane vAle, zIla ke saba aGgoM ko dhAraNa karane vAle, sAdhuoM ke AcAra kA pAlana karane vAle, siddhAnta ke mArga meM calane vAle karuNAnidhAna viSavAkya muni, guru ke tRtIya prastAva vinaya para dRSTAnta
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [97] sAtha vihAra karate hue kramazaH kSamAtilaka nagara meM aaye| vahA~ guru kI AjJA lekara munirAja mAsakSamaNa ke pAraNe ke lie nagara meM ghUmate ghUmate vinIta mantrI ke hI ghara aaye| unheM dekha kara saba naukaroM ne kahA-"aho, hamAre svAmI ke pitA kaise dubale ho gaye haiM? aura muniveSa dhAraNa karake U~ca-nIca Adi gharoM meM bhikSA ke lie ghUmate phirate haiM, pApa-puJja kA nAza karane vAle tathA karma ke marma kA uccheda karane vAle muni kI sabane saharSa vandanA kii| lekina unakA diyA huA anna tathA jala 'akalpa' jAnakara muni anna-pAna binA liye hI upAzraya A gye| jaba vinIta rAjadvAra se ghara AyA to harSa se bhare hue naukaroM ne muni rUpa pitA ke Agamana kA sAra hAla kaha sunaayaa| saba samAcAra suna vinItAtmA aura zreSTha mantrI vinIta turanta tapa ke pAtra rUpa pitA ke upAzraya ko calA, vahA~ viSavAkya muni ke mukha-candra ke darzana hote hI mantrIzvara vinIta kA citta rUpI samudra harSa se uchalane lgaa| lekina jaba usake mana meM yaha vicAra AyA ki muni mere ghara gaye, para anna-jala ko binA grahaNa kiye hI vApasa lauTa Aye to use raJja huaa| isa prakAra vicAra karate hue zraddhA se yukta vinIta ne prathama guru mahArAja ko phira apane pitA ko vandanA kii| guru ne spaSTa vANI se vinIta se kahA-"he mantrinAyaka! dharma ke sundara zabdoM ko suno aura zIghra hI pApoM kA anta kro| tuma saMsAra ko bar3hAne vAlI moha-mamatA meM magna na hoo aura nizcaya se saMsAra ko miTAne vAle sacce dharma kA satkAra kro| jaise mAtA-pitA bAlakoM kA hita karate haiM, vaise hI dharma prANiyoM kA hita karatA hai| aise hita koI dUsarA nahIM kara sktaa| vaha dharma sAdhuoM ke lie kSamA Adi dasa prakAra kA hai aura gRhasthoM ke lie samyaktva mUlaka bAraha prakAra kA hai| arihaMta deva para, sacce sAdhuoM para aura jinendra bhagavAn dvArA prarUpita dharma para samyak prakAra kI dRr3ha vAsanA ko samyaktva kahate haiN| tuma usakI zaraNa lo aura sthUla ahiMsA Adi pA~ca aNuvratoM, tIna guNavratoM aura cAra zikSA vratoM-bAraha vratoM ko mokSa-lakSmI prApta karane ke lie svIkAra kro| mantrI! tuma tInoM kAla vidhi pUrvaka deva-pUjana karo tathA kunda ke phUla ke samAna ujjvala aura sundara yaza cirakAla taka prApta kro| dIna janoM ko dAna vinaya para dRSTAnta tRtIya prastAva
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ [98] kuvalayamAlA-kathA do, mana ko nirmala banAo, nyAya patha ke pathika bano aura krodha Adi zatruoM kA sattAnAza kro| jinendra ke mukha se nikale hue siddhAntoM ko Adara se suno aura sadA sukha dene vAlI siddhi rUpI strI ke zIghra svAmI bno| mokSa ko chor3a kara dUsarA koI sthAna sarvasukhamaya nahIM hai| isase prANiyoM ko mokSa prApta karane ke lie hI utsuka rahanA caahie| he mantrI! ye nau tattva haiN| dAna, zIla, tapa aura bhAvanA, yaha cAra prakAra kA dharma hai| pA~ca AzravoM se chuTakArA pAnA, pA~ca indriyoM kA nigraha karanA, krodha, mAna, mAyA aura lobha, ina kaThinatA se jIte jAne vAle zatruoM ko jItanA, mana daNDa, vacana daNDa aura kAyA daNDa, ina tIna daNDoM se mukta honA, yaha sattaraha taraha kA saMyama hai| naraka gati, tiryaJca gati, manuSya gati aura devagati, ye cAra gatiyA~ hauN| mati, zruta, avadhi, manaHparyAya aura kevala ye pA~ca jJAna haiN| anityatA, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azauca, Azrava, saMvara, nirjarA, dharmadurlabhatA, lokasvarUpa aura bodhidurlabhatA, ye bAraha bhAvanAe~ haiN| navakArasI, porasI, purimaTTha, ekAzana, eka laThANa AyaMbila, upavAsa, divasa carama, abhigraha aura vigaya-tyAga, yaha dasa prakAra kA pratyAkhyAna hai| athavA, anAgata, atikrAnta, koTi sahita, niyantrita, sAkAra anAkAra, parimANakRta, niravazeSa, saMketa aura addhA yaha bhI dasa prakAra kA pratyAkhyAna hai| kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMza, acela, arati, strI, caryA, niSedhikA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkAra-puraskAra, prajJA, ajJAna aura darzana ye bAIsa parISaha haiN| sparzana, jihvA (rasanA) nAsikA, cakSu aura zrotra, ye pA~ca indriyA~ haiN| autpattikI, vainayikI, kArmaNyakI aura pAriNAmikI, yaha cAra prakAra kI buddhi hai| ArttadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukladhyAna yaha cAra prakAra kA dhyAna hai yA padastha, piNDastha, rUpastha aura rUpAtIta yaha bhI cAra prakAra kA dhyAna kahalAtA hai| samyagjJAna, darzana aura cAritra ye tIna ratna haiN| kRSNa lezyA, tejo lezyA, padma lezyA, aura zukla lezyA, ye chaha lezyAe~ haiN| sAmayika, caturviMzati stava, vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna, ye chaha Avazyaka haiN| pRthvIkAya, apkAya, teja:kAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya, ye chaha jIva-nikAya hauN| manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga ye tRtIya prastAva vinaya para dRSTAnta
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [99] tIna yoga haiN| IrSyAsamiti, bhASAsamiti, eSaNAsamiti, AdAnanikSepasamiti aura utsargasamiti, ye pA~ca samiti hai| pA~ca indriyA~, manobala, kAyabala, zvAsovAsa aura Ayu ye dasa prANa haiN| mada, viSaya, kaSAya, nidrA aura vikathA, ye pA~ca pramAda haiN| anazana, Unodara, vRttisaMkSepa, rasatyAga, kAyakleza aura saMlInatA, yaha chaha prakAra kA bAhya tapa hai| prAyazcitta, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vinaya vyutsarga aura zubhadhyAna, yaha chaha prakAra kA Abhyantara tapa hai| AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, aura parigrahasaMjJA, ye cAra saMjJAeM haiN| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya, ye ATha prakAra ke karma haiN| manogupti, vacanagupti aura kAyagupti ye tIna gupti haiN| apAyApagama, jJAna, pUjA aura vacanAtizaya, ye cAra atizaya haiN| isI prakAra jinendra bhagavAn ke dUsare cautIsa atizaya hote haiN| ve isa prakAra haiM-(1) jina bhagavAn kA deha adbhuta rUpa aura sugandha vAlA, vyAdhirahita aura pasIne tathA mala se rahita hotA hai| (2) unakA ucchvAsa tathA niHzvAsa kamala kI gandha sarIkhA sugandha sahita hotA hai| (3) unakA rudhira aura mA~sa gAya ke dUdha kI dhArA ke samAna sapheda aura durgandha rahita hotA hai| (4) unake AhAra aura nIhAra kI vidhi adRzya hotI hai| arthAt carma cakSuoM ko vaha dikhAI nahIM detI, avadhijJAnI Adi ke lie adRzya nahIM hotI, kahA bhI hai-"pacchaNNe AhAre addise maMsa cakkhuNNA" arthAt jinendra kA AhAra gupta hotA hai aura vaha mA~sa yukta cakSuoM nahIM dikhatA hai| ye cAra bAteM- vizeSatAe~-saMsAra meM aura kahIM nahIM pAI jAtIM, isIse inheM atizaya kahate haiN| aba karma ke nAza hone se utpanna hone vAle samavasaraNa meM karor3oM manuSya, deva aura tiyaJca samA jAte haiN| (2) dezanA meM bhagavAn kI vANI arddhamAgadhI hotI hai| vaha manuSya, tiryaJca aura devoM kI bhASA se milatI-julatI hotI hai aura unakI bhASA rUpa meM pariNata ho jAtI hai aura usakA phailAva eka yojana taka hotA hai| (3) tIrthaGkaroM ke mastaka ke pIche prabhA kA maNDala hotA hai, vaha sUrya ke bimba ko bhI nIcA dikhAne vAlA hotA hai| (4) cAroM ora savA sau yojana taka jvara Adi rogoM kI utpatti nahIM hotii| (5) itanI hI jagaha meM jIvoM kA paraspara vaira-virodha nahIM hotaa| (6) Iti- phasala ko hAni pahu~cAne vAle cUhe TiDDIdala kA upadrava nahIM hotaa| (7) manuSyoM kA vinAza karane vAlI mArI Adi kisI prakAra kA utpAta nahIM hotaa| (8) ativRSTi vinaya para dRSTAnta tRtIya prastAva
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ [100] kuvalayamAlA-kathA AvazyakatA se adhika varSA nahIM hotii| (9) varSA kA bilakula abhAva nahIM hotaa| (10) durbhikSa nahIM par3atA (11) svarAjya yA pararAjya se bhaya nahIM hotaa| ye gyAraha atizaya jJAnAvaraNIya Adi cAra karmoM ke kSaya hone se pragaTa hote haiN| (1) AkAza meM, dharma kA prakAza karane vAlA cakra hotA hai| (2) AkAza meM cAmara hote haiN| (3) AkAza meM pAdapITha sahita ujjvala aura nirmala sphaTikamaNi kA siMhAsana hotA hai| (4) AkAza meM tIna chatra hote haiN| (5) AkAza meM ratnamaya dhvajA hotI hai| (6) paira dharane ke lie navIna suvarNa kamala hote haiN| (7) samavazaraNa meM ratna kA, sone kA aura cA~dI kA, isa prakAra tIna prAkAra (gherA) hote haiM, usa mArga ke kATe adhomukha (8) tIrthaMkaroM ke cAroM dizAoM meM cAra mukha aura zarIra hote haiN| (9) azoka vRkSa hotA hai| (10) bhagavAn jisa mArga se gamana karate haiM, usa mArga ke kA~To adhomukha(nIce kI ora noka vAle) ho jAte haiN| (11) sabhI vRkSa nIce jhuka jAte haiN| (12) pRthvI aura AkAza meM cAroM ora vyApta ho jAne vAlA dundubhi kA zabda hotA hai| (13) anukUla aura AnandadAyaka havA calatI hai| (14)pakSigaNa prabhu kI pradakSiNA dekara gamana karate haiN| (15) sugandha yukta jala kI varSA hotI hai| (16) vicitra raMga vAle phUloM kI ghuTanoM taka varSA hotI hai| (17) bAla, roma, dAr3hI, mUMcha tathA hAtha aura pairoM ke nAkhUna nahIM bddh'te| (18) bhuvanapati Adi cAroM nikAya kama se kama eka karor3a deva bhagavAn ke pAsa sadA bane rahate haiN| (19) vasanta Adi chahoM Rtue~ sarvadA phUla-phaloM sahita hotI hai tathA rUpa, rasa, gandha, sparza aura zabda ina indriyoM ke viSayoM meM sundaratA pragaTa ho jAtI hai aura asundaratA naSTa ho jAtI hai, ataeva ve saba ko anukUla ho jAte hauN| ina atizayoM meM se kahIM-kahIM koI dUsare prakAra ke haiN| unheM matAntara samajhanA cAhie ina unnIsa atizayoM meM, janma ke cAra aura karmoM (cAra ghAtiyA karmoM) ke kSaya se hone vAle gyAraha atizaya jor3a dene se cautIsa(34) hote haiN| ___ bhagavAn kI vANI ke paiMtIsa atizaya haiN| ve isa prakAra haiM-(1) saMskAravattva -saMskRta ke lakSaNa se yuktatA (2) audAtya-U~cI vRtti honA (3) upacAra parItatA ga~vAru yA grAmINa zabda na honA (4) meghagambhIraghoSatva-megha kI garjanA kI taraha gambhIra vacana honA (5) pratinAdavidhAyitA- pratidhvani-gUMjahonA (6) dAkSiNatva - sarala bhASA kA honA (7) upanItarAgatva-grAma-rAga tRtIya prastAva vinaya para dRSTAnta
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [101] sahita honaa| ye sAta atizaya zabda kI apekSA se haiM-bhASA ke atizaya haiN| dUsare (aTThAIsa) artha kI apekSa se haiM (8) mahArthatA- gambhIratatparya honA (9) avyAhatatva -pUrvApara virodha na AnA (10) ziSTatA mAne hue siddhAnta se ulTA artha na honA yA jina vacanoM se asabhyatA jAhira na hove (11) ni:saMzayatAjisameM kisI prakAra kA saMdeha na utpanna ho sake (12) nirAkRtAnyottaratAjisameM koI dUsarA doSa na de sake (13) hRdayaGgamatA-(14) mithaH sAkAGkSatAparaspara sambandha rakhane vAle zabdoM kA honA (15) prastAvaucitya-deza kAla se viruddha na honaa| (16) tattvaniSThatA- jo kahanA cAhate haiM, usase viruddha na karanA (17) artha prakIrNakaprasaratva-sundara sambandha vAle artha kA vistAra aura jisa adhikAra meM aisA sambandha na hove, usakA avistAra honA, asvazlAghAnyanindatAapanI prazaMsA aura dUsaroM kI nindA kA abhAva (19) AbhijAtya-jo kucha kahanA hai usake pratipAdana kI bhUmikA bA~dhanA (20) atisnigdha madhuratva-ghI gur3a kI taraha manohara honA (21) prazasyatA- kahe hue guNoM ke kAraNa prazaMsA pAnA (22) amarmavedhitA-dUsare ke marma(gupta bAta) na pragaTa karanA (23) audArya-kahI jAne vAlI vastu kI tucchatA na honA(24) dharmArthapratibaddhatA-dharma aura artha rahita na honA (25) kArakAdyaviparyAsa-vibhakti, kAla, vacana Adi kI gar3abar3I na honA (26) vibhramAdiviyuktatA- mana kI bhrAnti Adi kisI doSa kA na honA (27) citrakRtva-nirantara kautuka honA (28) adbhutatA (28) ati vilamba na karanA ruka-ruka kara na bolanA (30) anekajAtivaicitrya-varNana se vicitratA kA honA (31) Aropita vizeSatA- dUsare vacanoM kI apekSA se vizeSaNoM ko dAkhila karanA (32) sattvapradhAnatA-sAhasarahita honA (33) varNapadavAkyaviviktatA- akSara pada aura vAkyoM ke vibhAga kA honA(34) avyucchitti pratipAdana karate-karate bIca hI meM na chor3a denA (35) aura akheditva-bolane meM kisI prakAra kA kheda yA prayAsa na karanA pdd'e| isa prakAra bhagavAn kI vANI ke guNa rUpa atizaya paiMtIsa hote haiN| tIrthaGkara aThAraha doSa se rahita hote haiN| ve doSa ye haiM- (1) dAna dene meM antarAya (2) lAbha meM hone vAlA antarAya=vighna (3) zakti-vIrya meM hone vAlA antarAya (4) bhoga meM antarAya (5)upabhoga meM antarAya (6) hAsya (7) rati -anukUla vinaya para dRSTAnta tRtIya prastAva
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ [102] kuvalayamAlA-kathA padAthoM meM prema (8) arati ( 9 ) bhaya ( 10 ) ghRNA ( 11 ) zoka (12) kAma- -viSayoM kI abhilASA (13) mithyAtva ( 14 ) ajJAna ( 15 ) nidrA ( 16 ) avirati - pratyAkhyAna na karanA (17) rAga - bhoge hue sukha kA smaraNa karake, sukha yA usake sAdhana-acche lagane vAle viSayoM meM mUrcchA karanA ( 18 ) dveSa - bhoge hue duHkha kA smaraNa karake duHkhoM para yA duHkha ke kAraNoM para krodha karanA / ye aThAraha doSa tIrthaGkaroM meM nahIM hote / bhUta, bhaviSya aura vartamAna, ye tIna kAla tathA dharmAstikAya, adharmastikAya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya aura AkAzAstikAya, ye chaha dravya haiM ityAdi / jaina zAsana ke sarva ko samajhanA vivekI puruSa kA karttavya hai / " isa prakAra guru ke mukha se dharma ke rahasya vAlI dezanA suna kara aura guNoM ke samUha se guru, guru mahArAja ko vandanA karake mantrI vinIta apane ghara lauTa aayaa| lekina, taba se ghara kA kAma kAja chor3a karake bhI vinIta piyAse kI taraha dhamopadezarUpI amRta ko pIne ke lie, pratidina guru mahArAja ke pAsa jAne lgaa| eka dina guru mahArAja vihAra karane ke lie taiyAra hue| yaha jAna kara mantrI vinIta ne kahA- "mahArAja ! mere pitA ko yahIM rahane dIjiye, jisase ki unake darzana karake maiM prasanna raha sakU~ / " ke yaha sunakara, jJAna ke dvArA saba saccA hAla jAna kara guru jI bolemantrI ! ye tumhAre pitA nahIM haiM, hA~, tumhArA pAlana-poSaNa karane ke kAraNa pitA tulya haiN| / guru jI kI bAta sunane se mAno vinIta ke mastaka meM zUla utpanna ho gayA ho, isa prakAra khedita hokara vaha bolA - " he niSkapaTa gurujI ! to merA asalI pitA kauna hai?" 44 asalI bAta ko jAnane vAle sUri bole - " mantrI ! tumhAre ghara jo bUr3hA cAkara hai, vahI tumhArA pitA hai aura bUr3hI naukarAnI tumhArI mAtA hai / vaha javAna naukara tumhArA bhAI hai / yaha tumhArA kuTumba hai / " vinIta ne ukta bAta sunakara aura yaha nizcaya karake ki muni kabhI asatya nahIM bolate, guru ko praNAma kiyA aura A~khoM meM A~sU bharakara apane ghara AyA / Ate hI maile-kucaile kapar3oM vAlI aura dhUe~ se kAlI A~khoM vAlI bUr3hI naukarAnI ke caraNoM meM saba ke sAmane gira par3A aura bolA- "mAtA ! tumhArI aisI duHkhI avasthA meM bhI maiM tumheM pahacAna na sakA abhI-abhI gurumahArAja ne siddhi ke samAna tumhArI pahacAna vinaya para dRSTAnta tRtIya prastAva
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [103] karAI hai| tumane to binA pahacAne bhI mujhe-lar3ake kI taraha pyAra kiyA hai, para maiM bar3A kRtaghnI hU~ ki tumheM cAkarI ke kAma meM lagA diyaa|" mAtA bolI- "putra! durbhikSa ke kAraNa jaba maiM tumhArA pAlana-poSaNa karane meM asamartha ho gayI to jaise koyala apane bacce kA tyAga kara detI hai, vaise hI mujha pApinI ne rAste meM tumheM tyAga diyA thaa| mujha kumAtA ko dhikkAra hai| lekina koyala ke bacce kI taraha tUne pakSa (nyAyapakSa aura koyala ke artha meM pa~kha) pAkara apane bhAgya ke bala se, amRta ke samAna vacanoM se logoM ko prasanna karatA huA, zreSTha lakSmI ko pAyA hai, yaha dekha kara mujhe atyanta Ananda huA hai|" isake anantara vinIta vinayapUrvaka apane vRddha pitA aura bhAI ke caraNoM meM giraa| unhoMne bhI apanI chAtI se lagAkara Anandita kiyaa| sarala buddhi vAle vinIta mantrI ne rAjya bhara meM unakA Adara satkAra karAyA aura apane ghara meM sarvasva kA svAmI bnaayaa| vinIta dUsare naukara cAkaroM kA bhI yathA yogya Adara satkAra karatA, mIThe vacana bolatA aura acche-acche kAma karatA huA saba jagaha prasiddha ho gyaa| vaha zrI jinezvara bhagavAn ke caraNa rUpI kamaloM meM bhaure ke samAna thA, isalie usake mana meM krUratA ko to sthAna hI nahIM milatA thA, usake zama (zAnti) rUpI garur3a se zobhita mana meM kaSAya rUpI sA~pa prANoM ke Dara se ghusa hI nahIM sakate the| use sadA rAjya lakSmI kI cintA lagI rahatI thii| vaha yadyapi gRhasthAzrama meM thA, to bhI hamezA sadAcAra kA hI AcaraNa karatA thaa| vinIta mantrI eka bAra sAdhuoM ko vandanA karane ke lie upAzraya meM gyaa| vahA~ eka sAdhu glAna (bImAra) the| unheM dekhakara vaha bolA- "mere ghara bImArI miTAne vAlI acchI auSadha hai| do sAdhuoM ko bhejakara abhI ma~gA lIjiye" yaha kahakara aura sAdhuoM ko sAtha lekara vaha ghara aayaa| donoM sAdhu bAhara khar3e aura Apa bhItara calA gyaa| isa samaya kisI seTha kI guNavatI kanyA ke sAtha usakA sambandha (vivAha) hone ko thA aura jyotiSI ne usI dina lagna kA muhUrta batAyA thaa| use bAhara khar3e hue una sAdhuoM ko auSadha dene kI sudha na rhii| sAdhu thor3I dera taka vahA~ khar3e rahe, phira upAzraya ko lauTa aaye| lagna kA muhUrta usI dina kA thA, isaliye mantrI ne saba sAmAna phaurana taiyAra kraayaa| itane meM use davA dene kI bAta yAda aaii| bAhara dekhA, muni cale gaye haiN| vinaya para dRSTAnta tRtIya prastAva
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ [104] kuvalayamAlA-kathA vaha usI dama vivAha ke vastroM- sahita upAzraya daur3A gyaa| glAna muni ne dUsarI koI davAI na lI thI, isa kAraNa ve roga se bahuta hI pIr3ita ho rahe the yahA~ taba ki usa pIr3A ko sahane meM asamartha ho gaye the| mantrI ne unheM isa hAlata meM dekhA to usakI A~khoM meM A~sU bhara aaye| vaha apane Apa apanI nindA karatA huA muni ke pairoM meM gira pdd'aa| vivAha ke yogya AbhUSaNoM se bhUSita vaha mantrI una munirAja se mana, vacana, kAya se kSamA mA~gane lagA aura saMsAra se chuDAne vAlI zubha bhAvanA bhAne (karane) lgaa| isa taraha jaba zubhabhAva bahuta baDha gaye to usI samaya ghAtiyA karmoM kA kSaya ho gayA aura kevalajJAna utpanna ho gyaa| atyanta ujjvala kevalajJAna se vaha tIna loka meM rahe hue ananta prANiyoM ko dekhane lgaa| tatkAla jaina zAsana kI adhiSThAtrI devI ne vinIta ko muni kA bheSa pahanA diyaa|" zrIdharmanandana AcArya kahate haiM- ziSyoM! vinIta mantrI, vivAha ke usI zubha muhUrta para, nitamba, jA~gha aura stanoM ke bhArI bhAra vAlI hone ke kAraNa saMsAra-samudra meM DubAne vAlI sundarI strI ko tyAga kara tapasviyoM meM zreSTha hokara cAritra rUpI lakSmI ke sAtha vivAhita huaa| sAdhuoM! vinaya pradhAna vinIta mantrI muni kI isa kathA ko bhalIbhA~ti hRdaya meM dhAraNa karanA aura vinaya guNa ko prApta karane kA tuma bhI khUba prayatna karanA, jisase ki tumheM bhI vinaya se mokSa ke sukha kI lakSmI prApta hove| // iti vinaya-dRSTAntaH smaapt|| pazcAt caNDasoma Adi pA~coM sAdhuoM ne prArthanA kI "he pUjya! Apa jo kahate haiM, vaha saba hama svIkAra karate hai| lekina hamane jo bure AcaraNa kiye haiM, ve hameM kA~Te kI taraha cubha rahe haiN|" zrIdharmanandana guru- "sAdhuoM! tuma mana meM kabhI aisA vicAra hI na karo ki hamane pahale pApa kiye haiM, kyoMki jisane apane pApoM kA pazcAttApa nahIM kiyA, use hI pApI samajhanA caahie|" ___rAjA (purandaradatta) ne guru mahArAja ke mukha se saba upadeza sunakara unheM mana meM namaskAra kiyaa| vaha udyAna se bAhara nikalakara,bijalI kI bhA~ti chalA~ga mAra parakoTA ko lA~ghakara apane nivAsa sthAna meM aayaa| usake citta meM saMsAra se kheda ho rahA thaa| vaha apanI zayyA para citta (sIdhA) so gyaa| tRtIya prastAva vinaya para dRSTAnta
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [105] idhara sAdhu svAdhyAya meM sAvadhAna hokara Avazyaka kriyA karake thor3I dera nIMda lekara prAta:kAla kI kriyAoM meM laga gye| usa samaya AkAza aruNodaya kI AbhA se lAla-lAla ho gyaa| sUrya ne dhIre-dhIre pUrva parvata ke zikhara kA sahArA liyaa| vandI janoM ke mukha se varNana kiye hue prAta:kAla ko jAna rAjA zayyA se utthaa| usake donoM netra nidrA ke kAraNa mAte aura lAla ho rahe the| uThakara usane Avazyaka kriyA kI, subaha ke jarUrI kAma nivaTAye aura cAradanta vAle hAthI para savAra hokara vAsava mantrI ke sAtha caturaGga senA sahita zakrendra kI bhA~ti udyAna meM aayaa| vahA~ bhagavAn dharmanandana guru tathA dUsare sAdhuoM ko vandanA karake rAjA bolA-"pUjya guru! maiM putra, mitra, kalatra kI sarvathA mamatA tyAga karane meM asamartha hU~, lekina gRhasthI meM rahane vAle ko hI aisA kucha dIjiye, jo saMsAra rUpI sAgara meM nAva ke samAna ho|" __ bhagavAn dharmanandana-"yadi aisA hai to samyaktva mUla pA~ca aNuvrata, tIna guNa vrata aura cAra zikSA vrata bAraha prakAra ke isa gRhastha-dharma kA pAlana kro|" rAjA-"bhagavan ! maiM apane pahale janma kA kucha bhI hAla nahIM jAnatA, use jAnane kI icchA hai|" bhagavAn dharmanandana "yaha rAjya hI tumheM btaaegaa| sUtra paurasI kA samaya ho gayA hai aura Aja hI hameM vihAra karanA hai|" rAjA ne yaha bAta suna guru mahArAja ke caraNoM meM vandanA kI aura vAsava mantrI ke sAtha apane dhavala gRha calA gyaa| bhagavAn bhI sUtra paurasI karake uttama sthAnoM meM vihAra karane ke lie ravAnA hue| caNDasoma vagairaha pA~coM sAdhu thor3e hI samaya meM zAstra tathA usake rahasya kA abhyAsa karake donoM prakAra kI zikSAoM meM kuzala ho gaye aura eka hI dina guru ke pAsa dIkSita hone vAle unameM Apasa meM khUba dharma rAga bar3hane lgaa| eka samaya kI bAta hai| pA~coM sAdhu Apasa meM bAtacIta kara rahe the "ahA! jinezvara kA kahA huA dharma bar3I kaThinAI se milatA hai| vaha dharma dUsare janma meM kisa prakAra prApta ho sakatA hai? isake lie hameM kucha upAya tRtIya prastAva
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ [106] kuvalayamAlA-kathA karanA caahie| aisA vicAra karake pA~coM sAdhuoM ne paraspara meM kucha saMketa (izArA) kara liyA ki jisase para bhava meM pratibodha diyA jA ske| isI prakAra siddhAnta ke abhyAsa kI icchA rakhane vAle ve muni apanA samaya vyatIta karate the| parantu caNDasoma kucha krodhI thA aura mAyAditya kucha maayaavii| dUsare munirAja kaThinatA se jItI jA sakane vAlI kaSAyoM ko jItate hue zuddha rIti se dIkSA kA pAlana karate the| dhIre-dhIre, kucha samaya bAda pahale lobhadeva kA AyuSya samApta huaa| usane anta samaya meM sallekhanA kI vidhi se jJAna, darzana, cAritra aura tapa kI ArAdhanA karake deva Ayu bA~dha kara kAla (maraNa) kiyaa| eka hI samaya meM, vaha phaurana hI saudharma svarga meM padma nAma ke vimAna meM padmaprabha nAma kA nirmala zobhA vAlA deva huaa| vaha padmaprabha deva vahA~ icchAnusAra krIr3A karane lgaa| isI prakAra mAnabhaTa kA bhI AyuSya samApta huaa| vaha saMsAra rUpI bela ko kATane ke lie dA~tA ke samAna aura sukha-sampatti ke sthAna rUpa paJcaparameSThI namaskAra kA smaraNa karatA huA, usI krama se aneka yojana vistAra vAle usI padma vimAna meM padmasAra nAmaka deva huaa| isI bhA~ti mAyAditya, caNDasoma aura mohadatta tInoM sAdhu Ayu pUrI hone para cAra prakAra ke AhAra kA tyAga kara, NamokAra mantra meM lIna ho, ArAdhanA karane meM mana lagA, cAra zaraNoM kA Azraya le, cAritra vidhi ke anusAra kriyA kara aura aThAraha pApa sthAnoM kA tyAga karake usI vimAna meM kramazaH padmavara, padmacandra aura kezara nAma ke deva hue| isa prakAra padmavimAna meM utpanna hue, samAna vibhUti, parivAra, bala, prabhAva, puruSArtha aura Ayu vAle, paraspara prIti yukta mana vAle tathA jinhoMne Apasa meM saMketa kara liyA thA aise ve pA~coM deva samaya vyatIta karane lge| eka bAra indra ke senApati ne ghaNTA bjaayaa| ghaNTe kA zabda sunakara pA~coM ne tatkAla hI apane sevakoM se pUchA-"yaha ghaNTA kisa lie bajAyA gayA hai?" unhoMne uttara diyA- "deva! jambUdvIpa ke bharatakSetra meM madhya khaNDa meM zrImAn dharmanAtha tIrthaMkara ko nirmala kevalajJAna utpanna huaa| unake samavasaraNa meM saba devoM ke sAtha indra padhArane vAle haiN|" yaha uttara sunakara pA~coM devoM ne pahale vahIM bar3I bhakti se mastaka namAkara zrIdharmanAtha bhagavAn ko praNAma kiyaa| phira mana se zuddha vAle padmasAra Adi pA~coM deva indra ke sAtha campApurI meM, jahA~ tRtIya prastAva
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [107] ki bhagavAn virAjamAna the, Aye / vahA~ pahu~cakara padmasAra ne indra se nivedana kiyA ki yadi ApakI AjJA ho to maiM akelA hI zrI dharmanAtha jinendra kA samavasaraNa rcuuN| indra ne use AjJA de dI / zuddha antaHkaraNa vAle padmasAra ne eka yojana taka pRthvI ke Upara kA bAhya raja sApha karane ke sAtha hI apane anta:karaNa kA bhI raja (pApa) sApha kiyA / phira usI ne pRthvI para sugandhita jala kI varSA kI, mAno puNya kA bIja boyA ho| isake bAda bhakti se bhare hue usa padmasAra deva ne prasannatA ke sAtha sone, maNiyoM aura mANikyoM se usa pRthvItala ko bA~dha liyaa| phira usane ghuTanoM taka aura nIce vRnta vAle pA~ca varNa ke phUloM se pRthivI kI pahale pUjA kI jisa para zrIdharmanAtha bhagavAn ke caraNoM kA sparza hone vAlA thA / usane cAroM dizAoM meM cAra manohara toraNa bA~dhe / usake dvArA racI huI taraha-taraha kI putaliyA~ aisI zobhita hone lagIM jaise anupama zobhAvAlI deviyA~ samavasaraNa ko dekhane ke lie sAkSAt AI hoM / toraNoM ke Upara phaharAtI huI dhvajAe~ aisI zobhita hotI thIM, jaise dharmanAtha svAmI ke pAsa bhavya jIvoM ko bulA rahI hoM / phira usa deva ne hareka toraNa ke nIce pRthvI pITha - para ATha-ATha maGgala banAye / tadanusAra usane prasannatA ke sAtha pA~ca raMgoM kI maNiyoM ke ka~gUre vAlA ratnoM kA pahalA prAkAra (gherA) bnaayaa| vaha prAkAra dhvajAoM kI paMkti se suzobhita thA / vaha aisA jAna par3atA mAno bhakti ke kAraNa apane zarIra ko sikor3a kara rohaNAcala AyA ho / phira bhakti ke nivAsa- svarUpa usa deva ne ratna ke prAkAra ke cAroM ora dUsarA sone kA prAkAra banAyA, mAno usane apanI kAnti se hI use banAyA ho / usa prAkAra para ratnoM ka~gUroM kI paMkti isa prakAra zobhA detI thI jaise bahuta se dvIpoM se Aye hue sUryo kI paMkti ho / usane dUsare prAkAra ke bAhara phira tIsarA prAkAra bnaayaa| vaha cA~dI kA thA / vaha aisA jAna par3atA thA ki bhagavAn ko vandanA karane ke lie svayaM vaitADhya parvata AyA hai| usa prAkAra para sone ke ka~gUroM kI paMkti thI / vaha aisI mAlUma hotI thI jaise gaGgA meM suvarNa kamala uga AyA ho / sAtoM pRthviyoM ke cAroM ora tIna-tIna valaya ( ghanodadhi, ghanavAta aura tanuvAta) haiN| unake samAna tInoM prAkAra tathA nAnA taraha kI zobhAvAlI ka~gUroM kI paGkti sundara dikhAI dene lagI / deva ne pratyeka prAkAra ke cAra-cAra daravAje banAe aura pratyeka daravAje para nIlamaNi ke toraNa bA~dhe jo mokSalakSmI kI taraha sundara tRtIya prastAva
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ [108] kuvalayamAlA-kathA the| una toraNoM para zarad Rtu ke samAna bilakula sapheda dhvajAe~ baaNdhiiN| ve aisI zobhita hotI thIM, jaise puNya rUpI lakSmI ke sundara aura vistAra yukta hAtha hoN| hareka daravAje para sulagate hue agara ke cUrNa se vyApta dhUpa ghar3iyA~ zobhAyamAna ho rahI thiiN| pratyeka daravAje ke pAsa suvarNakamaloM se manohara bAvar3iyA~ zobhA pA rahI thIM mAno phar3akate hue gRhasthadharma ke vrata kI lakSmI ke krIr3A karane ke lie hI hoN| isake bAda usa devatA ne maNi ke prAkAra ke pUrva tarapha ke daravAje para do dvArapAla bnaaye| ve sunahare raMga ke the aura vakSaH sthala meM par3e hue sundara hAra se jagamagA rahe the| phira do sapheda aGga vAle dvArapAla dakSiNa ke dvAra para banAye mAno, sAkSAt sAdhudharma aura zrAvaka dharma hI hoN| rakta raMga ke do dvArapAla pazcima ke dvAra para banAye, mAno sarvajJa para rahe hue rAga se hI rakta ho gaye hoM, isake bAda doSoM kA nAza karane vAle mAno nIlaMkAsyAsaka ke hoM isa prakAra zyAma raMga ke do dvArapAla uttara ke dvAra para bnaaye| phira usa devatA ne suvarNa ke prAkAra meM jinendra bhagavAn ke vizrAma ke lie maNiyoM se eka devacchada bnaayaa| ratnoM ke prAkAra meM pA~ca sau cAlIsa dhanuSa U~cA eka caityavRkSa bnaayaa| isake pazcAt padmasAra deva ne usa caityavRkSa ke nIce maNipITha ke Upara pAdapITha sahita eka sundara ratna kA siMhAsana bnaayaa| isa prakAra taiyAra kiye hue samavasaraNa meM suvarNa ke nava kamala para caraNa rakhate hue karor3oM devoM ke sAtha bhagavAn ne pahale caityavRkSa kI pradakSiNA kI phira "namastIrthAya" (tIrtha ko namaskAra ho) kahakara pUrva kI ora mukha rakhakara siMhAsana ke Upara viraaje| usI samaya padmasAra deva ne dUsarI tIna dizAoM meM prabhu ke hI prabhAva se unhIM jaise tIna rUpa bnaaye| cAroM gatiyoM ke samasta jIvoM kA uddhAra karane ke lie, moha rUpI mahAbalavAn yoddhA ko jItane ke lie cAra kaSAya rUpI zatruoM ko parAsta karane ke lie, pApoM ko nAza karane vAle cAra tIrthoM kI sthApanA karane ke lie, dAna, zIla, tapa aura bhAvanA ina cAra prakAra ke dharmoM ko spaSTa batAne ke lie tathA cAra prakAra ke dhyAna kA mArga batalAne ke lie tInoM lokoM ko pavitra karane vAle zrIdharmanAtha tIrthaGkara dezanA dete samaya cAra svarUpoM ko phailA kara cAroM dizAoM meM mukha karake baitthe| isake pazcAt usa buddhi vAle deva ne svayaM tIna loka, tIna prakAra kA vinaya aura tIna taraha kA aizvarya pragaTa karane vAle tIna chatra bhagavAn ke Upara rkkhe| isake tRtIya prastAva
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [109] anantara sAdhu aura sAdhviyA~ pUrva ke dvAra se samavasaraNa meM praveza karake bhagavAn ko tIna pradakSiNA dekara agni koNa meM baitthe| harSa se phUlI huI vaimAnika deviyA~ usI prakAra Akara usI jagaha sAdhu-sAdhviyoM ke pIche khar3I ho giiN| phira dakSiNa dvAra se praveza karake krama se jyotiSka bhuvanapati aura vyantara deviyA~ AIM aura vidhipUrvaka nairRtya koNa meM khar3I ho giiN| phira bhuvanapati jyotiSka aura vyantara pazcima dvAra se praveza karake vidhipUrvaka vAyavya koNa meM baitthe| phira vaimAnika deva manuSya aura manuSya striyA~ uttara ke dvAra se IzAna koNa meM baitthe| samavasaraNa meM bhagavAn ke prabhAva se kisI bhI prANI ko bhaya, mAtsarya, pIr3A, kaTuka vacana, bandhana yA ahaGkAra na utpanna hotA thaa| dUsare prAkAra meM siMha hAthI Adi svabhAva se virodhI prANI bhI Apasa meM prIti yukta hokara baitthe| tIsare prAkAra meM rAjAoM kI savAriyA~, devoM aura asuroM ke vimAna kramazaH rakhe gye| samavasaraNa kI bhUmi sirpha eka yojana kI thI to bhI bhagavAn ke prabhAva se usameM karor3oM prANI binA kisI prakAra kI takalIpha ke acchI taraha samA gye| isa prakAra saba vyavasthA ho jAne para trilokanAtha zrI dharmanAtha bhagavAn ko namaskAra karake padmasAradeva stuti karane lagA" pApa ke nAza karane vAle prabho! jaise vAyu ke dvArA meghoM kA nAza ho jAtA hai usI prakAra Aja Apake darzana se mere saba pApa naSTa ho gaye haiN| svAmin ! saMsAra meM jo Apake caraNa- rUpI kalpavRkSa kI sevA meM tatpara rahate haiM ve aise Azraya-sthAna ko pAte hI nahIM haiM jisa para daridratA kA sikkA jamA rahatA hai| nAtha! kahA jAtA hai ki Apa ke mana rAga se rahita haiM parantu yaha bAta mithyA hai, kyoMki yadi aisA hotA to ApakA mana mukti rUpI strI kA AliGgana karane meM lolupI kaise hotA? dharmanAtha! Apake atyanta nirandhra guNoM se merA citta aise ba~dha gayA hai ki vaha dUsarI jagaha jA hI nahIM sktaa| dharmanAtha bhagavan! vaha kSaNa kaba AvegA? jaba Apa aura maiM mokSa-sthAna meM ikaTThe hoNge| prabho! Apake caraNa kamala kI sevA karane ke lie merA mana jitanA utkaNThita hotA hai utanA mokSa rUpI lakSmI ke lie nahIM hotaa| svAmin! ApakA jJAna ananta hai aura merI buddhi tuccha hai, isalie maiM Apake guNoM kI stuti karane meM asamartha huuN| nAtha! vidhi ne mujhe sirpha eka jihvA dI hai aura kAna tathA A~kheM do-do dI haiM, to maiM ApakI kIrti kI prazaMsA karane meM, guNa sunane meM aura ApakA rUpa dekhane meM tRtIya prastAva
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ [110] kuvalayamAlA-kathA kaise samartha ho sakatA hU~? isalie tIrthapati! bhikhArI kI taraha maiM Apa se yahI mA~gatA hU~ ki mere mana ko vItarAga bhagavAn meM Asakta tathA vItarAga bnaao|" tattva dRSTi vAlA padmasAra deva prasannatA ke sAtha bhagavAn kI stuti karake apane sthAna para baiTha gyaa| dharmacakravartI bhagavAn dharmanAtha ne amRta rasa ko bahAne vAlI aura samyak AcAra ko bar3hAne vAlI dezanA denA prArambha kiyA- "he bhavya prANiyoM! yaha saMsAra asAra hai aura sadA duHkhoM kA AgAra hai| aise saMsAra meM svarga aura mokSa kA dAtA dharma hI prazaMsanIya hai| isa saMsAra rUpI samudra meM bhramaNa karate-karate prANI bar3e puNya se manuSya janma pAtA hai, jaise jamIna meM se ratnoM kA khajAnA pAtA hai| jo prANI aise durlabha manuSya bhava ko pAkara apanA khUba hita nahIM karatA vaha anta meM apane ApakA zoka karatA hai| jaise agni kI bhayaGkara jvAlA se vyApta makAna meM rahanA ucita nahIM hai usI prakAra duHkhoM se bhare hue saMsAra meM rahanA manuSya ko ucita nahIM hai| cintAmaNi ratna ke samAna durlabha manuSya bhava pAkara vivekI janoM ko kadApi pramAda na karanA caahie| jaise koI mUrkha manuSya karor3oM kA dhana chor3akara eka kaur3I leve, usI prakAra kitaneka manuSya jinezvara prarUpita dharma kA tyAga karake viSayoM se paidA hone vAlA sukha grahaNa karate haiN| manuSyoM kI lakSmI samudra kI hiloroM ke samAna hai, saMsAra kA sukha sA~jha ke bAdaloM kI rekhA ke samAna kSaNika hai|" isa prakAra dezanA dekara bhagavAn dharmanAtha tthhre| itane meM unake mukhya gaNadhara hAtha joDakara bhagavAn se bole-"bhagavan ! karor3oM deva, dAnava, manuSya aura tiryaJcoM se bharI huI isa sabhA meM se kauna jIva pahale mokSa pAvegA?" __bhagavAn- devAnupriya! jise pUrvabhava kA smaraNa huA hai, jisakA mana saMvega ko prApta huA hai, jisakI gati nirbhaya hai, jo mere darzana se santuSTa huA hai, jisake netroM se harSa ke A~sU nikala rahe haiM, jisake donoM kAna nAca rahe haiM aisA tumhAre pAsa jo cUhA A rahA hai, vaha yahA~ ke saba prANiyoM se pahale hI pApa se chUTakara siddhi pada paavegaa| bhagavAn kA itanA kahanA thA ki usI dama saba rAjAoM aura indroM ke netra usa cUhe para pdd'e| itane meM bhakti ke bhAra se puSTa aGga vAlA vaha cUhA zrIdharmanAtha prabhu ke pAsa Akara unake pAdapITha para loTane lgaa| isake anantara tRtIya prastAva
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [111] jisake tamAma aGga meM romAJca ho Aye the aisA vaha cUhA pRthvI para mAthA Teka kara apanI bhASA meM bolane lgaa| yaha dekhakara indra ne bhagavAn se kahA"bhagavan ! sabase adhama aura tuccha jAti vAlA aura jaMgala meM rahane vAlA yaha cUhA hama sabase pahale mokSa pAvegA, yaha sunakara mere manameM bar3A hI Azcarya paidA huaa|" yaha sunakara bhagavAn svayaM bole -"indra! suno vindhyA nAmaka parvata kI talahaTI meM vindhyAvAsa nAma kA eka bar3A gA~va hai| usameM mahendra nAmakA rAjA rAjya karatA thaa| usakI bar3e-bar3e netroM vAlI tArA nAma kI rAnI thii| usakI kokha se utpanna huA tArAcandra nAmakA lar3akA thaa| jaba vaha ATha varSa kA huA to ati vaira ke kAraNa doSoM ko dekhate-dekhate kozala rAjA ne eka dama hamalA karake sArA vindhyAvAsa gA~va chinna-bhinna kara diyaa| mahendra rAjA usake sAtha yuddha karatA huA zatru ke hAtha se mArA gyaa| isalie 'binA senApati kI senA bhI marI huI samajhanA cAhie' isa nyAya ke anusAra samasta senA bhAga khar3I huii| unameM rAnI tArA bhI apane putra tArAcandra ko a~gulI se pakar3akara apane gupta sevakoM ke sAtha bhAgakara anukrama se bhRgukaccha (bharoca)nagara meM aaii| vaha nagara mahAdeva kI taraha durgAnvita, striyoM ke kucoM ke taTa ke samAna vihAra se zobhita, sarovara kI taraha kamalAlaya,3 gaMdhI kI dukAna kI bhA~ti candrasahita aura svarNamaNDala kI taraha yA vATikA (bAvar3I) sthAna kI nAI sadvaSoM5 kA Azraya rUpa thaa| isI prakAra sadA ArambhavAlA,6 sadA zivavAlA aura lATa deza kI lakSmI ke mastaka ke tilaka ke samAna thaa| usa nagara kI sundara bhauMhoM vAlI striyoM ke mukha-mukha ke hI samAna the - anya kisI se unakI upamA nahIM dI jA sakatI kyoMki pUrNamAsI kA candramA aura 1. mahAdeva durgAsahita aura nagara kile shit| 2. kucataTa vicitra-vicitra hAroM se aura nagara mahaloM se| 3. sarovara kamaloM kA aura nagara lakSmI kA Alaya = sthaan| 4. gAMdhI kI dukAna kapUra sahita aura nagara meM smRddh| 5. svarga acche indra kA Azraya, udyAna acche vRkSa nAmaka vRkSoM kA aura nagara dharmAtmAoM kA aashry| 6. sadA naye-naye kArya Arambha hote the| 7. kabhI upadrava na hote the| tRtIya prastAva
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ [112] kuvalayamAlA-kathA kamala to una mukhoM ke dAsa ho gaye the| usa nagara ke cAroM ora AkAza ko cUmane vAlA-bahuta U~cA parakoTA thaa| usakI parachAI khAI ke pAnI meM par3atI thii| isase vaha aisA jAna par3atA thA ki pAtAla loka kI nagarI ko jItane ke lie icchA karatA ho| aisA mAlUma hotA thA ki, 'isa nagara ne mere ghara meM se ratna le lie haiM' aisA socakara, krodha utpanna hone se khAI ke bahAne samudra ne hI Akara isa nagara ko ghera liyA hai| 'mama' ina do akSaroM kA uddharaNa pahale to vahA~ ke loga kiyA karate the, parantu yAcakoM ko dekhakara ve akSara unheM de diye, jisase ve unake lie bhUle se hI ho gaye the| arthAt vahA~ ke loga bar3e dAnavIra the| tArA rAnI kA citta usa nagara meM Akara 'aba mujhe kyA karanA cAhie' yaha vicAra karate-karate mUDha gyaa| vaha aisA vicAra karatI huI yUtha (saMgha) se bichur3I huI hariNI kI taraha caccaramahezvara ke maNDapa meM ghusii| usI samaya gocarI ke lie nikalI huI do sAdhviyA~ use dikhAI pdd'iiN| unheM dekha kara usane socA - 'are! ye to mahAnubhAva aura kriyAoM meM tatpara zreSTha sAdhviyA~ mAlUma hotI haiN|' usane aisA vicAra kara khar3e hokara unheM vandanA kii| sAdhviyoM ne use dharma lAbha dekara pUchA-"tuma kahA~ se AI ho?" usane kahA"vindhyAvAsa nagara se AI huuN|" usakA rUpa, lAvaNya, lakSaNa dekhakara tathA gadgada kaNTha se nikalI huI bolI sunakara sAdhviyoM ko usa para bar3I dayA aaii| kahA bhI hai mahatAmApadaM vIkSya, modante niiccetsH| mahAzayA viSIdanti, paraM pratyuta srvdaa|| arthAt bar3e AdamiyoM kI vipatti dekha kara nIca hRdaya vAle loga hamezA khuza hote haiM, parantu udAra vicAra vAle ulaTe duHkhI hote haiN| __ sAdhviyoM ne kahA-"bhadre! yadi isa nagara meM koI tumhArI jAna-pahacAna kA na ho to hamAre sAtha clo|" rAnI 'bar3I kRpA' kahakara usake sAtha upAzraya meM aaii| usane vahA~ pravartinI kI bar3I bhakti se vandanA kii| pravartinI ne use dekhakara vicAra kiyA- 'isakA ceharA bahuta sundara hai para mAlUma hotA hai ki isakI bar3I durdazA ho gaI hai| to bhI AkRti se jAna par3atA hai ki yaha koI rAjavaMza kI hai yA kisI rAjA kI rAnI hai aura isake sAtha atyanta sundara tRtIya prastAva
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [113] aura zubha lakSaNoM vAlA putra hai|' aisA vicAra kara pravartinI ne tArA ko putra ke sAtha zayyAtara zrAvaka ke ghara bheja dii| vaha zrAvaka use apanI lar3akI kI taraha rakha kara aura kumAra kA hamezA bhA~ti-bhA~ti ke anna pAna aura vastroM se pAlana karane lgaa| kucha dina bItane para zrama rahita aura sukha se baiThI huI tArA se pravartinI jI ne pUchA-"baccI! aba tujhe kyA karanA hai?" tArA- pUjya! merA pati, jo rAjA thA, vaha, yuddha meM mArA gayA hai, usake vindhyAvAsa nagara ko kozala rAjA ne chinna-bhinna kara DAlA hai aura tamAma senA kaue kI taraha bhAga gaI hai| mere pati kA zatru kozala rAjA bahuta balavAn senA ke sahita hai aura merA putra senA ke bilkula rahita hai| merI rAjyalakSmI mujhe phira mila jAyegI, aisI AzA mujhe bilkula nahIM hai| isalie isa mile hue mauke para maiM aisA kAma karanA cAhatI hU~ ki phira kabhI aisI vipatti na bhoganI pdd'e| Apa pUjya haiM, mujhe jo AjJA deMgI, vahI maiM avazya kruuNgii| pravartinI- putrI yadi terA yahI nizcaya ho to putra tArAcandra ko dIkSA lene ke lie hamAre AcArya ke pAsa bheja de aura tU hamAre pAsa dIkSA le| isa prakAra apane duHkha ko dbaa| aisA karane se tU saba ko namaskAra karane yogya hogI aura saMsAra- sambandhI tere sabhI duHkha dUra ho jaayeNge| yaha sunakara tArA ne unakI AjJA svIkAra kI aura niSkapaTa tArA ne turaMta tArAcandra ko zrI anantanAtha bhagavAn ke tIrtha meM vicarane vAle zrIdharmanandana AcArya ko vrata grahaNa karAne ke lie arpaNa kara diyaa| AcArya ne use vidhipUrvaka dIkSA dii| __kucha samaya vyatIta hone para vaha rAjakumAra muni javAna huA aura karma ke vaza se abhyAsa karane meM AlasI ho gyaa| hamezA talavAra, dhanuSa, gandharva, nRtya, vAditra meM mana daur3Ane lgaa| AcArya mahArAja ne siddhAnta ke anusAra use svayaM mIThe vacanoM se upadeza diyA, upAdhyAya, sAdhu tathA dUsare-dUsare zrAvakoM ne bhI samajhAyA, to bhI usakA mana usameM na lagA aura akArya vicAra se pIche na httaa| kahA hai svabhAvo nopadezena, zakyate krtumnythaa| suzikSito'pi kApeyaM, kapistyajati nodytH|| tRtIya prastAva
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ [114] kuvalayamAlA-kathA arthAt upadeza ke dvArA svabhAva nahIM badalA jA sakatA, kyoMki bandara ko kitanI hI acchI taraha zikSA dI jAya, parantu vaha apanI kapitA(caJcalatA)nahIM chodd'taa| eka bAra dharmanandana sUri 'bAhyabhUmi' ke lie jA rahe the| tArAcandra bhI guru ke pIche-pIche vana meM gyaa| vahA~ cUhoM ko apane icchAnusAra krIr3A karate dekhakara usane socA-'aho! ye cUhe manacAhI krIr3A karate haiM, kisI ke Age namate nahIM haiM aura darjanoM ke vacana bhI kabhI nahIM sunte| ye cUhe bar3e bhAgyavAn mAlUma hote haiN| hama to itane parAdhIna haiM ki ber3iyoM kA dRDha bandhana na hone para bhI hamako sadA bandhana meM rahanA par3atA hai| parvata aura vRkSa para binA car3he hI hamArA hamezA utane U~ce se patana hotA hai, hama jIvita hone para bhI mare hue ke samAna hI haiM, kyoMki eka kahatA hai- 'aisA kara' dUsarA kahatA hai'vaisA kara', tIsarA kahatA hai-'guru ke caraNa pakhAra (dho)' cauthA kahatA hai'bhUmi kA pramArjana kara', pA~cavA~ kahatA hai-'vaiyAvRtya kara', chaThA kahatA hai'vandanA de', sAtavA~ kahatA hai-'pratikramaNa kr'| isa taraha pA~hune jaise vacanoM se mujhe sadA preraNA kI jAtI hai| maiM pala bhara bhI nArakI jIvoM kI taraha kabhI sukha kA avasara nahIM paataa| isalie ye cUhe mujhase sukhI dIkha par3ate haiN|' isa prakAra ke vicAra karatA huA tArAcandra muni kucha samaya taka cAritra kA pAlana karake, pahale ke bure vicAra rUpI zalya kI guru ke pAsa binA AlocanA kiye hI akAla mRtyu se marakara jyotiSka nikAya meM kucha kama eka palya kI Ayu vAlA deva huaa| vahA~ devoM ke bhoga-bhoga kara Ayu pUrNa hone para isI nagarI ke IzAna koNa meM jaGgala meM cUhA huaa| jaba vaha javAna huA to aneka cUhiyoM ke sAtha krIr3A karane lgaa| Aja yaha apane bila se bAhara niklaa| itane meM sugandhI gandhodaka aura phUloM kI varSA kI sugandha ko sUMghakara, usI sugandha kA anusaraNa karatA huA yahA~ (samavasaraNa meM) Akara dharmopadeza sunane lgaa| yahA~ mere vacana sunane se ise jAtismaraNa jJAna ho gyaa| isane socA-'pahale bhava meM maiMne zalya sahita vratoM kA pAlana kiyA, isase maiM jyotiSka nikAya meM deva huA, phira vahA~ se jaMgalI cUhA huA huuN| ahA! karma kA kaisA phala hai? saMsAra ke vilAsa ko dhikkAra hai ki jisake kAraNa maiM deva hokara phira tiryaJca gati meM cUhA huaa| pAsa meM virAje hue bhagavAn ke caraNakamala ke pAsa tRtIya prastAva
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [115] jAkara unheM namaskAra karake pUchU ki maiM isa cUhe ke bhava ke bAda kaunasA bhava pAU~gA? aisA vicAra kara yaha mere pAsa aayaa| isakA anta:karaNa bhakti-bhAra se bhara gayA thaa| yaha apane mana meM merI isa prakAra stuti karane lagA- 'tIna loka ke mukuTa ke samAna bhagavan! isa saMsAra meM jo prANI tumhArI AjJA kA lopa karatA hai, vaha cirakAla taka durgati meM ghUmatA-phiratA hai|' bhagavAn ne mukha se cUhe kA aisA vRttAnta sunakara gaNadhara mahArAja yadyapi jJAnI hone se jAnate the, to bhI logoM ko pratibodha ho, isa abhiprAya se bhagavAn se pUchane lage-'prabho! isa cUhe ne pahale kyA pApa kiyA thA, jisa ke prabhAva se yaha cUhA huA hai?" bhagavAn ne uttara diyA-"pUrva bhava meM jaba yaha sAdhu thA, taba gaccha meM rahane rUpa bandhana se isake citta meM kheda huA thaa| jaba yaha 'bAhya bhUmikA' ko gayA thA taba vahA~ icchAnusAra krIr3A karate hue cUhoM ko dekhakara isane socA thA ki 'isa jaGgala meM ye cUhe atyanta dhanya haiN|' isa duSTa vicAra rUpI zalya ke sAtha isane vratoM kA pAlana kiyA thaa| isake prabhAva se isane deva aura cUhA donoM kI Ayu bA~dhI thii|" yaha sunakara gaNadhara ne bhagavAn se phira pUchA-"svAmin ! samyagdRSTi jIva ko tiryaJca kI Ayu kA bandha hotA hai yA nahIM?" bhagavAn ne kahA-" gaNadhara! samyagdRSTi jIva tiryaJca-Ayu ko bhogatA hai, bA~dhatA nahIM hai, kyoMki yadi samyaktva ko vamana na kiyA ho yA samyaktva hone se pahale Ayu kA bandha na kara liyA ho to vaha avazya hI vaimAnika deva hotA hai| parantu isa cUhe ne deva-bhava meM samyaktva kA vamana karake tiryaJca kI Ayu bA~dhI thii|" yaha saba hAla sunakara indra ne pUchA-"bhagavan ! yaha cUhA yahA~ se vApasa jaMgala meM jAtA huA vicAra karegA ki 'aho, saMsAra kA anta bar3I kaThinAI se hotA hai| kuza ke agrabhAga para ThaharI huI jala kI bUMda ke samAna jIvana caJcala hai aura viSaya kA sukha bhI kSaNika hai| isalie nidAna Adi kI zalya rakhanA ThIka nahIM hai| phira cUhe kI jAti mahAnIca hai tathA jina bhagavAn dvArA prarUpita dharma durlabha hai, ataH isI bhava meM mahAmantra ke dhyAna meM lIna hokara maranA hI zreSTha hai jisase aba kI bAra aisA janma mile ki jisameM sAdhupanA liyA jA ske|' aisA vicAra kara usI jagaha cAroM AhAroM 1. AgAmI viSaya bhogoM kI icchA na rkhnaa| tRtIya prastAva
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ [116] kuvalayamAlA-kathA kA tyAga kara mere vacanoM ko tathA saMsAra ke duSTa svarUpa ko vicAratA huA navakAra mantra ke dhyAna meM lIna ho jaaygaa| use aisI dazA meM dekha kara cUhiyA~ usake pAsa cAvala aura kodoM Adi bhojana ddaaleNgii| use dekhakara cUhA vicAra karegA-'ananta bhavoM meM bhramaNa karate-karate isa jIva ne meru parvata se adhika AhAra aura samudra se bhI adhika jala grahaNa kiyA hai| jaba itane se bhI yaha jIva tRpta nahIM huA to itane se dAne khAne se ise kaise tRpti hogI?' aisA vicAra kara yaha cUhA unheM khAyagA nahIM aura cUhiyoM ke Upara jarA bhI dRSTi na ddaalegaa| yaha dekhakara cUhiyA~ soceMgI apanA svAmI kisI kAraNa se nArAja ho gayA mAlUma hotA hai| ise hama rAjI kreN| cUhiyA~ aisA vicAra kara usake pAsa jaayeNgii| unameM se kitaneka usakA mastaka khujAyegI aura kitanIka zarIra para hAtha phereNgii| cUhiyoM dvArA cAroM ora se sevita cUhA socegA ye striyA~ sadA naraka kA mArga haiM, tathA saMsAra ke duHkhoM kI jar3a haiN| aisA socakara vaha sthira samAdhi meM magna rhegaa| jaise A~dhI se sumeru kA zikhara jarA bhI nahIM DagamagAtA, usI prakAra cUhiyoM se usakA mana bhI nahIM ddigegaa| jaba cUhiyA~ nirAza ho jAyeMgI to 'hamArA prayatna vajra para nAkhUna ke dvArA lakIra karane ke samAna vyartha hotA jA rahA hai' aisA vicAra karake use chor3a deNgii| isake pazcAt tIsare dina bhUkha se kamajora kU~kha vAlA cUhA mRtyu pAkara, mithilA nagarI meM, mithila rAjA kI citrA nAmakI paTarAnI ke udara rUpI sarovara meM rAjahaMsa kI lIlA ko alaMkRta karegA- garbha meM aavegaa| usake garbha meM Ate hI usakI mAtA kA mana saba jIvoM para maitrI kI vAsanA se suvAsita ho jaaygaa| samaya bitAne para jaba usakA janma hogA to rAjA mitrakumAra nAma rkhegaa| kumAra kautUhala pUrvaka kuttA, bandara, sAMbara, hariNa aura cUhA Adi jAnavaroM ko pIjaroM meM rakha kara unake sAtha krIr3A karatA huA ATha varSa kA hogaa| kisI samaya varSA kAla aavegii| megha-mAlAoM se samasta AkAza maNDala DhaMka jaaygaa| vaha virahI janoM ke lie kAla ke sadRza hogaa| usa samaya jala ko pAkara nadiyA~ kinAre ke vRkSoM ko ukhAr3a phekeNgii| ThIka hai-'nIca AdamI rAjA kI vibhUti pAkara kise du:kha nahIM detA? sabhI ko detA hai|' usa samaya bAdala jyoM-jyoM pRthvI para pAnI kI varSA karate haiM, striyA~ tyoM-tyoM kAmadeva se pIDita hokara vana-udyAna kI icchA karatI haiN| aMdherI rAta meM, AkAza meM ur3ate hue juganU (khadyota) tRtIya prastAva
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [117] aisA prakAza karate haiM mAno striyoM ke hRdayoM meM uThI huI virahAgni kI cinagAriyA~ ur3a rahI hoN| aise samaya meM yogiyoM kA bhI mana caJcala ho uThatA hai to dUra rahane vAle becAre musAphiroM ke mana kA kahanA hI kyA hai? varSA Rtu saba prANiyoM ko pyArI lagatI hai, parantu viyoginI striyoM ko atyanta niSThura lagatI hai| usa samaya mayUra nAca karate haiM, megha garjanA karate haiM, aura bijalI cAroM dizAoM meM camacamAhaTa karatI hai| 'mere Ane para bhI ye pyAU kyoM banI huI haiM? aisA AkSepa karatA huA megha khUba jala kI varSA karake samasta prapAoM ko vyartha kara detA hai| aise varSARtu ke mausama meM mitrakumAra nagara se bAhara jAkara, rassI se bA~dhe hue pazu-pakSiyoM ke sAtha krIr3A kregaa| itane meM usI sthAna se hokara eka avadhijJAnI muni nikleNge| muni pIche lauTakara kumAra kI ceSTA dekha kara jJAna kA upayoga lagAveMge aura soceMge-'aho, isakI kaisI jaghanyatara prakRti hai? parantu isakA kAraNa kyA hai? aisA socakara avadhijJAna ke prayoga se dekhane para muni hathelI meM rakhe hue kamala kI taraha tArAcandra ke bhava meM sAdhupana, jyotiSI vimAna meM devapana, cUhApana, phira isa bhava meM prApta huA rAjakumArapana, ye saba bAteM jaaneNge| isalie 'yaha jIva bodha dene yogya hai' aisa vicAra kara muni kaheMge-'rAjakumAra! pahale janma meM prApta huA sAdhupana, devapana aura cUhApana, tujhe yAda haiM ki nahIM? kyoM ina jIvoM ko vRthA satA rahA hai?' sAdhu ke vacana sunakara kumAra vicAra karegA-'aho, isa sAdhu ne mujha se kyA kahA hai? sAdhu, jyotiSka deva, cuuhaa| mujhe yAda AtA hai ki ye zabda pahale bhI kabhI maiMne sune haiM, aisA UhApoha karate samaya kumAra ko usa prakAra ke jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se jAtismaraNa jJAna utpanna hogA, phira saMsAra ko duHkhoM kA sAgara jAna kara usI dama unhIM muni ke pAsa vaha dIkSA grahaNa kara legaa| dIkSA lene para nAnA prakAra ke abhigraha karake tathA samAdhi pUrvaka vividha prakAra kI tapasyA karake, kSapakazreNI para ArUDha hokara antakRta kevalI hogaa| indra! isalie maiM kahatA hU~ ki yaha cUhA hama saba se pahale mokSa pA jAvegA kyoMki merA AyuSya abhI dasa hajAra varSa kA bAkI hai|" bhagavAn ke mukha se cUhe kA isa prakAra kA vRttAnta sunakara indra Adi devoM tathA manuSyoM ke mana meM bahuta hI kautuka utpanna huaa| tRtIya prastAva
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ [118] kuvalayamAlA-kathA isake anantara jisakA anta:karaNa bhakti se bhara gayA hai aise indra ne usa cUhe ko hAtha meM lekara kahA-'aho mUSaka! tU hama se pahale mokSa pada pAvegA aisA bhagavAn ne kahA hai| devoM! dekho, zrI jinezvara ke mArga kA kaisA prabhAva hai? jisase tiryaJca bhI dUsare bhava meM mokSa pAte haiN|" isake pazcAt saudharma indra kI hI taraha dUsare vaimAnika indroM ne, asurendroM ne aura saikar3oM rAjAoM ne cUhe ko rAjakumAra kI taraha eka hAtha se dUsare hAtha meM lete hue AliGgana kiyaa| sneha ke kAraNa parAdhIna huI dRSTi se unhoMne yaha kahakara atyanta prazaMsA kI ki 'yaha cUhA hama se bhI zreSTha hai, kyoMki AgAmI bhava meM hI ise mokSa prApta hogaa| jinendra kA vacana kabhI mithyA ho hI nahIM sktaa|' isake bAda padmaprabha deva ne khar3e hokara hAtha jor3akara bhagavAn se pUchA"prabho! hama pA~coM mitra bhavya haiM yA abhavya haiM?" bhagavAn- tuma bhavya ho aura sulabhabodhI ho| padmaprabha- pUjya! hama pA~coM kitane dina meM mokSa pAveMge? bhagavAn- tuma pA~coM isa bhava se cauthe bhava meM samasta duHkhoM ke kSaya rUpa mokSa-pada paaoge| padmaprabha- svAmin ! yahA~ se caya kara hama loga kahA~ utpanna hoMge? bhagavAn-"yahA~ se cayakara tuma vaNikputra hooge, padmavara rAjakumArI hogA, padmasAra rAjakumAra hogA, padmacandra vindhya parvata para siMha hogA aura padmakezara bhI rAjaputra hogaa|" itanA kahakara zrI dharmanAtha bhagavAn mauna raha gye| devatA samavasaraNa ko saMhAra kara apane-apane sthAna ko gaye aura bhagavAn bhI bhavya-jana rUpI kumudoM ko praphullita karane ke lie candramA kI taraha vihAra karane meM pravRtta hue| isake bAda ve pA~coM deva apane vimAna meM pahu~cakara Apasa meM bAtacIta karane lge| eka ne dUsare ke sAmane dekhakara kahA-"svayaM zrI bhagavAn ne jo kucha kahA hai vaha to tumane sunA hI hai| aba samyaktva kI prApti ke lie kyA karanA cAhie ?" dUsare ne kucha soca-vicAra kara kahA- "hama logoM ko atyanta kaThina kaThina kArya karanA hai kyoMki eka vaNikputra hogA, eka tRtIya prastAva
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [119] rAjakumArI hogA, eka siMha hogA aura do rAjakumAra hoNge| kucha bhI samajha meM nahIM AtA ki hameM kaise bodhi-lAbha hogA? apanA saMgama kahA~ hogA? isalie padmakezara! bhagavAn ne kahA hai ki tU saba se pIche svarga se caya hogaa| isalie tuma avadhijJAna se jAnakara hama cAroM jahA~ utpanna hoM, vahA~ Akara hameM samyaktva denaa| hA~, svarga kI apsarAoM ke stana sparza ke sukha meM magna hokara isa samaya kahI huI bAta bhUla mata jaanaa|" yaha sunakara padmakezara bolA-"maiM tumheM samyaktva dUMgA, kintu yadi tumhArA mana usa samaya moha se mohita ho jAyagA aura merI bAta na mAnoge to usakA kyA upAya karanA hogA?" padmakezara kI bAta suna cAroM bole-"tumane yaha acchI yAda dilaaii| abhI isakA upAya karanA caahie| apane pUrva bhava ke manuSya kA AkAra ratnoM kA banA kara eka jagaha rakha denA caahie| ve AkAra maukA Ane para hameM dikhlaanaa| isase una AkAroM ko dekhane se zAyada pUrva janma kA smaraNa ho jAya aura dharma meM prIti ho jaave|" aisA kahakara unhoMne madhyaloka meM usI vana meM, jahA~ siMha utpanna hone vAlA thA, apane AkAra eka guphA meM rakha diye aura usa guphA ke dvAra para eka bar3I bhArI zilA aDA dii| phira pA~coM apane, vimAnoM meM Akara vahA~ kI lakSmI ko bhogane lage aura divya Ananda kA anubhava karane lge| kuvalayacandra kumAra! isake bAda pA~coM meM se padmaprabha deva ke zarIra kI kAnti kSINa huii| mukha murajhA gyaa| mana dIna ho gyaa| anta meM pavana se pratihata pradIpa kI taraha vaha tatkAla bujha gayA- mara gyaa| jambUdvIpa ke bharatakSetra meM zatru-rAjAoM ko ka~pA dene vAlI campA nAma kI nagarI hai| usameM lage hue campaka vRkSoM kI sugandha se nandanavana kA anubhava hotA hai| usa nagarI meM pavitra buddhivAlA manuSyoM meM mukuTa ke samAna dhanadatta nAma kA eka seTha hai| vaha apanI lakSmI se kubera kI lIlA kA anubhava karatA hai| isa seTha kI viSNu kI lakSmI jaise priyA hai usI prakAra, lakSmI nAma kI priyA hai| vaha deva vahA~ se caya kara usakI kokha meM aayaa| jaba usakA janma huA to sAgaradatta nAma rakhA gyaa| pA~ca dhAyeM usakA pAlana karatI thiiN| vaha kAnti, guNa aura kalAoM ke sAtha bar3hatA-bar3hatA yuvAvasthA rUpI lakSmI ko prApta huaa| usake pitA ne use samAna AcAra aura svabhAva vAlI kisI vaNik kI zrI tRtIya prastAva
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ . [120] kuvalayamAlA-kathA nAmakI kanyA se byAha diyaa| vaha usake sAtha icchAnusAra sadA viSaya-sukha bhogatA thA, ki itane meM zarad Rtu kI zobhA prApta huii| jaise nyAyI puruSa lakSmI pAkara vinIta ho jAte haiM usI prakAra phaloM ko pAkara kalAmazAliyA~ namratA dhAraNa karane lgii| jala satpuruSoM ke hRdaya kI taraha nirmala ho gyaa| saptavarNa vRkSoM ke phUloM kI sugandha se samasta dizAe~ sugandha-yukta ho giiN| tIvrakarasUrya-duSTa rAjA kI bhA~ti sAre pRthvImaNDala ko apane tIvrakaroM se manamAnA tApa pahu~cAne lgaa| madirA se jIne vAle kalAla bhI sanmArga ke dUta se ho gye| sarovara ke alaMkAra rUpa rAjahaMsa Akara krIr3A karane lge| aise zarad Rtu ke samaya meM sAgaradatta apane snehI aura mugdha bandhujanoM ke sAtha nagarI ke bAhara gyaa| vahA~ kaumudI (cA~danI) kA mahotsava dekhakara vaha jaba vApasa lauTa rahA thA to kisI caurAhe para, naToM kI TolI meM se eka naTa kisI kavi kA banAyA huA eka zloka bolA! usane yaha zloka sunaa| vaha yaha thA yo dhImAn kulajaH kSamI vinayavAn vIraH kRtajJaH kRtI, rUpaizvaryayuto dayAluramado dAtA zuciH strpH| sadbhogI dRDhasauhRdo'tisaralaH satyavrato nItimAn, bandhUnAM nilayo nRjanma saphalaM tasyeha cAmutra c|| arthAt-jo manuSya buddhimAn, kulIna, kSamAvAn, vinayavAn, vIra, kRtajJa, nipuNa, rUpavAn, aizvaryavAn, dayAlu, abhimAna-rahita, dAnI, pavitra, lajAvAn, acchA bhogI, dRDha maitrI vAlA atyanta sarala svabhAva vAlA, saccA, nItimAn aura bandhuoM kA sahArA ho, usakA manuSyajanma isa loka aura paraloka meM saphala hai| ___ isa subhASita kAvya ke rasa se sAgaradatta kA citta ati prasanna huaa| usane kahA-"bharataputra! terI kavitA se prasanna hokara tujhe eka lAkha kA dhana detA huuN|" yaha sunakara kisI ne usakI prazaMsA kI-"aho! yaha sAgaradatta seTha bar3A rasika hai, catura hai, dAtAra hai, avasara kA jAnakAra hai aura bar3A sAttvika hai|" yaha bAta suna dUsare loga bole-"oho! isameM isakI kyA prazaMsA karate ho? isake purukhoM ne to dravya kamAyA hai, vaha use yaha yAcakoM ko de rahA hai| isameM isakI 1. sUrya teja kiraNoM se aura rAjA adhika kara se tApa pahu~cAtA hai| tRtIya prastAva
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA - kathA [121] kyA prazaMsA hai? jo puruSa apane bAhu-bala se kamAye hue dhana ko isa prakAra kharca kare vahI prazaMsA kA pAtra hai / " yaha sunakara sAgaradatta ne socA - 'loga merI ha~sI ur3Ate haiN|' yaha vacana usake mana meM kA~Te kI taraha cubha gayA / vaha bahuta hI lajjita hokara, Apatti meM par3e hue AdamI kI taraha khinna - citta hokara apanI zayyA para baitthaa| kahA bhI hai vijJAnAmapyavijJAnAM, mude mithyA'pi stutiH / nindA satyA'pi vijJAnAmapi duHkhAya jAyate / / arthAt jhUThI prazaMsA bhI buddhimAn aura mUrkha donoM ko prasanna kara detI hai kintu nindA yadi saccI ho to bhI buddhimAnoM ko usase duHkha hotA hai / ceSTA aura AkRti manobhAva jAnane meM kuzala usakI strI zrI ne usa samaya socA'mAlUma hotA hai kisI kAraNa se Aja mere pati ko udvega (kheda) ho rahA hai / ' kahA hai jAnanti jalpitAdapi, niHzvasitAdapi vilokitAdapi ca / te paramanAMsi yeSAM manaHsu vaidagdhamadhivasati / / ? arthAt-jinake mana meM caturAI hotI hai ve dUsaroM ke mana kI bAta bolI se, svAseM chor3ane se aura dekhane se jAna lete haiN| phira vaha bolI- "svAmin! Aja tuma udAsa kaise mAlUma hote ho?" sAgaradatta apanI AkRti ko chupA kara bolA - "priye ! kucha nahIM hai / Aja zara pUnama ke dina kaumudI ke mahotsava dekhane se bahuta thakAvaTa ho gaI hai, isalie aisA mAlUma hotA hai, aura koI kAraNa nahIM hai / " itanA kahakara vaha cupa ho gyaa| isake anantara rAta meM zayanagRha meM vaha thor3I dera banAvaTI nIMda meM soyA aura kSaNa bhara meM hI kucha vicAra karane lgaa| apanI strI ko so gayI jAnakara vaha dhIre-dhIre utthaa| usane eka kapar3e kA Tukar3A pahanA aura eka Tukar3A kan para rakha liyaa| phira usI zayanagRha meM ke Upara apanA banAyA huA eka zloka khar3iyA ke Tukar3e se likhA / vaha zloka yaha thA varSAntare na yadyasmi, saptakoTIH samarjaye / vizAmi jvalane'vazyaM, jvAlAmAlAkule tataH / / tRtIya prastAva
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ [122] kuvalayamAlA-kathA arthAt yadi maiM eka varSa meM sAta karor3a dhana na kamA sakU~gA to jvAlAoM kI mAlA se vyApta agni meM avazya praveza karU~gA / , isa prakAra likhakara sAgaradatta nivAsa gRha se bAhara nikala kara, zahara ke pAnI nikalane ke rAste dakSiNa kI ora ravAnA huaa| vaha calate-calate bhinna- bhinna dezoM kA hAla jAnatA huA dakSiNa samudra ke kinAre zobhAyamAna jayazrI nAmakI nagarI ke pAsa AyA / vaha nagarI ke bAhara eka purAne bagIce meM azokavRkSa ke nIce rAste kI thakAvaTa miTAne kI lie baiTha gayA / vaha vicArane lagA-'maiM maccha, kacchapa, magara aura hiloroM se bhayaGkara isa samudra ko jahAja meM baiThakara pAra karU~ ? yA cAmuNDA devI ke pAsa jAkara tIkSNa kaTAra se donoM jA~ghoM ko cIrakara unameM se nikalate hue rakta se pRthvI ko lathapatha karake, mA~sa ke Tukar3oM se balidAna dU~? athavA dUsare saba udyogoM ko lAta mAra kara rAta-dina rohaNAcala parvata se dhAtuvAda (rasAyana banAnA) sIkhU~? isa prakAra ke saMkalpa vikalpoM se sAgaradatta kA mana vyAkula ho gayA / itane meM use eka jagaha nAriyala ke vRkSa ke nIce ugatA huA eka navIna aGkura dikhAI diyA / use dekha kara sAgaradatta ko nayA sIkhA huA 'khanyavAda' yAda AyA / usane 'namo dharaNendrAya namo dhanadAya namo dhanapAlAya 'yaha mantroccAraNa kara jamIna khodI to use eka nidhi dIkha par3I / jyoM hI usane nidhi lene kA vicAra kiyA, tyoM hI AkAzavANI huI- 'vatsa ! yadyapi tUne samasta khajAnA dekha liyA hai, to bhI tU isameM se thor3A - eka khovA bhara - dhana pUJjI ke liye le / ' yaha sunakara sAgaradatta ne usameM se sirpha eka khovA rupayA liye / vaha khajAnA bhI tatkAla gAyaba ho gyaa| usane usa dhana ko ka~dhe ke kapar3e ke chora meM bA~dha liyaa| phira usa uttama vaNik ne vicAra kiyA- 'dekho, bhAgya kaisA capala hai ! daiva pahale tU ne khajAnA diyA, phira kyoM le liyA? tere isa bartAva se mujhe mAlUma huA ki terI gati caJcala hai| to bhI, yadi tU (daiva) madhyastha vRtti dhAraNa karegA to maiM itane hI se sAta karor3a ke chora dravya upArjana karake apanI pratijJA ko saccI kara dikhAU~gA / ' aisA vicAra kara jisake mana meM santoSa ho gayA hai, aisA sAgaradatta usa nagarI meM praviSTa huA / usane nagarI meM sarala aura svabhAva se suzIla eka vRddha vaizya ko dekhaa| use dekhakara vaha vicAra karane - ' isakA ceharA manohara hai, yaha bar3A vyApArI aura saba kA mukhiyA jAna tRtIya prastAva / lagA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [123] par3atA hai| isake caraNoM meM praNAma karanA ucita hai| sAgaradatta ne use praNAma kiyA aura usake pAsa baiTha gyaa| bUDhe seTha ne bhI atyanta Adara ke sAtha usakA svAgata kiyaa| usa samaya nagarI meM koI utsava thA, isa kAraNa seTha kI dukAna para Asa pAsa ke gA~voM ke loga bar3I utsukatA se cIjeM kharIdane aaye| seThajI kA zarIra bur3hApe ke kAraNa bilakula zithila ho gayA hai, isalie vaha ekadama bahuta cIjeM nahIM de sakate aisA jAnakara sAgaradatta bolA- "pitAjI! dukAna se cIjeM lAkara tuma mujhe dete jAo aura maiM yukti se taula taula kara grAhakoM ko detA jaauuN| yaha kahakara vaha taula-taula kara dene lgaa| 'yaha AdamI jaldI mAla detA hai| yaha dekha saba grAhaka usI dukAna para Ane lge| sAgaradatta ne una sabako phaurana mAla dekara vidA kiyaa| usa mAla ke becane meM seThajI ko bahuta jyAdA naphA huaa| seTha jI ne socA-'yaha lar3akA kisI bar3e kula meM paidA huA aura puNyAtmA jAna par3atA hai| isalie yadi mere hI ghara rahe to bahuta acchA ho|' phira vaha bolA-"beTA! tU kahA~ se AyA hai?" sAgaradatta ne javAba diyA-"pitAjI! maiM campA nagarI se AyA huuN|" seTha ne kahA-"bacce! tU mere ghara ko zobhita kara, mere ghara para rh|" sAgaradatta seTha ke sAtha usake ghara calA gyaa| seTha ne apane putra kI taraha premapUrvaka bhojana-pAna se usakA satkAra kiyaa| isI prakAra kucha dina vyatIta hue| sAgaradatta ke guNoM se vRddha seTha kA mana santuSTa ho gyaa| usane navIna khile hue yauvana vAlI, mukha candramA kI kAnti se yukta vikasita kamalapatra ke aise bar3e-bar3e netroM vAlI rati ke samAna manohara apanI kanyA sAgaradatta ko denA caahaa| kintu sAgaradatta ne usake sAtha byAha karanA svIkAra na kiyaa| usane kahA- "pitAjI! maiM kucha kahanA cAhatA hU~ vaha yaha ki maiM apane ghara se kisI kAraNa se nikalA huuN| yadi merA vaha kArya siddha ho gayA to Apa jo kaheMge, avazya kruuNgaa| kadAcit siddha na huA to agni hI mere lie zaraNa hai| isalie pitAjI! abhI isa viSaya meM Apa Agraha na kiijiye|" seThajI bole-"acchA, yadi aisA hI hai to maiM tumhArI kyA sahAyatA karU~?" sAgaradatta- " yadi Apa hamAre sacce pitA hI haiM to merI pU~jI se samudra ke usa pAra le jAne yogya mAla kharIda kara dIjiye aura eka jahAja bhAr3e para dilavA diijiye| mujhe samudra pAra jAnA hai|" seThajI ne 'bahuta acchA' tRtIya prastAva
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ [124] kuvalayamAlA-kathA kahakara usI dina se Age hokara le jAne lAyaka mAla kharIda karanA prArambha kiyaa| anaginatI cIjeM lekara, jyotiSI ke dvArA batAye hue zubha muhUrta meM samudradeva kI pUjA karake, tapasyA se gurutA ko prApta hue guru ko namaskAra karake, zrI arihaMta bhagavAn kI pUjA karake seTha ko praNAma karake aura usase AjJA lekara tathA paJca namaskAra mantra kA dhyAna karake sAgaradatta jahAja para cddh'aa| jahAja kA pAla tAnA gyaa| anukUla havA calane lgii| jahAja samudra ko pAra karake yavana dvIpa meM A phuNcaa| vahA~ kharIda-beca karake sAgaradatta ne sAta karor3a dravya kmaayaa| phira vaha prasannacitta hokara apane deza kI ora ravAnA huaa| jahAja madhya samudra meM AyA ki karma ke yoga se varSA Rtu na hone para bhI kAjala kI taraha kAle aura jala se bhare hue bAdala AkAza meM car3ha aaye| unake andhakAra se sArA AkAza maNDala DhaMka gyaa| nakSatra Adi dikhAI na dene se khalAsI dizA-mUDha ho gye| jAne kI utAvalI se calAyA huA jahAja kisI parvata kI khar3aka caTTAna se TakarA kara strI ko batAI huI bAta kI taraha tatkAla bhagna ho gyaa| usameM baiThe hue saba AdamI mara gaye, kevala sAgaradatta hI jahAja paTiyA mila jAne se bar3I -bar3I taraGgoM se prerita hokara kaThinAI se pA~ca dina rAta meM candradvIpa meM A paayaa| vahA~ Akara use mUrchA A gii| usakI A~kheM mUMda gii| kinAre ke kisI vRkSa ke nIce kSaNa bhara havA lagane se vaha hoza meM aayaa| pyAsa ke mAre usakI cittavRtti isalie caJcala ho rahI thI aura jora kI bhUkha lagane se vaha idhara-udhara ghUmane lgaa| kisI jagaha use nAriyala, nAraMgI, bijorA, phAlasA aura anAra Adi ke phale hue vRkSa dikhAI diye| una phaloM se AhAra karake Age bar3hA to candana aura loMga kA latAgRha dekha kara usake mana meM kutUhala huaa| vaha usI jagaha jAne lgaa| itane meM kisI kA zabda usake kAna kA atithi huA- sunAI diyaa| yaha zabda sunakara usane socA 'isa pradeza meM pahale to kisI AdamI kA AvAgamana hI nahIM mAlUma hotA, phira yaha kisI bAlA kA zabda kahA~ se sunAI diyA? oho! maiM bhI kahA~ A pha~sA ha~? jo kahAniyoM meM nahI sunA jAtA aura jo kabhI svapna meM bhI dikhAI nahIM detA vahI bhAgya ke yoga se prApta ho jAtA hai|' yaha soca kara usane acchI taraha dekhA to kele ke vRkSoM ke jhuNDa meM lage hue azoka vRkSa ke nIce, sAmAnya rUpa se atizaya rUpavatI aura guNoM se sundara mAno koI tRtIya prastAva
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [125] vana devatA hai, aisI strI apane gale meM phA~sI lagAI huI najara AI strI bolI -"vana kI deviyoM! suno! aba phira dUsare janma meM mujha para aisI na honA" itanA kaha kara usane apane gale meM phA~sI lttkaaii| isI samaya karuNA ke AdhAra sAgaradatta ne pahu~ca kara usakI phAsI phaurana kATa ddaalii| vaha pRthvI para jA girii| sAgaradatta ne havA karake use tasallI dI aura candana kI koMpaloM ke rasa se usake vakSaHsthala para lepa kiyaa| isase use hoza aagyaa| kintu apane pAsa baiThe hue sAgaradatta ko dekha kara usake hRdaya meM bhaya utpanna huaa| isalie vaha vahA~ se jAne lgii| usa samaya sAgaradatta ne usase kahA"kRzodarI! kyA tuma kAmadeva kI strI (rati) ho| vanadevI ho? yA koI dUsarI strI ho? tumane apane ko kisa kAraNa se isa vipatti meM DAlA hai? yaha saba hAla kho|" strI ne uttara diyA-"maiM kAmadeva kI strI nahIM hU~, na vana kI devI huuN| maiM apanA saccA vRttAnta batalAtI hU~, dhyAna dekara suniye dakSiNa samudra ke kinAre jayatuGgA nAma kI eka nagarI hai| usameM kubera kI taraha dhanADhya vaizramaNa nAma kA seTha rahatA hai| maiM usakI atyanta pyArI putrI huuN| eka bAra dina ke samaya maiM apane nivAsagRha ke jar3AU agAsI meM seja para so rahI thii| kucha samaya bAda aneka pakSiyoM aura jaMgalI jAnavaroM kI AvAja se jAgakara maiMne A~kheM kholI to yaha araNya dikhAI diyA jisameM saikar3oM vRkSoM ke paudhoM kI paGktiyoM ke kAraNa sUrya kI kiraNeM bhI praveza nahIM kara sktiiN| ise dekhakara bhaya ke Aveza se merA zarIra kA~pane lgaa| maiMne vilApa karanA prArambha kiyA ki-he pitAjI! mujha nirAdhAra ko tumane kyoM tyAga diyA? aba isa bhayaGkara araNya meM mujhe kauna zaraNa degA? maiM isa prakAra vilApa kara rahI thI ki itane meM kisI latAgRha meM chipA huA divya veSadhArI puruSa 'maiM terI zaraNa hU~' kahatA huA merI ora aayaa| use dekhakara mujhe dugunA kSobha huaa| maiM rone lgii| vaha puruSa mere pAsa Akara kahane lagA "he sundara aGga vAlI! maiM tumhArA jarA bhI aniSTa nahIM kruuNgaa| tumhAre rUpa para merA mana lalacA gayA, isalie maiMne hI tumhArA haraNa kiyA hai|" "sundara mukhavAlI! suno maiM vaitADhya parvata para nivAsa karane vAlA mahAbalavAn vidyAdhara huuN| maiM devAGganAoM ke mana meM bhI vikAra utpanna kara detA huuN| Aja maiM samasta pRthvItala dekha rahA thA, usI samaya Upara kI agAsI para tRtIya prastAva
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ [126] kuvalayamAlA-kathA tumheM seja para sotI dekhaa| maiMne samajhA-'yaha kRzodarI tInoM lokoM meM sabase adhika sundarI hai|' basa maiM tuma para mohita ho gyaa| tuma mere mana meM praveza kara gii| sundarI ! kisI AdamI ko daivayoga se kisI para itanA adhika prema utpanna ho jAtA hai ki vajralepa kI taraha lagA huA prema dUra nahIM kiyA jA sktaa| phira maiMne yaha soca kara ki yahA~ kisI dUsare upAya se kAma nahIM cala sakatA tumheM soI huI avasthA meM hI vahA~ se haraNa kara liyA aura apane bar3e-bUDhoM ke bhaya kI saMbhAvanA se apane nagara kI ora na le jAkara isa nirjana dvIpa meM tumheM lAyA huuN| isalie mere sAtha bhoga bhogo aura mana meM duHkha na kro|" ____ yaha sunakara maiMne vicAra kiyA-'maiM abhI kanyA huuN| mere mAtA-pitA ne kisI ke sAtha byAha nahIM kiyA hai| mujhe koI vaNik byAhegA, isakI apekSA sundara AkRti vAlA aura tIna loka kI striyoM kA pyArA yaha vidyAdhara prema se mohita mana hokara yadi pANigrahaNa kare to mujhe kauna sA sukha na milegA?' aisA vicAra kara maiMne kahA- "tuma mujhe ise araNya meM lAye ho to jo tumheM acchA lage vahI kro|" usakA mana khuzI se bhara gyaa| itane meM hI tIkhI talavAra khIMce huA eka bhayAnaka vidyAdhara AyA aura 'are nIca! kahA~ jAtA hai?' kahatA huA mere priya vidyAdhara para prahAra karane lgaa| merA pati bhI hathiyAra khIMcakara "are duSTa! merI kalAoM kA nAza karane vAle!! kahakara usake sAtha yuddha karane lgaa| isake anantara donoM yuddha karate-karate tIkSNa talavAroM kI coTa se eka dUsare kA mastaka kATa kara pRthvI para gira pdd'e| isa ghaTanA se mujhe atyanta duHkha huaa| maiM vilApa karane lagI- "hA pyAre! hA saubhAgya ke khajAne!! apane rUpa kI nidhi se kAmadeva ko parAjita karane vAle he svAmI !!! isa nirjana vana meM mujhe akelI chor3akara kahA~ cale gaye? he prANeza! mujhe mere ghara se lAkara yahA~ vana meM akelI chor3akara tuma kahIM na jaao| mujhe apane ghara le clo|" isa prakAra vilApa karake anta meM maiMne marane kA nizcaya kiyA aura phira kabhI saMsAra ke aise du:khoM kI pAtrI maiM na banU~-aisA socakara maiMne latAgRha kI latAoM kA pAza (pha~dA) bnaayaa| apanI AtmA ko zoka tathA strIjanma kI nindA karatI huI maiM ne kuladevI kA smaraNa tathA mAtA-pitA ko praNAma karake gale meM phandA ddaalaa| isake bAda kyA huA? tRtIya prastAva
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA __ [127] so maiM kucha nahIM jaantii| hA~, tumheM havA karate dekhaa| tuma kahA~ se Aye ho? kahA~ ke rahane vAle ho? isa durgama dvIpa meM kaise Aye so btaao|" yaha sunakara sAgaradatta ne sAta karor3a, dravya upArjana karane kI pratijJA se lagAkara jahAja bhagna ho jAne taka kA sArA hAla kaha sunaayaa| sAgaradatta kA hAla sunakara vaha bolI "isa prakAra ulTA kArya hone se aba kyA karanA hai?" sAgaradatta- prANa bhale hI cale jAyeM para satpuruSa pratijJA ko bhaGga nahIM krte| strI- bhadra! pratijJA kA nirvAha honA to bhAgya ke adhIna hai, isameM tumhArA jarA bhI doSa nahIM hai| isalie aba tuma kyA karanA cAhate ho? sAgaradatta- mujhe samudra meM bhramaNa karate-karate aba taka gyAraha mahIne ho cuke haiN| abhI bArahavA~ mahInA cAlU hai| eka mahIne meM kisa prakAra sAta karor3a dravya upArjana kara sakatA hU~? kadAcit upArjana bhI kara sakU~ to utanA dhana ghara kaise le jA sakatA hU~? sundarI! merI pratijJA bhraSTa ho gayI aura pratijJA ko bhraSTa karake aba jIvita rahanA ucita nahIM hai| isa lie maiM to agni meM praveza kruuNgaa| strI- pratijJA ke bhraSTa hone se tuma yadi agni meM praveza karanA cAhate ho to maiM bhI pati ke viyoga se tumhArI hI taraha agni kI sAdhanA kruuNgii| tuma kahIM se agni khoja laao| sAgaradatta-bhadre! tumheM vaisA karanA ucita nahIM hai| strI-maiM isa vana meM raha kara kyA karU~gI? maiM bhI avazya citA meM praveza kruuNgii| sAgaradatta ne citA banAkara araNi kI lakar3iyoM ko Apasa meM ragar3a kara agni sulgaaii| phira vaha bolA- "he lokapAloM! tuma suno| merI pratijJA eka varSa meM pUrI nahIM ho sakatI, isalie maiM agni meM praveza karatA huuN|" itanA kahakara sAgaradatta agni meM praviSTa ho gayA, parantu daivI-lIlA se vaha agni kamala kI taraha zItala ho gii| yaha hAla dekhakara kautUhala-pUrNa hRdaya se sAgaradatta ne socA-'are yaha to ulaTI bAta ho gii| kyA yaha svapna hai? mana kI bhrAnti hai? athavA koI indrajAla hai? jisase yaha citA bhI zatapatra-kamala kI nAI tRtIya prastAva
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ [128] kuvalayamAlA-kathA zItala ho gaI hai! 'sAgaradatta isa bhA~ti vicAra hI rahA thA ki AkAza meM padmarAga maNi kA banA huA aura motiyoM ke avacUla se zobhita vimAna najara aayaa| usameM eka deva sundara kAJcana kA mukuTa dhAraNa kiye hue baiThA thaa| usakA zarIra jAjvalyamAna dIpti se dedIpyamAna ho rahA thaa| kAnoM meM pahane hue akhaNDa kuNDala hila rahe the| mu~ha se nikalatI huI muskAna se usake hoTha khila rahe the| usane apane dA~toM kI camakIlI kiraNoM se dizA rUpI striyoM ke mukha dedIpyamAna kara diye the| deva ne sAgaradatta se kahA-"sAgaradatta ! jisakA kAyara loga Azraya lete haiM aura paNDita loga nindA karate haiM, aisA AtmaghAta karanA tumane kyoM prArambha kiyA hai? bhadra! prANanAtha ke duHkha se saMtapta strI yadi citA meM praveza karane kA sAhasa kare to ThIka bhI hai, parantu tujhe aisA karanA ThIka nhiiN| bhadra! tU hamAre sAtha saudharma vimAna meM deva huA thA, vahA~ tU ne karketana, indranIla aura padmarAga maNiyoM ke Dhera ke Dhera chor3a diye the, to isa sAta karor3a dhana se kyA honA-jAnA hai? isalie tU samyaktva, rAtri bhojana tyAga aura pA~ca mahAvrata rUpI sAta karor3a dravya ko grahaNa kr| yadi tujhe dravya kI hI abhilASA ho to usase tigunA ikkIsa karor3a-dhana le| mere vimAna meM baiTha jaa| maiM tujhe zIghra hI tere ghara lecluuNgaa|" isa prakAra ke vacana sunakara tathA usa deva kI Rddhi dekhakara acchI taraha vicAra karate-karate sAgaradatta ko jAtismaraNa jJAna ho gyaa| usane socA- 'maiM padmaprabha nAmaka deva thA, vahA~ se caya kara yahA~ utpanna huA huuN| yaha padmakezara nAma kA deva hai| deva-bhava meM maiMne isase kahA thA ki tU mujhe tIrthaGkara bhagavAn ke dharma kA bodha denaa| isa bAta ko smaraNa karake isa deva ne mujhe mRtyu se bacAyA hai| aho! isakI pratijJA kaisI dRDha hai? yaha kaisA paropakArI hai? aho! yaha kaisA premaparAyaNa hai? aura yaha maitrI kI kaisI rakSA karatA hai? manuSya bhava meM jIvana hI sAra hai aura jIvana meM sundara prema hI sAra hai, prema meM paropakAra hI pradhAna hai aura paropakAra avasara dekhakara karanA hI uttama hai|" aisA vicArakara sAgaradatta ne deva ko praNAma kiyaa| deva ne kahA-"tujhe pUrva janma smaraNa ho gayA, yaha bahuta acchA huaa|" sAgaradatta - Apane saMsAra meM girane se merI rakSA kI, yaha bahuta hI uttama kiyA hai| aba maiM kyA karU~? tRtIya prastAva
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kuvalayamAlA-kathA [129] abhI tumhArA cAritrAvaraNIya karma bAkI hai, isalie sAMsArika bhoga vilAsa bhogakara phira sattaraha prakAra kA saMyama grahaNa karanA / itanA kahakara deva ne sAgaradatta ko vimAna meM biThalA liyaa| sAgaradatta ne usa strI ko bhI sAtha le liyaa| vaha vimAna kSaNa-bhara meM jayazrI nagarI meM pahu~ca gyaa| vahA~ usI bUDhe seTha ke yahA~ sAgaradatta utarA aura usa sAtha lAya huI strI ke sAtha tathA seTha kI putrI ke sAtha vivAha kiyA / isake pazcAt vimAna meM baiThakara vaha apanI campApurI meM AyA / vahA~ usane apane mAtA-pitA Adi gurujanoM ko bar3I bhakti ke sAtha praNAma kiyaa| phira deva ne kahA- " bhadra! tumhArI umra dasa hajAra varSa kI hai| inameM se tIna hajAra varSa vyatIta ho cuke haiN| aba pA~ca hajAra varSa taka sAMsArika bhoga bhogo, phira do hajAra varSataka cAritra kA pAlana krnaa|' itanA kahakara usake ghara meM ikkIsa karor3a dravya kI varSA karake deva svarga calA gyaa| isake pazcAt sAgaradatta cirakAla kI viyoginI pahalI patnI kI saMbhAvanA karake una tInoM ke sAtha, jinake netra kamala sarIkhe the, krIr3A karane lgaa| dhIre-dhIre kAmabhoga se virakta hokara, paramArtha kA jJAtA hokara jise pUrvabhava aura deva ke vAkya smaraNa the, aisA vaha sAgaradatta bhoga-phala vAle karmoM kA kSaya ho jAne se vairAgya - mArga meM prApta huA / phira jinendra ke caityoM meM aTThAIsa mahotsava karake tathA saba kArya samApta karake sAgaradatta pavitra sthavira muni ke pAsa dIkSA lekara unakA ziSya ho gayA / he kuvalayacandra kumAra ! vaha sAgaradatta maiM hI huuN| saba zAstroM kA abhyAsa karake, do prakAra kI zikSA ko aGgIkAra karake ekAkI (akele ) vihAra karane rUpa pratimA ko dhAraNa karane vAlA hU~ / mujhe avadhijJAna prApta ho cukA hai| usameM maiM nIce kI ora ratnaprabhA pRthvI ke samasta prataroM (pAthar3oM) taka Upara kI ora saudharma vimAna kI cUlikA taka tathA tiryak loka meM mAnuSottara parvata ke zikhara taka saba padArthoM ko dekha sakatA hU~ / isa prakAra dekhate hue maiM ne apane lobha deva aura padmaprabha ye do bhava dekhe / ye bhava dekhakara mujhe vicAra huA ki mere dUsare cAra mitra deva the, ve aba kahA~ utpanna hue haiM? aisA vicAra kara maiMne upayoga lagAyA to mAlUma huA ki jo caNDasoma svarga meM padmacandra deva huA thA, vaha vahA~ se cayakara ayodhyA naga meM dRDhavarmA rAjA kA putra kuvalayacandra huA hai / jo mAyAditya mara kara svarga tRtIya prastAva
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ [130] kuvalayamAlA-kathA meM padmavara deva huA thA, vaha dakSiNadizA meM jayA nAmaka nagarI meM zrI mahAsena rAjA kI putrI kuvalayamAlA huA hai| tapasvI ke bhava meM pahale- unhoMne mujhase kahA thA ki hama cAhe jahA~ utpanna hue hoM, para tuma hameM samyaktva denaa| jisa samaya unakI yaha prArthanA mujhe yAda AI, usI samaya isa padmakezara deva ne Akara merI stuti kI-"he avadhijJAnI! tathA sarva prANiyoM ke pUrvabhavoM ko jAnane vAle munIzvara! ApakI jaya ho, Apa hI hamAre dharmAcArya haiN|" yaha sunakara maiM ne use pahacAna liyaa| maiMne kahA-"bhadra! kyA karanA cAhie? so kho|" deva - bhagavan ! maiMne pahale svIkAra kiyA thA ki maiM padmasAra, padmavara aura padmacandra ke jIvoM para anugraha karU~gA, samyaktva prApta karAU~ gaa| unameM se do to mithyAdRSTi ke kula meM utpanna hue haiM aura eka siMha huA hai| una tInoM ko jinendra bhagavAn ke durlabha mArga kA bodha karAnA caahie| isalie Apa padhAreM to hama-loga ayodhyA purI meM cala kara kuvalayacandra kumAra ko pratibodha kreN|" maiM- tumane jo upAya batAyA hai vaha ThIka nahIM hai, kyoMki sukha meM magna manuSyoM ko dharma meM prIti nahIM hotii| nIroga manuSya ko auSadhi ke prati tanika bhI Adara nahIM hotaa| isalie rAjya ke sukha meM DUbe hue aura mAtA, pitA, bhrAtA, bhaginI, svajana tathA mitroM se kabhI dUra na rahane vAle kumAra ko bodha ke lie avasara hI kahA~ hogA? manuSya jaba taka mAtA-pitA aura bhrAtA ke viyoga se du:khI nahIM hote taba taka ve dharma kArya nahIM kara skte| he bhadra! isalie abhI tU kumAra ko vana meM lAne ke lie jaa| maiM vahA~ jAtA hU~ jahA~ caNDasoma siMha huA hai| vahIM kumAra pitA aura bandhuoM ke viyoga ke kAraNa saralatA se samyaktva grahaNa kara skegaa| maiM itanA kahakara yahA~ jaMgala meM AyA aura padmakezara deva tujhe lAne ke lie ravAnA huaa| usa samaya usane tujhe ghor3e para savAra hokara vAhakeli ke lie nikalA dekhaa| vaha usI ghor3e ke zarIra meM ghusa gayA aura tujhe AkAza mArga se uThA laayaa| tumane Azcarya ke sAtha yaha hAla dekha kara ghor3e para kaTAra kA prahAra kiyaa| deva ne tumheM ghor3e ko marA huA dikhalA diyA, parantu vaha sacamuca marA nahIM hai| deva ne sirpha tumhAre mana kI AzA bhaGga kI hai| kumAra! tumheM samyaktva prApta karAne ke lie ghor3e ke dvArA tumhArA haraNa karake yaha deva tRtIya prastAva
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [131] hI yahA~ lAyA hai| ina saba bAtoM kI khAtirI ke lie pUrva bhava ke ye ratnoM ke bane hue AkAra (svarUpa) dekha lo|" muni kI bAta sunakara kuvalayacandra ne apane pUrva bhava kA svarUpa tathA kuvalayamAlA Adi ke pUrvabhava kI smRti karAne vAle dUsare rUpa dekhe| una rUpoM ko dekhate hI kumAra tathA siMha ko jAtismaraNa jJAna utpanna ho gyaa| ___ muni ne kahA- he kumAra! tU vicAra kara ki saMsAra asAra hai| naraka kI vyathAe~ mahAtIkSNa haiN| zrI jinendra prarUpita dharma durlabha hai| saMyama kA bhAra sahanA kaThina hai| ghara meM nivAsa karanA bandhana ke samAna hai| striyA~ sakhta ber3I ke samAna haiN| ajJAna mahAn bhayakAraka hai| dharmaguruoM kA milanA sulabha nahIM hai| bar3e saubhAgya se manuSya janma milatA hai| aisA samajhakara tU samyaktva ko grahaNa kara, bAraha vratoM ko svIkAra kara aura aThAraha pApa sthAnoM kA tyAga kr| ____ guru ke mukha se isa prakAra apane pUrvajanma tathA azva ke dvArA haraNa kiye jAne kA vRttAnta sunakara kuvalayacandra kA hRdaya bhakti se bhara gyaa| vaha bolA"pUjya Apane samyaktva ke dAna rUpa prasAda se mujha para bar3A upakAra kiyA hai| aba mujhe jinendra dIkSA dekara vizeSa anugraha kiijiye|" muni- kumAra! tuma adhika utsuka na hoo, kyoMki abhI tumhArA bhoga -phala vAlA karma bAkI hai| isalie abhI dIkSA mata lo| isa samaya zrAvaka ke bAraha vratoM kA pAlana kro| kumAra-'pUjya! suniye| Aja se jinezvara deva aura sAdhuoM ke sivA kisI ko namana nahIM karU~gA tathA zrAvakadharma kA pAlana kruuNgaa| muni-'evmstu|' munirAja phira siMha se kahane lage- siMha ! tU ne bhI apane pUrvajanma kA vRttAnta suna liyA hai| hama bhI usI pratijJA ko smaraNa karake yahA~ Aye haiN| isalie tU samyaktva ko svIkAra kara, dezavirati kA pAlana kara, krUratA tyAga de, prANiyoM kI hiMsA ko chor3a aura krodha kA bilkula tyAga kr| duSTa krodha se hI tU siMha kI paryAya meM AyA hai| yaha vacana sunakara siMha ke zarIra meM romAJca ho aayaa| vaha apanI pU~cha hilAtA huA uThA aura muni ko praNAma karake 'paccakkhANa' maaNgaa| muni ne jJAna tRtIya prastAva
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ [132] kuvalayamAlA-kathA se usakA abhiprAya samajhakara kahA - ' kumAra siMha yaha kaha rahA hai ki hama jaise pApI prANiyoM ko prAsuka AhAra to milatA nahIM, sadA mAMsa khA kara rahanA par3atA hai / isalie merA jIvita rahanA hI acchA nahIM hai / ' muni ne use pratibodha pAye siMha ko AgAra rahita anazana vrata diyA / usane use svIkAra kiyA / vaha sa aura sthAvara jIvoM se rahita bhUmi para baiTha kara saMsAra kI asAratA kI bhAvanA karane lagA, paJcanamaskAra mantra meM tatpara ho gayA aura usane siMha jAti ke samasta durAcAroM kA tyAga kara diyA / isake anantara kumAra ne muni se pUchA - " pUjya ! kuvalayamAlA ko kisa prakAra bodha denA hogA?" muni - vijayapurI meM cAraNamuni kI kathA sunakara kuvalayamAlA ko bhI apane pUrva janma kI smRti ho jAyagI / vaha eka gAthA kA cauthA caraNa rAjasabhA meM saba ke sAmane dikhalAegI / tU vahA~ jAkara usa gAthA kI pUrti karake use byaahegaa| terI paTarAnI hogii| usakI kokha se utpanna hokara yaha padmakezara deva terA pahalA putra hogaa| ataeva tU dakSiNa dizA meM jAkara kuvalayamAlA ko pratibodha de / itanA kahakara munirAja ne tatkAla vahA~ se vihAra kara diyaa| munirAja se 'Apa mujhe bodha denA' kaha kara deva bhI AkAza meM ur3akara apane sthAna para calA gayA / kumAra ne yaha soca kara ki mujhe munirAja kI AjJA kA pAlana karanA cAhie, dakSiNa kI ora prasthAna kiyA / rAste meM usI siMha ko dekhakara usane vicAra kiyA-'yaha siMha merA sahadharmI hai, pahale kA mitra hai, snehI bandhu hai, guru mahArAja dvArA dIkSita huA hai aura anazana vratadhArI hai / ataH mujhe isakI sevA karanI caahie| yadi maiM isake zarIra kI hiphAjata nahIM karU~gA to kisI samaya kisI zikArI ke zara se yaha mArA jAegA aura raudradhyAna ke vaza hokara naraka yA tiryaJca gati ke duHkhoM kA pAtra hogaa|' kumAra aisA vicAra kara vahA~ Thahara gayA aura usakI bhalIbhA~ti sevA bajAI / kumAra ne usase kahA- "mRgarAja ! tumane mithyAtva ke kAraNa isa saMsAra meM bArambAra utpanna hokara mRtyu pAyI hai / aba kI bAra isa prakAra maraNa karo ki phira kabhI mRtyu se pAlA na pdd'e| " tRtIya prastAva
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [133] isa prakAra dharmakathA sunatA huA siMha, jisakA zarIra kSudhA se kSINa ho gayA thA, namaskAra mantra ke dhyAna meM magna hokara samAdhipUrvaka mRtyu ko prApta huA aura saudharma svarga meM do sAgaropama kI sthiti vAlA deva huA / siMha ke zarIra kA saMskAra karake kuvalayacandra kumAra dakSiNa kI ora ravAnA huaa| calatA- calatA vaha vindhya parvata ke vana meM A phuNcaa| parvata ke jharanoM ke 'kala-kala' nAda se vana kI dizAe~ vAcAla ho rahI thiiN| vaha vana triparNa tathA saptaparNa Adi aneka vRkSoM se vyApta thA / usameM vRkSoM ke phUloM kI phailI huI gandha meM masta bhramara vilAsa kara rahe the| jagaha-jagaha koyala kI manohara kuhuka kAnoM meM par3atI thI / vaha vana bhayAnaka zikArI pazuoM se bharA huA thaa| jisa samaya kI yaha bAta hai, usa samaya bhISaNa grISma Rtu thI / isalie vana kI bAlU itanI garma ho gaI ki nAkhUnoM ko bhI jalA DAlatI thii| cAroM ora jalatI huI dAvAgni se jo dhuAM nikalatA thA usase dizAmaNDala zyAma par3a gayA thA / saba jagaha ke vRkSa sUkha gaye the, bavaNDara ke mAre AkAza meM dhUla ur3a rahI thI aura sUrya kI pracaNDa kiraNeM rUpI daNDa se mahI murajhA sI gaI thI / aisI grISma Rtu hone se kumAra kA galA aura taluvA pyAsa se sUkha gyaa| vaha jala kI khoja meM kucha Age bddh'aa| itane meM use eka sarovara dikhAI diyA / sarovara kyA thA, mAnoM gaGgA kA Avarta thA, kSIrasamudra kA choTA bhAI thA aura amRta kA kuNDa thA / vaha kamaloM se suzobhita ho rahA thA / vaha sarovara aisA sundara lagatA thA ki pRthvI rUpI strI ke lalATa meM lagA huA tilaka ho yA nAca karate samaya devAGganA kA kuNDala jamIna para gira par3A ho / havA ke dvArA hilAe hue kamaloM ke parAga se dizA rUpI striyoM ke mukha bhara gaye the| usakI taraGge usase krIr3A karane vAlI devAGganAoM ke puSTa stanoM ko bhI kSubdha kara detI thiiN| usake kinAre ke vRkSa ke jhuNDa meM ikaTThI huI kinnariyA~ gAnA kara rahI thI / usa sarovara ko dekhakara kumAra aisA prasanna huA jaise usakA hRdaya ucchasita ho uThA ho, naSTa huI buddhi phira prApta ho gaI ho, yA usake sabhI manoratha pUre ho gaye hoM / kumAra ne kinAre para Akara vicAra kiyA-'maiMne vaidyaka zAstra meM sunA hai ki jaba manuSya ko asahya bhUkha-pyAsa yA thakAvaTa ho to tatkAla pAnI na pIye / tatkAla pAnI pIne se sAtoM dhAtue~ prakupita ho jAtI haiM aura vAta, pitta tathA kapha ke doSa utpanna hote haiM / isa tRtIya prastAva
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ [134] kuvalayamAlA-kathA samaya maiM bahuta jyAdA thakA huA hU~, isalie ekadama pAnI pInA yA snAna karanA ucita nahIM hai|' aisA vicAra kara kumAra ne kisI vRkSa ke nIce baiTha kara thor3I dera vizrAma kiyaa| phira sarovara meM eka latAmaNDapa meM banI huI eka yakSa kI mUrti use dikhAI dI aura usa yakSa ke mastaka para samasta tIna loka ke bandhu zrI arihaMta bhagavAn kI motiyoM kI mUrti najara aaii| yaha dekhakara harSa ke Aveza se usake netra khila gye| vaha isa prakAra stuti karane lagA- "he tIna loka ke nAtha! ApakI jaya ho| he mAyA mamatA rahita prabho! ApakI jaya ho| he dayA ke sAgara ApakI jaya ho| he kalyANa rUpI lakSmI ke bhaNDAra! ApakI jaya ho|" isa prakAra stuti karake kumAra ne sarovara ke jala se pratimA kA prakSAlana kiyA aura sUrya kI kiraNoM se khile hue kamaloM se pUjA kii| kumAra ne isa prakAra phira stuti kI-"tIna loka ke alaMkAroM meM maNi ke samAna prabho! Apa saMsAra-sAgara kI pAparUpI laharI meM bilakula DUbate hue prANiyoM ke rakSaka haiM, Apa nAyaka haiM aura Apa hI guru haiN| prabho! aura to kyA kahU~? mujha dIna ke Apa hI pitA haiM, Apa hI jIvana haiM aura Apa hI gati haiN|" kumAra isa prakAra stuti kara rahA thA ki itane meM sarovara ke bhItara se, jala ko kSubdha karatI huI eka divya rUpa dhAriNI strI bAhara niklii| use dekhakara kumAra ne socA 'yaha samudra kI putrI lakSmI hai? koI zreSTha vidyAdharI hai? koI siddhAGganA hai? yA vidyAdharI hai|' kumAra yaha vicAra hI rahA thA ki usa strI ke pIche eka dAsI niklii| dAsI ke eka hAtha rUpI kamala meM jala se bharA huA eka suvarNa kA kalaza thA aura dUsare hAtha meM divya puSpa Adi pUjA kI sAmagrI se bharI huI eka paTalikA thii| ina donoM ko dekhakara kumAra ne vicArA ki maiM isI jagaha rahU~gA to inake mana meM kSobha hogaa| isalie thor3I dera isa yakSa ke pIche khar3A rahU~ aura dekhU ki 'ye striyA~ yahA~ kyoM AI haiM? yahA~ Akara kyA karatI haiM?' kumAra yaha socakara yakSa kI mUrti ke pIche jAkara khar3A ho gyaa| vaha komalAGgI strI AI aura bhagavAn kI pratimA ko kamaloM se pUjI huI dekhakara bolI-"dAsI! mAlUma hotI hai Aja kisI ne AdIzvara bhagavAn kI pratimA kI pUjA kI hai| parantu yaha pUjA kisI deva ne kI hai yA manuSya ne? yaha ThIka nahIM mAlUma hotaa|" dAsI-"isa vana meM rahane vAle bhIla logoM ne kI hogii|" strI- "nahIM nahIM, tU ina pairoM ko to dekh| reta meM uchare hue tRtIya prastAva
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [135] pairoM meM padma, zaGkha, aGkaza Adi cihna mAlUma hote haiN| mere khayAla se kisI uttama puruSa ne pUjA kI hai|" aisA kahatI huI sundara dA~toM kI paMkti vAlI usa strI ne pahale kI huI pUjA ke kamala alaga karake bhagavAn kI pratimA ko suvarNakalaza ke gandhodaka se snAna karAyA aura phUle hue kamaloM se pUjA kii| phira yakSa kI bhI pUjA karake vaha gAyana karane lgii| usakI laya, tAla, tAna, zruti, svara, mUrchanA aura grAma se sundara tathA nAnA guNa vAle gAna ko sunakara kumAra atyanta prasanna huA 'ahA, sundara gAna! ahA sundara gAna' kahatA huA pragaTa ho gyaa| guNa samUha se yukta kumAra ko dekhakara vaha mRgAkSI strI usakA satkAra karane ke lie khar3I huii| kumAra ne bhI sAdharmi-vAtsalya kA vicAra kara usane pahale vandanA kii| vaha bhaya aura lajjA ke bhAra se kA~pate hue stanoM ke bojhe ke kAraNa namra ho gii| kumAra ne usase pUchA-"isa araNya meM Ane vAlI Apa kauna haiM? yaha yakSa kauna hai aura isake mastaka para jinendra bhagavAn kI mUrti kyoM banAI gaI hai? he mRganayanI! mere mana meM isa viSaya meM bar3A kautUhala utpanna huA hai| mujhe zIghra btlaayeN|" strI- kumAra! suniye -isa jambUdvIpa ke bharatakSetra meM svargapurI ke samAna sundara, bahutere mAkanda (Ama) ke vRkSoM se zobhita aura sadA dInatA rahita mAkandI nAma kI nagarI hai| usa nagarI meM ariSTa' zabda kI pravRtti sirpha nIma ke vRkSoM ke lie hotI thI, kali' zabda kI pravRtti sirpha nIma ke vRkSoM ke lie thI aura pala zabda sirpha dhAtakI tathA gUgala vRkSa ke viSaya meM pravRtta hotA thaa| vahA~ ke nivAsiyoM meM inakI pravRtti nahIM hotI thii| usa nagarI meM yajJadatta nAmaka kaTha zAkhA kA zrotriya brAhmaNa rahatA thaa| vaha kAle zarIra vAlA, dUba ke samAna dubalA aura kaThora sparza vAlA thaa| unake zarIra kI sArI naseM bAhara dIkha par3atI thiiN| usa para sadA daridratA kA sikkA jamA rahatA thA-daridra rahatA thaa| sAvitrI nAma kI usakI strI thii| usakI kokha se utpanna usa brAhmaNa ke teraha lar3ake the| saba se choTe lar3ake kA nAma soma thaa| jaba vaha janmA usI samaya samasta 1. nIma tathA durbhAya / durbhAgya prajJA meM na thaa| 2. vibhItaka kA jhAr3a tathA kalaha, kalaha prajA meM na thaa| 3. maaNs| tRtIya prastAva
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ [136] kuvalayamAlA-kathA varSoM meM nikRSTa vIsI (bIsa varSa) zurU huii| usa vIsI ke prabhAva se bAraha varSa taka anAvRSTi huii| unameM auSadhiyA~ utpanna na huiiN| vRkSoM meM phala na lage, anAja kI upaja na huii| hA~, sirpha thor3I-thor3I ghAsa ugii| aise duSkAla ke kAraNa na koI manuSya deva-pUjA karatA, na atithiyoM kA Adara satkAra karatA, na dAna detaa| yahA~ taka ki koI gurujanoM kI sevA bhI na karatA thaa| aise bhayAnaka duSkAla meM yajJadatta kA sArA kuTumba kAla ke gAla meM calA gyaa| kevala vahI lar3akA jIvita bcaa| karma ke yoga se mahAn kaSTa pUrvaka usake samasta bandhu jana bhUkha se mre| becAre lar3ake ko sar3aka para banI huI dukAnoM kI katAroM ke Asa-pAsa kabhI anAja ke dAne mila jAte, kabhI koI use thor3A sA Tukar3A de detaa| isI se peTa pAlakara bar3I musIbata ke sAtha vaha usa bhISaNa durbhikSa rUpI araNya ko pAra kara paayaa| isake bAda grahoM kI zubha gati se aura prajA ke bhAgya se pAnI kI kAphI varSA huii| saba jagaha manuSyoM ke citta meM Ananda huA aura jagaha -jagaha utsava manAye jAne lge| jaba yaha sukAla huA to soma baTuka kI umra solaha varSa kI huii| nagarI ke nivAsI use daridrI ke nAma se pukAra kara sthAna-sthAna para usakI ha~sI ur3Ate the| isalie usane apane mana meM vicAra kiyA-'kitane hI manuSya hajAroM prANiyoM ke peToM kA pAlana karate haiM aura hamAre jaise kitaneka pahale kiye hue pApa karmoM ke kAraNa apane bhI peTa kA gujArA nahIM kara skte| isase aisA jAna par3atA hai ki pUrva bhava meM maiMne kucha bhI puNya nahIM kiyaa| merI dazA kabhI nahIM sudhara sktii| saba logoM ke mana meM sadA sukha pAne kI icchA hotI hai, parantu ve kucha bhI satkArya nahIM karate ki jisase sukhI hoN| dharma artha aura kAma ina tInoM puruSArthoM se sarvathA rahita mujhe aba prANoM kA tyAga karanA hI kalyANakArI hai yA vaha ucita nahIM, kyoMki AtmaghAtakaraNa ThIka nahIM hai| pRthvI para jina prANiyoM ko dhana aura mAna ne tyAga diyA ho unheM vanavAsa yA paradeza-gamana hI zreyaskara hai| isalie mujhe paradeza meM calA jAnA cAhie, aisA vicAra kara soma baTuka mAkandI purI se nikala kara dakSiNa kI ora ravAnA huaa| nirantara gamana karatA huA, rAste meM bhIkha mA~gatA huA vaha anukrama se vindhyAcala ke bar3e bhArI jaMgala meM A phuNcaa| usa samaya garmI kI Rtu thii| vaha pyAsa se duHkhI thaa| vaha rAstA bhUla gyaa| siMha aura bAghoM ke dikhAI dene se kA~pa rahA thaa| phiratA-phiratA eka tRtIya prastAva
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [137] sarovara ke samIpa AyA / vahA~ usane jalapAna karake jaMgala ke phala khAye / phira vaha usI vana meM vihAra karane lagA / use loMga, candana aura ilAyacI kI veloM ke maNDapa meM bhagavAn RSabhadeva kI mUrti dekhakara vicAra AyA- 'oho ! pahale mAkandI nagarI meM bhI maiMne aisI mUrti dekhI thii|' isa prakAra vicAra kara tIrthaMkara kI pratimA kA pUjana karake vaha kahane lagA- " bhagavan ! maiM tumhArA nAma, gotra, guNa yA kalA- kucha bhI nahIM jAnatA / parantu Apake bhaktipUrvaka darzana karane tathA Apake caraNa-kamala kI pUjA karane se prANiyoM ko jo lAbha hotA ho, vaha mujhe bhI prApta hove / " isa prakAra prArthanA karake vaha phira vicAra karane lagA'isa vana kA yaha pradeza manohara hai, yaha sarovara uttama hai, yaha latAgRha ramaNIya hai, ye vRkSa phale hue haiM, aura ye deva bhI saumya guNa yukta haiM / phira mujha jaise kI, jisakI AtmA duHsaha daridratA aura apamAna se kalaGkita huI hai, aura jisane pahale tapasyA nahIM kI, paradeza jAkara bhI dUsare kI gulAmI karane ke sivA aura kyA gati hai? kyoMki manuSya cAhe jitanI dUra calA jAya, use kiye hue . karma chor3ate nahIM haiN| koI daridrI rohaNa nAmaka parvata para calA jAya to bhI usakI daridratA to jaisI kI taisI hI banI rahatI hai / pahale kiye hue karmoM kA sarvathA nAza hotA hI nahIM hai / to yahIM rahakara isa jala meM snAna karake tathA isake kamaloM se ina devatA hI pUjA karake isa vana meM hI tapasvI kI taraha kyoM na Ananda se rahU~?' ityAdi vicAra karake soma vahIM rahane lgaa| kisI samaya usane bahuta se phaloM kA AhAra kiyA / isase use visUcikA kA roga ho gyaa| vaha hRdaya meM bhagavAn kI mUrti kA dhyAna karatA huA samAdhi pUrvaka mRtyu pAkara ratnaprabhA pRthvI ke pahale sau yojana meM, vyantaroM ke jo ATha alpa'Rddhi vAle yakSa, rAkSasa, bhUta, pizAca, kinnara, kiMpuruSa, mahoraga aura gandharva nAma ke nikAya haiM inameM se pahale nikAya meM mahAn aizvarya vAlA ratnazekhara nAma kA yakSarAja huaa| vahA~ utpanna hote hI usane vicAra kiyA- 'maiM kisa puNya se aise aizvarya kA pAtra huA hU~?' aisA vicAra kara usane avadhijJAna kA upayoga lagAyA to usI latAgRha meM tIna loka ke nAtha (bhagavAn) ke pAsa apanA zarIra dekhaa| phira vaha yakSarAja yugAdi bhagavAn kI pratimA kA pUjana karake bolA 1. anya devoM kI apekSA se alpa Rddhi vAle / manuSyoM kI apekSA to bahuta adhika Rddhi samajhanI cAhie / tRtIya prastAva
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ [138] kuvalayamAlA-kathA "prabho! maiM saba paruSArthoM se rahita thaa| loga sabhI jagaha merI ha~sI uDAte the| itanA hone para bhI maiM aizvarya kA pAtra yakSarAja huA hU~ so sirpha ApakI hI kRpA hai| ataH apane mastaka para ApakI sthApanA karanA ucita hai| ye jinendra prathama to surendra, asurendra, aura narendroM ke bhI pUjya haiM, dUsare ye mere upakArI haiM, tIsare mokSa sukha ke kAraNa haiM' yakSarAja ne apane parivAra se isa prakAra kahakara apanI muktA maNimaya mUrti banAkara usake mukuTa para zrImAn AdinAtha bhagavAn kI pratimA sthApita kii| usa dina se yakSoM ne usakA ratnazekhara nAma badala kara jinezvara nAma prasiddha kiyaa| phira usa yakSarAja ne mujhase kahA"kanakaprabhA! tU sadA yahA~ Akara divya puruSoM se bhagavAn kI pUjA karanA aura maiM aSTamI tathA caturdazI ke dina parivAra ko sAtha lekara chatra-ca~vara Adi rAja cihnoM sahita bhagavAn kI pUjA karane aauuNgaa|" yakSarAja aisA kahakara apane sthAna para calA gyaa| he rAjakumAra! Apane mujha se pUchA thA ki yaha yakSa kauna hai? isake mastaka para jinendra kI pratimA kyoM hai? aura tU kauna hai? isake uttara meM yakSarAja tathA jinendra kI pratimA sambandhI vRttAnta maiMne nivedana kara diyaa| maiM yakSarAja kI kiGkarI hU~ aura usakI AjJA se yahA~ sadA AyA karatI huuN|" isa prakAra vRttAnta sunakara kumAra ne kahA " oho! bar3A Azcarya hai| ina mahAprabhAvazAlI bhagavAn kI bhakti ke samUha se bharapUra yakSarAja ko, vinayavatI tumako tathA isa manohara pradeza ko dekha kara apanI dRSTi tathA zruti kA phala mujhe pUrA mila gyaa|" strI- bhadra! deva kA darzana saphala hotA hai, isalie tuma mujha se kucha na kucha mA~go, jisase tumhArA manacAhA phala duuN| kumAra- mujhe kucha nahIM mA~ganA hai| strI- pratyeka prANI ko kucha na kucha iSTa hotA hI hai, ataH khuzI ke sAtha mA~ga lo| ___kumAra-"bhadre! ina pUjya jinarAja kA, jinezvara ke pUrNa bhakta ina yakSarAja kA aura tumhArA darzana ho gayA, isase adhika aura kyA mA~ganA hai?" kumAra itanA kahakara khar3A ho gyaa| vaha phira bolI-"bhadra! tumheM bahuta dUra jAnA hai aura jaMgala kA mArga bahuta Ter3hA tathA vighnoM kA kAraNa hai|" aisA kahakara devI tRtIya prastAva
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [139] ne parAkrama kA sthAna- rUpa auSadhi kA eka kar3A jo usake hAtha meM ba~dhA huA thA kholakara use de diyaa| kumAra use lekara dakSiNa kI tarapha cala diyaa| calate calate rAste meM narmadA nadI aaii| pracaNDa havA se hilAI huI usa nadI kI hiloreM kinAre ke pakSiyoM ko prerita kara rahI thiiN| hAthiyoM kI sa~DoM ke AghAta se jala kI kalloleM uchala rahI thiiN| usameM snAna karane vAle madonmatta durdAnta hAthiyoM ke gaNDasthaloM se jharate hue mada jala kI bUMdoM se nadI kA jala sugandhita ho gayA thaa| narmadA nadI ko pAra karake kumAra usake kinAre para ghUmane lgaa| itane meM tamAla ke vRkSa aura bhauMroM kI dhvani se manohara eka jhoMpar3I use dikhAI dii| kumAra usameM ghusA to rudrAkSa kI mAlA tathA kamaNDalu para usakI najara pdd'ii| kezara vRkSa thA aura usake khile hue phUloM kI sugandha meM lubdha hokara bhauMre "gunaguna" zabda kara rahe the| vahA~ kI bhUmi kI reta meM kisI manuSya ke paira bane the| unheM dekhakara kumAra ne vicArA-'sacamuca ye caraNanyAsa ke pratibimba kisI strI ke hone cAhie, puruSa ke nahIM' isa prakAra vicAra karatA huA kumAra usa uchare (bane) hue pairoM ke cihna ko dekhatA huA jarA Age bar3hA to eka bUDhI tapasvinI use dikhAI dii| usane apane bar3e bar3e stana chAla ke vastroM se DhaMka liye the| usake pIche-pIche tIna loka ke rUpa se bhI adhika rUpa vAlI eka navayuvati kanyA cala rahI thii| una donoM ke sAtha eka rAjakIra (totA) cala rahA thaa| usake pIche aura bahuta se tote aura mainAe~ cala rahI thiiN| yaha saba dekhakara kumAra ne vicAra kiyA-'oho, isa tapasvinI kA kitanA bar3A upazrama hai ki vanavAsI pakSI bhI usake pAsa se nahIM httte|' isa prakAra vicAra karate hue kumAra ko yakAyaka dekhakara usa navayuvati kI dRSTi Dara ke mAre caJcala ho gaI, kyoMki vaha nirjana vana meM janmI thii| isalie vaha sundara mukha vAlI yuvati vahA~ se bhAgane kA vicAra karane lgii| yaha bAta rAjakIra ne jAna lii| vaha bolA-"svAminI eNikA ! tU kyoM bhAgatI hai?" yuvati- merI isa jhoMpar3I meM yaha kisa taraha kA jAnavara A gayA hai? rAjakIra- eNikA! tU apane mana meM mata ddr| yaha koI musAphira manuSya hai| rAste kI thakAvaTa se yahA~ A gayA hai| ataH tU isa bhale AdamI kI Ava-bhagata kr| tRtIya prastAva
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ [140] kuvalayamAlA-kathA tote ne aisA kahA to, jisake stana bhaya se kA~pa rahe the aisI, usa yuvati ne lajjA ke sAtha, musAphira se 'Aie padhAriye' kaha kara pUchA- "Apa kahA~ se Aye aura kahA~ jA rahe haiM?" totA bhI bolA-"mahAprabhAva vAle mahApuruSa! pdhaariye| thor3I dera isa pattoM ke bichaune para viraajiye|" kumAra usa bichaune para baiTha gyaa| phira eNikA ne taraha-taraha ke vRkSoM ke pake mIThe sugandhita phala lAkara kumAra ke pAsa rkhe| kumAra ne socA-'yaha strI kauna hogI? aura kisa kAraNa se virakta hokara yahA~ tapa kara rahI hogI? yaha kucha samajha nahIM pdd'taa| calo isI se pUcha luuN|' yaha socakara bolA-"bhadre! tuma kauna ho? isa vana meM Akara kyoM rahatI ho? aura isa tapasyA ke lie vairAgya kyA kAraNa hai? batalAo to shii|" kumAra ne aisA pUchA, magara vaha nIcA mu~ha kiye hI khar3I rahI, bolI kucha bhI nhiiN| kumAra usake uttara kI rAha dekhatA huA kSaNabhara ke lie udvigna ho gyaa| yaha dekhakara rAjakIra bolA-" mahAprabhAva vAle kumAra! yaha kanyA Apase kucha lajAtI hai| parantu ApakI prArthanA vRthA na ho, aisA khyAla karake maiM hI isakA hAla Apako batalAtA huuN| suniye isa narmadA nadI ke dakSiNa kinAre para hI devATavI nAmaka eka bar3A bhArI jaMgala hai| usa jaMgala meM pattoM ke samUha se bharA huA sundara ghanI chAyA vAlA eka bar3A bar3a kA jhAr3a hai| usa para sadA tote vAsa karate haiN| unameM saba totoM kA mukhiyA eka maNimaya nAma kA rAjakIra rahatA thaa| anukrama se usake, rAjakIrikA (usakI strI) se dedIpyamAna indranIla maNi ke samAna paMkhoM se zobhita aura manohara kAnti vAlA eka totA utpanna huaa| eka bAra kI bAta hai ki bhayaGkara grISma Rtu meM sUrya kI kiraNoM se jisakA zarIra tapa gayA thA aura jisakA galA tathA taluvA pyAsa se sUkha gayA thA aisA, vaha bAla-kIra kisI tamAla vRkSa ke nIce jAkara kSaNabhara baitthaa| itane meM vahA~ eka vyAghra aayaa| usa vyAghra ne bhaya se bhAgate hue rAjakIra ke bacce ko jabaradastI se pakar3a kara pallIpati ko bheMTa kara diyaa| usane use rAjakIra (kIroM totoM kA rAjA) samajhakara pIMjare meM DAla liyA aura pAla poSa kara bar3A kiyaa| mahApuruSa! maiM tRtIya prastAva
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [141] vahI totA huuN| isake bAda pallIpati ne mujhe eka bAra lakSmI ke sthAna- rUpa bhRgukaccha (bharoMca) nagara ke bhRgu rAjA ko bheMTa kara diyaa| usane prasanna hokara apanI putrI madanamaJjarI ko krIr3A karane ke lie mujhako diyaa| usane thor3I hI dinoM meM mujhe sthAvara aura jaGgama viSa kI parIkSA tathA cikitsA, hAthIghor3A, kuttA, puruSa aura strI ke lakSaNa Adi batAne vAle samasta zAstroM kA pAraGgata banA diyaa| eka bAra vahA~ bhayAnaka grISma Rtu meM anitya Adi bhAvanA bhAte hue kisI muni ko kevalajJAna utpanna huaa| usa samaya kevalajJAna kI stuti karane ke lie Ate hue devoM ko dekhakara nagara nivAsiyoM ne bhRgu rAjA se prArthanA kI-"mahArAja! Apake pitA ko cAra ghAtiyA karmoM kA kSaya hone se kevalajJAna utpanna huA hai|" yaha sunakara bhRgu rAjA parivAra ko sAtha lekara apane kevalI pitA ko vandanA karane gyaa| itane meM kAle aura pIle vastra pahane hue dedIpyamAna maNi tathA kaJcana jaisI kAnti vAle alaGkAroM se alaGkRta do vidyAdharoM ne vahA~ Akara, kevalI ko vandanA karake pUchA-"bhagavan! vaha strI kauna hai?" yaha prazna sunakara bhRgu rAjA aura dUsare logoM ne unase pUchA"vidyAdharoM! tuma kisa strI ke viSaya meM prazna kara rahe ho?" ve bole-"eka bAra hama vaitADhya parvata se nikalakara sammeda parvata kI zikharoM para virAjamAna tIrthaGkaroM ko vandanA karake vahA~ se zrIzatruJjaya mahAtIrtha kI tarapha jA rahe the| vahA~ vindhyAcala parvata ke jaMgala meM narmadA ke dakSiNa kinAre para mRgoM kI TolI ke sAtha calatI huI eka bAlikA ko dekhakara hamane socA-'mRgoM kI TolI ke sAtha mAnuSI kA rahanA bar3e Azcarya kI bAta hai|' isa kautUhala se hama nIce utare aura usase pUchA-"bAlikA! tU isa bhayaGkara aura nirjana vana meM akelI kyoM hai? tU yahA~ kahA~ se AI hai?" yaha sunakara vaha kucha bhI na bolI ulaTI hama se dUra dUra jAne lgii| hama dekhate hI rahe aura vaha sundara netra vAlI bAlikA mRgoM kI TolI ke sAtha calI gii| yaha Azcarya dekhakara 'koI atizaya jJAnI muni mileMge to unase isa viSaya meM pUchege' aisA vicAra kara hama vahA~ se Age cle| itane meM yahA~ kevalI bhagavAn ke darzana hue| isIlie hamane unase prazna kiyA hai ki bhagavan! vaha strI kauna hai? isake bAda kevalajJAna se zobhita munIzvara svayaM bole-"isa jambUdvIpa meM saba nagariyoM se zreSTha, dAna sahita kaviyoM se suzobhita tathA lakSmI ke dvArA tRtIya prastAva
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 142] kuvalayamAlA-kathA devanagarI ke samAna avanti nAma kI sundara nagarI hai| usameM prajA ke pAlana karane meM lAlasA rakhane vAlA aura prajA kA prema pUrvaka pAlana karane vAlA nala rAjA ke samAna vatsa nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| yaha Azcarya kI bAta thI ki usa rAjA kI pratApa rUpI agni zatru rAjAoM ke gajendroM ke kapoloM se jharate hue mada-jala kA zoSaNa karake sAtha hI sAtha una rAjAoM kI striyoM ke netra jala ke pUra kI vRddhi karatI thii| usa rAjA kA eka unnata jJAna rUpI vibhUti vAlA tathA indra ke samAna parAkramI zrIvardhana nAmaka putra thA aura zrImatI nAma kI eka kanyA thii| usa kanyA ko vijayapura ke svAmI vijaya rAjA ke putra siMha ke sAtha byAha diyA thaa| jaba siMha kumAra yuvAvasthA meM AyA to sadA anyAya mArga meM calatA thA aura kumArga meM dravya kA vyaya karatA thaa| isa kAraNa rAjA ne use deza nikAlA de diyaa| siMha kumAra apanI patnI ko lekara pAsa ke kisI gA~va meM rahane lgaa| idhara kucha samaya bAda zrIvarddhana rAjakumAra ne dharmaruci muni ke pAsa cAritra le liyA aura unakA ziSya hokara kucheka samaya meM samasta zAstroM kA abhyAsa kara liyA, isake pazcAt akele vihAra kI pratimA ko aGgIkAra karake vihAra karatA-karatA vahIM AyA jahA~ usake bahina-bahanoI rahate the| eka bAra kRza zarIra vAle aura tIvra tapa ke bhaNDAra ve muni 'mAsakhamaNa' ke pAraNe ke lie apanI bahina ke hI ghara meM gye| zrImatI ne dUra se hI apane bhAI ko AtA dekha vicAra kiyA-'mAlUma hotA hai mere bhAI ko kisI pAkhaNDI ne bahakA kara dIkSA de dI hai|' aisA vicAra kara cirakAla se bhAI ke darzana meM utsuka tathA sneha ke bhAra se bharapUra hRdaya vAlI zrImatI ne muni ko gAr3ha AliGgana kiyaa| isI samaya usakA pati siMha bAhara se A rahA thaa| yaha ceSTA dekhakara usake citta meM atyanta krodha AyA aura usane muni ko mAra ddaalaa| yaha dekha usakI patnI ne 'pApI ne mere bhAI ko mAra DAlA' aisA vicAra kara apane pati para kATha ke Tukar3e se prahAra karake use mAra ddaalaa| siMha ne marate-marate usI kATha ke Tukar3e se apanI patnI kA mAthA phor3a diyaa| siMha marakara mahAmuni ke ghAta se utpanna hue pApoM ke kAraNa ratnaprabhA pRthvI ke raurava nAmaka naraka meM eka sAgaropama kI sthiti vAlA nArakI huaa| muni kI bahina zrImatI bhI bhAI ke moha se mohita ho rahI thI aura tatkAla krodha utpanna hone se apane pati kI hatyA kI thI, ina pApa karmoM se pahale hI naraka ke usI tRtIya prastAva
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [143] prastAra meM utpanna huI / ve munirAja talavAra ke nirdaya prahAra se vyathA pAkara bhI samAdhi pUrvaka kAla karake saudharma svarga meM sAgaropama kI sthiti vAle deva hue| vahI deva Ayu pUrNa hone para caya kara isa bhRgukaccha meM rAjA huA / maiM vahI hU~ aura yahA~ mujhe kevalajJAna utpanna huA hai / yaha bAta jAna kara tuma mere pAsa Aye ho / siMha kumAra naraka se nikalakara nandIpura gA~va meM brAhmaNa huaa| vaha anukrama se virakta hokara eka daNDI saMnyAsI ho gayA / vahA~ samasta Azrama ke yogya tapasyA karake Ayu pUrNa hone para kAla karake jyotiSka vimAna meM deva huaa| usa deva ne kisI kevalI se apanA pUrvabhava pUchA / kevalI ne use pUrva bhava btlaayaa| pUrva bhava sunakara use mana meM atyanta krodha utpanna huA / usane socA- 'are! mujhe merI patnI ne hI mAra DAlA / vaha pApinI isa samaya kahA~ hai?' yaha socakara usane avadhijJAna kA upayoga lagAyA to use naraka se nikAlakara padmapura meM padmarAjA kI putrI rUpa se tatkAla janmI huI dekhA / use dekhate hI deva ko aisA krodha AyA ki usake hoTha kA~pane lage / vaha vahA~ AyA aura lar3akI ko usI samaya uThA lAkara vindhya parvata ke vana meM Upara se paTaka dii| saubhAgya se lar3akI naye-naye komala aGkuroM vAle sthAna para girI aura havA lagane se hoza meM aaii| bhavitavya ke yoga se garbha ke bhAra se pIDita vana kI eka hariNI usI jagaha AI aura vahIM usane prasava kiyaa| jaba hariNI kI prasava vedanA zAnta huI to usane apane pAsa eka baccA aura eka tatkAla janmI huI rAjaputrI ko dekha kara socA- 'are, isa bAra mujhe kyA do bacce hue haiM?' aisA socakara vaha mRgI saralabhAva se apanI hI prasUti samajhakara usa bAlikA ke mu~ha meM bhI apane stana kA dUdha DAla kara usakA poSaNa karane lgii| dhIre-dhIre vaha bAlikA nirjana vana meM mRga kI TolI ke sAtha krIr3A karatI huI javAna huI / usake lie vahA~ vana ke nikuJja gRha ke samAna, pakSI hI bandaroM ke bacce mitra, vana ke phala hI bhojana aura jharaNoM kA pAnI hI jala-pAna ke lie hai, vizAla zilAyeM hI zayyA hai aura mRgoM kI pITha tathA mastaka kA khujAnA hI usake lie vinaya hai / isa kAraNa mRgoM ke samudAya meM rahI huI vaha bAlikA manuSya ko dekha kara hariNI kI bhA~ti netroM ko praphullita karake bhAgatI hai| he vidyAdharoM ! tumane mujhase pUchA thA ki 'vana meM bhramaNa karane vAlI tRtIya prastAva
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ [144] kuvalayamAlA-kathA vaha bAlikA kauna hai?' usake uttara meM maiMne tumheM batalAyA ki vaha bAlikA mere pUrva janma kI bahina hai| usane isa janma meM kabhI manuSya ko dekhA hI nahIM hai| isalie vaha tumheM dekha kara bhAga gaI thii|" kevalI bhagavAn ke mukha se isa prakAra vRttAnta sunakara vidyAdharoM ne nivedana kiyA- bhagavan! vaha bAlikA bhavya hai yA abhavya? kevalI- vaha bhavya hai? vidyAdhara- use samyaktva kI prApti kisa prakAra hogI? kevalI- isI bhava meM use samyaktva kI prApti hogii| vidyAdhara- usakA dharmaguru kauna hogA? / bhagavAn ne merI ora izArA karake kahA- yaha rAjakIra usakA guru hogaa| bhagavAn kA isa prakAra kathana sunakara madanamaJjarI ne yaha vicAra kara ki pitAmaha kA kathana kabhI asatya nahIM ho sakatA, isa bAlikA ko pratibodha karane ke lie mujhe yahA~ bhejA hai| maiM AkAza meM ur3a kara yahA~ aayaa| vana meM idhara-udhara ghUmate-ghUmate maiMne ise dekhaa| maiMne ise kitane hI dinoM taka bhakSya abhakSya meM, kArya aura akArya meM, jinezvara praNIta dharma meM tathA dUsare samasta manuSyoM ke vyavahAra meM catura banAyA tathA kevalI bhagavAn dvArA batalAyA huA isakA pUrva janma bhI ise kaha sunaayaa| maiMne isase kahA"tU padmarAjA kI putrI hai| tere vairI deva ne tujhe yahA~ lAkara chor3a diyA hai| tU vana meM nahIM utpanna huii| isalie aba tU isa vana ko tyAga kara mere sAtha manuSyoM kI vastI meM cl| vahA~ saMsAra ke bhogoM ko bhogo aura paraloka ke kArya kA bhI sAdhana kro|" isane mujhase kahA-"yaha vana hI merI rakSA karane vAlA hai| maiM manuSyoM ke rahana-sahana se anajAna huuN| pA~coM indriyoM ke viSaya rUpI ghor3e viSama aura capala haiN| saMsAra meM durjana bahuta hote haiN| ataH mere mana kI samAdhi (zAnti) isI vana meM acchI rahegI, dUsarI jagaha manuSyoM ke vyavahAra meM par3ane se nahIM" mujhase aisA kaha kara yaha bAlikA isI vana meM rahakara jamIna para gire hue prAsuka puSpa, kanda, phala, mUla aura patte Adi khAkara duSkara tapasyA karatI huI bahuta varSoM se rahatI hai| kumAra! tumane isa tRtIya prastAva
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA - kathA [145] bAlikA se pUchA thA ki 'tuma kauna ho ? kahA~ se AI ho? aura isa vana meM rahane ke lie vairAgya hone kA kyA kAraNa hai?' isake uttara meM maiMne isakA sArA hAla kaha sunAyA / " yaha saba vRttAnta sunakara kumAra khar3A hokara vinaya ke sAtha bolA" rAjakIra ! tuma mere sahadharmI ho tumheM abhivandana karatA hU~ / " eNikA bolI - " merA vana-vAsa Aja saphala huA ki samyaktva ko dhAraNa karane vAle Apa jaise zrAvaka ke darzana hue| dopahara kA samaya ho gayA hai / uThiye, calie snAna karane caleM / " itanA kahakara bAlikA Azrama ke pAsa ke jalAzaya se pAnI chAna kara aaii| usase snAna karake dhule hue komala sapheda valkala pahane / phira eka parvata kI guphA meM virAjamAna AdinAtha bhagavAn kI pratimA kA jala se abhiSeka karake jala aura sthala meM utpanna hue kamaloM se pUjA aura vandana kI / isI prakAra kumAra snAna aura pUjana karake bhagavAn kI stuti karane lagA - "nAbhirAjA ke putra ! Apa guNoM se ameya haiM aura saMsAra kA ucchedana karane vAle haiM ataH mere saMsAra kI bhrAnti ke bhaya kA nAza kIjiye / vRSabha ke cihna vAle jagannAtha ! devoM ke deva !! kAmadeva svarUpa bhagavan ! vAstava meM dekhA jAya to mujha para prahAra karane vAle usa (kAmadeva) kA saMhAra karane vAle tumhIM ho| " kumAra isa prakAra stuti karake eNikA aura rAjakIra ke sAtha jhoMpar3I meM AyA tathA atyanta svAdiSTa aura manohara pake phala khAye / isake pazcAt kumAra ne vahIM raha kara vividha prakAra ke zAstra, aneka kalAyeM, bhinna-bhinna dezoM kI bhASA tathA bahuta sI kathA - kahAniyA~ sunAkara eNikA aura rAjakIra ko prasanna kiyaa| eka bAra vahA~ eka bhIla - bhIlanI kA jor3A aayaa| usake zarIra kA raMga kAlA thaa| usane mora ke paMkhoM kA karNabhUSaNa banAyA thA / taraha-taraha ke vRkSoM ke phUloM se usakA keza- pAza gu~thA huA thA / vaha jor3A vahA~ Akara rAjakumAra, bAlikA aura rAjakIra ko namaskAra karake dUra zilA para baiTha gayA / eNikA ne usakA kuzala- samAcAra pUchA / saba bAtoM kA uttara usane mastaka jhukA kara hI diyA / mu~ha se kucha bhI na bolA / phira bhIla ne apanA dhanuS jamIna para tRtIya prastAva
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ [146] kuvalayamAlA-kathA rakha diyaa| kumAra ne usake rUpa aura zobhA se viruddha bhIla kA bheSa dekhakara kucha Azcarya yukta ho vicAra kiyA- ' rUpa ko dhikkAra hai, lakSaNa niSphala haiM, zAstra aprAmANika haiM, saba guNa nissAra haiM tathA veSa aura AcAra bhI pramANatArahita haiN| saba kucha ulaTA hai, anyathA kahA~ to yaha zubha lakSaNa tathA vyaJjanoM se suzobhita rUpa aura kahA~ tuccha puruSa batAne vAlA yaha bhIla kA veSa' aisA socakara kumAra ne kahA- -" eNikA ! yaha kyA bAta hai?" eNikA - kumAra! maiM inheM sadA vana meM ghUmatA dekhatI hU~ parantu vizeSa vAstavika bAta kucha bhI nahIM jAnatI / kumAra- eNikA ! yaha bhIla - bhIlanI kA jor3A nahIM hai, sirpha bhIla kA bheSa dhAraNa kiyA hai| yaha jor3A koI mAmUlI nahIM hai / eNikA - yaha kaise jAnA jAya ? kumAra- sAmudrika zAstra meM batAe hue lakSaNoM se jAnA jA sakatA hai / eNikA - kyA sAmudrika zAstra Apa jAnate haiM? hA~ to isa jor3e kI bAta chor3iye, pahale sAmAnya rUpa se puruSa ke lakSaNa batalAiye / kumAra- una lakSaNoM ko saMkSepa se kahU~ yA vistAra se ? eNikA - vistAra se to yaha zAstra eka lAkha zloka pramANa hai aura saMkSepa se kahA jAya to ghaTate ghaTate anta meM eka hajAra yA eka sau zloka pramANa bhI ho sakatA hai| to pahale kucha vistAra se kahatA hU~ / suno jisa puruSa kI hathelI meM yA taluve meM padma, vajra, aGkuza, chatra, zaGkha aura matsya Adi kI rekhAe~ dikhAI detI hoM use lakSmIpati samajhanA / bhAgyavAn puruSoM ke nakha U~ce vistAra vAle, lAla, cikane aura darpaNa samAna tejasvI (camakIle) hote haiN| ve dhana ke kAraNa tathA sukha dene vAle hote haiN| nakha sapheda hoM to use yati ke samAna jAnanA aura pIle hoM to isa janma meM durAcArI smjhnaa| jisake dA~ta zuddha, sama anIdAra tathA cikane hoM use zubha samajhanA aura isase ulTe hoM to duHkha ke kAraNa samajhanA caahie| jisa manuSya ke dA~ta thor3e yA bahuta hoM, jo garbha se hI dA~ta sahita utpanna huA ho yA jisake cUhe sarIkhe dA~ta ho vaha pApI kahA gayA hai| jisa manuSya ke ( hAtha ke ) a~gUThe meM tRtIya prastAva
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [147] yA mUla meM jau kA cihna ho vaha dhanavAn hotA hai| jisake mastaka para dAhinI tarapha dakSiNAvarta hotA hai, lakSmI sadA usakI muTThI meM rahatI hai| jisake bAI tarapha dakSiNAvarta hotA hai use bur3hApe meM bhoga (sukha sAdhana) prApta hote haiM, isameM kucha bhI sandeha nahIM hai| aba una lakSaNoM ko saMkSepa se maiM eka hI zoka meM kahatA hU~ so suno-gati (cAla kI apekSA raMga zreSTha hai) aura svara kI apekSA zreSTha hai kyoMki sattva meM hI saba kucha rahA huA hai|" isa prakAra sunakara vaha bAlA bolI-"tumane kahA so saba satya hai, parantu isa bhIla meM tumane kyA-kyA lakSaNa dekhe haiM?" kumAra- 'eNikA ! maiMne jo lakSaNa batAye haiM ve saba zubha lakSaNa isa puruSa ke zarIra meM dIkhate haiN| mere vicAra se yaha koI mahAsattvavAn puruSa hai| vaha kisI kAraNa se bhIla kA bheSa banAkara apanA asalI rUpa chipAkara isa vindhyAcala ke vana meM rahatA hai| yaha bAta sunakara bhIla ne socA, 'yaha AdamI puruSa ke lakSaNa jAnane meM sacamuca kuzala hai| ataH mujhe aba yahA~ adhika dera taka rahanA ucita nahIM hai-jaba taka isane mujhe jAna nahIM pAyA taba taka yahA~ se cala denA hI zreSTha hai|' yaha vicAra kara bhIla-bhIlanI vahA~ se uThakara apane sthAna para cale gye| phira eNikA bolI -" kumAra! tumhArI caturAI kA kyA kahanA hai, tumane bhIla kA bheSa banAye hue ko bhI pahacAna liyaa|" kumAra- yaha to maiM pahale hI jAna cukA thA, parantu aba unheM vizeSa jAnanA cAhatA huuN| ataH saccI bAta btaao| eNikA-kumAra! ye donoM vidyAdhara haiN| kumAra- to inhoMne aisA bheSa kyoM dhAraNa kiyA hai? eNikA- ye vidyAdhara tumheM bhI pahacAnate haiN| pahale AdinAtha bhagavAn kI sevA meM lIna hue nami aura vinami ko dharaNendra ne bahuta sI vidyAe~ dI thiiN| usameM koI vidyA kisI prakAra siddha hotI hai koI kisI prkaar| saba ke sAdhana karane ke upAya jude-jude haiM aura kitanI hI jitendriya hokara zmazAna meM sAdhI tRtIya prastAva
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ [148] kuvalayamAlA-kathA jAtI haiN| kumAra! yaha vidyAdhara isa jaMgala meM apanI strI ke sAtha icchAnusAra bhramaNa karatA rahatA hai| kumAra- tumane kaisA jAnA ki yaha vidyAdhara hai? eNikA-'maiM bhI nahIM jAnatI thI, para eka bAra rAjakIra ke mukha se unakA hAla sunA thaa| maiMne eka bAra pApa ke lie auSadha ke samAna pauSadha ko svIkAra kiyA thaa| usa dina rAjakIra AdIzvara bhagavAn kI pUjA ke lie phala-phUla patte lAne ke lie pAsa ke vana meM gayA thaa| vahA~ se dopahara hone ke bAda aayaa| maiMne usase pUchA-"Aja tU itanI dera karake kyoM AyA?" vaha bolA "Aja tU Thaga gaI hai, kyoMki tUne A~khoM ko acaraja karane vAlI koI bAta nahIM dekhii| dekhane yogya vastu ko dekhanA hI A~khoM kA phala hai|" yaha sunakara maiMne kahA"rAjakIra! vaha Azcarya kI bAta kyA hai? kho|" usane mujhase kahA-"Aja maiM vana meM gayA to vahA~ zaGkha, turahI, bherI aura mRdaGga kI teja AvAja sunii| yaha sunakara maiMne yaha jAnane ke lie kAna lagAyA ki kisa ora se yaha AvAja A rahI hai? phira usa dhvani kA anusaraNa karatA huA maiM usI tarapha calA to bhagavAn RSabhadeva kI pratimA ke pAsa divya puruSa aura striyoM ko praNAma karate tathA AhArya vAcika AGgika aura sAttvika, ye cAra prakAra ke abhinaya karate dekhaa| maiMne socA-'ye divya jana deva to nahIM jAna par3ate, kyoMki eka bAra kevalI bhagavAn ke kevalajJAna kI mahimA (pUjA) karane ke lie Aye hue devoM ko dekhA thA to unake paira dharatI ko nahIM chUte the aura netra nimeSa sahita the| isase jAna par3atA hai ki ye devatA nahIM haiN| hA~ atyanta lakSmIvAn hone se koI sAdhAraNa manuSya bhI nahIM mAlUma hote| jAna par3atA hai ye AkAza meM calane vAle vidyAdhara haiN| maiM pUchatA hU~ ki inhoMne yaha kyA prArambha kiyA hai?' aisA vicAra karake maiM kSaNa bhara eka Ama ke vRkSa ke nIce baitthaa| itane meM ve vidyAdhara aura vidyAdhariyA~ bhI apanI-apanI jagaha baiTha gye| isake pazcAt eka vidyAdhara tathA vidyAdharI ne prasanna-citta hokara AdIzvara bhagavAn kA, snAna karA kara pA~ca vargoM ke manohara jala tathA sthala ke kamaloM se pUjana kiyaa| phira donoM ne stuti karake nAgarAja dharaNendra kI ArAdhanA ke lie eka kAyotsarga kiyA, dUsarA kAyotsarga dharaNendra kI agramahiSI kI ArAdhanA ke lie kiyA tRtIya prastAva
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [149] aura tIsarA zAbarI vidyA kA kiyaa| phira zarIra ke samasta AbhUSaNa utAra kara una donoM ne zabara kA veSa bnaayaa| unake mahArAjAdhirAja ne donoM ne mauna vrata liyA aura usI samaya AdinAtha bhagavAn ke tIrtha meM hone vAle guruoM tathA sadharmiyoM ko vandanA kii| isake bAda vidyAdharoM meM se eka uThA aura hAtha jor3akara bolA-"lokapAloM tathA vidyAdharoM! tuma saba suno| pahale zabarazIla nAmaka vidyAdhara rAjA thaa| usane saba taraha kI zabaravidyA kA koza siddha kiyA thaa| usa pratApI rAjA ne cirakAla taka rAjya kA pAlana kiyaa| phira use vairAgya kA raMga car3hA to vaha jinadharma aGgIkAra karake samasta parigraha kA tyAga karake isI parvata kI guphA meM rahA thaa| usake putra zabara senApati ne pitRbhakti se yahIM bhagavAn ke sphaTikamaNi kI pratimA sthApita kI hai| taba se lekara yaha vana vidyA siddha karane kA kSetra huA hai| ataH zabara kA veSa dhAraNa karane vAle vidyAdhara ko bhagavAn zrI AdinAtha ke prabhAva se tathA dharaNendra ke nAma se yaha vidyA nirvighna siddha ho|" yaha sunakara saba vidyAdhara 'isakI vidyA zIghra siddha ho' kaha kara apane sthAna ko cale gaye, para jinhoMne zabara veSa dhAraNa kiyA thA ve vahIM raha gye| kumAra! rAjakIra ne mujhe yaha vRttAnta sunAyA thA, isase maiM samajhatI hU~ ki zAbara bheSa dhAraNa karane vAle vidyAdhara haiN| vaha hAla sunakara kumAra bole-"eNikA! merA eka karNa-kaTu vacana suno|" eNikA- AjJA diijiye| kumAra- mujhe yahA~ Aye bahuta samaya bIta cukA hai| tumhArA kalyANa ho| mujhe dakSiNa meM avazya jAnA hai, isalie maiM aba jaauuNgaa| aiNikA- kumAra! tuma saca hI kaha rahe ho, kyoMki atithi se ghara nahIM vstaa| kintu apanA vRttAnta sunAkara mujhe Ananda diijiye| kumAra ne mUla se lekara vana meM Ane taka kA apanA sArA hAla kaha sunaayaa| hAla sunakara eNikA ne kahA- "kumAra! tumhAre viyoga se tumhAre mAtA, pitA taraha-taraha kI pIr3A pA rahe hoNge| yadi tumheM ruce to tumhAre zarIra kA kuzala- samAcAra kahane ke lie isa rAjakIra ko vahA~ bheja duuN|" tRtIya prastAva
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ [150] kuvalayamAlA-kathA kumAra 'acchA aisA kIjiye' kaha kara vahA~ se cala diyaa| kumAra kI saMgati ke viraha se eNikA ko atyanta zoka huaa| zoka se utpanna hue azrujala kI bUMdoM se usake netroM kI gati banda ho gii| vaha rAjakIra ke sAtha kumAra ke pIche-pIche kucha dUra taka gaI, phira usakI AjJA lekara vApasa lauTa aaii| calate-calate kumAra anukrama se vindhyATavI ko lA~gha kara sahya parvata ke pAsa aayaa| vahA~ eka sArtha ko kisI sarovara ke kinAre par3A huA dekhakara kumAra ne eka AdamI se pUchA-"kyoM bhAI! yaha sArtha kahA~ se A rahA hai? aura kahA~ jAne vAlA hai?" usane uttara diyA-"yaha sArtha vindhyapura se A rahA hai aura kAJcIpurI (karAMcI) jAne vAlA hai|" kumAra ne kahA-"vijayapurI yahA~ se kitanI dUra hai? tumheM mAlUma hai?" usane uttara diyA-"deva! vijayapurI yahA~ se bahuta dUra hai| sunA hai vaha dakSiNa samudra ke kinAre para hai|" kumAra ne socA-'mujhe isa sArtha ke sAtha hI calanA cAhiye' aisA socakara vaha sArthapati vaizramaNadatta ke pAsa gayA aura bolA-"sArthapati! maiM tumhAre sAtha cluuNgaa|" sArthapati ne kahA-"ThIka hai| Apane hama para bar3I kRpA kii|" phira sArthapati vahA~ se ravAnA huaa| vaha kucha dUra pahu~cA ki sUrya astAcala para ArUr3ha ho gye| sarvatra andhakAra hI andhakAra phaila gyaa| sArtha ne vahIM kahIM par3Ava DAla diyaa| daivayoga se usI rAta meM kaThora talavAroM ko dhAraNa karane vAle aura dhanuS para bANa car3hA kara taiyAra hue bhIloM ne 'pakar3o pakar3o' pukAra kara samasta sArtha ko lUTa liyaa| yaha sArI musIbata dekha sArtha ke loga bhAgane lge| usI samaya sArthapati kI dhanavatI nAma kI kanyA apane parijanoM ke bhAga jAne, sipAhiyoM ke mAre jAne aura sArthapati ke prANa cale jAne se bhIloM ke kabje meM A pdd'ii| usakI A~kheM bhaya se vihvala ho giiN| vaha sA~seM chor3ane lagI aura usake puSTa stana kA~pane lge| anta meM nirAdhAra dhanavatI 'koI rakSA karo, rakSA karo' kI prArthanA karatI huI kuvalayacandrakumAra ke pAsa AI aura bolI-"nirbhaya bhadra! tuma zUratA meM siMha ke samAna jAna par3ate ho to ina bhIloM se satAI huI merI rakSA karo" kumAra ne kahA-"sundaranetre! apane netroM ko bhayabhrAnta na kr| maiM apanI jAna dekara bhI terI rakSA kruuNgaa|" aisA kaha usane kisI bhIla se bANoM tRtIya prastAva
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [151] sahita dhanuS chur3A kara bANoM kI aisI varSA kI jaise jala kI dhArAoM se megha kI varSA hotI hai| kumAra ke prahAroM se bhIloM kI samasta senA jarjarita hokara bhAga khar3I huii| yaha dekhakara pallIpati (saradAra) krodha meM Akara svayaM yuddha karane lgaa| donoM eka dUsare para paine bANoM kI varSA karane lge| aisA jAna par3ane lagA ki dUsarI kAla rAtri A upasthita huI hai| kumAra ke netra krodha se lAla ho gye| usane anta meM pallIpati para stambhana mantra kA prayoga kiyA bhIloM ke saradAra ne bhI kumAra para usI mantra kA prayoga kiyA parantu usa para mantra kA jarA bhI asara na huaa| yaha dekha kara saradAra ne socA-'aho, yaha koI mahAn parAkramI tathA samasta kalAoM meM kuzala mAlUma hotA hai| maiM ise nahIM mAra sktaa| hA~, yaha ho sakatA hai ki yahI mujhe mAra ddaale| ataH mujhe aba prahAra karanA ucita nahIM hai| samasta saMga (parigraha) kA tyAga karanA hI zreyaskara hai|' aisA vicAra kara saradAra yuddhakSetra se sau hAtha pIche haTa gayA aura bhayaGkara talavAra hAtha se nIce DAla dii| phira hAtha lambe karake, durdhyAna kA tyAga karake, AgAra sahita niyama dhAraNa karake paJca namaskAra mantra kA dhyAna karatA huA zatru-mitra para samatA rakhakara usane kAyotsarga aGgIkAra kiyaa| usakI aisI ceSTA dekha tathA paJca namaskAra mantra kA uccAraNa suna ekadama sambhrAnta huA kumAra use sadharmI samajha usake pAsa AyA aura bolA-"pallIpati! tumane yaha apUrva sAhasa yakAyaka kyoM kiyA hai? kAyotsarga chor3a do| mujhe kSamA karo, jisane ki pahale tumhArA aparAdha kiyA hai|" pallIpati ne yaha vicAra kara ki, yaha merA sadharmI hai, ise mujhe 'mithyA duSkRta' denA cAhie, kAyotsarga kA tyAga karake kumAra ko vandanA dii| kumAra ne bhI use vandanA kii| isa prakAra donoM Apasa meM dharmAnurAga dikhAne lge| unake citta prIti se otaprota ho gaye aura netroM meM jala bhara aayaa| kumAra- jaba tumhArA aisA karma hai to yaha dharma kaise? aura jaba yaha dharma hai to dUsare (dhanAdi) se kyA prayojana? __pallIpati- maiM saba jAnatA hU~ parantu karma rUpI duSTa vairiyoM ne mujhe lobha meM pha~sA diyA hai| to bhI aba tumhArI saMgati se niyama aura dhyAna ke saMyoga se AtmA kA kalyANa kruuNgaa| tRtIya prastAva
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ [152] kuvalayamAlA-kathA kumAra- tumhArA cAritra bemela hai, ata yaha batAo ki tuma ho kauna ? pallIpati- maiM bhIla nahIM huuN| yaha hAla vistAra pUrvaka bAda meM kahU~gA / isa samaya sArtha ko lUTane vAle bhIloM ko rokatA hU~ / itanA kahakara usane bhIloM se saba sArtha kI rakSA kii| saba bhIla saradAra Dara se dUra bhAga gaye / sArtha ke manuSyoM kI jo cIjeM bhIla le gaye the, usane saba vApasa dilvaaiiN| bhAgate hue sArthapati ko pakar3a kara bhIloM ne apane saradAra ko lA sauNpaa| saradAra ne usase kahA - " sArthapati ! Daro mt| apanI saba vastue~ sa~bhAla lo aura jahA~ jAnA ho sukha se jaao|" isa prakAra kaha kara senApati turata uThA aura kumAra ke sAtha apanI mahApallI meM gayA jo ki parvata ke zikhara para thii| vahA~ nagarI kI taraha samRddhizAlI pallI tathA usake bIca meM bane hue svaccha prAsAda ko dekhakara kumAra ne usase pUchA - " isa saMniveza kA kyA nAma hai ?" usane uttara diyA- "isakA nAma cintAmaNi hai / " isa prakAra taraha taraha ke prazna pUchatApUchatA rAjakumAra rAjamandira meM gayA / vahA~ thor3I dera taka donoM snAna karane kI caukI para baitthe| phUle hue mAlatI ke phUloM jaise sugandha yukta taila unake sira meM DAla kara naukaroM ne kamala sarIkhe komala hAthoM se zarIra kI acchI taraha saMvAhanA kI / phira gunagune pAnI se snAna karake pavitra hokara candramA kI kiraNoM se banAye hue jaise zveta vastra pahana kara usa mahala meM bane hue devAlaya meM gaye / mokSalakSmI ke dvAra ke samAna usa devAlaya ke suvarNamaya daravAje ko khola kara ve andara ghuse| vahA~ sone tathA ratnoM kI banI huI pUjya tIrthaGkaroM kI pratimAoM kI pUjA kii| phira caubIsa tIrthaGkaroM kI stuti kA pATha karake unheM praNAma karake donoM bhojanazAlA meM Aye / vahA~ icchAnusAra AnandapUrvaka bhojana karake Apasa meM bAta-cIta karane lge| itane meM vahA~ acAnaka hI eka puruSa AyA / vaha sapheda vastra pahane huA thA aura hAtha meM lohe kA eka DaNDA liye hue thA / vaha bolA"pallIpati! isa apAra aura asAra sAgara ke samAna saMsAra ko tU jAnatA hai tathA mokSa sukha kA hI upadeza dene vAle jinendra ke vacana bhI jAnatA hai, to bhI yadi tU isa vyavasAya ko na chor3egA to maiM isa DaNDe se terI khabara luuNgaa|" aisA kahakara usa puruSa ne saradAra ke sira meM bilakula dhIre se DaNDA lagAyA / senApati itane se prahAra se hI nIce kI ora dekhane lagA jaise mahAn garur3a - mantra se mantrita sarasoM tRtIya prasta
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [153] ke prahAra se sA~pa nIce dekhane lagatA hai| usane socA-'oho, kaise Azcarya kI bAta hai ki isa nirdaya AdamI ne aise satpuruSa ke sAmane mujhe mArA aura kaThora vacana khe| athavA maiM pramAda meM magna thA, so itane merA bhalA hI kiyA hai. kyoMki jarA mRtyu aura mahAvyAdhiyoM ke duHkha se duHkhI aneka prANI isa ghora aura bIhar3a saMsAra rUpI araNya meM paribhramaNa karate haiN| unameM se koI-koI bhavya prANI karma kI granthi bheda kara amUlya aura duSprApya samyaktva-ratna ko pAte haiN| ve saMsArasamudra meM samyaktva rUpI pATiyA pAkara bhI yadi pramAda karate haiM to vaha apanI AtmA ko atyanta duHkha utpanna karane vAlA hotA hai| isa prakAra vicAra karatekarate senApati kA mana cintA se vyApta ho gyaa| usakI donoM A~kheM A~saoM ke jala se bhIga giiN| vaha sA~se lene lagA usakA mukha dIna ho gyaa| yaha saba hAla dekha kumAra bolA-"bhadra! bAta kyA hai? batalAo to|" senApati ne lambI niHzvAsa chor3akara kahA-"kumAra! suniye| isa bharatakSetra meM saMsAra ko Ananda dene vAlI, guNoM se sundara, pApa rahita tathA pRthvI rUpI strI ke tilaka kI zobhA ke sadRza ratnapurI nAma kI eka zreSTha nagarI hai| vaha nagarI svarga kI nagarI kI taraha ugradhanvA' se bharI huI, AkAza-lakSmI kI bhA~ti maGgala' sahita alakA nagarI kI taraha dhanada sahita, laGkApurI kI nAI sadAnavA, vana kI bhUmi kI taraha sannetrAkalitA' sundara azana vAlI punnAga sahita sanAraGga aura zrIphaloM se manohara thii| usameM samasta bhUtala kI rakSA karane vAlA tathA samasta rAjAoM ko namAne vAlA ratnamukuTa nAmaka rAjA thaa| usake darpaphalika aura bhujaphalika nAma ke do lar3ake the| rAjya kA pAlana 1. ziva aura ugra dhnurdhr| 2. maGgala nAmaka graha aura mAGgalika kaary| 3. kubera aura dhana denevAle aadmii| 4. dAnavoM sahita aura sadA nyii| 5. acche netra jAti ke vRkSoM ke sahita tathA sundara netravAlI striyoM ke shit| 6. eka prakAra ke vRkSa aura bhojn| 7. eka prakAra ke vRkSa aura uttama puruss| 8. nAraGgI vRkSa aura kAmI puruss| 9. nAriyala aura lakSmIrUpI phl| tRtIya prastAva
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ [154] kuvalayamAlA - kathA karatA huA vaha rAjA eka bAra amAvasyA ke dina sAyaMkAla vAsa bhavana meM jAkara kucha vicAra karatA huA baiThA / itane meM eka pataMgA dIpaka ke pAsa aayaa| use dekhakara svabhAva se hI dayAlu - hRdaya rAjA ne vicAra kiyA-'yaha becArA pataMgA dIpaka meM gira kara mara jAyagA, maiM isakI rakSA kruuN|' aisA vicAra kara usane pataMge ko tIna bAra khir3akI se bAhara kiyA parantu vaha bArambAra dIpaka ke pAsa Ane lgaa| rAjA ne yaha vicAra kara ki kisI jIva kA rakSaNa yadi prayatna pUrvaka kiyA jAya to vaha cirakAla taka jIvita rahatA hai, eka khule hue karaNDaka meM use DAlA aura banda karake apane sirahAne ke pAsa rakha liyaa| kucha dera meM rAjA ne nidrA kA Ananda liyA / prAtaH kAla jAgakara usane usako kholA to usameM eka chipakalI nikalI, pataGgA dikhAI na diyA / usane socA'chipakalI pahale hI se karaNDaka meM baiThI hogI aura mAlUma hotA hai, avazya isI ne pataMge ko khA liyA hai| aho, kiye hue karma kabhI chUTate nahIM haiN| jIvanapUrva janma meM zubha yA azubha jitane karma upArjana kiye haiM, utanA phala use isa janma meM prApta ho jAtA hai|' aisA soca karake vairAgya meM Age bar3he hue rAjA ko yakAyaka jAtismaraNa jJAna ho gayA / usane apanA pUrvabhava dekhA ki- maiM pUrva janma meM cAritra kA pAlana karake svarga loka meM gayA thA, vahA~ se Akara yahA~ rAjA huA huuN| usI samaya pAsa meM chipI huI kisI devI ne rAjA ko rajoharaNa, mukhavastrikA aura colapaTTA Adi sAdhu ke upakaraNa diye / vaha rAjarSi keza - loca karane ke lie taiyAra huA ki itane meM prAta:kAla hone se maGgala pAThaka isa prakAra bolane lage- "ye rAjA to munidharma meM sUryodaya ke pahale hI jAgRta ho cuke haiM aura hama loga prAta:kAla meM sUryodaya hone ke bAda jAge haiN| sUrya udayAcala ke zikhara para ArUr3ha huA hai aura padmAlaya padma rUpI netroM ko kholakara nidrA kA tyAga kara rahe haiN| cAroM ora pakSiyoM kI cahacahAhaTa phailI huI hai aura kAma-krIDA ke parizrama se nikalI huI pasIne kI bUndoM ko sokhatA huA vAyu baha rahA hai| apane zatru sUrya ke krUra karoM ke AghAta se Dara kara andhakAra napuMsaka kI nAIM nau do gyAraha ho gayA hai| jaise kusevaka nirdhana svAmI kA sAtha chor3akara dhanavAn svAmI kI zaraNa meM calA jAtA hai, vaise hI bhaure lakSmI rahita indIvara (candra vikAsI kamala) ko tyAgakara ambuja ( sUrya vikAsI kamala) kA Azraya lene lage / pakSI apane kala-kala zabda se mAno yaha batalA rahe haiM ki dekho, jagat kI lakSmI AtI hai aura calI bhI jAtI hai, isakA dRSTAnta sUrya tRtIya prastAva
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [155] hai| sUrya kA 'udaya' huA hai, ata: AkAza-lakSmI tArA rUpI puSpoM ke miSa se usako argha de rahI hai aura candramA kI kiraNoM rUpI jala se pAdya de rahI hai| rAjan! aise prAta:kAla meM tU moha (nidrA) kA tyAga kara aura kevala paraloka meM hitakArI kArya kA AcaraNa kr|" isa prakAra unakI maGgala-stuti kA pATha sunakara pUjya maharSi vAsabhavana ke dvAra se bAhara nikalA jaise siMha guphA se nikalA ho| loca kiye hue keza vAle tathA pAtra, rajoharaNa aura mukhavastrikA hAtha meM lie hue rAjA ko dekhakara zayyA kA kAma karane vAlI saba striyA~ cillAne lagIM-"are parijanoM! daur3o jaldI dauDo, apane svAmI koI vicitra viDambanA pAkara jA rahe haiN|" yaha sunakara saMbhrama ke vaza se giratI-par3atI huI tathA nUpura aura karadhanI se jhanajhanAhaTa karatI huI ranavAsa kI striyA~ vArAGganAe~ tathA parijana saba ke saba vahA~ ikaTThe ho gye| unhoMne kahA-"nAtha! hama nirdoSoM ko tyAga karake aura apanI AtmA ko isa prakAra viDambita karake Apa kahA~ cale? hama Apake binA nirAzraya haiN|" parijana isa prakAra kA vilApa kara rahe the to bhI unheM binA uttara diye hI rAjarSi vahA~ se Age bddh'e| parijana Adi kA vilApa sunakara rAjA kA pradhAna mantrI vahA~ AyA aura bolA-"deva! ApakA yaha muni veSa ke samAna AcaraNa Aja yakAyaka kyoM huA?" kintu rAjarSi ne usakA bhI kucha uttara na diyaa| antaHpura ke loga tathA mantrI pIche-pIche calane lge| rAjarSi nagara ke bAhara udyAna meM aaye| vahA~ pahu~ca kara ve pratyeka buddha rAjarSi trasa sthAvara jantu rahita, bodha dene yogya sthAna para baitthe| mantrI tathA anta:pura ke loga unake sAmane baiTha gye| darpaphalika aura bhujaphalika kumAra Akara pitA ke pAsa baitthe| unheM pratibodha dene ke lie pUjya munirAja ne pApa- rUpI sarpa kA jahara utArane ke lie jAGgalI vidyA ke samAna dharmadezanA prArambha kI "bhaya se sadA bhare hue saMsAra rUpI apAra samudra meM bhramaNa karate prANI ko cirakAla meM manuSya-bhava rUpI dvIpa milatA hai| bhavya jIvoM! aisA manuSya janma pAkara tuma sadA sanmArga ke musAphira bano, jisase duHkha rUpI tIkhe kA~Te tumhAre caraNa ko kaSTa na pahu~cA skeN| pRthvI, apa, agni aura vAyu kI sAta-sAta lAkha, pratyeka aura sAdhAraNa vanaspati kI dasa tathA caudaha lAkha dvIndriya, trIndriya, caturindriya kI do-do lAkha yoniyA~ haiN| inameM utpanna hone se jIva jaba taka mokSa kA dAtA samyaktva nahIM pAte, taba taka nAnA prakAra ke duHkha bhogate haiN|" isa prakAra tRtIya prastAva
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ [156] kuvalayamAlA-kathA klezoM kA nAza karane vAlI dezanA dekara niSkapaTa pratyeka buddha bhagavAn pRthvI para vihAra karane lge| usa samaya bar3A kumAra darpaphalika aura choTA kumAra bhujaphalika - donoM bhAI sirpha samyaktva ko grahaNa karake zrAvaka hue / isake pazcAt mantriyoM ne ayodhyA nagarI meM hamAre kAkA rAjA dRDhadharmA ke pAsa yaha khabara bhejI ki hamAre pitA ne cAritra aGgIkara kara liyA hai| unhoMne bar3e kumAra darpaphalika ko rAjyAsana para biThalAne kI AjJA dI / unakI AjJAnusAra saba rAjapuruSoM ne yaha bAta svIkAra kI / kevala eka strI, eka vaidya aura eka bhujaphalika kI mAtA ina tInoM ne hamAre kAkA kI bAta na maanii| tInoM ne Apasa meM salAha karake, paraloka aura apamAna kI paravAha na kara mujhe koI auSadhi khilA dI / maiM usase usI samaya pAgala ho gayA / ataH kabhI vastra utArakara, kabhI pahana kara, kabhI dhUla se deha ko bharakara aura kabhI hAtha meM Tukar3A lekara ghUmane-phirane lgaa| phiratA phiratA maiM eka bAra isa vindhyAcala kI guphAoM meM aayaa| maiM bhUkha aura pyAsa se bahuta duHkhI ho gayA / parvata kI nadiyoM meM sallakI, harar3a, tamAla aura A~valA Adi vRkSoM ke kanda, phala, phUla vagairaha se vyApta jala ko maiMne tIna bAra pIyA / usa jala ko pIte hI merA pAgalapana miTa gyaa| maiM dhIre-dhIre zuddha buddhi vAlA ho gyaa| isake bAda svastha citta hokara atyanta kSudhA kI bAdhA hone se phUla - phaloM kI icchA karake maiM idhara-udhara phira rahA thaa| itane meM maiMne aneka bhIla logoM ke bIca meM baiThe hue eka atyanta sundara puruSa ko dekhA / vaha puruSa mujhe isa pallI meM le AyA / hama donoM ko vArAGganAoM ne snAna kraayaa| phira maiM usake devAlaya meM gayA aura bhagavAn jinezvara ko praNAma kiyA / bhojanazAlA meM Akara ruci ke anusAra bhojana kiyA, phira Ananda se baitthe| usa samaya usa puruSa ne mujhase kahA- " bhadra! tuma isa nirjana vana meM kisa kAraNa se Aye ho? aura zrI jinendra ke vacanoM kI prApti tumheM kahA~ se huI ? so batAo / " maiM- maiM ratnapurI ke narendra ratnamukuTa kA darpaphalika nAma kA lar3akA huuN| mere pitA pratyekabuddha hue haiN| unhIM se maiMne jinadharma pAyA hai| karma ke vaza se phiratA-phiratA isa pallI meM AyA hU~ / puruSa - bahuta acchA hai, tuma somavaMzIya ratnamukuTa rAjA ke putra ho| hama donoM kA eka hI vaMza hai / ata: tuma mere isa rAjya ko svIkAra karo / tRtIya prasta
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [157] itanA kahakara usa pallIpati ne anya saba pallIpatiyoM ke sAmane mujhe siMhAsana para biThAkara unase kahA-"Aja se yahI tumhArA rAjA hai| aba jo merI icchA hogI vaha kruuNgaa|" aisA kahakara vaha pallIpati vahA~ se bAhara calA gyaa| unake aneka pallIpati sevaka thor3I dUra taka usake pIche jAkara vApasa lauTa aaye| maiM unase thor3I dUra taka aura Age gyaa| jaba maiM vahA~ se lauTane lagA to usane mujhe yaha zikSA dI "vatsa! tU jIvavadha na karanA, bhalIbhA~ti prajA kA pAlana karanA, prANa jAne para bhI akArya na karanA aura zrI jinadharma meM kadApi pramAda na krnaa|" aisA kahakara pallIpati na jAne kahA~ calA gayA? parantu mere vicAra se usane kisI guru ke pAsa dIkSA le lI hogii| kumAra! usa dina se lekara maiM tathA mere rAjya meM dUsarA koI, kucha bhI anyAya na karate the| kintu kucha samaya se karma-yoga se merA mana moha se mohita ho gyaa| maiM saba zikSA-vacana bhUla gyaa| isalie saba prakAra ke anyAya karane lgaa| ataH phUTe ghar3e meM DAle hue pAnI kI taraha mere hRdaya meM se jina-vacana kA saba rahasya jAtA rahA aura durjana kI prIti kI bhA~ti saba zikSAyeM gAyaba ho giiN| isalie maiM ne isa puruSa ko AjJA dI ki "maiM lobha se isa avasthA ko prApta huA huuN| tU mujhe smaraNa karAne ke lie sadA lohe ke DaNDe se mArA kara" isI se yaha puruSa mujhe hamezA DaNDA mAratA hai|" ___ yaha saba hAla sunakara kuvalayacandrakumAra bolA-"yaha vRttAnta sunakara kisake hRdaya meM Azcarya na hogaa| pratyekabuddha rAjA ratnamukuTa mahAn sattvavAn hai, jinezvara prarUpita mArga kA pAlana karanA bahuta kaThina hai tathA moha rUpI pizAca ko jItanA atyanta duSkara hai| mahAzaya! tuma zikSA vacanoM ko bhUla jAne se kheda kyoM karate ho| usakA pazcAttApa karane vAle tumhAre lie to vaha zikSA aba taka jaisI kI taisI hI banI huI haiN| isalie tuma pApa kA tyAga karo, kyoMki aise kukRtyoM se kyA acchA phala ho sakatA hai?" kumAra kI yaha bAta sunakara pallIpati bolA-"tumane jo kahA, bilakula ThIka hai, isameM koI saMdeha nahIM kumAra! vijJAna, rUpa ,kalA-kalApa, vinaya, caturatA aura dAkSiNya Adi guNoM se tuma kisI ucca kula meM utpanna mahAsAhasI jAna par3ate ho| parantu tumhArA kula kauna sA hai? nAma kyA hai? yaha maiM nahIM jaantaa| ataH btaao|" tRtIya prastAva
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ [158] kuvalayamAlA-kathA kumAra- tumhAre kAkA, ayodhyA ke rAjA dRDhadharmA kA koI putra hai yA nahIM? pallIpati ne lambI sA~sa lekara kahA- "eka bAra kisI musAphira ke mu~ha se maiMne sunA thA ki rAjA dRDhadharmA ko rAjalakSmI ke prasAda se putra kI prApti huii| parantu pIche usakA kyA huA so mujhe mAlUma nhiiN|" kumAra- rAjalakSmI ke prasAda se utpanna hone vAlA rAjA dRDhadharmA kA kuvalayacandra nAmaka putra maiM hI huuN| ___kumAra kI bAta sunakara "aho! tU hI merA bhAI kuvalayacandra hai? aisA kahate-kahate usakI donoM A~khoM meM A~suoM kI bUndeM utpanna ho giiN| phira usa darpaphalika ne kumAra se pUchA-"kumAra! uSNa Rtu ke bItane para megha kI jala-dhArAoM se pRthvItala ko bharane vAle, saba jIvoM ko sukha dene vAle, rAjahaMsoM kA pravAsa karAne vAle, viyogI yuvakoM ke mana rUpI vanabhUmi meM dAvAgni ke samAna, kamaloM ke samasta vanoM ko zAnti dene vAle tathA jisameM matta mayUra kekA-rava kara rahe haiM, kalikAla ke samAna sA~poM kA samudAya saMcAra kara rahA hai, bure rAjA kI taraha acche mArga kA nAza ho jAtA hai, sevAra tathA jaTila jAla vAle mArga meM lage hue karor3oM kA~ToM ke kAraNa calanA-phiranA kaThina hai, aura pAnI ke pUra ke pravAha se saikar3oM gaDDhe par3a gaye haiM, tathA jisa kAla meM pracaNDa pavana se uchAlI huI AkAza ko ar3ane vAlI taraGgoM se yukta nadiyoM ke samUha ko pAra karanA kaThina hai, aise samaya apane sthAna ko chor3akara musAphirI ke lie kyoM nikale ho?" kumAra ne apanA sArA vRttAnta sunAyA aura anta meM kahA-"aba mujhe kuvalayamAlA ko bodha dene ke lie vijayApurI jAnA hogaa|" isake bAda usa pallI meM kumAra ne tIna dina Ananda se bitAkara pallIpati se kahA-"ApakI AjJA ho to aba maiM yahA~ se ravAnA hoU~?" ____ pallIpati- yadi tumheM avazya hI jAnA hai to maiM dUsarA kAma chor3akara saba senA sahita tumhArI kuzalatA ke lie vijayApurI taka calU~, kyoMki tuma akele ho aura rAstA jAnate nahIM ho| tRtIya prastAva
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [159] kumAra- bahutoM ke sAtha tumhArA vaira ba~dhA hai, tumhArI senA thor3I hai, ataH mere sAtha Apako calanA ucita nahIM hai| pallIpati 'acchA tumhArA kalyANa ho' kahakara dakSiNa kI ora ravAnA hue kumAra ke pIche claa| thor3I dUra jAkara phUle hue vRkSoM ke vana meM latAmaNDapoM meM use adRzya huA dekha pallIpati lauTakara apanI jagaha A gyaa| isake pazcAta pallIpati mAnavIya janoM kA mAna-sanmAna kara pradhAna maNDala kI AjJA le, rAjya kI vyavasthA kara aura dInoM ko dAna dekara kara dIkSA lene ko taiyAra huaa| usa viraha rUpI agni se anta:pura kI striyoM kA zarIra jalane lgaa| ve dIna mu~kha se usakI ora dekhane lgiiN| vaha vrata lene ke lie bAhara niklaa| idhara kuvalayacandrakumAra bhI anukrama se aneka parvata, nadI aura bar3ebar3e pahAr3oM kA ullaGghana karake rAste meM Aye hue aneka grAmAkara, aura nagaroM meM taraha-taraha ke kautuka dekhatA-dekhatA, samudra ke kinAre para basI huI vijayApurI meM A phuNcaa| usa nagarI meM ucca jAti kI, kulIna tathA sneha vAlI aura mugdha sakhiyoM se sevita striyA~ virAjamAna thiiN| usake bAhara dharatI taka jhuke U~ce-U~ce camelI ke vRkSoM vAle tathA snehI aura mohI bhauMroM se sevita aneka ArAma (bagIce) suzobhita the| vahA~ kara-pIDana sirpha striyoM ke stanoM meM thA, prajA ko kara (Taiksa) kI kisI prakAra kI pIr3A na thii| khaNDana bhI striyoM ke adharoM meM thA, prajA meM kisI prakAra kA khaNDana na thA, sneha (taila) kI hAni sirpha dIpakoM meM hotI thI, prajA meM sneha (prema) kI hAni nahIM hotI thii| usa nagarI meM bhadra jAti se sphurAyamANa U~ce hAthI, tathA bhadra jAti se manohara (bhadra) manuSya nivAsa karate the| usa nagarI ke nivAsI puruSa do prakAra ke parAkrama (gati aura puruSArtha) se zobhita the, do prakAra se suvarNa (zarIra kA raMga aura jAti) vAle the, do prakAra se sazrIka (zobhA vAle tathA lakSmImAn)the aura do prakAra se kalA kelipriya (kalA aura krIDA jinheM priya thI, tathA kalAvAn manuSya jinheM pyAre) the| vahA~ ke logoM ko na kabhI janya (yuddha) kA sAmanA karanA par3atA thA na ajanya (upadrava) kaa| isa kAraNa vadha karane meM athavA mandiroM meM koI bhI mArgaNa (bANa kA upayoga aura bhikhArI)na tRtIya prastAva
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ [160] kuvalayamAlA-kathA thaa| kumAra rAstA calane ke kAraNa bahuta thaka gayA thA, ataH nagarI kI uttara dizA ke bhAga meM vizrAma karane baiTha gyaa| usane vicAra kiyA-'guru mahArAja dvArA batAyI vijayA nagarI meM to maiM A pahu~cA, parantu kuvalayamAlA se mukAlAta kaise ho?' aisA vicAra kara kumAra usI samaya khar3A ho gayA aura nagarI kI ora ravAnA huaa| usa nagarI kA gherA U~cA sone kA banA huA thaa| usameM nAnA prakAra ke ratnoM ke ka~gUre bane hue the| usake daravAje mUMgA ke bane hue the| nagarI meM praveza karake thor3A Age bar3hA ki kucha panihAriyoM kI taraha-taraha kI bAteM use sunAI dii| eka ne kahA- kuvalayamAlA ku~vArI hI mara jAyagI, use koI nahIM byaahegaa|' dUsarI- brahmA ne usake vivAha kI rAtri banAI hI nahIM, kyoMki rUpa, yauvana, vilAsa aura saubhAgya ke ghamaNDa se vaha kulIna rUpavAn aura sundara rAjakumAroM ko bhI pasanda nahIM krtii| panihAriyoM kI aisI bAteM sunatA huA kumAra Age bddh'aa| rAste meM aneka dezoM se Aye hue vyApAriyoM kI bhASA sunatA huA, dukAnoM kI paGkti ke pAsa vaNikoM kI nAnA prakAra kI bAtacIta sunatA huA, tathA nagarI kI striyoM ke zveta aura nirmala netroM kI mAlA se arcita hotA huA vaha anukrama se vijayasena rAjA ke rAjadvAra ke samIpa aayaa| usakA dvAra mora kI pIchI ke bane hue saikar3oM chatroM se vyApta thA aura aneka naukara-cAkara usameM nirantara AjA rahe the| usake ucca prakAra ke ghor3oM ne rAjadvAra kI bhUmi apane kaThora khuroM se khoda DAlI thii| bandI janoM kA samUha usake saikar3oM guNoM kI stuti kara kara rahA thaa| isalie saba dizAe~ mukharita (bolatI huI) sI mAlUma hotI thiiN| zatruoM ke samUha ko rokane vAle hAthiyoM ke gaNDa-sthala (kapola) se jharate hue mada jala se usakA AGgana lathapatha ho gayA thaa| kumAra ne vahA~ rAjaparivAra ko hathelI para mukha-kamala rakha kara cintAtura dekhA to kisI rAjapuruSa se cintA kA kAraNa puuchaa| usa rAjapuruSa ne uttara diyA-" he mahAsattvavAn! yaha kisI vipatti kI cintA nahIM, varan rAjA kI putrI kuvalayamAlA puruSadveSiNI ho gaI hai| usane gAthA tRtIya prastAva
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [161] kA eka caraNa kAgaja para likhakara rAjadvAra meM laTakAyA hai| usa caraNa ke AdhAra para jo puruSa dUsare tIna caraNa racakara gAthA pUrI kara degA, vahI usakA pati hogA, dUsarA nhiiN| usane aisI pratijJA kI hai| isalie saba rAjapuruSa usa gAthA ho pUrNa karane ke lie apanI-apanI buddhi ke anusAra vicAra kara rahe haiN|" kumAra- koI puruSa usa gAthA ke tIna caraNa racakara use pUrA kare, parantu rAjakumArI ke vicAra se vaha pUrI huI hai yA nahIM, isake lie kyA sabUta hai? rAjapuruSa- kevala kuvalayamAlA hI usa gAthA ko pUrI jAnatI hai| usane usake bAkI ke tIna caraNa svayaM likhakara, liphAphe meM DAla kara usake Upara rAjA kI sIla-muhara karAkara kozAgAra meM use rakhA hai| kumAra ne socA- aho, ThIka mAyAditya kI mAyA pragaTa huI hai| itane meM rAjadvAra meM logoM ke hRdaya kSabdha ho uThe, jaise pralaya kAla upasthita ho gayA ho| kumAra vicAra karane lagA-'bemauke yaha kyA utpAta maca gayA? 'zAnti karate ulaTI balAya A lagatI hai|' yaha kahAvata saca ho gii|' isa prakAra vicAratA huA kumAra jyoM hI usa gAthA ke nirUpaNa ke lie gayA, tyoM hI AlAnastambha ko ukhAr3akara tathA paira ke majabUta bandhana ko tor3akara atyanta mada se matta jayakuJjara nAmaka hAthI ko apane sAmane AtA huA dekhaa| parvata kI bhA~ti U~cA aura himAlaya kI taraha sapheda vaha hAthI gati ke vega se havA ko mAta karatA thaa| usa sAkSAt yamarAja ke samAna krodhI hAthI ko dekhane ke lie rAjA kuvalayamAlA sahita mahala kI agAsI para cddh'aa| rAjA ne vahA~ se dekhA ki hAthI kuvalayacandrakumAra ke pAsa hI A pahu~cA haiN| yaha dekha usane cillAkara kahA-"bhadra! tU bAlaka hai, jaldI pIche haTa jaa|" rAjA kI yaha bAta sunakara krodha se lAla netra vAlA tathA teja se dIpta kumAra ne jayakuJjara ko kSaNa bhara meM vaza meM kara liyaa| vaha usake donoM dA~toM para donoM paira rakhakara usake kumbhasthala para savAra ho gyaa| phira vahIM Thahara kara kumAra ne kuvalayamAlA kI samasyA vAlI gAthA isa prakAra pUrNa kI kosaMbi dhammanaMdaNa-mUle dikkhA tavaM ca kaauunn| kayasaMkeyA jAyA, paMcavi paume vimaannmmi|| tRtIya prastAva
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ [162] kuvalayamAlA-kathA arthAt-"kauzAmbI nagarI meM, dharmanandana guru ke pAdamUla meM dIkSA grahaNa karake tathA tapa karake jinhoMne saMketa kiyA thA aise pA~coM padma vimAna meM utpanna hue the|" yaha gAthA sunakara 'inhoMne merI samasyA pUrNa kI' kaha kara kuvalayamAlA ne makaranda ke gandha meM lubdha hokara Aye hue bhauMroM ke samUha se guJjAyamAna sapheda phUloM kI varamAlA kumAra ke lie bhejii| kumAra ne vaha mAlA apane gale meM dhAraNa kii| rAjA ne zarIra para romAJca kA kavaca dhAraNa karake kahA-"beTI kuvalayamAlA! tU ne uttama vara ko pasanda kiyaa|" samasyA kI pUrti ho jAne se rAjapuruSoM ne jaya, jaya hI dhvani kI aura kahA "aho! yaha puruSa koI daivI prabhAva vAlA hai|" isake pazcAt anupama guNoM ke samUha ko dekha kara harSa se pUrNa devoM ne adRzya raha kara AkAza se kumAra para puSpa-vRSTi kii| saMsAra meM bhAgyazAlI puruSoM kI kyA kamI hai? isake pazcAt rAjA dRDhavarmA dvArA pahale hI se bhejA huA mAlavarAja kA putra mahendrakumAra, jise usane putra mAnakara rakhA thA, ekadama jayakuJjara hAthI ke pAsa Akara bolA-"candravaMza meM motI ke samAna, kalAoM ke kuladhara ke samAna, dAnacatura, praNayI janoM ke pyAre, mahArAja dRDhavarmA ke putra kuvalayacandrakumAra! tumhArI jaya ho, jaya ho|" ye zabda sunakara kumAra ne mahendrakumAra ko pahacAna liyaa| isalie use bar3e bhAI ke samAna samajhate hue prIti se prasanna mana hokara kumAra ne use jayakuJjara ke kandhe para biThalAkara apane pitA-mAtA kA kuzala-samAcAra puuchaa| usakI kuzala puuchii| usa samaya vijayasena rAjA bhI kumAra ke pAsa A gayA aura bolA-"oho, kaise Azcarya kI bAta hai? prathama to kumAra svarUpavAn aura bhAgyavAn hai, dUsare isane jayakuJjara hAthI ko vaza meM kiyA, tIsare AkAza se puSpa-vRSTi huI, cauthe isane samasyA kI pUrti kI, pA~caveM merI putrI isa para anurakta huI aura chaThe ye rAjA dRDhavarmA ke putra tthhre| ye saba Azcarya citta meM camatkAra utpanna karate haiN| kuvalayamAlA ko jise prApta karanA cAhie thA, usane usI ko prApta kiyaa| putrI! mAlUma hotA hai tRtIya prastAva
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [163] isa uttama puruSa ko prApta karane ke lie hI tU ne aba taka puruSoM ke prati dveSa prakaTa kiyA thaa| 'yaha putrI byAhI jAyagI', yaha bAta eka jaina ne kahI thI, Aja vaha bhI satya huii| vatsa kuvalayacandra! aba yaha hAthI mahAvata ko sauMpa kara mahala meM clo|" mahendrakumAra ko sAtha lekara kumAra mahala meM gyaa| vahA~ siMhAsana para virAjamAna mahArAja ko namana karake apane yogya Asana para baitthaa| kuvalayamAlA, kumAra kI ora prema bharI dRSTi se dekhatI huI, pitA kI AjJA se antaHpura (ranavAsa) meM calI gii| rAjA ne kumAra se pUchA-'vatsa! kArpaTika kA aisA bheSa banAkara tuma akele dUra deza meM kisa prakAra Aye?" kumAra-"yaha saba Apa jAnate haiN| parantu karma ke vaza se phiratA-phiratA maiM Aja hI isa nagarI meM AyA huuN| rAjA - mahendrakumAra! jisake Ane ke viSaya meM tumane mujhase pUchA thA, vahI yaha rAjA dRDhavarmA ke putra haiM na? mahendra- svAmin! yahI haiN| kuvalayacandra-"tumhArA yahA~ kaise AnA huA?" mahendra-"deva! suno| jisa samaya Apa azvakrIr3A karane meM lage hue the aura Apake samudrakallola nAma ke ghor3e ne saba rAjapuruSoM ke dekhate dekhate AkAza meM ur3akara haraNa kiyA, to vaha kSaNa bhara meM hI adRzya ho gyaa| mahArAja sArI senA ke sAtha bahuta dUra taka Apake pIche-pIche aaye| ApakA kahIM patA na lgaa| eka jagaha unakA pavanAvarta ghor3A gira par3A aura mara gyaa| usa samaya mahArAja Apake viyoga aura pavanAvarta kI mRtyu se atyanta du:khI hue aura mUrchita ho kara pRthvI para jA gire| kele ke pattoM se havA karake hama unheM hoza meM laaye| hoza meM Akara rAjA hokara karmoM kA phala jAnate hue bhI bAlaka kI taraha vilApa karane lage ki- 'parAkrama ke AdhAra bhUta sundara aGga vAle, guNoM ke samudra he kumAra! tU mujha anAtha ko chor3akara kisa karma ke udaya se akelA calA gayA?' isa prakAra taraha-taraha se vilApa karate mahArAja ko tRtIya prastAva
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ [164] kuvalayamAlA-kathA mantrI samajhAne lage-"deva! pahale sagara cakravartI ke sATha hajAra putroM ko jvalanaprabha nAmaka nAgarAja ne kruddha hokara apanI phailatI huI viSarUpI agni kI jvAlA se kSaNa bhara meM jalAkara bhasma kara DAlA thA to bhI sAgara rAjA ne mana meM zoka ko sthAna nahIM diyA thaa| nAtha! isa kumAra ko to koI deva haraNa karake le gayA hai, ataH thor3e dinoM meM avazya hI usakI khabara milegii| deva! adhIratA ko chor3akara Apa dhIra puruSoM ke mArga kA avalambana kiijie|" isa prakAra mantriyoM ne unheM samajhAyA to vahA~ se lauTa kara apane mahala meM gye| kumAra! jisa dina se tumhArA pravAsa huA, usI dina se tumhAre hI sAtha saba ke sukha kA bhI pravAsa ho gayA hai| tumhAre viyoga se atyanta duHkhitA tumhArI mAtA ne nirantara A~sU bahAkara pRthvI ko kIcar3a-maya banA DAlA hai| deva! mAno tumhAre viyoga kI agni kI jvAlA se Dara gaye hoM, isa prakAra tumhAre anujIviyoM ke prANa bhI palAyana karane kI icchA karate haiN| deva! tumhAre sAtha rahane se kisI ne bhI kisI prakAra ke duHkha kA anubhava nahIM kiyaa| kintu Aja tumhAre viyoga se saba manuSyoM kI zobhA kRtaghnI aura ajJAnI puruSoM ke pAsa calI gaI hai| tumhAre viyoga se ranavAsa kI striyA~ tathA nagarI ke samasta prajA-jana duHkhI ho rahe haiN| isameM to kahanA hI kyA, lekina nanheM-nanheM bAlaka bhI stanapAna se virakta ho gaye haiN| jo bAlaka tumhAre binA pala bhara na raha sakate the, unhoMne aura tumhAre viyoga se daHkhI mainA aura totA Adi pakSiyoM ne bhI bhojana chor3a diyA hai to dUsaroM kI bAta hI kyA hai? tumhAre viyoga ne nagara-nivAsiyoM ko sajIva hote hue bhI nirjIva aura cetana hone para bhI murdA banA diyA hai| deva! aisI koI jagaha nahIM bacI, jahA~ tumhArI khoja na kara lI ho, parantu durbhAgya se kahIM se jarA bhI patA nahIM claa| bhayaGkara grISma Rtu ke niyoga se tAlAba jaise jala kSINa ho jAte haiM, isI prakAra tumhAre viyoga se rAjA bhI kAnti se kSINa ho gaye haiN| kumAra! isa prakAra kucha samaya bItane para pratIhArI ne mahArAja se nivedana kiyA-"deva! eka totA ApakA darzana karanA cAhatA hai|" rAjA-"kyA totA bhI kumAra ke viSaya meM jAnatA hai?" aisA kaha kara rAjA ne tote ko andara Ane kI AjJA dii| totA ne pratIhArI ke sAtha rAjA ke caraNoM ke samIpa Akara nivedana diyA totA- "deva! suniye, kuvalayacandrakumAra sakuzala haiN|" tRtIya prastAva
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [165] rAjA ne putra kI nAMI godI meM baiThAkara usase kahA-"kumAra tulya vatsa! tU ne kumAra ko kahA~ dekhA hai? use dekhe kitanA samaya ho cukA hai?" yaha prazna suna saMdeza lAne vAle dUta kI bhA~ti tote ne spaSTa akSaroM meM azvaharaNa se lekara kuvalayamAlA se suzobhita vijayApurI kI ora ravAnA hone taka kA ApakA saba vRttAnta rAjA se nivedana kiyaa| rAjA yaha vRttAnta sunakara vikasvara romAJca rUpI kavaca se vyApta ho gaye aura apane ko praphullita snehasAgara ke madhya meM nimagna mAnane lge| ve bole-"Aja rAjakIra dvArA batAye hue putra ke kuzala vRttAnta se mujhe jitanA Ananda huA hai, utanA kabhI hAthiyoM, mANDalika rAjAoM aura ghor3oM se nahIM huaa|" phira unhoMne Ama Adi svAdiSTa phaloM se zuka kA satkAra kiyaa| jaba zuka vahA~ se apane nivAsasthAna ko cala diyA to mahArAja ne mujhase kahA-"mahendra! maiM vijayapurI jAnA cAhatA huuN|" maiMne nivedana kiyA-"deva! vahA~ jAne kI mujhe AjJA dIjiye, kyoMki mArga viSama hai, ataH ApakA jAnA ucita nahIM hai|" yaha sunakara dUsare rAjaputroM ke sAtha tumhArI pravRtti ke lie mujhe yahA~ bhejaa| mujhe yahA~ Aye eka mAsa grISma Rtu kA aura tIna mAsa varSA Rtu ke bIta gaye haiN| eka bAra prabhu ke samAna ina mahArAjA (vijayasena) ko namaskAra karake maiMne nivedana kiyA"deva! rAjA dRDhavarma ke putra kuvalayacandra Apake pAsa Aye haiM yA nahIM?" mahArAja ne uttara diyA-" isakI mujhe jarA bhI khabara nahIM hai| parantu mahendra! tU yahIM rahegA to kucha dinoM meM kuvalayacandra se yahI bheMTa ho jaaygii|" isa prakAra mahArAja kI AjJA zirodhArya karake maiM trika meM, catuSka meM, devAlayoM meM, pyAuoM meM, annakSetroM meM, udyAnoM meM aura vihAroM meM ApakI khoja karatA huA yahIM rhaa| Aja merI dAhinI A~kha aura dAhinA hAtha phdd'kaa| Apake darzana bhI ho gye|" isa prakAra saba vRttAnta sunakara rAjA vijayasena ne kahA-" kuvalayacandra kumAra yahA~ Aye yaha bahuta acchA huaa| kumAra! Apake kAraNa hama dhanya puruSoM meM bhI dhanya hue| aba Apake lie jo DerA cunA gayA hai, vahA~ jaao| maiM jyotiSI ko bulAkara kuvalayamAlA ke pANigrahaNa kA muhUrta ThIka karake Apako kahalAtA huuN|" itanA kahakara rAjA khar3A ho gyaa| kumAra mahendra ko sAtha lekara apane Dere para calA gyaa| tRtIya prastAva
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ [166] kuvalayamAlA-kathA donoM kumAra Ananda se snAna-bhojana karake Ananda se baitthe| itane meM rAjA kI bhejI huI pratIhArI Akara bolI-"kumAra! mahArAja ne Apako kahalAyA hai ki kuvalayamAlA ke pANigrahaNa ke lie jyotiSI ne muhUrta dekhA parantu abhI saba grahoM ke balavAlA muhUrta AtA nahIM hai| ataH Apa atyanta utsuka na hoveN| abhI apanA ghara samajhakara yahIM rahiye aura krIr3A sukha kA anubhava kiijiye|" pratIhArI isa prakAra kahakara calI gii| mahendra ne kumAra se kahA "abhI vivAha meM bahuta vilamba vidita hotA hai, isalie mahArAja zrI dRDhavarma ko Apake Ane kA samAcAra patra dvArA jJAta karA detA huuN|" itanA kaha kara mahendra vahA~ se uTha khar3A huaa| kumAra ne akele meM vicAra kiyA-'maiM mahAviSama mArga ko lA~gha kara yahA~ AyA, munirAja ke upadeza ke anusAra gAthA kI pUrti bhI kI, phira bhI kuvalayamAlA kA samAgama bhAgya ke adhIna jAna par3atA hai| merA bhAgya aisA nahIM mAlUma hotA ki use byAha sakU~ / parantu kisa upAya se maiM use dUsarI bAra dekha sakatA huuN| yadi strI kA bheSa banAkara kisI dAsI ke sAtha usake antaHpura meM jAU~ to vaha satpuruSa ke AcAra yogya nahIM aura yaha rAjaviruddha bhI hai| jisake bhuja-daNDa meM asAdhAraNa zakti kI vyakti hai, vaha loka nindanIya strI ke veSa ko kaise dhAraNa karegA? yadi usakI sakhiyoM se izArA karake usakA haraNa kara le jAU~ to vaha bhI kulIna puruSa ke yogya nahIM haiN|' kumAra isa prakAra vicAra kara hI rahA thA ki itane meM mahendrakumAra vahA~ AyA aura usase bolA-"tumhAre yahA~ Ane taka kA sArA hAla maiMne pitA jI (dRDhavarmA) ko likha diyA hai, parantu isa samaya tumhArA mana udAsa kyoM hai?" kuvalayacandrakumAra- pitAjI ko samAcAra bheja diye yaha Apane bahuta acchA kiyA hai| yaha vicAra Ane se mere mana meM kheda huA ki itane dUra deza Ane para bhI rAjA vijayasena apanI putrI mujhe byAheMge yA nahIM? mahendra- tumane jo vicAra kiyA hai| bilkula mithyA hai, kyoMki tuma kula, zaurya, lAvaNya, anupama rUpa, yauvana, vijJAna aura kalA ke bhaNDAra ho| tumhAre jaisA koI dUsarA vara hI nahIM mila sakatA, jise ve apanI lar3akI byaaheN| ataH isakA vivAha tumhAre hI sAtha hogaa| tRtIya prastAva
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ [168] kuvalayamAlA-kathA samAna bar3I hokara aba yuvAvasthA meM AI hai| usake pitA ne usake lie, rUpa, lAvaNya aura guNoM se yukta aneka rAjakumAra DhU~Dhe parantu puruSoM para dveSa rakhane vAlI kuvalayamAlA ne kisI ko bhI pasanda na kiyA / maiMne bhI use aneka prakAra se samajhAyA parantu use kisI bhI puruSa se jarA bhI anurAga na huA / isase usake mAtA-pitA ke mana meM bahuta kheda huA / saba mantrI aura rAjapuruSa bhI isI prakAra duHkhI hue| eka bAra eka pratIhAra ne Akara rAjA se kahA - "deva ! bAhara ke udyAna meM koI divyajJAnI vidyAdhara muni padhAre haiM / " mahArAja kuvalayamAlA ko sAtha lekara saparivAra vahA~ gaye aura muni ko vandanA kii| muni ne dharmalAbha rUpa AzIrvAda dekara saMsAra kA anitya Adi samasta svarUpa upadeza dekara batalAyA / rAjA ne phira vandanA karake unase pUchA ki merI yaha putrI puruSoM se dveSa rakhatI hai, taba kisake sAtha kaba aura kisa prakAra byAhI jAyegI?" muni ne apane jJAna atizaya se samasta vRttAnta jAnakara usake pUrva bhava meM kauzAmbI nagarI meM mAyAditya dvArA kI huI mAyA, vahA~ se svarga meM utpanna hokara pratibodha karane ke lie kiyA huA saMketa, kuvalayamAlA kA janma, rAjadvAra meM avalambita kI huI gAthA kI pUrti kI nizAnI, jayakuJjara kA vaza meM karanA aura kuvalayacandra ke sAtha pANigrahaNa Adi vaha samasta vRttAnta rAjA se kahA / isake pazcAt muni AkAza mArga se vihAra kara gaye / unake anantara jayakuJjara ko vaza meM karake aura gAthA kI pUrti karake tuma pragaTa hue / aba tuma jaba se Aye ho, usI dina se kuvalayamAlA tumhAre duHsaha viraha rUpI agni se jala rahI hai, kAmadeva ke bANa se usakA zarIra jarjarita ho gayA hai aura jo vacana se kahI nahIM jA sakatI aisI kAma kI navamI avasthA ( prANasaMdeha ) kA anubhava kara rahI hai| isalie usane mujhe mahArAnI ke sAtha tumhAre pAsa bhejA hai| " kumAra ne kahA- batalAiye mujhe kyA karanA hogA ? dAsI - kumAra! yadi mujhase pUchate ho to maiM kahatI hU~ ki yaha saba batAne kA avasara vIta gayA hai, to bhI yadi tuma rAja bhavana ke udyAna meM Ao, to kisI taraha tumhAre darzana rUpI jala se bAlA kuvalayamAlA ke viraha-tApa kI kSaNika zAnti ho sakatI hai / mahendra- ThIka hai, isameM kyA hAni hai ? bhogavatI mahendra kA kathana sunakara 'bahuta acchA' kahakara bhAnumatI ke sAtha vahA~ se calI aaii| tRtIya prastAva
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ [168] kuvalayamAlA-kathA samAna bar3I hokara aba yuvAvasthA meM AI hai| usake pitA ne usake lie, rUpa, lAvaNya aura guNoM se yukta aneka rAjakumAra DhU~Dhe parantu puruSoM para dveSa rakhane vAlI kuvalayamAlA ne kisI ko bhI pasanda na kiyaa| maiMne bhI use aneka prakAra se samajhAyA parantu use kisI bhI puruSa se jarA bhI anurAga na huA / isase usake mAtA-pitA ke mana meM bahuta kheda huA / saba mantrI aura rAjapuruSa bhI isI prakAra du:khI hue| eka bAra eka pratIhAra ne Akara rAjA se kahA - "deva ! bAhara ke udyAna meM koI divyajJAnI vidyAdhara muni padhAre haiM / " mahArAja kuvalayamAlA ko sAtha lekara saparivAra vahA~ gaye aura muni ko vandanA kii| muni ne dharmalAbha rUpa AzIrvAda dekara saMsAra kA anitya Adi samasta svarUpa upadeza dekara batalAyA / rAjA ne phira vandanA karake unase pUchA ki merI yaha putrI puruSoM se dveSa rakhatI hai, taba kisake sAtha kaba aura kisa prakAra byAhI jAyegI?" muni ne apane jJAna ke atizaya se samasta vRttAnta jAnakara usake pUrva bhava meM kauzAmbI nagarI meM mAyAditya dvArA kI huI mAyA, vahA~ se svarga meM utpanna hokara pratibodha karane ke lie kiyA huA saMketa kuvalayamAlA kA janma, rAjadvAra meM avalambita kI huI gAthA kI pUrti kI nizAnI, jayakuJjara kA vaza meM karanA aura kuvalayacandra ke sAtha pANigrahaNa Adi vaha samasta vRttAnta rAjA se kahA / isake pazcAt muni AkAza mArga se vihAra kara gaye / unake anantara jayakuJjara ko vaza meM karake aura gAthA kI pUrti karake tuma pragaTa hue / aba tuma jaba se Aye ho, usI dina se kuvalayamAlA tumhAre du:saha viraha rUpI agni se jala rahI hai, kAmadeva ke bANa se usakA zarIra jarjarita ho gayA hai aura jo vacana se kahI nahIM jA sakatI aisI kAma kI navamI avasthA ( prANasaMdeha ) kA anubhava kara rahI hai| isalie usane mujhe mahArAnI ke sAtha tumhAre pAsa bhejA hai|" kumAra ne kahA- batalAiye mujhe kyA karanA hogA? dAsI - kumAra ! yadi mujhase pUchate ho to maiM kahatI hU~ ki yaha saba batAne kA avasara vIta gayA hai, to bhI yadi tuma rAja - bhavana ke udyAna meM Ao, to kisI taraha tumhAre darzana rUpI jala se bAlA kuvalayamAlA ke viraha - tApa kI kSaNika zAnti ho sakatI hai| mahendra - ThIka hai, isameM kyA hAni hai ? bhogavatI mahendra kA kathana sunakara 'bahuta acchA' kahakara bhAnumatI ke sAtha vahA~ se calI aaii| tRtIya prastAva
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [169] isake anantara kuvalayacandra kumAra mahendra ke sAtha rAjA ke udyAna meM jAkara idhara-udhara ghUmane lgaa| itane meM mahendra ne kahA "kumAra! nUpura kA manohara zabda sunAyI de rahA hai| mere khayAla se tumhAre navIna kAmadevarUpI mahA jvara kA vinAza karane ke lie auSadha ke samAna kuvalayamAlA A rahI hai|" kumAra- merA aisA bhAgya nahIM jAna pdd'taa| mahendra- kumAra! dhIraja rakkho? itane meM ghanI latAoM meM khar3e hue kumAra ne haMsiyoM meM rAjahaMsI ke samAna, tArAoM meM candramA kI rekhA ke samAna aura apsarAoM ke bIca rambhA kI taraha, sakhiyoM ke bIca meM AtI huI kuvalayamAlA ko dekhaa| use dekhakara kumAra ne mana hI mana kahA-'brahmA ko anekAneka prakAra dhanya hai, jisane tIna loka ko Azcarya karane vAlI isa strI ko banAyA hai|' usI samaya kuvalayamAlA ne calate-calate kahA- 'vidhAtA! yadi mujha para prasanna ho to aisA karo ki maiM apane navIna prItama ko Aja hI dekha pAU~ aura ve mujhe dekha leN|' yaha sunakara kumAra ne mahendra se kahA-" mahendra! Age bar3hakara maiM usakI ceSTA dekhatA huuN|" yaha kahakara kumAra latAkuJja meM ghusa gayA aura mahendra krIr3A se idhara udhara ghUmane lgaa| idhara bhogavatI ne kahA-" vatse! apanA mana kheda ke adhIna na kro| mAlUma hotA hai yuvaka (kumAra) yahA~ AyA huA hai kyoMki zaGkha cakra ke pada cihna dikhAI de rahe haiN| isake anantara bhogavatI kI AjJA se saba dAsiyA~ kumAra kI khoja meM cAroM ora nikalIM, parantu kumAra kahIM dikhAI na diyaa| taba bhogavatI ne kahA "putrI! maiM svayaM jAkara abhI khoja lAtI huuN| tU yahIM rhnaa|" yaha kahakara bhogavatI kumAra ko DhU~r3hane clii| kuvalayamAlA ne socA-'mujhe to yaha saba kapaTa jAna par3atA hai| usa yuvaka ne Aja yahA~ Ane kA saMketa hI nahIM kiyA hogaa| ye pairoM ke cihna kisI dUsare ke hoNge| vaha to devoM ko bhI durlabha hai to mujhe kaise prApta ho sakatA hai? vaha mujhe kabhI byAhegA, para usake sAtha kiye jAne vAle vivAha kA jo dina nizcita kiyA gayA hogA, taba taka prANa kaise bane raheMge? mujhe koI aisA upAya karanA cAhie ki yaha duHkha aba bahuta dera na bhugatanA pdd'e|' aisA vicAra kara kuvalayamAlA pAza banAne ke lie loMga ke latA-maNDapa kI ora clii| usI maNDapa meM kumAra chipA thaa| use AtI dekhakara kSaNabhara kumAra kI aisI apUrva anirvacanIya tRtIya prastAva
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ [170] kuvalayamAlA-kathA avasthA huI jaise lajjita huA ho, bhayabhIta huA ho, vilakSa ho gayA ho, yA abhI abhI jIvita huA ho / kuvalayamAlA bhI kumAra ko dekhakara 'maiM akelI huuN|' isa vicAra se bhayabhIta huI, 'yaha vahI ( prItama) haiM' isa vicAra se Anandita huI 'maiM svayaM AI' aise vicAra se lajjita huI aura maiM pahale inheM varaNa karatI hU~' isa vicAra se vizvasta huI / A~khoM kI caJcala putaliyoM ko cAroM ora phirAtI huI vaha bAlA bhayabhIta, stambhita, vismita, svedita aura romAJcita ho gaI / paraspara dekhane se donoM ko jo Ananda huA, vaha Ananda kaviyoM kI vANI ke agocara aura divyajJAniyoM ke lie bhI ajJeya thA / pazcAt pahale pahala kumAra ne sAhasa karake dhIratA dhAraNa karake, lajjA tathA bhaya kA tyAga karake 'sundarI! Aiye! padhAriye' kahakara phailAI huI donoM bhujAoM se kuvalayamAlA ke donoM kandhe pakar3a lie| kuvalayamAlA ne kahA - " kumAra ! mujhe chor3a do, bhalA mujhase Apako kyA matalaba hai?" kumAra- sundarAGgI ! prasanna hoo, kopa na karo, tumhAre lie hI maiM itanI dUra taka AyA hU~, yaha kyA tumheM mAlUma nahIM hai? kuvalayamAlA - mujhe mAlUma hI hai ki tumheM pRthvI maNDala dekhane meM kautuka hotA hai| kumAra - aisA na kaho, sundarazarIre ! kyA tumheM smaraNa nahIM AtA ki tumane pahale mAyAditya ke bhava meM mujhase se kahA thA ki mujhe bodhi - ratna denA ? muni ke dvArA tumhAre isa vAkya ko smaraNa karake maiM lobhadeva kA jIva tumheM bodha dene ke lie AyA hU~ | mugdhe ! isalie tuma bodhi prApta karo aura mere kahane se mAyA kA tyAga karo / isa prakAra kumAra kaha hI rahA thA ki bhogavatI Akara bolI - " putrI ! rAjakanyAoM ke antaHpura kA rakSaka vaJjula yahA~ Akara kaha rahA hai ki Aja kuvalayamAlA kA zarIra atyanta asvastha hai, ataH vaha udyAna meM gaI hai, tuma use jaldI le Ao / yaha sunakara kuvalayamAlA samasta dizAoM ke maNDala meM caJjala dRSTi DAlatI huI, bar3e kaSTa se vahA~ se calane lgii| usa samaya kumAra ne kahAbahuta kahane yA saugandha khAne ke kyA hai? parantu maiM satya hI kahatA hU~ ki tRtIya prastAva 44
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [171] 'tuma hI merA jIvana ho|' kuvalayamAlA 'ApakI mahatI kRpA' kahatI huI loMga ke latAgRha se bAhara niklii| use dekhakara kaJcukI ne kahA-"putrI! tU itanI dera taka yahA~ kyoM ThaharI? tujhe yahA~ kisane bulAyA thA? aise ekAnta udyAna meM terA bahuta dera rahanA ucita nahIM hai| ataH aba jaldI mere Age ho" kaJcukI kA yaha kaThora vacana sunakara kuvalayamAlA usake sAtha clii| rAste meM vaha vicArane lagI- 'aho! aGgIkRta ke Upara kumAra kA kaisA sneha hai? unakI pratijJA kaisI satya hai? ve kaise upakArI haiM! zirISa ke phUla jaise komala aGgavAle hone para bhI paidala calakara, mArga meM bhUkha-pyAsa kI pIr3A kI paravAha na kara, prema hI ke kAraNa mujha dUra deza meM rahane vAlI ko dekhane tathA bodha dene yahA~ taka Aye haiN| aba priya kA punaH saMgama kaba hogA?' ityAdi vicAra karatI-karatI kuvalayamAlA rAjakanyAoM ke antaHpura meM A phuNcii| idhara kumAra kuvalayamAlA ke prema aura kopa kI bAtoM kA smaraNa karatA huA, eka vRkSa ke nIce phUla bInate dekha mahendra se bolA- "mitra! calo apane Dere para cleN| jo dekhanA thA dekha cuke|" phira donoM kumAra apane sthAna para aaye| rAjA dvArA bhejI huI vAra-striyoM ne unheM snAna kraayaa| phira donoM ne bhojana kiyA aura Asana para baitthe| itane meM eka strI ne Akara kumAra ko pAna kA bIr3A diyaa| kumAra ne usase pUchA- " yaha pAna kA bIr3A kisane bhejA hai?" usane uttara diyA- " kisI AdamI ne bhejA hai| kuvalayamAlA kabhI bhojya, kabhI tAmbUla, kabhI phUla mAlA, kabhI patra, kabhI sneha rasa ko puSTa karane vAlI koI dUsarI vastu sadA kumAra ke lie bhejatI rahatI thii| isa prakAra donoM kumAroM ke apane rAjya kI taraha vijayApurI meM rahaterahate puNya se sundara kucha dina vyatIta hue| tadanantara hemanta Rtu Ane para jyotiSI ko bulAkara rAjA ke pANigrahaNa kA muhUrta puuchaa| jyotiSI ne samasta jyotiSa zAstra dekha kara kahA "mahArAja! phAguNa sudI paJcamI ke dina budhavAra ko svAti nakSatra meM rAtri kA pahalA pahara vyatIta hone para nirdoSa aura pradhAna muhUrta AtA hai| so Apako vidita ho"| rAjA ne yaha muhUrta svIkAra karake kumAra se kahA "vatsa kumAra! hamane tumhAre vijJAna, sattva, sAhasa, tathA pUrvabhava ke sneha se vazIbhUta huI kuvalayamAlA kA viyoga bahuta dinoM taka rakhAyA hai| aba tuma AgAmI paJcamI ke dina vedI meM baiThI huI kuvalayamAlA kA pANigrahaNa krnaa|" kumAra ne kahA-"ApakI jaisI tRtIya prastAva
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ [172] kuvalayamAlA-kathA AjJA ho vaha mujhe svIkAra hai|" pANigrahaNa kA saMvAda suna kuvalayamAlA kA mukhakamala atyanta praphullita ho gyaa| vaha harSa ke kAraNa aura bhI kAnti vAlI ho gii| usake saba zarIra meM romAJca ho aayaa| usakA cirakAla kA cintita manoratha saphala ho gyaa| vaha atyanta harSita hone ke kAraNa zarIra meM, ghara meM aura tIna loka meM nahIM samAtI thii| vivAha dina nikaTa A gyaa| rAjA ke AdamI bhojana sAmagrI ke lie dhAnya lAne lge| bhA~ti-bhA~ti ke pakvAnna taiyAra hone lge| jagaha-jagaha maNDapa aura mar3avA aura vivAha vedI taiyAra hone lgii| rAjA ne dUtoM ke hAtha sarva svajana tathA anyAnya rAjAoM ko kuGkama-patrikAe~ bhejiiN| bhAI bandoM ko nimantrita kiyA, mahaloM ko sjvaayaa| itane meM vivAha kA dina A gayA, AbhUSaNa banavAye tathA nagarI ko cAroM ora se khUba sjaayaa| isa prakAra sabhI loga vivAha kI dhUma-dhAma meM laga gye| itane vivAha kA dina mAno nidhi prApta karane kA dina aayaa| usa dina vRddha striyoM ne binA bIMdhe hue AyA motiyoM kA sundara svastika banA kara, usake Upara bAjauTha bichAkara kumAra ko pUrva kI ora mu~ha karake biThalAyA aura maGgala snAna kraayaa| phira kumAra ne zarIra para vilepana karake kore svaccha sadRza (donoM chora vAle) vastra pahane, mastaka meM siddhArtha gorocana kA tilaka lagAyA, sugandhI phUloM kI mAlA gale meM pahanI aura dAhine hAtha se mAGgalika maura baaNdhaa| kumAra isa prakAra taiyAra hokara praur3ha janoM ke sAtha jayakuJjara hAthI para ArUDha huaa| usake pIche mahendrakumAra tathA anya rAjapuruSa cle| Age bar3hane para bandI janoM ke dvArA stuti kiye jAne vAle kumAra ke guNa samUha se tathA mRdaGga, zaGkha, paNava, veNu aura vINA ke pracura zabdoM se dizA-maNDala gUMja utthaa| usa samaya kumAra ke mastaka para sapheda chatra zobhAyamAna thA aura vezyAoM kA nRtya ho rahA thaa| isa prakAra kumAra ne zIghra hI Akara vivAha maNDapa ko alaMkRta kiyaa| jaba lagna kA muhUrta AyA to sapheda vastra aura mAGgalika AbhUSaNoM se bhUSitA kuvalayamAlA kA hAtha brAhmaNoM ne kumAra ke hAtha meM diyaa| kumAra ne use grahaNa kiyaa| usa samaya saubhAgyavatI striyA~ gIta gAne lagIM, bAje bajane lage, unake zabda dizAoM meM phaila gye| zaGkhoM kI dhvani huI, jhAlara bajane lage, brAhmaNa veda-pATha bolane lge| phira cAra maGgaloM kI pravRtti huii| isa bhA~ti pANigrahaNa mahotsava samApta huA to dampatI ne guru-janoM ko namaskAra kiyA aura dUsarI saba rItiyA~ pUrNa kii| isake anantara gaGgA kinAre ke retIle pradeza meM rAjahaMsa ke jor3e ke samAna, yaha dampatI vividha tRtIya prastAva
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [173] prakAra ke ratna aura vidruma maNiyoM se banI huI zayyA para mAGgalika kriyAe~ karake baitthaa| yaha dekhakara Asa-pAsa ke loga tathA sakhI-jana vahA~ se dhIre-dhIre khisaka gye| zayana para rahe hue kumAra ko vaha rAtri eka kSaNa ke samAna bIta gii| prabhAta huA to bAjoM ke zabda se kumAra jAga uThA aura usane devAdhideva ko namaskAra karake nityakarma kiyaa| isa prakAra dina bitAte hue kumAra ne eka dina apane himAlaya jaise mahala para car3hakara nagarI se dakSiNa kI ora ke prakAra ke pAsa kA samudra dekhaa| kSaNabhara dekhakara usane usakA varNana kiyA aura mAtrAcyuta, akSaracyuta binducyuta prazrottara aura guptakriyA-padavAle kAvyoM se tathA kathA sambandhI vinoda se kuvalayamAlA ke sAtha Ananda karane lgaa| eka bAra kuvalayamAlA ne kahA-"deva! tumane merA hAla kaise jAnA?" kumAra ne ayodhyAnagarI se azva-haraNa se lekara, muni dvArA batalAyA huA caNDasoma mAnabhaTa, mAyAditya lobhadeva aura mohadatta kA pUrva bhava , tathA anta meM gAthA kI pUrti se vivAha hogA, yaha saba vRttAnta kaha sunaayaa| kumAra ne phira kahA-" priye! isa loka sambandhI sukha rUpI vRkSa ke lie mUla ke samAna vivAha karma to ho cukA para aba paraloka meM sukha dene vAle samyaktva ko aGgIkAra karo kyoMki manuSyoM ne jisakA Azraya le rakkhA hai vaha cintAmaNi ratna cintita padArtha ko hI detA hai parantu samyaktva ratna acintita padArtha ko bhI detA hai| jaba taka hRdaya rUpI AkAza meM samyaktva rUpI sUrya kA udaya nahIM hotA, tabhI taka tamastoma (andhakAra-ajJAna) phailA rahatA hai| jisake samyaktva rUpI locana haiM, vaha kadAcit dRSTirahita ho to bhI dRSTi vAlA hI hai aura jisake locana kAnoM taka lambe hoM para samyaktva na ho to vaha andhA hI hai| priye! yadi tumhAre citta meM pUrva-bhava kA smaraNa hotA ho to mokSa-sukha kA dAtA jinezvara bhagavAn kA vacana avazya aGgIkAra kro|" ___kumAra ke yaha vacana sunakara kuvalayamAlA bolI-"nAtha! tumane mere pUrva janma kA sArA vRttAnta sunAkara mujhe samyaktva kA bhAjana banAyA hai, ataH tumhI mere lie zaraNa ho aura tumhIM mere guru ho|" // iti tRtIyaH prstaavH|| ++++ tRtIya prastAva
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha prastAva isake pazcAt dvArapAla ke dvArA nivedita kie hue zrI dRDhavarmA nRpati ke lekha vAhaka ne praveza karake kumAra ko praNAma karake aura lekha ko arpita karake kahA-"deva! zrI pitRcaraNa Apako bulA rahe haiN|" taba kumAra ne prathama lekha ko praNAma kara aura kholakara vAcana kiyA 'svasti, ayodhyApurI se mahArAjAdhirAja zrI dRDhavarmA deva vijayapurI meM mahendra sahita dIrghAyu putra kuvalaya kumAra ko saprema pragADha AliGgita karake Adeza dete haiM ki yahA~ tumhAre duHsaha viraha se jaise mujhe jala se bAhara pheMke hue matsya ke samAna kSaNamAtra bhI sukha kA avakAza nahIM hai, vaise tumhArI mAtA aura purIjana ko| ataH tumako satvara Akara apane darzana-jala se jala-secana se pAdapa ke tulya viyoga se pratapta mujha ko sIMcanA caahie|' kumAra ne kahA-"priye! hamako yaha pitAjI kA Adeza hai, to kyA karanA cAhiye?" usane kahA-"jo Apako rucikara ho vaha karanA hI caahiye|" taba kumAra ne uThakara mahendra ke sAtha zrI-vijayasena ko isa prakAra vijJApita kiyA-"he deva! mujhe Aye hue bahuta dina ho gaye aura mAtA-pitA utkaNThita haiM, ataH kRpA karake mujha ko bheja diijiye|" tadanantara nRpati ke dvArA visaSTa jyotiSI ke kathita muhUrta meM mAGgalya vidhAna kiye hue nAsikA se niHsRta svara ke AdhAra para Age paira rakkhe hue jina ko namaskAra kiye hue jayakuJjara gaja para ArUDha hokara aneka sevaka logoM se ghire hue mahendra ke sAtha pramuditamanA kumAra ne purI se nikalakara bAharI bhUmi para prasthAnocita maGgala vidhi sampanna kii| isake pazcAt tattvAlokana meM dhI ko baddha kI huI harSa aura viSAda se pUrNa locanoM vAlI usa nRpati-putrI ne mAtA ko namaskAra karake kahA ki "he mAtA caturtha prastAva
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [175] jI! deha ke sAtha deha kI chAyA ke tulya maiM bhI pati ke sAtha jaauuNgii| Apake caraNoM kI sevA kA viyoga to suduHsaha hai|| 1 / / he mAtAjI! mere dvArA lagAyI huI latAyeM jala secana ke binA usI prakAra pIlI par3a jAeMgI jisa prakAra paradeza meM gaye hue patiyoM ke viyoga meM unakI patniyA~ / / 2 / / he mAtAjI! mere viyoga meM zikhAyukta yaha zikhA mayUra tAla ke sAtha kisake dvArA nacAyA jAegA? / / 4 / / " taba jananI ke kahA-"he putrI! apane citta meM kyoM kheda dhAraNa karatI hai? tU to narezvara kI sutA hai, dRDhavarma kI priya sutA hai|| 5 / / to putrI! kheda mata kr| harSa ke sthAna para isake liye kauna sA kSaNa hai? gaGgAjI meM snAna kA avasara milane para kauna kIcar3a meM DubakI lagAtA hai?|| 6 / / " isa prakAra kaha kara tanayA ko apanI goda meM lekara azrupUrNa netroM vAlI jananI ne mastaka cUma kara isa prakAra zikSA dii|| 7 / / "he putrI! yadi tU apanI guNazreNi cAhatI hai to pati ke ghara pahu~cI huI sadA binA saMzaya ke priya hI bolnaa|| 8 / / sAsa Adi pUjanIya janoM ke prati gaurava bhAva banAye rakhanA, sapatnI janoM meM bhI unake sadA anukUla bane rhnaa|| 1 / / unakI santAnoM ko apanI santAnoM ke sadRza dekhanA, AzritoM para kRpA karanA aura garva mata krnaa|| 10 / / pati ke bhojana karane para bhojana aura zayana karane para zayana krnaa| netra nIce karake rakhanA aura sAr3I se mukha ko DhakI huI rhnaa|| 11 / / pati ke duHkhI hone para duHkhI aura sukhI hone para sukhI honaa| kopavatI bhI tU kabhI kopa mata krnaa|| 12 / / kabhI bhI tU pati ke caraNa kamaloM ke darzana karanA mata chodd'naa| yaha sabhI satiyoM ke lie adbhuta mArga hai|| 13 / / " yaha zikSA mastaka para dhAraNa kara, mAtA-pitA ko praNAma kara parijanoM se pUchakara kuvalayamAlA vahA~ se kumAra ke pAsa A gii| tadanantara dUsare dina kuvalayamAlA ke sAtha prasthAna kiye hue anukUla pavana vAle vAmabhAga meM khara kA svara hue savyabhAga meM eka varNa vAle zunaka ko uttIrNa kiye hue aura sarvatra cAruvacana kA uccAraNa kiye hue kumAra ne cintana kiyA-'he bhagavatI pravacana devatA! yadi maiM pitAjI ko nIroga dekha lU~, rAjya ko prApta kara lU~ aura samyaktva parivRddha ho jAya to kuvalayamAlA ke sAtha pravajyA grahaNa kara lU~gA, to divyajJAna se jAna kara vaisA uttama zakuna de jisase mujhe zAnti ho|' jyoM hI usane cintana kiyA tyoMhI usake sAmane maNi aura suvarNa se nirmita aura laTakate hue motiyoM vAlA eka chatra kisI caturtha prastAva
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ [176] kuvalayamAlA-kathA ne lAkara nivedana kiyA-"he deva! ina bhUpati ke jayantI- purI ke pati jayantanAmaka jyeSTha bhrAtA haiN| unhoMne Apake liye devatA se adhiSThita yaha chatraratna preSita kiyA hai|" kumAra ne vicAra kiyA-'aho! pravacanadevI kA prabhAva, jisase prathama hI yaha pradhAna zakuna huA hai|' yaha dhyAna kara aura use svIkAra kara rAjA aura purIjanoM se anugata huA aura eka bar3I senA se ghirA huA kucha bhUmi para Age gayA kumAra bolA-"mahArAja! Apa lauTakara dhavalagRha ko alaMkRta kiijiye| he paurajanoM! Apa bhI lauTa jAo, kAraNa ki vijayApurI dUra ho rahI hai|" taba una sabhI ke lauTa jAne para parivAra sahita jAtA huA kumAra kucha hI prayANakoM se sahya zaila ke pAsa pahu~ca gyaa| isa bIca meM yahA~ Akara kisI ne nivedana kiyA-"he nAtha! yahA~ sarovara ke tIra para sthita devAlaya meM eka mahAmuni haiN|" yaha sunakara kuvalayamAlA ke sAtha vahA~ jAkara aura muni ko namana kara kumAra ne savinaya kahA-"he bhagavan! Apa nava vrata ko svIkAra kiye hue se ho yaha maiM samajhatA hU~, isameM kyA kAraNa hai?" taba munizreSTha ne batAnA Arambha kiyA "lATadeza meM pArApurI meM prAjyatapasthAmA siMha nAmaka eka narezvara haiN| unakA putra bhAnu nAmaka hai| citrakarma kA premI vaha krIr3ana kautukI maiM eka dina usa purI se bAhara udyAna bhUmi meM AyA aura vahA~ vicaraNa karate hue maiMne eka kalAcArya ko dekhaa| unhoMne kahA-"kumAra! mere likhe hue isa citrapaTa ko dekhakara batAo ki yaha ramaNIya hai yA nahIM?" taba usake avalokana se maiMne cintana kiyA 'pRthvI para vaha kucha bhI nahIM hai jo isameM nahIM likhA huA hai, isa prakAra vismitamanA mujhako dekhakara unhoMne kahA"isameM maiMne sampUrNa saMsAra ke vismRta svarUpa ko citrita kiyA hai, manuSyajanma meM, tiryag janma, meM naraka, meM svarga meM jisa-jisa vividha duHkha-sukha kA anubhava kiyA- vaha saba isameM hai, isameM mokSa bhI hai jisameM na jarA hotI hai. na mRtyu hotI hai, na vyAdhi hotI hai aura na aadhi|" isa prakAra he kumAra! unake dvArA batAye jAne para aura usa prakAra ke saMsAra-cakra ke citrapaTa ke pratyakSa kara lene para maiMne cintana kiyA- aho! saMsAra meM nivAsa kaSTakAraka hai| mokSamArga durgama hai| prANI atyanta du:khI haiN| karmagati viSama hai| mUDha vyakti sneha kI zRGkhalA se jora se jakar3A huA hai| kAyA apavitratAmaya hai| viSayoM kA sukha viSa hai| sAkSAt hI yaha jIva mahAsAgara meM nimagna hai|' aisA cintana caturtha prastAva
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [177] karate hue maiMne kahA-"aho! Apane yadi yaha citrapaTa likhA hai to Apa manuSya nahIM ho| isa divyacitrapaTa ke misa se koI dUsarA hI kAraNa socane vAle Apa devaloka se Aye hue deva haiN|" yaha kahate hue maiMne unake pAsa dUsarA citrapaTa dekhakara kahA-"aho upAdhyAya jI! yaha citrapaTa to usa saMsAracakra se bhinna hai, to isakA bhI mujhe pratyakSIkaraNa kraao|" yaha sunakara kalAcAryajI ne kahA-"kumAra! mere hI dvArA likhe gaye ina donoM vaNijoM ke bhinna svarUpavAle carita ko Apa dekho| yaha campApurI likhI gayI hai| yahA~ ye mahArAja citraratha haiM aura yaha dhanamitra nAmaka vaNik hai| unakI bhAryA devI hai| unake do putra haiM dhanamitra aura kulmitr| inake janma ke pazcAt tabhI pitA mRtyu ko prApta ho gye| sArA hI dhana samApta ho gyaa| taba mAtA ke dvArA kaSTa se bar3e kiye gaye ye donoM yauvana ko prApta hue| mAtA ne kahA-"tuma donoM vyavasAya kro|" tatpazcAt unhoMne vANijya, kRSi, dUsaroM ke ghara para karmacArI kA kArya, pratyeka ghara para prArthanA (bhikSA), sAgara pAra karanA, parvata para ArohaNa, nirantara khAna khodanA, dhAtuvAda, dyUtakrIDA, svAmisevApravartana, vivarayakSiNI- sAdhanA, guru se batAyI gayI mantrasAdhanA-ityAdi prakAra se dhanopArjana ke lie kaSTa sahe, kintu eka kaur3I kI bhI utpatti nahIM huii| taba atyanta duHkhI hue unhoMne saGkalpa kiyA, 'dhikkAra hai, dhikkAra hai hamAre jIvana ko| jo koI bhI upAya prArambha kiyA jAtA hai, vaha sArA hI pUrvakRta duSkRtyoM ke vaza bAlukA se piNDa banAne ke samAna, khalaprIti ke tulya, aJjali meM gRhIta jala kI taraha, vAyu se prerita meghamAlA ke sadRza vilIna ho jAtA hai| to sarvathA duHkhasamUha ke mandira isa jIvana ko dhAraNa karanA vyartha hai, to kisI U~ce parvata ke zikhara para car3hakara apane Apako girA dete haiM, yaha vicAra kara ve donoM usa zikhara para car3hakara isa prakAra bole-'he parvata ! tumhAre zikhara se patana ke sAhasa se hama donoM agrima janma meM daridratA ke duHkha ke bhAjana na baneM yaha kaha kara ve donoM jyoM hI apane Apako chor3ane lage tyoM hI una donoM ko 'sAhasa mata karo, sAhasa mata karo yaha dhvani kAnoM meM pdd'ii| use sunakara sabhI dizAoM meM dekhate hue ve donoM eka sAdhu ko kAyotsarga ke liye sthita dekhakara bhakti se praNAma karake bole-"he paramezvara! munIzvara! Apane hama donoM ko marane se kaise manA kara diyA?" taba muni ne bhI kahA - "tumako caturtha prastAva
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ [178] kuvalayamAlA-kathA vairAgya hone kA kyA kAraNa hai?" ve donoM bole-"bhagavan! hama donoM ke vairAgya kA kAraNa daridratA hI hai, anya nahIM hai|" sAdhu ne bhI kahA-"are vaNijoM! Apa donoM nirveda kara ke prANa tyAga mata kro| ve bole-"he yatIzvara! batAo, dUsare janma meM bhI hamako daridratA kaise nahIM hogI?" bhagavAn ne kahA-"yadi Apa donoM dIkSA aGgIkAra karake tapasyA karo to phira isa prakAra duHkha ke bhAjana nahIM bnoge|" ve bole- "aisI kRpA kI jaay|" taba usa muni ne jaina vidhi se he kumAra! unako pravajyA de dii| pravrajita bane hue ina donoM ko hI maiMne citrapaTa meM likhA hai| taba ve donoM duSkara tapasyA karake samAdhi se marakara devaloka ko prApta hue| una donoM meM phira eka Ayu ke kSINa ho jAne para svarga se cyuta hokara pArApurI siMha bhUpati kA putra bhAnu nAmaka huA aura vaha isa udyAna meM tuma ho, phira jo dUsarA vaNik hai vaha maiM huuN| yaha citrapaTa likhakara Apa donoM ko bodha karAne ke liye maiM yahA~ AyA huuN| to he bhAnukumAra! jAgo, moha mata karo, yaha bhavasAgara bhISaNa hai, lakSmI caJcala hai, vipattiyA~ hAtha meM par3I haiM, daridratA duHsaha hai|" yaha sunakara UhApoha karatA huA bhAnukumAra sahasA hI mUrcchita ho gyaa| usako jAtismRti ho aayii| parijanoM ne aura sAthiyoM ne zItala jala, kadalIdala kI havA Adi se usako samAzvAsita kiyaa| taba svasthacitta vAle bhAnu ne anubhUta kiye gaye pUrvavRtta ko dekha kara kahA- "he nAtha! Apa sarvadA mere guru haiM, Apa hI mere zaraNa haiM- jinhoMne mujhe abhI jainamArga meM prema se pravRtta kara diyA hai|" isa prakAra kahatA huA jyoM hI maiM unake caraNoM kI zuzrUSA meM eka kSaNa tatpara huA tyoM hI upAdhyAya ne patAkAmAlA se suzobhita vividha mitroM dvArA ratnoM se nirmita vimAna meM maNiyoM se jaTita kuNDaloM kI aura gale meM laTake hAra evam uttama deha kI dIpti se dazoM dizAoM ko prakAzita karate hue, sundara mukuTa se virAjamAna aura vimAna meM baiThe hue apane Apako prakaTa karake kahA"bhAnukumAra! dekha liyA tumane isa saMsAra mahIcakra ke vistAra ko|" taba usako dekhane se paidA hue vairAgya vAlA aura pUrvajanma kA smaraNa kiyA huA tatkSaNa hI maiM AbharaNoM kA tyAga kara svayaM hI mastaka para paJcamaSTi parimita kezaluJcana kiyA huA una deva se diye gaye rajoharaNa, picchI aura mukhavastrikApratigrahAdi vastuoM ko grahaNa kiyA huA udyAna se nikala gyaa| caturtha prastAva
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [179] tadanantara hAhAkAra karatA huA vayaskavarga aura parijanavarga siMhanareza ke samIpa aayaa| una deva ne usa pradeza se lAkara mujhe isa nirjanavana meM chor3a diyA hai| aba phira kisI AcArya ko DhU~Dha rahA hU~ jisake pAsa rahakara tapasyA kruuN|" yaha suna kara kumAra ne kahA- "aho, yaha vRttAnta to mahAn vismayakArI hai|" taba mahendra ne samyaktva grahaNa kiyaa| kumAra bhI mahendra aura kuvalayamAlA ke sAtha AvAsasthala para Akara kRtakRtya banA huA rAtri meM so gyaa| vahA~ se phira nirmala gaganAGgana meM tArAgaNa ke tirohita ho jAne para sUryodaya ho jAne para prasthAna kiye hue kumAra ne vindhyAcala ke nikaTa Akara vAsa kiyaa| vahA~ vaha kumAra dina aura rAtri kA kRtya sampanna kiyA huA hokara kuvalayamAlA ke sAtha palaGga para so gyaa| __ taba ardharAtri meM jyoM hI jagA tyoM hI vindhyAcala kI guphA ke bhItara jalatI huI agni ko dekha kara nAnA zaGkAoM se vyAkula hogayA-'are, yaha kyA, kyA yaha davAgni hai athavA anya kuch| yahA~ pAsa meM ghUmate hue kucha puruSa dikhAyI dete haiM kyA ye rAkSasa haiM yA pizAca?' to Age hokara dekhatA hU~ ki yaha kyA jalatA hai aura ye puruSa kauna haiM?' dera taka yaha vicAra kara cupacApa paira rakhatA huA kumAra uTha khar3A huA aura palaMga para soyI huI kuvalayamAlA ko chor3a kara khaDga liyA huA aura kaTi para talavAra bA~dhA huA paharedAroM ko vaJcita karake jAne ko pravRtta huaa| phira usane agni ke nikaTa dhAtuvAda kI bAta karate hue puruSoM ko dekhakara socA ki ye puruSa to dhAtuvAdI haiM, inake sAmane maiM apane Apako prakaTa karU~ yA nahIM? sambhavataH kAtara hRdaya vAle ye becAre mujhe divya samajhakara bhayabhIta bane hue naSTa ho jAyeMge yA vipatti meM par3a jAyeMge, to maiM yahA~ hI sthita huA inakI bAteM sunuuNgaa|' taba udhara vahA~ unhoMne bhI kahA-'Aja samasta kalka vighaTita ho gayA hai, to aba kyA karanA cAhiye? aba anya kyA karanA hai' aisA kahate hue cala diye| kumAra ne sambodhana kiyA "he he narendroM! kyoM jA rahe ho? unhoMne kahA "Apake bhaya se|" kumAra ne kahA- "Apako bhaya kaise? maiM bhI Apake madhya narendra hU~, to sArI bAta btaao|" taba unhoMne kahA-'dina-rAta hamane suvarNa kI bhrAnti meM AdhmAna kiyA, para sArA hI bhasma ho gyaa|' taba sAhasa kA sahArA lekara devaguru ke caraNoM kA antaH karaNa se smaraNa kie hue kumAra ne unake sAmane usI auSadha caturtha prastAva
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ [180] kuvalayamAlA-kathA ke yoga se suvarNa nirmita kara diyaa| pramudita hue una sabhI ne nivedana kiyA"deva! Aja se Apa hI hamAre guru haiN| hama to Apake ziSya hI haiM, ataH vidyAdAna kI kRpA kiijiye|" unakI kI gayI bhakti se santuSTa citta vAle kumAra ne unako yoniprAbhRtagrantha ke kaI prayoga btaaye| kumAra ne kahA "maiM jAtA hU~, ApakA maGgala ho| jaba kabhI tuma ayodhyA meM kuvalayacandra bhUpati ko suno, taba satvara hI cale aanaa|' isa prakAra kahatA huA kumAra kaTaka-sanniveza meM jagI huI kumAra ke darzana nahIM hone se mahAn duHkha ko dhAraNa karatI kuvalayamAlA ke sAmane pahu~ca hI gyaa| taba pramudita huI usane kahA-"he deva! Apa kahA~ gaye the?" taba kumAra ne use dhAtu-vAdiyoM kA sArA vRttAnta kaha diyaa| taba ni:zvAsa ke zabda se paTu paTaha kI dhvani maGgalapAThakoM dvArA paThita stotra Adi ko vigata hone vAlI rAtri kI sUcaka mAnakara kumAra ne kahA"he priye! rAtri prabhAtaprAya hai| nizApati candramA bhI kSINa kiraNa vAlA ho gayA hai aura kukkuTa maNDalI bhI manda manda rava kara rahI hai| isa samaya deva-gurubAndhava nimitta kArya kiye jAte haiM?" yaha kahatA huA nirmala jala se dhoye hue mukha kamala vAle kumAra ne zrIyuta gRhacaitya meM praveza karake devAdhideva kI isa prakAra stuti prArambha kI dharma bodha karAne vAle jinendroM kA suprabhAta ho aura karma samUha rUpI meghoM kA ghAta karane vAle siddhoM kA suprabhAta ho|| 17 / / dharma kI vyAkhyA karane vAle guruoM kA suprabhAta aura phira jina ke prati stuti pradarzita karane vAloM kA suprabhAta ho|| 18 / / sabhI sAdhuoM kA sAdhu-sammata suprabhAta ho aura punaH unakA suprabhAta ho jinake hRdaya meM jinottama virAjate haiN|| 19 / / isa prakAra kI stuti karake sukhAsana para ArUDha huI kuvalayamAlA ke sAtha uttara gaja para ArUDha hue kumAra ne vividha azvoM ke khuroM se vidIrNa kI gayI mahI se ur3atI huI bahuta sArI dhUli ke kaNoM se sakala digmaNDaloM ke mukhoM ke ruka jAne se sUrya ke prakAzita na hone para durdina ho jAne kI zaGkA se saharSa mayUroM ke nRtyoM se suzobhita vanAntara meM saMcalana kiyaa| nirantara prayANa karate hue kumAra ne ayodhyApurI ke parisara ko alaGkRta kiyaa| usako AyA huA sunakara tAtkAlika adhika pramoda ke vaza utpanna romAJcoM se kavacita huA caturtha prastAva
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [181] narapati parijanoM aura anta:pura ke sahita kumAra ke sammukha aayaa| taba svadarzana mAtra se hI usa kumAra ko dRDhavarma mahIpati ne kamalAkara ko kamalabandhu sUrya ke sadRza, kairavasamUha ko kairavabandhu candramA ke samAna, ghanasuhRd vRnda ko ghanAghana ke tulya aura kokilasamUha ko vasanta ke sadRza atyanta pramudita mana vAlA banA diyaa| taba donoM hI sneha ke vazIbhUta hue mAnasa vAle aura azrupUrNa locanoM vAle ho gye| taba atyanta vinayazAlI kumAra ne mAtA-pitA ke donoM caraNoM ko advandva bhakti se praNAma kiyaa| unhoMne kahA-"vatsa! tuma bahuta hI kaThora hRdaya vAle bana gye| hama donoM phira tumhAre snehAdhikya se prasRta duHsaha virahAgni se pratapta du:khI bane hue sajIva bhI apane Apako mRtatulya hI mAnate hue rhe| to vatsa, tuma hamAre jIvana se ciraJjIva rho| taba tuma azva se apahRta kiye gaye kahA~ cale gaye aura kahA~ rahe? yaha saba bhI svarUpa btaao|" yaha sunakara kumAra ne jahA~-jahA~ bhramaNa kiyA, jo-jo dekhA aura anubhUta kiyA vaha sabhI batA diyaa| idhara madhyAhna ke avasara para mAgadha dvArA nivedana kiye jAne para vahIM snAna aura bhojana kiye hue dRDhavarma aura kuvalayacandra sukha se kSaNa bhara baiThe rhe| taba dRDhavarmaputra kumAra jyotiSI dvArA batAye gaye zubha muhUrta meM agragAmI hAthI kI pITha para baiThe hue bhUmipati ke pIche pIche calatA huA durvAra gaja aura azvoM se vairiyoM kA vAraNa karane vAle manorama rathasamUhoM aura yoddhAoM ke sAtha bajAe jAte hue vAdyavRndoM kI dhvani se gagana ko guJjAyamAna karatA huA, Age kiye jAte hue maGgalAcAra ko grahaNa karatA huA, donoM ora se bandIjanoM kI maNDalI dvArA kI jAtI huI stuti ko sunatA huA, pada-para dIna yAcakoM ko dAna karatA huA, jayakuJjara para ArUDha huA, banAye hue motiyoM kI zobhA se prakAzita hue maJcoM ko dekhatA huA, vRddhAGganAoM se AziSoM aura akSata akSatoM ko grahaNa karatA huA sAtabhUmi vAle vizAla mahala meM phuNcaa|| 20-25 / / usI muhUrta meM zrIdRr3havarma ne suvarNa ke Asana para baiThA kara jaya jaya zabda se vyomamaNDala ko guJjAyamAna ke samaya uttama tIrthoM se lAye gaye jala se bhare hue suvarNa nirmita kalazoM se saba ke sAmane kumAra kA yuvarAja ke pada para abhiSeka kara diyaa| taba kumAra ko rAjaloka ne namaskAra kiyaa| rAjA ne kahA "vatsa caturtha prastAva
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ [182] kuvalayamAlA-kathA kumAra! maiM puNyavAn hU~ jisakA tumhAre jaisA putra hai| Aja hI cirasaJcita manoratharUpI ratha pramANakoTi para ArUDha huA hai| Aja se tuma hI rAjyabhAra ke vAhaka ho|" taba atyanta prIti ke sAtha romAJcita rAjA ne rAjyapradhAna ke sammukha putra ko zikSA dii|| 26 / / apane guNoM se rAjyabhAra ke zreSTha vAhaka tumhAre hone para bhI he vatsa! Aja bhI maiM paraloka nahIM sAdha rahA hU~ usase mujhe lajjA hai| yauvana prApta tumhAre dvArA pRthvI kI rakSA kiye jAne para he vatsa! Aja kSINa yauvana vAle mere dvArA vana meM jAnA ucita hai|| 28 / / parantu abhI karmaphala kA yoga jaba taka mere liye avaziSTa hai taba taka tuma mere rAjya kArya meM sahakArI bnnaa|| 29 / / kumAra ne bhI caraNoM meM praNAma kara kahA-"jo kucha pUjya pitAjI svayaM Adeza dete haiM, use mujhe avazya karanA hai|" taba kuvalayamAlA ke sAtha usako abhinandita kiyaa| tadanantara yuvarAjapada kA pAlana karatA huA kumAra guNoM se sabhI kA sammAnya hogyaa| aura bhI usake sasmita nirIkSaNoM AcaraNoM aura bhASaNoM se samasta hI rAjaloka sadA Ananda kI bhUmi ho gyaa|| 30 / / jisa prakAra jaladhara apanI akhaNDa jaladhArAoM se dharA ko tRpta kara detA hai, usI prakAra isa kumAra ne bhI artharAzi se prArthivRnda ko atyanta sArthaka kara diyaa|| 31 / / tatpazcAt sAnanda kucha samaya bItane para rAjA ne kahA-"he vatsa kuvalayacandra! yaha merA samaya dharmasAdhanA karane kA hai, to maiM ise karatA huuN|' kumAra bolA"mahArAja! Apane ThIka kahA, para eka punaH nivedana karatA hU~ ki dharma kulocita hI krnaa|" rAjA ne kahA-"dharmopAya to bahuta haiN| yaha kulocita kyA hai?" kumAra bolA-" jisako pUrvaja ikSvAkuvaMzajoM ne kiyA vahI ucita hai|' yaha sunakara dharma kI parIkSA ke liye devatAgRha meM kuladevatA zrI kI ArAdhanA kii| taba usa rAjA ke kusumAsana para baiThe hue ke chaH prahara bIta gye| isake anantara gaganatala meM vANI huI 'he nareza! yadi Apako dharmasAra se kArya hai to ikSvAkuvaMziyoM ke kuladharma ko grahaNa kara lo|' isa prakAra kahatI huI kuladevatA zrI pratyakSa hokara brAhmIlipi se yukta eka suvarNapaTTikA sauMpa kara caturtha prastAva
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [183] antardhAna ho gyii| yaha dekha kara pramudita nareza ne prAta:kAla kumAra ko bulAkara sArA hI rAtri kA vRttAnta batA diyaa| taba pitA kI AjJA se kumAra vahA~ lipi ko bA~cane meM pravRtta huA jJAna, darzana aura cAritra ye tIna mokSamArga ke uttama sAdhana aura kalyANa ke mArga haiN|| 32 / / jisameM hiMsA, asatya, steya nahIM hotA hai, brahma kA pAlana hotA hai, zarIradhAraNocita parigraha kiyA jAtA hai, rAtribhojana kA tyAga hotA hai|| 33 / / jahA~ samasta doSoM se vinirmukta mahAvratadhArI jinezvara deva dharmopadezaka guru hote haiN|| 34 / / aura pUrvApara se aviruddha zrI zivasaGgama karAne vAlA Agama hotA hai vahI mukti pradAtA dharma hai- isase viparIta to saMsAra meM bhramaNa kAraka hai|| 35 / / ___ isa prakAra dharma ke svarUpa ke bA~ce jAne para rAjA ne kahA-"aho! bhagavatI kuladevatA ne hameM anugRhIta kiyA hai| yaha phira jJAta nahIM hotA hai ki ve dharma puruSa kauna haiM jinakA yaha dharma hai|" kumAra bolA-"darzanoM ko bulAkara dharma kI pUcha kI jAtI hai, jisa kisI kA dharma isa lipi se mela khAtA hai vahI sAdha liyA jaay|" taba rAjA ne darzana pradhAna puruSoM ko AhUta karake aura yathAsthAna virAjamAna karake unase dharma puuchaa| sabhI ne apane AgamoM ke anusAra dharma kA svarUpa batA diyA, parantu usake citta meM vaha nahIM baitthaa| taba rAjA ne jaina-muniyoM se pUchA-"Apa apanA dharma nivedita kiijiye|' taba gurujI ne "jisa dharma ko kuladevatA ne batAyA hai vahI dharma dharmasAra hai" aisA nirUpita kiyaa| taba rAjA ne kumAra ko dekha kara kahA-"yaha ThIka hI hai mokSa ke mArga ko batAne meM smrth| sabhI dharmoM meM yahI mukhya hai| isI ko kuladevatA ne diyA hai| ikSvAkuoM kA yahI kuladharma hai|" kumAra ne nivedana kiyA-"jaba maiM azva para ArUDha huA taba isI dharma ke bodha ke liye deva dvArA maiM apahRta kiyA gayA thaa| maiMne araNya meM pUrvajanma meM mile devoM kA darzana kiyA- ve pUrvajanma meM bhI isI dharma kI ArAdhanA karake svarga meM gye| unhoMne bhI yaha dharma batA kara kuvalayamAlA ko bodha karAne hetu mujhe bhejA hai aura jisa zuka ne usa deza meM gaye hue hamArI pravRtti ko Apake sammukha nivedita kiyA usane bhI isI sArvajJa dharma ko dekhA hai| caturtha prastAva
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ [184] kuvalayamAlA-kathA rajoharaNa jisakA karakamala bana gayA- aise usa vigatAdara narezvara kI purandara mahendra bhI sAdara stuti karatA hai|| 36 / / svayaM svAmI jagannAtha kRpAlu pAthonAtha jinezvara ne sabhA meM isI dharma kA Adeza diyA thaa|| 37 / / isa dharma meM sthita sAdhuoM ko bhI maiMne dekhA hai jo kevala-jJAna utpanna karake mahodaya pada ko prApta hue|| 38 / / isa kAraNa he pitAjI! Apako nivedana kiyA jAtA hai ki jainadharma suzarma-dAyaka hai aura sabhI dharmoM meM yahI manorama hai|| 38 / / durvAravAraNoM se AkIrNa aura unnata turaGgamoM se yukta rAjya bhI bahuta ho kintu vaha jina kathita dharma to nahIM hai|| 40 / / to he deva! Apane yaha bhavatApahartA durlabha jinadharma prApta kiyA hai, ataH Apa nipuNatA se isakA pAlana kreN|" rAjA ne 'tathAstu' yaha svIkAra kara kahA-"aho, sacamuca hI yaha dharmamArga dularbha hai, hama pake kezoM vAle ho gaye, parantu dharmoM kA bheda hamane nahIM jaanaa| he tapodhanoM! hama AdaraNIya ApakA sthAna nahIM jaante|" gurujI bole-"rAjan! kusumagRha caitya meM hai|" rAjA ne kahA"Apa apane sthAna para padhAriye aura karma kIjiye, maiM prAtaH aauuNgaa|" isa prakAra kahatA huA kumAra aura mahendra ke sAtha rAjA uTha khar3A huA aura sAdhuoM ne bhI apane sthAna ko alaGkRta kara diyaa| taba dRDhavarmA ne avaziSTa bhAva svarUpa ko mAyA golaka kI bhA~ti, indrajAla ke samAna, darpaNa ke pratibimba ke tulya netra rogI dvArA rAtri meM varajor3I ko dekhane ke sadRza marumarIcikA ke samAna kI taraha, gandharvapura avalokana ke tulya avicArita saundarya ke sadRza akiJcitkara aura anupayogI vicAra kara utpanna vairAgyavAlA hokara kuvalayacandra ko saptAGga rAjya de diyA aura usako zikSA dI-'vatsa kuvalayacandra! yukta aura ayukta ko jAne hue sarvazAstra- samUha ko par3he hue tumako zikSA denA zveta ko zveta karane, pise hue ko pIsane aura alaGkRta ko alaGkRta karane ke jaisA hI hai parantu putraprIti mujhe mukharita kara rahI hai" striyA~ aura zrI duranta, duritopAya aura capala evam acapala hotI hai ataH tuma kahIM inake vazaMvada mata ho jaanaa|| 41 / / unnata pada prApta kara sadA kAryavettA tumako gurujanoM ko kabhI laghu nahIM dekhanA caahiye|| 42 / / kyoMki prajArUpI latAyeM nItirUpI jala se sIMcI huI phaladAyaka hotI haiN|| 43 / / antaraGga chaH caturtha prastAva
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA - kathA [185] zatruoM ko jItane ke liye zAstra meM aura bahiraGga zatruoM ko zAnta karane ke liye zastra meM tumako Adara karanA cAhie / / 44 / / vidyA se pavitra vRddha janoM kI sadA tumako ArAdhanA karanI cAhie, vyasanarUpI samudra meM DUbane vAloM ko tArane vAlI vRddhasevA hI hotI hai / / 45 / / nyAya aura gobhaktoM se puSTa kI gayI kAmadhenu rAjyazrI rAjAoM ke liye kAmarUpI dugdha kA paryApta mAtrA meM utpAdana karatI hai / / 46 / / " yaha zikSA dekara dInajanoM ko dAna diyA, svajanoM se sammAnita huA aura caityASTAhikA maha kiye hue rAjA ne putra dvArA banavAyI huI zivikA meM ArUDha hokara kusumagRha caitya jAkara unhIM gurujI ke nikaTa pravrajyA grahaNa karalI | usake Age karuNAvAn guru ne manuSyajanma para yuga-samilA aura paramANu ke dRSTAnta nirUpita kiye samasta dvIpa vAridhiyoM ke pare golAkAra meM banA huA svayaMbhUramaNa nAmaka eka mahodadhi hai / / 47 / / kisI deva ne prAcI dizA meM yuga aura pratIcI dizA meM samilA kI sthApanA kI / vaha samilA vahA~ atala sparzI jala meM gira gayI / / 48 / / usa apAra aura anivAra jala meM cAroM ora cala aura acala banI huI vaha samilA calAcala yoga se kisI bhI prakAra yoga nahIM prApta krtii|| 49 / / pracaNDa vAta se banI taraGgoM se prerita vaha kisI bhI prakAra yuga se yoga jaise nahIM prApta karatI vaise hI jantu bhI narajanma nahIM prApta kiyA karatA hai / / 50 / / ( yaha yugakapilA kA dRSTAnta hai ) kisI deva ne eka mahAn stambha ko cUrNita karake dRSTi nikSepa ke samAna baiThane ke lie usase zilAsana banAyA / / 51 / / usa cUrNa ko lekara zIghra surAcala para jAkara aura cUlikA pada sthApita karake eka nalikA apane hAtha meM lI / / 52 / / usase jora se phU~ka karake una sabhI aNuoM ko cAroM dizAoM meM girA diyaa|| 53 / / kalpAntakAla meM utpanna vAyu se Ahata hue ve sabhI aNu tatkSaNa usake dekhate-dekhate adRzya ho gaye / / 54 / / surAcala se bhraSTa hue una paramANuoM se vaha deva bhI pUrvavat unheM nahIM kara sakatA / / 55 / / usI prakAra duSkarmavazAt manuSya janma meM bhraSTa huA jantu punaH niStuSa manuSyajanma nahIM prApta karatA hai / / 56 / / caturtha prastAva
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ [186] kuvalayamAlA-kathA tadanantara do prakAra kI zikSA se vidvAn bane hue usa rAjarSi ne cArucAritra kA AcaraNa karate hue guru ke sAtha vihAra kiyaa| samasta rAjAoM ke mukuToM se ghise gaye caraNAravindoM vAle kuvalayacandra ke bhI samudraparyanta vipula pRthvI kA pAlana karate hue bahuta sAre varSa bIta gye| isa bIca meM padmakesara sura ne apane cyavana ke cihnoM ko jAnakara durmanA hokara cintana kiyaa| he jIva! tU kheda mata kara, hRdaya meM dInatA bhI dhAraNa mata kr| jaba taka Ayu upArjita kI hai tabhI taka upabhoga kiyA jAtA hai|| 57 / / 'taba isa samaya kAlocita kiyA jAya' yaha socakara ayodhyA meM Akara sura ne kuvalayacandra aura kuvalayamAlA ke sammukha kahA- "jaba taka amukamAsa aura amuka dina meM Apa donoM ke putra hoU~gA taba taka padmakesaranAma se aGkita ina kaTaka, kuNDala, hAra, arddhahAra Adi AbhUSaNoM ko svIkAra kro| phira buddhi kA vistAra hue mere zarIra para inako dhAraNa kara denA jisase ciraparicita isako dekhakara mujhako jAti smRti utpanna ho jaay|" yaha kahakara aura sauMpakara sura apane sthAna para A gyaa| taba kucha dinoM meM sura cyuta hokara kuvalayamAlA ke garbha meM putra ke rUpa meM utpanna huaa| taba usane bhI samaya para pavitra putra ko prasUta kiyaa| pitA ne pura ke madhya vardhApana mahotsava race jAne para bArahaveM dina muni dvArA pUrva meM kahA huA 'pRthvIsAra' yaha nAma kara diyaa| usa kumAra ne kalAkalApa aura yauvana svIkAra kiyaa| usake mAtA-pitA ne use ve AbhUSaNa sauMpa diye| unako dekhate hI pahale bhI kahIM dekhe gaye the isa prakAra kA UhApoha karate hue usako mUrchA ho gayI aura jAti smRti ho aayii| taba zItala jala se aura vAyu se Azvasita hue cetanA-prApta kiye hue usane dhyAna kiyA- 'aho! vahA~ una sukhoM kA anubhava kara punaH isa prakAra ke tuccha manuSya janma meM huoM ko jIva cAhatA hai, isa moha ko dhikkAra hai aura dhikkAra hai saMsAra meM nivAsa karane ko jahA~ vyakti nirantara Adhi-vyAdhiyoM se vyathita rahatA hai to maiM sAMsArika duHkha paramparA ko parAbhUta karane vAlI pravajyA grahaNa karake apane Apako saadhuuNgaa|' isa prakAra cintana karate hue usako vayasyoM ne kahA"svastha zarIra vAle tumako yaha kyA ho gayA?" vaha bolA "mujhe ajIrNa vikAra se yaha bhUmi utpanna ho gayI thii|" usane punaH AtmasvabhAva nahIM btaayaa| caturtha prastAva
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [187] isa prakAra bahuta dina bIta jAne para kuvalayacandra ne kahA "kumAra! rAjyagrahaNa karo, maiM pravajyA grahaNa kruuNgaa|" kumAra bolA-"mahArAja! Apa rAjya kA pAlana kIjiye, maiM punaH dIkSA svIkAra kruuNgaa|" rAjA ne Adeza diyA-'Aja bhI tuma bacce ho, rAjyasukha kA anubhava karo, bhogoM ko bhoge hue hama dIkSA grahaNa kreNge|" isa prakAra kumAra ko samajhAkara kAma- bhogoM se nirviNNa huA, pravajyAgrahaNa kA mana kiyA huA rAjA kisI guru ke Agamana kI abhilASA karatA rhaa| dUsare dina mahAdAna kiye hue, azeSa parijanoM se sammAnita hue athavA azeSa parijanoM ko sammAnita kiye hue bhUpati ne kuvalayamAlA ke sAtha dhArmika bAteM karate hue rAtri ke pichale prahara meM prathama hI jage hue ne cintana kiyA durlabha manuSyajanma prApta kara vicAra-caturoM ko dakSiNAvartta zaGkha ke samAna heya aura upAdeyoM ke hetu kA cintana karanA caahie|| 58 / / manuSya honA atizreSTha hai vizeSa karake uttama kula meM janma lenA aura punaH kRpAmaya jaina dharmatInoM durlabha haiN|| 59 / / ve puNyazAlI haiM jinhoMne bhavasAgara ko uttIrNa kara liyA aura saMgama parityAga se nigamamArga ke gAmI bana gye|| 60 / / ve hI kRtI aura bhuvanazrI ko viziSTa bar3hAne vAle hue jinhoMne jinendramuni kathita sarvavirati ko alaGkRta kara diyaa|| 61 / / ve kSetra dhanya haiM jahA~ vibhramatyAgI muktAhAra aura zubhAzaya jaina munIzvara bhramaNa kiyA karate haiN|| 62 / / mujhe pramudita karane vAlI vaha puNyatithi kauna hogI aura vaha puNyavAra bhI kauna hogA evaM vaha muhUrta kyA hogaa|| 63 / / jisameM pavitra cAritra rUpI sUrya kI prabhA ke udaya se merA manarUpI kamala vikAsa ko prApta hogaa|| 64 / / dIkSA zikSA rUpI zilA para jisa pradhAna dhAnya se maiM kuvAsa malina apane manarUpI vAsa (vastra)ko kaba kSAlita kruuNgaa|| 65 / / isa prakAra cintana karate hue rAjA ke nimitta prabhAtakAlIna maGgala kA pATha karane vAle ne paDhA --"andhakArarUpI senA ko mAre hue, nakSatra rUpI yoddhAoM ke samUha ko girAye hue pratApI zUra vIra pRthvIpati udita ho rahe haiN|| 66 / / yaha sunakara rAjA ne vicAra kiyA 'aho, putra ke rAjya ke lie yaha sundara upazruti hai| caturtha prastAva
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ [188] kuvalayamAlA-kathA he lokanirmukta Apako namana hai| he dveSavarjita Apako namana hai| he jitamohendra Apako namana hai| he jJAnabhAskara Apako namana hai|| 67 / / aisA kahatA huA bhUpati zayanIya palaGga se uTha khar3A huaa| taba jinendroM ko namana ho isa taraha bolatI huI baDabaDAhaTa ke sAtha gaGgA taTa ke tulya zaiyyA se uThakara kuvalayamAlA ne pati se kahA-"itanI dera taka bhUpatijI ne kyA cintana kiyA?" rAjA bolA-"pRthvIsAra kumAra ko rAjya para niviSTa karake pravajyA grahaNa se apane Apako saadhuuNgaa|" usane kahA- "jaba vijayapurI meM hama donoM nikale the taba priya Apane pravacana devatA ko nivedana kiyA thA ki "he bhagavatI! yadi maiM jIte hue pitAjI ko dekha lU~ aura rAjyAbhiSeka ko prApta kara lU~ to bAda meM putra ko rAjya para niviSTa karake vrata grahaNa kara lU~gA to devi! Apa uttama zakuna karo" aisA kahane para Apako kisI vyakti ne chatra bheMTa kiyA thaa| taba Apane kahA thA-"he priye! yaha zakuna uttama hai| sArI sampatti aura santati hamako hone vAlI hai| yaha bAta satya huI, aba pravajyA-pAlana kA dhyAna karanA ucita hI hai, dharma kI gati tvarita hotI hai| ataH he deva! vilamba kaise? zIghra hI Atmahita sampAdita kiyA jaay|" jisase jo cintana kiyA gayA hai use kAryarUpa meM pariNata kiyA jAya, rAjA bolA -"he devi! yadi aisA hai to kahIM guruoM kA vilokana kiyA jaay|" taba prAta:kAlIna kRtya karake bhUnAyaka ne usI dina pRthvIsAra kumAra ko rAjya para abhiSikta karake dUsare dina gaganamaNi sUrya ke gagana ke madhya ArUDha ho jAne para do sAdhuoM ko bhikSA ke liye bhramaNa karate hue ko galI meM dekhakara mahala se utara kara sukhAsana para adhirUDha hue aura kucha vyaktiyoM se AvRta hue jAkara praNAma karake kahA "Apa donoM kI kAyA nirAmaya hai?" sAdhu bole"gurujI ke caraNoM ke smaraNa se pavitra anta:karaNa vAle hama donoM kA kuzala hai|" rAjA bolA-"gurujI kA kyA nAma hai?" una donoM ne kahA-"ikSvAkuvaMza meM utpanna, gurujI se vinayapUrvaka samasta zAstrArtha prApta aura kAmadevarUpI sarpa ke lie garur3a bane hue darpaphalika nAmaka hamAre guru haiN|" rAjA bolA- "kyA ve hamAre sambandhI ratnamukuTa rAjarSi ke putra darpaphalika haiM athavA anya koI? caturtha prastAva
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [189] sAdhuoM ne kahA- "ve hI hai" rAjA bolA- "kisa sthAna meM Thahare haiM?" una donoM ne kahA-"rAjan! saMsArarUpI marusthala ke taru ve gurujI pradhAna manorama udyAna meM sthita haiM" yaha kaha kara ve donoM muni vicaraNa karake apane sthAna para aae| rAjA ne mahala meM jAkara kuvalayamAlA aura mahendra ke sammukha yaha samagra vRttAnta batA diyA, Aja vahI hamArA bhAI darpaphalika AcAryapada ko prApta kiyA huA ho gayA hai|' taba kuvalayacandra ne kuvalayamAlA aura mahendra ke sAtha manorama udyAna meM jAkara bhagavAn darpaphalika ko praNAma karake pUchA-"he bhagavan ! taba Apa cintAmaNi pallI se nikalakara kina gurujI ke pAsa pravrajita hue the?" taba bhagavAn ne kahA- "mahArAja! taba vahA~ se nikalakara zrIbhRgukaccha meM gaye hue maiMne eka muni ko dekhaa| usa muni ne kahA-"he darpaphalika rAjaputra! mujhe pahicAnate ho?" maiMne kahA-"Apako maiM samyak nahIM phicaantaa|" unhoMne kahA-"tumako vaha cintAmaNi pallI rAjya kisane diyA thA?" maiMne kahA-"kyA Apa ve haiM?" unhoMne kahA-"aisA hI" maiMne kahA-"jaise taba Apane rAjya diyA thA vaise aba saMyamarAjya dene kI kRpA kiijie|" unhoMne kahA-"yadi aisA hai to vilamba kaise?" taba una muni ne vrata de diyaa| unake sAtha vihAra karatA huA maiM ayodhyA meM A gayA aura vahA~ tumhAre pitA dRDhavarmA unake pAsa nikala gye| ve mere guru aura tumhAre pitA utpanna kevalajJAna vAle sammeta zaila para donoM hI siddhipada ko prApta ho ge| maiM tumako pratibodha karAne ke lie A gyaa|" taba isa prakAra pizunasaMgati ke tulya, lIlAvatI ke locana prAnta ke sadRza, mahAvAta se Andolita kadalI dala ke samAna, zaratkAlIna megha samUha ke tulya, indradhanuSa ke sadRza caJcalasvabhAvavAn padArthasamUha ko jAnakara unake caraNoM ke nikaTa kuvalayacandra ne kuvalayamAlA aura mahendra ke sAtha vratagrahaNa kara liyaa| kuvalayamAlA bhI AgamAnusAra tapa karake saudharma svarga meM do sAgaroM kI upamA kI sthiti se devAyuH ho gyii| kuvalayacandra bhI samAdhi se vipanna hokara vahIM vimAna meM usake pramANa kI AyuvAlA ho gyaa| siMha bhI anazana karma dvArA vahIM deva bana gayA hai aura bhagavAn avadhijJAnI sAgaradatta muni marakara usI sthAna para deva ho gaye haiN| tadanantara kucha kAla taka rAjyasukha kA anubhava kara manorathAditya nAmaka putra kA rAjyAbhiSeka kara saMsArarUpI mahArAkSasa ke bhaya se bhramita citravAlA caturtha prastAva
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ [190] kuvalayamAlA-kathA hokara bhogoM ko sarpa ke phaNa ke tulya jAna kara gurujI ke caraNoM meM pravajyA lekara zramaNa dharma ko apanAkara aura mithyA duSkRtyoM ko tyAgA huA hokara pRthvIsAra vahIM vimAna meM amRta - bhojI deva bana gayA / isa prakAra ke pA~coM hI vahIM uttama vimAna meM sukRta kiye hue utpanna hue / pUrva meM kiye hue saMketoM ko jAne hue ve paraspara kahane lage - ' saMsArasAgara ko dustara jAna kara jaise pUrva meM AcaraNa kiyA gayA vaise aba samasta sura asura aura naroM ko siddhi kA sukha dene vAle bhagavAn se praNIta samyaktva meM prayatna karanA cAhie / yahA~ se bhI cyuta hue hamako pUrvavat jJAna meM saMlagna paraspara hI honA cAhiye / ' 'vaisA hI ho' isa prakAra unake dvArA svIkAra karane para unakA kucha kAla vyatIta huA / isake pazcAt jambUdvIpa meM dakSiNa bhArata meM isI avasarpiNI meM yugAdi jinAdi tIrthanAthoM ke mokSa prApta kara lene para antima jina zrI mahAvIra ke utpanna hone para pUrva kuvalayacandradeva apanI Ayu paripAlita kara svargata hokara aura vahA~ se cyuta hokara kAkandIpurI meM praNatajanarUpI kumudoM ke lie amandAnandadAtA candramA zatrujana rUpI gajoM ke lie siMha bane hue satpathamArgI kAJcanaratha pRthvIpati kA indIvaralocanA nAmaka praNayinI ke kukSi se janmA maNirathakumAra putra huA aura krama se yauvana ko prApta kiyA huA vaha gurujanoM se niSiddha kiyA gayA bhI sAthiyoM se rokA gayA bhI, sajjanoM se nindita kiyA jAtA huA bhI, karmodaya se rAta dina pApasamRddhi karatA huA virata nahIM huaa| bAda meM usake araNya meM praviSTa hue kevalajJAnazAlI jagattrayapati tribhuvanatala ko pavitra kiye kAkandI meM samavasRta hue / taba caturvidha devanikAyoM ne bhI samavasaraNa kiyA aura vahA~ zrI mahAvIra ne svayaM gautamAdi gaNadharoM ke, saudharmAdhipati ke, surAsura-vRnda ke aura saparijana kAJcanaratha ke sammukha samyaktvamUla do prakAra kA dharma batAne lage zaGkAdi doSoM se rahita sthairyAdi guNoM se vibhUSita paJcalakSaNoM se lakSita samyaktva zivazarma (sukha) ke lie hotA hai / / 68 / / Arjava, mArdava, zAnti, satya, zauca, tapa, yama, brahmakiJcanatA aura mukti yatidharma kahA gayA hai / / 69 / / ahiMsAdi paJca aNuvrata, guNatraya aura cAra zikSApada kukarmahArI gRhidharma haiM / / 70 / / caturtha
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ [191] kuvalayamAlA-kathA idhara avasara mAna kara tattvAnugAmI pracura prANiyoM ke vadha se pApa kI AzaGkA karane vAle kAJcanaratha rAjA ne pUchA-"maNiratha kumAra bhavya(honahAra) hai yA abhavya (ahonahAra)?" bhagavAn ne kahA-"yaha bhavya hai aura antima zarIra vAlA hai|" rAjA ne nivedana kiyA "kaba phira usa ko jinadharma meM jJAna hogA?" tIrthakRt ne kahA-"bhadra! tumhArA putra prabuddha hai aura saMvegaraGga prApta kiyA huA yahIM prasthita ho gayA hai|" rAjA bolA-"nAtha! kisa vRttAnta se usako vairAgya huA?" jagannAtha ne kahA-"yahA~ eka yojana dUra bhUbhAga meM kauzamba nAmaka vana hai| vahA~ bahuta sAre hariNa, zUkara, zazakoM ke jhuNDa rahate haiM yaha mAna kara kumAra pApasamRddhi ke nimitta aayaa| vahA~ bhramaNa karate hue eka pradeza meM hariNoM kA dala dekhakara dhanuS para rakha kara jyoMhI bANa calAne ko taiyAra kiyA, tyoMhI sArA hI hariNasamudAya kAka nAza ke samAna naSTa ho gayA arthAt palAyita ho gyaa| parantu taba ekAkI eka hariNI kumAra ko bahuta samaya taka dekha kara dIrgha niHzvAsa lekara nizcala netroM vAlI banI huI hRdaya meM vizvAsa prApta kI huI niHzaGka khar3I rhii| usako usa avasthA meM sthita dekha kara kumAra se vicAra kiyA-'aho! mahAn Azcarya hai, isa hariNa samUha ke palAyana kara jAne para bhI hariNI mere mukha kI ora dekhatI huI vaisI hI khar3I hai' isa prakAra vicAra karate hue usake pAsa vaha hariNI A gyii| taba vaha aneka jIvoM ke antakara ardhacandra ko dekha kara bhI sneha se pUrNa hRdayavAlI sI sthita rhii| phira kumAra ne dhanuSa aura bANa ko tor3a phaiNkaa| 'jo niraparAdha jantuoM ko mAratA hai vaha mahApApI hotA hai' isa prakAra vicAra karate hue prANivarga ke prati utpanna karuNA aura maitrI ke citta vAle usane usa hariNI ko saharSa karatala se chU liyaa| jaise-jaise usane usake citrAGga ko spaSTa rUpa se chUA vaise vaise vaha hariNI azrupUrNa locanoM vAlI ho gyii|| 71 / / taba usake dekhane se kumAra ke netroM se vikasita usakA sarvAGga romAJcita ho gyaa| mana meM mahAn pramoda huaa| jJAta huA jaise koI yaha merI pUrva meM sambandhinI rahI ho| ___ maiM jJAna ko netroM kA hI mAnatA hU~, anya kisI kA nhiiN| priya ko dekhane para netra pramudita hote haiM aura apriya ko dekhane para saMkucita ho jAte haiN|| 72 / / caturtha prastAva
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ [192] kuvalayamAlA-kathA janmAntara meM yaha merI kyA thI? yaha dhyAna karate hue usake mana meM rhaa| Aja hI pitAjI campApurI se kAkandI Aye haiN| yahA~ bhavasAgara zrI mahAvIra samavasRta hue haiN| unako vandana karane ke lie maiM bhI jAU~gA' unase isa vRttAnta- ko pUchUgA ki yaha hariNI kauna hai?, janmAntara meM yaha hamAre kisa sambandha meM thI? isa prakAra dhyAna karatA huA cala diyaa| vaha aura hariNI donoM isa samaya samavasaraNa ke bAhya prAkAra ke gopura ke bhItara haiM, aisA kahate hue tIrthaGkara ke sammukha maNirathakumAra AyA aura tIna pradakSiNA dekara bhagavAn ko namana karake prazna kiyA "bhagavan! batAiye mujha para parama prema dhAraNa karane vAlI yaha hariNI kauna hai?" taba kula ko jAne hue bhagavAn ne samasta prANiyoM ke samUha ko jJAna karAne ke lie usako una donoM ke pUrvajanma kA AkhyAna batAnA prArambha kiyaa| ___ yahIM bharatavarSa meM sAketapura hai| vahA~ nAma se kAnti se madana nRpa hai| usakA putra anaGgakumAra hai| vahA~ vaizramaNa kI bhA~ti vaizramaNa seTha hai| usakA priyaGkara nAmaka putra hai aura vaha saumya, sujana, kuzala, tyAgI, dayAlu, zraddhAlu hai| vaizramaNa ne prAtivezmika priyamitra kI putrI sundarI ke sAtha putra kA pANigrahaNa karA diyaa| donoM meM bar3I prIti huii| paraspara thor3A sA bhI viraha ho jAne para una donoM kI jor3I utsukacitta vAlI ho jAtI hai| eka bAra bhavitavyatAvaza priyaGkara ke paTutara zarIra ke ho jAne para vaha sundarI bahuta adhika zoka ke zaGka se vyathita huI na khAtI hai na nahAtI hai na bolatI hai aura na ghara kA kAma karatI hai, kevala- pati kI saMbhAvita mRtyu se adhika Abhyantara santApa se locanoM meM vyApta azru- jala vAlI duHkhI hotI huI rahatI hai| taba usa prakAra ke karma saMyoga se prANoM ke kSINa ho jAne para priyaGkara paraloka ko calA gyaa| taba usako mRta dekhakara parijana atyanta hI viSaNNamana vAle ho gye| pitA ne pralApa karanA prArambha kiyA___hA vatsa, hA guNAvAsa, hA saubhAgyanidhi, priyaGkara! tU kahA~ calA gayA? mujhe uttara de"|| 73 / / svajanoM ne usake zava ko saMskAra ke lie ghara se nikAlanA Arambha kiyA, parantu sneha se mohita mana vAlI vaha sundarI usakA saMskAra nahIM karane detI hai| vaha pitA, mAtA, svajana aura vayasyAoM ke dvArA vividha zikSAoM se caturtha prastAva
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [193] zikSA dI huI bhI usa kuNapa ko nahIM chor3atI hai, kevala vilApa karatI huI yaha arAjaka hai yaha kahatI huI sundarI usa mRta zarIra ko AliGgita karake sthita rahatI hai| vaha usa nirjIva ko bhI sajIva hI dekhatI hai kyoMki sneha meM moha ke kAraNa andhI dRSTi vAloM ko vicAra nahIM hotA hai|| 74 / / taba viSaNNa manasA svajanoM ne mAntrika aura tAntrikoM ko bulaayaa| unase bhI koI vizeSa nahIM huaa| svajanoM dvArA 'yaha ayogya hai', aisA vicAra kara chor3I huI vaha usa dina vaise hI rhii| dUsare dina vaha zarIra zotha se vyApta ho gayA aura usase durgandha phaila gyii| to bhI premaparavaza huI mRtaka ko AliGgita karatI haI parijanoM se nindita kI jAtI huI bhI sakhiyoM se rokI jAtI huI bhI usane isa prakAra vicAra kiyA- yaha svajana aisA kahatA hai ki yaha mRta hai aura yaha AgrahI hai, to vahA~ jAnA cAhiye jahA~ koI bhI svajana nahIM ho' yaha dhyAna kara usa zava ko zira para rakhakara mandira se nikalakara vismaya, karuNA, bIbhatsa aura hAsya rasa ke vazIbhUta logoM se dekhI jAtI huI vaha zmazAna meM A gyii| vahA~ jIrNazIrNa vastra se AvRta, dhUla se sane zarIra vAlI, khar3e kezoM vAlI, mahAbhairavI vrata ko jaise karatI huI bhikSA lAkara jo usameM sundara hotA use usake Age rakhakara kahatI thI-"he priyatama! isameM jo adhika ramaNIya ho use Apa grahaNa karalo pIche kA bacA huA jo virUpa ho use mujhe de do' yaha kaha kara khA letI thii| isa prakAra dina-dina AhAra karatI huI kApAlika kI bAlikA kI bhA~ti, rAkSasI ke sadRza, pizAcI kI taraha rhii| taba usake pitA priyamitra ne purasvAmI se nivedana kiyA- "he deva! merI putrI graha se gRhIta sI hai| to usako koI ThIka kara detA hai to usake dvArA vAJchita maiM use de duuNgaa|" yaha pura ke madhya nagAr3A karavA diijiye| vijJApana kiye jA rahe isako suna kara kumAra ne sunA aura vicAra kiyA- 'are! becArI premapizAca se grasta huI hai aura anya se nahIM to maiM isako buddhi se pratibuddha kara detA huuN|' yaha vicArate hue usane rAjA ko vijJApita kiyA "pitAjI! yadi Apa Adeza de dete haiM to isa vaNik putrI ko sambodhita kara dUM' aisA vijJApita karane para rAjA ne kahA-"vatsa! yadi svastha kara sakate ho to ThIka caturtha prastAva
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ [194] kuvalayamAlA-kathA hai, isa vaNik kA upakAra kiyA jaae|" taba rAjaputra ne kisI nArI kA zava ma~gavA kara usake pAsa chor3a diyaa| vaha usase nahIM bolA aura na vaha usase bolii| jo kucha vaha zava kA karatI hai use yaha bhI karatA hai| dUsarI bAra usane kahA-"yaha kyA vRttAnta hai?" usane kahA- "yaha merI surUpA subhagA priyatamA kucha asvastha zarIra vAlI ho gyii|" taba loga kahate haiM-" yaha mara gayI hai aura saMskAra karane yogya hai|" maiMne cintana kiyA- 'ye loga asatyabhASI haiM, taba maiMne vahA~ se isa zmazAna meM lAkara ise chor3a diyaa|' usane kahA "sundara kiyA, samAna svabhAva vAlI hama donoM meM maitrI ho gayI, kyoMki samAna zIla aura vyasanoM vAle meM hI mitratA hotI hai|" usane kahA-"tU merI bahina hai, yaha merA bhAvuka hai| isakA nAma kyA hai?" usane kahA-"mere pati priyaGkara nAmaka haiN|" usane kahA-"tumhArI priyA kA kyA nAma hai?" usane nivedana kiyA-"merI priyA mAyAdevI nAma kI hai|" isa prakAra paraspara utpanna sambandha vAle ve donoM haiN| jaba vaha Avazyaka kRtya ke lie jAtI hai taba usake sammukha kahatI hai "ina mere dayita ko dekhnaa|" jaba vaha kahIM bhI jAtI hai taba usake usa zava ko sauMpakara jAtI hai| dUsarI bAra usane kahA-"bahina! tumhAre pati ne merI priyA ko kucha kahA thA, vaha mujhe ThIka samajha meM nahIM aayaa|" usane kahA "he jIveza! tumhAre liye maiMne kula, ghara, pitA, mAtA ityAdi ko tRNavat tyAga diyA aura phira tuma phira aise ho ki anya aGganA ko cAhate ho! yaha kaha kara kucha kupita ho gyii| phira anya divasa meM vaha zava ko use sauMpa kara nityakarma ke lie calI gyii| to phira usane donoM hI zavoM ko kUve meM pheMka diyaa| phira usake gamana mArga kA anugamana karate hue usako vaha bolI-"tumane una donoM manuSyoM ko kise sauMpa diyA?" usane bhI kahA-"mAyAdevI ko rakSA ke nimitta priyaGkara ko aura priyaGkara ko mAyA devI ko| to hama donoM bhI vahIM calate haiM", yaha kahakara ve donoM Aye parantu una donoM ne priyaGkara aura mAyAdevI ko nahIM dekhaa| taba vaha duHkha ko prApta ho gayI, vaha bhI chadma se mUrcchita ho gyaa| phira cetanA ko prApta hue usane kahA- "bahina! kyA kiyA jAya? terA priya merI mahilA ko lekara kahIM calA gayA, to usane usakA sundara nahIM kiyA, yaha merA kiyaa|" taba mugdha svabhAva vAlI sundarI ne vicAra kiyA "usa mere svAmI caturtha prastAva
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [195] 1 ne isakI priyA kA haraNa kiyA aura use anyatra le gayA / to vaha aisA anartha, niSkRpa, nirghRNa aura kRtaghna hai jisane aisA AcaraNa kiyaa| taba usane kahA"aisA hone para kyA kiyA jAnA cAhie ?" usane kahA- "maiM nahIM jAnatI, Apa hI jAnate haiN| isa sambandha meM kyA karanA cAhie / " usane kahA - " bhadre ! satya hai, to suna - ' sadA eka hI jIva saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai, priya kauna hai aura priyA kauna hai ? sArA hI saMsAra svarUpa bijalI ke tulya kSaNa meM dekhe aura naSTa ho jAne vAlA hai / sarvathA anityAdi kI bhAvanA ko apanA lo / saMyoga viyogAnta hote haiM / utthAna patanAnta hote haiM / bhoga mahArogavat haiM / yaha jIva saMsAra meM corAsI lAkha saMkhyAvAlI yoniyoM meM naTavat vividha rUpoM vAlA ho jAtA hai yaha jAna kara samyaktva ko svIkAra karalo aura he maNirathakumAra ! jisa sundarI ko prabodhita kiyA thA, usake sAtha ghara calI gyii| usake pitA ne mahotsava rkhaa| sarvatra nagara madhya sAdhuvAda phaila gayA ki isa sundarI ko kumAra ne prabodhita kiyA hai| to he maNirathakumAra ! jo sundarI jIva hai, vaha tuma ho, taba samyaktva ke lie yatna kiye hue paJcatva prApta kara mAnabhaTa ho gaye / usase padmasAra nAmaka huA / usase kuvalayacandra huA usase vaiDUrya nAmaka deva huA / usase tuma maNirathakumAra hue| jo phira vaNik putra hai, vaha saMsAra meM paribhramaNa karake isa vana meM hariNI huI hai / tumako dekha UhApoha karatI huI isako pUrvajanma kI smRti se tuma meM sneha utpanna ho gyaa| isa prakAra bhagavAn ke dvArA batAe jAne para maNirathakumAra ne kahA 'isa prakAra mujhe yaha duHkhAvAsa saMsAravAsa alaM hai, bhagavan! kRpA karake mujhe pravajyAratna de dIjiye" aisA kahate hue kumAra ko zrI bhagavAn ne dIkSita kara diyA / isI bIca meM gaNabhRt gautama ne nivedana kiyA " bhagavan ! isa saMsAra meM kauna sajIva du:khI hai ? bhagavAn ne kahA - " samyagdRSTi vAle jIva avirata duHkhI hI haiN| gautama ne kahA - " kisa kAraNa se?" bhagavAn ne kahA " jo samyagdRSTi vAlA hotA hai vaha naraka, tiryaJca aura manuSyoM kI vedanA ko jAnatA hai ata: vaha du:khiyoM meM bhI duHkhI hai|" phira gautama ne pUchA - "svAmin! sukhI kauna hai?" bhagavAn ne kahA - " samyagdRSTi se virata huA jIva sukhI hai, kyoMkidevaloka ke samAna sukha aura naraka ke sadRza duHkha hotA hai / rata aura aratoM ke lie mahAnaraka ke tulya hai / / 75 / / caturtha
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ [196] kuvalayamAlA-kathA isa prakAra aneka rIti se vividha janoM se pUche gaye saMdeha samUha ko bhaGga karake bhagavAn uTha khar3e hue| taba devavRnda bhI apane apane sthAna cale gye| bhagavAn bhI zrAvastI purI ko ora cale gye| devoM dvArA samavasaraNa kiye jAne para trailokyAdhipati ne apane Asana ko alaGkRta kiyaa| gautamAdi gaNadhara yathAsthAna baiTha gye| vahA~ kA rAjA ratnAGgada bhagavAn ko praNAma kara baiTha gyaa| bhagavAn ne saMsAra ke kaSTa kA nivAraNa karane vAlI dezanA nirmita kii| isa bIca meM gautamasvAmI ne saba kucha jAnate hue bhI na jAnane vAloM ke jJAna ke lie tIrthanAtha se pUchA-"nAtha! jIva kA svarUpa btaaiye|" taba bhagavan ne sArA hI yathArtha jIva kA svarUpa batA diyaa| tadanantara vaha bAlamRNAla ke samAna komala bhujA vAlA, bhujAoM ke bIca dIptimAn hAroM vAlA kapola para zobhita kuNDaloM vAlA koI nara devakumAra ke tulya praveza karake jaya jaya aisA kahatA huA trailokya se abhivandanIya kI abhivandanA karake bolA-"nAtha! jo Aja maiMne rAtri ke madhya dekhA, sunA aura anubhUta kiyA use batAiye, vaha kyA indrajAla hai, kyA svapna hai yA satya hai?" bhagavAn ne kahA- "devAnupriya! jo tumane dekhA vaha satya hI hai", yaha sunakara usI kSaNa tejakadamoM se samavasaraNa se nikala gyaa| taba gautama ne pUchA-"svAmin ! yaha kyA? hamako bhI bahuta kautuka hai|" taba tIrthaMkara ne kahA-"yahA~ se jyAdA dUra nahIM aruNAbha nAma kA nagara hai| vahA~ ratnagajendra nAmaka narapati hai| usakA putra kaamgjendr| vaha eka bAra priyaGgamatI priyA ke sAtha mattavAraNa meM praviSTa huaa| taba nagara meM vidyamAna vaibhava vilAsoM ko dekhane meM pravRtta huaa| taba kisI vaNik ke mandira para usane kuTTimatala meM kanduka krIDA karatI huI eka kanyA ko dekhaa| usakA usa para mahAn anurAga utpanna ho gyaa| surUpa aura kurUpa meM bhI kahIM prema hotA hai| rUpa sneha kA hetu nahIM hotA, to phira aGgiyoM meM rUpa vRthA hai|| 76 / / / __usane pAsa meM sthita kAntA ke bhaya se apane AkAra kA saMvaraNa hI kara liyaa| usane to vaha saba dekha liyA thaa| usa rAjaputra kA usI kA dhyAna karate hue ko udvega ho jAne para usane vicAra kiyA- 'inake udvega kA kAraNa kyA hai? athavA jJAta huA ki vahI vaNikputrI mere pati ke citta meM sthita ho gyii|' caturtha prastAva
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [197] taba usane usakI yAcanA karake usa se pati kA pariNaya karA diyaa| taba santuSTa hue usane kahA-"priye! ThIka huA tumane usa samaya mere manobhAva ko dekha liyaa| to kAnte! kaho tumako kyA vara dU~?" usane kahA ___ "jo kucha Apa dekhate ho sunate ho yA anubhUta karate ho he priya! vaha saba mujhe bhI batAnA yahI mujhe Apa vara dIjiye / 77 / / usane kahA 'evamastu!' taba eka bAra citrakAra ne usa kumAra ko eka citrapaTa samarpita kiyaa| usameM cittAhlAdikA citrita eka kanyA ko dekha kara vismaya se prasanna mana vAle kumAra ne pUchA-'he citrakAra! tumane vaha kumArI kA rUpa kisI pratikRti kA likhA hai athavA apanI buddhi se?' usane nivedana kiyA-"deva! ujjayinI mahApurI meM "avantI-nRpati kI putrI kA yaha citra hai|" taba kumAra sAdara usako nayanamanohAriNI nidrA ke samAna, hRdaya ko vidIrNa karane meM nipuNa zakti ke tulya, zukla pakSa ke candramA ke sadRza ati nirmala, suvibhakta varNoM se zobhita mahArAja ke rAjya kI sthiti ke sadRza, supratiSThita aGgopAGga se yukta jinazruti ke tulya dekha kara kSaNabhara stambhita banA huA, dhyAna meM saMlagna sA, zilA se nirmita sA, lepyamaya sA sthita rhaa| tadanantara kRtakRtya se kumAra ne usa citrapaTa kI devI ko pradarzita karake kahA -"devi! sundara ho, yadi yaha kanyA upalabdha ho jaae|" usane kahA-"devi! apanA rUpa citrapaTa meM likhavAkara isI ko lauTAkara bheja denA, jisase avantIpati use dekha kara svayaM hI duhitA ko de deN|" kumAra ne kahA-"yaha pramANa hai|" taba usa citrakAra ne kAmagajendrarUpa se samanvita citrapaTa ko avantIpati ke sAmane dikhAyA, usane bhI putrI ko dikhaayaa| usako dekhakara utpanna anurAga vAlI use jAna kara rAjA bolA-"yaha ucita huA ki isa puruSadveSiNI ne usase anya kumAra ko nahIM caahaa| aba to vividha prajJA ke prakarSa ke paTTa isa kumAra ke rUpa para ati anurakta ho gyii| ataH isake lie yahI vara upayukta hai" aisA soca kara rAjA ne usa kumAra ko kanyA de dii| taba pitA kI AjJA se kumAra vallabhA ke sAtha skandhavAra se cala diyaa| tadanantara sUryAsta ho jAne para rAtri ke prathamArdha meM priyA ke sAtha kumAra ne zayana kiyaa| isa prakAra dvitIya prahara meM kisI kI komala hathelI ke sparza se jage caturtha prastAva
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ [198] kuvalayamAlA-kathA hue kumAra ne vicAra kiyA - 'aisA sparza to pahale anubhUta nahIM kiyA thA, yaha to manuSya kA sparza sarvathA nahIM hai|' isa prakAra socate hue kumAra ne sammukha tribhuvana meM AzcaryakArI rUpa hArI do kanyAoM ko dekha kara kahA -"Apa donoM mAnuSI ho athavA devI? mujhe isameM ati kautuka hai|" una donoM meM kahA - "hama donoM vidyAdhariyA~ Apake pAsa kisI hetu se AyI haiM, para paropakArI Apa hamArI prArthanA ko vyartha mata kara denaa|" kumAra bolA-"batAo, maiM duHsAdhya bhI ApakA kArya siddha kruuNgaa|" una donoM ne kahA -"deva! suniye| kubera kI dizA meM vaitADhya parvata hai| vahA~ uttara aura dakSiNa do zreNi haiN| uttara zreNi meM eka sundara Anandamandira nAma kA nagara hai| jo kaisA hai? vaha bahusuvarNayukta, bahupuruSa sevita, bahujalAzaya- parigata aura bahukumudopavana se sampanna hai| vahA~ pRthvI-sundara pRthvInetA hai| usakI mekhalA nAmaka devI hai| usakI kukSi se utpanna bindumatI kanyA hai aura vaha sundara avayavoM meM akhaNDa saubhAgyavatI cAru cAturya kI piTArI puruSoM se dveSa rakhane vAlI hai| vaha vaya, vaibhava aura kalAoM se suzobhita bhI vidyAdhara kumAroM ko nahIM cAhatI hai| taba yuvAvasthA ko prApta usako gurujanoM ne kahA-"vatse svayaMvRta vara ko grahaNa kara le|" yaha sunakara usane hamako kahA-"sakhiyoM! yadi tuma kahatI ho to dakSiNazreNI meM maiM tuma donoM ke sAtha paribhramaNa kruuN|" hama donoM ne bhI kahA-"evamastu" yaha kahakara gagana meM ur3akara parvatIyakAnana meM hama utre| vahA~ krIr3A karatI huI hamane eka kinnara yugala ko kAmagajendra kumAra ke guNavRnda kA gAna karate hue sunaa| priya sakhI ne kahA- "arI sukha pavanavege! Age hokara yaha pUcho ki-'yaha kAmagajendrakumAra kauna hai aura kahA~ kA hai? jisakA abhI guNagAna kiyA gayA hai| taba usa kinnarI ne nivedana kiyA-'he vidyAdharabAle! vaha kAmagajendra kabhI na dekhA gayA hai aura na sunA gayA hai| to yadi usase kArya hai to usa kinnara se puucho|" usane ApakA sArA vRttAnta kahA hai| to yaha sunakara usane bindumatI ke sammukha kaha diyaa| usako sunane se usa dina se lekara bindumatI barpha se kliSTa kamalinI ke samAna, priya se viyukta rAjahaMsI ke sadRza, mantra se Ahata sarpiNI kI bhA~ti grahagrasta sI nirvacana aura nizcala banI huI Alekhya likhatI rahatI hai, na gIta sunatI hai, na vINA bajAtI hai, kevala grahagRhIta sI mRtA ke jaisI ho gayI hai| sakhiyoM se kahI huI bhI vaha kucha bhI uttara nahIM detI hai| caturtha prastAva
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [199] maiMne jAnA ki kAmagajendra hI isakI vyAdhi kA mUla kAraNa hai| isaliye unase saMgama honA hI mahA auSadha hai kyoMki agni se jale huoM kI agni hI auSadha hotI hai, viSa se duHkhiyoM kI viSa hI oSadhi hai, yaha socatI huI maiMne mAnavegA se kahA-"he vayasye! isakA cikitsaka to mAnavega hI hai|" taba donoM ne kahA-"priyasakhI! azvasta hoo, hama donoM vaisA hI kareMgI jisase usa kumAra ko lAkara terI vyAdhi ko dUra kara deNgii|" usane kahA- "usako lAne ke liye tuma donoM jaao|" 'vaisA hI kareMgI' yaha kaha kara usa parvata kI guphA kI zilAtala para kamala ke komala pattoM se banAyI gayI caTAI para usa viSAda karatI huI bindumatI ko baiThA kara hama donoM cala dI, para nahIM jAnatI haiM ki vaha purI kahA~ hai jahA~ tuma ho, kahA~ prApya ho| yaha jAnane ke lie bhagavatI prajJapti kI samArAdhanA kii| taba usane batAyA ki 'yaha kumAra ujjayinI meM jAtA huA vana meM zivira banAkara ThaharA huA hai|' yaha mAnakara hama donoM Apake pAsa AyI haiN| isase Age he deva! aba priya sakhI kA jIvana Apake adhIna hai, ataH vilamba mata kIjiye, zIghra uThiye yadi jItI huI bindumatI kisI prakAra dIkha jaae|" kumAra ne kahA-"yadyapi avazya jAnA cAhiye, tathApi devI ke sammukha nivedana kruuNgaa|" una donoM ne kahA-"Apa sarvanItiparAyaNa aise svAmI ho, striyoM kA rahasya kaise kahoge? kyA logoM se kahA gayA yaha zloka nahIM sunA ki garur3a dvArA le jAe jAte hue nAga ne yaha kahA thA ki jo striyoM ko gopanIya bAta kahatA hai usake jIvana kA anta hai|| 78 / / ataH nAriyoM ko rahasya nahIM kahanA caahie|" kumAra ne kahA- "isameM kucha kAraNa hai, eka bAra maiMne usako vara diyA thA ki-'jo kucha sunA huA, dekhA huA aura anubhUta kiyA huA hogA use maiM batA duuNgaa|' taba kumAra ne kahA-"priye! isa samaya maiM jAtA huuN|" usane kahA "jo deva ko ruce vaha karo" taba devI ne aJjalipuTa kI huI vidyAdhariyoM ko devI ne kahA - "ina merI pati ko maiMne Apa donoM ke nyAsa kiyA hai, isalie zIghra inako yahA~ lAkara chor3a denaa|" taba ve donoM kumAra ko vimAna meM car3hAkara AkAza meM ur3a gyiiN| tadanantara usakI priyA "isameM koI mAyA hai yA svapna hai, ina donoM ke dvArA le jAye gaye mere pati AyeMge yA nahIM?" aisA dhyAna karatI huI rahI tyoM hI thor3I bacI huI rAtri meM vimAna A phuNcaa| taba use dekhakara usakI bhAryA nalinI vana ke darzana caturtha prastAva
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ [200] kuvalayamAlA-kathA se marAlikA kI taraha abhinava jalada ke darzana se mayUrI ke tulya pramudita ho gyii| taba usane donoM vidyAdhariyoM aura kAmagajendra ko bhI dekhaa| ____ tadanantara vimAna se utara kara vIryazAlI kAmagajendra zayanIya para baiTha gyaa| ve donoM vidyAdhariyA~ bolI - "he kalyANI! jina apane pati ko Apane hamako nyAsa banA kara sauMpA thA unako aba lAkara Apake samarpita kara diyA hai" yaha kaha kara ve ur3akara calI gyiiN| taba usane caraNoM meM praNAma karake pUchA- "he deva! Apa kahA~ gaye the? aura kahA~ se Aye ho? Apane kyA dekhA? kyA anubhUta kiyA? kisa avasthA vAlI vaha vidyAdharI prApta huI? yaha kRpA kara tatkAla khiye|" kumAra kahane meM pravRtta huA- "yahA~ se vimAna meM ArUDha hue maiMne AkAza meM vaitADhya parvata kI guphA ke bhItara maNiyoM ke pradIpoM ke prajvalana se prakAzita dizAoM vAlA eka nUtana bhuvana ko aura vahA~ nalinI ke pattoM kI caTAI para vidyAdharakumArI ko dekhaa| taba una donoM vidyAdhariyoM ne mRNAla ko komala valayoM vAlI, candana aura kapUra kI reNu ke samAna dhavala mRganayanI isa kumArI ko jItI huI dekha kara pramudita huI kahA - 'he priyasakhI! pramudita ye tumhAre mana se abhISTa dayita A pahu~ce haiM, jo karanA ho, vaha kara lo' yaha kahatI huI una donoM sakhiyoM ne usake aGgoM se nalinI ke patte haTA diye| isa prakAra jyoM hI unhoMne acchI taraha dekhA tyoM hI usake aGga upAGga zithila hogye| pazcAt he dayite! una donoM ne yaha dekha kara kahA ki 'yaha hama donoM kI svAminI maregI taba maiM bhii|' 'yaha kyA?' aisA vicAra karatA huA maiM jyoM hI dekhane meM pravRtta huA to A~kheM banda kI huI nizcala aGgopAGgoM vAlI vaha paJcatva ko prApta ho gyii| maiMne kahA-'he deva! Apako yaha karanA ucita nahIM ki mere viraha ke duHsaha agni se santapta huI AkAzagAmI kI putrI ko mRtyu ko prApta kara diyaa|| 79 / / ' yaha kahatA huA maiM moha ko prApta ho gayA aura kSaNabhara meM cetanA ko prApta hue maiMne una donoM kA vilApa sunA___'he priya sakhI! kyA tU kupita ho gayI jo prativacana nahIM detI hai, kyA kAraNa hai? yaha apriya kyA kara DAlA ki ina dayita ko bulvaayaa|| 80 / / ' ___maiMne kahA -"isake liye jo samayocita ho vaha karanA caahiye|" taba unhoMne sUrya ke udayAcalastha hone para candana kA kATha lAkara banAyI huI citA caturtha prastAva
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [201] para usakA aGga sthApita kara diyaa| unake dvArA dI gayI agni prajvalita ho gyii| 'isake binA hama donoM ko jIvita rahane se kyA?' yaha kahakara aura dera taka vilApa karake ve donoM bhI vahIM citA meM praviSTa ho gyiiN| isa prakAra tInoM ke hI asthizeSa ho jAne para eka kSaNa maiMne bhI mudgara se coTila, mahAzoka kuntaka se vidIrNa kI bhA~ti cintana kiyA -' dekhA vidhAtA kI karatUta ki yaha bindumatI mere anurAga se mara gayI, usake duHkha se donoM bhii| to strIvadha ke kalaGka se kaluSita hue mere jIvita rahane se bhI kyA? to usI citAgni meM praviSTa hokara apane kalaGka ko utAra detA hU~' isa prakAra maiM jyoM hI cintana kara rahA thA vidyAdhara mithuna ke madhya vidyAdharI ne kahA -"dekho, yaha kaisA nirdaya kumAra hai, yaha becArI mara gayI, yaha Aja bhI jI rahA hai" vidyAdhara bolA "aisA mata kaho, kyoMki striyA~ pati ke mara jAne para citA meM praviSTa ho jAtI haiM, phira satpuruSa ko mahilA ke vinaSTa ho jAne para AtmahatyA nahIM karanI caahie|" yaha suna kara maiMne socA- 'isane ThIka kahA hai| isake bAda isa bindumatI kI anukRti karane vAlI jala ke saundarya se pUrNa vikasita nIla kamala jaise locanoM vAlI, calate hue dhavala mRNAla vastroM se yukta, vikasita zatapatra ke tulya vakra, caJcala jala kI taraGgoM se kaTAkSa kI chaTA dene vAlI, vikaTa, kanaka taTanitamba phalaka vAlI bAvar3I meM utara kara ina tInoM ko jalAJjali de detA hU~,' yaha socakara usa bAvar3I meM utarakara aura majana unmajana karake 'he dayite!' jyoM hI maiM nikalA tyoMhI maiMne saba apUrva dekhaa| vahA~ AkAza ko chUne vAle vRkSa, mahApramANa oSadhiyA~, unnata aGga vAle azva, paJcacApa parimita manuSya, vipulakAya pakSI the| maiMne vicAra kiyA yaha sthAna hamArA bilakula nahIM hai, jahA~ puruSa sAta hAtha zarIra ke haiM , yaha dvIpa sarvathA anya hai' yaha maiMne socA hI thA ki he dayite! vaha vApI vimAna bana gyii| to maiM kisI puruSa se pUchatA hU~ ki yaha dvIpa kauna sA hai? yaha vicArate hue maiMne eka dAraka yugala ko dekhakara pUchA 'yaha dvIpa kauna sA hai?' mujhe kRmi ke samAna, kunthu ke sadRza, pipIlikA ke bacce ke tulya dekhakara vismita manoM vAle unhoMne kahA -"vayasya! yaha apUrva videha mahAkSetra hai|" maiMne socA- 'aho, ati uttama huA, yaha bhI darzanIya huaa|' yaha maiM soca rahA thA ki unhoMne mujhe kRmi kI taraha kautuka se hAtha meM uThA liyaa| phira zrIsImandhara svAmI ke samavasaraNa caturtha prastAva
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ [202] kuvalayamAlA-kathA ke andara chor3a diyaa| taba maiMne siMhAsanAsIna bhagavAn ko praNAma kiyaa| phira vahA~ kisI nRpati ne prastAva pAkara pUchA- 'yaha kauna hai?' taba bhagavAn ne batAnA Arambha kiyA- "jambUdvIpa meM bharatakSetra meM madhyama khaNDa meM aruNAbha nAma kA eka nagara hai| vahA~ ratnagajendra nAmaka rAjA hai / unakA yaha kumAra kAmagajendra putra hai| ye donoM deva isako strIlampaTa mAnakara aura strI kA veza banAkara apahRta karake vaitADhya parvata kI kandarA meM le Aye / vahA~ alIka bhavana meM vidyAdhara I bAlikA tumhAre viyoga se mara gayI, yaha kahakara usako citA meM rakhakara usa strI ke pIche vilApa karatI huI svayaM bhI praviSTa ho gayI aura jala gayI / vaha bhI mAyA hai vidyAdharamithunatA / prabuddha huA vApI para AyA / vahA~ vApI ke bahAne se jalakAntayAna se yahA~ ina donoM ne lAkara isako mere pAsa samyaktva lAbha ke liye chor3a diyA hai / " rAjA ne pUchA -" bhagavan ! ina donoM kA isako lAne meM kyA kAraNa hai?" bhagavAn ne kahA- " paJcajanoM ne pUrvajanma meM saGketa kiyA thA ki eka ko paraspara samyaktva denA cAhiye, prathama mohadatta usase svargI usase pRthvIsAra usase svargI phira usase carama zarIradhArI kAmagajendra utpanna huaa| to tuma jAgo mohita mata hoo, yathAzakti virati ko grahaNa karo" yaha svAmI ne khaa| tatpazcAt he priye! rAjA ne puna: pUchA - "svAmin! yaha laghu kaise hai? aura hama isase ucca kaise haiM?" bhagavAn bole- "yaha apUrva mahAvideha kSetra hai, yahA~ parama zobhana kAla hai aura yaha zAzvata hai, yahA~ dehadhArI mahAdehI hote haiM / vahA~ phira bharatakSetra hai, kAla zobhana nahIM hotA, vaha azAzvata hotA hai / ata: laghu jana hote haiN|" phira rAjA ne pUchA - " ye donoM deva kauna haiM?" jina ne kahA - " jina pA~coM ne saMketa kiyA thA unameM ye do deva haiN| " aisA bhagavAn ke kahane para jyoMhI maiMne mastaka U~cA kiyA tyoMhI maiM yahA~ hI kaTaka meM apane Apako dekha rahA hU~, yahI zayana hai, yaha Apa devI ho / " usane kahA- " Apa deva jo batA rahe haiM yaha saca hI hai, para maiM kucha nivedana karatI hU~ yaha vRtta Apane kahA, yahA~ aruNodaya bhI ho gayA, Apane bar3A vRtta batAyA, parantu yaha kAla to alpa hai|" kumAra ne kahA- "kyoMki mana se devoM kA, vANI se pArthivoM kA jo maiMne bhagavAn zrI sImandhara svAmI ko dekhA, ve to Aja bhI mere hRdaya ke Age hI vidyamAna haiM / athavA isameM vicAra karane se kyA ? bhagavAn zrI mahAvIra svAmI isa pradeza meM samavasaraNa kiye hue sunAyI caturtha prastA
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [203] par3ate haiM to unhIM ko jAkara pUchatA hU~ ki yaha vRtta satya hai athavA asatya? yadi bhagavAna Adeza de deMge to satya hai, anyathA mAyA hai", yaha kahatA huA kAmagajendra ravAnA huaa| priyA ne pUchA- "yaha satya huA to kyA karttavya hai?" usane kahA- "satya hone para vrata grahaNa karanA hai|" usane kahA-"yadi Apa devavrata grahaNa kareMge to maiM bhI grahaNa karU~gI" "aisA ho" yaha kahatA huA kumAra yaha mere samavasaraNa meM pahuMcA hai| isane praNAma karake mujhase pUchA -" kyA yaha indrajAla hai athavA satya hai?" maiMne kahA- "yaha satya hai|" yaha sunakara utpanna vairAgya vAlA sainya-zivira meM gyaa| gautama svAmI ne pUchA"bhagavan! yahA~ se gaye hue usane kyA kiyA? abhI kyA kara rahA hai aura kahA~ hai|" bhagavAn bole- "yahA~ se jAkara devI ke sammukha 'yaha satya hai' aisA nivedana karake mAtA-pitA ko aura apane putra diggajendra ko pUchakara bandhujanoM se sammAnita huA yaha isa samaya samavasaraNa ke bAharI prAkAra ke gopura ke Age A gayA hai, yaha bhagavAn ke kahate hI satvara A gyaa| taba bhagavAn ne bAlukAbhakSaNa ke samAna svAdahIna, kSudrabIjakoza ke bhakSaNa ke sadRza atRpti ke janaka, khAre pAnI ko pIne ke samAna pyAsa bar3hAne vAle, mithyAtva kI bhA~ti bhavavardhaka upahasanIya, vidvajjanoM se nindanIya viSayasukha-sevana ko mAnatA huA kAmagajendrakumAra usa vallabhA aura parijana ke sAtha pravrajita kara diyA gyaa| usane anya divasa bhagavAn ko pUchA -"ve paJcajana kahA~ haiM?" bhagavAn ne kahA- "donoM deva haiM, ve bhI alpAyu haiM, bAkI ke manuSyaloka meN| taba bhagavan ne maNiratha kumAra maharSi ko darzA diyaa| yaha mAnabhaTa jIva hai| vahA~ bhava meM Apa mohadatta the, unakA jIva bhagavAn kaamgjendr| yaha lobhadevajIva hai, vaha bhI martyaloka meM avatIrNa hai, usakA vairigupta yaha nAma hai| sabhI ko isa bhava meM siddhi ho gayI" yaha kahate hue bhagavAn zrI mahAvIra uTha khar3e hue| dUsare dina bhavya kumuda ke liye mRgAGka candramA bane hue tribhuvanarUpI bhavana ke dIpaka zrI vardhamAna kAkandIpurI meM bAhyodyAna meM samavasRta hue| sabhA meM jIva-ajIva, puNya-pApa, Asrava- nirjarA aura bandha-mokSa kA svarUpa kA AkhyAna kiyaa| taba gautama ne pUchA- "bhagavan ! kaise jIva karma ko bA~dha lete haiM ?" bhagavAn bole -"lezyAbheda se jIva zubha-azubha karmoM ko arjita karate haiN| isameM jambUphala ke bhakSaNa kA dRSTAnta hai caturtha prastAva
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ [204] kuvalayamAlA-kathA eka bAra kisI grAma se chaH puruSa hAtha meM parazu lie hue samunnata taru kA chedana karane ke liye vana ke bhItara praviSTa hue| unhoMne eka vRkSa para bhAta rakha diyaa| usa bhAtavAle vRkSa para car3hakara kuvAnaroM ne vaha sArA hI bhAta khA liyA, khAkara usake bartana ko bhI tor3akara ye cale gye| una vanachedanakartAoM ne bhI madhyAhna meM bhUkha se kRza kukSivAloM ne aura tRSA se tarala citta vAloM ne vahA~ usa bhAta ko nahIM dekhA aura pAtra ko bhI TUTA huA dekhaa| taba unhoMne yaha samajhA ki 'vAnaradala ne sAre hI bhAta kA AsvAdana kiyA hai to hama bhUkhoM kI kyA gati hogI?' yaha vicAra kara uThakara phala khojane ke liye pravRtta hue, unhoMne eka jAmUna ke per3a ko phalita dekha kara paraspara mantraNA kI- 'kaho, kaise jAmUna ke phaloM ko bhakSaNa kareM?' taba jAmUna ke phaloM ko dekhakara unake bIca meM se eka ne kahA-"sabhI kI paJcazAkhAe~ parazu Ayudha se vyagra haiM, ataH mUla meM se ise chedakara phalabhakSaNa kara leN|" yaha sunakara dUsarA bolA- "isa per3a meM mUla se bhI chedane meM Apa ko kauna sA gaNalAbha hogA, kevala isakI zAkhAyeM hI kATa lI jAtI haiN|" tIsare ne kahA- "zAkhAyeM phalI nahIM haiM ataH pratizAkhA hI le lI jAtI haiN|" cauthA bolA-prati zAkhAoM ko nahIM, kevala gucche kI girA liye jAte haiN| "pA~caveM ne kahA merI hI buddhi ko isameM kiyA jAya, lAThI se pake jAmUna ke phaloM ko Ahata karake mAra do|" taba kucha ha~sa kara chaThA bolA-"are logoM! tumako bar3A ajJAna hai, mahAn pApa kA Arambha hai, lAbha thor3A hai, yaha yahA~ kyA prArabdha hai? yadi tumako jAmUna ke phaloM ko khAne se kArya hai to ina pake hue totA-mainA Adi se girAye hue, svabhAva se gire hue jAmUna ke phaloM ko svatantratA se khA lo, anyatra mata jaao|" isa prakAra ve sabhI una jamIna para gire hue phaloM se sauhitya sukhI ho gye| sabhI kA phaloM kA upabhoga karanA sadRza hI hai, kintu jisane usameM bahuta prakAra kA pApa batAyA ki yaha vRkSa mUla se bhI chedA jAtA hai- mara kara kRSNa lezyA se avazya naraka kA atithi hI hai| dUsare ne kahA ki zAkhAyeM hI kATI jAyeM vaha nIla lezyA se vipanna hokara naraka yA tiryaktva ko prApta hotA hai| tIsare ne kahA ki pratizAkhAoM ko hI liyA jAe, vaha kApotalezyA se tiryak yoni meM utpanna hotA hai| cauthe ne kahA ki kevala gucchoM ko hI le liyA jAya vaha tejolezyA se nara ho jAtA hai| pA~cave ne kahA ki pake-pake phala girA liye caturtha prastAva
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [205] jAte haiM- vaha padmalezyA se devatva ko prApta karatA hai| chaThe ne kahA ki jamIna para gire hue hI AsvAdita kara liye jAte haiM- vaha zukla lezyA se siddhi ke sukha kA bhAgI banatA hai| taba he gautama! dekha tU ki eka bhakSaNa kArya meM cha:oM kA lezyAbheda pRthak aura bhinna karmabandha hai| jo kATo pITo tor3o ityAdi karkaza vacana bolatA hai jisake na dayA hotI hai na satya hotA hai vaha kRSNalezya hotA hai| jo paJca anArya kArya karatA hai, chaThA phira dharmArtha kArya karatA hai vaha nIlalezya hai| jo cAra pApamaya kArya karatA hai aura do jo dharmanimitta kArya karatA hai vaha kApotalezya hai| jo do kArya pApa ke lie aura cAra kArya dharma ke lie karatA hai vaha padmalezya hai| jo eka kArya pApa ke lie aura pA~ca kArya dharma ke liye karatA hai vaha zuklalezya hai| usase jIvatva ko prApta kara letA hai|" bhagavAn se kahe hue usako sabhI sura-asura aura narezvaroM ne vaisA svIkAra kara liyaa| isa bIca meM lambI bhujAoM vAle sundara veza vAle aura vakSaHsthala para zobhita vanamAlA vAle eka rAjaputra ne samavasaraNa meM bhagavAn ko praNAma karake kahA- "bhagavan! kyA vaha satya hai jo divya vandI ne vahA~ mujhe nivedita kiyA thaa| vaha maGgala hai athavA amaGgala hai?" bhagavAn ke kahA - "bhadra! vaha saba hI satya hai|" yaha sunakara bhagavAn kA Adeza pramANa' yaha kaha kara samavasaraNa se usake cale jAne para gautama bole-"he nAtha! yaha puruSa kauna thA? isane kyA pUchA thA?" taba bhagavAn ne aneka logoM ke pratibodha ke lie kahA -"jambUdvIpa meM bharatakhaNDa meM madhyamakhaNDa meM RSabhapura nAma kA eka nagara hai| vahA~ candramaNDala kI kiraNarAzi ke samAna nirmalakIrti aura sphUrti vAlA candragupta pRthvIpati hai| usakA anya parAkramI vairigupta putra hai| usako anya dina sabhA meM baiThe hue usa pRthvIsvAmI ko Akara aura praNAma karake pratihArI ne nivedana kiyA - "he deva! nagara ke pradhAna jana Apake caraNoM kA darzana cAhate haiN|" yaha sunakara rAjA ne kahA -"zIghra hI bheja do|" taba usake sAtha una janoM ne praveza karake aura koI apUrva vastu samarpita karake rAjA ko praNAma karake nivedana kiyA'rAjA to durbaloM ko bala detA hai' yaha Apa deva smjhiye| sAre hI nagara ko kisI ne cora liyA hai, jo kucha acchA hai vaha sArA rAta meM curA liyA jAtA hai|" rAjA ne kahA -"tuma jAo usa cora ko hI dekhA jAtA hai|" taba rAjA caturtha prastAva
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ [206] kuvalayamAlA-kathA ne purarakSaka ko bulA kara Adeza diyA- "are! nagara ke madhya cora kA mahAn upadrava hai|" usane bhI kahA - "curAye jAte hue padArtha nahIM dekhe jAte haiM aura cora bhI dRSTigocara nahIM hotA hai / kevala yahI prAta:kAla sarvatra sunA jAtA hai ki pura curA liyA gyaa| maiM Apake Adeza se pura kI rakSA karatA hU~, para kisI bhI prakAra cora kI prApti nahIM huI to svAmI kisI anya kA Adeza dIjiye" usake aisA kahane para narezvara ne samasta AsthAnamaNDala ko dekhA / taba hAtha jor3e hue vairigupta ne nivedana kiyA- "deva ! yadi maiM sAta rAtri meM usa cora ko Apake pAsa nahIM lAU~ to agni meM praveza kara lU~gA / " tatpazcAt rAjA kA Adeza prApta kara sugupta vidhi se prakoSTha meM kheTaka sthApita kiye hue hAtha meM talavAra liye hue catuSpatha, galI, gopura, udyAna, sarovara, bAvar3I, devakula, pAnIyazAlA aura maThoM meM vicaraNa karate hue vairigupta ke chaH dina vyatIta ho gaye aura phira usako vaha cora upalabdha nahIM huA / taba sAtaveM dina vairigupta ne cintana kiyA-'maiMne sarvatra pura ko DhU~Dha liyA, para cora nahIM milA, to yahA~ kauna sA upAya karanA cAhie? aura mujha ko prAtaH pratijJA pUrNa nahIM hone se mRtyu A jAegI, to Aja rAtri meM zmazAna meM mahAmAMsa beca kara kisI vetAla ko sAdha kara cora kA vRttAnta pUchatA hU~,' yaha socakara vairigupta zmazAna bhUmi para pahu~cA aura vahA~ mahAsAhasI usane churI se donoM jA~ghoM se mA~sa kATakara hAtha meM rakhakara tIna bAra kahA 'are re rAkSasoM pizAcoM ! suniye yadi Apako mahAmA~sa se kArya hai to yaha grahaNa kara mujhako cora kA vRttAnta batAo / " vetAla kahA -" mahAmA~sa maiM luuNgaa|" kumAra ne kahA - " yaha prastuta hai parantu cora kA patA batAo / " kumAra dvArA mahAmA~sa arpita kara dene para usane kahA 44 - 44 'bhadra! yaha mA~sa thor3A hai aura apakva hai| yadi agni se pakAyA huA Apa dete haiM to le lU~ / " kumAra ne kahA - " citA ke pAsa Ao jisase svecchA se agni meM pakA huA apanA mA~sa Apako de duuN| " vetAla bolA -" aisA hai / " taba ve donoM citA ke samIpa Aye / kumAra ne dUsarA apanA mahAmAMsa pakA huA usako diyA aura usane svecchA se use khA liyA / isa bIca meM gautama ne pUchA - " bhagavan ! kyA pizAca aura rAkSasa kAvalika AhAra karate haiM yA nahIM?" bhagavAn ne kahA - " gautama ! nahIM krte|" gautama ne kahA- "yadi ve nahIM khAte haiM to kaise isane mahA-mAMsa khA liyA?" bhagavAn ne kahA -" prakRti se ye caturtha
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA 1 [207] vyantara baccoM kI taraha krIr3A karate haiM / mahAmAMsa khA liyA isa loka kI mAyA ko darzAte haiN|" vetAla bolA - " yaha mahAmAMsa to binA haDDI kA mujhe rucikara nahIM hai| yadi haDDIvAlA kaTakaTA zabda karane vAlA dUsarA mA~sa deta ho to do / " yaha sunakara kumAra ne dAhinI jA~gha kATakara citAgni meM pakAkara vaitAla ko arpita kara dii| phira usane kahA -" he bhadra! isase aba maiM pUrNa huA, maiM bahuta hI pyAsA hU~, to tumhArA rakta pInA cAhatA hU~ / " " pI lo " yaha kahate hue kumAra ne jyoM hI nasa cIrI tyoM hI AkAza meM hAhAkAra kA aTTahAsa phaila jAne para " isa tumhAre ananyasadRza sAhasa se maiM santuSTa huuN| vIra ! jo kucha mA~gate ho vahI maiM tumheM vitIrNa karatA hU~ / / 81 / / " taba kumAra ne kahA ki "yadi tuma santuSTa ho to jisane mere pura ko curAyA hai usI ko mujhe kaho / / 82 / / " vetAla ne bhI kahA ki - "he deva ! usa cora kA koI bhI pratidvandvI malla nahIM hai, vaha dekhA huA bhI pakar3A nahIM jAtA / / 83 / / " yaha suna kara kSata ko akSata dRSTi se dekhakara kahA ki " he vetAla ! to cora kA sthAna hI batA do / / 84 / / " usa vetAla ne kahA " yadi aisA hai to tattvataH suna lo, zmazAna ke bhItara sthita vaTa vRkSa meM usakA AvAsa hai / / 85 / / usa vaTa meM chidra hI dvAra hai / " yaha sunakara jaldI se vikaTa preta vanavaTa para car3ha kara zAkhAoM - pratizAkhAoM meM, mUla meM aura patra samUha meM hAtha meM kRpANa liyA huA kumAra dekhane meM pravRtta huaa| tatpazcAt koTara ke chidra ke samIpa rAjakumAra jyoM hI nIce mukha karatA hai, tyoM hI usameM se kazmIra jaghanasAra mRgamada parimala yukta dhUpa kI gandha nikalatI hai| kAminIjana se utpanna gIta se yukta veNuvINA kA rAga sunakara rAjaputra ne vicAra kiyA 'usa cora kA mandira dekha liyA hai| aba jo balavAn hogA usI kA rAjya hai' yaha vicAra kara usI vivara meM kucha bhUbhAga jAkara sundara suvarNa toraNa vAle sundara yuvatiyoM ke saMcAra se yukta maNimaya bhavana ko dekhakara socA 'vaha duSTAcAra vAlA cora kahA~ hogA?' yaha cintana karate hue usane kisI caJcala locanoM vAlI aura pUrNacandramukhI ko dekhA aura pUchA "yaha kisakA AvAsa hai? tuma kauna ho?' vaha parAskandI cora kahA~ hai? striyA~ kyA gAtI haiM?" usane kahA - " bhadra! kaise itanI bhUmi meM A gaye? tuma atyanta sAhasI ho / kisa sthAna se Aye ho?" usane kahA - "RSabhapura se / " usane kahA - " yadi tuma RSabhapura nivAsI ho to kyA candragupta narezvara aura usake caturtha prasta -
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ [208] kuvalayamAlA-kathA putra vairigupta ko jAnate ho?" usane kahA - "bhadre! tuma una donoM ke nAma kaise jAnatI ho?" usane kahA - "ve dina cale ge|" usane kahA -"spaSTa kaho ki tuma unakI kyA hotI ho? una donoM ko kaise jAnatI ho? kisa mArga se yahA~ prApta huI ho?" usane kahA-"zrAvastIpurI meM surendra bhUpati kI putrI bAlyakAla se hI usake pitA ke dvArA vairigupta se vivAha karane ko dI gayI hU~ maiN| isa bIca meM usa vidyAdhara se apahRta karake yahA~ pAtAla meM DAla dI gayI huuN| jAnatI hU~ usase usa nAma vaalii| kevala maiM hI apahRta nahIM kI gayI yahA~ aura bhI bahutasArI mahilAe~ bhii|" usane vicAra kiyA - 'aho, mujhako hI yaha campakamAlA dI gayI thI, tadanantara usa vidyAdhara ke dvArA lAyI gyii|' usane kahA- "bhadre! batAo vaha adhama vidyAdhara kahA~ hai? vaha mere dvArA kaise mArA jAya? maiM vahI vairigupta hU~ yadi mujha para mahAn sneha hai|" usane kahA - "yadi Apa vairigupta ho to bahuta acchA huaa|" usane nivedana kiyA -"kumAra! rahasya suno jisase pApI mArA jaay| isa devAyatana meM isakA kheTaka aura siddhakRpANa ratna hai, unheM le lo|" rAjaputra ne kahA- "to bhadre! kaho kaise vaha vidyAsiddha hai?" usane kahA -"yaha dinapati sUrya ke asta ho jAne para bahuta andherI rAta meM svecchA se paribhramaNa karatA hai, mahilA Adi jisa-jisa sAra vastu ko prApta karatA hai, vaha saba le AtA hai| dina meM to mahilAvRnda se ghirA huA yahIM rahatA hai tathA isake isa kRpANa se aura isa kheTaka se samasta kArya siddhi hai|" kumAra ne kahA -"abhI vaha nirdaya cakravartI kahA~ hai?" usane kahA- "sadA hI saba strIjanoM ke bIca rahatA hai, abhI yadi vaha hai to na maiM hU~ aura na tum|" usane kahA -"yadi vaha nahIM hai to ve kaise gAtI haiM?" taba usane kahA - "bhadra! ye usake binA pramudita huI paDhatI haiM aura gAtI haiM aura phira anya rotI haiN|" ___ kumAra ne kahA -"bhadre! mere aura usake donoM ke bIca inakA hRdayaGgama kauna bhAvI hai?" muskurAkara usane kahA- "kyoMki ye mahilAeM premI aura zUra ko bhI tyAga detI haiM, koI to kAtara aura ni:sneha ko bhI grahaNa kara letI haiN|| 86 / / vAyu se ur3AyI huI dhvani kI taraha aura bijalI kI taraha asthira manasvinI mahilAoM ke mana ko kauna jAna sakatA hai? / / 87 / / to bhI maiM itanA jAnatI hU~ ki yadi ye Apako dekha leMgI to avazya hI inakA tuma meM anurAga caturtha prastAva
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [209] ho jaayegaa| ye sabhI Apake pura se sambandha rakhane vAlI hI haiN| Apako dekhakara pahicAna jaayeNgii| to inako darzana denA hI caahie|" kumAra ne kahA -"to isa vidyAsiddha kA siddhakRpANa aura kheTaka le Ao, pazcAt darzana duuNgaa|" usane kahA -"kumAra! yahIM Thahare rahanA jaba taka maiM siddhakheTaka aura siddhakhaDga lAU~" yaha kaha kara "calI gyii| taba kumAra ne vicAra kiyA- 'zAyada yaha merI mauta ke lie koI anya upAya socatI hai, to yahIM ThaharanA ucita nahIM hai', aisA kumAra vicAra kara kheTaka liyA huA aura khaDgaratna svIkAra kiyA huA pIche lauTa kara Thahara gyaa| taba khaDga aura kheTaka lekara AyI huI usa sthAna para kumAra ko na dekhatI huI viSaNNa mana vAlI ko kumAra ne kahA"bhadre ! jaldI se A jAo maiM yahA~ ThaharA huuN|" yaha sunakara usane kahA "isa sthAna se Apa kaise anyatra cale gaye?" usane kahA- "kyoMki buddhimAnoM ko striyoM kA kabhI vizvAsa nahIM karanA caahie| yaha zAstrIya vacana hai| isa lie pIche lauTakara sthira ho gyaa|" "kumAra! Apa rAjyapadavI ke yogya ho jo mahilAoM kA vizvAsa nahIM karate" yaha kaha kara usane usake sAmane jamIna para kaukSeyaka = kRpANa aura kheTaka rakha diyaa| rAjakumAra ne apanA khaDga aura kheTaka usake hAtha meM de diyaa| rAjakumAra ne pradakSiNA karake advitIya rUpavAn una donoM ko svIkAra kara liyaa| usane kahA- "yaha khaDgaratna kumAra kI vijaya ke liye ho|" kumAra ne kahA -'bhadre! vaha duSTa vidyAsiddha abhI kahA~ hai?" usane kahA -"kumAra! kisa nigama (rAste) se yahA~ Apa praviSTa hue the?" usane kahA- "bar3a ke per3a ke koTara ke cheda se|" usane kahA -"maiM dvAra nahIM jAnatI, yaha phira jAnatI hU~ jisa dvAra se tuma Aye ho vaha bhI usI se AyegA, to tuma taiyAra hokara isa divyakhaDga se usakA zira kATa denA, anyathA vaha tumhAre lie duHsAdhya ho jAyegA" kumAra hAtha meM kRpANa liyA huA chidra ke dvAra para sthita ho gyaa| isa bIca meM vaha duSTa vidyAdhara prabhAta kA samaya samajha kara dhavalagRha ke Upara zayyA para soyI huI akelI usI rAjakumAra kI patnI ko apahRta karake le aayaa| usI bila meM praveza karate hue usako dekha kara rAjaputrI ne pukArA - "he vairigupta! tumhArI priyA campAvatI isa nAma se kahI jAne vAlI maiM isase apahRta kara lI gayI hU~ isase mujhe yahA~ bcaao|| 88 / / " isa prakAra usake caturtha prastAva
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ [210] kuvalayamAlA-kathA vilApa ko suna kara vidyAsiddha ne kahA -"usase tujhe kyA kArya hai? yadi usa dAyita ko prApta kara lU~ to use hI khA jAU~" yaha sunakara kumAra ne socA -'aho! durAcArI A hI gayA hai para merI prANapriyA ko lekara, to yaha sundara huA ki yaha vahI lopa karane vAlA cora hai' yaha vicArate hue kumAra ne bila ke dvAra meM vidyAsiddha ke zira ko praviSTa hotA huA dekhaa| taba kumAra ne vicAra kiyA -'isakA zira kATa dUM, athavA nahIM, kyA satpuruSa chidrAnveSI hote haiM, yaha sarvathA ucita nahIM hai, to isakI zakti dekhatA hU~', yaha socate hue kumAra ke sAmane vidyAsiddha chidra se praviSTa ho gyaa| taba kumAra ne kahA -"are! yadi Apa vidyAsiddha ho to nIti mArga para calo, jo anyAya karate ho vaha ucita nahIM hai| yadi sacamuca cora ho to pakar3ane yogya ho, tuma yuddha karane ko sajjita ho jaao|" usa rAjaputra ko dekhakara 'are yaha vairigupta kaise A pahu~cA? to kAma bigar3a gayA, to isa bAlaka se kyA?' yaha socate hue vidyAsiddha ne kahA "yamarAja ke mukha ke sAmane isa bila meM kisake dvArA pheMka diye ho? rUpa saubhAgyazAlI tuma kyoM mRtyu cAhate ho? taba 'kRpANa kRpANa' yaha kahate hue devAyatana meM rAjaputra se|| 89 / / sambandhita khaDga aura kheTaka ko lekara vicAra kiyA ki 'aho! yaha merA na khaDgaratna hai aura na kheTaka bhI', aisA socatA huA kumAra ke pAsa Akara bolA - "mere antaHpura meM mAtR zAsita kisase preSita kiyA gayA hai? jJAta huA ki nahIM tumhAre Upara pretapati kupita hai|| 90 / / aba tumhArA isa bila se nirgama nahIM hogaa| sUpakAroM ko adhIna hue tuma kharagoza ke samAna naSTa ho jaaoge|| 91 / / "kumAra ne kahA - "are kyoM re svairacArI! tu merI priyA kA haraNa karake unmatta ho rahA hai? tU yama ke nikaTa pahu~ca hI gayA hai"|| 92 / / yaha kahate hue kumAra ke usakI ora khaDga kA prahAra diyaa|| 93 / / kalAkauzalazAlI usane bhI usa prahAra kA vaJcita kara kumAra ne prati prahAra mukta kiyaa| kumAra ne bhI usako vaJcita kara diyaa| taba unameM jaMgalI bhaiMsoM kI bhA~ti mahAyuddha prArambha huA, para isameM kisI ko bhI jaya nahIM huI, tathApi 'yaha vidyAsiddha kaitavI hai' aisA socakara campaka mAlA ne kahA - "kumAra! isa khaDgaratna ko yAda kro|" 'isane sundara kahA' yaha vicAra kA kumAra ne kahA - are yadi tU siddhoM meM siddha hai aura cakriyoM kA caturtha prastAva
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [211] ratna hai to mere hAtha meM sthita huA to isake zira ko abhI kATa de"|| 93 / / aura vidyAsiddha ne socA- 'are, isI strI ne yaha khaDgaratna isako arpita kiyA hai' "arI pApina! kahA~ jAtI hai?" aisA kahatA huA usI dizA meM vidyAsiddha daudd'aa| jaba taka isa vanitA taka narAdhama nahIM pahuMcA taba taka rAjaputra ne jaldI se isakA zira kATa diyaa|| 94 / / campakamAlA ne kahA "he kumAra mahAzaya! isake mukha ke bhItara eka guTikA hai, isake mukha ko cIra kara tuma usako le lo|| 95 / / " usane yaha suna kara usake cIre hue mukha se lekara aura dhokara apane mukha meM tatkSaNa DAla lii|| 96 / / taba usa kumAra kA usI lalita vilAsinI jana ke sAtha viSaya sukha kA anubhava karate hue kA samasta guru vacana ko vismRta kiye hue kA, apanI zakti se jIte hue siddha se prApta aneka prANayijanoM se yukta pAtAlabhuvana vAle vahIM rahate hue kA eka dina kI taraha bAraha varSa bIta gye| bAraha varSa ke nikaTa soye hue usake rAtri ke pazcima yAma meM na dIkha par3ate hue maGgalapAThaka ne par3hA "he narezvara! prabhAtasamaya nidrAmoha ko chor3a diijiye| karma nirmUlana meM samartha saddharma kA avalambana liijiye|| 98 / / " dustara ghora saMsArasAgara ko jAna kara, strIsaGga tyAga kara isa dharmapota ko alaGkRta kiijiye|| 99 / / " yaha sunakara rAjaputra ne cintana kiyA -'are, yaha kahA~ vandi-dhvani hai?' unhoMne kahA - "deva! nahIM jAnatIM, vaha dikhAyI nahIM detA, kevala zabda hI sunA jAtA hai|" isa prakAra sAta dina taka 'jaya-jaya' isa zabda ke sahita saMsAra se vairAgya utpanna karane vAle vacanoM kA uccAraNa karate hue bandI ne usake citta ko Azcarya cakita kara diyaa| taba rAjaputra ne kahA - "yaha avazya AyegA to isIse pUchatA hU~" isa prakAra kahate hue usa kumAra ke vaha divya bandI pratyakSa hokara 'kumAra! jaya ho jaya ho' yaha bolaa| kumAra ne kahA "he divya! kaho kisa kAraNa zIghra Aye ho? mere sAmane pratidina kyoM vairAgyavacana kahate ho?|| 100 / / " caturtha prastAva
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ [212] kuvalayamAlA-kathA divya ne kahA- "yadi tumhAre mana meM koI kautuka hai to he vatsa ! isa pAtAla gRha se nikalakara pUchanA / / 101 / / " usane kahA - " kintu isa pAtAla meM vAsa karate hue mujhako kitanA samaya bIta gayA? yahA~ se maiM kisa mArga se nikalU~ ? / / 102 / / " usane bhI kahA - " isa pAtAla meM tuma bAraha varSa taka rahe ho| tuma isa vivaradvAra se zIghra nikala jAo / / 103 | " yaha sunakara kumAra uTha khar3A huA / bandI tirohita ho gayA / una striyoM ne namana kara usa kumAra se kahA -" isake anantara deva kyA karanA cAhate haiM?" kumAra ne kahA - " maiM divya jJAnI bhagavAn ke pAsa kisI bhI prakAra jAkara pUchUMgA ki jo yaha kahatA hai kyA yaha satya hai ? ise kiyA jAya yA nahIM?" taba unhoMne kahA "jisa mArga ko Apa aGgIkAra kareMge, hama bhI usI kA anusaraNa kreNge|" isa prakAra nizcaya kara kumAra ne tatkSaNa uThakara usI vikaTadvAra se nikala kara yahA~ hama sthitoM ko mAnakara Akara sandeha pUchA aura nikala kara gayA huA vaha yaha candragupta kA putra vairigupta hai, pUrvajanma ke sambandhI se saGketita devakRta bandiprayoga se pratibuddha huA hai| taba gautamagaNadhArI ne nivedana kiyA 44 'bhagavan ! vaha kahA~ gayA hai?" bhagavAn ne kahA - "una kAminIjanoM ko pAtAla se nikAlakara isa samaya samavasaraNa ke tRtIya toraNa ke nikaTa yaha A pahu~cA hai" bhagavAn ne jaba taka yaha kahA taba taka kumAra ne strIvRnda ke sAtha bhagavAn kI pradakSiNA karake praNAma kara sukhAsanasthita hokara pUchA " bhagavan ! kisa kAraNa kauna yaha divya stuti kA vrata liyA huA pratibodha karAtA hai ? vaha isa samaya kahA~ hai? " taba bhagavan ne paJcajanoM kI bhavaparamparA kA vistAra karanA prArambha kiyA ki taba maNirathakumAra, kAmagajendra aura vaha tRtIya vairigupta svarga se cyuta hokara Apa lobhadeva jIva yahA~ utpanna hue ho aura prmtt| taba mAyAditya aura caNDasoma ne aneka prabhAtakAlIna maGgalapATha ke miSa se pratibodhita kiyaa|" use sunakara kumAra ne kahA -" bhagavan ! aba kyoM vilamba karate haiM? dIkSA dene kI kRpA kIjiye / " taba bhagavan ne yuvatijanoM ke sahita vairigupta ko pravrajita kara diyA / tadanantara samasta trailokyarUpI sarovara kA alaGkAra banA huA puNDarIka, puNDarIka kI dhavalamahimA vAlA zrIvardhamAna hastinApura Akara samavasRta ho gayA / bhagavAn ne bhI rAgayukta aura rAgahIna devatA caturtha -
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [213] ke svarUpa kI vyAkhyA kii| skanda, rudra, caturmukha, vyantaragaNAdhipa Adi sarAga deva ArAdhita kiye hue logoM ko janAdhipoM kI bhA~ti rAjyazrI pradAna karate haiM aura ruSTa hote hue ve use apahRta bhI kara lete haiN| phira karmarUpI indhana jinakA jala gayA hai aise tIrthaGkara siddha kevalI raja, mada aura mada se rahita ye nIrAga svarga aura apavarga kI zrI dete haiN| isa bIca meM zyAmala vakSaHsthala para zobhita brahmasUtra vAle brAhmaNaputra ne tIna bAra pradakSiNA kara bhagavAn ko praNAma kara pUchA - "bhagavan! kauna yaha pakSI manuSya vANI meM bola rahA hai? jo usane kahA - vaha yukta hai athavA ayukta?" bhagavAn bole - "bhadra! vaha pakSI vana meM divya hai, usane jo kahA vaha yukta hI hai|" yaha kaha kara vaha samavasaraNa se nikala gyaa| taba jJAnavAle bhI zrIgautama ne pUchA -"kyA yaha sukhasaMbhava dAyaka hai? isane kyA pUchA?" isa prakAra pUche gaye bhagavAn ne kahA jyAdA dUra nahIM, saralapura brAhmaNoM kA sthAna hai| vahA~ mahebhya sUtrakaNTha hai| usakA putra svayambhudeva hai| vaha yajJadeva kAlakrama se paraloka sidhAra gyaa| usa brAhmaNapati ke asta ho jAne para sArA hI dhana vilIna ho gyaa| pUrvakAryoM ke phalasvarUpa isake pAsa eka dina kA bhojana nahIM rhaa| isa prakAra dhanakSINa ho jAne para lokayAtrA nahIM hotI, atithi satkAra samApta ho ge| bandhukarma zithila ho gae aura dAna galahastI bana ge| jaba taka ghara meM lakSmI rahatI hai taba taka hI vyakti guru aura bAndhavoM kI mahimA kA pAtra rahatA hai|| 104 / / daridratA kA aJjana lagAye hae lakSmIvAloM ke sAmane vidyamAna bhI dRSTi ke atithi nahIM bnte|| 105 / / manuSyoM ko lakSmI ke sAtha andhApana aura baharApana ho jAtA hai isIlie ve dIna vyakti ko na dekhate haiM aura na usakA vacana sunate haiN|| 106 / / yaha jAnakara mAtA ne svayambhudeva ko kahA "he vatsalamAnasa vatsa! lakSmI se hI yahA~ sadA zobhita hote haiM, usake binA to tuma yahA~ jIte hue bhI mRta ho|| 107 / / caturtha prastAva
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ [214] kuvalayamAlA-kathA ve puNyavAn tumhAre pitAjI asta ho gae, ataH kuTumba kA poSaNa tumhAre hI adhIna hai|" yaha sunakara svayambhudeva mAtA ke caraNoM meM namaskAra ke sAtha aJjali banAye hue bolA- "mAtAjI! mana ko khinna mata kro| maiM bahuta dinoM taka dhana upArjita na kiyA huA ghara meM praveza nahIM kruuNgaa|" yaha kahakara ghara se nikala kara brAhmaNaputra grAma, nagara aura kheTa se vyApta vipula campApurI meM sabhI upAyoM se dhana ko khojatA huA phuNcaa| vahA~ sUryAsta ho jAne para svayambhudeva purI ke bhItara praveza na pAtA huA eka jIrNa udyAna meM praveza kara 'kisa rIti se rAta nikAlane kA upAya karU~?' yaha socate hue ne tamAlavRkSa para car3hakara cintana kiyA -'isa janma ko dhikkAra hai ki itane dinoM taka bIca meM sarvatra ghUmate hue mere hAtha meM eka kor3I bhI nahIM cddh'ii| ghara meM kaise praveza karU~?' isa taraha cintana karatA rhaa| taba usa per3a ke nIce do jane Aye eka ne kahA, "yaha kAma isa tAlAba ke nIce karanA caahie|" dUsarA bolA - "aisA ho" taba donoM ne dazoM dizAyeM dekha kara kahA-"yaha sthAna sundara hai|" svayambhudeva unakI bAta sunakara cupa rhaa| taba una donoM ne khanni se jamIna khoda kara pahacAna ke sAtha usameM karaNDa rakha kara kahA-"yahA~ jo bhI koI bhUta, pizAca yA aura koI bhI ho vaha nyAsa kI gayI nidhi kI sadA rakSA kre|| 107 / / " yaha kaha kara ve donoM yathAsthAna cale gye| phira usane vicAra kiyA 'jahA~ jisake dvArA jaba jo aura jitanA jisase prApta karane yogya hotA hai, vahA~ usake dvArA taba vaha utanA usase prApta kara liyA jAtA hai|| 108 / / ' yaha socakara per3a se utara kara karaNDaka meM rakkhe hue pA~ca ratna dekhakara romAJcita hue usane vicAra kiyA- 'isako svIkAra kara aba maiM apane ghara calU~' yaha vicArakara aura lekara svayambhudeva mArga meM jAtA huA jaMgala phuNcaa| idhara sUrya bhI astaGgata ho gyaa| usane bhI bahuta vRkSoM se vyApta kisI pradeza meM analpa zyAmapatroM se yukta eka nyagrodhavRkSa para ArUDha hokara vicAra kiyA - 'are vidhi ko jo denA thA usane de diyaa| to aba ghara gayA huA maiM eka ratna beca kara samasta kuTumba bAndhavoM kA jo kRtya hai vaha kruuNgaa|' taba sUcI bhedya andhakAra hone para vahA~ vividha varNoM vAle bahuta se unnata zarIra vAle pakSI caturtha prastAva
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ [215] kuvalayamAlA-kathA svayambhudeva se adhiSThita usI vaTa para Akara Azrita ho gye| punaH vahA~ Akara eka pakSI ne pakSisamudAya ke madhya meM sthita vRddhAvasthA se jIrNa aGgoM vAle eka pakSI ko praNAma karake kahA- "tAta! Apase maiM utpanna huA, Apane mujhe saMvarddhita kiyA, maiM taruNa bana gayA donoM nayana mere Aja saphala ho gaye, kAna bhI kRtArtha ho gaye, yaha pakSiyugala bhI sArthaka ho gyaa| Aja maiM garur3a se bhI apane Apako gurutara mAnatA huuN|" yaha sunakara jIrNapakSI ne kahA -"isa samaya tuma atyanta amanda Ananda - sandoha se pUrNa manavAle se dIkha rahe ho, ataH bhramaNa karate hue tumane jo kucha bhI dekhA sunA yA anubhUta kiyA - vaha saba btaao|" usane kahA -"tAta! suniye, Aja maiMne Apake pAsa se gagana meM ur3akara kucha AhAra DhU~Dhate hue gagana meM bhramaNa kiyA to hastinApura meM tIna prAkAroM ke bIca manuSyaloka ko dekha kara 'aho! yaha maiM kyA phira dekha rahA hU~, ' yaha socakara dvitIya prAkAra meM pakSiyoM ke gaNa meM jAkara baiThe hue maiMne rakta azoka vRkSa ke nIce siMhAsana para baiThe hue bhagavAn ko koI divyajJAnI jAna kara vicAra kiyA -'are! jo mujhe draSTavya thA tribhuvana meM AzcaryakArI use maiMne dekha liyaa|' phira tAta! jaba usa bhagavAn ne samasta saMsAra kA svarUpa batAyA, yathA - prANigaNa kA vicAra darzAyA, karmaprakRtivizeSa kA vistAra kiyA, vizeSa karake bandhana nirjarA kA abhAva kahA, saMsArAzrava kA vikalpa batAyA, utpatti- sthiti- pralaya kA vizeSa vistAra kiyA, yathAsthita mokSamArga kA nirUpaNa kiyaa| taba maiMne bhagavAn se pUchA - "he nAtha! hamAre jaise pakSI vairAgya kie hue bhI tiryagyoni ke kAraNa parAdhIna hue kyA kareM?" taba bhagavAn ne merA abhiprAya jAnakara kahA - "he devAnupriya! tuma saMjJAvAn paJcendriyoM vAle paryApta tiryagyoni bhI samyaktva ko prApta ho|" gaNadhArI ne kahA - "kauna se prANI narakagAmI hote haiM?" bhagavAn ne kahA -"jo paJcendriya vAloM kA vadha karane vAle haiM aura mA~sAhArI haiM ve sabhI dehadhArI narakagAmI hote haiN| jo samyaktva ko prApta karate haiM ve naraka aura tiryak ke dvAroM ko banda karane vAle haiN|" maiMne kahA -"deva! pakSI paJcendriya vAloM ko mArane vAle mA~sAhArI hote haiM to ve kaise samyaktva ko dhAraNa karate haiM? hamArA jIvana to pApaparaka hI hotA hai| aisI sthiti meM mujhe kyA karanA cAhiye?" taba bhagavAn ne kahA - caturtha prastAva
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ [216] kuvalayamAlA-kathA "jo sneha tyAga kara aura sauva evam indriya samUha ko niyantrita karake yathAvidhi deha tyAgatA hai vaha prANI sundara gati prApta karatA hai|| 110 / / zuddha mana vAle pakSI bhI samyaktva ko dhAraNa karate haiM" yaha kahakara uThakara bhagavAn anyatra vihAra ke lie cale gye| maiM bhI usa bhagavAn ke upadeza ko sunakara utpanna vairAgya vAlA banA huA aura AhAra na kiyA huA he tAta! Apake pAsa AyA huuN| aba kRpA karake mujhe bheja do| merA sArA aparAdha kSamA kara do jisase svArthapara ho jaauuN|" taba vaha pakSI sneha kI zRGkhalAoM ko cheda kara sparzana Adi azvoM ke samUha ko niyantrita karake mAtA ko, bar3e-choTe bhAI ko aura bar3I choTI bahana ko, bhAryA ko, zizuoM ko aura mitroM ko pUcha kara gaganatala meM ur3a gyaa| aura idhara rAtri vyatIta hone para sArA hI pakSivRnda vaTavRkSa se prayANa kara gyaa| usa pakSivRnda ko ur3A huA dekhakara svayambhudeva bhI vismitamanA vicAra karane lagA -"are, mahAn Azcarya hai ki isa vana meM pakSI bhI manuSyoM kI bhASA bolane vAle aura saddharma - parAyaNa haiN| ye avazya devapakSI haiN| usa pakSI ne kuTumba ko tyAga kara apane hitakArI dharma ko svIkAra kiyA hai| yadi pakSI bhI dharmamArga kA anusaraNa karate haiM to dUsaroM ke ratna lekara maiM kuTumba kA poSaNa kaise karU~? to isa samaya merA yahI karttavya hai jisake pAsa usane dharmazravaNa kiyA thA usI se jAkara pUchU 'bhagavan ! pakSI kauna hai? unhoMne kyA mantraNA kI, yaha pUcha kara jo kRtya hogA use pazcAt karU~gA, jo usa pakSI ne kiyA' yaha nirNaya kara vaTavRkSa se utarakara isa hastinApura meM A gayA, he gautama! mere samavasaraNa meM vaha yaha praviSTa huA hai, isane mujhe pUchA hai, vaha pakSI vana meM kauna thA?, kahA maiMne ki yaha divya pakSI hai| yaha suna kara utpanna vairAgya vAlA vaha nikala gyaa| taba nivRtta kAmabhoga vAlA utpanna vairAgyavAlA naSTa cAritra ke AvaraNa karma vAlA una donoM ko ratna sauMpa kara mere hI pAsa abhI A rahA hai|" mahAvIra bhagavAn yaha batA hI rahe the ki gautamAdi ke sammukha svayambhudeva A pahuMcA aura bhagavAn ko praNAma karake bolA -"deva! vana meM pakSivacana sunakara maiM prabuddha ho gayA hU~, mujhako dIkSA de diijiye|" taba bhagavAn ne yathAvidhi svayambhudeva ko dIkSita kara diyaa| candrasomajIva svayambhudeva caturtha prastAva
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [217] I pUrvajanma ke saMketita deva se pakSi-prayoga se pratibodhita kara diyA gyaa| taba bhagavAn sarvajJa zrImahAvIradeva magadhadeza maNDala meM zrIgRha rAjagRha cale gaye / vahA~ sarvadevoM dvArA racita samavasaraNa meM zrI zreNika pRthvIpati ne saparivAra paramabhakti se bhagavAn ko namana kara yathAsthAna AsIna hokara sAdara pUchA "bhagavan ! zrutajJAna kyA hai? " taba bhagavAn ne sAGgopAGga viziSTa zrutajJAna batAyA 44 44 au, a, i, ka, ka, ca, Ta, ta, pa aura za inako zobhana varNa jAnanA cAhie ! A, I, kha, cha, Dha, tha, pha, ra aura Sa ye azobhana varNa kahe gaye haiM / / 111 / / e, u, ga, ja, Da, da, ba, la aura sa ye saba kAryoM meM subhaga hote haiM / ai, tha jha, Dha, dha, bha, va, ha aura na ye kinhIM kAryoM meM sundara haiM / / 112 / / o, au, Ga, Ja, Na, na, ma, aM, aH ye kAryoM meM mizra svarUpa hote haiN| aba aise varNoM kA saba phala bhI batAU~gA / / 113 / / zobhana - azobhana, sukha-duHkha, sandhi - vigraha, AtA hai, nahIM AtA hai, lAbha-alAbha, na jaya tathA jaya / / 114 / / " kArya hotA hai nahIM hotA hai, kSema nahIM hai kSema hai nahIM hai, sampatti, vipatti, jIvana evaM mRtyu / / 115 / / prathamavacana meM bhI prathama zubhavarNa bahuta hai, kAryasiddhi jAno, kArya siddha hotA hai, azubha nahIM / / 116 / / athavA pRcchAvacana prathama lekara usakA nirIkSaNa kare, vidhivacana meM zubha hotA hai aura pratiSedha vAkya meM zubha nahIM hotaa|| 117 / / athavA phala kusuma, akSatapatra, rUpaka anya puruSarUpa aSTabhAgalabdha ko lekara usase phala jAnanA / / 118 // dhvaja meM to saba saphala hai, dhUma udvegakArI hotA hai, siMha meM rAjya aura zrIvijaya hotI hai aura maNDala meM svalpalAbha / / 119 / / vRSa meM tuSTi puSTi, khara meM gamana kali, gaja meM pUjA hotI hI hai, kAka meM nitya paribhramaNa / / 120 / / " isa bIca meM zreNikabhUpati ke aSTavarSIya putra mahArathakumAra ne svAmI ko namana karake nivedana kiyA -" bhagavan! Aja maiMne svapna meM suvarNa mizrita kAlAyasa dekhA hai / tataH agni kI jvAlA se tapA huA vaha girisAra kSINa ho gayA, vaha kevala suvarNa hI rahA, usakA vizeSa phala kyA hai?" bhagavAn ne caturtha
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ [218] kuvalayamAlA-kathA batAyA -"bhadra! yaha svapna zobhana hai| prAnta meM samyaktva, cAritrakevalajJAna samRddhi kI aura zAzvata sukha saMgama ko sUcita karatA hai| zilAsAra ke samAna karma hotA hai aura jIva to suvarNa ke smaan| tumane dhyAna rUpI agni se use jalAkara apanI AtmA ko nirmala kara liyA hai| he bhadra! tuma caramadeha bana gaye ho| rAjagRha meM kuvalayamAlA jIva deva cyuta hokara svargata ho gyaa| usako mAyAdityAdi deva sArA hI kaha diyaa| ve sabhI pravrajita ho gye| ina sukRtiyoM ko tuma dekhlo|" ____ to yaha sunakara mahAratha kumAra ne kahA -"bhagavan! yadi aisA hai to yaha manorUpI azva viSama hai, kyoM vilamba karate ho? mujhako dIkSA de diijiye|" aisA kahane para usa bhagavAn zrI vardhamAna ne mahArathakumAra ko dIkSita kara diyaa| isa prakAra ve pA~coM bhI mile hue jana paraspara jAnate haiM yathA pUrva meM saMketa kie hue samyaktvalAbha meM hama haiN| isa prakAra bhagavAn zrI vardhamAna ke sAtha vicaraNa karate hue unake bahuta varSa vyatIta ho gye| jinezvara ne kahA maNiratha kumArAdi sAdhuoM ko ki 'ApakI Ayu thor3I hai" yaha jAnakara una pA~coM hI yatiyoM ne anazana kara rAga dveSa ina do bandhanoM se rahita, tIna zalya aura tIna daNDoM se zUnya hue kSINa hue cAroM kaSAyoM vAle, paJca indriyoM ke vijetA, chaH jIvanikAyoM ke pAlaka bane hue, sapta bhayasthAnoM meM rata hue, ATha prakAra madasthAnoM se vivarjita, navoM brahmaguptiyoM meM rata hue, daza prakAra ke sAdhudharma ke pratipAlana meM udyata bane hue ekAdaza aGgoM ke dhAraka, dvAdaza prakAra ko tapa ko tapate hue dvAdaza pratimAoM meM ruci bA~dhe hue, duHsaha parigraha ko sahane vAle, svakIya deha meM bhI niriccha bane hue AmUla zrAmaNya dharma ko niSkalaGka pAlate hue antima samaya meM samAdhi dvArA ArAdhanA kii| tathAhi kAlavinayAdi jJAnAcAra aSTaprakAra kA hai, niHzaGkita Adi darzanAcAra aSTavidha hai, usameM jo koI bhI aticAra hai, usako sarvathA hI tyAga dete haiN| eka indriya vAle bhUmi, teja, vAyu, vanaspati Adi kI, do indriyoM vAle kRmi, zaGkha zakti, gaNDamUla jalaukAdi kI, tIna indriyoM vAle yUkA, matkuNa, likSA Adi kI, cAra indriyoM vAle pataGga makSika, bhRGga, daMza Adi kI, pA~ca indriya vAle jalacara, bhUcara, khecara, mAnava Adi kI hamAre dvArA jo hiMsA kI gayI caturtha prastAva
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvalayamAlA-kathA [219] hai sUkSma yA sthUla moha yA lobha se usako tyAga dete haiM / hAsya se, bhaya se, krodha se athavA lobha se jo kucha bhI vRthA kahA gayA usa saba kI nindA karate haiM aura prAyazcitta karate haiM / jo svalpa bhI dhana dUsare ke binA diyA huA rAgadveSa se liyA usa saba ko bhI tyAga dete haiM / pakSI, manuSya, deva sambandhI jo maithuna hamAre dvArA kiyA una tIna prakAra ke maithunoM ko tIna prakAra se tyAgate haiN| jo dhana, dhAnya, pazu Adi kA lobha se parigraha kiyA use tyAgate haiM / putra, patnI, mitra, bAndhava, dhana, dhAnya, gRha Adi meM aura anyoM meM bhI jo mamatva kiyA usa sabakI bhI nindA karate haiM / indriyapakSa meM parAbhUta hue hamAre dvArA cAra prakAra kA bhI AhAra rAta meM jo kiyA gayA usakI bhI tIna prakAra se nindA karate haiN| krodha, abhimAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, kalaha, paizunya, paranindA, AkhyAna Adi cAritra ke sambandha meM jo durAcAra kiyA usa ko tIna prakAra se tyAga haiN| vandana, pratikramaNa, kAyotsarga, namaskAra, parivarttanAdi meM vIryAcArya meM jisa vIrya kA gopana kiyA usakI tIna prakAra se nindA karate haiN| jisa kisI kI bhI koI vastu apahRta kI, kisI ko prahAra diyA, yA kisI ko karkaza vacana kahA aura jisakA aparAdha kiyA ve sabhI hamAre usako kSamA kreN| jo mitra amitra svajana zatrujana haiM ve sabhI kSamA kareM una saba meM bhI samAna haiN| tiryakyoni meM tiryaJcoM ko, naraka yoni meM narakavAsiyoM ko, svarga meM svargavAsiyoM ko aura manuSya yoni meM manuSyoM ko jinako hamane duHkha meM girAyA, ve sabhI kSamA kareM hama bhI unako kSamA karAte haiM / una saba meM hamArI maitrI ho / jIvana, yauvana, lakSmI, lAvaNya aura priyasaGga ye sabhI vAyu se nacAyI huI samudra kI taraGgoM ke samAna caJcala haiN| vyAdhi, janma, vArddhakya aura mRtyu se grasta dehadhAriyoM ke liye jinapraNIta dharma ke binA koI bhI anya dharma zaraNa nahIM hai / ye sabhI jIva svajana aura parajana utpanna hue unameM alpa bhI hama sudhI jana kaise pratibandha kareM? eka hI prANI utpanna hotA hai, eka hI vipatti prApta karatA hai / eka sukhoM kA upabhoga karatA hai aura eka hI duHkhoM kA bhI / zarIra anya hai, dhanadhAnyAdi anya hai, bAndhava anya haiM, jIva anya haiM kaise hama unameM vRthA mohita hote haiM? rasa, rakta, mA~sa, medA, asthi, majjA, zukra, yakRt, zakRt Adi se pUrita apavitratA ke Alaya zarIra meM hama mUrcchA nahIM karate | yaha deha nitya pAlA huA bhI lAlita kiyA huA bhI kirAye para liye gaye ghara kI caturtha prastAva
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ [220] kuvalayamAlA-kathA taraha asthira hai, ise chor3anA hI hai| dhIra bhI, kAtara bhI dehadhArI mRtyu prApta karate haiN| hama usa prakAra mareMge jisase phira hamako mRtyu kI pIr3A nahIM ho| aba arhanta, siddha sAdhu aura kevali-bhASita dharma hI hamArA zaraNa hai| jinadvArA upadiSTa kRpAmaya dharma mAtA hai, dharmAcArya pitA hai aura yaha sAdharmika bandhu sahodara hai| anya saba to indrajAla ke sadRza hai| bharata airAvata mahAvidehoM meM zrIvRSabhanAthAdi jinoM ko, siddhoM ko, AcAryoM ko, upAdhyAyoM ko, sAdhuoM ko namana karate haiN| sAvadyayoga upadhi ko tathA bAhya tathA Abhyantara trividha jIva ko trividha upAya se tyAgate haiN| jIvana paryanta caturvidha AhAra ko aura antimazvAsa meM deha ko bhI tyAgate haiN| duSkarmanindA, prANimAtra ko kSamA, bhAvanA, catuHzaraNa, namaskAra tathA anazana isa prakAra ArAdhanA SaDvidha kahI gayI hai| taba dhyAnarUpI agni se samasta karmarUpI indhana samUha ko kSaNAt dagdha karake utpanna kaivalyajJAna se trilokItala ko jJAta kiye hue ve pA~coM hI munIzvara tyaktadeha vAle aura zrIyuta muktirUpI nitambadhAriNI ke stanoM ko alaGkRta karane vAle hAra kI sI zobhA vAle bana gye| ___ isa prakAra zrIparamAnandasUri ke ziSya zrIratnaprabhasUri dvArA viracita zrIkuvalayamAlA kathA saMkSepa meM zrIpradyumnasUrizodhita kuvalayacandra-pitRsaMgamarAjyaniveza-pRthvIsArakumAra-samutpatti-grahaNaprabhRtika caturtha prastAva pUrNa huaa||4|| // yaha kuvalayamAlA kathA samApta huii| ++++ caturtha prastAva
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahopAdhyAya vinayasAgara eka paricaya janma tithi :1 julAI 1929 mAtA-pitA : (sva.) zrI sukhalAlajI jhAbaka zrImatI paaniibaaii|| guru : AcArya sva. zrI jinamaNisAgarasUri jI mahArAja zaikSaNika yogyatA1. sAhitya mahopAdhyAya 2. sAhityAcArya 3. jaina darzana zAstrI 4. sAhityaratna (saMskRta-hindI) Adi sAmAjika upAdhiyA~zAstravizArada, upAdhyAya, mahAmanISI, mahopAdhyAya, vidvadratna sammAnitarAjasthAna zAsana zikSA vibhAga, jayapura, nAhara sammAna puraskAra, mumbaI, sAhitya vAcaspati, hindI sAhitya sammelana, prayAga kI sarvocca mAnada upAdhi saMskRta sAdhanA sammAna, rAjasthAna sarakAra sAhitya sevAsana 1948 se nirantara zodha, lekhana, anuvAda, saMzodhana/saMpAdana, vallabha-bhAratI, kalpasUtra Adi vividha viSayoM ke 99 grantha prakAzita aura prAkRta bhAratI akAdamI ke 171 prakAzanoM kA sampAdana, zodhapUrNa Der3ha sau se adhika nibandha prkaashit|| bhASA evaM lipi jJAnaprAkRta, saMskRta, apabhraMza, gujarAtI, rAjasthAnI, hindI bhASAoM evaM purAlipi kA vizeSa jnyaan| kArya kSetra'san 1977 se prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura ke nidezaka evaM saMyukta saciva pada para kaaryrt||
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ PASSRO rAgArAgAgarA PPERE SAR RA ISBNNo.: 978-93-81571-27-9 prAkRta bhAratI akAdamI 13-e, gurunAnaka patha, mena mAlavIya nagara, jayapura-302017 darabhASa : 0141-2524827,2520230 Imela : prabharati@gmail.com ema. esa. pI. esa. jI. cerITebala TrasTa 13-e, mena mAlavIya nagara, jayapura-302017 mobAila : 93148-89903