Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ALITTORIES zrIneta divAkara "smRti-grantha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasidavaktA jagar3havallabha smRti meM samAyojita kavirana kevala muni
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AzIrvAda rASTrasaMta AcArya zrI Ananda RSi jI ma0 * parAmarza evaM mArgadarzana zramaNa sUrya pravartaka marudhara kesarI zrI mizrImalajI mahArAja upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja upAdhyAya zrI phUlacandajI mahArAja 'zramaNa' upAdhyAya zrI madhukara munijI mahArAja pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja mevAr3abhUSaNa zrI pratApamalajI mahArAja * prabandha sampAdaka zrIcanda surAnA 'sarasa' * saMpreraka evaM sahayogI se sampAdaka maNDala zrI devendra muni zAstrI zrI azoka muni sAhityaratna zrI ajIta muni 'nirmala' zrI rameza muni siddhAnta AcArya zrI mahendra muni 'kamala' paM0 zrI zobhAcandrajI bhArilla DA0 zrI nemIcanda jaina (indaura) DA0 zrI narendra bhAnAvata ( jayapura ) DA0 zrI sAgaramala jaina (bhopAla ) zrI vipina jArolI ( kAnor3a) paM0 muni zrI mUlacanda jI mahArAja tapasvI zrI mohanalAla jI mahArAja paM0 zrI udaya muni jI mahArAja paM0 bhagavatI muni jI mahArAja paM0 zrI candana muni jI mahArAja * saMyojaka tathA prakAzaka abhayarAja nAhara zrI jaina divAkara divya jyoti kAryAlaya mahAvIra bAjAra, byAvara ( rAjasthAna ) me prathamAvRtti - vi0 saM0 2035, janavarI 1676 [udAra sahayogiyoM se prApta arthasahayoga se pracArArtha ardhamUlya ] amUlya mAtra bIyA * mudraka zrIcanda surAnA ke lie : zrI puruSottamadAsa bhArgava dvArA durgA priMTiMga varksa, AgarA-4
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasiddhavaktA jaina divAkara pIcauthamalajImahArAja vi0 saM01934, kArtika zuklA 13, ravivAra; nImaca (madhyapradeza) dan Education International dIkSA vi0 saM0 1952, phAlguna zuklA 5, ravivAra rivate & Fersonmkese-po divaMgati vi0 saM0 2007 mArgazIrSa zuklA , ravivAra koTA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ AUKTEP samarpaNa jinake divya jJAnAlokane . hajAroM hadayoM kA avakAra dUra kiyA, jinakI jodhANIne, hajAroM hajAra patitoM kA udhdAra liyA, jinakI anaMtakaraNAne, lAkhoM jIvoM ko abhaya-jJAna diyA, una adA-saMyama-satya-zIla-prajJAke sALAra-puruSa, jaina divAkara lAvallala sAmTava mahA savinayarAli... -klabuddhi
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ skraaSI0iit tIna varSa pUrva jaba zrI jaina divAkara janma zatAbdI varSa ke AyojanoM kA kAryakrama bana rahA thA, gurudevazrI ke bhaktoM ke mana meM eka utsAha va umaMga kI lahara daur3a rahI thii| aneka kalpanAe~ va aneka kAryakrama va sapane A rahe the / samAroha ko saphalatApUrvaka tathA suniyojita tarIke se manAne ke lie eka mahAsamiti kA bhI gaThana kiyaa| jisakA nAma thA-zrI jaina divAkara janma zatAbdI samAroha mahAsamiti / . isa samiti meM samAja ke aneka gaNamAnya, utsAhI kAryakartA, sevA-bhAvI tathA dAnI-mAnI sajjana sammilita the / sabhI ne utsAhapUrvaka samAroha manAne kA saMkalpa liyA aura isa mahAn kArya meM juTa gye| ina do varSoM meM, indaura, ratalAma, jAvarA, mandasaura, cittaur3a, koTA, byAvara, jodhapura, udayapura, nimbAheDA, nImaca, cittauDa, dehalI Adi pramukha nagaroM meM tathA saikar3oM choTe-choTe gAMvoM meM bhI bar3e utsAhapUrvaka aneka Ayojana hue, kAryakrama hue / aneka sthAnoM para gurudevazrI jaina divAkara jI mahArAja kI smRti meM, vidyAlaya, cikitsAlaya, vAcanAlaya, sAdharmI-sahAyatA phaMDa Adi janasevA ke mahattvapUrNa kAryoM kA prArambha huA, logoM ne tana-mana-dhana se kArya bhI kiye aura unmukta mana se sahayoga bhI kiyaa| prAyaH samUce bhArata ke jainoM meM zrI jaina divAkarajI mahArAja ke pavitra nAma kI gUMja punaH gUMja uThI aura unakI divyatA kI pAvana smRtiyA~ bhI tAjI ho utthiiN|| gata varSa indaura cAturmAsa se pUrva hI kaviratna zrI kevala muni jI mahArAja joki zrI jaina divAkarajI mahArAja ke pramukha prabhAvazAlI ziSya hai, unake mana meM jaina divAkara smRti grantha ke nirmANa hetu bhI bhAvanAeM jAga rahI thiiN| unakI icchA thI ki usa mahApuruSa kI smRti meM jahA~ saikar3oM jana-sevI saMsthAoM kI sthApanA ho rahI haiM, vahA~ unake vyaktitva evaM kRtitva ke virATa svarUpa kA darzana karAne vAlA eka zreSTha grantha bhI logoM ke hAthoM meM pahuMcanA caahie| kaviratna zrI kevala muni jI mahArAja yadyapi smRti grantha ke mahattva ko jAnate the, para anyatra bhI smRti grantha prakAzana kI carcAeM cala rahI thI ataH usa kArya se svayaM ko pRthaka hI rkhaa| usI bIca Apane zrI jaina divAkarajI mahArAja ke virala vyaktitva kA spaSTa darzana karAne vAlI eka pustaka likhI--'zrI jaina divaakr'| vaise yaha pustaka hI gAgara meM sAgara thii| zrI jaina divAkarajI mahArAja ke vyaktitva evaM thor3e se vicAroM ko bar3I sundara lalita bhASA meM tathA prAmANika DhaMga se prastuta kiyA gayA / sarva sAdhAraNa meM yaha prakAzana bahuta hI lokapriya banA / cAturmAsa meM kArtika zuklA 13 ke dezavyApI vizAla samAroha ke prasaMga para munizrI jI kI preraNA se 'tIrthakara' (mAsika) kA eka sundara vizeSAMka bhI prakAzita huA / deza videza meM vidvAnoM va vicArakoM meM sarvatra hI usakI sundara pratikriyA rhii| cAturmAsa ke pazcAt gata apraila (vaizAkha) mahIne meM byAvara meM janma zatAbdI kA vizAla
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya samAroha Ayojita huaa| upAdhyAya paM0 ratna zrI madhukara jI mahArAja, zrI pratApamalajI mahArAja, kaviratna zrI kevala munijI mahArAja, paM0 zrI mUla muni jI mahArAja, zrI azoka munijI mahArAja Adi munivaroM va mahAsatiyoM ke sammilana se samAroha kI zobhA meM cAra cA~da laga gaye / isa prasaMga para sva0 gurudevazrI ke parama bhakta mahArANA bhUpAlasiMhajI (udayapura) ke vaMzaja zrImAn mahArANA bhagavatasiMhajI bhI padhAre the| akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAsa evaM akhila bhAratIya jaina divAkara janma zatAbdI samAroha mahAsamiti kI khAsa miTiMga bhI huii| mahAsamiti kI kAryakAriNI ke samakSa 'jaina divAkara smRti grantha' prakAzana kA punaH joradAra Agraha AyA aura samiti ne sarvAnumati se prastAva pAsa kara kaviratna zrI kevala munijI mahArAja se smati-grantha nirmANa kA dAyitva apane hAthoM meM lene kI prArthanA kii| gurudeva kI smRti meM Ayojita kArya aura samAja kI Agraha-bharI vinatI ko dhyAna meM rakhakara kavi zrI kevala munijI mahArAja ne smRti-grantha sampAdana Adi kA dAyitva svIkAra kara liyA / rUparekhA bnii| vidvAnoM se vicAra-vimarza huaa| jaina divAkara smRti nibandha pratiyogitA kA Ayojana bhI huA aura kula milAkara zrI jaina vivAkara smRti grantha ke rUpa meM yaha zraddhA kA sumana gurudevazrI ke caraNoM meM samarpita karane meM hama saphala hae / grantha ke sampAdana meM zrIyuta zrIcandajI surAnA, DA0 zrI narendra bhAnAvata,zrI vipina jArolI Adi kA bhAvapUrNa sahayoga milA tathA kaviratna zrI kevala muni jI mahArAja kI prema pUrNa preraNA se prerita hokara aneka udAra sajjanoM ne artha sahayoga diyaa| zrI jJAnacanda jI tAter3a, zrI nemIcanda jI tAter3a zrI kamalacanda jI ghoDAvata Adi utsAhI yuvakoM evaM bahanoM ne bhI bahuta sahayoga diyaa| agara zrIcandajI surAnA kA sahayoga nahIM milA hotA to yaha grantha isa rUpa meM sAmane nahIM A sakatA evaM dehalI ke navayuvaka kAryakartAoM kA sahayoga nahIM hotA to grantha ardha mUlya meM prApta honA kaThina thaa| sAtha hI AgarA ke pramukha presa zrI durgA priMTiMga varksa ke mAlika bAbU puruSottamadAsajI bhArgava kA sahayoga bhI cirasmaraNIya rahegA, jinhoMne kama samaya meM bahuta hI sundara rUpa meM mudraNakArya sampanna kraayaa| ukta sajjanoM ke sAtha grantha ke lekhaka vidvAnoM, munivaroM, udAra sahayogiyoM ke prati apanA hArdika AbhAra prakaTa karate hue maiM kAmanA karatA hai ki bhaviSya meM bhI isI prakAra sabake sahayoga kA sambala hameM milatA rhegaa| jaya gurudeva ! -abhayarAja nAhara mantrI, jaina divAkara divya jyoti kAryAlaya
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (c) apanI bAta santa kA jIvana gaMgA kI dhArA kI taraha sahaja pavitra aura satata gatizIla hotA hai / santa kA caraNa-pravAha jidhara mur3atA hai, udhara ke vAyumaNDala meM pavitratA aura praphullatA kI gandha mahakane lagatI hai / jana-jIvana meM jAgati kI lahara daur3a jAtI hai| mAnavatA pulaka-pulaka uThatI hai| sva. jaina divAkara gurudeva zrI cauthamala jI mahArAja ke divya vyaktitva kI sannidhi isI prakAra kI thii| unakI divyatA kI anubhUti aura pratIti jinako huI, unakA jIvana krama AmUla cUla badalA gayA, na kevala badalA, kintu pavitratA aura prasannatA se gamaka-gamaka utthaa| cAhe koI garIba thA yA amIra, rAjA thA yA raMka, adhikArI thA yA karmacArI, kisI bhI varga, kisI bhI varNa, aura kisI bhI peze kA vyakti ho, jo unake nikaTa meM AyA, unakI vANI kA pArasa-sparza kiyA, usake jIvana meM eka jAduI parivartana huA, supta mAnavatA aMgar3AI le uThI aura vaha mAnava sacce artha meM mAnava bana gayA, mAnavatA ke sanmArga para cala pdd'aa| merI isa anubhati meM zraddhA kA atireka nahIM hai, yathArtha kA sAkSAtkAra hai| maiM hI nahIM, hajAroM vyakti Aja bhI isameM sAkSya haiM ki-aisA prabhAvazAlI santa zatAbdiyoM meM viralA hI hotA hai| unakA jJAna pAMDitya-pradarzana se dUra, gaMgotrI ke salila kI taraha zItala, zuddha aura vikAra rahita thaa| unakA darzana (AsthA) vizuddha aura susthira thaa| vItarAga vANI ke prati sarvAtmanA samarpita the ve / vibhinna dharmoM-darzanoM kA adhyayana kiyA, anya dArzanika vidvAnoM va dharmAvalambiyoM ke samparka meM bhI rahe, para unakI cetanA svayaM ke raMga meM hI raMgI rahI, samaya, pari sthiti aura bhautika prabhAva kA raMga una para nahIM car3hA, balki unakI pracaNDa jJAna cetanA kA raMga hI samparka meM Ane vAloM para gaharAtA rhaa| gurudeva zrI ke cAritra kI nirmalatA svayaM meM eka udAharaNa thii| vivAha karake bhI jo akhaMDa brahmacArI raha jAye usake Atma-saMyama kI anya kasauTI karane kI apekSA nahIM raha jaatii| jambUsvAmI kI taraha suhAgarAta ko hI 'virAga rAta' banAne vAloM kI cAritrika ujjvalatA kA kyA varNana kiyA jAya / zrI jaina divAkarajI mahArAja kI Atma-zakti adbhuta thii| unakI samagra antazcetanA jaise UrdhvamukhI ho gaI thii| vANI aura mana ekAkAra the| ve Agama kI bhASA meM-- jogasacce, karaNasacce, bhaavscce-the| mana se, vacana se, kAyA se satya rUpa the| ve satya ko samarpita the| karuNA unake kaNa-kaNa meM rama cukI thii| unakI ahiMsA-jAgata thii| isalie andha-vizvAsa unake samakSa Tike nahIM, krUratA unakI vANI se kA~pa uThI thI, hiMsA kI jar3eM hila cukI thiiN| - ve samadarzI the| dharma aura sAdhanA ke kSetra meM kisI bhI prakAra ke bhedabhAva, U~ca-nIca kI parikalpanA unakI prakRti ke viruddha thii| mahaloM kI miThAI kI apekSA garIba kI roTI unheM adhika priya thii|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI bAta ve ekatA aura saMgaThana ke premI the| ve ekatA ke lie hara prakAra ke svArthoM kA balidAna kara sakate the aura kiyA bhI, kintu siddhAntoM kI rakSA karate hue| ve eka karmayogI the / phalAkAMkSA se dUra rahakara anapekSa bhAva se kartavya karate jAnAyahI unakA jIvana vrata thA / Aja jisa 'aMtyodaya' kI bAta rAjanaitika dharAtala para ho rahI hai, vaha 'antyodaya' kI prakriyA unhoMne mAnasa-parivartana ke sAtha apane yuga meM hI prArambha kara dI thii| bhIla, AdivAsI, harijana, camAra, mocI, kalAla, khaTIka, vezyAyeM-Adi unake upadezoM se prabhAvita hokara svayaM hI dharma kI zaraNa meM Aye aura sabhya suzIla sAtvika jIvana jIne lge| yaha eka samAja-sudhAra kI camatkArI prakriyA thI, jo unake jIvanakAla taka barAbara calatI rhii| kAza ! ve zatAyu hote to jaina samAja kA aura apane deza kA nakzA kucha alaga hI hotaa| pIr3ita-dalita mAnavatA Aja muskarAtI najara aatii| eka dina gurudeva kaha rahe the "merA uddezya virAT hai, vizAla hai, prANimAtra kI kalyANa kAmanA hai / eka jAti ke prati yaha dRSTikoNa banAU~ to pUrI jAti ko sudhAra sakatA hU~ parantu phira dRSTi sImita ho jAyagI, sarvajanahitAya na rhegii|' maiM bacapana se hI unake sAnnidhya meM rahA, bahuta nikaTa se unako dekhA / prArambha se hI tarkazIla vRtti hone ke kAraNa unako parakhA bhI, aneka bAteM pUchI thiiN| unake samparka meM Ane vAloM kI bhAvanAoM aura vRttiyoM ko bhI samajhA, kula milAkara mere mana para unakA yaha pratibimba banA ki unake vyaktitva meM samagratA hai| jIvana meM saccAI hai| khaNDa-khaNDa jIvana jInA unhoMne sIkhA nahIM thaa| prabhu bhakti bhI sacce mana se karate the aura upadeza bhI sacce antaHkaraNa se dete the| unakA zra tajJAna jo bhI thA, satkarma se paripUrita thaa| basa, isIlie unakA vyaktitva camatkArI aura prabhAvazAlI bana gayA / nispRhatA aura abhayavRtti unake jIvana kA alaMkAra bana gaI thii| unakI samanvayazIla prajJA bar3I vilakSaNa thii| apane siddhAntoM para aTUTa AsthA rakhate hue bhI ve kabhI dharmAgrahI, ekAntadarzI yA matavAdI nahIM bane / 'sarva dharma samabhAva' jaise unake antara mana meM rama gyaa| unakI ekatA, sarvadharma samanvaya, dikhAvA, chalanA yA netRtva karane kI cAla nahIM, kintu mAnavatA ke kalyANa kI saccI abhIpsA thii| unake kaNa-kaNa meM prema, saralatA aura baMdhutA kA nivAsa thaa| zrI jaina divAkara jI mahArAja kA janma huA thA to zAyada eka hI ghara meM khuziyoM ke nagAre baje hoMge, kintu jisa dina unakA mahAprayANa huA-jaina-hindU, sikkha-musalamAna-IsAI tamAma koma meM udAsI chA gii| sabhI prakAra ke logoM kI AMkhoM se A~sU baha gye| mahaloM se lekara jhoMpar3I taka ne khAmoza hokara sira jhukAyA / yaha unakI akhaNDa lokapriyatA kA pramANa thA / isa varSa samagra bhArata meM zrI jaina divAkarajI mahArAja kA janma zatAbdI mahotsava manAyA jA rahA hai| unakI pAvana smRti meM bhaktoM ne sthAna-sthAna para jana-sevA ke kArya kiye haiN| vidyAlaya, cikitsAlaya, niHzulka auSadhAlaya, asahAyoM kI sevA sahAyatA Adi kArya prArambha hue haiM tathA purAne cale A rahe saMsthAnoM kA punaruddhAra bhI haA hai| isI sandarbha meM mere mana meM yaha bhAvanA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI bAta bhI jAgI ki usa mahApuruSa kI smRti meM eka sundara zreSTha smRti grantha kA prakAzana bhI kiyA jAya / isI zraddhA bhAvanA kI sampUrti svarUpa yaha smRti grantha bhI taiyAra ho gayA hai| yadyapi Ajakala abhinandana grantha tathA smRti grantha prakAzana kA eka rivAja yA zauka-sA ho gayA hai, isa kAraNa kucha loga ise mahattva kama dete haiM / isI kAraNa mere antara mana meM bhI kAphI samaya taka vicAra manthana calatA rahA ki smRti grantha prakAzita kiyA jAya yA nahIM ? aneka zraddhAlu janoM va vidvAnoM kA Agraha rahA ki zrI jaina divAkarajI mahArAja kA kRtitva aura vyaktitva bahuta hI virAT thA / isa zatAbdI ke ve eka mahAna puruSa the| unhoMne apane jIvana ke 73 varSoM meM jo kucha kiyA, vaha pichale saikar3oM varSoM meM nahIM huaa| ahiMsA, dayA aura sadAcAra pradhAna jIvana kI jo vyApaka preraNA unake kRtitva se milI hai vaha itihAsa kA adbhuta satya hai| bhautika yA Arthika sahayoga ke binA sirpha upadeza dvArA hajAroM hiMsApriya vyaktiyoM kI hiMsA chaDAnA, vyasana grasta vyaktiyoM ko sirpha upadeza sunAkara vyasana mukta banA denA eka bahata hI adbhuta kArya thaa| zAsakoM, adhikAriyoM, vyApAriyoM aura sAmAnya prajAjanoM ko eka samAna rUpa se prabhAvita kara jIvanaparivartana kI preraNA denA sacamuca meM itihAsa kA amara udAharaNa hai / kahA jA sakatA hai ki zrI jaina divAkarajI mahArAja ne eka naye yuga kA pravartana kiyA thaa| unake yuga ko hama 'jaina divAkarayuga' kaha sakate hai / aura aise yuga-pravartaka mahApuruSa ke kRtitva-vyaktitva ke mUlyAMkana svarUpa kisI smRti grantha kA nikAlanA sacamuca meM Avazyaka hI nahIM, upayogI bhI hotA hai| aura hotA hai hamArI kRtajJatA kA svayaM kRtajJa honaa| maiMne smRti granthoM kI cAlU paramparA se thor3A-sA haTakara calanA ThIka samajhA / Ajakala abhinandana grantha yA smRti grantha jo bhI nikalate haiM, usameM mUla vyaktitva se sambandhita bahuta hI kama sAmagrI rahatI hai aura anya viSayoM kI sAmagrI kI adhikatA va pradhAnatA rahatI hai| isakA kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki mUla vyaktitva kI sAmagrI alpa ho, yA usakI vyApakatA evaM sama sAmayika sthitiyoM meM upayogitA kama ho ! kintu zrI jaina divAkara jI mahArAja ke viSaya meM to aisA nahIM hai / unake jIvana se sambandhita sAmagrI pracura hai| aura dharma, samAja tathA rASTra ke liye kiye gaye unake mahanIya prayatnoM kA lekhA-jokhA to apAra hai| mAnavatA ke kalyANa kI kathAe~ to unakI kaI smati granthoM kI sAmagrI de sakatI phira unakI upekSA kyoM ? vAstava meM to unhIM kA mUlyAMkana hameM karanA hai / unhIM ke vyaktitva kI kiraNoM ke bahuraMgI Aloka meM Aja kI jAgatika jaTilatAoM kA samAdhAna khojanA hai ataH maiMne paramparAgata zailI ko chor3akara mUla vyaktitva ko pradhAnatA dene kI dRSTi rkhii| smati grantha meM viSayAntara karane vAle aneka zreSTha lekha upekSita karane par3e haiN| ho. 'cintana ke vividha bindu' meM kucha upayogI sAmagrI avazya dedI hai, tAki pAThya sAmagrI meM kucha vividhatA kA rasa bhI mizrita ho sake / prastuta smati grantha meM hamAre vidvAna sampAdaka maMDala ne zrI jaina divAkarajI mahArAja ke vyaktitva va kRtitva ke aneka svarUpoM ko, aneka dRSTiyoM se prastuta karane kA prayatna kiyA hai| hamArA vicAra thA pratyakSa meM jinhoMne sAkSAtkAra kiyA hai unakI zraddhAMjaliyA~ dI hI jAyeM, unake sivAya bahuta se loga jo unake nikaTa samparka meM nahIM Aye haiM, ve unake jIvana aura vicAra ko par3he tathA usa para apane dRSTikoNa se likheN| isa hetu "zrI jaina divAkara smati nibandha pratiyogitA'
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI bAta kA Ayojana kiyA gyaa| isa pratiyogitA meM bhAga lene vAloM ko zrI jaina divAkarajI mahArAja se sambandhita kAphI sAhitya par3hane hetu niHzulka bhejA gyaa| hameM santoSa hai ki aneka lekhakoM ne zrI jaina divAkarajI mahArAja ko par3hA hai, gaharAI se par3hA hai aura apane najariye se dekhakara una para likhA hai| ina lekhoM meM ghaTanAoM kI punarAvRttiyAM to honA sambhava hai, kyoMki vibhinna lekhaka eka hI vyaktitva para jaba apane vicAra vyakta kareMge taba ghaTanAeM to ve hI raheMgI, kintu cintana-manana aura niSkarSa apanA svatantra hogaa| 'vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM' zIrSaka khaNDa meM aisA hI kucha pratIta hogaa| isa grantha ke khaNDa hamane nahIM kiye haiM, phira bhI vibhAgoM kA vargIkaraNa jo huA hai vaha khaNDa jaisA hI bana gayA hai / prathama vibhAga meM kAlakramAnusAra zrI jaina divAkarajI mahArAja kA sampUrNa jIvana-vRtta diyA hai| aba taka gurudevazrI ke jitane bhI jIvana-caritra prakAzita hae haiM unameM sva0 upAdhyAya zrI pyAracandajI mahArAja dvArA likhita 'Adarza muni' tathA 'Adarza upakAra' sabase adhika vistRta evaM prAmANika jIvana-caritra hai| kintu ina pustakoM meM vi0 saM0 1987 taka kA hI jIvana-vRtta milatA hai| isa saMvata ke bAda kA jIvana-vRtta kahIM likhA huA nahIM milatA, jabaki isake bAda ke cAturmAsa bahuta hI adhika prabhAvazAlI tathA mahattvapUrNa rahe haiN| lokopakAra kI dRSTi se ina cAturmAsoM kI apanI mahattA hai| maiMne jIvana-caritra likhate samaya saMvat 1987 ke bAda ke jIvana-vRtta ko vistAra pUrvaka likhane ke lie aneka sthAnoM para sAmagrI khojane kA prayatna kiyA hai| byAvara-AgarA meM purAnI sAmagrI-jaina prakAza kI phAileM, jaina patha-pradarzaka Adi patroM kI phAileM dekhane kI ceSTA kii| parantu likhita sAmagrI to upalabdha huI hI nahIM, mudrita sAmagrI bhI kucha hI upalabdha huii| dehalI meM bhI jaina prakAza kI kucha purAnI phAileM miliiN| inameM se kucha sAmagrI, kucha ghaTanAe~ milI hai yathAsthAna inakA lekhana jIvana-caritra meM kiyA hai aura adhika se adhika prAmANika banAne kA prayatna bhI kiyA hai / dUsare vibhAga meM gurudevazrI se sambandhita kucha saMsmaraNa haiM / yadyapi bIja rUpa meM ye ghaTanAeM prAyaH jIvana-caritra meM A gaI haiM, para hara lekhaka apanI dRSTi se kucha-na-kucha navInatA ke sAtha rakhane kI ceSTA karatA hai, ataH kucha rucikara saMsmaraNa dUsare vibhAga meM le lie haiN| tIsarA vibhAga aitihAsika mahattva kA hai| gurudevazrI ke bhakta-rAjA, rANA, ThAkura, jAgIradAra Adi logoM ne unakI karuNA prapUrita vANI se prabhAvita hokara jIvadayA ke paTTe, agatA pAlane kI sanadeM Adi ghoSita tathA pracArita kI, unakI mUla pratilipi (Adarza upakAra pustaka se) yahA~ dI gaI haiN| caturtha vibhAga meM zraddhAMjaliyAM haiN| Ajakala zraddhAMjaliyA sarvaprathama chApI jAtI hai, para mere vicAra meM pahale zraddha ya ke udAtta jIvana kI jhAMkI milanI cAhie, phira zraddhArcana honA cAhie ata: inheM caturtha vibhAga meM rakhI hai| paMcama vibhAga meM gurudevazrI ke vyaktitva kI bahuraMgI kiraNoM kI eka virala jhAMkI hai| 'jaina divAkara smRti nibandha pratiyogitA' meM lagabhaga 30-40 nibandha Aye the| unameM se jo acche stara ke nibandha pratIta hue unakA samAveza isa vibhAga meM kiyA gayA hai| maiM pahale bhI likha
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI bAta cukA hUM, aneka lekhakoM dvArA eka vyaktitva ke sambandha meM likhe jAne para ghaTanAoM kI punarAvRtti, punarlekhana honA sahaja sambhava hai, vaisA huA hai, kintu hara lekhaka kA socane-samajhane evaM prastuta karane kA apanA tarIkA hai, use sarvathA nakAranA yA punarAvRtti mAtra ko doSa koTi meM rakha denA una aneka lekhakoM ke sAtha nyAya nahIM hogaa| isa dRSTi se isa vibhAga meM ghaTanAoM, saMsmaraNoM ke ullekha jyoM ke tyoM rakha diye haiN| isa vibhAga meM zrI jaina divAkarajI mahArAja ke vyApaka vyaktitva ke vibhinna raMga pAThakoM ke samakSa ujAgara hoNge| chaThA vibhAga meM zrI jaina divAkarajI mahArAja kI itihAsa-prasiddha apUrva pravacana-kalA ke sambandha meM yatkicita vivecana tathA kucha pravacanAMza para lie gaye haiM tAki pAThaka usa manohara modaka kA AsvAda pA sakeM / yaha saca hai ki pravacanakAra ke zrImukha se sune pravacana meM aura pustakoM meM par3he hue meM antara hotA hai| hAthI dAMta jaba taka hAthI ke muMha meM rahatA hai taba taka usakI zobhA va zakti kucha alaga hotI hai, vaha dIvAra tor3a sakatA hai kintu hAthI ke mukha meM se nikalane para vaha zakti nahIM rhtii| phira bhI hAthI dA~ta hAthIdAMta hI rahatA hai| aise hI pravacana pravacana hI rahatA hai| isI prakAra saptama vibhAga meM sarala sahaja bhASA meM race hae sva. gurudevazrI ke priya bhajana va pada diye gaye haiM joki Aja bhI saikar3oM bhaktoM ko yAda haiM, ve prAtaH sAyaM zraddhA aura bhAvanA pUrvaka unheM gunagunAte haiN| aSTama vibhAga meM kucha viziSTa vidvAnoM ke dharma, darzana, saMskRti tathA itihAsa se sambandhita lekha haiM jinakA jaina-dRSTi se sIdhA sambandha jur3atA hai| isa prakAra aSTa paMkhur3I kamala-dala kI bhA~ti parama zraddhaya gurudeva kA yaha smatigrantha aSTa vibhAga meM sampanna huA hai| isakA samasta zreya hamAre sahayogI sampAdakoM, lekhakoM, udAra sahayogI sajjanoM ko hai jinakI niSThA, vidvattA, bhakti aura bhAvanA isa grantha ke pRSTha-pRSTha para aMkita hai| maiM to sirpha eka nimitta mAtra haiN| mere prayatna se eka zubhakArya ho sakA, isI kA mujhe AtmatoSa hai| kevala muni
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurudeva zrI jaina divAkara jI mahArAja ke pratibhAzAlI pramukha ziSya kaviratna zrI kevala muni jI mahArAja [ smRti grantha ke pradhAna saMpAdaka tathA preraNA zakti kendra ]
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina TikA ahiMsA prmodhrmH| zrI jenadivAkara janmazatAdI mahotsava (5 navara12 1978 dehalI meM) ke avasara para mahAmahima uparASTrapati zrI 47.67. jattI gurudeva ke prati zraddhAMjali svarUpa udghATana bhASaNa de rahe haiN| paTTa para samAroha ke perazAsUtra bhI kevala muni jI ma. evaM sAmane vizAla jana samUha / www.jalnelibrary.org
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhakAmanA sandeza 4 dinAMka 12-6-1978 20--0--0--0--0-0--0--0--0--0 svargIya jaina divAkara prasiddha vaktA zrI cauthamalajI mahArAja sAhaba kA smRti-graMtha prakAzita hone jA rahA hai, jAnakara hArdika santoSa huaa| _____ cauthamalajI mahArAja jaina ke sacce divAkara the, unake jJAna kI hai kiraNeM jhoMpar3I se mahaloM taka pahu~cI, vANI ke adbhuta jAdU ne vaha kArya / kiyA jo sattA apane talavAra evaM dhana ke bala se nahIM kara skii| patitoM ko pAvana banAyA, lAkhoM jIvoM ko abhayadAna dilAyA, apane tyAga-tapa se adbhuta kArya kara janatA ko eka naI dizA dI / bikhare hue samAja ko ekatra karane kA athaka prayAsa kiyaa| unake jIvana ke AdhopAnta kArya pratyeka prANI ko anukaraNIya haiM / isa smRti-grantha ke mAdhyama se unake jIvana kI kRtiyA~ prakAza meM lAI jAyeM, jo ki bhaviSya kI pIr3hI ko prakAza-stambha kA kArya karatI rheNgii| isI zubhakAmanA ke saath| -0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-0--0--0--0--0--0--0--0 -AcArya Ananda RSi
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) - - - - zubhakAmanA uparASTrapati, bhArata naI dillI maI 26, 1978 mujhe yaha jAnakara prasannatA huI ki Apa isa varSa akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina samAja ke santa jaina divAkara zrI cauthamala jI mahArAja kA janma zatAbdI varSa manA rahe haiM aura unakI smRti meM eka smRti-grantha bhI prakAzita karane kA nizcaya kiyA gayA hai| maiM Apake isa Ayojana evaM smRti-grantha kI saphalatA ke lie apanI hArdika zubhakAmanAe~ bhejatA huuN| ApakA ba0 vA. jattI (uparASTrapati, bhArata) rAja bhavana lakhanaU maI 31, 1978 mujhe yaha jAnakara atyanta harSa huA hai ki sarva akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina samAja suprasiddha santa jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA janmazatAbdI varSa sampanna karane jA rahA hai| AdhyAtmikatA bhAratIya rASTra kI prANa zakti hai jisane deza aura kAla kI cunautiyoM ke anurUpa kalevara badalate hue samAja ko jIvanta banAyA hai / ataH pratyeka AdhyAtmika guru tathA santa ke vyaktitva va kRtitva ko dvAra-dvAra taka pahu~cAnA rASTra kI anupama sevA hai| utsava kI saphalatA ke lie maiM hArdika zubhakAmanAyeM bhejatA huuN| ga0 de0 tapAse (rAjyapAla, uttara pradeza)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdeza rAja bhavana baMgalaura-560 001 8 jUna, 1978 mujhe yaha jAnakara atyanta prasannatA huI ki akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina samAja ke tattvAvadhAna meM santa jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kI janmazatAbdI manAyI jA rahI hai aura usake upalakSa meM eka smRti-grantha bhI prakAzita kiyA jA rahA hai / ___ jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ne 18 varSa kI kizorAvasthA meM hI samAja meM vyApta durvyasanoM se dukhI hokara vairAgI banakara jaina zramaNa dIkSA grahaNa kI thI aura taba se lagAtAra 55 varSa unake svargavAsa taka mAnavamAtra kI sevA karate rahe / santa hote hue bhI ve mahAn rASTradharmI va samAjadharmI the jisake kAraNa sabhI kaumoM ke loga unakA bar3A Adara karate the| maiM AzA karatA hU~ ki unake janmazatAbdI samAroha ke avasara para unake anuyAyI bandhu unake mAnavadharmavAdI mizana ko saba prakAra kA bar3hAvA dene kA dRr3ha saMkalpa karake unake caraNoM para apanI zraddhA arpita kreNge| unake janmazatAbdI samAroha kI saphalatA ke lie maiM apanI zubhakAmanAyeM bhejatA huuN| govinda nArAyaNa (rAjyapAla, karNATaka) RAJ BHAVAN Madras-600022, 31st May. 78. Dear Shri Surana, I am glad to know that you are publishing Shri Jain Divakar Smruti Granth. Pujya Shri Chauthmalji Maharaj is well known for his numerous social services. His mission is a great inspiration to many. I wish the Granth and the function great success. Yours sincerely, (Prabhudas B. Patwari)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) zubhakAmanA videza maMtrI, bhArata dinAMka : 28-6-78 priya mahodaya, ApakA patra prApta huaa| mujhe yaha jAnakara prasannatA huI ki akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina samAja suprasiddha santa jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA janma-zatAbdI samAroha manAne jA rahA hai / jaina-darzana meM satya aura ahiMsA jaise cirantana evaM vizvajanIna mAnavIya mUlyoM ko mAnyatA dI gaI hai aura mujhe AzA hai ki isa zatAbdI samAroha ke mAdhyama se aneka sadvicAra samAja ke sAmane prastuta kiye jaayeNge| isa samAroha kI saphalatA ke lie hamArI hArdika zubha kAmanAyeM svIkAra kreN| - ApakA (aTala bihArI bAjapeyI) peTroliyama aura rasAyana tathA urvaraka maMtrI bhArata sarakAra naI dillI-110001 dinAMka : 5-6-1978 yaha jAnakara apAra harSa huA ki jaina divAkara janma zatAbdI varSa ke upalakSya meM zrI jaina divAkara smRti-grantha kA prakAzana kiyA jA rahA hai| aise avasara para cikitsAlayoM, vidyAlayoM Adi kI sthApanA karanA unake prati eka mahAn zraddhAMjali arpita karanA hogaa| __ maiM smRti-grantha ke saphala prakAzana hetu apanI hArdika zubhakAmanAyeM bheja rahA huuN| -hemavatInandana bahuguNA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) rAjya vitta maMtrI bhArata naI dillI dinAMka : 31 maI 1978 priya zrI surAnA jI, Apake 22 maI ke patra se yaha jAnakara bar3I prasannatA huI ki akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina samAja zrI cauthamalajI mahArAja kA janma zatAbdI varSa manAne jA rahA hai / kisI bhI deza meM aise santa mahAtmA kabhI-kabhI hI janma lete haiM jinakA jIvana yathArtha rUpa meM sampUrNa mAnava samAja ko aura daridra nArAyaNa ko samarpita ho / bacapana meM zrI cauthamalajI mahArAja ke bAre jo kucha jAnA aura sunA thA, usa smRti ke AdhAra para maiM yaha abhI bhI kaha sakatA hU~ ki ve aise birale santa mahAtmAoM meM se the / yaha zrI cauthamalajI mahArAja kI vizeSatA thI ki ve ghora abhAva meM rahane vAle garIba se garIba AdamI ke mana meM bhI viziSTa prakAra kI jijIviSA jAgrata kara dete the| usake abhAvoM meM mAnasika santoSa kA amRta TapakA kara usake jIvana ke zUnya pAtra meM kartavya aura lagana kA madhu bhara dete the / Aja ke isa saMgharSamaya jIvana aura pratigAmI pravRttiyoM ke pariprekSya meM dekheM to hameM isa bAta kI AvazyakatA mahasUsa hotI hai ki hama mahAn santa mahAtmAoM kI janmatithi athavA janma-zatAbdI manAkara hI na raha jAyeM, varan gA~va-gA~va aura nagara-nagara meM aise sadAcAra- saMghoM kI sthApanA kareM, jo pratyeka mAnava ke jIvana ko jIne yogya banA sakeM / Apake isa sadprayAsa kI saphalatA kI kAmanA to maiM karatA hI hU~, parantu sAtha hI jAnanA cAhatA hU~ ki ApakA samAja sthAyI rUpa se isa dizA meM kyA-kyA kAryakrama banA rahA hai / ApakA satIza agravAla saMdeza
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhakAmanA svAsthya evaM parivAra kalyANa maMtrI ke sahAyaka nijI saciva bhArata naI dillI-110011 8 jUna, 1978 priya mahodaya, ApakA dinAMka 22 maI kA patra mAnanIya svAsthya mantrI mahodaya ke nAma prApta huA / prasiddha jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ke janma zatAbdI varSa para Apake dvArA Ayojita hone vAle samAja-sevI kAryoM evaM smRtigrantha prakAzana ke bAre meM jAnakara mAnanIya maMtrI jI ko prasannatA huii| Apake Ayojana evaM smRtigrantha apane uddezya meM saphala hoM isa hetu mAnanIya maMtrI jI apanI zubhakAmanAyeM preSita karate haiN| bhavadIya (rAjIva upAdhyAya) vIrendrakumAra sakhalecA bhopAla mukhya maMtrI dinAMka : 22 jUna, 1978 mujhe yaha jAnakara prasannatA huI hai ki akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina samAja prasiddha santa jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kI janma zatAbdI manA rahA hai| __ zrI cauthamalajI mahArAja ne sAmAjika kurItiyoM ke viruddha saMgharSa kiyA tathA sadAcAra ke pracAra dvArA eka naI lahara paidA kI thii| vaha ekatA tathA vizva bandhutva ke sabala pravaktA the| ___ maiM AzA karatA hU~ ki unakI janma zatAbdI ke Ayojana tathA smRti-grantha ke prakAzana se unake anukaraNIya kAryoM para prakAza par3egA tathA logoM ko samAja-sudhAra ke kArya karane kI preraNA milegii| maiM isa Ayojana kI saphalatA kI kAmanA karatA huuN| (vIrendrakumAra sakhalecA)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha jAnakara bar3I prasannatA huI ki prasiddha santa jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kI isa varSa janmazatAbdI manAyI jA rahI hai / zrI cauthamalajI mahArAja ne bhagavAn zrI mahAvIra kI sIkha ko apane jIvana meM yathArtha kiyA hai / ahiMsA, sAmAjika burAiyoM kA unmUlana, garIboM kI sevA aura garIbI naSTa karane ke unake athaka prayatnoM se ve samAja ke sabhI vargoM meM bar3e priya, AdaraNIya aura zraddhA yogya siddha hue haiN| aise mahAn krAntikArI sudhAraka santa kI smRti meM eka smRti grantha kA prakAzana sarvathA ucita hai / rAjamAtA jodhapura ( 17 ) zrI cauthamalajI mahArAja kI janmazatAbdI aura smRti grantha ke prati merI sadbhAvanAyeM / (DaoN0 balIrAma hire) zikSaNa maMtrI mahArASTra zAsana maMtrAlaya, muMbaI 400 032 dinAMka 28 jUna 1678 umeda bhavana jodhapura dinAMka 14-6-78 yaha jAnakara bar3I prasannatA huI ki akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina samAja dvArA prasiddha santa jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA janmazatAbdI varSa manAyA jA rahA hai aura isa avasara para unake udAtta caritra se preraNA lene va unake jIvana sudhAra mizana ko Age bar3hAne ke uddezya se unakI smRti meM eka smRti grantha kA prakAzana hone jA rahA hai / merI isa smArikA kI saphalatA hetu zubhakAmanAyeM haiM / kRSNA kumArI (rAjamAtA - jodhapura ) saMdeza
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhakAmanA ( 18 ) KASTURBHAI LALBHAI Tele 1 Phone : 66023 & 22377 (Gram "LALBHAI" Pankore's Naka, Ahmedabad 31-5-78 ApakA tA0 26-5-78 kA patra aura usake sAtha bhejI huI zrI cauthamalajI mahArAja kI jIvana paricaya patrikA milii| akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina samAja prasiddha santa jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA janma zatAbdI varSa manA rahe haiM aura isake upalakSa meM eka 'smRti-grantha kA prakAzana kara rahe haiM vaha jAnakara prasannatA huii| __isa 'smRti-grantha' dvArA Apa loga zrI jaina divAkara zrI cauthamala jI mahArAja ke upadeza ko samAja meM pracAra karane meM saphala hoM, aisI maiM zubhakAmanAe~ pradAna karatA huuN| li0 kasturabhAi lAlabhAike praNAma javAharalAla mUNota bambaI 2 jUna, 1978 (jyeSTha 12, 1600 zaka) prakaTa hai ki zrI jaina divAkara smRti-grantha eka utkRSTa saMracanA siddha hogI, kyoMki use zrI divAkarajI ke antevAsiyoM ke parAmarza aura mArgadarzana kA lAbha milane jA rahA hai, pradhAna sampAdaka ke rUpa meM svayaM zrI kaviratna zramaNavara zrI kevalamunijI haiM aura sAtha hI, udbhaTa vidvAnoM kA sahayogI sampAdaka maNDala hai / aura sabase bar3hakara, samagra sArthakatA aura saphalatA kI gairaNTI svayaM prathitayaza divAkarajI mahArAja sAhaba kI romAMcakArI preraNAdAyI jIvanI hai, jo apane Apa meM eka dhArmika mahAkAvya hai, jisakA pArAyaNa dharma-sAdhanA aura dharmArAdhanA ke divya phala de detA hai| smRti-grantha ke sajIva, sundara, saphala aura cirasthAyI yaza kI merI agrima zubhakAmanAe~ svIkAra kreN| ApakA javAharalAla muNota adhyakSa : a. bhA. zve. sthA. jaina kAnphreMsa
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA prathama vibhAga eka pArasa - puruSa kA garimAmaya jIvana - kaviratna zrI kevala muni 0 eka zAzvata dharma - divAkara * udbhava : eka kalpAMkura kA 0 udaya dharma divAkara kA dvitIya vibhAga ghaTanAoM meM bolatA vyaktitva : smRtiyoM ke svara azokamuni, sAhityaratna zrI rameza muni vANI ke devatA vazIkaraNa mantra santa vANI kA asara anubhUta-prasaMga samaya kI bAta vyaktitva kI amiTa chApa antima darzana najara bhara dekhA to lohAmaNDI sonAmaNDI bana gaI aphIma bhI gur3a bana gayA AdhyAtmika jJAna kI jalatI huI mazAla kyA ye camatkAra nahIM hai ? kyA cauthamalajI mahArAja padhAre haiM ? jaisI karanI vaisI bharanI pA~ca minaTa meM mIr3a yuga kA eka mahAn camatkAra " narendra muni 'vizArada' gaNezalAla dhIMga, chogAlAla dhIMga zrI Izvara muni kaviratna kevala muni motIsiMha surAnA sohanalAla jaina gaNeza muni zAstrI zrI devendra muni zAstrI cAMdamala mAru rikhabarAja karNAvaTa zrImatI girijA 'sudhA' saubhAgyamala kocaTTA bApUlAlajI botharA 1 8 tRtIya vibhAga ahiMsA aura sadAcAra kI preraNA ke sAkSya : aitihAsika dastAveja 133-172 21 105 107 108 106 111 112 113 117 118 120 122 128 126 130 131 132
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 174 175 176 177 178 176 180 181 182 183 184 185 187 anukramaNikA caturtha vibhAga zAzvata divAkara ko zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zatAbdI puruSa ko praNAma AcArya zrI Ananda RSijI hamArI saccI zraddhAMjali zrI bA0 dA0 jattI (uparASTrapati) cautha muni cAru catura (kavitA) marudharakesarI mizrImalajI ma. jagavallabha jaina divAkara (kavitA) zrI jagannAthasiMha cauhAna dekhA maiMne (kavitA) kavivara azoka muni eka mahakatA jIvana puSpa upAdhyAya zrI kastUracandajI ma0 vaha kAlajayI itihAsa puruSa upAdhyAya zrI amara muni pavitra preraNA pravartaka zrI ambAlAlajI ma. munivara tumane jana-mAnasa meM" (kavitA) ramAkAnta dIkSita jana-jana ke hRdaya mandira ke devatA upAdhyAya zrI madhukara muni zata-zata tumheM vandana munizrI lAbhacandrajI yugapravartaka zrI jaina divAkarajI bhaMDArI zrI padamacaMdajI ma. gaMgArAma jI rI AMkhyAM rA ujAlA ro (lokagIta) madana zarmA sacce santa aura acche vaktA upAdhyAya zrI puSkara munijI vizva vandanIya jaina divAkara sAdhvI kamalAvatI zatazaH praNAma (kavitA) DA0 zomanAtha pAThaka dhaNNo ya so divAyaro (prA0 kAvya) umeza muni 'aNu' nayanoM ke tAre (kavitA) zrImUla muni zraddhA ke sumana dineza muni gIta (kavitA) candanamala 'cAMda' bahumukhI pratimA ke dhanI mahAsatI puSpAvatI jinake pada meM (kavitA) azoka muni eka krAMtadarzI yuga puruSa rAjendra muni zAstrI mahAyogI ko bandana zrI TekacandajI ma. jaina divAkara jyoti (kavitA) muni koticandajI 'yaza' jaina divAkara-jaga divAkara ratana muni zraddhA-sumana DA0 bhAgacandra jaina santa paramparA kI eka amUlya nidhi muni pradIpa kumAra zraddhA ke do sumana bAbA vijaya muni prema kI hiloreM uThI (kAvya) upAdhyAya amara muni paropakArI jIvana (sva0) AcArya zrI gaNezIlAla jI ma0 bhAvAMjalI raMgamuni jI eka adbhuta puruSa paM0 zobhAcandajI bhArilla jIvana ke sacce kalAkAra (kavitA) jinendra muni 186 160 161 161 162 162 163 164 165 165 166 167 167 168 168 169 166 200 200 201
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA 207 vandanA (kavitA) praNAma, eka sUraja ko jaina divAkara zrI cauthamalajI ma. saphala jIvana kA rahasya virATa vyaktitva ke dhanI he jana jAgRti ke divya dUta (kavitA) jaina divAkara divya dvAdazI (kavitA) sampUrNa mAnavatA ke divAkara divAkara-eka AdhAra zata-zata praNAma (kavitA) adbhuta yogI (kavitA) dharmajyoti ko namana samarpita vyaktitva tejasvI puNyAtmA ahiMsA dharma ke mahAn pracAraka uccakoTi ke vyAkhyAnadAtA caumukhI vyaktitva ke dhanI patitoddhAraka santa zubha kAmanAeM aura praNAma dukhiyAroM ke parama sakhA vAtsalya ke pratIka jAjvalyamAna nakSatra ekatA-karuNA-saMvedanA kI triveNI lokopayogI mArga-darzaka svargavAsa ke avasara para vyakta kucha zraddhAMjaliyA~ 0 dhIrajalAla ke 0 turakhiyA, 0 khImacandra borA 0 jainAcArya zrI AnandasAgara jI mahArAja 0 cunIlAlajI kAmadAra zraddhA ke sumana jaya bolo jaina divAkara kI (kavitA) jaina jaga ke divAkara kI (kavitA) mAnavatA kI sevA meM nirata jIvita anekAnta jaina divAkara (kavitA) eka devadUta kI bhUmikA meM unakA avinAzI yaza vandanA tumako (kavitA) abhinandana subhASa muni 'sumana' 201 DA0 nemIcanda jaina 202 prakAzacanda jaina 204 ratana muni 205 sAdhvI zrI kusumavatI pro0 zrIcandra jaina zrI candanamuni (paMjAbI) 208 zrI pratApamalajI mahArAja 206 nirmalakumAra loDhA 206 udayacandajI mahArAja 210 magana muni 'rasika' 210 mizrIlAla gaMgavAla 211 suganamalajo bhaMDArI 211 bAbUlAla pATodI 212 DA0 jyoti prasAda jaina seTha acalasiMha pArasa jaina 214 bhUrelAla bayA 214 dvArikA prasAda pATodiyA 214 pratApasiMha vaida 215 bhagatarAma jaina 215 sundaralAla paTavA candanamala 'cA~da' candrabhAna rUpacanda DAkale 215 216-217 212 215 217 218 218 216 madana muni 'pathika' kevala muni sAdhvI candanA durgAzaMkara trivedI paM0 nAthUlAla zAstrI motIlAla jaina hastImala jhelAvata geMdamala dezalaharA zrImatI sudhA agravAla zrImatI kamalA jaina 221 222 223 224 224 225
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 226 227 228 226 230 231 232 233 224 235 237 237 238 241 241 242 242 anukramaNikA bhArata ke nUra the (kavitA) paM0 jAnakIlAla zarmA kevala smRtiyA~ zeSa rAmanArAyaNa jaina divAkara (kavitA) munizrI mahendrakumAra 'kamala' bhAva-praNati amaracanda loDhA jaina divAkara abhinandana hai (kavitA) vipina jArolI apanI Apa misAla the (kavitA) svAmI nArAyaNAnandajI zrI jaina divAkara jI ma0 kA samAja ke prati yogadAna cAMdamala mAru saddhajalI (prAkRta-kavitA) rameza muni zAstrI mahAmAnava (akavitA-kavitA) akSaya kumAra jaina vara samaNo jiNa divAyaro prAcArya mAdhava raNadive divAkara pacIsI (kavitA) vijaya muni 'vizArada gulAba-sA surabhita jIvana sau0 maMjulA bena boTAdA pUjya gurudeva jaina divAkarajI prakAzacanda mAru vandanA (saMskRta-kavitA) gopIkRSNa vyAsa ema0 e0 zrI cauthamalajI mahArAja ko sampradAya meM na bA~dhe mAnava muni divAkara stuti (kavitA) gautama muni anukaraNIya Adarza : zataza: namana AcArya rAjakumAra jaina jaina divAkara : divAkara kA yoga vaidya amaracanda jaina vandanA hajAra ko" (kavitA) vimala mani divya jJAna kI khAna (kavitA) jItamala caupar3A tapa tyAga kI mahAn jyoti madanalAla jaina hIre kI kanI thI (kavitA) manidhI lAlacandajI sArthaka nAma amaracanda movI bhakta sahAre (kavitA) dineza muni jaina divAkara muni zrI cauthamala jita prazasti : (saM0 kavitA) paM0 nAnAlAla runavAla jaina divAkara : jaga divAkara lakSmIcandra jaina, 'saroja' ema0 e0 zraddhArcana zrI zve0 sthA0 jaina saMgha, lohAmaNDI, AgarA eka adbhuta phUla thA mahAsatI madhubAlA jyotirmAna gurudeva (kavitA) kaviratna zrI kevala muni jaina divAkara paMca paMcAzikA (saM0 kavitA) muni zrI ghAsIlAlajI divAkara zraddhAMjali (kavitA) bhaMvaralAla dozI gIta zrI navIna muni : surezacanda jaina paMcama vibhAga jaina divAkara vyaktitva kI bahuraMgI kiraNe mahAmahima jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja a. bhA. zve sthA0 jainakAnA sa sva0 ja0 grantha muni zrI cauthamalajI: eka vilakSaNa samAja zilpI DA. nemIcanda jaina yuga puruSa jaina divAkara jI mahArAja pro0 nijAmuddIna 243 243 244 244 245 245 246 247 247 248 248 246 255 257 258 16Ana 262
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddhA sumana ( kavitA ) jyotivAhI yuga-puruSa zrI cauthamalajI mahArAja eka pArasa purusa zrI jaina divAkarajI eka sampUrNa santa puruSa jaina divAkara jI mahArAja kI kucha yAdeM samAja-sudhAra ke agradUta vizvamAnava muni zrI cauthamalajI mahArAja ( 5 ) AryA zrI AjJAvatIjI DA0 narendra bhAnAvata AcArya zrI Ananda RSi zrI kevala muni riyamadAsa zaMkA muni nemIcandra jI paM0 udaya jaina cauthamala : eka zabdakathA santoM kI patitoddhAraka paramparA aura munizrI cauthamalajI mahArAja munizrI kanhaiyAlAla 'kamala' bahuAyAmI vyaktitva ke dhanI, gurudeva zrI jaina divAkara jI loka-cetanA ke cinmaya khilAr3I : muni zrI cauthamalajI mahArAja agaracanda nAhaTA ajita muni 'nirmala' DA0 mahendra bhAnAvata zrI jaina divAkara jI mahArAja kI saMgaThanAtmaka zakti ke jIvita smAraka kaviratna zrI kevala muni jI manohara muni 'kumuda' bhArata ke eka alaukika divAkara sAmAjika samatA ke svapna draSTA jagavallabha zrI jaina divAkara jI zramaNa paramparA meM jaina divAkara jI mahArAja kA jyotirmaya vyaktitva pIr3ita mAnavatA ke masIhA zrI jaina divAkara jI rAjIva pracaMDiyA bI0 e0 ela0 ela0 bI0 samAja-sudhAra kI dizA meM zrI jaina divAkara jI ke yugAntarakArI prayatna paM0 udaya nAgorI AcArya rAjakumAra jaina zrI kevala mani samAja-sudhAra meM santa paramparA evaM zrI jaina divAkara jI mahArAja caturbhuja svarNakAra antyodaya tathA patitoddhAra ke saphala sUtradhAra santa zrI jaina divAkara jI ravIndrasiMha solaMkI sAhitya meM satyaM zivaM sundaraM ke saMskartA zrI jaina divAkara jI jaina itihAsa ke eka mahAn prabhAvaka tejasvI santa zrI jaina divAkara jI mahArAja ke sudhAravAdI prayatna rAjanaitika evaM sAmAjika pariprekSya jaina mahendra muni 'kamala' sAthI kusumavatI pIyUSa kumAra saMskAra parivartana tathA susaMskAra nirmANa meM zrI jaina divAkara jI kA yogadAna dRr3ha nizcayI patha-pradarzaka santa muni zrI cauthamalajI mahArAja ke kAvya meM sAmAjika cetanA ke svara mAnava dharma ke vyAkhyAtA zrI jaina divAkara jI mahArAja guru AtmA ke sAthI (saMsmaraNa) sajjanasiMha mehatA sAdhvI rameza kumArI saMjIva bhAnAvata DA0 e0 bI0 zivAjI zrI kevala muni anukramaNikA 270 271 274 276 281 203 265 267 26e 306 315 318 322 326 331 338 343 T 360 363 375 282 387 362 365 401 404
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 405 418 421 426 437 anukramaNikA SaSThama vibhAga hRdayasparzI aura ojasvI pravacana kalA : eka jhalaka zrI cauthamalajI mahArAja kI pravacana kalA DA0 narendra bhAnAvata prasiddhavaktA zrI jaina divAkara jI mahArAja ke preraka pravacanAMza prA0 zrIcanda jaina vANI ke jAdUgara zrI jaina divAkara jI mahArAja sureza mani zAstrI vicAroM ke pratibimba (saMkalana) saptama vibhAga bhakti, upadeza, vairAgya aura nIti kI svara cetanA gumphita meM jaina divAkarajI ke priya padya [saMkalana-zrI azoka mani] bhakti-stuti pradhAna-pada vairAgya-upadeza pradhAna-pada aSThama vibhAga cintana ke vividha bindu : dharma, darzana, saMskRti aura itihAsa AtmA : darzana aura vijJAna kI dRSTi meM / zrI azoka kumAra saksenA AtmasAdhanA meM nizcayanaya kI upayogitA zrI sumera munijI nayavAda : vibhinna darzanoM ke samanvaya kI apUrva kalA zrIcanda cauraDiyA, nyAyatIrtha zratajJAna evaM matijJAna : eka vivecana DA. hemalatA boliyA jaina paramparA meM pUrva jJAna : eka vizleSaNa DA0 munizrI nagarAjajI, Do0 liT sadAcAra ke zAzvata mAnadaNDa aura jaina dharma DA0 sAgaramala jaina, ema0 e0, pI-eca0 DI0 IzvaravAda banAma puruSArthavAda DA0 kRpAzaMkara vyAsa ema0 e0, pI-eca0 DI0 karma : bandhana evaM mukti kI prakriyAeM munizrI samadarzIjI 'prabhAkara' jana-darzana meM mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vivecana DA0 sAgaramala jaina jaina sAhitya meM gANitika saMketana DA0 mukuTa bihArIlAla ema0 e0, pI-eca0 DI0 aitihAsika carcA-dharmavIra lokAzAha DA0 tejasiMha gaur3a ema0 e0, pI-eca0 DI0 zrA jana divAkarajI mahArAja kI guru-paramparA madhuravaktA zrI mUlamunijI pariziSTa sahayogI paricaya 446 457 465 475 486 501 607 516 546 556 566
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ DARRRHOImun HOMRATHIDHI alli INithilhi-IIHATIVINGAAS HARDull MORADAllhDHANDAR PHRIMER PAINEEHHin MAHASHARAULAR MMislil Hindi NithailamIndtill dot eka pArasa-puruSa DATA / PiRTIRL zrI jaina divAkara-smRti-grantha
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana * kaviratna kevalamuni eka zAzvata dharma divAkara divAkara apanI sahasra razmiyoM ke sAtha nitya prAtaHkAla udita hotA hai, dina bhara andhakAra kA nAza kara prakAza kA prasAra karatA hai aura phira saMdhyA ke samaya chipa jAtA hai| dharA para gahana andhakAra phaila jAtA hai| lekina dharma divAkara kI mahimA kucha adbhuta hI hai| dharma divAkara jaba udaya hotA hai to usakA prabhAva kSaNasthAyI, eka-do dina athavA varSa-do-varSa kA nahIM hotA, varan yuga-yugoM taka Aloka phailAtA rahatA hai / gagana divAkara giri-kandarAoM aura antaguphAoM kA pragAr3ha andhakAra naSTa nahIM kara pAtA, vahAM usakI kiraNeM nahIM pahu~ca pAtIM, lekina dharma divAkara mAnava ke antahadaya meM ghanIbhUta andhakAra ko naSTa karake vahA~ Aloka phailA detA hai / ajJAna aura moha se Avata usake antarcAoM meM jJAna ke prakAza kI jyoti jaga uThatI hai| divAkara pratidina udaya hotA hai aura dharma-divAkara yugoM bAda kbhii-kbhii| aise hI dharma divAkara the munizrI cauthamalajI mahArAja; jinhoMne apane prabhAvazAlI vyaktitva, ojasvI vANI aura nirmala caritra se jana-jana ke hRdaya meM sadAcAra kI jyoti jalAI thii| ahiMsA bhagavatI kI sthApanA karake hajAroM mUka pazuoM ko abhaya dAna dilavAyA thA / logoM ke hRdaya se pApa ko nikAla kara puNya kI, satyadharma kI sthApanA kI thii| Agama kI bhASA meM 'logassa ujjoyagareM' kI zabdAvalI ko ve sArthaka karate rhe| bhAratIya jIvana kA AdhAra : dharma bhArata apane naitika aura AdhyAtmika mUlyoM ke lie saMsAra meM prasiddha rahA hai| yahA~ ke nivAsiyoM ke hRdaya meM dharma kI pratiSThA sadA se rahI hai| ati prAcIna kAla meM dharma aura aneka dharmanAyakoM ne isI pUNya dharA para janma liyA thaa| isa deza meM santoM kA sthAna samrAToM se bar3hakara rahA hai| samrAToM ke mukuTa santoM ke caraNoM meM jhuke haiN| prathama cakravartI samrATa bharata se lekara yaha paramparA avicchinna rUpa se calI A rahI hai| zAsaka va zrImaMta loga akiMcana-nigrantha santoM ke caraNoM meM sira jhukAkara svayaM ko gauravAnvita samajhate rahe haiN| dharma aura dharmatantra prAcIna yuga se cale Aye dharma meM kAla prabhAva se madhyakAla taka Ate-Ate aneka vikRtiyAM A giiN| dharma kA sthAna dharmatantra ne le liyaa| jo dharma sadAcAra para AdhArita thA; usameM bAhyADambara ghusa gayA / bAhyacinhoM se dharma aura dhArmikoM kI pahacAna hone lgii| bhAratIya saMskRti kI vaidika aura bauddhadhArA meM mata-matAntara hone lge| ziva ke anuyAyI viSNu bhaktoM se dveSa karane lge| unakI sAdhanA aura pUjA-arcanA paddhatiyoM meM kAphI antara A gyaa| eka-dUsare se ve kAphI dUra ho gaye / yajJa ke nAma para devoM ko prasanna karane ke lie mUka pazuoM kI bali hone lgii| dhIre-dhIre yaha paramparA bana gaI aura rAjAoM, dharmAdhikAriyoM, dharmaguruoM tathA sAdhAraNa janatA ko isane burI taraha jakar3a liyaa| loga hiMsA meM dharma mAnane lage aura dharma ke mUlAdhAra-sadAcAra, naitikatA tathA ahiMsA ko bhUla gye|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 2: zramaNa saMskRti kA mUla AdhAra : ahiMsA bhAratIya saMskRti kI dhArA meM zramaNa saMskRti kA viziSTa sthAna hai| samaya ke jhaMjhAvAtoM se isameM mata-matAntara kI lahareM to utpanna huI lekina isane dharma ke mUla kendra ahiMsA ko nahIM chodd'aa| yaha ahiMsA hI ise gauravapUrNa sthAna dilAne meM samartha rahI hai| sudUra atIta kAla se Aja taka sabhI zramaNa bhArata ke kone-kone meM padayAtrA karake ahiMsA bhagavatI kA sandeza pahu~cAte rahe haiN| yaha mAnasika, vaicArika, zAbdika aura zArIrika ahiMsA kA hI prabhAva hai ki zramaNa saMskRti ke anuyAyiyoM meM kabhI bhI jIvana ko viSAkta karane vAlI kaTutA aura IrSyA-dveSa na panapa sake / zramaNoM kA satata pravAha bhArata meM santoM-zramaNoM kA anavarata pravAha rahA hai| Adhunika pAzcAtya vidvAnoM ke zabdoM meM prAgaitihAsika kAla se hI bhAratabhUmi meM zramaNoM kA vicaraNa hotA rahA hai| unhoMne ahiMsA bhagavatI kI jyoti ko sadA jalAe rakhA hai| unakI cAritraniSThA aura satyapUta vANI tathA asIma dayA bhAvanA se prabhAvita hokara bar3e-bar3e hiMsApriya samrAToM ne bhI ahiMsA ko svIkAra kiyA, use hRdaya meM dhAraNa kiyA evaM zikAra tathA mAMsabhakSaNa para pratibandha lgvaayaa| unake isa kArya se rAjA tathA prajA donoM meM sukha-zAnti kA prasAra huaa| jaina divAkara cauthamalajI mahArAja isI zramaNa paramparA meM eka viziSTa santa kA abhyudaya huaa| unakA nAma hai-cauthamalajI mahArAja / unake viziSTa sadguNoM aura tapomaya jIvana se prabhAvita hokara samAja ne jaina divAkara, prasiddhavaktA, vAgmI, mahAmanISI, jagadvallabha Adi upAdhiyoM se unheM alaMkRta kiyA / vAstava meM ina upAdhiyoM se ve alaMkRta nahIM hue varan ye upAdhiyA~ hI dhanya ho giiN| ve krAntadarzI, yugapuruSa santa the| unhoMne apane samaya ke samAja kI nabja ko pahacAnA aura pracalita kurItiyoM, kurUr3hiyoM evaM kuparamparAoM ko naSTa karane kA prayatna kiyaa| isa kArya meM bhI unakI viziSTatA yaha rahI ki logoM ne unake mahAn prayatna ke prati zraddhA hI vyakta kI, kabhI dveSa nahIM kiyaa| isIlie to logoM ne unheM jagavallabha kahakara sammAna kiyA, kyoMki unake prati zraddhA rakhane vAle-hindU, muslima, IsAI, bhAratIya, yUropIya, aMgreja Adi sabhI the| ve jaina zramaNa hote hae bhI sabhI sampradAyoM ke zraddhAbhAjana the| vAstavika antyodaya vaise to Adhanika yuga meM kisI bhI viziSTa vyakti ko yugapuruSa kahane kA pracalana ho gayA hai; lekina vAstavika yugapuruSa vaha hotA hai jo apane yuga kI sabhI pravRttiyoM ko prabhAvita kare / yuga para apane vicAroM va vyaktitva kI chApa DAle / loga svayaM hI usakI bAta mAne, Adara kreN| usakA caritra bhI aisA honA cAhie jo mahaloM se jhoMpar3iyoM taka sarvatra preraNAspada ho| dhanI-nirdhana, apar3havidvAna, grAmavAsI, nagaravAsI sabhI jana jisake anuyAyI hoN| munizrI cauthamalajI mahArAja kA jIvana aisA hI yuga prabhAvakArI thaa| Ajakala antyodaya kI carcA samAcAra patroM meM khUba ho rahI hai / isameM sarakAra kucha garIboM ko dhana aura jIvikA ke sAdhana juTA detI hai aura samajhatI hai ki isase unakA jIvana unnata ho jAyagA; unake jIvana meM sukha-zAnti bhara jaayegii| lekina dhana se koI sukhI nahIM huA hai| sukha to sadguNoM aura susaMskAroM se milatA hai| vAstavika antyodaya to sadpravattiyoM kA vikAsa hai| apane
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha | : 3 : eka zAzvata dharma divAkara ko antyaja va patita mAnane vAle vyaktiyoM meM jaba svayaM ke vikAsa aura kalyANa kI umaMga uThe, Atma-vizvAsa jage aura satsaMkalpa kara usa ora bar3hane kI vRtti paidA ho, tabhI saccA antyodaya ho sakatA hai| zrI jaina divAkarajI mahArAja ne yahI to kiyA / unakI preraNA se khaTIkoM, kalAloM, camAroM, mociyoM, bhIloM Adi ne mAMsa-madirA Adi kuvyasanoM kA tyAga kiyA; pariNAmasvarUpa unakI zArIrika, Arthika, Atmika sabhI prakAra kI unnati huii| ve apane pairoM para khar3e ho gye| unake bure saMskAra badale aura unameM svayaM kA utthAna karane kA manobala jAgRta huA / karja lene vAle karjA dene lage / gaMgApura, jodhapura, mAMDala Adi aneka sthAnoM ke jvalanta pramANa maujUda haiM / Aja una logoM kA jIvana sukha-zAnti se bharapUra hai| ve jaina divAkarajI mahArAja kA hRdaya se AbhAra mAnate hai aura hajAroM mukhoM se unake upakAroM kA bakhAna karate haiN| jaina divAkarajI mahArAja ne aisA antyodaya kiyA jisase unakA hI nahIM, unakI pIr3hiyoM taka kA uddhAra ho gyaa| unakI santAne bhI sukha ke jhUle meM jhUla rahI haiM / sadguNa pracAra kI nayI zailI zrI jaina divAkara jI mahArAja ne janatA meM sadAcAra evaM ahiMsA ke pracAra ke lie naI zailI apnaaii| tatkAlIna dharma-pracArakoM kI khaNDana-maNDana pradhAna zailI se haTakara unhoMne janatA ko sarala aura janabhASA meM preraNA dI / unakI satyapUta vANI ne jana-jana ke hRdaya ko sparza kiyA / unake zabdoM meM ADambara nahIM, hRdaya kA ghoSa hotA thaa| pariNAmasvarUpa zrotA kI hArdika komala bhAvanAe~ sahasA jhaMkRta ho jAtI aura vaha svayaM hI hiMsA Adi durguNoM se virakta hokara unakA tyAga kara detaa| vANI kA prabhAva mAnava hRdaya para jitanA prabhAva vANI kA par3atA hai, utanA dUsarI kisI vastu kA nahIM; honI cAhie rasanA rasa bharI / zrI jaina divAkara jI mahArAja kI vANI meM yaha sahajagUNa thA / jo eka bAra unakA pravacana suna letA vaha bAra-bAra sunane ko lAlAyita rahatA / usa para yatheSTa prabhAva par3atA / vaha sadA ke lie ApakA bhakta bana jaataa| unake zabdoM meM aisA AkarSaNa thA ki rAha calane vAle ruka jAte aura ekAgra hokara sunate rahate / eka aMgreja karnala 10 minaTa sunane kA saMkalpa karake AyA aura 50 minaTa taka bhAva-vibhora hokara sunatA rhaa| rAvajI ne moTara rukavAI aura sAdhAraNa janoM ke sAtha baiThakara pravacana sunane lge| coroM ne sUnA to caurakarma tyAga diyA, zarAbiyoM ne zarAba chor3a dI, zikAriyoM ne tIrakamAna khUTI para laTakA diye, dharma ke nAma para hone vAlA mUka pazuoM kA vadha banda ho gayA, mAMsAhAriyoM ne mAMsabhakSaNa tyAga diyA-yaha saba kyA thA ? vANI kA hI to prabhAva thaa| ve vANI kA mola khuba jAnate the, isIlie to unakI vANI itanI prabhAvazAlinI thii| unake zabdoM kA rAjA aura raMka, brAhmaNa aura zUdra, hindU aura musalamAna, pArasI aura IsAI, jaina aura jainetara, agravAla aura osavAla, bhAratIya aura yUropIya sabhI para acUka prabhAva par3atA thaa| sabhI gadgad ho jAte the| unheM lagatA thA jaise unakA hI hRdaya bola rahA ho / yahI to zabda-zakti kI parAkASThA hai ki sunane vAlA use apane hI hRdaya kI AvAja smjhe| yaha guNa jaina divAkarajI mahArAja kI vANI meM bharapUra mAtrA meM thA, isIlie to ve prasiddhavaktA aura vAgmI khlaae|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 4 : gambhIra jJAna prasiddha vaktA aura vAgmI hone ke sAtha-sAtha jaina divAkarajI mahArAja kA jJAna bhI bar3A gahana aura gambhIra thaa| jaina AgamoM meM to ve niSNAta the hI, sAtha hI sAtha vaidika darzanoM-vedAnta, sAMkhya, yoga, nyAya Adi kA bhI unheM acchA jJAna thA / gItA meM gaharI paiTha thii| kurAnazarIpha aura bAibila kA bhI Apane adhyayana kiyA thA / painI aura talasparzI buddhi se unhoMne ina granthoM ke rahasya aura hArda ko hRdayaMgama kara liyA thaa| unake jJAna meM anubhava kI tejasvitA thii| unake zabda kaNTha se nahIM, hRdaya se nikalate the| isalie unameM prabhAvakatA thii| lekina apane isa vizAla aura sUkSma adhyayana kA upayoga unhoMne kabhI bhI virodhI ko nIcA dikhAne ke lie nahIM kiyaa| unake jJAna ke pIche pavitra lokahitakAriNI bhAvanA banI rhii| saralahRdayI sacce santa jaina divAkarajI mahArAja sacce santa the| bhAratIya saMskRti meM santa ke lie sarala hRdaya aura madhura svabhAva Avazyaka mAnA gayA hai| use niSkapaTa honA caahie| sAdhanA se prApta zaktiyoM dvArA camatkAra pradarzana meM nahIM par3anA caahie| aneka santa camatkAroM ke moha meM par3a jAte haiN| yaza aura mAna kI kAmanA meM ve apanI camatkArika zaktiyoM dvArA rAjAoM tathA sAmAnya janatA ko prabhAvita karane kA prayAsa karate haiM / lekina ApakA hRdaya sarala thA, svabhAva madhura thA aura vANI komala / unakA uddezya kisI ko prabhAvita karanA nahIM thA varan sabako sukha-sAtA denA thaa| yaha bAta dUsarI hai ki unakI sahaja sAdhanA ke prabhAva se bhaktoM kI Adhi-vyAdhi aura upAdhi svayaM hI dUra ho jAtI thI, jaise sarovara ke nikaTa jAne se svataH hI grISma kI dAhakatA kA prabhAva kama hokara zItalatA vyApta hone lagatI hai| ve nirdoSa zramaNacaryA kA pAlana karate hue ahiMsA kI jyoti jagAte rhe| karuNA ke AgAra ApakA hRdaya karuNA kA AgAra thaa| NavaNIyatullahiyayA-navanIta ke samAna komala hRdaya vAle the| dIna-dukhiyoM ko dekhakara unakA hRdaya karuNA se bhara jAtA thaa| ve kisI ko bhI pIDita va dukhI nahIM dekha sakate the| kaSTa dene vAle aura kaSTa pAne vAle donoM para hI unheM dayA AtI thI / apane hRdaya kI karuNA se prerita hokara hI unhoMne zikAriyoM, mAMsAhAriyoM aura durvyasaniyoM kA hRdaya parivartana kiyA thaa| unakI preraNA se hajAroM mAnavoM aura pazuoM kA jIvana sukhI haA thaa| mana, vacana evaM karma-tInoM se unhoMne karuNA paalii| unakA ghoSa thAdayA paalo| kamI unhoMne karkaza vacana nahIM bole / unakI jihvA, unakI vANI ne kisI kI AtmA ko dukhAyA nahIM, varan sabako AtmakalyANa aura sadAcAra kI ora unmukha kiyaa| apanI vizvavyApinI karuNA dvArA unhoMne sabako sukha tathA unnati ke patha para agrasara hI kiyA / nirbhIka aura dRr3ha madhura svabhAva tathA karuNAsAgara hote hue bhI unake hRdaya meM dRr3hatA aura nirbhIkatA kA vAsa thaa| unake saMkalpoM aura zabdoM meM vaja-sI dRr3hatA thii| isa dRr3hatA ke kAraNa hI unake vyaktitva aura vANI meM AkarSaNa aura prabhAva thaa| nirbhIkatA prabhAvotpAdinI hotI hai| Dhilamila caritra vAle vyaktiyoM meM koI AkarSaNa nahIM hotaa| vizvAsa hI vizvAsa kA janaka hotA hai| jise svayaM apane
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ HARTH :5: eka zAzvata dharma divAkara zrI jaina divAkara-smRti-bAntha / para vizvAsa na ho, vaha dUsaroM kA vizvAsa bhI ajita nahIM kara pAtA / una meM dRr3ha AtmavizvAsa thA tabhI to unakI vANI aura vyaktitva meM itanA AkarSaNa thA aura jAdU kA-sA prabhAva thaa| virodha ko ve vinoda samajhate the| unakI dRr3hatA se hI prabhAvita hokara unake virodhI bhI samarthaka ho jAte the| unake nirbhIka aura madhara zabdoM ko sunakara unake prati natamastaka ho jAte the| mAnava hRdaya ke kuzala pArakho ApakA laukika anubhava bhI bahuta vizAla thaa| 56 varSa ke dIrgha saMyamI jIvana meM ve aneka aura vibhinna prakAra ke vyaktiyoM ke samparka meM aaye| apane isa vizAla anubhava ke AdhAra para unheM mAnava ke hRdaya ko parakhane kI adbhuta kSamatA prApta ho gaI thii| unhoMne coroM, DAkuoM, durdAnta hatyAroM aura vezyAoM ko bhI pratijJAeM dilvaaii| kucha logoM ne usa samaya unake tyAga para vizvAsa nahIM kiyA, kintu ApakA vizvAsa kabhI galata nahIM huaa| una logoM ne bar3I niSThA se pratijJAoMniyamoM kA pAlana kiyaa| ApakA vizvAsa thA ki aneka bAra manuSya paristhitiyoM aura paramparAoM se vivaza hokara bhI durAcAra meM pravRtta hotA hai| yadi usakI supta zubha pravRttiyoM ko jagA diyA jAya to vaha svayaM hI sadAcAra kI ora cala par3egA / yahI unhoMne kiyA aura usameM sadA saphalatA paaii| mahAn sarjaka uttama mAnava jIvana ke sarjaka hone ke sAtha-sAtha jaina divAkarajI mahArAja utkRSTa sAhitya ke racayitA bhI the| isa kSetra meM bhI unakI pratimA bahumukhI thii| unhoMne gadya aura padya donoM likhe / loka gIta, bhajana Adi ke sAtha-sAtha unakI pratibhA se jIvana-caritra tathA vivecanayukta grantha bhI niHsRta hue| inakI 30 padya racanAoM meM 16 jIvana caritra haiM aura 11 bhajana saMgraha haiN| inheM par3hate hue hoTha thirakane lagate haiM, mana-mayUra nAcane lagatA hai aura pAThaka bhAva-vibhora ho jAtA hai| inakI racanAoM meM loka-gItoM kI madhuratA aura rasamayatA hai to gajaloM ke guladaste bhI haiM / _ 'bhagavAna mahAvIra kA Adarza jIvana', 'jambUkumAra', aura 'pArzvanAtha (caritra)' Adi ApakI gadya-racanAe~ haiN| inameM aneka preraka prasaMga bhare par3e haiN| jisa prakAra zrIkRSNa ne samasta veda-zAstroM kA dohana kara gItA kA upadeza diyA usI prakAra Apane samasta jaina Agama sAhitya kA maMthana kara 'nirganya pravacana nAma se mahAvIra vANI kA saMkalana kiyaa| jisa prakAra gItA yogezvara zrIkRSNa kI kIrti kA AdhyAtmika AdhArastambha hai usI prakAra nirgrantha pravacana ApazrI kI vaha amara kRti hai, jo yuga-yugoM taka prakAza-stambha banakara jana-jana kA mArga-darzana karatI rhegii| isake aThAraha adhyAyoM meM jaina AgamoM ke sabhI viSaya saMkSipta kintu sAragarbhita rUpa meM samAhita kara liye gae haiN| yaha Apake gUr3ha aura talasparzI adhyayana kA paricAyaka hai| isa grantha meM saMkalita ratnoM kA bahuraMgI prakAza pAThaka ke atahRdaya ko jAgrata kara usake jJAnacakSuoM ko khola detA hai aura kalyANa patha prazasta karatA hai / / mahAn aura virAT vyaktitva jaina divAkarajI mahArAja kA vyaktitva vizAla aura virATa thA / unakA vyaktitva indradhanuSI thaa| vaktRtva, kavitva, prabhAvakatva, kAruNya, lokahita, zramaNatva aura uccakoTi kI tapomaya sAdhanA ke aneka manorama raMgoM kA samAgama huA thaa| unake vyaktitva meN| ve viziSTa sAdhaka the| unhoMne sAdhanA kI una asIma UMcAiyoM ko chU liyA thA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkarammati-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 6 jahA~ taka sAdhAraNa sAdhaka nahIM pahu~ca pAte / mahAna vyaktitva kA eka Avazyaka guNa hai-nirbhimaantaa| sAdhAraNata: mAnava thor3I sI prasiddhi pAkara hI phUla uThate haiM, abhimAna meM bhara jAte haiN| choTe-choTe talaiyoM ke samAna uphana par3ate haiM / lekina jaina divAkarajI mahArAja kabhI apanI prasiddhi se phUle nahIM, sAgara ke samAna gambhIra bane rahe / unakA vizAla hRdaya phaladA vRkSa kI taraha aura bhI vinamra ho gyaa| unake pArasa sparza se aneka lohe sadRza mAnava svarNa kI taraha camaka-camaka utthe| kaluSita hRdaya nirmala bana gae, AsamAna meM ur3ane vAle (abhimAnI) jamIna para calana lage (vinamra bana gae) phira bhI unheM kabhI yaha vicAra nahIM AyA ki maiMne kucha kiyA hai| kartRtva-ahaMkAra to unameM thA hI nahIM isIlie unameM abhimAna nahIM AyA, ahaMkAra nahIM jaagaa| ve to kevala jinazAsana kI mahattA aura gurukRpA kA prasAda mAnate rahe, vinamra aura vinayazIla bane rahe / kyoMki ve jAnate the ki jinazAsana aura Atmonnati kA mUla vinaya hai| vinaya, sadAcaraNa, zuddha zramaNacaryA, tapobhUta jIvana, vANI-viveka, karuNApUrita hRdaya Adi aneka sadguNoM ke saMgama se ApakA vyaktitva vizAla aura virATa ho gayA thaa| AdhyAtmika divAkara munizrI cauthamalajI mahArAja bhautika nahIM varan AdhyAtmika, gagana ke nahIM; varan dharA ke divAkara banakara camake / bhautika divAkara ke prakAza ke samAna unameM tApa nahIM varan tapa kI jyoti thii| unameM dAhakatA nahIM, kintu jIvanadAyI USmA thii| unakA jIvana tapa se camaka rahA thaa| apane tapomaya jIvana ke prakAza se unhoMne jana-jana kA antarhRdaya Alokita kiyaa| samparka meM Ane vAle nara-nAriyoM ke mana ke kaluSa ko dhokara use jJAna aura sadAcAra kI jyoti se cmkaayaa| logoM ke avaguNoM aura durvyasanoM ko miTAkara unameM guNoM kA vikAsa kiyaa| jisa prakAra bAlaravi kI kiraNeM sukhada aura sphUrtidAyI hotI haiM, isI prakAra unake mahAn vyaktitva kI vacanarUpI kiraNeM sukhada aura sphUrtidAyinI thiiN| pApa-paMka aura pramAda-nidrA ko miTAne kI adbhuta zakti tathA kSamatA thii| jo bhI unake samparka meM AyA, kundana kI taraha camaka utthaa| ekatA ke agradUta ApazrI jaba dIkSA lene kA saMkalpa kara rahe the, taba Apake sasura zrI pUnamacandajI ne dIkSA se virata karane ke lie kahA thA-"zramaNa saMgha meM bhI manomAlinya hai, aneka sampradAya haiN|' yaha sunakara Apa dIkSA se virata to hae nahIM, varana mana meM yaha soca liyA ki 'maiM jaina-saMgha meM vidyamAna ina vibhinna sampradAyoM meM ekatA sthApita karane kA bharapUra prayAsa kruuNgaa|' zramaNa banane ke bAda bhI ApakI yaha icchA sadaiva hI balavatI rhii| jaba bhI avasara milA, Apane ekatA kA prayAsa kiyaa| yahA~ taka ki eka zramaNa saMgha ho isake lie Apa apane sampradAya kI upAdhiyA~ taka tyAgane ko taiyAra ho ge| AcArya pada bhI (byAvara ke jaina zramaNa sammelana meM) zrI AnandaRSi jI mahArAja ko dilvaayaa| ajamera meM pUjya zrIlAlajI mahArAja ke svAgatArtha Apa svayaM pA~ca sAdhuoM ke sAtha byAvara mArga para pahu~ce / DhaDAjI kI havelI meM jAkara unase sammilita pravacanoM kI prArthanA kii| rAmagaMja maNDI meM zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya ke AcAryazrI kI khoTI AlocanA bhI samatAbhAva se sahana kii| virodha yA parihAra meM eka zabda taka bhI na kahA / digambara jaina AcArya sUryasAgara jI mahArAja ne jyoM hI sammilita pravacana kI icchA prakaTa kI turanta hI Apane saharSa unakA hArdika svAgata kiyA / 2007 ke koTA cAturmAsa meM to ApakI ekatA bhAvanA phalavatI hotI dikhAI dene
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 7 : eka zAzvata dharma divAkara zrI jaina divAkara smRti-grantha saadit| lagI / eka maMca se hI trimUrti (digambara AcArya sUryasAgara jI mahArAja, zvetAmbara mUrtipUjaka AcArya AnandasAgara jI mahArAja aura ApazrI) ke pravacana hone lge| kAza ! Apa kucha dina aura jIvita raha jAte to trimUrti sarvatobhadra (caturmukhI) bana jAtI hai / terApanthI AcArya tulasI bhI isa maMca para virAjamAna dikhAI dete| vikrama saM0 1983 meM jaba Apa sAdar3I meM virAjamAna the taba 'jaina prakAza' ke sampAdaka jhaveracanda jAdavajI kAmadAra ne ApakI sevA meM upasthita hokara Apake ekatA sambandhI vicAroM ko jAnane kI vinamra icchA prakaTa kii| Apane kahA ki ekatA ke lie mUlabhUta AvazyakatAe~ ye haiM(1) sabhI sAdhu-sAdhviyoM kA eka sthAna para sammelana ho| sAdhuoM kI samAcArI aura AcAra-vicAra praNAlI eka ho| (3) sthAnakavAsI saMgha kI ora se pramANabhUta zreSTha sAhitya kA prakAzana ho / (4) paraspara eka-dUsare kI niMdA aura TIkA-TippaNI na kreN| (5) parva-tithiyoM kA sarvasammata nirNaya ho| Apake ye sabhI sujhAva vyAvahArika the aura Aja bhI inakI upayogitA asaMdigdha hai| ApakI kalpanA thI, jaina samAja kI sAMskRtika ekatA kI aura use sAkAra banAne ke lie mahAvIra jayaMtI (caitra sudi 13) kA utsava sAmUhika rUpa meM mAnane kA pravartana ApazrI ne kiyaa| saMgha ekatA kI bhAvanA se hI jahA~ bhI 'mahAvIra jayantI' kA prasaMga AyA unhoMne isa parva ko sammilita rUpa se manAne kI prabala preraNA dii| ujjaina, amalanera, AgarA Adi sthAnoM para digambara, zvetAmbara, sthAnakavAsI sabhI saMpradAyoM ne mila-jula kara bhagavAna mahAvIra kA janma divasa manAyA / Aja prAyaH sabhI sthAnoM para yaha paramparA pravartita ho rahI hai, jisakA mUla zreya Apa hI ko hai|| hindU jAti ke saMgaThana ke lie lokamAnya tilaka ne bhI isI prakAra 'gaNapati utsava' aura 'zivAjI utsava' kA Ayojana mahArASTra meM kiyA thA, jo Aja bhI cala rahe haiN| saMgaThana nirmANa ke preraka jaina divAkara jI mahArAja saMgaThanoM ke mahattva ko khUba samajhate the| samAja-sudhAra aura maMgalakArI kAryoM kA saMcAlana inhIM saMgaThanoM ke dvArA hotA hai / unhoMne bAlotarA, byAvara, pIpalodA, udayapura Adi aneka sthAnoM para 'mahAvIra jaina maMDala' yA 'jaina maMDaloM' kI sthApanA krvaaii| ratalAma meM jainodaya pustaka prakAzaka samiti kI sthApanA huI, jahA~ se satsAhitya kA prakAzana hotA rhaa| rAyapura (borANA), delavAr3A, sanavAr3a, goguMdA Adi sthAnoM para bAlakoM ko dhArmika zikSA / kI sthApanA huI / jodhapura meM mahilAzrama, ahamadanagara meM 'osavAla nirAzrita phaMDa, mandasaura meM 'samAja hitaiSI zrAvaka maMDala', cittaur3agar3ha meM 'caturtha jaina vRddhAzrama' Adi aneka saMsthAe~ ApazrI kI preraNA se samAja ke upakArI kAryoM ke lie nirmita huii| jaina divAkara jI mahAraja kI pratibhA bahumukhI thii| ve prasiddhavaktA, vAgmI, mahAmanISI, jagadvallabha, krAntadarzI aura yugapuruSa saMta the| ve divAkara ke samAna hI camake / unakI prabhA Aja taka jana-jana ko preraNA detI rahI hai aura Age bhI detI rhegii| aise AdhyAtmika divAkara ko janma dene kA zreya mAlava dharA ke eka choTe se kasbe nImaca ko prApta hamA hai| Apake janma se ApakI janmabhUmi dhanya ho gii|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana :8: udbhava : eka kalpAMkura kA janma-bhUmi bhArata kI puNya dharA meM mAlava bhUmi sadA se hI vIra-prasUtA rahI hai| yahA~ aneka karmavIroM ne janma liyA hai to dharmavIroM ne bhI ise apane janma se gauravAnvita kiyA hai| dazArNapuranareza darzANabhadra jaise karma aura AdhyAtmika kSetra meM zuravIra ne yahIM janma liyA thaa| vikramAditya jaise prabala pratApI, vidyA vyasanI aura prajAvatsala zAsaka bhI isI bhUmi ne utpanna kiye| yaha bhUmi prAkRtika suSamA aura sampadA se bharapUra hai / isIlie yahA~ kI bhUmi ke lie pracalita hai-- mAlava bhami gahana gambhIra / Daga-Daga roTI paga-paga nIra / / isI bhUmi ko pUjyazrI mannAlAla jI mahArAja, pUjyazrI javAharalAlajI mahArAja Adi aneka manISI saMta evaM tapasviyoM tathA mahAsatI raMgUjI mahArAja Adi aneka mahAsatiyoM ko janma dene kA gaurava prApta huA hai| yahA~ utpanna huI aneka vibhUtiyoM se bhArata kA AdhyAtmika vaibhava camakA hai| isa pradeza kA eka nagara hai 'niimc'| nagara bahuta bar3A to nahIM hai, lekina yaha prasiddha prAcIna kAla se hI rahA hai| yahA~ aneka aitihAsika tathA sAMskRtika sthala hai| briTiza zAsana kAla meM yaha sainika chAvanI ke rUpa meM prasiddha rahA hai / isakI bhaugolika sthiti 250 uttarI akSAMza tathA 75deg pUrvI dezAntara para hai / gvAliyara ke sindhiyA nareza ke zAsana kAla meM yaha rAjapUtAnA-mAlavA ke sImAMta para thaa| vartamAna meM yaha nagara madhya-pradeza meM sthita hai| relve kA pramukha sTezana hai| janma vaMza isI nImaca nagara meM osavAla jAti kA eka coraDiyA parivAra kA nivAsa thaa| yaha parivAra kula maryAdA kA pAlana karane vAlA thaa| isa parivAra ka mukhiyA-gRha svAmI the--gaMgArAmajI aura inakI dharmapatnI thI kesrbaaii| pati-patnI donoM hI AcAra-niSTha, dharmaniSTha sadgRhastha the / gaMgArAmajI kA caritra gaMgA ke samAna nirmala thA aura kesarabAI ke guNoM kI mahaka kesara ke samAna hI saMpUrNa nagara meM phailI huI thii| gaMgArAmajI kI Arthika sthiti sAdhAraNa hI thI kintu unake cAritrika guNoM ke kAraNa unakI nagara meM pratiSThA bahuta adhika thii| ve ghI kA vyApAra karate the| isa vyApAra ke atirikta unheM uttarAdhikAra meM thor3I-sI jamIna, kucha Ama ke vRkSa aura eka kUA bhI apane pitA zrI oMkArajI se milA thaa| oMkArajI dArUgrAma (gvAliyara sTeTa) ke ThAkura sAhaba ke yahA~ kAmadAra the| kisI bAta para inakA ThAkura sAhaba se matabheda ho gyaa| matabheda itanA bar3hA ki manamuTAva taka jA pahuMcA / oMkArajI zAntipriya vyakti the / ve saMgharSa meM na pdd'e| unhoMne jala meM rahakara magara se vaira rakhanA ucita na samajhA / phalasvarUpa dArUgrAma chor3akara nImaca A base / yahIM gaMgArAmajI kA janma aura kesarabAI ke sAtha unakA pANigrahaNa saMskAra huA / dhArmika parivAra meM dharmaniSTha kesarabAI A miliiN| gaMgArAma jI ke ghara sAdha-sAdhviyoM kA Agamana hotA rahatA thaa| kesarabAI unake darzana-vaMdana karake bahuta harSita hotiiN|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: udbhava : eka kalpAkura kA zrI jaina divAkara-smRti-grantha svapna saMketa brAhmamuharta kA samaya / TimaTimAte tAre asta hone ko prastuta the / manda-sugandha samIra zarIra meM pulaka bhara rahA thaa| kesarabAI apanI zaiyA para addhanidrita dazA meM leTI thii| palakeM alasAI aura muMdI huI thiiN| ekAeka unheM patra-puSpa aura phaloM se ladA huA eka vizAla AmravRkSa dikhAI diyaa| pIle-pIle pake hue rasAla phaloM ke darzana se kesarabAI ke mana-prANa rasasikta ho ge| usane acakacAkara A~kheM khola diiN| AmravRkSa lupta ho gyaa| vaha samajha gaI ki yaha svapna thaa| vivekinI mAtAeM zubha svapna dekhane ke vAda sotI nhiiN| kesarabAI bhI zayyA para baiTha kara prabhusmaraNa karane lgii| gaMgArAmajI kI A~kheM khulI to patnI ko baiThe dekhA to pUchA-- "kyA bAta ho gaI ? tumhArI nIMda kaise khula gaI ?" kesarabAI ne apanA svapna sunA diyaa| gaMgArAmajI ne kahA "yaha to bar3A zubha svapna hai / tumhArI kukSi se koI aisA pRNyazAlI jIva janma legA jisakI zItala chAyA meM jagata sukha-zAMti kA anubhava kregaa|" svapna phala jAnakara kesarabAI bahuta harSita huii| vaha apane garbhastha zizu ko dhArmika saMskAra dene ko prastuta ho gii| mAtA kI kukSi prakRti kI adbhuta prayogazAlA hai| isI meM rAma, kRSNa, jaise susaMskArI zizuoM kA nirmANa hotA hai to rAvaNa, kaMsa jaise kusaMskAriyoM kA bhI / tAmasI vatti vAle bhI isI prayogazAlA meM nirmita hote haiM, to sAttvika vRtti vAle bhii| inake nirmANa meM mAtA ke AcAravicAroM kA sarvAdhika prabhAva par3atA hai| isake atirikta vaMza-paramparA, mAtA-pitA kI zArIrika evaM mAnasika vRttiyA~, unake AcAra-vicAra Adi kA bhI prabhAva par3atA hai| icchAnukUla yogya saMtAna kI cAha vAlI mAtAe~ ina sabhI bAtoM ke prati sajaga sAvadhAna rahatI haiN| garbhastha zizu kA prabhAva bhI mAtA para par3atA hai| dharmAtmA jIva ke garbha meM Ane para mAtA kI pravRtti sahaja hI dhArmikatA kI ora unmakha ho jAtI hai| kesarabAI svayaM bhI sadAcAriNI thIM aura garbhastha jIva bhI dharmAtmA thaa| pariNAmasvarUpa kesarabAI kA mana dharma meM ramane lgaa| garbhastha zizU aura mAtA donoM hI paraspara eka-dUsare para prabhAva DAla rahe the| mAtA kA antarmana adhikAdhika dharmamaya hotA jA rahA janma kuNDalI thaa| vaha bar3e yatna se garbha kI paripAlanA kara rahI thii| 5 saMvat 1934, kArtika sudI 13, ravivAra kA dina / 50 ghaTI, 13 pala bItane ke bAda, azvinI nakSatra ke tRtIya caraNa meM mAtA kesarabAI ne eka zizu ko janma diyaa| zizu ke janmakAlIna grahoM kI sthiti isa prakAra thI
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 10: bAlaka ke janma para pUre parivAra meM harSa-ullAsa chA gyaa| pratikarma kiye gae / 12veM dina vidvAna brAhmaNoM ne jyotiSa ke anusAra nAma batAyA-cauthamala (caturtha mll)| nAma-vivecana cautha ko jyotiSa meM riktA tithi mAnA jAtA hai| sAMsArika vyavahAra meM bhI yaha tithi azubha samajhI jAtI hai| lekina jainAgamoM meM cAritra ko rikta kara kahA hai-'cayarittakaraM cAritta" arthAta karmoM ke caya, upacaya, saMcaya ko rikta karane vAlA cAritra hai| mokSa ke mArgoM kA varNana karate hue AcAryoM ne jJAna, darzana, cAritra aura cauthA mArga 'tapa' ginAyA hai| kahA hai-bhava kor3I saMciyaM kamma tavasA nijjarijjai-koTi janma ke saMcita karma tapa se naSTa ho jAte haiN| cauthA mahAvrata brahmacarya pA~coM mahAvratoM kA kavaca mAnA gayA hai| saMsAra meM bahmacarya hI sarvottama hai kyoMki brahmacarya kA artha hI AtmA meM ramaNa karanA hai| dharma ke cAra bhedoM meM cauthA bheda hai 'bhAva' / bhAva hI mukhya hai| isI ke dvArA mukti kI prApta hotI hai| sAMsArika vyApArika jagata meM bhI 'bhAva kA mahatva sarvopari hai| bhAva (mUlya) U~cA jAne para hI lAbha hotA hai| dharmamArga meM bhI bhAva (AtmA ke pariNAma) UrdhvamukhI hone se atizaya jJAna-kevalajJAna tathA mukti kI prApti hotI hai| caudaha guNasthAnoM meM bhI cauthA guNasthAna samyaktva hai| yahI mokSamArga kI AdhArazilA hai| mokSamArga kA prArambha yahIM se hotA hai / isI guNasthAna meM jIva sarvaprathama apane svarUpa kA anubhava karatA hai| prAcIna kahAvata hai-'vyakti para nAma kA prabhAva avazya par3atA hai|' gurudeva cauthamala jI mahArAja para apane nAma kA kitanA prabhAva par3A, yaha sarvavidita hai| unhoMne cAritra kA pAlana karake karmoM ke saMcaya ko rikta kiyA, ghora tapa kiyA, brahmacarya kA pAlana kiyA aura sAdhanA kI ucca bhAvabhUmi para phuNce| isalie to jana-jana ke vandanIya hue| unakA nAma smaraNa Ate hI hRdaya zraddhA se bhara jAtA hai| jodhapura ke bhAzukavi paM0 nityAnaMda jI ne unake bAre meM kahA thA yugatraye pUrvamatItapUrve jAtAstu jAtA khalu dharmamallAH / ayaM caturtho bhavatAccaturthe ghAtAti sRSTo'sti caturtha mallaH // prAcIna tInoM yugoM meM dharmopadezaka tathA dharma pravartaka ho gaye haiM lekina Apa isI caturtha yuga meM aise prabhAvazAlI puruSa caturthamalla (cauthamala) haiN| parivAra cauthamala jI mahArAja ke do bhAI aura do bahaneM thiiN| bar3e bhAI kA nAma kAlUrAma jI aura choTe bhAI kA nAma phatehacanda jI thA / bar3I bahana navalabAI aura choTI bahana sundarabAI thii| sundarabAI kA parivAra maMdasaura meM rahatA hai| unakI eka putrI jisakA bambaI meM vivAha huA vaha bambaI meM hI rahatI hai| sabase choTI eka bahana aura thI jisakA laghuvaya meM hI avasAna ho gayA thaa| vidyA bhagavatI ke aMka meM samaya gujarane ke sAtha-sAtha bAlaka cauthamala mAM ke aMka se utarakara usakI aMgulI pakar3a
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 11 : udbhava : eka kalpAMkura kA kara calane lagA aura phira kA hRdaya harSa se bhara jAtA; meM susaMskAra bharatI rhii| zrI jaina divAkara smRti grantha - daur3a lagAne lgaa| usakI bAla krIr3AoM ko dekhakara mAtA kesarabAI lekina harSa meM bhI ve apane kartavya ko na bhUlIM putra ke mana-mastiSka bAlaka cauthamala sAta varSa kA ho gayA / pitA ne use vidyArjana ke lie guru ke pAsa biThA diyaa| kyoMki vidyA hI kRrUpoM kA rUpa aura rUpavAnoM kA saundarya hai| kahA hai- 'vidyArUpaM kurUpANAM / ' kuzAgra buddhi bAlaka cauthamala ne akSarajJAna ke sAtha-sAtha hindI, urdU, aMgrejI, gaNita Adi kA sAmAnya jJAna prApta kara liyaa| unheM naI-naI pustakoM ko par3hane kA cAva rahatA thaa| ve nagara ke pustaka vikretA naMdarAmajI paMsArI kI dukAna para avakAza milate hI jA baiThate aura pustakeM par3hate rhte| kabhI mana hI mana aura kabhI sasvara / unheM saMgIta kA zauka bhI lagA / Ayu bar3hane ke sAtha-sAtha svara bhI madhura hotA gayA / saMgItazAstra ke vidhivat adhyayana ke binA hI unheM zrotAoM ko mugdha karane kI kalA A gii| loga unake uttama guNoM se prabhAvita hokara kahate - yaha bAlaka kisI dina mahApuruSa banegA / ' bAlaka cauthamala kA eka pramukha guNa thA - gambhIratA / yaha gambhIratA unakI vicAra honatA ke kAraNa na thI varan isakA kAraNa the unake dhArmika aura zubha saMskAra unameM vinaya guNa kA bhI samAveza thA / yaha guNa unake yahA~ yadA-kadA Ane vAle sAdhu-sAdhviyoM ke prabhAva kA pariNAma thaa| ghara kA vAtAvaraNa zAMta aura dhArmika hone ke kAraNa bAlaka cauthamala meM svacchandatA aura ucchRMkhalatA kA kiMcitamAtra bhI samAveza na ho paayaa| apane isa gambhIra svabhAva aura dhArmika saMskAroM se AplAvita bAlaka cauthamala 12 varSa kA ho gyaa| usane bAlyAvasthA se kizorAvasthA meM praveza kiyaa| vairAgya sphuraNA prathama AghAta : agraja kA anta abhI cauthamalajI 13 varSa ke hI the ki unheM pahalA tIvra AghAta lagA / unake agraja kAlUrAma jI kA asamaya hI karaNa anta ho gayA / kAlUrAmajI cauthamalajI ke bar3e bhAI the| ghara meM dhArmika vAtAvaraNa hone para bhI bAhara kI kusaMgati ke kAraNa unheM juA ( cata) khelane kA vyasana laga gyaa| ghara meM to juA khela hI nahIM sakate the| idhara-udhara luka-chipakara junA khelate rahate the| eka dina unake kumitroM ne nagarasImA ke bAhara apanA vyasana pUrA karane kI yojanA bnaaii| sabhI mitra vahA~ pahu~ca ge| saMdhyA ke jhuramuTe taka khela calatA rahA / saMyoga se kAlUrAma jItate rahe / rAtri kA andhakAra phailate hI kAlUrAma uThakara calane lage to mitroM ne Agraha karake biThA liyaa| dhana prANoM kA grAhaka hotA hai| avasara dekhakara mitroM ne kAlUrAma ko dhara dbocaa| unakA galA dabA diyaa| kAlUrAma ne bahuta hAtha-paira mAre lekina kaI kumitroM ke Age unakA vaza na calA aura unake prANa tana piMjara ko tyAga kara nikala bhAge / yaha thA dyUtakrIr3A kA bhayaMkara duSpariNAma ! kAlUrAma ke zava ko vahIM par3A chor3akara mitroM ne dhana kA paraspara ba~TavArA kiyA aura apane-apane ghara jA soe /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / / eka pArasa-pUrupa kA garimAmaya jIvana : 12 : mAtA kesarabAI ne bhI usa rAta bhayaMkara svapna dekhA / sampUrNa ghaTanA svapna meM unakI A~khoM ke sAmane ghUma gaI / vaha sihara gaI, pasInA chUTa gayA / subaha mAlUma huA ki kAlUrAma rAta ko ghara nahIM aaye| unake na Ane se pitA bhI cintita hue / talAza kI to nagara sImA ke pAsa jaMgala meM kAlUrAma kA nirjIva zarIra mila gayA / gaMgArAmajI roSa meM bharakara kAnUnI kAryavAhI karane ko udyata hue to kesarabAI ne samajhAyA--- "saMtoSa dhAraNa karo / kAlU to aba vApisa AyegA nhiiN| vyartha hI zatrutA bddh'egii| vaira se vaira zAMta nahIM hotA aura rakta se rakta nahIM dhulatA / rakta dhone ke lie svaccha jala kI AvazyakatA hotI hai aura vaira ko zAMta karane ke lie kSamA ke pIyuSa kii| Apa bhI kAla ke hatyAroM ko kSamA kara diijie|" kitanA udAra hRdaya thA vIramAtA kesarabAI kaa| usake ina vacanoM se gaMgArAmajI kA krodha bhI zAMta ho gayA / putra kI antyeSTi kara dI gii| isa ghaTanA kA kizora cauthamalajI para gambhIra prabhAva par3A / unakI gambhIratA aura bhI gaharI ho gii| samajha liyA ki vyasana kA pariNAma aisA hI kara hotA hai| yaha ghaTanA saMvat 1648 kI hai| dUsarA AdhAta : pitA kA bichoha kAlUrAmajI kI mRtyu ke bAda gaMgArAmajI mukha se to kucha na bole lekina kAlUrAma ke akAla-maraNa ne unakI kamara hI tor3a dii| putra pitA kA sahArA aura usake bur3hApe kI lAThI hotA hai| yaha sahArA chuTa jAne se gaMgArAmajI kA dila TUTa jAnA svAbhAvika hI thaa| putra kA gama unheM andara hI andara pIr3ita karane lgaa| 'citA jalAve mRtaka tana, cintA jIvita deha / ' gaMgArAmajI ne khATa pakar3a lii| kesarabAI aura cauthamalajI sevA meM juTa ge| lekina gama kI koI davA nahIM hotii| unakI sevA vyartha ho gyii| kAlarAma kA gama kAla banakara unheM khA gayA / saM0 1950 meM zrI gaMgArAmajI kA svargavAsa ho gyaa| kesarabAI kA suhAga sindura pucha gayA aura cauthamalajI ke sira se pitA kA sAyA haTa gayA / mAtA aura putra donoM kA jIvana duHkha se bhara gayA; kintu donoM hI susaMskArI the isalie unakI vicAradhArA vairAgya kI ora mur3a gii| donoM ko hI saMsAra asAra dikhAI dene lgaa| kesarabAI ke duHkha kA anumAna bhI nahIM lagAyA jA sktaa| pati-maraNa kI pIr3A patnI hI jAna sakatI hai / yadi kizora cauthamalajI kA bhAra na hotA to ve usI samaya pravajita ho jaatii| lekina unheM apanA sAMsArika kartavya pAlana karatA thA, cauthamalajI ko kAma para lagAnA thA aura unakI gRhasthI jamAnI thii| ye kArya sampanna hote hI unhoMne dIkSA grahaNa karane kA nizcaya kara liyaa| vivAha-bandhana pahale hamane vatAyA hai ki zrI cauthamalajI gambhIra rahate the| putra kI gambhIratA ne mAtAke hRdaya ko cintita kara diyA / parivArIjana bhI unakI vairAgya bhAvanA ko saMsAra kI ora mor3ane ko tatpara ho ge| cauthamalajI kI Ayu 16 varSa kI ho cukI thii| isa avasthA meM strI kA bandhana hI sabase kar3A bandhana mAnA jAtA hai| parivArI janoM kI dRSTi bhI idhara hI gii| unhoMne
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha cauthamalajI ko vivAha baMdhana meM bA~dhane kA nirNaya kiyA / yaha jimmedArI DAlane meM mAtA kesarabAI bhI sahamata thiiN| 13 udbhava eka kalpAMkura kA saMyoga se usI samaya pratApagar3ha (rAjasthAna ) nivAsI zrI pUnamacanda jI kI ora se unakI putrI mAnaku~vara ke sAtha cauthamala jI kI sagAI kA AgrahapUrNa anurodha AyA / mAtA jI aura parivArIjanoM ko to mu~hamA~gI murAda hI mila gii| unhoMne tatkAla sambandha svIkAra kara liyA / cauthamalajI se pUchane aura unakI sahamati lene kA to prazna hI nahIM thaa| usa samaya lar3ake-lar3akI kI sahamati to lI hI nahIM jAtI thii| unakA bolanA bhI nirlajjatA samajhI jAtI thI / vivAhasambandha meM mAtA-pitA evaM vRddhajanoM kA hI ekAdhikAra thaa| vivAha kI taiyAriyA~ hone lagIM / yadyapi cauthamalajI vivAha karanA nahIM cAhate the, lekina ve isa sambandha kA virodha na kara sake virodha na kara sakane kA kAraNa usa samaya kI sAmAjika paristhitiyA~ bhI thiiN| lekina pramukha kAraNa thA unakI mAtA-pitA ke prati vizeSa Adara bhAvanA ve inkAra karake apanI mAtA ke hRdaya ko pIr3ita nahIM karanA cAhate the| unhoMne kaI bAra mAtA ke samakSa apane hRdaya kI bAta kahane kA vicAra kiyA kintu unakA sAhasa javAba de jAtA / ve kucha bhI na kaha pAte / / be isI UhApoha meM rahe aura mAtAjI tathA parivArIjanoM ne saMvat 1950 meM unheM vivAha sUtra meM bA~dha diyaa| pratApagar3ha nivAsI pUnamacandajI kI suputrI mAnakuMvara unakI dharmapatnI bana gaI / mAtA kesarabAI ne socA-putra ko paTavArI kA kAma hI sikhA diyA jAya parivAra vAloM ne bhI sahamati vyakta kI / cauthamalajI ko nikaTavartI gA~va meM paTavArI kA kAma sIkhane bheja diyA gyaa| paTavArI ne kAma sikhAnA svIkAra kara liyaa| ko bhojana banAne kA Adeza diyaa| inhoMne kabhI bhojana pakkI roTiyA~ seka kara rakha diiN| paTavArI ne dekhA to krodhita hokara inheM jhir3aka diyA / cautha jI ke jIvana meM jhir3akI khAne kA yaha prathama avasara thA / ve jhir3akI na saha sake / vinayI svabhAva hone ke kAraNa pratyuttara to na diyA kintu vahA~ se cale aae| aba ve apane bhaviSya ke bAre meM gambhIratA se vicArane lage / unakI gambhIratA meM varAgya kA raMga ghulatA gayA / lekina pahale hI dina usane cauthamalajI banAyA to thA hI nahIM, ataH kaccI udAsInatA vivAha ke bAda bhI parivArIjanoM kI icchA pUrI na huI / cauthamalajI kA gAmbhIrya na TUTA, varan aura bar3ha gayA / vaivAhika kAryakramoM meM bhI ve taTastha rahe aura suhAgarAta bhI vairAgyarAta ke rUpa meM manAI / patnI mAnaku~bara unakI gambhIratA ko anadekhI karatI rahI / use vizvAsa thA ki hAtha pakar3A hai to jIvana bhara nibhAyeMge hii| vaha yuga bhI aisA hI thA jisameM vivAha janmajanmAMtara kA sambandha mAnA jAtA thaa| eka bAra jisakA hAtha pakar3a liyA use mRtyu ho chur3A sakatI thI / lekina cauthamalajI to vaivAhika jIvana se nispRha the| saMsAra meM rahate hue bhI ve jala meM kamalavat nirdoSa the / / unakI udAsInatA ko dekhakara parivArI aura vRddhajana unheM samajhAte - 'aba tumhArA vivAha
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha - eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana 14: ho gayA hai / kucha arthopArjana kro| aise baiThe-baiThe kaise kAma calegA / ' lekina cauthamalajI para isa samajhAne kA koI prabhAva na pdd'taa| ve to dharmopArjana karanA cAhate the to phira arthopArjana kI ora kyoM jhukate ? vairAgya kA pallavana usI samaya nImaca nagara meM kucha saMtoM kA Agamana huA / cauthamala jI unake pAsa jAne lage / unakA adhikAMza samaya saMtoM kI sevA aura dharmazravaNa meM hI vyatIta ho jAtA / kesarabAI ke lie isa saMsAra kA AkarSaNa to pati ke dehAnta ke sAtha hI samApta ho cukA thA, aba vaha apane kartavyabhAra se bhI mukta ho gaI thiiN| saMtoM ke Agamana ko unhoMne zubha saMyoga mAnA aura apanI dIkSA lene kI bhAvanA vyakta karate hue putra se bolI "beTA ! aba tuma yuvA aura samartha ho cuke ho| tumhArA vivAha bhI ho cukA hai| aba apanI gRhasthI sa~bhAlo / mujhe dIkSA kI anumati do| maiM apanA Atma-kalyANa karanA cAhatI hU~ / " "ApakI bhAvanA bahuta prazaMsanIya hai, mAtAjI ! lekina mere bAre meM bhI to kucha sociye|" cauthamalajI ne kahA / "tumhAre bAre meM...? aba kyA socanA bAkI raha gayA hai ?" "jisa kalyANa patha para Apa calanA cAhatI haiM, usI patha para calane kI merI hArdika icchA hai|" putra ke aise vicAra sunakara mAtA coMka gii| samajhAne kA prayAsa karatI huI kahane lagI"yaha kyA kaha rahe ho lAla ! tumhArI Ayu bhI choTI hai aura vivAha bhI abhI huA hai / gRhasthAzrama kA pAlana kro| jaba Ayu paripakva ho jAya to dIkSA le lenA / " "to kyA dIkSA vRddhAvasthA meM hI lenI cAhie ?" "nahIM putra ! aisA niyama to nahIM hai, jaba bhI bhAvanA sudRr3ha ho dIkSA lI jA sakatI hai|" " mAtAjI! dIkSA kA dRr3ha nizcaya to maiMne bar3e bhAI ke dehAvasAna ke pazcAt hI kara liyA thA........" "to phira vivAha kA virodha kyoM nahIM kiyA ?" "ApakA hRdaya dukhI na ho, isalie / " mAtA vicAramagna ho gii| putra hI punaH bolA " mAtAjI ! yaha mAnava zarIra bhoga kA kIr3A banakara gaMvAne ke lie nahIM milA hai / tapasaMyama hI mAnava jIvana kA sAra hai maiM bhI dIkSita hone ke lie dRr3hasaMkalpa hai|" putra ke dRr3ha zabdoM se mAtA samajha gaI ki putra kI vairAgya bhAvanA balavatI hai| ise bhogoM kI ora nahIM mor3A jA sktaa| unhoMne apanI ora se svIkRti dete hue kahA "putra ! merI ora se to tujhe anumati hai, lekina jisakA hAtha pakar3A hai, usakI anumati mI Avazyaka hai| bahU ko ghara le A aura use samajhA-bujhAkara sahamata kara le|" mAtA kI anumati pAkara cauthamalajI kA gambhIra ceharA muskarA uThA / unakI bAta ucita thii| ataH ve sasurAla se apanI pariNItA bahU ko liyA lAye / zreyAMsi bahu vighnAni mAnakuMvara kA virodha | cauthamalajI ne samajhA-bujhAkara apanI patnI mAnakuMvara ko apane vicAroM se sahamata karane kA prayAsa kiyA to vaha ekadama bhar3aka uThI / virodha karate bolIhue -- ---
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAHILA :15 : udbhava : eka kalpAMkura kA zrI jaina divAkara-smRti-grantha "na maiM svayaM dIkSA lUMgI aura na tumako anumati duuNgii| yadi dIkSA hI lenA thA to phira vivAha kyoM kiyA?" sAsa ne samajhAyA to baha ne usakA bhI virodha kiyA / cauthamalajI kI pravrajyA meM vyavadhAna to khar3A huA hI, sAtha hI gRha kalaha bhI hone lgaa| ghara kI zAnti bhI bhaMga ho gii| cauthamalajI apanI patnI ko mAmI-sasura ke yahA~ chor3a aaye| ve nImaca lauTakara apanA vyApAra sameTane lge| patnI ke jAne se ghara meM zAnti to sthApita ho gaI, lekina bAta chaha kAnoM meM pahu~ca gii| mAmI-sasura ke yahA~ rahate hue bhI patnI zAnta na rhii| cauthamalajI kI dIkSA kA saMkalpa unake sasura ke kAnoM taka bhI jA pahu~cA / ve apanI putrI ke bhaviSya ke prati cintita ho gae / turanta nImaca Aye aura cauthamalajI se pUchA "kuMvara sAhaba ! maiMne sunA hai ki ApakA vicAra sAdhu banane kA hai|" "Apane ThIka hI sUnA hai|" cauthamalajI kA pratyuttara thaa| sasura sAhaba ne samajhAne kA prayAsa kiyA "dekho kuMvara sAhaba ! dharma kI ArAdhanA to gRhastha meM rahakara bhI kI jA sakatI hai| sAdhu banane meM koI lAbha nahIM hai / gRhasthI kA pAlana karate hue dharmadhyAna kro|" cauthamalajI ne dRr3ha zabdoM meM apanA saMkalpa vyakta kiyA "gRhasthAzrama meM dharma-pAlana kI utanI suvidhA nahIM hai jitanI ki sAdhu-jIvana meM hai| isalie Atma-kalyANa ke lie zramaNa-jIvana bahuta jarUrI hai|" sasura sAhaba samajha gaye ki cauthamalajI ko samajhAnA vyartha hai / ve uThakara cale gye| sasurajI ke prayAsa sasura pUnamacandajI ke samajhAne kA koI prabhAva na huA to unhoMne nImaca nagara ke vaddha pratiSThita vyaktiyoM kA sahArA liyaa| unhoMne bhI cauthamalajI ko samajhAyA lekina ve bhI unake dRr3hasaMkalpa ke samakSa viphala ho gye| - isake bAda phira sasurajI ne cauthamala jI ko samajhAne kA prayAsa kiyA lekina cauthamalajI to apane saMkalpa ke dhanI the| una para koI prabhAva na huaa| __Ter3hI aMgulI jaba cauthamala jI samajhAne-bujhAne se na mAne / sIdhI aMguliyoM se ghI na nikalA to sasara pUnamacanda jI ne bhaya ke dvArA kAma karane kA vicAra kiyaa| ve nImaca nagara ke hAkima se mile aura sArI sthiti samajhAkara cauthamalajI ko bhayabhIta karane kI preraNA dii| hAkima sAMsArika puruSa thA, vaha AtmakalyANa ke mahattva ko kyA smjhtaa| usane bhayabhIta karane ke lie cauthamalajI ko havAlAta meM banda kara diyaa| pUnamacandajI tathA anya sAMsArika vyakti jise daNDa samajhate haiM, use cauthamalajI ne suavasara maanaa| havAlAta ke ekAnta zAnta sthAna ko unhoMne pauSadhazAlA samajhA aura japa-dhyAna meM lIna ho gye| chaha dina isI prakAra bIte / sAtaveM dina sasura sAhaba ne Akara vyaMgya bhare zabdoM meM pUchA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 16 : "yaha sthAna to Apako avazya pasanda AyA hogA / yadi sAdhu banane kI haTha chor3a do to yahA~ se muki mila sakatI hai|" cauthamalajI ne vicAra kiyA--'yahA~ rahakara na satsaMgati mila sakatI hai aura na sAdhu-janoM kI sevA kA suyoga / yahA~ rahakara na to viziSTa jJAna prApta kara sakeMgA aura na sAdhu hI bana sakaMgA / yahA~ se nikalane ke bAda hI dIkSA ke lie prayAsa kiyA jA sakatA hai / ' apanI vyAvahArika buddhi kA prayoga karate hue unhoMne sasura sAhaba ke vicAroM se sahamati vyakta kara dii| sasurajI kA niyantraNa pUnamacanda jI ko itanI zIghra sahamati kI AzA na thii| isa sahaja sahamati ne unheM sazaMkita kara diyaa| unakI anubhavI A~khoM ne isa sahamati ko rahasyamayI mAnA / unhoMne socA---'mAtA aura putra donoM hI dIkSA ke lie kaTibaddha haiN| kahIM cir3iyA hAtha se bilkula hI na nikala jAya / ' unhoMne apanA niyantraNa kaThora karane kA nizcaya kara liyA aura mAtA-putra donoM ko samajhA-bujhA kara apane sAtha apane grAma dhammottara (pratApagar3ha) le Ae / aba unhoMne apanA niyantraNa pakkA samajhA / eka dina garva meM bharakara kesarabAI se bole "samadhinajI ! apane putra ko samajhA dIjie ki sAdhu banane kI bAta dimAga se nikAla de| use sAdhu banAne kA prayAsa Apa bhI na kareM varanA yAda rakhie merA nAma pUnamacanda hai|" pUnamacandajI ne socA thA ki kesarabAI vidhavA hai aura isa samaya merI nigarAnI meM hai| daba jaaygii| lekina siMhanI hAthiyoM ke samUha se ghira jAne para bhI ghabarAtI nahIM varan usakA zaurya aura bhI adhika pradIpta ho uThatA hai| yahI dazA vIramAtA kesarabAI kI huI / putra ko havAlAta meM rakhe jAne se vaha bharo to baiThI hI thii| kar3aka kara bolI __"samadhIjI ! honI TalatI nahIM, hokara rahatI hai| yadi mere putra ko sAdhu bananA hai to banegA hI, use kauna roka sakatA hai| rahI Apake pUnamacanda hone kI bAta, to merA nAma bhI kesarabAI hai| pUnama ke cA~da ko amAvasyA kA cA~da banA duuNgii|" pUnamacandajI ko aisA uttara milane kI AzA nahIM thii| ve sahama gaye / Age kucha bhI na kaha sake / unakA garvonnata mukha laTaka gayA / bAta yahIM samApta ho gii| aba kesarabAI ko bhI pUnamacandajI kA garva khala gyaa| vaha apane putra kI vairAgya bhAvanA ko aura dRr3ha karatI rhii| zIlavatI raMgUjI kI ghaTanA eka bAra mAtA-putra donoM dhammottara kI eka galI meM hokara jA rahe the| mArga meM eka makAna ko dekhakara putra ne pUchA "mAtAjI ! yaha makAna kisakA hai ?" mAM ne batalAyA yaha makAna zIlavatI raMgUjI kA hai| yahA~ unakI sasurAla thii| ve bAla vidhavA ho gaI thiiN| vidhavA hote hI unakA citta dharma meM rama gyaa| ve prAtaH sAmAyika-pratikramaNa karatI, svAdhyAya karatIM, sAdhu-sAdhviyoM ke pravacana sunatIM, muktahasta hokara dAna detIM, dopahara ko phira dhArmika grantha par3hatIM, sandhyAkAlIna sAmAyika pratikramaNa karatIM, rAtri ko navakAra maMtra ginatIyoM unakA jIvana dharma ko samarpita thaa|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 17 : udbhava : eka kalpAMkura kA || zrI jaina divAkara-smRti-grantha kintu saMsAra meM aise bhI loga hote haiM jo dhArmika janoM ko pApa ke garta meM Dhakelane ke lie sadA tatpara rahate haiN| apanI kSudra vAsanApUrti ke lie ghora anaitika karma karate haiN| aise hI eka ThAkura kI dRSTi raMgUjI para par3a gii| vaha tAka-jhAMka karane lagA / raMgUjI ne use nivedana karavAyA ki "maiM unakI putrI ke samAna huuN| apanI harakatoM ko banda karane kI kRpA kreN|" lekina vAsanA ke kIr3oM meM viveka kahA~ ? usa para vinaya kA ulaTA prabhAva huaa| usane raMgUjI ko do-cAra badamAzoM ke dvArA uThavA kara maMgavAne (apaharaNa) kI yojanA banA lii| ThAkura ke taura-tarIkoM se raMgUjI ko apanA zIla asurakSita dikhAI diyaa| zIlarakSA ke lie unhoMne dUsarI maMjila se kUdakara apane prANotsarga kA vicAra kiyaa| rAta ko jaba ve prANotsarga ke lie udyata thIM tabhI U~Ta para baiThA eka vyakti AyA / usane kahA-"bahana ! isa UMTa para baiTha jaao| maiM tumhAre abhISTa sthAna para pahuMcA duuNgaa|" hRdaya ko hRdaya bhalIbhAMti pahacAnatA hai| raMgajI ko usa U~Ta vAle para vizvAsa haa| ve UMTa para baiTha giiN| kucha hI samaya bAda jaba unhoMne A~kheM kholIM to apane ko pIhara meM paayaa| kucha samaya bAda raMgUjI ne pUjya zrI hukmIcandajI mahArAja ke pravacana sunakara dIkSA grahaNa kara lii| putra ! yaha unhIM raMgUjI kA makAna hai / beTA ! dRDhanizcayI aura dRr3hadharmI vyaktiyoM ke jIvana meM aisI ghaTanAeM ho hI jAtI haiM / unake mArga ko vighna-bAdhAe~ svayameva naSTa ho jAtI haiM / isa ghaTanA se cauthamalajI kI dIkSA-bhAvanA aura bhI dRr3ha ho gii| dhammottara meM rahate hue mAtA-putra ko kAphI dina ho gaye the| pUnamacandajI kI nigarAnI meM bhI kucha DhIla A gaI thI / eka dina vahAM se kirAye kI savArI lekara donoM mAtA-putra nImaca A gye| unake jAne se pUnamacandajI krodha meM bhara gye| vyApAra sameTanA nImaca meM cauthamalajI kI vairAgya bhAvanA ko aura bhI bala milA / unake par3osa meM eka vyakti kI mRtyu ho gaI thii| ve usakI zavayAtrA meM sammilita hue| zmazAna meM usa puruSa kI citA jala rahI thI aura unake mana meM vairAgya kI jyoti jala rahI thii| ghara lauTakara Ae aura mAtA se AjJA lekara pUjya amolaka RSijI mahArAja ke darzana karane pratApagar3ha cale gye| unake pravacana se vairAgya bhAvanA aura bddh'ii| vahA~ se choTI sAdar3I (mevAr3a) gye| pUjya zrIlAlajI mahArAja aura zaMkaralAlajI mahArAja ke darzana kiye| cAra rAtri kA AgAra rakhakara tivihAra rAtribhojana kA yAvajjIvana tyAga kara diyaa| phira lauTakara ghara Aye to mAtA ne kahA"beTA ! kArobAra sameTa lo| lenA-denA sApha kara lo|" putra ne mAtA kI salAha mAnI aura vyApAra sameTanA zurU kara diyA / kuA~, Ama ke vRkSa aura sArI cala-acala sampatti beca dii| nAI ne duHkha pragaTa karate hue kahA ki mere yajamAna kA eka ghara kama ho jAyegA to apane kAnoM kI sone kI bAliyA~ dekara use prasanna kara diyaa| eka vyakti kA makAna 150) ru. meM inake pitAjI ne giravI rakhA thA, use bhI usa vyakti ko vApisa lauTA diyaa| inake sadvyavahAra kI prazaMsA sampUrNa nagara meM hone lgii| usI samaya nimbAher3A
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 18 : nivAsI zrI khUbacandajI vairAgI nImaca Aye / inake atithi bane aura udayapura Ane kI preraNA dekara cale gaye / abhyAsa ke patha para udayapura meM usa samaya vAdI mAnamardaka paM0 zrI nandalAlajI mahArAja kA cAturmAsa thA, donoM mAtA-putra vahIM pahu~ce / vahA~ inhoMne pratikramaNa aura dazavaikAlika sUtra ke tIna adhyayana kaMThastha kara lie / isake bAda inhoMne mAtA sahita gurudarzanArtha bhramaNa prArambha kiyA / byAvara meM apanI sagI mausI sAdhvI zrI ratnAjI mahArAja ke darzana kiye| vahA~ se bIkAnera gaye / vahA~ 32 zAstroM kI jJAtA gaTTubAI ke ghara Thahare / mahAsatI nandakuMvarajI mahArAja kI sAdhviyAM bhI vahIM virAjamAna thIM / bIkAnera se bhInAsara hote hue dezanoka pahu~ce / vahA~ pUjyazrI hukmIcandajI mahArAja ke sampradAyAnugAmI zrI raghunAthajI mahArAja aura zrI hajArImalajI mahArAja virAjamAna the / unake darzana kiye, pravacana sune / unhoMne bhI cauthamalajI ke mukha se dazavaikAlika kI gAthAoM kA zuddha uccAraNa sunakara harSa vyakta kiyA / vahA~ se jayapura gaye / kAzInAthajI ke ghara tthhre| phira nimbAher3A (ToMka) pahu~ce / yahA~ kavivara zrI hIrAlAlajI mahArAja se zAstrIya jJAna prApta kiyaa| kucha zAstra, pAtra, rajoharaNa Adi dharma - upakaraNa lekara jAvada ( mAlavA ) pahu~ce / vahA~ usa samaya pUjyazrI cauthamalajI mahArAja aura pUjya zrIlAlajI mahArAja virAjamAna the / unhoMne alaga-alaga inheM dIkSA lene kI preraNA dI / isa bhramaNa kA uddezya sAdhucaryA kA sUkSma adhyayana aura zramaNa - jIvana kI kaThinAiyoM ko samajhanA thA / pUrva adhyayana se jIvana yAtrA meM pramAda aura mUla kA avakAza nahIM rahatA / isa nikaTa anubhava ke bAda inhoMne aba dIkSA meM vilamba karanA ucita na samajhA / dIkSA kI bhAvanA lekara mAtA-putra nimbAher3A Aye aura kavivarya paM0 zrI hIrAlAlajI mahArAja ke sAtha kerI gA~va pahu~ce / jaba mahArAjazrI ne isa padayAtrA kA kAraNa pUchA to unhoMne pravrajita hone kI icchA prakaTa kI / inakI dRr3hatA se mahArAjazrI santuSTa ho gaye / pUnamacanda jI phira vighna bane dIkSArthI ke parivAra ke logoM kI AjJA ke binA jaina sAdhu kisI ko dIkSA nahIM dete / yahI ina mAtA-putroM kI dIkSA meM vilaMba kA kAraNa thA / kerI se zrI phUlacandajI aura bhogIdAsajI cauthamalajI ke zvasura pUnamacandajI se AjJA lene ke lie gaye / dIkSA kI bAta sunate hI pUnamacanda jI AgababUlA ho gaye / unhoMne dhamakI dI-- " mere pAsa dunAlI bandUka hai / eka golI se ziSya ko yamadhAma pahu~cA dUMgA aura dUsarI se dIkSA dene vAle guru ko / " yaha dhamakI sunakara donoM sannATe meM A gaye / Age kucha kahane kA prazna hI nahIM thA / loTakara cale Aye / santagaNa bhI camaka uThe / Azukavi zrI hIrAlAlajI mahArAja ne dIrghadRSTi se socavicAra kara cauthamala jI ko dharmopakaraNa lekara mandasaura Ane kI preraNA dI / cauthamalajI maMdasaura pahu~ce / vahA~ bhI binA AjJA dIkSA denA sambhava na huA / cauthamalajI kA hRdaya vyathita ho gayA / unakI akulAhaTa bar3ha rahI thii| mAtA ke samakSa apanI bhAvanA vyakta kI to usane apanI vyAvahArika buddhi kA prayoga karate hue sujhAyA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha || :16 : udbhava : eka kalpAMkura kA "mere pAsa jo AbhUSaNa haiN| unheM pUnamacanda jI ko de aauuN| zAyada ve anumati patra likha deN|" vairAgI putra ko AbhUSaNoM kA kyA loma ? usane turanta sahamati vyakta kara dii| mAtA AbhUSaNa lekara dhammottara gaI / pUnamacandajI ko AbhUSaNa dekara samajhAyA "samadhIjI ! merA putra pravrajita hue binA to mAnegA nahIM / Apa yaha jebara rakha lIjie / ApakI putrI ke lie sahArA bana jAeMge / aba Apa mujhe anumati-patra likha diijie|" pUnamacanda bhI pUre ghAgha the / AbhUSaNa lekara anumati patra likha diyaa| lekina usameM sirpha kesarabAI ko dIkSA kI anumati likhI, cauthamalajI kI nhiiN| mAtA isa cAla se anajAna thii| usane samajhA-bujhAkara bahUrAnI se anumati patra likhA liyaa| bahU ne mAtA-putra donoM ko dIkSita hone kI svIkRti pradAna kara dii| vighna para vighna pitA-putrI ke anumati patra lekara mAtA mandasaura aaii| cauthamalajI harSita hue| lekina jaba pUnamacandajI kA anumati-patra par3hA gayA to unakA kapaTa khulaa| mAtA kesarabAI ne kahA "bahUrAnI kI anumati mila hI gaI hai| sasura kI anumati na milI, na sahI / maiM mA~ huuN| maiM AjJA detI huuN|" gurudeva Azukavi paM0 zrI hIrAlAlajI mahArAja santuSTa hue| unhoMne mandasaura ke zrI saMgha se vicAra-vimarza kiyaa| zrIsaMgha para pUnamacandajI kI dhamakI kA gaharA prabhAva par3A huA thaa| vinamra kintu spaSTa zabdoM meM kahA-'mahArAjazrI isa dazA meM hamAre yahA~ dIkSA honA kaThina hai|' yaha uttara sunakara gurudeva ne vahA~ se vihAra kara diyaa| jAvarA pahuMce to vahA~ ke zrIsaMgha ne bhI yahI uttara diyaa| ina vighnoM se cauthamalajI bahuta kSubhita hue| unhoMne apanI mAtAjI se zIghra dIkSA dilavAne kI prArthanA kI / mAtA ne kahA--- "sAdagIpUrNa dIkSA lenI hai to jaldI ho jAyagI aura yadi ADambarapUrvaka samAroha ke sAtha lenI hai to pratIkSA karanI hI pdd'egii|" "hameM ADambaroM se kyA kAma ? dIkSA hI to lenI hai / Apa sAdagI se dIkSA dilavA deN|" cauthamalajI ne khaa| __ "ThIka hai putra ! mujhe bhI apanA AtmakalyANa karanA hai / tumheM dIkSA dilAkara maiM bhI pravrajita ho jaauuNgii|" putra ko AzvAsana dekara mAtA ne gurudeva se nivedana kiyaa| gurudeva ne kahA "maiMne bhI khUba soca-vicAra liyA hai| phAlguna zuklA 5 kA dina ThIka rhegaa| upayukta avasara aura sthAna dekhakara dIkSA de dNgaa| tuma dharmopakaraNa lekara taiyAra rhnaa|" tithi nizcita hote hI mAtA-putra donoM harSa se bhara ge| gurudeva bar3aliyA, tAla hote hue boliyA pdhaare| saMkalpa pUrA huA vi0 saM0 1652, phAlguna zuklA 5, ravivAra kA dina, puSya nakSatra kA yoga, zubha muhUrta / aise zubhamuharta meM kavivarya zrI hIrAlAlajI mahArAja ne cauthamalajI ko dIkSA pradAna kara dii| aba
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-granth / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 20 : cauthamalajI zrI cauthamalajI mahArAja bana ge| sAdhanA ke amara patha para cala pdd'e| unakA jIvana tyAga-patha kI ora mur3a gayA / ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha-pAMca mahAvratoM kA pAlana karane lge| ATha pravacanamAtAoM ko jIvana meM sAkAra karane lge| aba ve 'SaTkAya ke pIyara' bana ge| navadIkSita muni cauthamalajI mahArAja gurudeva ke sAtha paMca pahAr3a padhAre / kesarabAI bhI vahIM pahu~ca gii| choTI dIkSA ke 7 dina bAda phAlguna zuklA 12 ko bar3I dIkSA samArohapUrvaka dhUma dhAma se sampanna hii| saMkalpa ke dhanI kA saMkalpa pUrA huaa| jo usane vicAra kiyA vaha pUrA kara dikhaayaa| mAtA kesarabAI ne bhI apane putra kI dIkSA meM pUrI-pUrI sahAyatA kii| saMvat 1950 se 1952 ke do varSoM taka cauthamalajI mahArAja kI dIkSA meM vighna Ate rahe / unake vairAgya kI dhArA ko saMsAra kI ora mor3ane kA athaka prayAsa kiyA gyaa| havAlAta meM rakhA gayA, jAna se mArane kI dhamakI dI gaI lekina unakA vairAgya itanA kaccA nahIM thA jo ina dhamakiyoM se daba jAtA / ThANAMga sUtra meM saMsAra virakti ke nimna kAraNa batAe haiM (1) svecchA se lI huI pravrajyA (2) roSa se lI gaI pravrajyA (3) daridratA se Ubakara lI gaI pravrajyA (4) svapnadarzana dvArA lI gaI pravrajyA (5) pratijJA pUrNa hone para lI gaI pravrajyA (6) jAti smaraNa jJAna se pUrva janmAntara kA smaraNa hone se lI gaI pravrajyA (7) roga ke kAraNa lI gaI pravrajyA (8) devoM dvArA pratibuddha kiye jAne para lI gaI pravrajyA (8) apamAnita hone para lI gaI pravrajyA (10) putra-sneha ke kAraNa lI gaI pravrajyA anyantra dIkSA ke maMsAra-prasiddha nimna kAraNa mAne gaye haiM (1) duHkhagabhita vairAgya-azabha karmoM ke kAraNa duHkhoM se ghabarAkara jo saMsAra se virani, hotI hai, vaha duHkhagarbhita vairAgya kahalAtA hai| (2) zmazAnajanya vairAgya-yaha vairAgya zmazAna meM kisI zava kI anyeSTi hote hue dekhane se hotA hai| ye donoM hI vairAgya zlAghanIya nahIM hai / ye sthAyI bhI nahIM rahate / cauthamalajI mahArAja kA vairAgya inameM se kisI bhI koTi kA nahIM thaa| unakA vairAgya AtmA se prasphuTita haA thaa| isako Agama kI bhASA meM (3) jJAnabhita vairAgya kahA jAtA hai| yaha sthAyI bhI hotA hai| isIlie do varSa taka nirantara vighna-bAdhAe~ sahate rahane para bhI cauthamalajI mahArAja kI vairAgya jyoti bUjhI nahIM varana aura bhI adhika pradIpta hotI rhii| dIkSA grahaNa karane ke bAda to unake vairAgya meM dinoMdina camaka AtI gii| ve divAkara banakara camake aura jana-jana ke hRdaya ko Alokita kiyaa| cauthamalajI kI dIkSA ke do mahIne bAda kesarabAI ne bhI mahAsatI zrI phUMdIjI AryAjI mahArAja se dIkSA aMgIkAra kara lii| ve sAdhvI bana gaI / vIramAtA aura vIraputra donoM hI sAdhanA dvArA apanA AtmakalyANa karane lge|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 21 : udaya : dharma- divAkara kA zrI jaina divAkara- smRti-grantha udaya : dharma - divAkara kA navadIkSita muni zrI cauthamalajI mahArAja ne saM0 hIrAlAlajI mahArAja ke sAtha chAvanI meM kiyA / zabdArtha' tathA 'opapAtika sUtra' kA adhyayana kiyA / prathama cAturmAsa (saM0 1653 ) : jhAlarApATana chAvanI 1953 kA prathama cAturmAsa gurudeva zrI guru-sevA meM rata rahakara 'dazavaikAlika kA dUsarA varSAvAsa (saM0 1654 ) : rAmapurA chAvanI cAturmAsa ke pazcAt gurudeva ne ApazrI ko cainarAmajI mahArAja ke sAtha alaga vihAra krvaayaa| koTA, rAmapurA, maNAsA, nImaca, jAvarA hote hue Apa punaH gurudeva ke pAsa padhAre aura gurudeva kI sevA meM rahakara dUsarA cAturmAsa rAmapurA meM kiyA / prathama pravacana vihAra ke samaya zrAvakoM ne pravacana sunane kI jijJAsA kI / muni cainarAmajI mahArAja ne cauthamalajI mahArAja ko prerita kiyaa| Apane pravacana diyA / vyAkhyAna dene kA prathama avasara thA, lekina ApakI zailI itanI madhura aura viSaya pratipAdana itanA spaSTa thA ki zrotA pUrNa rUpa se prabhAvita hue / Agraha karake zrAvaka saMgha ne ApazrI kA eka vyAkhyAna aura karavAyA / yaha unakI pravacana zailI kI uttamatA kA pramANa hai| isake bAda to unakI pravacana zailI nikharatI hI calI gaI / tIsarA varSAvAsa (saM0 1955) : bar3I sAdar3I (mevAr3a) tIsarA cAturmAsa bhI Apane gurudeva ke sAtha bar3I sAdar3I (mevAr3a) meM kiyaa| isa bIca Apa jAvarA dAdAguru zrI ratanacandajI mahArAja ke darzana-vandana hetu gae the| isa cAturmAsa meM Apake zAstrIya jJAna aura gahana adhyayana kI bahuta vRddhi huI / cauthA cAturmAsa (saM0 1656 ) : jAvarA bar3I sAdar3I kA cAturmAsa karane ke bAda ApazrI nimbAheDA tathA cittaur3a hote hue pArasolI (mevAr3a) pdhaare| vahA~ ke rAva ratnasiMhajI mevAr3AdhIza ke solaha jAgIradAroM meM se eka the / unheM jainadharma kA jJAna bhI thA aura ve zraddheya paMDita zrI ratanacandajI mahArAja, guru javAharalAlajI mahArAja, kavivara zrI hIrAlAlajI mahArAja Adi se prabhAvita bhI the| unakI dainika caryA jaina zrAvakoM kI sI thii| unhoMne cauthamalajI mahArAja ke darzana karake apane hArdika udgAra vyakta kiye - mahArAjazrI ! eka dina dhArmika kSetra meM ApazrI kA AdaraNIya sthAna hogA / ApazrI jaina siddhAntoM ke pAragAmI vidvAn banoge / vahA~ se gurudeva ke sAtha vihAra karate hue ApazrI nArAyaNagar3ha pdhaare| vahA~ nRsiMhajI mahArAja kA svAsthya ThIka na thA / gurudeva inheM unakI sevA meM chor3a ge| inakI sevA se kucha dina bAda nRsiMhajI mahArAja kA svAsthya ThIka ho gyaa| Apa unake sAtha vihAra karate hue mandasaura padhAre / zAstrajJa dvArA prazaMsA eka dina bhUrA maganIrAmajI mahArAja ne Apase kahA - 'cauthamalajI Aja vyAkhyAna tuma do / '
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha usa samaya vahA~ Agama zAstroM ke tattvavettA gautamajI bAgiyA vyAkhyAna zravaNa karane Aye hue the| unake sAmane bar3e-bar3e muniyoM kA bhI pravacana dene kA sAhasa na hotA thA / kAraNa yaha thA ki bAgiyAjI bhagavatI, panavaNA Adi AgamoM ke viziSTa jAnakAra the| munizrI cauthamalajI mahArAja ne AtmavizvAsapUrvaka vyAkhyAna denA zurU kiyA / unakI ojasvI vANI, madhura zailI, gambhIra ghoSa aura AcArAMga ke askhalita uccAraNa tathA yuktiyukta evaM spaSTa bhAvArtha ko sunakara zrotAgaNa mugdha ho gae / bAgiyAjI bAga-bAga ho ge| unake mukha udgAra nikale "mahArAja sAhaba ! Apane alpa samaya meM aisI viziSTa jJAnArAdhanA kara lI hogI, mujhe yaha kalpanA bhI nahIM thI / ApakI vyAkhyAna zailI kI rocakatA aura spaSTatA se maiM bahuta prabhAvita huA hU~ / ApakI vairAgyAvasthA meM maiMne Apako jo apamAnajanaka zabda kahe, unake lie maiM hRdaya se kSamAyAcanA karatA hU~ / " eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 22 : bAgiyAjI kI prazaMsA ApazrI ke pravacana kI utkRSTa prabhAvotpAdakatA kA spaSTa pramANa hai / isake bAda to Apake pravacanoM kI dhUma hI maca gaI / , zrAvakoM ne vahA~ inheM AgrahapUrvaka kucha dina ke lie roka liyA / vahA~ se ApazrI vihAra karake jAvarA Aye aura guruvara zrIjavAharalAlajI mahArAja kI sevA meM juTa ge| vahIM paM0 nandalAla jI mahArAja Adi virAjamAna the / unhIM kI sevA meM rahakara Apane vahIM apanA cAturmAsa kiyA / pA~cavA~ cAturmAsa (saM0 1957 ) : rAmapurA jAvarA cAturmAsa pUrNa karake ApazrI vahAM se vihAra karake nimbAheDA padhAre / vahA~ unakI mausI ratnAjI mahArAja kA svAsthya ThIka nahIM thA / kucha dina vahA~ rukakara kukaDezvara (holkara sTeTa) meM pdhaare| dUsarI ora se vihAra karate hue gurudeva zrI hIrAlAlajI mahArAja bhI vahA~ A pahu~ce / vahA~ se rAmapurA Ae aura vahIM varSAvAsa kiyA / varSAvAsa meM kitane hI bAlakoM ko tattvajJAna sikhAyA aura kaI pravacana die / chaThA varSAvAsa (saM0 1958 ) : mandasaura rAmapurA kA cAturmAsa pUrNa karake munizrI cauthamalajI mahArAja aneka sthAnoM ko apane caraNa sparza se pavitra karate hue mandasaura padhAre / yahIM cAturmAsa kiyA / isa cAturmAsa kI vizeSatA yaha thI ki yaha varSAvAsa Apane svatantrarUpa se kiyaa| cAra mAsa taka janatA ApazrI ke pravacanoM se lAbhAnvita hotI rahI / sAtavAM cAturmAsa (saM0 1956 ) : nomaca mandasaura cAturmAsa ke bAda ApazrI vihAra karate hue khAcaroda padhAre / vahA~ Apa guru zrI javAharalAlajI mahArAja kI sevA meM rahe / vahA~ aneka saMta ekatra ho gaye / varSA Rtu nikaTa Ane lagI / indaura kA zrI saMgha, dhAra se zrI motIlAlajI Adi aura ujjaina se zrI hajArImalajI Adi apane-apane yahA~ cAturmAsa kA nimantraNa dene aae| ujjaina saMgha ne to cauthamalajI mahArAja ke cAturmAsa ke lie khAsa prArthanA kI / lekina unake bhAgya meM ApazrI kI maMgalamayavANI sunane kA yoga na thA / zrI cauthamala jI mahArAja ko unake gurudeva tAla (jAvarA ) meM cAturmAsa kI AjJA pradAna karane vAle the tabhI bar3I sAdar3I kA zrI saMgha A phuNcaa| bar3I sAdar3I meM adhika upakAra kI saMbhAvanA se ApakI prArthanA para gurudeva ne bar3I sAdar3I cAturmAsa kI svIkRti pradAna karadI | tadanusAra Apane bar3I sAdar3I kI ora vihAra karane kA vicAra kiyA / mandasaura hote hue Apa
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha nImaca padhAre / nImaca meM zrI hajArImala jI mahArAja bImAra ho gaye / ataH vahIM cAturmAsa kiyA / vahA~ zrI hukamIcanda jI kI dIkSA sampanna huI / : 23 : udaya : dharma - divAkara kA AThavA~ cAturmAsa (saM0 1960) nAthadvArA nImaca se vihAra karake chAvanI, jAvada hote hue kanere padhAre / mArga ke sabhI sthAnoM para jaina aura jainetaroM ne pravacana - pIyUSa kA pAna kiyA, vividha prakAra ke tyAga pratyAkhyAna lie / sarvatra garIba, amIra, rAjyAdhikArI, vyApArI, majadUra aura kRSaka ekatra hote / aneka sthAnoM para vihAra karate hue ApazrI sArola pdhaare| yaha sthAna nAthadvArA ke nikaTa hai| nAthadvArA vaiSNavoM kA tIrtha hai aura viSNupurI kahalAtA hai| dhAvakoM se pUchane para mAlUma huA ki vahA~ kucha ghara jainoM ke bhI haiN| ApazrI sArola se vihAra kara nAthadvArA pdhaare| bAjAra se gujare to dUkAnadAroM ne uThakara sabhI saMtoM kI vandanA kI / logoM se Thaharane yogya sthAna pUchA to uttara milA - 'dvArakAdhIza kI khaDaga para yogya sthAna hai|' saMta gaNa vahA~ ke karmacArI se svIkRti lekara Thahara ge| dUsare dina vyAkhyAna huA to zrotA jaina hI the, sthAna bhI ekAnta meM thA / Apane sArvajanika sthala para vyAkhyAna dene kI icchA pragaTa kii| isa para logoM ne kahA "mahArAja sAhaba ! sArvajanika sthAna- bAjAra meM vyAkhyAna denA ucita nahIM / yaha vaiSNavoM kA gar3ha hai| yadi kisI ne Ter3he-mer3he prazna kara diye to ApazrI ke sAtha-sAtha jinazAsana kI mI avamAnanA hogI / " "gurudeva kI kRpA se jinazAsana kI prabhAvanA hI hogii| Apa loga cintA na kreN|" mahArAjazrI kA Atma-vizvAsa bharA uttara thA / utsAhita hokara udayapura nivAsI zrI rAjamalajI tAkar3iyA ne kahA "yahA~ kA sArvanajika sthala lIliyAkuMDa hai / ApazrI vahIM pdhaareN| maiM saba vyavasthA kara dUMgA / " tadanusAra lIliyAkuMDa para ApakSI kA pravacana huaa| pahale dina zrotA kama rahe lekina unakI saMkhyA bar3hane lagI / terahaveM vyAkhyAna meM zrotAoM kI saMkhyA teraha sau taka pahu~ca gaI -- unameM vaiSNava, hindU sanAtana dharma ke adhikArI vidvAn aura zrInAthajI ke bhakta Adi sabhI hote the| sabhI pravacana- gaMgA meM DubakiyAM lgaate| Ter3he-mer3he to kyA kisI ne koI khAsa prazna bhI nahIM kie / pravacana zailI hI itanI madhura aura rocaka thI ki viSaya bilkula spaSTa ho jAtA / ApazrI kisI bhI dharma kA khaNDana-maMDana nahIM karate the| sIdhI saccI sadAcAra kI bAta ojasvI vANI meM kahate the| pariNAmasvarUpa janatA khicI calI AtI thii| jinazAsana kI mahatI prabhAvanA huI / jaba ApazrI nAthadvArA se cale to jainoM ke atirikta jainetaroM ne bhI rukane kI sabhakti prArthanA kii| Apane jaina sAdhuoM kA kalpa samajhAkara unheM saMtuSTa kiyaa| sabhI ne phira padhArane kA Agraha kiyaa| gaMgApura pdhaare| vahA~ pravacana- gaMgA nAthadvArA se vihAra kara ApazrI saMta samudAya sahita bahane lgii| eka bAra bAjAra meM ApakA vyAkhyAna ho rahA thaa| kA mArga isIlie badala diyA ki Apake pravacana meM vighna na par3e aura zrotAoM ko uThanA na par3e vaiSNavoM ne apane ThAkurajI ke ratha kyoMki zrotAoM se bAjAra pUrA bharA huA thA /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha gaMgApura se cittaur3a hote hue Apa jAvarA padhAre / mArga meM gurudeva zrI hIrAlAlajI mahArAja kA sAnidhya bhI prApta ho gyaa| jAvare meM nAthadvArA zrIsaMgha cAturmAsa kI prArthanA lekara AyA / jAvarA zrIsaMgha ko evaM ratalAma ke seTha amaracanda jI pItaliyA ko isa prArthanA para Azcarya huA / unhoMne pUchA " Apake yahA~ jaina zrAvakoM ke kitane ghara haiM ?" " bahuta thor3e haiM / " " to cAturmAsa kI dharma prabhAvanA kaise banegI ?" "ajaina loga hamase vizvAsa hai / " eka pArasa puruSa kA garimAmaya jIvana : 24 : seTha amaracanda jI ne zAsana ko prabhAvanA hogii|' kara dI / adhika utsuka haiM, isalie dharma prabhAvanA adhika hogI, hameM pUrA socA- 'viSNupurI nAthadvArA meM mahArAja sAhaba ke nimitta se jinaisalie unhoMne nAthadvArA cAtumAsArtha apanI saharSa sahamati pragaTa munizrI hIrAlAla jI mahArAja kI AjJA se ApazrI kA yaha cAturmAsa nAthadvArA meM huA / Apake pravacanoM se prabhAvita hokara ajainoM ne bhI jaina vidhi se vrata upavAsa Adi kie| ApakI prazaMsA gAI jAne lagI / nAthadvArA meM jinazAsana aura jaina siddhAntoM kA khUba pracAra-prasAra huA / navA~ cAturmAsa (saM0 1961 ) : khAcaroda nAthadvArA se vihAra kara munizrI cauthamalajI mahArAja santa samudAya sahita hArola, delavAr3A, DabUka Adi sthAnoM ko pavitra karate hue uThAle (mevAr3a) padhAre / vahA~ nAthadvArA ke zrAvakoM ne Akara Apase punaH nAthadvArA padhArane kI prArthanA kI / yadyapi ve nAthadvArA meM cAturmAsa bitAkara Aye the kintu zrAvakoM aura tapasvI hajArImalajI mahArAja kI icchA na TAla sake / tapasvIjI mahArAja ne zrAvakoM dvArA milane kI icchA prakaTa karAyI thI / ApazrI nAthadvArA pahu~ce / tapasvI hajArImalajI mahArAja ke darzana kiye, anya santoM kI bhI vandanA kii| unhoMne bhI bahuta prema vyakta kiyA / hajArImalajI mahArAja ne bIkAnera calane kA Agraha kiyA / isa para ApazrI ne uttara diyA ki 'gurudeva kI AjJA Avazyaka hai / ' isa para tapasvIjI ne kahA - 'hama byAvara meM tumhArI pratIkSA kreNge|' vahAM se vihAra kara ApazrI udayapura padhAre / pravacana- gaMgA bahane lagI / udayapura sTeTa ke suprasiddha jAgIradAra aura bhUtapUrva pramukha dIvAna koThArI balavantasiMhajI bhI pravacanoM ko bar3e cAva se sunate / vahA~ se vihAra kara ApazrI bar3egAMva padhAre / Apake upadeza se prerita hokara vahA~ ke kisAnoM ne hiMsA kA tyAga kara diyA / vahA~ se bhiNDara Adi sthAnoM para hote hue kAnoDa padhAre / kAnoDa meM eka dina ApazrI apane Thaharane ke sthAna para baiThe the / eka yuvaka para unakI dRSTi pdd'ii| unhoMne anumAna kiyA ki yaha yuvaka (kizora) nirAzrita hai / pAsa bulAkara usakA paricaya pUchA to usane batAyA- 'maiM rAjapUta huuN| merA nAma zaMkaralAla hai / pahale dhariyAvada meM rahatA thaa| mAtA-pitA na hone se yahA~ A gayA hU~ / ' mahArAjazrI ne kahA- "anna-vastra Adi ke lie isa mUlyavAna jIvana ko khone se kyA lAbha ? sAdhu banakara apane manuSya jIvana ko saphala kara / " zaMkaralAla ne prasanna hokara sahamati dI / vahA~ ke zrAvakoM ne bhI anumati dI / zaMkaralAla ne apanI jAtivAloM se bhI anumati le lI aura vaha pravrajita ho gayA /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha vahA~ se aneka sthAnoM para hote hue Apa khAcaroda padhAre aura vahIM varSAvAsa kiyA / dazavAM cAturmAsa (saM0 1962) ratalAma sAcaroda kA cAturmAsa zAntipUrvaka pUrA ho gyaa| ratalAma se pratApamalajI mahArAja kI asvasthatA ke samAcAra mile / Apane lakSmIcandajI mahArAja ke sAtha do sAdhuoM ko bhejA / kintu unakI sevA kA suphala prApta na ho sakA; pratApamalajI mahArAja kA svargavAsa ho gayA / ApazrI bhI vahA~ padhAra gaye the / svargavAsa ke pazcAt Apane vahA~ se vihAra karane kA vicAra kiyA / ApakI mAtAjI kesarakaMvarajI mahArAja, jo saM0 1652 meM, sAdhvI bana gaI thIM, vahIM ratalAma meM virAjamAna thIM / 6 varSa kI kaThora sAdhanA se unakA zarIra bala kSINa ho gayA thA / unakA svAsthya girane lagA thA / girate svAsthya se unheM lagA -- jaise anta samaya najadIka A pahu~cA hai / eka dina unake udgAra nikale : 25 : udaya : dharma - divAkara kA - "merA anta samaya samIpa hI dikhAI de rahA hai| ataH Apa ( munizrI cauthamalajI mahArAja ) AsapAsa hI vicaraNa karanA jisase mujhe antima samaya ke tyAga pratyAkhyAna meM ApakA sahayoga prApta ho sake / Apake mukha se maiM maMgalapATha suna sakUM aura saMthArA grahaNa karake zAntipUrvaka merI ihalIlA samApta ho sake / " mAtAjI kI isa bhAvanA kA putra para yatheccha prabhAva huA / yadyapi aba mAtAnputra kA sambandha nahIM rahA thA, lekina mAtA kA upakAra kaise bhulAyA jA sakatA hai / mAtA kA pada sAMsArika dRSTi se to bahuta hI ucca mAnA gayA hai; isa para ApazrI kI mAtAjI to dIkSA meM parama sahakAriNI huI thiiN| mArga meM Ane vAlI sabhI vighna-bAdhAoM se jUjhakara unhoMne saMyama kA patha prazasta kiyA thaa| unhIM ke akatha prayAsoM aura sAhasa se ApakSI kI dIkSA aura saMyama-sAdhanA saMbhava ho sakI thii| aisI mAtA kA upakAra kyA bhulAyA jA sakatA thA ? usakI bhAvanA kI kyA upekSA kI jA sakatI thI ? ApazrI ne mahAsatIjI mahArAja kI icchA saharSa svIkAra kara lii| aneka janoM ko satpatha kI ora prerita karate hue ratalAma ke nikaTa hI pamaNoda aura vahA~ se sailAnA pdhaare| vahA~ Apako mahAsatIjI mahArAja ke svAsthya meM sudhAra ke samAcAra prApta hue| cintA kama huii| vicAra huA-- aba svAsthya sudhara hI jaaygaa| tanika se sudhAra se pUrNa sudhAra kI AzA baMdha ho jAtI hai| Apa nImaca pdhaare| vahA~ vAdI mAnamardaka guruvara zrInandalAlajI mahArAja virAja rahe the| vahIM ratalAma zrAvaka saMgha ne ratalAma meM cAturmAsa kI prArthanA kI uttara milA - sabhI santagaNa rAmapurA meM ekatra hoMge, vahIM varSAvAsa kA nirNaya hogA / ApazrI rAmapurA padhAre sabhI santa vahAM ekatra hue / - I ratalAma meM mahAsatI zrI kesara kuMvarajI mahArAja kA svAsthya phira bigar3ane lagA / unakI pratyeka zvAsa meM munizrI cauthamalajI mahArAja ke darzanoM kI dhvani thii| se bahuta dUra rAmapurA meM the| vahA~ kaise pahu~ca sakate the ? zAyada prakRti dhika anurAga vAloM ko yaha anta samaya meM samIpa nahIM rahane detii| isIlie nirvANa ke samaya zramaNa bhagavanta mahAvIra ne gautama svAmI ko dUra bheja diyA thaa| ve jAnate the ki gautama kA unake prati vizeSa anurAga hai, nirvANa ke samaya unheM bahuta duHkha hogaa| zAyada prakRti bhI yahI cAhatI thI ki mahAsatI kesara kuMvarajI mahArAja ke antima samaya para munizrI cauthamalajI mahArAja vahA~ upasthita na raheM / kintu ApanI to ratalAma kA yaha niyama hai ki atya we
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha / / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 26 : mAtA kA svargavAsa mAtA-putra kA sambandha bar3A aTUTa hotA hai| hajAroM kosa dUra rahane para bhI yaha sneha kA bandhana nahIM TUTatA / trayodazI kI rAtri ko ApazrI ko eka svapna dikhAI diyaa| Apane dekhAmahAsatI kesarakavarajI mahArAja ApazrI ke sammukha pratyakSa khar3I haiN| ve kaha rahI haiM-tumhAre darzanoM kI icchA apUrNa raha gaI / zarIra vedanA ke antima samaya meM maiMne cauvihAra saMthArA le liyA hai / prAtaH taka merA yaha nazvara zarIra chUTa jaaygaa| merI bhAvanA hai ki tuma jinazAsana kI mahatI prabhAvanA kro| zarIra chor3akara maiM tumase dUra nahIM huuN| dharma-prabhAvanA meM merA ucita sahayoga tumheM milegaa|" basa unakI AMkheM khula gii| ve kucha pUcha bhI na ske| svapna kA dRzya khulI A~khoM ke sAmane bhI nAcane lgaa| socane lage--yaha svapna hai, yA satya kA saMketa ? kyA aisA ho gayA ? zeSa rAtri ve so na sake / prAtaHkAla hI ratalAma se sUcanA milI ki 'mahAsatI kesarakuMvarajI mahArAja ne saMthArA grahaNa kara liyA hai|' samAcAra pAte hI Apane zIghra vihAra kiyaa| kalAriyA phuNce| vahA~ samAcAra milA'caturdazI kI subaha mahAsatIjI mahArAja kA svargavAsa ho gayA hai|' citta meM kheda huA / svapna satya ho gyaa| bhAvanA umar3I-'maiM apanI vIramAtA, dIkSA meM parama sahakAriNI, upakAriNI mAtA ko antima samaya darzana bhI na de sakA / unakI antima icchA bhI pUrI na kara sakA / tyAga-pratyAkhyAna meM sahAyaka bhI na huaa|' turanta bhAvanA badalI'kheda se karmabandhana kI zRkhalA bar3hatI hai / honI ke anusAra hI nimitta milate haiN| kauna kisakI mAtA, kauna kisakA putra ? jIva akelA AtA hai aura Ayu pUrNa hone para akelA hI calA jAtA hai| janma-maraNa kA nAma hI to saMsAra hai| isameM duHkha kaisA aura Azcarya kyA ?' aura Apane citta ke kheda tathA moha-bandhana ko jhaTaka diyaa| kalAriyA se Apa vApisa lauTa rahe the tabhI jAvarA kA zrAvaka saMgha Apako atyadhika Agraha karake jAvarA le gyaa| vahA~ mAlUma huA ki eka-do dina to mahAsatIjI mahArAja ne ApakI yAda kI aura phira antima samaya unhoMne moha tor3a diyaa| unake antima zabda the---- 'kauna kisakA putra, kauna kisakI mAtA / ye saba sAMsArika bandhana jhUThe haiM / moha kA pasArA hai| maiM sAdhvI hokara kisa moha-mamatA meM phaMsa gaI ? merA to ekamAtra lakSya AtmakalyANa hai|' yaha jAnakara Apane bhI santoSa dhAraNa kara liyaa| mAtA aura patra donoM hI dhanya the| mAtA ne apane patra ko bhI AtmakalyANa ke patha para agrasara kiyA aura svayaM bhI apanI AtmA kA kalyANa kiyA aura putra sadA hI mAtA ke upakAroM ke prati kRtajJa tathA vinamra banA rhaa| tadanantara Apa ratalAma pdhaare| vahA~ cAturmAsa kiyaa| isa cAturmAsa meM bambaI se jaina samAja ke suprasiddha tattva-cintaka aura krAMtikArI vicAroM ke agraNI vADIlAla motIlAla zAha Apake darzanArtha aaye| unhoMne kabhI jIvana meM upavAsa nahIM kiyA thaa| kintu mahArAjazrI ke upadeza se prabhAvita hokara svataH preraNA se unhoMne upavAsa kiyaa| zrAvaka saMgha ne bhI khUba sevAbhakti pradarzita kii| kintu vahA~ plega (mahAmArI) phaila gyaa| plega kA upadrava dina-pratidina bar3hatA hI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ :27 : udaya : dharma-divAkara kA / zrI jaina divAkara-smRti-nya // gyaa| taba zrAvaka saMgha ne prArthanA kI-plega ke kAraNa aneka zrAvaka cale gae haiN| plega kI bhISaNatA bar3hatI hI jA rahI hai| isalie Apase karabaddha prArthanA hai ki ApazrI yahA~ se vihAra kara jAe~ to uttama rhe|' Apa ratalAma se vihAra karake paMceDa pdhaare| vahAM ThAkura sAhaba raghunAthasiMhajI tathA unake suyogya bandhu cainasiMhajI jainadharma se paricita hue| Apake pravacanoM se prabhAvita hokara unhoMne kitane hI jAnavaroM kI hiMsA kA tyAga kara diyA / anya logoM para bhI kAphI prabhAva pdd'aa| mAMsAhAriyoM ne mAMsa bhakSaNa tyAgA, zarAbiyoM ne madirA kA tyAga kiyA aura dharmapremI bne| gyArahavA~ cAturmAsa (saM0 1963) : kAnor3a ratalAma se Apa kaI gAMvoM meM hote hue mAMDalagar3ha kI ora jA rahe the| mArga meM logoM ne kahA-'mahArAja sAhaba ! isa rAste meM kucha dUra Age jAkara loga bandUkeM lekara jhAr3iyoM meM chipe baiThe rahate haiN| ve logoM ko lUTa lete haiN| unheM mAra DAlate haiN| Apa idhara se na jAe~ / ' mahArAja ne sahaja smitapUrvaka uttara diyA-'hamAre pAsa hai hI kyA jo ve luutteNge|' phira bhI sAtha meM zrAvaka the ve gAMva se caukIdAra ko livAne gae aura Apa nirbhaya hokara gAMva pahu~ca ge| mArga ke luTeroM kA inakI ora A~kha uThAne taka kA sAhasa na huaa| vahA~ se Apa beguM pdhaare| vahA~ samAcAra milA ki ApakI sAMsArika nAte se sagI mausI pravatinI ratnAjI mahArAja ne saMthArA le liyA hai| zIghra gati se vihAra karake Apa saravANiyA, nImaca, malhAragar3ha hote hue jAvarA pdhaare| vahA~ Apako AryAjI ratnAjI mahArAja ke svargavAsa kA samAcAra milA / Apa punaH mandasaura hote hue malhAragar3ha padhAre / vahA~ ke logoM ke adhika Agraha para kucha dina rukakara nArAyaNagar3ha pdhaare| vahA~ zvetAmbara mandiramArgI sampradAya ke santa amIvijayajI mahArAja ke sAtha vArtAlApa huA / vahA~ se Apa jAvada pdhaare| jAvada meM pUjyazrI zrIlAlajI mahArAja virAja rahe the| unake sAtha anya saMta bhI the| vahA~ samAcAra milA ki kaMjeDA meM eka bhAI dIkSA lenA cAhatA hai| pUjyazrI ne Apako kaMjeDA jAkara usa bhAI ko prerita karane kA Adeza diyaa| Apa kaMjer3A pahu~ce, usa bhAI kI vairAgya bhAvanA ko utprerita kiyaa| tadanantara bhATakheDI hote hue maNAse pdhaare| vahA~ Apake upadeza se prabhAvita hokara zrI kajor3Imala ne dIkSA grahaNa karane kA vicAra pragaTa kiyA / mahArAja sAhaba ne vilamba na karane kI preraNA dii| vahAM se vihAra karake nImaca, bar3I sAdar3I hote hue ApazrI kAnoDa padhAre aura vahIM cAturmAsa kiyaa| yahA~ ApazrI kI preraNA se logoM meM jhagar3A hote-hote ruka gyaa| jhagaDA ratha nikalane para ho rahA thaa| mArga meM vyAkhyAna ho rahA thaa| kucha loga ratha nikAlanA cAhate the aura dUsare loga use roka rahe the| ApakI preraNA se loga zAMta ho ge| bArahavA~ cAturmAsa (saM0 1964): jAvarA saM0 1664 kA cAturmAsa Apane jAvarA meM kiyaa| vahA~ maNAse se vairAgI kajor3ImalajI aaye| unhoMne parivAra kI AjJA na milane para bhI sAdhuveza dhAraNa kara liyaa| terahavA~ cAturmAsa (1965): mandasaura jAvarA cAturmAsa pUrNa hone ke bAda Apa kajor3ImalajI ko sAtha lekara nimbAheDA gae / kajor3ImalajI kI patnI Apake upadeza se itanI prabhAvita huI ki usane apane pati ko dIkSA lene hetu anumati patra likha diyaa| tadanantara Apa Daga, bar3auda, sAraMgapura, sIhora, bhopAla Adi sthAnoM meM hote hae devAsa padhAre / devAsa meM ratalAma nivAsI zrI amaracandajI pItaliyA kA nimantraNa
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha ! eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 28: milA ki 'ratalAma meM zve0 sthA0 jaina kAnphransa kA adhivezana ho rahA hai, Apa avazya pdhaareN|' ApazrI ratalAma padhAre / ratalAma meM caitra sudI 11-12 ko rAjakIya vidyAlaya meM Apake sArvajanika pravacana hue| upasthita janasamUha ne khUba prazaMsA kii| vahA~ moravI nareza bhI upasthita the| ve bhI bahuta prabhAvita hue| kAnphrensa ke janmadAtA zrI ambAdAsajI DosANI ne pravacana samApti para apane udgAra vyakta kiye "mahArAja sAhaba ke pravacana itane prabhAvazAlI haiM ki inakI prazaMsA karanA sUrya ko dIpaka dikhAnA hai| kAnphrensa kA uddezya tathA sArAMza Apake pravacanoM meM A gayA hai| aba to hama saba logoM ko Apake upadezAnusAra kArya karanA caahie|" tadantara aneka kSetroM meM dharma-jAgRti karate hue mandasaura padhAre aura vahA~ cAturmAsa kiyaa| isa cAturmAsa meM bIsA osavAla nandalAlajI ne dIkSA grahaNa kii| caudahavA~ cAturmAsa (saM0 1966) : udayapura mandasaura cAturmAsa pUrNa hone ke bAda Apa vahA~ se vihAra karake nImaca tathA nimbAheDA hote hue udayapura padhAre / vahA~ Apake pravacana zurU hue| zrotAoM kI saMkhyA bar3hane lgii| rAja-darabArI loga bhI pravacanoM meM sammilita hone lge| hinduA kulasUrya udayapura nareza sara phatehasiMha jI mahArANA ke dIvAna tathA nijI salAhakAra zrImAn koThArI balavantasiMhajI ne mahArAja sAhaba kI khUba sevA kii| patitoddhAra udayapura meM pravacana gaMgA bahAkara jaina divAkarajI mahArAja vAdI-mAnamardaka paM0 zrI nandalAlajI mahArAja ke sAtha jana-kalyANa kI dRSTi se nAI gA~va pdhaare| usa samaya nAI gAMva ke nikaTa lagabhaga sAr3he tIna hajAra AdivAsI bhIla eka mRtyubhoja ke sandarbha meM ekatra hue the| bhIla netAoM ne ApazrI kA upadeza sunA to unakA hRdaya bhI dayA va sAdagI kI bhAvanA se otaprota ho utthaa| bhIla jAti sadiyoM se ajJAnAndhakAra meM DUbI huI hai| sabhyatA aura dharma ke saMskAra unheM kabhI mile hI nhiiN| mAMsa-madirA Adi hI unakA bhojana hai aura zikAra, lUTa-pATa Adi unakA peshaa| sadiyoM se yahI unakI paramparA rahI hai| una logoM ko sadbodha denA virale aura viziSTa sAdhakoM kA hI kAma rahA hai| ApazrI ne bar3e hI sahaja DhaMga se unako mAnava-jIvana ve kalyANa kI bAteM aura manuSya ko manuSya bane rahane ke lie sarvasAdhAraNa niyama Adi samajhAe, heya-upAdeya arthAt karane yogya tathA na karane yogya kAryoM kA vivecana kiyA / upadeza kA icchita prabhAva huaa| unameM viveka jaagaa| hiMsA Adi duSkRtyoM ke kupariNAmoM kA jJAna huaa| pApoM aura durvyasanoM ke prati aruci utpanna huii| unameM se bhIloM ke netA va pramukha vyaktiyoM ne nivedana kiyA "mahArAja sAhaba! hama jIva-hiMsA na karane kI pratijJA karate haiM, lekina nagara ke mahAjanoM se kama na taulane kI pratijJA bhI kraaiye|" ApazrI ke saMketa se nagara ke mahAjana bhI ekatra hue| ApakA upadeza sunakara unhoMne bhI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 26: udaya : dharma-divAkara kA zrI jaina divAkara-smRti-grantha kama na taulane kI pratijJA lii| AdivAsiyoM ne jaina divAkara jI mahArAja ke samakSa nimna pratijJAeM lIM (1) gurudeva zrI cauthamalajI mahArAja ke pravacana sunane ke bAda aba hama loga jaMgala meM dAvAgni nahIM sulgvaayeNge| (2) manuSyoM ko kisI bhI taraha kA trAsa na deMge aura kisI nArI kI hatyA na kreNge| (3) vivAha ke samaya mAmA ke yahAM se Ane vAle bhaiMsoM aura bakaroM kI bali nahIM deMge; pratyuta unheM 'amariyA' banAkara chor3a deNge| ina pratijJAoM ko hama hamezA nibhaayeNge| AdivAsiyoM kA harSarava vAtAvaraNa meM guja utthaa| jaina aura jainetara sabhI ke mukha para jaina divAkarajI mahArAja kI jaya-jayakAra gUMja rahI thii| sabhI harSita aura saMtuSTa hue / hajAroM hiMsaka vyaktiyoM ko sahaja preraNA se aisI pratijJAe~ karavAnA eka asAdhAraNa bAta hai| udayapura se vihAra karake Apa bar3egA~va (gogUde) pdhaare| vahA~ se rAva sAhaba zrI pRthvI sihajI aura unake pautra zrI dalapatasiMhajI ne pravacanoM se prabhAvita hokara prativarSa balidAna hetu prApta hone vAle do bakaroM ko sadA ke lie abhaya dene kI pratijJA lii| anya aneka kisAnoM ne bhI paMcendriya jIva-hiMsA aura madirApAna kA tyAga kiyaa| vahA~ se nAthadvArA, saradAragar3ha, AmeTa, devagar3ha, nayA zahara (byAvara) hote hue ajamera pdhaare| mArga meM sarvatra upadeza pravacana hote rahe / logoM para yatheccha prabhAva pdd'aa| pravacana sabhAoM meM rAjA, rAva, seTha, sAhUkAra, mahAjana, kisAna Adi sammilita hote to bhaMgI, camAra, bhIla Adi AdivAsI bhI jhuMDa ke jhuMDa banA kara Ate aura bar3e cAva se sunate, tathA hiMsA evaM madirApAna tyAga kI pratijJA lete| ajamera meM zve0 sthA0 jaina kAnphrensa kA adhivezana ho rahA thaa| vahA~ bhI ApazrI ne saMgha ekatA viSaya para pravacana diye| vahA~ se ApazrI cittaur3a, nimbAheDA hote hue jAvada pdhaare| vahA~ cAturmAsa hetu udayapura zrAvaka saMgha kI prArthanA aaii| paNDitaratna zrI devIlAlajI mahArAja aura Apane udayapura meM cAturmAsa kiyA / pandrahavA~ cAturmAsa (1967) : jAvarA udayapura cAturmAsa pUrNa karake Apa delavAr3A, kAMkarolI, kuNaja kubera hote hue nANadA pdhaare| yahA~ ke ThAkura sAhaba tejasiMhajI prati mAsa bakare kA balidAna karate the| Apake pravacana se prabhAvita hokara unhoMne bakare kA balidAna banda kara diyaa| nANadA se Apa bAgora padhAre / bAgora meM sthAnakavAsiyoM kA eka bhI ghara na thA; terApaMthiyoM ke hI ghara the| ve loga sthAnakavAsI sAdhuoM kA na sammAna karate the aura na unakA pravacana sunate the, lekina jaina divAkarajI mahArAja kA Agamana sunakara ve loga bahuta prasanna hue| utsAhapUrvaka svAgata ko Ae / jainetara loga mAhezvarI bandhuoM ne bhI utsAha dikhaayaa| zrAvagI bandhuoM kI sevA bhakti bhI prazaMsanIya rhii| sabhI ne AgrahapUrvaka ATha dina taka rokA / kaI pravacana he| pravacanoM meM brAhmaNa, kSatriya, zUdra Adi sabhI jAtiyoM ke loga sammilita hote aura lAbha
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha - eka pArasa puruSa kA garimAmaya jIvana : 30 : uThAte / isa samaya vahA~ ke nivAsiyoM ne bhune canoM kA sadAvrata cAlU kiyA jo Aja taka cala rahA hai / bAgora se Apa bhIlavAr3A, maMgarUpa, pArasolI, bIgoda, mAMDalagar3ha, begU, sIMgolI, nImaca hote hue malhAragar3ha pdhaare| vahAM Apake gurudeva Azukavi zrI hIrAlAlajI mahArAja ne Adeza diyA- 'anukUla avasara para pratApagar3ha jAkara sAMsArika nAte se apanI patnI ko sadbodha denA / ' patnI mAnakuMvara sAdhvI bano gurudeva ke isa Adeza ko sunakara Apa asamaMjasa meM par3a gae / hRdaya maMthana calane lagA / dIkSA grahaNa kiye bhI 13 varSa se adhika samaya bIta cukA thaa| moha kA bandhana to bilakula hI cukA thaa| phira bhI do bAtoM kA vicAra thA eka to sasura jI jaldI hI Aveza meM A jAne vAle vyakti the aura dUsarA mAnakuMvara to isa bAta para kaTibaddha thI ki kahIM bhI mila jAyeM, vahIM Apako gRhastha veza pahanAkara ghara le AU~ Apa apane vratoM meM aDola the| saMkalpa bhI dRr3ha / / thA; phira bhI vivAda aura kleza se dUra hI rahanA cAhate the| isa saba sthiti ko jAnate hue bhI Apane gurudeva kI AjJA zirodhArya kI aura pratApagar3ha phuNce| bAjAra meM pravacana kI yojanA banI pUnamacandajI aura mAnakuMvara ko bhI Apake Agamana kA patA calA / pUnamacanda jI svayaM to Ae nahIM, lekina mAnaku vara pravacana meM upasthita huI / pravacana zurU hote hI usane ucca svara se cIkha kara kahA "merA khulAsA kiye binA yahA~ se jAe~ to merI saugandha hai / " loga pravacana sunane meM magna the| kisI ne usakI bAta para dhyAna na diyA / aba to vaha jora-jora se cIkhane-cillAne lgii| cIkha-pukAroM se pravacana kA raMga bhaMga ho gyaa| pariNAmasvarUpa Apane pravacana denA banda kara diyaa| isa sthiti meM Apane vahA~ rukanA ucita na samajhA aura mandasaura A gae mAnakuvara ne vahA~ bhI pIchA kiyA aura uchala-kUda macAne lgii| bar3I kaThinAI se samajhA-bujhAkara zrImaMgha ne use vApisa pratApagar3ha bhejA / jaba ApazrI jAvarA meM virAja rahe the; kAphI zAnta, saumya vAtAvaraNa thA; vahA~ bhI mAnaku~vara (patnI) jA phuNcii| usakA eka hI dhyeya thA- 'kisI prakAra Apako gRhastha veza pahanAkara apane sAtha le jAnA / ' logoM ne bahuta samajhAyA, lekina vaha apanI haTha se Tasa se masa nahIM huI / tAla nivAsI zrI hukmIcandajI kI bahana eNjAbAI kI putrI dhUlIbAI ne use bar3I caturAI se acchI taraha samajhAyA to vaha bolI " acchA ! eka bAra mujhe unase milA do / khulAsA bAtacIta hone ke bAda jaisA ve kaheMge vaisA maiM mAna luuNgii|" usakI yaha icchA svIkAra kara lI gaI aura cAra chaha dhAvaka-dhAvikAoM tathA kaI sAdhuoM kI upasthiti meM use ApazrI ke samakSa lAyA gyaa| usane Ate hI kahA "Apane to mujhe chor3a kara saMyama le liyaa| aba maiM kyA karU ? kisake sahAre jindagI bitAU / " Apane zAnta gambhIra svara meM samajhAyA " tumhArA aura merA aneka janmoM meM sAMsArika sambandha huA hai / parantu dharma sambandha nahIM
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha huA yaha sambandha hI sabase jyAdA durlabha hai| saMsAra asAra hai| isameM koI kisI kA sAthI nahIM, sahArA nhiiN| sabhI apane karmoM ke vaza Ate haiM aura cale jAte haiN| koI bhI amara nahIM hai| putra ko chor3a kara pitA cala basatA hai aura patnI ko chor3akara pati / ekamAtra dharma hI Azraya hai / merI mAno to dharma kA Azraya lo| sAdhvI bana jaao| tumhAre liye yahI vaskara hai|" 31 udaya dharma - divAkara kA : santoM ke satyapUta vacana bar3e prabhAvakArI hote haiN| mAnakuMvara prabhAvita huI / usakA vigraha anugraha meM badala gyaa| usake hRdaya meM vairAgya bhAvanA jAgrata ho gii| usane kahA "ApakI bAta satya hai / yaha saMsAra asAra hai| aba maiM sAdhvI banakara isa mAnava janma ko saphala karanA cAhatI huuN| mujhe dIkSA dilavAne kI kRpA kiijie|" jAvarA saMgha ke mAdhyama se zrI gulAbacanda jI DaphariyA ne apanI ora se dhana vyaya karake mAnakuMvara kA dIkSA mahotsava kiyaa| yaha vi0 saM0 1667 kI vijayAdazamI kA dina thaa| mAnakuvara aba sAdhvI mAnakubera bana gaI / eka sAdhaka kI vANI meM kitanA Atmabala aura hRdaya ko badalane kI kSamatA hotI hai yaha isa ghaTanA se spaSTa ho gayA ki Apako punaH gRhastha banAne kI jida para ar3I huI mAnaku~vara svayaM hI saMsAra tyAga kara sAdhvI bana gaI / mahAsatI mAnaku~bara jI mahArAja chaha varSa taka vividha prakAra kI tapArAdhanA karatI rahI / apanA antima samaya nikaTa jAna usane saMdhArA le liyA aura dhAvaNa zuklA 10 vi saM0 1973 ko svargavAsI huii| jaina divAkarajI ma0 ne yaha cAturmAsa jAvarA meM kiyaa| solahavAM cAturmAsa (1960) bar3I sAdar3I jAvarA se vihAra karake ApazrI karajU padhAre / karajU se aneka grAmoM meM vihAra karate hue Apa bar3I sAdar3I padhAre aura vahIM cAturmAsa kiyaa| bhAdrapada zuklA 5ko udayapura nivAsI kRSNalAlajI brAhmaNa ne dIkSA grahaNa kii| satrahavA~ cAturmAsa (saM0 1966 ) : ratalAma bar3I sAdar3I se vihAra karake Apa aneka gA~va-nagaroM meM hote hue ratalAma pdhaare| ratalAma cAturmAsa kI vinatI svIkAra kara dhAra, indaura, devAsa, ujjaina Adi nagaroM meM sArvajanika vyAkhyAna evaM tyAga pratyAkhyAna dharmadhyAna karAte hue punaH ratalAma pdhaare| 1662 kA cAturmAsa ratalAma meM huA | ApakI vANI kA lAbha hajAroM logoM ne liyA bahuta upakAra huaa| saM0 1966 mArgazIrSa vadi 4 ko ratalAma meM tAla nivAsI caMpAlAlajI ne dhUmadhAma se dIkSA grahaNa kI ratalAma nivAsI pUnamacanda jI botharA ke suputra zrI pyAracandajI ne bhI sAdhu-jIvana svIkAra karane kI icchA prakaTa kI, lekina usakA suyoga abhI nahIM AyA thA / gurudeva ke sAtha ratalAma se Apa udayapura taka gaye / vahA~ se AjJA lene ke lie dhAnA sutA (ratalAma) Aye / pArivArika evaM sambandhI janoM ne vighna upasthita kara diyaa| dAdI aura bhrAtA ne AjJA dene se inkAra kara diyaa| zrI pyAracandajI kI icchA punaH gurudeva ke caraNoM meM pahu~cane kI thI, parantu mArga vyaya nahIM thA / ratalAma vAle zrI dhUlacandajI agravAla kI mAtA hIrAbAI ne Arthika sahayoga diyaa| Apa punaH udayapura phuNce| vahAM se gurudeva ke sAtha cittor3a aaye| phira ghara jAkara AjJA lekara Aye evaM saM0 1969 kI phAlguna zuklA 5 ko samArohapUrvaka zrI saMgha ne dIkSA dilvaaii|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara smRti-grantha / / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 32: cittaur3a zrIsaMgha tathA yuropiyana bhakta Telara sAhaba ne AgAmI cAturmAsa cittaur3a meM hI karane kI bhAvabharI prArthanA kii| prArthanA svIkAra kara Apane nimbAheDo kI tarpha vihAra kiyaa| aThArahavAM cAturmAsa (saM0 1970) : cittaur3a ___ mahArAjazrI nimbAheDA se kerI Adi sthAnoM para vicaraNa karate hue tArApura padhAre / vahA~ aThANA ke rAvajI sAhaba kA sandeza milA ki "ApazrI ke pravacana bar3e madhura aura rocaka hote haiN| Apa yahA~ pdhaareN|" prArthanA svIkAra karake Apa aThANA pdhaare| pravacanoM kA rAvajI sAhaba tathA logoM para bahuta prabhAva par3A / rAva sAhaba aura anya logoM ne vividha prakAra ke tyAga lie| vahA~ se Apa kaI sthAnoM para hote hue hamIragar3ha pdhaare| hamIragar3ha meM hindU-chIpA bandhuoM ke jhagar3e pichale 36 varSa se cala rahe the| ina jhagar3oM ko dUra karane ke sabhI prayatna viphala ho cuke the| mahArAja zrI ne apanI ojasvI vANI meM pravacana diyaa| unake upadeza se logoM kA hRdaya parivartana huaa| unhoMne kalaha na karane kA nirNaya kara liyaa| hindU-chIpAoM kA jhagar3A samApta ho gyaa| yaha thA ApakI divya vANI kA adbhuta prabhAva / isake pazcAt Apa cAturmAsa hetu cittaur3a pdhaare| pravacana-gaMgA bahane lgii| jaina-arjana, jAgIradAra, rAjakarmacArI Adi sabhI vANI kA lAbha lene lage / vahA~ ke brAhmaNoM kA kaI varSoM kA vaimanasya Apake upadezoM se miTa gyaa| isakI khuzI meM hAkima jIvanasiMhajI ne sabako prIti bhoja diyA / jaina Agama kA paramANu jJAna cittaur3a ke aphIma vibhAga ke cIpha iMspaikTara epha. jI. Tekhara nAma ke yUropiyana the| Telara sAhaba Apake premI the| pravacanoM meM Ate aura dharma evaM vijJAna ke bAre meM carcA kiyA karate / unheM hindI bhASA kA bhI acchA jJAna thaa| vizAla Agama bhagavatI sUtra para Apake pravacana cala rahe the| paramANu kA prasaMga A gyaa| Apane paramANu kA sUkSmAtisUkSma vizleSaNa pharamAyA / Telara cakita raha gaye / vaha to samajhate the ki paramANu kA jJAna kevala pazcima vAloM ke hI hai| unheM svapna meM bhI AzAna thI ki jaina AgamoM meM paramANu kA itanA sUkSma jJAna bharA hogaa| vizada aura talasparzI vivecana sunakara vaha gadgada ho gaye / pravacana samApta hone para bole "mahArAja sAhaba ! Apake granthoM meM eTama (paramANu) kA itanA sUkSma aura vistRta vivecana sunakara maiM daMga raha gyaa| Apa paramANu jJAna kA prArambha kaba se mAnate haiM ? manuSya ko sarvaprathama yaha jJAna kaba huA aura kisake dvArA huA? ise kitanA samaya bIta gayA ?" mahArAjazrI ne gambhIra svara meM pharamAyA "isa jJAna ko varSoM kI sImA meM nahIM bAMdhA jA sktaa| prathama tIrthaMkara RSabhadeva ko paramANu kA jJAna sarvaprathama huaa| isako prApta hue to asaMkhya varSa ho ge|" "asaMkhya varSa ? lekina hamArA pazcimI jagata to vaijJAnika jJAna ko hI cAra sau varSa purAnA mAnatA hai| isase pahale to paramANu kA jJAna thA hI nhiiN|"-ttelr sAhaba ke svara meM Azcarya ubhara AyA thaa| __ "yaha to apanI-apanI mAnyatA hai / jJAna kI alpatA se hI manuSya apanI managaDhanta mAnyatAeM banA letA hai|"
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ :33 : udaya : dharma-divAkara kA zrI jaina divAkara-smRti-grantha mahArAjazrI ke ina zabdoM ne bAta samApta kara dii| Telara sAhaba bhI cakita ho, uThakara cale ge| kucha dina bAda TelarasAhaba eka citra lekara Aye aura mahArAjazrI ko dikhAkara bole __ "dekhie ! yaha hai paramANu kA citra ! Apake granthoM meM varNana mAtra hI hai aura vijJAna ne citra bhI utAra diyaa|" mahArAjazrI ne maMda smitapUrvaka kahA"yaha paramANu kA citra nahIM hai, Apa abhI taka paramANu ko samajha nahIM sake haiN|" "kase ?" Telara sAhaba ckraaye| "jaina AgamoM meM paramANu use kahA gayA hai jo atyanta sukSma hotA hai| usakA citra nahIM liyA jA sktaa|" "taba yaha kyA hai ?" "yaha hai skandha / isakA nirmANa ananta pudgala paramANuoM ke milane se hotA hai|" "ApakI bAta kaise mAna lI jAya ?" "skandha TUTa sakatA hai, usakA vikhaNDana ho sakatA hai, lekina paramANu kA khaMDana nahIM ho sktaa| Apa loga ise kucha bhI nAma deM, paramANu hI kahate raheM, lekina jaina Agama dRSTi se to paramANu akhaMDita aura avibhAjya hI hotA hai|" Telara sAhaba socane lage-'jaina AgamoM meM adhyAtma ke sAtha-sAtha kitanA bhautika jJAna bharA huA hai| jisa paramANu jJAna ko hama vaijJAnika loga cAra sau varSa pahale hI prApta kara pAye haiM usase bhI sUkSma jJAna inako hajAroM-lAkhoM varSa pahale thaa|' aura ve zraddhA se abhibhUta hokara gurudeva ke caraNoM meM natamastaka ho ge| kucha varSoM bAda jaba pazcimI vaijJAnikoM ne apane tathAkathita paramANu kA vikhaMDana kara diyA to vijJAna ne jaina Agama jJAna kA lohA mAna liyaa| Telara sAhaba pravacanoM meM Ate hI rahate the| eka dina unhoMne apane hArdika udgAra vyakta kiye "mahArAja ! ApakA dharma bahuta hI ucca AdarzoM para sthita hai| bhoga-pradhAna vyakti ke lie isakA pAlana karanA bar3A kaThina hai| lekina mokSa kI icchA karane vAle ko to isI kI zaraNa lenI pdd'egii|" ukta zabda Telara sAhaba kI jaina dharma ke prati agAdha zraddhA ke paricAyaka haiN| unhoMne mAMsamadirA kA AMzika tyAga kara diyA thaa| unakI patnI bhI gurudeva ke prati zraddhA rakhatI thii| eka dina usane kucha phala apane naukara ke hAtha bheje to jaina divAkarajI mahArAja ne naukara ko apanI zramaNa-maryAdA samajhA kara vApisa lauTA diye / Telara sAhaba ke mitra eka aMgreja senAdhyakSa (karnala sAhaba) mahArAjazrI ke darzanoM ko Aye to unake pravacana sunakara bhakta hI bana ge| jIvadayA ke bhAvanA se prerita hokara mora aura kabUtara ko mArane kA tyAga kara liyaa| __ eka bAra ApazrI ke pAsa Telara sAhaba eka zIzI meM pAuDara (cUrNa) lAye aura bheMTa karate hue bole
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha "mahArAja ! yaha to vanaspatiyoM se banI hai / vaijJAnika vidhi se nirmita hone ke kAraNa pUrNa rUpa se zuddha hai| ise to Apa se hI sakate haiN| yaha pAnI meM DAlate hI dUdha bana jAyagA / " zIzI asvIkAra karate hue Apane samajhAyA "zuddha hone para bhI khAdya padArthoM kA saMgraha karanA hamArI sAdhu-maryAdA ke khilApha hai / rAtri ko koI mI khAdya padArtha jaina sAdhu nahIM rakhatA / Avazyaka vastue~ hameM gRhasthoM se mila hI jAtI haiM / phira vyartha kA parigraha rakhane se kyA lAbha ?" " Apake lie bheMTa lAI vastu ko maiM vApisa to le nahIM jA sakatA / " Telara sAhaba ne nirAza svara meM kahA / ho ge| eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 34 : parimANasvarUpa vaha zIzI rogiyoM ke upayoga ke lie aspatAla meM bhijavA dI gaI / Telara sAhaba mahArAjazrI tathA jaina saMtoM kI nispRhatA tathA tyAgavRtti ko dekhakara gadgada vAstava meM Telara sAhaba aura unakI patnI ApazrI ke prabhAvazAlI vyaktitva evaM nirmala caritra se bahuta prabhAvita the| unake hRdaya meM asIma zraddhA aura bhakti thii| ve mahArAjazrI ke videzI bhaktoM meM agragaNya the| isake bAda unhoMne do bhAvabhIne patra bhI bheje the| unnIsavAM cAturmAsa (saM0 1971) cittaur3a cAturmAsa pUrA karake mahArAjazrI vihAra karane lage to anya logoM ke sAtha Telara sAhaba bhI aae| sabhI kI icchA thI ki Apa vihAra na kareM lekina zramaNadharma ke niyamoM ke kAraNa cupa ho jAnA pdd'aa| sabhI ne mahArAjazrI ko bhAvabhInI vidAI dii| AgarA vicaraNa karate hue muni zrI gaMgarAra pdhaare| vahA~ vaira-vRtti ke kAraNa kusaMpa thaa| mahArAja zrI ke upadeza se unakA virodha samApta ho gyaa| vezyAoM kA uddhAra t I vahAM se vihAra karake ApabhI hamIragar3ha, bigAye hote huye nandarAya padhAre Apake upadezoM se yahA~ ke osavAla parivAra meM AI dhArmika zithilatA dUra ho gii| kucha dina ke pravAsa ke bAda vicaraNa karate hue Apa jahAjapura pdhaare| vahA~ sthAnakavAsI jainoM ke pAMca hI parivAra the, lekina pUrA kasbA hI Apake pravacanoM ko bar3e cAva se sunatA thaa| sabhI upasthita hote the tIna hajAra se bhI adhika janasamUha ekatra ho jAtA / vahA~ eka kuprathA thI - vivAha Adi avasaroM para vedayA nRtya kI Apako jaise hI isa kuprathA kA patA calA to Apane ise banda karAne kA vicAra kiyaa| ApakI preraNA se yaha kuprathA banda ho gii| samAja ne vezyA nRtya na karAne kA nirNaya kara liyA / yaha nirNaya sunate hI vezyAe~ hataprabha raha gaI / jIvana nirvAha kI cintA satAne lagI / socA- jisane samAja ko yaha preraNA dI hai, ve hI hameM bhI koI rAha btaaeNge|' eka dina vAhari bhUmi ko jAte hue Apake mArga meM ve upasthita hokara bolIM "gurudeva ! ApakI preraNA se samAja ne vezyAnRtya banda karane kA nirNaya kara liyaa| hamArI AjIvikA kA sAdhana china gyaa| aba Apa hI batAiye hama kyA kareM ? kaise apanA peTa bhareM ?" mahArAja sAhaba ne jozIlI vANI meM unheM udbodhana diyA " bahano ! nArI jAti kA pada bahuta hI gauravapUrNa hai / vaha mamatAmayI mAtA aura sneha
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ :35: udaya : dharma-divAkara kA // zrI jaina divAkara-smRti-grantha | zIlA bahana hai| tumane itanA mahattvapUrNa pada pAyA hai| yaha kutsita karma aura natya-gAna tumhAre lie anucita hai, nArI ke mAthe para kalaMka hai| sadAcaraNa aura sAtvikavatti se isa kalaMka ko dho ddaalo| mehanata-majadUrI se bhI peTa kA pAlana ho sakatA hai, dhArmika tathA sAttvika jIvana bitaao|" vezyAoM ne Apake udbodhana se prabhAvita hokara sAttvika jIvana apanA liyaa| mehanata majadUrI karake peTa bharane lgiiN| nArakIya jIvana se uddhAra pAkara ve sAttvika va sadAcAramaya jIvana bitAne lgiiN| jahAjapura meM eka dina jAgIradAra sAhaba ne kile meM pravacana kA prabandha kraayaa| vyAkhyAna se prabhAvita hokara jAgIradAra sAhaba ne 30 bakaroM ko jIvanadAna diyaa| yahA~ se ToMka hote hue Apa savAI mAdhopura pdhaare| khaTIkoM meM jAgaraNa yahA~ tIsa khaTIkoM ne hiMsA kRtya banda kara diyA tathA khetI aura majadUrI karake jIvanayApana karane lge| kaI varSoM bAda unhoMne apane hArdika udgAra vyakta kiye "jaba hama loga hiMsA karma karate the to hamArA gujArA bhI nahIM ho pAtA thA, peTa bhI bar3I kaThinAI se bharatA thA, lekina jaba se hiMsA chor3I hai taba se hama sabhI prakAra se sukhI haiN| hamAre jIvana meM aba mukha-zAMti hai| gurudeva kI kRpA se hamArA jIvana sudhara gayA hai|" - isake bAda jaba Apa bhIlavAr3A padhAre to vahA~ 35 khaTIka parivAroM ne hiMsAtmaka dhandhAbanda karake ahiMsA kI zaraNa lii| isI prakAra sthAnIya mAhezvarI samAja bhI Apake pravacanoM se prabhAvita huA / varSoM se cale Aye matabheda bhulAkara ve bhI paraspara prema-sUtra meM baMdha gaye / isa samaya AgarA zrIsaMgha ne sevA meM upasthita hokara cAturmAsa kI prArthanA kii| unakI prArthanA svIkAra haI / ApazrI yahAM se vihAra karake zyAmapara hote hae gaMgApara padhAre / kacha kI aruci dekhakara vahA~ zmazAna ke pAsa banI chatariyoM meM hI Thahara gae / gA~va meM sthAnakavAsI jaina eka hI parivAra thaa| use mahArAjazrI kA Agamana jJAta huA to turanta sevA meM phuNcaa| gAMva meM padhArane kI prArthanA karane lgaa| lekina taba taka dina kA cauthA pahara bIta cukA thA / sAdhumaryAdA ke anusAra mahArAjazrI gamana nahIM kara sakate the| kar3akar3AtI ThaMDa par3a rahI thii| vaha zrAvaka caTAI Adi bA~dhane lagA jisase ki zIta kA prakopa kucha to kama ho ske| mahArAjazrI ne manA karate hue kahA "bhAI | isa prabandha kI koI jarUrata nhiiN| hariNa, kharagoza Adi to bilkUla hI nirvastra rahate haiN|" aura Apane vaha rAtri kar3Akar3AtI ThaMDa meM cAroM ora se khulI chatariyoM meM hI bitAI / prAtaHkAla grAma meM padhAre / digambara jaina dharmazAlA meM Thahare / phira zrAvaka se pUchA "bhAI vyAkhyAna kahA~ denA hai ?" "kahIM bhI pravacana de dIjie mahArAja ! sunane vAle to hama pitA-putra do hI hai / " becArA zrAvaka acakacAkara bolaa| . "mAI / ghabarAo mata / kahAvata hai-do to do sau se bhI jyAdA haiN|" mahArAjazrI ne Atma-vizvAsa bhare svara meM kahA aura bAjAra meM usakI dUkAna para baiThakara hI pravacana denA zurU kiyaa| maMgalAcaraNa hote hI kucha loga aura A gae / pravacana calane lagA, zrotA samUha bar3hane lgaa|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 36 : samApta hote-hote to saikar3oM zrotA ekatra ho gye| sabhI ekAgracitta hokara suna rahe the| pravacana pUrNa huA lekina logoM kI pyAsa aura bar3ha gii| amRta-pAna se kauna aghAtA hai| logoM ne Agraha kiyaa| mahArAjazrI ne do pravacana aura diye / do se do hajAra kA zrotA samUha ekatra honA ApazrI ke apUrva pravacana prabhAva kA dyotaka hai| vahA~ se vihAra karake bharatapura hote hue Apa AgarA padhAre / isa samaya AgarA meM mahAvIra jayantI utsava dhUmadhAma se manAyA gayA / belanagaMja (AgarA) meM hue pravacana meM dhaulapura nivAsI zrI kannomalajI sezana jaja upasthita the| unhoMne tathA aneka logoM ne dhaulapura padhArane kI prArthanA kii| AgarA se mahArAjazrI dhaulapura pdhaare| vahA~ murainA nivAsI syAdvAdavAridhi prasiddha vidvAna paM. gopAladAsajI baraiyA kA AgrahapUrNa nimantraNa milaa| paMDita jI digambara jaina the aura gommaTasAra Adi granthoM ke prakANDa vidvAna the| vahAM se Apa lazkara (gvAliyara) pdhaare| zvetAmbara samAja ke vahAM lagabhaga 40 ghara the lekina sarAphA bAjAra meM hue Apake pravacanoM meM 700-800 se adhika upasthiti thii| sabhI sampradAyoM ke loga ApakA upadeza sunane Ate the| lazkara ke zrIsaMgha ne Apase cAturmAsa kA Agraha kiyaa| Apane kahA-do sAdhu AgarA meM raha gae haiM / unase sammati lie binA nirNaya nahIM kiyA jA sakatA / mahArAjazrI punaH AgarA kI ora padhAre aura vaha cAturmAsa AgarA meM hI sampanna kiyaa| khaTIka kA hiMsA-tyAga AgarA varSAvAsa pUrNa karane ke bAda Apa mAlava bhUmi kI ora bar3ha rahe the| koTA se kucha Age vihAra kara rahe the / mArga meM eka vyakti kisI chAyAdAra vizAla vRkSa ke nIce soyA huA thaa| usake pAsa hI do bakare ba~dhe the| usa vyakti kI mukhamudrA kaThora thii| jAti se vaha khaTIka thaa| mahArAjazrI ne anumAna lagAyA-yaha vyakti badhika hai / vadhikoM ke mukha para hI aisI kaThoratA hotI hai| usakI nidrA bhaMga huii| usane A~kheM kholIM / mahArAjazrI ne pratibodha dene ke lie prazna kiyA "bhAI | tU yaha pApa kyoM karatA hai ? jIvikopArjana ke lie hI na ! phira bhI tU sabhI prakAra se dIna-hIna dikhAI de rahA hai| tana para sAbita kapar3e bhI nahIM haiM / duHkha aura dainya kI mUrti hI banA haA hai|" "mahArAja ! Apake sAmane jhUTha nahIM bolUMgA / maiM sabhI prakAra se duHkhI huuN| sukha kyA hai, maiMne isa jIvana meM jAnA hI nhiiN|" "sukhI tuma ho bhI kaise sakate ho ? dUsaroM ko duHkha dene vAlA, unakI hatyA karane vAlA khuda kaise sukha pA sakatA hai| isa hiMsAkarma ko chor3o to sukha kI AzA karo-mahArAjazrI ne khaa| "kaise choDUM ? yaha to merA paitRka vyavasAya hai ?" "to kyA paitRka vyavasAya chor3A nahIM jA sakatA ? savAI mAdhopura ke khaTIkoM ko jAnate ho ? vahA~ ke 35 parivAroM ne yaha burA dhandhA chor3a diyA / kyA ve aba sukhI nahIM hai ?" __ "unako to meM khUba jAnatA huuN| ve to bahuta sukhI haiN|" "to unhIM kA anukaraNa kro| tuma bhI sukhI ho jaaoge|"
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha sukhI honA kauna nahIM cAhatA ? mAdhU khaTIka kucha kSaNa taka socatA rahA aura phira bolA "mahArAja ! maiM abhI isa dhandhe ko chor3ane ko taiyAra hU~ / mere pAsa isa samaya 32 bakare haiM / yadi koI mujhe ina sabakA lAgata mUlya bhI de de to usa dhana se maiM koI aisA kAma kara lUMgA jisameM hiMsA na ho " : 37 : udaya : dharma - divAkara kA mahArAjazrI kucha kSaNa taka socate rahe to vahI punaH bolA "Apa merA vizvAsa kreN| maiM paramAtmA aura candra-sUrya kI sAkSI se apanI pratijJA kA jIvana bhara dRr3hatApUrvaka pAlana karatA rahU~gA / kabhI bhI jIva-hiMsA na karUMgA / " zrAvaka kA eka parama kartavya hotA hai--sadAcAra kI ora bar3hate hue mAnava kI sahAyatA karanA | Apake sAtha vihAra meM zrI kanhaiyAlAla jI aura juhAramala jI the / una puNyazAlI zrAvakoM ne vaisI hI vyavasthA kara dii| mAdhU khaTIka jIva-hiMsA se jIvana bhara ke lie virata ho gayA / aba usakA hRdaya parivartana ho cukA thA / vaha kalyANa patha ko svIkAra kara cukA thA / vaha sukhapUrvaka jIvana bitAne lagA / satya hai saMgaH satAM kimu na maMgalamAtanoti / sAdhuoM kI saMgati se kauna sA maMgala nahIM prApta hotA ? arthAt sabhI prakAra ke maMgala prApta ho jAte haiM / bIsavA~ cAturmAsa (saM0 1972 ) : pAlanapura vahA~ se vicaraNa karate hue mahArAjazrI sIMgolI, saravANiyA, nImaca, malhAragar3ha hote hue mandasaura padhAre / vahA~ guru zrI javAharalAlajI mahArAja tathA pUjyazrI zrIlAlajI mahArAja bhI virAjamAna the / pAlanapura ke zrIsaMgha ne vahA~ Akara cAturmAsa kI prArthanA kI / unheM svIkRti mila gaI / isa svIkRti ke uparAnta gaMgApura (mevAr3a) kA zrIsaMgha apane yahA~ padhArane kI prArthanA karane AyA / gaMgApura ke zrIsaMgha ne nivedana kiyA "hamAre yahA~ kucha dina bAda terApanthI saMgha kA pATa (maryAdA ) mahotsava hone vAlA I vahA~ kaI vidvAna saMta upasthita hoMge / yadi sthAnakavAsI vidvAna saMta bhI padhAre to bahuta upakAra hone kI saMbhAvanA hai / " pUjya zrIlAlajI mahArAja ko gaMgApura zrIsaMgha kI yaha bAta ucita lgii| unhoMne sasneha ApazrI kI ora dekhakara kahA "munijI ! Apa vahA~ jAkara dharma-prabhAvanA krie|" Apane vinaya bhare zabdoM meM nivedana kiyA " pUjya mahArAja sAhaba ! aise avasara para to vahA~ Apa jaise diggaja AcArya kA padhAranA adhika upayukta rhegaa|" pUjyazrI ne pratyuttara dete hue pharamAyA "cauthamalajI ! Apake pravacana bahuta prabhAvazAlI hote haiM / jainiyoM ke atirikta jainetara loga bhI hajAroM kI saMkhyA meM upasthita hokara zraddhA aura ruci ke sAtha sunate haiM / Apa hI padhAriye / " Apane pUjyazrI kA Adeza zirodhArya kiyA / gaMgApura padhArakara pravacana- gaMgA Apake pravacanoM kI prazaMsA hone lagI / vahA~ aneka mocI parivAroM ne jainadharma aMgIkAra bahAI | kiyA /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaija divAkara smRti-grny| eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 38 : navakAra mantra japane lage, sAmAyika-pratikramaNa Adi bhI karane lge| hiMsA Adi kRtya tathA mAMsamadirA Adi kA tyAga kara diyaa| Aja bhI aneka parivAra mAMsa-madirA Adi ke pUrNa tyAgI haiN| jainadharmAnusAra dharmArAdhanA karate haiM aura bahuta sukhI haiM / dharma meM dRr3ha zraddhAlu haiN| usI samaya ujjaina ke sarasUbA bAlamukunda jI maiyA sAhaba rAjya-kArya se vahA~ aae| eka dina ve Apake pravacana meM upasthita hae / darzana-vandana karake bahuta prasannatA vyakta kii| mahArAjazrI ne unako prerita karate hue kahA "Apa to rAjyAdhikArI haiN| vANI dvArA hI bahuta puNya kA upArjana kara sakate hai| ujjaina paraganA meM aneka devI-devatAoM ke dhAma haiN| una sthAnoM para jo hiMsA hotI hai, use Apa banda karA deM to bahuta uttama ho|" bAlamukunda jI bhaiyA sAhaba ne ApakI icchA svIkAra kI aura pUrA-pUrA prayAsa karane kA vacana diyaa| gaMgApura se vihAra kara ApazrI rAsmI pdhaare| vahA~ kaI jAtiyoM ke logoM ne abhakSya AhAra kA tyAga kiyaa| eka devI ke samakSa prativarSa eka bhaise kA vadha kiyA jAtA thA, use bhI banda kara diyaa| rAsmI se vihAra karake ApazrI poTalA padhAre / vahA~ Apake prabhAva se mAhezvariyoM meM phaile kusaMpa kI samApti ho gii| vahA~ se kosIthala, rAyapura, mokhaNadA Adi sthAnoM para logoM ko kalyANa-patha para agrasara karate hae AmeTa pdhaare|| mArga meM araNodA ke ThAkUra sAhaba himmatasiMhajI ne jIvana-bhara ke lie zikAra khelane kA tyAga kara diyaa| kosIthala ke ThAkura sAhaba zrImAn padmasiMha jI ne vaizAkha, zrAvaNa aura bhAdrapadaina tIna mahInoM meM zikAra na khelane kA niyama liyaa| sAtha hI unake jyeSTha putra zrI juvAnasiMha jI ne vaizAkha aura bhAdrapada mAsa meM zikAra na khelane kI pratijJA lii| AmeTa ke rAva zrImAna zivanAtha siMhajI Apake darzana hetu aae| vyAkhyAna rAva sAhaba ke mahala ke sAmane vizAla maidAna meM haa| mahAvIra jayantI kA mahotsava bar3e samArohapUrvaka utsAha ke sAtha manAyA gyaa| vahA~ se vihAra karake cArabhujAjI, ghANerAva, sAdar3I Adi aneka sthAnoM para hote hue AbUroDa padhAre / vahA~ pAlaNapura kA zrIsaMgha A pahu~cA aura bhaktipUrvaka ApazrI ko pAlanapura le gyaa| pAlaNapUra meM Apa pItAmbara bhAI kI dharmazAlA meM tthhre| pravacana gaMgA bahane lgii| pAlaNapura ke navAba sAhaba zera muhammada khA~ bahAdura ko patA calA to eka hAphija aura eka hindU paMDita ke sAtha ve vyAkhyAna sUnane Aye / sArabhita vyAkhyAna sunakara bahuta prasanna hue| thor3I dera tattva-carcA bhI kii| jAte-jAte unheM eka jJAna-peTI dikhAI de gii| usameM cAlIsa rupaye ddaale| navAba sAhaba kI icchA to pratidina vyAkhyAna sunane kI thI lekina vRddhAvasthA ke kAraNa zarIra se vivaza the, pratidina nahIM A pAte the| mandasaura se tAra dvArA samAcAra milA ki bar3e mahArAja zrI javAharalAlajI mahArAja kA svAsthya ThIka nahIM hai| Apane ekadama vihAra kara diyaa| lekina AbaroDa ke pAsa pahu~cane para bar3e mahArAjazrI ke svargavAsa kA samAcAra milaa| Apa punaH pAlaNapura vApisa A ge|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ :36 : udaya : dharma-divAkara kA zrI jaina divAkara-smRti-granya kucha ThaMDa par3ane lagI thii| eka dina navAba sAhaba Aye / bahumUlya zAleM mahArAjazrI ke caraNoM meM rakhakara bole "maharabAnI karake merI yaha choTI-sI bheMTa kabUla phrmaayeN|" Apane ve dRzAle asvIkAra karate hue kahA "hama loga jaina sAdhu haiN| bahumUlya vastu nahIM lete / sadA vicaraNa karate rahate haiN| kabhI mahaloM meM to kabhI jhopar3I meM aura kabhI vana meM hI vRkSa ke nIce rAta gujArate haiN| isalie bahumUlya vastue~ kabhI apane pAsa nahIM rakhate / " / navAba sAhaba jaina sAdhuoM kI nirlobhatA se bahata prabhAvita hae / bheTa asvIkAra karane se unakA dila baiThane lgaa| AjijI bhare zabdoM meM bole "maiM bar3A badakismata haiN| kyA Apa merI koI bhI bheMTa svIkAra nahIM kareMge? maiM kyA daM jise Apa svIkAra kara leN|" ApazrI ne kahA "navAba sAhaba | Apa badakismata nahIM haiN| hama ApakI bheMTa avazya svIkAra kareMge lekina vaha bheMTa ahiMsA aura sadAcAra kI honI caahie|" "jo Apa kaheM, vahI karU ?" "to Apa jIvana bhara ke lie zikAra, mAMsa aura madirA ko chor3a deN| ApakI yahI bheTa saccA tohaphA hogii|" 'jo hakuma' kahakara navAba sAhaba ne usI samaya zikAra, mAMsa aura madirA kA jIvana bhara ke lie tyAga kara diyaa| sAtha hI apanI pUrI riyAsata meM munAdI (rAjakIya ghoSaNA) karA dI "jahA~ bhI jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja padhAreM vahA~ kI janatA inakA pUrA-pUrA sammAna kre| Apake pravacanoM ko sunakara jindagI pAka banAe, kyoMki aise sAdhu duniyA meM bAra-bAra nahIM padhArA karate haiN|" aisA hI eka prasaMga AcArya hemacandra ke jIvana meM bhI AyA thaa| unhoMne bhI gurjara samrATa mahArAja kumArapAla kI bahumUlya zAla asvIkAra karake nirdhana vidhavAoM kI sahAyatA kA mArga prazasta kiyA thaa| ghaTanA isa prakAra thI AcAryazrI hemacandra eka bAra pATaNa kI ora vihAra karate hae nikaTa ke eka gA~va meM tthhre| vahA~ eka vidhavA vRddhA AcAryazrI ke prati bahuta zraddhA rakhatI thI / vaha atyanta nirdhana hote hue bhI bahuta saMtoSI thii| usane apane hAtha se sUta kAtakara eka moTI khuradarI cAdara AcAryazrI ko bheMTa dii| vRddhA kI bhakti-bhAva se bhInI bheMTa AcArya ne saharSa svIkAra karake usI ke sAmane apane kandhe para DAla lii| vRddhA dhanya ho gii| usane apanA jIvana saphala maanaa| usI cAdara ko kandhe para DAle AcAryazrI ne pATaNa meM praveza kiyaa| mahArAja kumArapAla unake paramabhakta the| utsAhapUrvaka svAgata hetu aae| AcAryazrI ke kandhe para par3I moTI-khuradarI cAdara ko dekhakara unheM bar3A duHkha huaa| apanI ora se bahumUlya cAdara bheMTa karate hue kahA "gurudeva ! Apake kandhe para yaha moTI cAdara zobhA nahIM detii| isalie ise utAra kara merI isa cAdara ko dhAraNa krie|" AcAryazrI ne cAdara asvIkAra karate hue kahA "rAjana ! zobhA to prajA ke prati tumhArI upekSA nahIM detii| tumane garIba vidhavAoM ke lie kyA kiyA hai ? kyA tumhArA unake prati koI kartavya nahIM hai ?"
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 40 : kumArapAla kI kartavya buddhi jAgRta ho gii| tatkAla unhoMne rAjakoSa se kaI karor3a svarNa mudrAe~ vyaya karake nirdhana vidhavAoM kI sahAyatA kI ghoSaNA kara dii| saMtoM aura satpuruSoM ke jIvana meM aise prasaMga Ate rahate haiM aura unakI preraNA se lokopakAra hotA hai| pAlaNapura cAturmAsa pUrNa karake ApazrI dhAnerA meM pdhaare| vahA~ ke hAkima ne ApakA bahuta svAgata kiyaa| vahA~ pAlanapura ke navAba zamazera khA bahAdura ke dAmAda javardastakhA~ kA nivAsa thaa| ve ApazrI kI sevA meM upasthita hue| pravacana sunakara itane prabhAvita hue ki kaI jAti ke pazuoM kI hiMsA na karane kI pratijJA lii| vahA~ se vicaraNa karake bAlottarA pdhaare| usa samaya taka vahA~ ke nivAsI sabhA kI sthApanA, usake saMcAlana ke niyamoM Adi bAtoM ke jAnakAra nahIM the| dharmakriyAe~ karane, pravacana sunane Adi taka hI unakA dhArmika jIvana sImita thaa| Apane apane pravacana meM saba bAtoM para prakAza DAlA / vahA~ 'jaina maMDala' kI sthApanA huii| ikkIsavA~ cAturmAsa (saM0 1973) : jodhapura bAlotarA se Apa jodhapura pdhaare| vahA~ khUTe kI pola meM Thaharakara zrI zaMbhulAlajI kAyastha ke nohare meM vyAkhyAna diyaa| sthAna kI taMgI se anya sthAna para vyAkhyAna hone lge| vahA~ ke nivAsI pravacanoM se itane prabhAvita hue ki cAturmAsa kI purajora prArthanA karane lage / mahAvIra jayantI kA utsava bar3e utsAhapUrvaka manAyA gyaa| logoM ne jaba cAturmAsa kA adhika Agraha kiyA to Apane pharamAyA-'mere gurudeva pAlI meM virAjamAna haiN| unakI AjJA caahie|' loga pAlI jAkara gurudeva kI AjJA bhI le aae| kucha dina idhara-udhara vihAra karake Apa jodhapura lauTa aae| anya saMta bhI vahA~ A ge| AUvA kI havelI meM sabhI saMta Thahare / usI ke cauka meM pravacana hone lge| zIghra hI zrotAoM kI saMkhyA bar3ha gaI aura vaha sthAna choTA par3ane lgaa| jaina aura jainetara sabhI pravacana meM aate| sarakArI karmacAriyoM ke sarasAmAna khAtA ke darogA zrIyuta nAnurAmajI mAlI ne kucAmana kI havelI meM pravacana kA prabandha kiyaa| mahArAja zrIvijaya siMhajI sAheba; rAyabahAdura paM0 zyAmabihArI mizra, revenyU membara, rIjensI kAunsila; rAyasAheba lakSmaNadAsa jI cIpha jaja Adi upasthita hue| isa paryuSaNa meM bahuta tapasyAeM huiiN| jainoM ke atirikta ajanoM ne bhI bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| lagAtAra ATha-ATha dina kA upavAsa kiyaa| bAIsavA~ cAturmAsa (saM0 1974) : ajamera jodhapura cAturmAsa pUrNa karake Apa pAlI kI ora prasthita hue kyoMki vahA~ Apake gurudeva cAturmAsa kara rahe the| unakA svAsthya bhI ThIka na thaa| kucha dina guru-sevA meM rata rahe / jaba unakA svAsthya ThIka ho gayA to unakI AjJA lekara vihAra kiyA aura aneka sthaloM para vicaraNa karate hue byAvara pdhaare| vahA~ Apake gurudeva Azukavi hIrAlAlajI mahArAja pahale hI pahuMca cuke the| vayovRddha munizrI nandalAlajI mahArAja bhI virAjamAna the| vahA~ kA jaina samAja kaI sampradAyoM meM vibhakta thA / dezabhakta seTha dAmodaradAsajI rAThI ne Apake pravacana sanAtana dharma hAIskUla meM kraae| Apane 'prema aura ekatA' para aisA sAragabhita tathA ojasvI bhASaNa diyA ki ekatA kI pracaNDa lahara phaila gii| haiDamAsTara ne prabhAvita hokara dUsarA vyAkhyAna kraayaa| isI samaya ajamera zrIsaMgha ne Apako AgrahapUrvaka bulAyA / Apa ajamera pdhaare| pravacana sunakara sabhI prabhAvita hue / rAya bahAdura chaganamalajI, dIvAna bahAdura ummedamalajI lor3hA, maganamala
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 41 : udaya : dharma-divAkara kA | zrI jaina divAkara-smRti-grantha | jI, gADhamalajI lor3hA Adi ne samasta zrIsaMgha kI ora se ajamera cAturmAsa kI vinatI kii| unakI prArthanA svIkAra karake Apane kizanagar3ha kI ora vihAra kara diyA / kizanagar3ha meM mahAvIra jayantI kizanagar3ha meM Apake padArpaNa ke sAtha hI harSa chA gyaa| kucha dina bAda hI caitra sudI 13 Ane vAlI thii| bhagavAna mahAvIra ke janmotsava kI dhUmadhAma se taiyArI hone lgii| rAjya kI ora se chAyA Adi kA prabandha huaa| mahAvIra jayantI kA utsava utsAhapUrvaka manAyA gyaa| vyAkhyAna sunane ko hajAroM manuSya upasthita hue| hiMsAdika kRtya banda rahe / garIboM ko vastra Adi kA dAna diyA gayA / jaina logoM ne AyaMbila vrata kiye / kizanagar3ha se vihAra karake ToMka hote hue Apa haramADe pdhaare| vahA~ teliyoM ne amuka dina dhAnI banda rakhane kI aura jaina bhAiyoM ne apanI Aya meM se paccIsa TakA saikar3A dhArmika kAryoM meM vyaya karane kI pratijJA kii| vahA~ se rUpanagar3ha Ae / rUpanagar3ha meM prAcIna zAstroM kA bhaNDAra thA / zrAvakoM ke atyadhika Agraha para Apane kucha zAstra apane sAtha liye aura ajamera kI ora vihAra kara diyaa| ajamera meM Apa lAkhana koTharI meM rAyabahAdura seTha ummedamalajI ke makAna meM cAturmAsa hetu Thahare / isa samaya Apake gurudeva Azukavi hIrAlAlajI mahArAja kA cAturmAsa kizanagar3ha meM thaa| lekina vahAM plega phaila gyaa| isIlie zrAvakoM ke atyadhika Agraha para ve paMDita nandalAlajI mahArAja ke sAtha ajamera pdhaare| isa muni saMgama se ajameravAsiyoM ko bar3A harSa huaa| Apake gurudeva paM0 zrI hIrAlAlajI mahArAja ne bahuta se bhajana banAye aura sAdhu-sAdhviyoM meM vitarita kara diye| eka dina asvastha rahane ke bAda Azvina zuklA 2 ko paM0 munizrI hIrAlAlajI mahArAja devalokavAsI ho ge| plega ajamera meM bhI phaila gayA / ataH muni saMgha ko nagara ke bAhara lor3hAjI kI havelI meM jAnA par3A / zeSa cAturmAsa vahIM pUrA huaa| teIsavA~ cAturmAsa (saM0 1975) : byAvara ajamera se vicaraNa karate hue Apa tAla pdhaare| vahAM ke ThAkura sAhaba ummedasiMhajI ne aSTamI aura caturdazI ko bilakula zikAra na karane kI pratijJA lii| unake bandhuoM aura putroM ne bhI aneka prakAra ke tyAga lie| vahAM se Apa lasANI pahuMce to vahA~ ke ThAkura sahAba zrI khumANasiMhajI pratidina pravacana sunane lage aura unhoMne pakSiyoM kI hiMsA kA tyAga kara diyaa| sAtha hI kitane hI anya mAMsAhArI vyaktiyoM ne mAMsa na khAne kA niyama liyaa| lasANI se vihAra karake Apa devagar3ha padhAre / vahA~ ke rAvatajI, vijayasiMhajI udayapuranareza ke solaha umarAvoM meM se eka the / jaina muniyoM ke prati unake hRdaya meM ghora aruci thii| eka bAra kucha paMDitoM ko eka jaina muni ke sAtha vitaNDAvAda karane ke lie bhI unhoMne bhejA / eka dina jaba una muni kA pravacana ho rahA thA usa samaya ve ghor3e para baiThakara nikle| maNDapa ba~dhA huA dekhakara bole-'ise haTavA do| hama isake nIce se nahIM nikleNge|' zrAvaka kyA kara sakate the? lAcAra hokara pardA khola denA pdd'aa| yaha unakI aruci kI parAkASThA thii| lekina eka dina vaha bhI AyA jaba ve jaina divAkarajI mahArAja kA sArvajanika pravacana
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 42 : bAjAra meM ho rahA thA, vahA~ jana-sAdhAraNa ke bIca mahArAjazrI kA pravacana bar3e prema va bhakti se niyamita sunane lage, apanI zaMkAoM ke samAdhAna ke lie Ane lge| rAniyoM ne bhI vyAkhyAna sunane kI icchA prakaTa kI to AdarapUrvaka Apako mahala meM bulavAyA / usa dina mahala meM sarva sAdhAraNa janatA ko bhI vyAkhyAna sunane kA avasara diyA / Asana ke lie bahumUlya gadde bichavAye / kintu mahArAjazrI to nispRha the| unheM galIcoM se kyA vAstA ? Apane apane sAdhAraNa vastra para hI baiThakara pravacana diyaa| rAvatajI sAhaba ne bhI galIcA uThavA diyA aura sAmAnya Asana grahaNa kiyA / OMkAra zabda kI aisI yuktiyukta tathA vizada vyAkhyA kI ki prabhAvita hokara rAvatajI ne sAla ke adhika mahInoM meM zikAra na karane kA tathA kucha jAnavaroM ko bilkula hI na mArane kA niyama liyaa| kucha dina bAda mahArAjazrI ne vahAM se vihAra kiyA to rAvatajI 50-60 AdamiyoM ke sAtha unheM vApisa lauTAne ke lie cala diye| mahArAjazrI kucha Age nikala gae the| dera na ho jAya isalie akele hI bar3I zIghratA se calakara mahArAjazrI ke pAsa pahuMce aura bar3e Agraha tathA anunayapUrvaka unheM vApisa devagar3ha meM le aae| atyadhika vinaya karake kucha dina rokaa| saM0 1975 meM phira jaina divAkarajI mahArAja ko anunaya-vinaya karake bulavAyA aura bahuta sevA-bhakti kii| yaha thA gurudeva ke pravacana kA prabhAva ki rAvatajI sAhaba kI ghora aruci zraddhA-bhakti meM pariNata ho gii| ___ mahArAjazrI devagar3ha se vihAra karake kozIthala padhAre / vahA~ ke ThAkura sAhaba zrIpadmasiMhajI ke saputra zrI javAnasiMhajI tathA unake choTe bhAI darzanArtha aae| unhoMne ahiMsA kA paTTA likhakara diyaa| unhoMne svayaM bhI aneka prakAra ke tyAga kie| kozIthala se Apa caita sadI 1 ko cittaur3a pdhaare| yahA~ manizrI nandalAlajI mahArAja tathA munizrI caMpAlAlajI mahArAja bhI virAjamAna the| Telara sAhaba bhI pravacanoM meM Ane lge| cittaur3a se vihAra karake hathakhaMde, nimbAheDA, nImaca hote hue mandasaura pdhaare| mandasaura meM mahAvIra jayantI utsava dhUmadhAma se sampanna huaa| isI samaya ratalAma ke zrIsaMgha ne Akara ratalAma padhArane kI Agraha-bharI prArthanA kii| mahArAjazrI ratalAma kI ora prasthita hue| ratalAma zrIsaMgha ne jeTha vadI 11 ke dina bhairavalAlajI suriyA (kozIthala vAle) ko samArohapUrvaka dIkSA dilvaaii| caturdazI ke dina pravacana dene ke bAda jAvarA, mandasaura, nImaca hote hue cittaur3a pdhaare| ve nagara ke bAhara hI Thahara gae / Telara sAhaba sevA meM upasthita hae, rukane kI prArthanA kI lekina samayAbhAva ke kAraNa Apa ruka nahIM sake, vihAra kara diyaa| Telara sAhaba Der3ha mIla taka pahu~cAne ge| cittaur3a se aneka sthaloM para vihAra karate hue Apa byAvara pahuMce aura dIvAna bahAdura seTha ummedamalajI kI havelI meM cAturmAsa hetu Thahara ge| Apake darzanoM ke lie dUra-dUra se loga Ane lge| cunnIlAlajI sonI, jo sajjana evaM dharmaniSTha vyakti the, ne Ane vAle darzanArthiyoM ke svAgata-satkAra kA bhAra apane kandhoM para uThA liyaa| isa cAturmAsa meM DaoN0 milApacandajI ne samyaktva grahaNa kiyA /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ :43 : udaya : dharma-divAkara kA | zrI jaina divAkara-smRti-grantha || - caubIsavA~ cAturmAsa (saM0 1976) : dillI devagar3ha ke rAvatajI ke atyadhika Agraha para Apa byAvara kA cAturmAsa pUrNa karake devagar3ha padhAre / rAvatajI ne bahuta sevAbhakti pradazita kii| vahA~ se nAthadvAre meM lIliyAkuNDa kI per3I para pravacana dekara delavAr3A hote hue udayapura kI ora vihAra kiyaa| jaba ApazrI udayapura ke nikaTa pahu~ce to kucha virodhiyoM ne Akara kahA-mahArAja ! hamane sunA hai Apane udayapura padhArane kI svIkRti de dI hai ? "hA~"-mahArAjazrI ne saMkSipta uttara diyaa| "lekina""ApazrI ko yaha to mAlUma hI hai ki Apake pAsa jo loga prArthanA karane gaye the ve gaira jimmedAra the| zrIsaMgha meM unakA koI sthAna nahIM hai, ataH unakI prArthanA kA koI mahattva nahIM hai|" ..." to isase kyA pharka par3atA hai ? prArthanA kA mUlya vyakti ke pada se nahIM, bhAvanA se hotA hai| phira maiMne jo vacana diyA hai usakA pAlana to mujhe karanA hI hai|" "to hamArA saMgha ApakA virodha kregaa|" virodha kI bAta sunakara gurudevazrI ke mukha para muskAna tara gii| bole-"virodha ko maiM vinoda samajhatA hai| usase kabhI ghabarAyA nahIM, para eka bAta yaha to batAiye ki udayapura meM Apake kitane ghara hai? "lagabhaga pAMca sau to haiM hii...|' 'aura pUre udayapura meM kitane ghara haiM...?" "chattIsa hajAra !" "to pA~ca sau gharoM para Apa apanA adhikAra banAye rkhie| bAkI loga to pravacana suneMge hI...?" __ Apake isa nirbhIkatApUrNa uttara se virodhI jheMpa gae / ve hAtha malate hI raha gaye aura gurudeva ne khUba ullAsapUrNa vAtAvaraNa meM nagara-praveza kiyA / unakA Atma-vizvAsa itanA dRr3ha thA ki ve kamI kisI ke virodha se Dare nahIM, jo ThIka samajhA vaha kiyA aura saphalatA sadA caraNoM kI cerI banatI rhii| nagara meM dillI daravAjA ke nikaTa lAdhuvAsa kI havelI meM ApazrI ko ThaharAyA gyaa| ApazrI ke pravacana sArvajanika sthAnoM para hone lage aura vibhinna jAtiyoM aura vargoM ke hajAroM loga umar3a-umar3akara Ate the| udayapura meM zrAvaka samAja do daloM meM vibhAjita thaa| eka dala ne apanI upekSA hote dekhakara gurudevazrI kA Agamana hI rokane kI vyartha ceSTA kI, kintu jaba pravacana meM apAra bhIr3a dekhI to unake bhI dila bujha gye| udayapura nareza mahArANA phatehasiMha jI ke bar3e bhAI himmatasiMhajI ne gurudevazrI kI khUba sevAbhakti kii| adhikArI mAnasiMha girAhI ne bhI pravacana kA lAbha liyaa| ajamera se dIvAna bahAdura seTha ummedamalajI bhI A ge| kuMvara phatahalAlajI tathA mahanta gaMgAdAsajI bhI pravacanoM se bahuta prabhAvita hue / mahanta gaMgAdAsajI kI bhakti to itanI bar3ha gaI ki kabhI-kabhI Apa gocarI na padhArate to vaha bhI prasAda nahIM pAte / udayapura se nAI padhAre / vahA~ Apake upadeza se kaI logoM ne mAMsa-madirA kA tyAga
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 44 : kiyA / sanavAr3a meM hajAroM zrotAoM ko upadeza dene ke bAda Apa kapAsaNa tathA hamIragar3ha hote hue mAMDalagar3ha padhAre / sabhI sthAnoM para logoM ne tyAga pacakhANa kie| vahA~ se Apane bUMdI kI ora vihAra kiyA / mArga meM eka strI ne kahA-'munivara ! isa bhayaMkara vana meM Apa kyoM jAte ho ? yahA~ to coroM kA bahuta bhaya hai|' Apane haMsakara uttara diyA-'jisake lie bhaya hotA hai, aisI koI vastu hamAre pAsa hai hI nhiiN| cora hamase kyA le jaaygaa|" baMdI meM Apake pravacana sArvajanika sthala para hue / digambara bhAiyoM ne bhI bar3A rasa liyaa| pratyeka pravacana samApta hone para kaMvara gopAlalAla jI keTiyA (suprasiddha seTha kesarIlAla jI keTiyA ke suputra) khar3e hokara ApakI vaMdanA karate aura AbhAra pradarzita karate / baMdI se Apa mAdhopUra pdhaare| mAdhopura meM Apane eka bAI ko dIkSA dekara zrI phUlAMjI AryA jI kI ziSya banA diyaa| vahA~ mahAvIra jayantI utsava dhUmadhAma se sampanna huaa| Apake pravacanoM se prabhAvita hokara eka mUsalamAna bhAI Alima hAphija ne jaina siddhAntoM ko svIkAra kiyaa| muMhapattI bAMdhakara vaha sAmAyika, pauSadha karane lagA, dayA pAlane lgaa| mAdhopura se vicaraNa karake Apa zyAmapura, veteDa, alavara hote hae dillI pdhaare| cAMdanI cauka meM pUjyazrI munnAlAlajI mahArAja ke darzana kiye| vahA~ kI janatA ne cAturmAsa kA atyadhika Agraha kiyaa| varSA Rtu bhI sira para thii| ataH vahIM cAturmAsa kA nirNaya ho gyaa| cAturmAsa zurU hote hI dUra-dUra se darzanArthI Ane lage / jammU nareza ke dIvAna bhI Ae / Apake pravacanoM se prabhAvita hokara yajJopavItadhArI brAhmaNa dvArakA prasAda ne jainadharma svIkAra kara liyaa| paccIsavA~ cAturmAsa (saM0 1977) : jodhapura dillI kA yazasvI cAturmAsa pUrNa karake ApazrI ne AgarA kI ora vihAra kiyA / mArga meM matharA Aye, vahA~ digambara jainoM kA adhika prabhAva thA / digambara jaina bhAiyoM ke Agraha para ApazrI kA eka pravacana digambara jaina mandira meM tathA dUsarA sArvajanika sthAna para huaa| mathurA se gurudeva zrI AgarA pdhaare| lohAmaMDI aura mAnapAr3A meM Apake aneka pravacana haye / yahA~ paM0 rana pUjyazrI mAdhava muni jI mahArAja se ApakA milana huaa| pUjya mAdhava muni jI mahArAja zAstrArtha mahArathI the| sAhitya ke marmajJa aura sukavi the| aneka varSoM se Apa gurudevazrI se milanA cAhate the| AgarA meM yaha suyoga AyA / vyAkhyAna bhI sAtha meM huaa| AgarA se jayapura hote hue caita zuklA 11 ko kisanagar3ha padhAre / kizanagar3ha meM mahAvIra jayantI utsava bar3e dhUmadhAma se huA / vyAkhyAna meM sabhI jAtiyoM ke tIna hajAra se adhika zrotA upasthita hue| bahuta se to bAhara gAMva se Ae the| zAstravizArada pUjya zrI mannAlAlajI mahArAja, paM0 ratna munizrI devIlAlajI mahArAja Adi bhI virAjamAna the| Apane mahAvIra bhagavAna ke jIvana para sUndara vyAkhyAna diyA / kizanagar3ha se Apa ajamera pdhaare| ajamera meM sAmpradAyika tanAva kucha adhika thA / santa to isa tanAva ko mahatva nahIM dete the, lekina anuyAyIjana ina matabhedoM ko adhika tUla dete the| samI munivara mumaiyoM kI havelI meM viraaje| dUsare dina hI pUjya zrIlAlajI mahArAja ke Agamana kA samAcAra milA / sthAnIya jaina saMgha ne vinaya kI-"yadi Apa (munigaNa) unake (pUjya zrIlAla
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 45 : udaya : dharma-divAkara kA zrI jaina divAkara-smRti-nya jI mahArAja ke) svAgatArtha padhAreM to matabheda bhI dUra hoMge aura janatA para bhI acchA prabhAva pdd'egaa|" jaina saMgha kI prArthanA svIkAra hii| pUjya mannAlAlajI mahArAja kI AjJA se Apa pAMca munivaroM ke sAtha nyAvara mArga kI ora padhAre / donoM ora ke santoM kA milana huA / Apane apane sAtha hI virAjane kA Agraha kiyA lekina pUjya zrIlAlajI mahArAja apanI ziSya maMDalI sahita DhaDDA jI havelI meM Thahare / sandhyA samaya pUjya khUbacandajI mahArAja tathA jaina divAkarajI mahArA anya 8 sAdhuoM ke sAtha pUjya zrIlAlajI mahArAja kI sevA meM pdhaare| unase eka hI sthAna para sammilita rUpa se pravacana dene kI prArthanA kii| lekina pUjyazrI ne AnAkAnI kii| vyAkhyAna alaga-alaga hI hue| ajamera se jaina divAkarajI mahArAja tabIjI pdhaare| vahA~ punaH pajya zrIlAlajI mahArAja kA madhura milana huaa| pUjyazrI ne ApakI bahuta prazaMsA kI, khUba sneha pradarzita kiyA / . punaH byAvara meM jaba jaina divAkara jI mahArAja bAjAra meM vyAkhyAna de rahe the taba pUjya zrIlAlajI mahArAja udhara se nikale / jaina divAkara jI mahArAja ne paTTe para se utara kara unakI vinaya kii| sAmpradAyika matabheda hote hue bhI jana divAkarajI mahArAja ke vicAra kitane uttama aura hRdaya kitanA vinaya se bharA thaa| byAvara se bilADe padhAre / vahA~ dAsaphA paraganA jasavantapurA (mAravAr3a) ke kuvara camana siMha jI tathA DAkTara javerImala jI Aye hue the| ve bhI Apake pravacana se bahuta prabhAvita __ AsAr3ha sudI 3 ke dina ApazrI anya santoM tathA pUjya zrI mannAlAla jI mahArAja ke sAtha jodhapura padhAre / yahA~ rAvarAjA rAmasiMha jI kI havelI meM virAje / janatA pravacana sunane ko utsuka thii| usI samaya tAra dvArA samAcAra milA ki pUjya zrIlAla jI mahArAja kA Akasmika svargavAsa ho gayA hai| vyAkhyAna sthagita kara diyA gayA aura hAdika saMvedanA pragaTa kI gii| upAdhyAya zrI pyAracandajI mahArAja ne pUjya zrIlAla jI mahArAja kA zlokabaddha jIvanacaritra likhA; kintu sAmpradAyika kAraNoM se prakAzita na ho skaa| jodhapura cAturmAsa zurU ho gyaa| jaina aura janetara sabhI logoM para pravacanoM kA bahuta prabhAva par3A / ve sAmAyika-pratikramaNa sIkhane lage / soniyoM ne ekatra hokara dayA prabhAvanA kI / unakI striyoM ne ekAntara tathA SaSTha-aSTama brata kiye| pUjyazrI kI sevA meM rahane vAle munizrI phaujamala jI mahArAja ne 67 dina kI dIrgha tapazcaryA kii| unakI tapaHpUrti kA dina ahiMsA divasa ke rUpa meM manAne kA nizcaya huaa| osavAla bhAI rAjasabhA (kAunsila) meM ge| unakI prArthanA para mahArAja pratApasiMha jI ne isa dina hiMsA pUrNarUpa se banda karavA dii| eka-do kasAiyoM ne kahA bhI ki 'hAkimoM aura sarakArI rasoI ko mAMsa kaise milegA?' to mahArAja ne Adeza diyA ki 'koI bhI mAMsa nahIM khaayegaa| yahA~ taka ki zeroM aura bAghoM ko bhI dUdha hI diyA jaavegaa|' isa prakAra isa dina hiMsA pUrNa rUpa se banda rhii| yahA~ taka ki kasAiyoM ke atirikta, halavAI, bhar3abhaje, telI, tamolI, lohAra Adi sabane apanA kArobAra banda rkhaa| kasAiyoM ne do
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha sau bakaroM ko abhayadAna diyA aura rAvarAjA rAmasiMhajI ne apanI ora se tIsa bakaroM ko abhayadAna dilAyA tathA 50 apAhijoM ko bhojana karAyA / tevIsa varSIya sAdar3I (mevAr3a) nivAsI osavAla bhairavalAla jI ne dIkSA grahaNa kii| unakA nAma badala kara vRddhicandajI rakhA gayA / zrI bhairavalAlajI ko vairAgya bhAvanA to 16 varSa ke the tabhI A gayI thI parantu unake kAkA ne AjJA nahIM dI, balki mAra-pITa aura mitroM kI dhunI taka bhI dI ki yaha sAdhu banane kA nAma na le / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 46 : chabbIsavAM cAturmAsa (saM0 1978) ratalAma jodhapura se vihAra karake Apa pAlI pdhaare| vahA~ pahale kisI samaya paM0 ratna pUjya zrI mAdhava munijI mahArAja ne eka pAThazAlA prArambha karane kI yojanA banAI thii| vaha yojanA kArya rUpa meM pariNata ho gaI / pAThazAlA abhI taka cAlU hai / vahA~ se Apa sojata padhAre / Apake prava cana ke prabhAva se kitane hI logoM ne dubyasanoM kA tyAga kara diyaa| vahA~ se Apa vyAvara pdhaare| ajamera se pUjyazrI zobhAcanda jI mahArAja kA sandeza AyA ki "yahA~ do bairAgI tathA do vaMrAginoM kI dIkSA hone vAlI hai usameM Apa pUjya mannAlAlajI mahArAja sahita padhAreM / " ajamera zrIsaMgha ne yaha sandeza diyA evaM Agraha pUrvaka prArthanA kii| Apane svIkRti de dI tathAM pUjyazrI ke sAtha ajamera padhAre / ajamera se bihAra karake Apa nasIrAbAda pdhaare| vahA~ aneka khaTIkoM ne jIvahiMsA kA tyAga kiyaa| vahA~ se bhIlavAr3A padhAre / mArga meM bhI bahuta upakAra huA / zrAvakoM ne 40 bakaroM ko abhaya diyA / phira Apa cittaur3a pdhaare| vahA~ osavAla aura mahezvariyoM ne daheja na lene kA nizcaya kiyA aura kanyA vikraya kA daNDa nirdhArita kara diyaa| sAtha hI asamartha aura nirdhana bhAiyoM ko kanyA ke vivAha ke lie 400 rupaye binA byAja ke dene kA nirNaya kiyaa| soniyoM ne pratyeka ekAdazI aura amAvasyA ke dina agni kA upayoga na karane kI pratijJA kI / mociyoM ne pratyeka pUrNimA aura amAvasyA ke dina mAMsa madirA ke sevana kA tyAga kiyA aura ina do dinoM Izvara-bhajana kA niyama liyaa| gAr3I vAloM ne adhika bhAra na lAdane kI pratijJA kI / isI prakAra ke aneka niyama anya jAti vAloM ne bhI lie / cittaur3a se vihAra karake Apa cittaur3a kile para pdhaare| vahA~ cArabhujAjI ke mandira meM pravacana hue| mahanta lAladAsajI tathA unakA ziSya samudAya pravacana sunate the| citaur3a hokara Telara sAhaba belagAma (dakSiNa) jAte hue nikle| unake hRdaya meM mahArAja sAhaba ke darzana vandana / kI 'bahuta icchA thI, lekina Avazyaka sarakArI kArya hone ke kAraNa ruka na sake / unakA bhAvabharA patra AyA / jaba Apane vahA~ se vihAra kiyA to mahaMtajI ne rukane kA bahuta Agraha kiyA aura unakA ziSya to caraNoM se lipaTa hI gyaa| bar3I kaThinAI se use samajhA-bujhAkara Apane ghaTiyAvalI ke lie prasthAna kiyA / ghaTiyAvalI meM mahAjanoM aura kisAnoM ne ApabhI ke upadeza sunakara vividha prakAra ke svAga lie| vahA~ ke ThAkura sAhaba zrI yazavantasiMhajI aura unake kAkA zrI jAlimasiMhajI nitya pravacana sunate the / ThAkura sAhaba ne pakSiyoM ko na mArane kI tathA jAlimasiMhajI ne zera, sUara tathA pakSiyoM ko na mArane kI evaM kAlusiMhajI ne cAra prakAra ke prANiyoM ke alAvA kisI ko na mArane
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 47 : udaya : dharma-divAkara kA zrI jaina divAkara smRti-grantha kI pratijJA lii| kizana khATakI ne ekama, dvitIyA, paMcamI, ApTamI, navamI, ekAdazI, caturdazI, pUrNimA aura amAvasyA ke dina apane hisApUrNa vyApAra ko banda rakhane kA niyama liyaa| nimbAheDA meM mahAvIra jayantI ghaTiyAvalI se aneka sthaloM para vihAra karate hue Apa nimbAheDA pdhaare| caita sudI 13 Ane vAlI thii| Apane 'ekatA' para saragabhita pravacana diyA / logoM para bahata prabhAva huaa| pariNAmasvarUpa mahAvIra jayantI kA utsava samasta jaina bhAiyoM ne milakara bar3I dhUmadhAma se manAyA / isa utsava ke manAne se pahale logoM ne Apase pUchA thA-'mahAvIra jayantI kaise manAe~ ?' Apane kahA-'mahAvIra bhagavAna to sabhI ke haiN| sabhI jainiyoM ko milakara manAnA caahie|' isa eka zabda ne hI samAja meM ekatA ke prANa phUMka diye / pariNAmasvarUpa jaina samAja meM isa avasara para aikya ho gyaa| mithyA kalaMka nivAraNa vihAra karate hue Apa sAdar3I pdhaare| vahA~ pA~ca-sAta striyoM para mithyA kalaMka lagAyA jA rahA thA / anya striyAM unheM chUtI bhI na thiiN| kaI saMtoM ne isa vivAda ko miTAne kA prayatna kiyA lekina saphala na ho ske| Apake upadeza se yaha vivAda samApta ho gyaa| ina striyoM ko samAja meM ucita sthAna prApta huaa| sAdar3I se vihAra karate hae Apa nAmalI pdhaare| vahA~ ke ThAkUra sAhaba zrI mahIpAlasiMha jI tathA unake bandhu zrI rAjendrasiMhajI Apake pravacanoM se bahuta prabhAvita hue| dhAnAsuta, khAcaroda hote hue ratalAma padhAre aura zrImAn seTha udayacandajI ke bhavana meM virAje / varSAvAsa zurU ho gyaa| dUra-dUra se darzanArthI Ane lge| pravacana-pIyUSa pAna karane ke lie rAha calate rAstAgIra bhI ruka jAte / bar3e-bar3e rAjyAdhikArI tathA ratalAma kAunsila ke sadasya paMDita tribhuvananAtha jI jutsI bhI pravacanoM kA lAbha lene lge| yahA~ cittaur3a kilA ke cArabhujAjI ke mandira ke mahanta zrI lAladAsajI kA bhAva-bhInA patra aayaa| jainetara vaidika vidvAna dvArA likhA hone ke kAraNa yaha patra uddharaNa yogya hai / mahantajI kA patra nimnAnusAra hai svastizrI ratalAma nagara zubhasthAne....."sakala guNa sampanna, gaMgAjalasama nirmala, caritranAyaka zrI cauthamalajI mahArAja joga kilA cittaur3agar3ha se likhI mahanta lAladAsa kA praNAma svIkAra krie|......"svaamii jI! Apake amatamaya vacanoM ko yAda karake merA hRdaya gadgada ho jAtA hai| pA~ca sAdhu ke bIca meM, rAjata mAno canda / amRta sama tuma bolate, miTata sakala bhrama phanda / / dRSTi suhRda muni cautha kI, sabako kare nihAla / gati vidhi ra palaTa tabai, kAgA hota marAla / / sadguru zabda su tIra haiM, tana-mana kInhoM cheda / bedardI samajhe nahIM, virahI pAve bheda / / haribhaktA alagurumukhI, tapa karane kI Asa / satasaMgI sA~cA yatI, vahi dekhU maiM dAsa / /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 48 : Apane pAMca vyAkhyAna dene kA vacana diyA thA, use kaba pUrA kareMge? patra ke uttara kI abhilASA hai| AzA hai patra par3hate hI avilamba apanI kuzalatA kA samAcAra deNge| saMvat 1978, bhAdavA vadI 10 ApakA zubhecchuka tA0 28-8-1621 mahanta lAladAsa caturbhajAjI kA mandira kilA (cittaur3agar3ha) tapasvI muni mayAcandajI mahArAja kI 33 dina kI tapasyA kA pUrNAhuti dina bhAdrapada sudI 5 ko thaa| usa dina apAhijoM ko bhojana-vastra kA dAna diyA gyaa| hiMsA pUrNarUpa se banda rahI / bAgha Adi ko bhI dUdha hI pilAyA gyaa| ratalAma nareza mahArAjA sajjanasiMha jI asvastha the; phira bhI bhAdrapada vadI 12 ko pravacana sunane aaye| logoM ne svAsthya kI ora dhyAna dilAyA phira bhI mahArAja uThe nhiiN| unake sAtha kAunsila ke sadasya, saradAra tathA anya ucca rAjyakarmacArI bhI the| Der3ha ghaMTe taka vyAkhyAna sunate rhe| dUsare dina jodhapura sTeTa ke dIvAna ke suputra zrI kAnhamala jI darzanArtha Aye / maMgalapATha se maMgala ratalAma cAturmAsa kI hI ghaTanA hai| mahArAjazrI zauca ke lie jA rahe the| prabhAta kA samaya thA / nagara ke bAhara eka bailagAr3I ke samIpa koI AdivAsI karuNa svara meM krandana kara rahA thaa| Apane pUchA "kyoM ro rahe ho mAmA ! kyA kucha kho gayA hai ?" __ "saba kucha calA gayA, mahAtmAjI ! merA bIsa varSa kA javAna beTA aba nahIM bcegaa| vaidyoM se nirAza hokara ghara le jA rahA huuN|" AdivAsI ne Artasvara meM btaayaa| mahArAja zrI ke netra sajala ho gye| hRdaya meM karuNA kA srota umar3ane lagA / daryAdra hokara bole 'bhagavAna kA nAma sunAe detA huuN| tumhAre putra kA kalyANa hogaa|" taduparAnta mAMgalika sunAkara kahA"ghara le jAo / isakA aba kalyANa huA hI smjho|" ApakI vANI se usake hRdaya meM AzA kA saMcAra haa| ghara phuNcaa| dasa dina meM usakA beTA pUrNa svastha ho gyaa| AdivAsI dampati ke hRdaya meM gurudeva ke prati asIma zraddhA jAga utthii| sabase yahI kahatA ki 'yaha to mara cukA thA; mahAtmAjI ke mantra se hI ise jIvana milA hai|' AdivAsI dampati zraddhA se vibhora hokara kRtajJatA pragaTa karane ke lie kucha bheMTa lekara aaye| lekina mahAtmAjI kA patA ThikAnA to kucha mAlUma nahIM thA ataH usI sthAna para A baitthe| jahAM pahale gurudeva ne mAMgalika sunAI thii| Atura hRdaya lie pratIkSA karane lge| pratIkSA phalavatI huii| mahArAjazrI Ate hue dikhAI diye| AdivAsI dampati vibhora ho utthe| caraNa pakar3a kara bheTa sAmane rakhate hue bole "bApajI ! Apake lie TimarU-cArolI aura dasa rupaye lekara Ae haiN| khetI pakane para makkA bhI laaeNge| inheM kRpA karake le lo|"
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara- smRti-grantha :46 : udaya : dharma-divAkara kA mahArAjazrI unakI zraddhA se gadgada ho gaye / kintu bheMTa asvIkAra karate hue bole"meMTa to hama lete nhiiN|" / AdivAsI kA dila baiThane lgaa| mahArAjazrI ne kahA "tuma yadi kucha denA hI cAhate ho to Aja se jIvana-bhara ke lie zikAra, pazu-bali, mAMsa aura madirA chor3a do| kyA tuma itanA kara sakoge ?" "kyoM nahIM kara sakeMge, bApajI ! Apane hamAre beTe kI jAna bacAI to hama bhI sabhI prANiyoM kI prANa-rakSA kreNge|" AdivAsI dampati ne niSThApUrvaka pratijJA-pAlana kA vacana diyaa| ___ sattAIsavAM cAturmAsa (saM0 1976) : ujjaina ratalAma se vicaraNa karate hue Apa sAraMgI pdhaare| vahA~ ke ThAkurasAhaba jorAvarasiMhajI ne bahuta bhakti-bhAva pradarzita kiyaa| Apane 'para-strI-gamana niSedha' para eka prabhAvazAlI pravacana diyaa| sunakara logoM ne 'para-strI-tyAga' kA niyama liyaa| isake bAda 'ahiMsA paramo dharma:' para ApakA ojasvI pravacana haA / ahiMsA kI dhArA bahane lgii| ThAkura sAhaba ne apanI riyAsata meM machaliyA~ mArane tathA zikAra karane kI pAbandI (sabhI dhArmika tithiyoM, ekAdazI, pUnama, amAvasyA janmASTamI, rAmanavamI aura pardUSaNa ke dinoM meM) lagA dii| - isake bAda ThAkura jorAvarasiMhajI migasara badI kA likhA eka patra AyA / usameM kSamA prArthanA karate hue likhA thA ki "maiMne parastrIgamana na karane kA niyama nahIM liyA thA usakA kAraNa yaha thA ki kSatriya dharma meM parastrIgamana vaise hI niSedha hai| tathA yaha virada rajapUta prathama, mukha jhUTha na bole / yaha virada rajapUta, kAcha paratriya nahiM khole / yaha virada rajapUta, dAna dekara kara jore| yaha virada rajapUta, mAra ariyA~ dala more / / jamarAja pA~va pAchA dhare, dekhi mato avadhUta ro| karatAra hAtha dIdhI karada, yaha virada rajapUta ro / / maiM isa kavitta (chappaya) ko sadA smaraNa rakhate hue apanA jIvanayApana karatA huuN|" rAjamahala kI striyoM tathA anya mahilAoM ne bhI vividha prakAra ke niyama lie| vihAra karate hue Apa rAjagar3ha pdhaare| Apake pravacanoM ko sunakara musalamAna bhAI bhI kahane lage ki 'aisA mAlUma par3atA hai ki inheM khudA ne hI bhejA hai|' tIsa bunakaroM ne mAMsa-madirA kA tyAga kiyaa| anupama ikarAranAmA dhArAnagarI se Apa kesUragrAma pdhaare| usa samaya sailAnA, mahIdapura, ujjaina, ratalAma Adi 60 kSetroM ke camAra gaMgAjalotsava para kesUragrAma meM ekatra hue the| inameM madirApAna kI kaTeva sadiyoM se jar3a jamAe hue thii| kucha sudhAra premI zrAvakoM ne ApazrI se nivedana kiyA "mahArAja ! hameM to anugraha karake Apa upadeza pharamAte hI haiN| yadi carmakAra bastI meM padhAra kara ina carmakAroM ko bhI sadupadeza deM to inakA bhI uddhAra ho jaayegaa| inheM Apake sadupadeza kI sakhta AvazyakatA hai|"
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha / ___ eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 50 Apane zrAvakoM kA nivedana svIkAra kiyaa| carmakAra bastI meM do pravacana pharamAe / camakArI prabhAva haa| carmakAroM kI eka vizeSa mITiMga (sabhA) hii| dIrghadRSTi se vicAra kiyA gayA aura nimna ikarAranAmA likhA gayA paMca camAra mevADA kesUra yaha ikarAranAmA likhane vAle camAra paMca sunIvAlA durgAjI caudharI, sakala paMca mAlavA tathA khAcarodavAlA ghAsI jI tathA sakala paMca bar3alAvadAvAlA bAlAjI tathA baDanagara ke sarapaMca motIjI yaha cAra gA~va ke paMca kesUra (dhAra jilA) meM ekatra hue| caMpAbAI ke yahA~ gaMgAjala huA thaa| isa samaya pUjyazrI 1008 zrI mannAlAlajI mahArAja kI saMpradAya ke suprasiddha vaktA zrI 1008 zrI cauthamalajI mahArAja ke sadupadeza se yaha prastAva kiyA hai ki jo mAMsa khAyegA yA dAru (zarAba) pIyegA usakA vyavahAra paMca tor3a deNge| jAti se chaha mahIne banda rahegA aura 11) 20 daMDa denA hogaa| isa ikarAranAme ke anusAra mahIdapura, ujjana, khAcaroda, sukher3A, pipaloda, jAvarA, mandasaura, cittaur3a, rAmapurA, kukaDezvara, manAsA Adi 60 gA~voM meM pAlana kiyA jaayegaa| tithi phAlguna vadI 3, saM0 1978, tA0 13-2-22 nizAnI aMgUThA-paMca lUnIvAlA-durgAjI -khAcarodavAlA-ghAsIjI -bar3alAvabAvAlA-bAlAjI paTela -bar3anagara vAlA-motIjI paTela -paTela bherU kesUra-rUpA pannA, kesUra isa prakAra 60 gAMvoM ke camAroM ne mAMsa-madirA kA tyAga kara diyaa| ye loga apanI pratijJA meM dRr3ha rahe / zarAba ke ThekedAra ko hAni huI to usane sarakArI adhikAriyoM se zikAyata kara dii| unake svArtha kI bhI hAni thii| adhikAriyoM ne camAroM ko DarAyA, dhamakAyA yahA~ taka ki eka camAra ke muMha meM zarAba kI botala jabaradastI ur3ela dI, phira bhI usane nahIM pI, ugala dii| eka svara se sabhI camAroM ne virodha kiyA "hama dhamakiyoM se Darane vAle nahIM hai| Apa hamArI garadanoM para talavAra calavA deM, phira bhI hama gurudeva ke sAmane lI huI pratijJA nahIM todd'ege|" / kitanA prabhAva thA gurudeva kI vANI meM ki pratijJA lene vAlA meru ke samAna aTala ho jAtA thaa| kesUra se Apa indaura hote hue devAsa pdhaare| yahA~ ke nareza (jUniyara) sara malhAra rAva bAbA sAhaba ne pravacana lAma liyaa| vahA~ se Apa ujjaina padhAre / ujjaina meM mahAvIra jayantI utsava manAyA gyaa| isa utsava meM digambara, zvetAmbara aura sthAnakavAsI sabhI bhAiyoM ne utsAhapUrvaka bhAga liyaa| jainoM ke atirikta, vaiSNava, musalamAna, vorA Adi bhI cAturmAsa karane kA Agraha karane lge| lekina Apane spaSTa svIkRti nahIM dii| vahA~ se Apa ratalAma pdhaare| ratalAma meM muni sammelana hone vAlA thaa| isalie pUjyazrI munnAlAlajI mahArAja, paM0 ratna zrI nandalAlajI mahArAja Adi 26 saMta virAjamAna the| yahAM ujjaina zrIsaMgha, digambara jaina zrI rAjamalajI, bAbU vaMzIdhara jI bhArgava, Adi aae| cAturmAsa kI prArthanA yahA~ svIkAra ho gii|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ :51: udaya : dharma-divAkara kA | zrI jaina divAkara-smRti-grantha aneka sthAnoM para vihAra karate hue Apa ujjaina padhAre / yahA~ muni mayAcandajI mahArAja ne 33 dina kI tapasyA kii| tapasyA kI pUrNAhuti bhAdrapada zuklA 6, budhavAra saM0 1976 (dinAMka 30-8-1922) ko haI / isa pAvana prasaMga para ujjaina ke kapar3e kA kArakhAnA, presa, jIna tathA kasAIkhAnA banda rakhe gye| usa samaya kI 7000) ru0 dainika kI hAni uThAkara bhI janarala mainejara zrI madanamohanajI ne mIla banda rkhaa| khAnasAhaba seTha najaraalI, allAvarUza milsa ke mAlika seTha lukamAna bhAI ne bhI apanI phaikTrI banda rakhI / muharrama kA tyauhAra hone para bhI unhoMne jAtibhoja meM mIThe cAvala banavAe aura 100 bakaroM ko abhaya diyA / yaha gurudeva ke dayAmUlaka sarvavyApI prabhAva kA udAharaNa hai| mahArAjazrI kA ahiMsA para prabhAvazAlI pravacana huaa| isameM kAjI vajaruddIna, ustAda hasana miyA~, maulAnA phaija muhammada, ibrAhIma kassAva jaja sAhaba, maulavI phAjila sAduddIna haidara sabajaja mI0 cauthe, pulisa suparinTenDenTa Adi pdhaare| jaja sAhaba ne Apake pravacana kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| usakA sArAMza thaa| ___ "maiMne bahuta se bhASaNa, spIca vagairaha sune haiM, lekina muni cauthamalajI mahArAja sAhaba ne jo vyAkhyAna Aja hama logoM ko sunAyA hai, usameM bahuta jyAdA Ananda aayaa| ve ijjata karane lAyaka haiM / inakI bAteM yAda rakhanA aura una para amala karanA Apa sabakA pharja hai|| ___ "hamAre sAmane jo svAmI jI mahArAja (zrI mayArAmajI mahArAja) baiThe haiM, Apane tetIsa upavAsa kiye haiN| khyAla kIjiye ki "33 upavAsa" kahanA AsAna hai, lekina karanA, kitanA muzkila hai| hama logoM meM 30 roje kiye jAte haiM, jisameM rAta ko khAyA jAtA hai usa para bhI roje rakhanA muzkila kA maidAna mAlama hotA hai| svAmIjI ne dina meM sirpha garma pAnI se hI gujArA kiyaa| rAta ko vaha bhI nahIM liyA jAtA / Apake dharma meM isakI mumAniyata hai| maiM svAmIjI kA tahedila se zakriyA adA karatA hai| maiMne yahA~ Akara yaha sunA ki kasAiyoM ne ba-rajAmaMdI khuda bAhamI ittiphAka (pArasparika mela) se Aja ke dina jAnavaroM kA katla karanA va gozta becanA banda kara diyA, jisameM ki sarakAra kI jAniba se kataI dabAba nahIM kiyA gyaa| mujhe isa bAta se bahuta hI khuzI hAsila huii| sarakAra to cora, pApI, anyAyI, durAcArI Adi ko corI, pApa, anyAya aura durAcaraNa karane para pakar3a kara daMDa detI hai, lekina usase utanA sudhAra nahIM hotA jitanA svAmIjI ke vyAkhyAna se|" isake pazcAt maulAnA yAda alI sAhaba ne sabhA meM khar3e hokara jAhira kiyA ki svAmIjI mahArAja ke vyAkhyAna kI tArIpha karane ke lie mere pAsa alphAja nahIM haiN| dUsare dina tIna sau apAhijoM ko bhojana karAyA gyaa| aTThAisavA~ cAturmAsa (saM0 1980) : indaura ujjaina cAturmAsa pUrNa karake ApazrI devAsa padhAre / devAsa ke mahArAja sara malhArarAva paMvAra (choTI pAMtI) ne gurudevazrI kI bahuta sevA-bhakti kii| pravacana Adi sune|| eka dina mahArAjA malhArarAva ke mana meM gurudeva ko AhAra-pAnI dene kA vicAra aayaa| mahArAjA ne apane mana kI bAta gurudevazrI se khii| gurudeva ne kahA-jaina muniyoM kI gocarI ke kucha vizeSa niyama haiM / doSa TAlakara apane niyamoM ke anusAra hI AhAra-pAnI le sakate haiN|' mahArAjA ne kahA- "merA prAiveTa sekreTarI jaina hai / maiMne jaina muniyoM ke niyamoM kI jAna
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 52 : kArI karalI hai / maiM Apake niyamoM ke anusAra hI bhikSA duuNgaa|" dUsare dina gurudeva gocarI hetu padhAre / eka kamare meM bhojana kA thAla sajAkara rakhA thaa| gurudeva ne kahA-jahA~ bhojana rakhA hai, hama vahIM jAkara mikSA leNge| bhojana-gRha meM le jAyA gyaa| mahArAjA svayaM apane hAtha se dAna denA cAhate the| gurudeva ne choTA pAtra sAmane rakhA / mahArAjA ne kahA-"bar3A pAtra rkhiye| yahA~ bhI parivAra bahata hai aura ApakA ziSya samudAya bhI bar3A hai, phira saMkoca kyoM ?" gurudeva-"AvazyakatA se adhika bhojana lekara hama kyA kareMge?" ataH choTA pAtra hI rkhaa| mahArAja ne apane hAtha se kesariyA cAvala dabA-dabAkara pAtra meM bhara diye| gurudeva gocarI lekara nikale to mahala ke dvAra taka mahArAjA pahu~cAne ke lie aaye| mahala ke bAhara pahu~cakara mahArAjA ne caraNoM meM mastaka rakhakara namaskAra kiyA to donoM hAtha dhUla se bhara gye| gurudevazrI ne kahA-"kacce pAnI se hAtha na dhonaa|" mahArAjA ne ha~sakara namratA ke sAtha kahA-maiMne pahale se hI ApakA AcAra-vicAra mAlUma kara liyA hai / garma pAnI bhI taiyAra hai| mahala ke bAhara nikalate hI baiMDa bajane lagA / gurudeva ne kahA-yaha kyA ? mahArAjA-yaha loga ApazrI ko sammAnapUrvaka apane sthAna taka pahu~cAne aayeNge| gurudeva-hama loga bAje ke sAtha nahIM calate haiN| mahArAjA ne apane adhikAriyoM va bAje vAloM se kahA-Apako vaise hI sthAna taka pahu~cA aao| devAsa meM ApazrI kaI dina virAje / mahArAjA sara tukojIrAva bApU sAheba paMvAra (bar3I pAti) dIvAna rAya bahAdura nArAyaNa prasAda jI, zrI DI0 Ara0 laharI ema0 e0, zrI bI0 ena0 mAjekara vakIla, DA. gaNapatarAva sitole Adi aneka suzikSita vyakti gurudevazrI ke saMparka meM Aye, pravacana sunate / pravacana sabhA meM apAra bhIr3a hone lgii| pahale kanyApAThazAlA meM pravacana hote the| zrotAoM kI upasthiti pratidina bar3hatI hI jA rahI thii| phira tukojI gaMja ke maidAna meM pravacana hone lge| devAsa ke ghaMTAghara aura rAjavADe meM bhI kaI vyAkhyAna hue / mahArAjA kI ora se bar3e per3e kI prabhAvanA kI gii| devAsa ke musalamAna bhAiyoM meM bhI ApazrI ke prati atyanta bhakti jgii| unakI prArthanA para IdagAha meM Apane pravacana diyaa| zahara ke kAjI tAjuddIna ne AjIvana mAMsa-madirA-parastrIgamana Adi kA tyAga kiyA / anya logoM ne bhI aneka prakAra ke niyama liye| devAsa se vihAra kara ApazrI indaura padhAre / vahA~ kI rivAja ke anusAra saikar3oM pazuoM kA balidAna hone vAlA thaa| ApazrI ko patA calA to Apane dayA va karuNA para vaha hRdayasparzI pravacana diyA ki balidAnakartAoM kA hRdaya pighala gyaa| lagabhaga 1500 pazuoM ko jIvana dAna milaa| indaura se ratalAma kI ora vihAra kiyaa| mArga meM kisAnoM ke Agraha se 10-12 dina hAtoda gA~va meM rukanA par3A / Der3ha hajAra vyakti pravacana meM upasthita hue| unhoMne nimna niyama lie| ekAdazI aura amAvasyA ke dina (1) bhar3a je bhAr3a aura telI ghAnI banda rkheNge| (2) kumbhakAra (kumhAra) cAka banda rkheNge|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ :53 : udaya : dharma-divAkara kA | zrI jaina divAkara - smRti- ThAntha / (3) kisAna bailoM ko nahIM joteNge| (4) halavAI bhaTTI banda rakheMge / (5) sunAra agni sambandhI kArya nahIM kreNge| hAtoda se aneka sthAnoM para hote hue Apa ratalAma pdhaare| vahA~ pUjyazrI munnAlAlajI mahArAja ke darzana kiye| phira vahA~ se sailAnA padhAre aura sailAnA se piplodaa| pipalodA meM prativarSa mAtA ke mandira meM eka bakare kA balidAna hotA thaa| Apake upadeza se ThAkura sAhaba ne vaha banda karA diyA aura svayaM sUara tathA zera ke alAvA anya pazu-pakSiyoM kA zikAra na karane kA niyama liyaa| pipalodA se aneka sthAnoM para vicarate hae maMdasaura pdhaare| janakapurA aura bajAjakhAnA ke pravacanoM se prabhAvita hokara poravAla bandhuoM ne kanyA vikraya na karane kI pratijJA lii| eka bhAI ne (pitA ne) kanyA vikraya ke lie kucha rupaye le liye the, aura kucha lene bAkI the| ApazrI ke upadeza se usakA hRdaya badala gyaa| usane kahA-"jo rupaye le lie haiM vaha rupaye bhI lauTA dUMgA aura aba bhaviSya meM kanyA vikraya kA pApa sira para nahIM baaNdhNgaa|" sunAroM ne cA~dI meM adhika milAvaTa na karane kA niyama liyaa| mandasaura se Apa pAliyA hote hue nArAyaNagar3ha padhAre / vahAM ke jAgIradAra haphIjullAkhA~ ne Agraha karake pravacana kraayaa| ThAkura raNajItasiMhajI, raghunAthasiMhajI tathA cainasiMhajI ne madirA tathA parastrI kA tyAga kiyaa| vahA~ se Apa mahAgar3ha padhAre / mahAgar3ha meM eka pravacana sunakara amAvasyA ke dina kisAnoM ne hala na jotane tathA vaizyoM ne dukAna na kholane aura kanyA vikraya na karane kI pratijJAe~ grahaNa kii| ThAkura bhavAnIsiMhajI, raNachor3asiMhajI, kAlUsiMhajI Adi ne jIvahiMsA kA tyAga kiyaa| mahAgar3ha se aneka sthAnoM para pravacana pharamAte hae Apa indaura pdhaare| indaura meM sara seTha hakmacandajI kI dharmazAlA meM ApazrI ko ThaharAyA gyaa| vyAkhyAna meM janAba muMzI ajIjurrahamAnakhAM bairisTara, inspekTara janarala pulisa tathA janarala bhavAnIsiMhajI Adi aneka ucca adhikArI barAbara Ate the / yahA~ para tapasvI mayAcanda jI mahArAja ne 35 dina kI tapasyA kii| tapa ke pUra ke dina kasAiyoM ne apanI dukAneM va kasAIkhAne banda rkhe| sTeTa mila ke kanTrakTara seTha nandalAlajI ne bhaNDArI mila banda rakhA / 30 halavAiyoM ne svataH kI preraNA se apanI bhaTTiyA~ baMda rakhIM / lagabhaga do hajAra dInoM aura yAcakoM ko bhojana karAyA gayA / eka dina 'jIvadayA' para ApakA sArvajanika pravacana haa| sUnakara najara mUhammada kasAI ne uThakara bharI sabhA meM pratijJA kI-'maiM kurAna-zarIpha kI kasama khAkara kahatA hai ki Aja se kisI bhI jIva ko nahIM maaruuNgaa|' kasAI ke isa hRdaya-parivartana se sabhI cakita raha ge| anya logoM ne bhI jIva hiMsA na karane kI pratijJA lii| zrI naMdalAlajI bhaTevarA kI dIkSA Apake kara-kamaloM se sampanna huii| pIpalagAMva (mahArASTra) ke zrI sUrajamalajI haMsarAjajI jhAmaDa ne dIkSA meM kAphI dhana kharca kiyaa| iMdaura cAturmAsa pUrNa karake Apa tukogaMja pdhaare| yahA~ zrI nemicaMdajI bhaMvaralAlajI ke Agraha se mANika bhavana meM tthhre| prAtaH rAya bahAdara seTha kalyANamalajI kI koThI para vyAkhyAna
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 54: haa| koThI zahara se do mIla dUra thI, phira bhI janatA bahuta bar3I saMkhyA meM aaii| do vyAkhyAna aura dene kA Agraha karane para ApazrI ne svIkRti dI / lAlA jugamandiralAlajI jainI, dAnavIra sara seTha hukmacaMdajI, rAya bahAdura seTha kastUracandajI, zrI nemicandajI bhaMvaralAlajI Adi sabhI digambara jaina bhAI sampanna the, phira bhI unameM dharma ke prati acchA prema thaa| vyAkhyAna sunakara bahuta prasanna hue| kahane lage "Apa jaise 2-4 upadezaka bhArata meM ho jAyeM to jana jAti kI unnati hone meM koI dera nahIM lge|" sara seTha hukmacanda jI ne apane dazalAkSaNI parva ke vyAkhyAnoM meM eka bAra janatA se kahA thA "mere bolane kA Apa logoM para asara nahIM ho sakatA, kyoMki Apa bhI bhogI maiM bhI bhogii| asara hotA hai tyAgiyoM kaa| maiMne eka vyAkhyAna zrI cauthamalajI mahArAja kA sunA hai, janmabhara nahIM bhuuluuNgaa| skaMdhaka muni kI kathA mere hRdaya meM basa gaI hai / do-cAra vyAkhyAna aura unake suna lUM to mujhe muni hI bananA pdd'e|" mahArAjazrI kA pravacana sunane ke lie kuzalagar3ha ke rAva raNajItasiMhajI indaura aae| kuzalagar3ha meM padhArane aura apane upadezAmRta se janatA kA kalyANa karane kI prArthanA kii| untIsavA~ cAturmAsa (saM0 1981) : ghANerAva sAdar3I indaura se cAturmAsa pUrNa karake Apa hAtoda kI ora prasthita hue kintu mArga meM hI devAsa kA zrI saMgha mila gayA / atyadhika Agraha ke kAraNa Apake caraNa devAsa kI ora mur3a gae / devAsa meM 'gaurakSA' aura 'vidyA' viSaya para vyAkhyAna hue| devAsa se unhela padhAre to vahA~ ke jAgIradAra ne musalamAna hote hue bhI pravacana lAma liyA aura apanI sImA meM kisI ko bhI jIva na mArane dene kI pratijJA kii| aneka logoM kA apane pravacana-pIyUSa se hRdaya parivartana karate hae bhIlavAr3A pdhaare| yahAM aneka saMta ekatra hue| mahAvIra jayaMtI kA utsava utsAhapUrvaka manAyA gayA / yahIM sAdar3I (mAravAr3a) ke zrI saMgha ne cAturmAsa ke lie prArthanA kii| unakI prArthanA svIkAra huI / yahA~ se Apa baner3A padhAre / baner3A-nareza amarasiMhajI ApakA pravacana sunane aaye| prabhAvita hokara najarabAga meM vyAkhyAna dene kA Agraha kiyA jisase rAja-parivAra kI mahilAeM bhI lAbha le skeN| najarabAga meM pravacana hone ke bAda baner3A nareza ne jijJAsA pragaTa kI "mahArAja ! kyA jainadharma, bauddhadharma kI zAkhA hai ?" mahArAjazrI ne samajhAyA "jainadharma bauddhadharma kI zAkhA nahIM hai; apitu eka svatantra dharma hai / bauddhadharma kA prArambha kula DhAI hajAra varSa pahale huA hai / isake Adya pravartaka mahAtmA buddha the, jabaki jainadharma anAdi hai / isa avasarpiNI kAla meM isake Adya pravartaka bhagavAna RSabhadeva the jinake kAla kI gaNanA varSoM meM nahIM ho sktii| asaMkhya varSa ho gae haiM unheM / caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIra aura mahAtmA buddha avazya samakAlIna the, lekina donoM dharmoM kI AcAra-vicAra paddhati meM antara rahA / svayaM buddha bhI teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha kI paramparA meM pahale dIkSita hue the lekina zramaNacaryA ke kaThora niyamoM kA pAlana na kara sakane ke kAraNa alaga ho gae aura apanA madhyama mArga khoja nikaalaa| isa prakAra jainadharma bauddhadharma kI apekSA bahata prAcIna hai|" nareza ne dUsarA prazna kiyA 2 .
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ :55: udaya : dharma-divAkara kA / zrI jaina didAkara smRti-grantha "jaba jIva kisI ke mArane se nahIM maratA to hiMsA kisakI hotI hai aura hiMsA karane vAle ko kyoM rokA jAtA hai ?" mahArAjazrI ne uttara diyA "ApakA socanA kisI sImA taka svAbhAvika hai| lekina saMsArI jIva pAMca indriyoM (sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra) tIna bala (mana, vacana, kAyA), zvAsozvAsa aura Ayu ina daza prANoM ke AdhAra para jIvita rahatA hai| ina sthUla prANoM ke chedana, bhedana, mArana, tAr3ana Adi se jIva ko asahya vedanA hotI hai| isalie kisI bhI prANI ko mAranA yA vedanA pahu~cAnA hiMsA hai| apanI mRtyu se prANI mare yaha bAta alaga hai, use avadhi se pUrva zarIra se pRthak karanA hiMsA hai| jaise koI manuSya apanI icchA se Apake pAsa se uThakara calA jAya to koI bAta nahIM; kintu use dhakkA dekara nikAlA jAya to duHkha hogaa| isalie kisI prANI kI hiMsA nahIM karanA caahie| aura sajjanoM ko hiMsA rukavAnI bhI caahie| prazna-jainadharma pRthvI, jala, vanaspati Adi meM bhI jIva mAnatA hai| inakI rakSA kaise ho sakatI hai ? uttara-jainadharma ke ina pRthvI, jala Adi meM jIva mAnane ke siddhAnta ko to Aja vijJAna ne bhI siddha kara diyA hai| ve bhI isameM jIva mAnate haiN| gRhasthI pUrNarUpa se inakI hiMsA se to nahIM baca sakate lekina apanI zakti ke anusAra vyartha kI hiMsA se to virata ho hI sakate haiN| prazna-to phira pUrNarUpa se ahiMsA-dayAdharma kA pAlana kauna karatA hai ? uttara-jaina zramaNa karate haiN| ve hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha Adi se sarvathA dUra rahate haiN| apane Apa bhojana Adi to banAte hI nahIM; apane nimitta banAyA huA bhojana Adi bhI nahIM lete| zuddha aura prAsuka bhojana-pAnI Adi hI lete haiN| prazna-yadi aisA bhojana-pAnI na mile to? uttara-zramaNa samatAbhAva meM rahate haiN| ve aglAna bhAva se upavAsa kara lete haiN| tiraskArapuraskAra, prApti-aprApti meM bhI unakI samatA bhaMga nahIM hotii| prazna-bar3I kaThina sAdhanA hai jaina sAdhuoM kI ? aba Apa yaha batAveM ki jainadharma kA sabase bar3A aura mahattvapUrNa zAstra kauna-sA hai ? uttara--sabhI zAstra mahattvapUrNa haiM lekina bhagavatI aura prajJApanA adhika vizAla haiN| rAjA amarasiMhajI ne aura bhI kaI prazna kiye aura apane praznoM kA samAdhAna pAkara dhanya ho gye| gurudeva ne candanabAlA aura anAthI mani kI kathA vistata evaM rocaka DhaMga se sanA usakA bhI rAjA sAhaba para bahuta prabhAva pdd'aa| rAjA amarasiMhajI ne bheMTa dene kA prayAsa kiyA to Apane kaha diyA-'hamAre lie sabase acchI meMTa yahI hai ki Apa dayA aura upakAra ke kArya kariye / ' rAjA amarasiMhajI ne dayA viSayaka paTTA likhaa| ApazrI mAMDala padhAre to vahA~ vyAkhyAna se prabhAvita hokara logoM ne mAMsa, madirA, tambAkU tathA jhUThI gavAhI dene kA tyAga kara diyaa| kozIthala padhAre to vahA~ ke ThAkura sAhaba padmasiMhajI ke suputra javAnasiMhajI ne kitane hI tyAga kiye aura eka paTTA diyaa| rAyapura padhArane para ApakI preraNA se eka jaina pAThazAlA kI sthApanA huI / eka dina vyAkhyAna meM eka vidhavA strI dvArA bhairava ke mandira para rakhA huA navajAta zizu lAyA gayA to
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 56 : usa karuNa dRzya se dravita hokara Apane 'vidhavA kA kartavya' viSaya para vizada aura sAragarbhita pravacana diyaa| karer3A ke ThAkura sAhaba ke Agraha para Apane rAjamahala meM vyAkhyAna pharamAyA / rAjamAtA ne rAtribhojana kA tyAga kiyA aura rAnIjI ne samyaktva grahaNa kiyaa| dAsa-dAsiyoM ne bhI mAMsamadirA-tyAga Adi kaI prakAra ke niyama lie / ThAkura sAhaba ummedasiMhajI ne bhI mahIne meM 22 dina zikAra na khelane kA niyama liyA aura tAlAboM se machaliyA~ mArane kA niSedha kara diyaa| unhoMne yaha pratijJA bhI lI ki varSa meM jitane bhI bakare rAjya meM AeMge sabako abhayadAna dNgaa| __ thANA ke ThAkura sAhaba ne pakSiyoM kI zikAra kA tyAga kiyA / godAjI ke gA~va meM rAvata logoM ne madirA-mAMsa kA tyAga kiyaa| lasANI ke ThAkura sAhaba khumANasiMhajI ne caitra zuklA 13 ke dina kisI bhI prANI ko na mArane, mAdA jAnavara ko kabhI bhI na mArane aura bhAdrapada mAsa meM zikAra na karane kI pratijJA lii| sAtha hI niraparAdhI jIva ko kabhI bhI na mArane kA niyama liyaa|| tadanantara Apa devagar3ha kI ora prasthita hue to ThAkura khumANasiMhajI apane yuvarAja kumAra ke sAtha riyAsata kI sImA taka pahuMcAne Aye / isake bAda ApazrI ghANerAva (sAdar3I) padhAre aura cAturmAsa karane lge| eka dina mandiramArgI-sampradAya kI AnandajI kalyANajI kI per3hI ke suyogya munIma zrI bhagavAnalAlajI ApakI sevA meM upasthita hue aura gA~va ke bAhara mAtA ke mandira meM prativarSa hone . vAlI pAr3A (bhaiMsa kA baccA) kI bali banda karavAne kI prArthanA kii| sthAnakavAsI aura mandiramArgI donoM saMgha ke sajjanoM ke prayatna evaM mahArAjazrI ke prabhAva se vaha bali banda ho gii| isa cAturmAsa meM tapasvI muni mayAcandajI mahArAja ne 36 dina kI tapasyA kI / pUrNAhUti ke dina aneka nagaroM ke saikar3oM nara-nAriyoM ne darzana aura pravacana kA lAma liyA evaM garIboM miThAI aura vastra dAna diye gye| paryuSaNa ke pAvana divasa meM phatahapura ke ThAkura sAhaba ne pravacana lAma liyA / kaI arjana bhAiyoM ne upavAsAdi kiye aura mAMsa-madirA tambAkU pIne Adi ke tyAga kiye| eka dina bUsI (mAravAr3a) ke ThAkUra sAhaba vyAkhyAna sUnane Aye / unhoMne hariNa aura pakSiyoM kA zikAra bilkula na karane aura mahIne meM 10 dina zikAra na karane kA niyama liyaa| sAdar3I (mAravAr3a) kA zrI saMgha sampanna aura dharmapremI hai / cAturmAsa meM gurudeva kI sevA kA bahuta lAbha liyA evaM svadharmI bandhuoM kI premapUrvaka sevA kii| tIsavA~ cAturmAsa (saM0 1982) : jyAvara ghANerAva (sAdar3I) kA cAturmAsa pUrNa kara ApazrI vAlI, khImela Adi sthAnoM para vicaraNa karate hue pAlI pdhaare| yahA~ jodhapura se kaipTena kesarIsiMhajI devar3A, jAgIradAra galathanI (mAravAr3a) aura brahmacArI lAla jI, ThAkura lAlasiMhajI, ka~vara kucAmaNa, va jagadIza siMha jI gahalota Adi ne darzana pravacana kA lAbha liyaa| kaipTana sAhaba ne kahA-"saM0 1973 meM jodhapura meM kucAmaNa kI havelI meM Apake upadeza sune the, Apake pravacana rUpa samudra meM se ahiMsA ke motI lekara jAgIrI ThikANoM aura anya logoM meM dArU-mAMsa ke tyAga kA pracAra kara rahA huuN| vaha ahiMsA ke motI luTAne meM mujhe bahuta saphalatA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 : udaya : dharma-divAkara kA // zrI jaina divAkara-smRti-nya | milI hai| aneka sthAnoM para mAMsa-madirA, zikAra kA vyavahAra banda ho cukA hai prayatna cAlU hai, brahmacArI lAlajI mahArAja bhI isI meM lage haiN|" pAlIsaMgha isa samaya do guToM meM vibhAjita thA / Apa pAlI se vihAra kara gAMva ke bAhara rAmasnehI sampradAya ke rAmadvArA meM A virAje / vahA~ bhI ApakA vyAkhyAna sunane ke lie zrotA samUha umar3a pdd'aa| Apane 'ekatA' para aisA ojasvI vyAkhyAna diyA ki pAlIsaMgha meM ekatA sthApita ho gaI, manomAlinya dUra ho gyaa| pAlI zrIsaMgha meM harSa kI lahara daur3a gii| Apako punaH pAlI nagara meM AnA pdd'aa| saMgha ne isa khuzI meM prabhAvanA baaNttii| 350 bakaroM ko abhayadAna diyA gyaa| gauoM ke lie ghAsa kA prabandha kiyA gyaa| isa ekatA ke zubhakArya meM pAlI zrIsaMgha evaM vizeSakara zrI mizrImalajI muNota kA athaka sahayoga rhaa| jaina-ajaina sabhI logoM para Apake upadeza kA acUka prabhAva hotA thaa| banI aura maMganI nAma kI vezyAoM ne AjIvana zIlavata pAlane kA niyama liyA aura siNagArI nAma kI vezyA ne eka pati-vrata pAlana karane kA saMkalpa kiyaa| pAlI se vihAra karake poTile pdhaare| vahA~ se vihAra karate samaya ThAkura abhayasiMhajI bhI pahuMcAne aae| gurudeva jaba pahale padhAre the taba ThAkura sAhaba ne zrAvaNa evaM bhAdrapada mAsa meM mAMsa khAne tathA zikAra khelane kA tyAga kiyA thA aura aba ASAr3ha pUrNimA se kArtika pUrNimA taka zikAra na khelane kA niyama liyA / ThAkura sAhaba ke choTe bhAI masiMha jI ne bhI na svayaM zikAra karane kA aura na kisI dUsare ko zikAra batAne kA niyama liyaa| ApazrI ne vahAM se sailAvAsa kI ora vihAra kiyaa| mArga meM zikArapura (mAravAr3a) ke ThAkura sAhaba zrI nAharasiMhajI kI prArthanA para pravacana diyaa| ApazrI jodhapura padhAre / vahAM kI janatA Apase paricita thii| bar3e-bar3e adhikArI bhI pravacanoM meM Ane lage / ApakA eka pravacana 'manuSya kartavya' para Ahora kI havelI meM huaa| usameM lagabhaga 5 hajAra zrotA sammilita the| zrI ThAkura ugarasiMhajI (suparinTenDenTa korTa Apha vArDasa) zrI kizanasiMhajI (homa membara kaunsila sTeTa), zrI haMsarAja jI (kotavAla), zrI udayarAja jI (nAyaba kotavAla) zrI motIlAlajI (pharsTa klAsa majisTreTa), zrI raNajItamala jI (vakIla), zrI navaratnamalajI (bhUtapUrva majisTreTa) zrI kevalacandajI (bhUtapUrva majisTreTa) DA0 amRtalAlajI, zrI saunI pratApanArAyaNajI bAra eTalA, zrI kAjI saiyada alI, zrI bhabhUtasiMhajI vakIla Adi kaI rAjya karmacAriyoM ne upadeza kA lAbha utthaayaa| ___ di0 18 janavarI 1925 ko 'osavAla yaMgamensa sosAiTI' ke sabhAsadoM ke Agraha para Apane 'ekatA' para preraka upadeza pharamAyA / sabhA ke sekreTarI rAya sAhaba ne kizanalAla jI bAphanA ne nimna niyama lie (1) maiM apane svArtha athavA kisI AkAMkSA se kabhI jhUTha nahIM bolUMgA / (2) sAla bhara meM 24 dinoM ke atirikta zolavata pAlUMgA / (3) apanI rakSA ke alAvA kisI se IrSyA-dveSavaza krodha nahIM karUMgA / unake suputra DA0 zrI amRtalAlajI ne bhI tAsa-caupar3a Adi meM samaya kharAba na karane, vRddha vivAha kI sammati na dene, osavAla bhAiyoM kI cikitsA binA phIsa karane, mahIne meM bIsa dina zIlavata pAlane Adi ke niyama lie|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 58 : brahmacArI lAlajI mahArAja (vaidika) ke prayatna se Apane sArvajanika pravacana jodhapura ke saradAra mArkeTa (ghaMTAghara) meM ahiMsA ke mahatva para pharamAyA jisakA zrotAoM para atyadhika prabhAva pdd'aa| jodhapura se Apa jhAlAmaMDa hote hue kAMkerAva pdhaare| vahA~ brAhmaNoM kI bArAta AI haI thii| unhoMne mahArAjazrI kA nAma sunA to atyAgraha karake vyAkhyAna karavAyA aura bahuta prazaMsA kii| kAMkerAva se vihAra kara vizAlapura bilAr3e hote hue byAvara pdhaare| vahA~ kozIthala nivAsI sva0 seTha zrI javAharalAlajI koThArI ke putra pyAracanda, baktAvaramala aura unakI mAtA kaMkUbAI tInoM dIkSArthI the / byAvara zrIsaMgha ne phAlguna zuklA 3 ke zubhadina bAhara gAMvoM ke zrI saMghoM ko AmaMtrita karake dIkSA utsava kiyaa| donoM bhAI jaina divAkarajI mahArAja ke ziSya bane evaM kaMkUbAI zrI mahAsatI dhApUjI mahArAja kI ziSyA bniiN| usa samaya byAvara meM digambara jaina mahAsabhA evaM khaMDelavAla jaina mahAsabhA ke adhivezana ho rahe the| usameM rAyabahAdura seTha kalyANamala jI indaura, zrI seTha bhaiyA sAhaba mandasaura, zrI seTha rikha bacanda jI ujjaina-ye sabhI digambara bandha Aye the| jaise hI unako jaina divAkarajI ke virAjamAna hone kI sUcanA milI, ve ApazrI ke darzana karane aaye| parantu mahArAjazrI rAyabahAdura zrI seTha kundanamalajI koThArI ke baMgale para Thahare hue the ataH gurudeva ke darzana na ho sake / ____ Apa byAvara se Anandapura (kAlU) puSkara hote hue ajamera pdhaare| vahA~ eka sArvajanika pravacana huaa| usameM sAhabajAdA-abdula vAhida khAM (sezana jaja), munzI haravilAsajI (riTAyarDa jaja, membara lejisleTiva kaunsila), munzI zivacaraNajI (jaja) Adi rAjya karmacArI evaM bahuta bar3I saMkhyA meM janatA ne bhAga liyA / cAturmAsa ke dina nikaTa A rahe the| jodhapura se cAturmAsa ke lie tAra A rahe the| jayapura ke zrAvakagaNa bhI vinatI kara rahe the| parantu vizeSa lAbha kI dRSTi se byAvara zrIsaMgha ko cAturmAsa kI svIkRti milii| ajamera se vihAra karake ApazrI raghunAthaprasAdajI vakIla kI koThI para tthhre| vahIM do vyAkhyAna diye / vahA~ se kizanagar3ha pdhaare| phira nasIrAbAda, masUdA hote hue byAvara pdhaare| rAste ke gAMvoM meM aneka rAjapUtoM ne zikAra, madirA aura mAMsa Adi ke tyAga kie| koTA saMpradAya ke paM0 zrI rAmakumArajI mahArAja apane ziSyoM sahita jaina divAkarajI mahArAja kI sevA meM byAvara cAturmAsa meM rhe| unakI bhAvanA bahuta varSoM se gurudeva kI sevA meM rahakara vizeSa jJAna-dhyAna sIkhane kI thii| unhoMne isa cAturmAsa meM jaina divAkarajI mahArAja se jJAna siikhaa| isa cAturmAsa meM tapasvI muni mayAcandajI mahArAja ne 37 dina kA upavAsa garma pAnI ke AdhAra para kiyaa| bhAdavA sadI 10 pUrNAhuti kA dina thaa| isa dina 'tapasyA kA mahatva' para ApakA prabhAvazAlI vyAkhyAna huaa| aneka logoM ne aneka taraha ke niyama lie| tapasyAe~ bhI khUba huii| aneka bahinoM ne cAra prakAra ke skandha (harI vanaspati, kaMdamUla evaM rAtribhojanatyAga, kacce pAnI kA tyAga aura zIlavata pAlana) kI pratijJAeM liiN| byAvara nivAsI oNnarerI majisTreTa dAnavIra seTha kundanamalajI ne AgarA ke jaina anAthAzrama ko anAtha bAlakoM ke lie cAra mahIne kA pAlana-poSaNa vyaya apanI ora se dene kA vacana diyA / pAraNe ke dina 101 bakaroM ko
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHSHSHSHSHSHSHSHSHSHSHTvTTvTvTvTvT DIVULVIU forvale & Fersonal Use Only hSHHSH HSHh / h h SH H H SH HSH SHhyh www.jainelibraorg jaina divAkara prasiddha vaktA zrI cothamala jI mahArAja hindU kula sUrya mahArANA zrI phatahasiMha jI (udayapura) ko upadeza pradAna karate hue|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha abhayadAna milaa| dIna-dukhI apAhijoM ko bhojana diyA gayA / 1,22,800 rupaye kI rAzi zrI M seTha rAyabahAdura kundanamalajI ne dAna meM nikaalii| isakA byAja bhI zubha kAryoM meM lagAne kA vacana diyaa| : 56 : udaya : dharma - divAkara kA isa prakAra cAturmAsa meM kAphI dharma prabhAvanA huI / ikatIsavA~ cAturmAsa (saM0 1983 ) : udayapura byAvara cAturmAsa pUrNa karake ApazrI badanaura pdhaare| vahA~ jodhA khaTIka aura jIvana khA~ musalamAna ne jIvana paryanta mA~sa na khAne kA aura jIva-hiMsA kA tyAga kiyA / ApazrI delavAr3A meM the tabhI udayapura ke zrAvaka loga vahA~ A pahu~ce aura udayapura kSetra meM padhArane kA Agraha karane lge| inakI prArthanA svIkAra huI / zrAvakagaNa prasanna ho ge| Apake Agamana kA samAcAra udayapura meM bijalI kI bhAMti phaila gayA / ApakI kIrti udayapuranareza hindUkulasUrya mahArANA phatehasiMhajI ke kAnoM taka jA pahu~cI / unake suputra zrI yuvarAjakumAra sara bhUpAlasiMhajI ne sunI to kumAra sAhaba ne DoDI vAle mehatAjI, zrI madanasiMhajI koThArI, zrI raMgalAlajI, zrI kArUlAlajI Adi padAdhikAriyoM ko mahArAjazrI ke pAsa bhejaa| pravacana sunAne ke lie mahaloM meM padhArane kI vinatI kI gii| pravacana 'sajjana nivAsa' udyAna ke samoda nAmaka mahala meM huA / isa pravacana meM kaI mukhya adhikAriyoM ne lAbha liyA / sadupadeza se yuvarAjakumAra bhUpAlasiMhajI tathA anya sabhI bahuta prabhAvita hue / gurudeva zrI ke udayapura padhArane aura vihAra karane ke dina jIva dayA kA paTTA (sanada) likha kara diyA / usa dina kA upadeza alaga pustakAkAra bhI prakAzita huA / usake bAda hidUkulasUrya zrI mahArANA phatehasiMhajI kI ora se sandeza lekara zrI phatehalAlajI Aye ki 'mahArANA sAhaba ApakA upadeza sunanA cAhate haiM / ' ne apane caudaha ziSyoM sahita gurudeva 'zivanivAsa' nAmaka mahala meM pdhaare| mahArANA bhaktipUrvaka mahArAjazrI kA svAgata kiyA / mahArANA sAhaba bole "Apane yahA~ padhArane kI bahuta kRpA kI / " mahArAjazrI ne uttara diyA "yaha to hamArA kAma hai / " isake bAda Apane pravacana pharamAyA / pravacana samApta hone para mahArANAjI ne pUchA" mahArAja sAhaba ! Apa kitane dina yahA~ aura rukeMge ?" "cAra-pAMca dina aura ruka sakate athavA kala bhI vihAra kara sakate haiM / kintu jisa dina jAyeMge usa dina kA agatA palavAne kI sanada yuvarAjakumAra ne likha dI hai / " mahArAjazrI ne batAyA / mahArANAjI bahuta prasanna hue / unhoMne apane udgAra vyakta kie " Apake darzana karake mujhe bar3I khuzI huii| mujhe pahale se Apake Agamana kI bAta mAlUma na thii|" isake bAda udayapura nivAsiyoM ne cAturmAsa kI prArthanA kii| bihAra se eka dina pahale sAyaMkAla ke samaya salumbara ke rAvatajI onAr3asiMhajI darzanArtha Ae / 'AyA hU~ to kucha bheMTa denA hI cAhie' kahakara unhoMne bhiNDara nAma ke pazu kA zikAra na karane kI pratijJA kI /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 60 : pArasolI ke rAvata lAlasiMhajI ne bhI vyAkhyAna sunA / vihAra ke eka dina pahale udayapura meM rAjya kI ora se isa prakAra kI ghoSaNA karAI gaI "kAle cauthamalajI mahArAja vihAra karegA so agato raakhjo| nahIM rAkhegA to sarakAra ko kasUravAra hovegaa|" udayapura se vihAra kara ApazrI Daboka padhAre to vahA~ karajAlI ke mahArAja sAhaba lakSmaNasiMhajI Apake darzana karake dhanya hue| phira aneka gA~voM meM hote hue Apa ratalAma padhAre / udayapura zrIsaMgha kI cAturmAsa kI vinatI svIkAra kii| . vahA~ se sailAnA sTeTa padhAre to vahAM ke sarakAra dilIpasiMhanI ne tIna vyAkhyAna sune aura vahIM cAturmAsa karane kI prArthanA kii| lekina cAturmAsa udayapura meM nizcita ho cukA thA isalie unakI prArthanA svIkAra nahIM huii| pipalodA meM Apake padhArane para 'zrI jaina mahAvIra maMDala' aura eka 'jaina pAThazAlA' kI sthApanA hii| pipalodA darabAra ne bhI vyAkhyAna zravaNa kiyaa| jAvarA, mandasaura Adi gAMvoM meM hote hue Apa bar3I sAdar3I (mevAr3a) padhAre / mahArAja sAhaba ke sArvajanika pravacana ho rahe the| bhArI saMkhyA meM hindU-muslima-borA Adi baiThe the| usI samaya rAjarANA dulahasiMhajI kAra meM baiThakara kahIM jA rahe the| unhoMne bahata bar3I saMkhyA meM logoM ko eka sthAna para zAMtabhAva se baiThe dekhA to DrAivara se pUchA "yaha loga yahAM kyoM baiThe haiM ? yaha AvAja kisakI A rahI hai ?" "yaha jaina divAkarajI zrI cauthamalajI mahArAja kI AvAja hai| unakA pravacana janatA suna rahI hai|"-ddraaivr ne batAyA / rAjarANA sAhaba ne turanta kAra pIche mur3avAI aura sabhA sthAna para logoM ke samUha ke bIca pravacana sunane baiTha ge| acAnaka apane bIca meM rAjarANA ko dekhakara loga vismita raha ge| rAjarANA ne mahaloM meM bhI ApakA vyAkhyAna karavAyA aura abhayadAna kA paTTA diyaa| unake parivArIjanoM, sage-sambandhiyoM evaM karmacArI, char3IdAra, hajarie Adi ne bhI bahuta se tyAga kiye| rAjarANA dulahasiMhajI Apake pravacanoM se itane prabhAvita hue ki unhoMne Taiksa dekara mAMsa becane vAle kasAI ko bhI dukAna kholane kI bhI AjJA na dii| lUNade ke rAvatajI javAnasiMhajI aura unake suputra ne Apake pravacana se prabhAvita hokara abhayadAna kA paTTA diyaa| kAnor3a meM vahA~ ke rAvatajI kezarIsiMhajI ne ApakA upadeza sunakara abhayadAna kA paTTA diyaa| bhiNDara ke mahArAja sAhaba bhUpAlasiMhajI ne tIna pravacana sune aura abhayadAna kA paTTA diyaa| anya saradAroM evaM prajAjanoM ne bhI bahuta se tyAga kie| bambore ke rAvata mor3asiMhajI ne ApakI sevA meM abhayadAna kA paTTA diyA / inake saradAroM evaM prajAjanoM (lagabhaga 17 logoM) ne aneka niyama lie| kurAvar3a ke rAvata balavantasiMhajI aura bATharar3e ke rAvata dilIpasiMhajI ne pravacanoM se
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 61 : udaya : dharma-divAkara kA zrI jaina divAkara-smRti-grantha - - prabhAvita hokara abhayadAna ke paTTe die / 26 saradAroM aura prajAjanoM ne madya, mAMsa, parastrI, zikAra Adi ke tyAga kie| phira Apa aneka grAmoM ko pAvana karate hae Ahir3a padhAre / udayapura nareza ne ghoSaNA karA dI ki 'kala munizrI cauthamalajI mahArAja padhAreMge / isalie sabhI loga agatA rkheN|' isa ghoSaNA ko sunate hI udayapura meM nava jAgRti kA saMcAra ho gayA / ASAr3ha sudI 6 ke dina Apake svAgatArtha hajAroM nara-nArI ekatra hokara mahArAjazrI ko utsAha aura harSa prakaTa karate hue samArohapUrvaka nagara meM laae| ASAr3ha sudI 7 ke prAtaHkAla hI Apake sArvajanika pravacanoM kA prArambha ho gyaa| baner3A rAjA sAhaba kI havelI meM sabhI jAti aura dharma ke loga pravacana sunate the| . aMgreja adhikArI ke naukara kA sudhAra eka dina eka aMgreja aphasara kA naukara zAka-mAjI lene bAjAra jA rahA thaa| havelI meM bhIr3a ko jAte dekhA to ruka gyaa| vaha bhI bhIr3a ke sAtha havelI meM pahuMcA aura ApakA pravacana sunane meM tallIna ho gyaa| use pravacana meM bar3A Ananda aayaa| aba vaha pratidina vyAkhyAna sunane lgaa| pravacanoM kA usa para prabhAva bhI huaa| usakI sabhI burI AdateM chUTa gii| apane naukara ke isa parivartana se vaha a~greja aphasara cakita raha gyaa| usane isa parivartana kA kAraNa naukara se pUchA to naukara ne batAyA "yaha saba jaina muni zrI cauthamalajI mahArAja kI vANI kA pratApa hai| Ajakala maiM unakA (lekcara) pravacana roja sunatA huuN|" aMgreja aphasara kA hRdaya ApazrI ke prati kRtajJatA se bhara gyaa| zrAvaNa vadI 3 kA dina thaa| gurudeva dazahare maidAna kI tarapha padhAra rahe the| vaha aMgreja aphasara bhI ghUmane AyA thaa| kRtajJatA pragaTa karate hue bolA "merA naukara pahale bahuta badamAza thaa| ApakI prIcigsa (sadupadeza) ko sunakara bilkula neka bana gayA hai / maiM ApakA bahuta ehasAnamanda hU~ / theMka yU sara !" / usa aMgreja aphasara kA nAma thA-sI0 jI0 caineviksa TreMca, AI0 sI0 esa0, seTilameNTa AphIsara tathA revenyU kamiznara / gurudeva ke vacanoM ke adbhuta hitakArI prabhAva ko dekhakara sabhI jana daMga raha gye| kucha dina bAda mi0 caineviksa deMca kA eka patra gurudevazrI kI sevA meM AyA, jisameM unhoMne gurudeva kI pravacana zailI kI prazaMsA karate hue dIrghAyuSya kI kAmanA kI thii| patra isa prakAra thA ___ Udaipur, 12-10-1926 I have heard much good of Chothmalji Maharaj and believe him to be an influence for good lectures wherever he goes. His preachings seem to exercise much impression on young and old. I trust he will long be spared to carry on his beneficient work. (Sd.) C. G. Chenwiks Trench, I.C.S. 1. Settlement Officer and Revenue Commissioner, Mewar.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 62: zrAvaNa sudI 2 ko tapasvI zrI motIlAlajI mahArAja kI 33 dina kI tapasyA kA pUrNAhati kA dina thaa| usa dina dayA, pauSadha Adi dhArmika kArya khUba hue, agatA palavAyA gyaa| pAraNe ke dina 450 bakaroM ko abhayadAna milA / 350 garIboM ko miSThAna khilAyA gyaa| eka dina bhagavAnapurA ke rAvata sujAnasiMhajI Apake darzanArtha Aye / bhAdrapada zuklA 6 ko tapasvI zrI choTelAlajI mahArAja ke 54 upavAsa ke pAraNe kA dina thaa| jaina divAkarajI mahArAja, tapasvIjI mahArAja evaM anya munigaNa pAraNA lene ko sthAna se bAhara padhAra rahe the ki mahArANA sAhaba kI ora se zAha ratnasiMhajI aura yazavantasiMhajI munizrI ko bole ki 'Apa rAjamahaloM meM gocarI hetu pdhaareN| mahArANA sAhaba ApakI pratIkSA kara rahe haiN|' Apa, tapasvIjI evaM cAra sau manuSyoM ke sAtha zivanivAsa mahala meM padhAre / svayaM mahArANA sAhaba ne svAgata karate hue kastUra-garma dUdha evaM zrI ekaliMgajI kA mahAprasAda bhraayaa| Agraha-bhakti pUrvaka baharAne ke bAda mahArANA sAhaba ne bar3I prasannatA pragaTa kii| usa dina gurudeva 4 baje svasthAna para padhAre / aneka jAgIradAra, ThAkura evaM anya-anya gharoM meM jAne se samaya laga gyaa| bahuta taraha ke tyAga-pratyAkhyAna hue / 700 bakaroM ko abhayadAna milaa| garIboM ko miSThAna khilAyA gayA / AgarA anAthAlaya ke anAtha baccoM ke lie saikar3oM rupayoM kI sahAyatA dI gii| gurudeva ke pAsa isa cAturmAsa meM aneka jAgIradAra, rAjakumAra barAbara pravacana sunane aura zaMkA samAdhAna karane AyA hI karate the| mahArANA sAhaba ke bhatIje, karajAlI mahArAja zrI catarasiMhajI, jagatasiMhajI, abhayasiMha jI Adi, evaM baner3A rAjakumAra zrI pratApasiMhajI, karajAlI rAjakumAra jagatasiMhajI dhArmika vArtAlApa karane aaye| baner3A, badanora, maigA, bhadesara, delavAr3A Adi mahArANA sAhaba ke solaha aura battIsa umarAvo aura anya saradAroM ne eka hI samaya nahIM, aneka bAra vyAkhyAna zravaNa kA lAbha liyA aura apane-apane gAMvoM meM padhArane kI prArthanA kii| byAvara se seTha kundanamalajI lAlacandajI koThArI saparivAra aura zrI jaina vIra maNDala ke sadasyagaNa munizrI ke darzanArtha aae| seTha kundanamalajI ne 'zrI jaina mahAvIra maNDala udayapura' ko pharnIcara ke lie 350 rupaye diye, 'zrI jainodaya pustaka prakAzaka samiti, ratalAma' ko 5200 rupaye kA makAna kharIda kara diyA aura 'AgarA anAthAlaya' ke bAlakoM ke bhojana ke lie 3000 rupaye kA dAna diyaa| seThajI udAra the, unhoMne paropakAra ke bahuta se kAma kiye| Azvina zuklA ke dina ApazrI gocarI hetu gaNezaghATI gaye / harisiMha jI ne apanA ghara pavitra karane kI prArthanA kI thii| vahAM kisI taraha ApazrI ko jJAta ho gayA ki isa havelI meM prati varSa dazahare ke dina bakare kI bali dI jAtI hai| ApakA hRdaya dayArdra ho utthaa| Apane harisiMhajI se kahA "maiM yahA~ AyA hai to Apa mujhe kucha bheMTa dIjie aura merI bheMTa yahI hai ki prativarSa dazahare ke dina hone vAlI bakare kI bali banda kara dI jaae|" harisiMhajI ne bakare ko abhayadAna dene kI pratijJA kii| udayapura kI dhAnamaNDI meM bhI Apa padhAre / lAdhavAsa kI havelI ke sAmane vizAla cauka meM vyAkhyAna hone lge|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 63 : udaya : dharma-divAkara kA zrI jaina divAkara-smRti-grantha mahArANA phatehasiMhajI, yuvarAja bhopAlasiMhajI ne cAturmAsa meM kaI vyAkhyAna zravaNa kiye| mahAvIra jayantI evaM pArzvanAtha jayantI ke dina agate palavAne aura abhayadAna ke paTTe likhakara diye| puNya-pApa kA varNana sunakara mahArANA sAhaba ne 6 puNyoM aura 18 pApoM ke nAma likhavAkara maMgavAye evaM unako pAsa meM rakhA tathA apanA jIvana badala liyA / mahArANA sAhaba aura yuvarAjakumAra ne Apase udayapUra phira padhArane kI kRpA karane kI bhAvabharI vinatI kii| / eka dina sUryagavAkSa mahala meM munizrI ko Amantrita kiyaa| bhaktipUrvaka vastra baharAne kI icchA pragaTa kii| mahArANA sAhaba ke pAsa rahane vAloM ne kahA-'Apake lie nahIM ma~gAyA hai| vastra bhaNDAra meM to eka lAkha rupaye se adhika ke vastra rahate hI haiN|' yaha sunane ke bAda ApazrI ne alpa vastra liyaa| udayapura ke upanagaroM meM bhI vihAra huaa| vahA~ bhI aneka rAvajI tathA jAgIradAroM ne pravacana lAbha liyaa| zrI jIvanasiMhajI mehatA ke suputra zrI tejasiMhajI ne jIvadayA Adi ke kAryoM meM bahata sahayoga diyaa| battIsavAM cAturmAsa (vi0 saM0 1984) : jodhapura udayapura cAturmAsa pUrNa karake Apa bodalA hote hue bhANapura (mAravAr3a) padhAre / vahA~ ke ThAkura sAhaba zrI pRthvIsiMhajI ne Ajanma pratyeka ekAdazI, amAvasyA aura pUrNimA ke dina zikAra na karane kA niyama liyaa| varakANA padhAre to vahA~ ke ThAkura sAhaba ne ekAdazI, pUrNimA, amAvasyA aura somavAra ke dina zikAra na khelane kI, pArzvanAtha jayantI ke avasara para hone vAle mele meM jIvahiMsA na svayaM karane aura na hone dene kI aura prativarSa 5 bakaroM ko abhaya dene kI pratijJA kI / isI prakAra kI pratijJAe~ mokhamapura ke ThAkura sAhaba zrI hamIrasiMha jI, bhIkhAr3e ke kumAra sAhaba zrI saradArasiMhajI, phatehapura ke ThAkUra sAhaba kalyANasiMhajI Adi zAsakoM ne liiN| ___ koTa ke ThAkura sAhaba dhoMkalasiMhajI aura korar3I ke ThAkura sAhaba phattesiMhajI ne parastrItyAga, pauSa vadi 10 tathA caita sudi 13 ko zikAra-mAMsabhakSaNa Adi kA tyAga, bhAdavA mAsa meM zikAra tyAga, prativarSa do bakaroM ko abhayadAna denA Adi pratijJAeM liiN| bhAror3I ke ThAkura sAhaba zrI amarasiMhajI aura yazavantasiMhajI ne jIvanaparyanta jIvahiMsA na karane aura mAMsa-madirA kA sevana na karane kA niyama liyaa| palANA meM mAhezvarI bandhuoM ne bahuta lAbha liyA / abdula alI boharA ne Ida ke sivAya jIvahiMsA na karane kA niyama liyA aura rahamAnabakhza musalamAna ne jIvana bhara jIvahiMsA karane kA tyAga kiyaa| koThAriyA ke rAvata sAhaba zrI mAnasiMhajI sandhyA samaya Apake darzanArtha aaye| agale dina pravacana sunA / pravacana samApta huaa| jisa caukI para ApazrI baiThe hue the, use uThAyA gayA to nIce rupaye par3e mile / eka sAdhu ne kahA-'rAvatajI ne rakhe hoNge|' rAvatajI gurudeva ke sAmane Ae taba Apane gambhIra svara meM kahA"rAvatajI! jaina sAdhu ko rupayoM kI bheMTa nahIM dI jaatii| yadi kucha denA hI cAhate ho
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 64: to zarAba chor3a do| zarAba ke kAraNa hI ApakI tIna pIr3hiyAM javAna Ayu meM hI kAla kA grAsa bana gaI haiN|" rAvatajI ne pakkA mana karake AjIvana parastrIgamana evaM zarAba kA tyAga kara diyaa| ve dIrghAyu taka sukhI aura svastha jIvana bitAte rhe| koThAriyA ke bAda aneka gA~voM jaise AmeTa, saradAragar3ha, lasANI, tAla Adi ke rAvata jI evaM ThAkura sAhaba ne kAphI lAbha liyaa| grantha ke vistAra bhaya se yahAM saMkSipta varNana kiyA hai, adhika 'Adarza muni' ke gujarAtI saMskaraNa meM hai| sAraNa, siriyArI hote hue sojata pdhaare| vahA~ se pAlI pdhaare| pAlI meM 5 khaTIkoM ne jIvahiMsA kA tyAga kiyaa| mahArAjazrI jodhapura padhArane vAle the parantu mahAmandira se mahArAja gumAnanAthajI ne mahAmandira padhArane kI prArthanA kI / vahA~ vyAkhyAna sunakara unhoMne do pratijJAeM kI (1) jIvanaparyanta zikAra nahIM kareMge aura isa pApa-kArya ke lie kisI ko izArA bhI nahIM kreNge| (2) mahAmandira kI sImA meM kaisA bhI padAdhikArI ho, usako zikAra nahIM karane diyA jaayegaa| jodhapura meM cAturmAsa prArambha ho gyaa| pravacanoM kI sarvatra prazaMsA hone lgii| eka paMDitajI the / ve vidvAn to the para svaroM para bahuta vizvAsa karate the| ghara se cale to sUrya-svara cala rahA thaa| socA-'Aja munijI se aisA prazna pUchgA ki unheM niruttara kara duuNgaa|' lekina jaba taka mahArAjazrI ke samakSa pahu~ce candra svara calane lgaa| bar3e asamaMjasa meM pdd'e| bArabAra svara dekhane lge| prazna na pUcha sake / mahArAjazrI ne haMsakara kahA "paMDitajI ! jo pUchanA hai, niHsaMkoca pUchie / svara badalane se jJAna lupta nahIM ho jAtA hai / ApakA candrasvara cala rahA hai aura merA sUryasvara hai to isase na prazna meM antara par3egA, na uttara meN|" paMDitajI para ghar3oM pAnI par3a gayA / zraddhApUrvaka gurudeva ke caraNoM meM sira jhukAkara cale ge| ahiMsA kA prabhAva : jalavRSTi jodhapura cAturmAsa kI hI eka ghaTanA hai / zrAvaNa kA mahInA thA / AkAza meM eka bhI bAdala nahIM, sAvana sUkhA jA rahA thaa| loga cintita ho ge| pAnI nahIM barasA to akAla pdd'egaa| jodhapura sTeTa ke prAima minisTara ne ghoSaNA karAI-"kala sabhI nara-nArI apane-apane iSTadevoM kA smaraNa karate hue caubIsa ghaMTe bitaaeN|" prabuddha zrAvaka zrI vilamacandajI bhaMDArI ne yaha ghoSaNA sunI to Akara jaina divAkara jI mahArAja ko bhI sunAI aura kahA "Apa bhI logoM ko 24 ghaMTe zAMti-jApa kI preraNA deN|" mahArAjazrI ne pharamAyA "jaba taka kasAIkhAnoM meM hiMsA hotI rahegI, iSTadevoM ke smaraNa mAtra se kucha nahIM hogaa| kala kasAIkhAne bhI banda rahane caahie| khUna bhare hAthoM kI prArthanA kaise sunI jAyegI ?"
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 65 : udaya : dharma-divAkara kA || zrI jaina divAkara-smRti-grantha "yaha kaise ho sakegA ? rAta ke nau baje haiN| aba maiM kyA kara sakU~gA ?"-bhaMDArI jI ne nirAza svara meM kahA "nirAza na bano / acche kAma meM laga jaao| saphalatA milegii|" Apane maMDArI jI ko sAhasa bNdhaayaa| "gurudeva ! Apake mAMgalika para mujhe pUrNa vizvAsa hai / mAMgalika sunAiye avazya saphalatA milegii|" bhaMDArIjI ne AzA bhare zabdoM meM apane udgAra vyakta kiye| gurudeva ne mAMgalika sunAkara bhaMDArIjI se kahA "jAkara hamArI tarapha se usa ghoSaNA karane vAle adhikArI se sApha-sApha kaha do ki hiMsA se malina hRdayoM kI pukAra iSTadevoM taka kabhI nahIM pahuMca sktii| mUka pazuoM kI garadanoM para churI calAne vAloM kI prArthanA kabhI svIkAra nahIM hotii|" zrI vilamacandajI bhaMDArI ne sAhasa karake sTeTa ke prAima minisTara se mahArAjazrI kA saMdeza kaha diyaa| pahale to prAima minisTara kahane lagA ki aba kucha nahIM ho sktaa| lekina jaise hI usakI leDI (dharmapatnI) ne sunA to usakA hRdaya pasIja gayA, sAhaba se bolI "eka sAdhujI mahArAja ne kahA hai to unakI bAta mAnanI hI caahie| Apake hAtha meM kalama hai / rAta ho gaI to kyA huA, hukma to ApakA hI clegaa|" sAhaba ko bhI sadbuddhi jAgI / usane dUsarI ghoSaNA usI samaya karAI "jaina muni zrI cauthamalajI ke sujhAva para kala sabhI katlakhAne banda rheNge| isa AjJA kA dRr3hatApUrvaka pAlana hogaa|" hajAroM pazuoM ke prANa baca ge| [kucha varSoM bAda zrI vilamacanda jI bhaMDArI ne yaha bAta svayaM sunAI thI jaba hama loga unake baMgale para Thahare hue the| saMyoga athavA ahiMsA kA prabhAva ! dUsare dina hI jamakara jalavRSTi huii| meghoM ne zAMti kI dhArA hI bahA dI / janatA aura dharatI donoM hI tRpta hue| logoM ne ahiMsA bhagavatI ke jayakAroM se dharA-gagana guMjA diye| gurudeva ne zrAvaNa sudi 14 ke vyAkhyAna meM kahA ki tuma loga paryuSaNa parva meM jIvadayA kA pAlana sarakAra dvArA yA anya logoM se karavAte ho, kintu tuma svayaM to apanA dhandhA banda karate nhiiN| taba jainetara loga jIvadayA pAlane meM kyoM nahIM AnAkAnI kareM ? isalie sabase pahale jaba tuma dhandhA banda rakhoge aura phira anya logoM ko banda rakhane ko kahoge taba tumako isameM saphalatA milegii| jaina divAkarajI kI isa bAta kA samarthana jodhapura meM virAjamAna anya munivaroM ne bhI apane-apane vyAkhyAnoM meM kiyaa| ina vyAkhyAnoM aura gurudeva kI vANI se prerita hokara osavAla bhAiyoM ne milakara likhita niyama banA diyA ki 'paryuSaNa ke dinoM meM 8 dina yA saMvatsarI alaga-alaga ho to 6 dina kisI bhI prakAra kA vyApAra nahIM karanA / koI kadAcit isa niyama kA bhaMga karegA to usako 21 rupayA daNDa diyA jAyagA jo jIvadayA khAte meM bharanA pdd'egaa|' yaha chapI haI sUcanA sojata pahu~cane para vahA~ ke sajjanoM ne bhI isakA anukaraNa kiyA / apane gAMva meM paryuSaNa parva ke dinoM ke lie aisA hI niyama banA diyaa|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana ! 66 : jodhapura kI jaina janatA jaba isa kArya meM saphala haI taba usake patra-vyavahAra se darabAra ne pUre rAjya ke kone-kone meM bhAdavA sudi cautha aura paMcamI ko jIvadayA pAlane kA hakma jArI kara diyaa| jainiyoM ko paryuSaNa meM daphtaroM se savetana avakAza bhI diyaa| isake lie jaina kAnphrensa kI tarapha se dhanyavAda kA tAra bhI diyA gyaa| jodhapura meM osavAloM ke hajAroM ghara haiN| bhArata meM do-tIna nagara hI aise haiM jahA~ hajAroM kI saMkhyA meM osavAla rahate haiN| usameM bhI osavAloM meM sthAnakavAsI, mandiramArgI, terApaMthI aura vaiSNava Adi aneka sampradAya haiM / phira bhI yaha nirNaya liyA gayA, yaha spaSTa hI thI jaina divAkarajI mahArAja ke tyAgapUrNa jIvana kA prabhAva hai| uma samaya jodhapura meM aneka saMta aura sati pAM virAjamAna the| jodhapura meM usa samaya / jagaha vyAkhyAna hote the| jaina divAkara jI mahArAja kA vyAkhyAna sabhI loga sunanA cAhate the| parantu apane sampradAya ke guru mahArAja kA vyAkhyAna sunakara phira ve loga jaina divAkara jI mahArAja kA vyAkhyAna sunane Ate the| isase gurudeva kA vyAkhyAna bahuta dera taka calatA thA / gyAraha-sAr3he gyAraha baja jAte the / upasthiti bhI bahata hotI thii| 'kanyA vikraya niSedha' viSaya para vyAkhyAna sunakara kanyA vikraya nahIM karanA aura karane vAle ke yahA~ bhojana bhI nahIM karanA-aisA niyama bahuta se logoM ne liyaa| ___'vidyArthI kartavya' para jo vyAkhyAna huA usakA aura mahilAzrama meM vyAkhyAna huA usakA bahuta prabhAva par3A / mahilAzrama ke lie 5000 rupaye ke dAna-vacana vahIM mila ge| bhAdavA badI 6 ko jodhapura ke tatkAlIna nareza ummedasiMha jI ke dAdA phatehasiMhajI svayaM mahArAjazrI ke darzanArtha Aye aura zraddhApUrvaka caraNoM meM sira jhukaayaa| isa cAturmAsa meM 52 mocI parivAroM ne AjIvana mAMsa-madirA kA tyAga kara diyaa| jainadharma svIkAra kiyA, navakAra maMtra, sAmAyika sIkhane lge| tetIsavA~ cAturmAsa (saM0 1985) : ratalAma ___ jodhapura se vihAra kara ApazrI sojatiyA geTa ke bAhara tthhre| ThIka sojatiyA geTa ke sAmane munizrI ke vyAkhyAna hote the| yahAM mAlI logoM ne kAphI bhakti kii| ___ vahA~ se kaI gA~voM meM vihAra karate hue baDalU (bhopAlagar3ha) pdhaare| vahA~ 'jaina ratna pAThazAlA' mahArAja sAhaba ke upadeza se cAla huii| jo Aja 'jaina ratna vidyAlaya' ke rUpa meM hai evaM vahA~ eka boDiMga hAusa bhI cala rahA hai| nAgaura meM sArvajanika vyAkhyAna hae; phira bIkAnera pdhaare| bIkAnera meM karIba eka mahIne rhe| rAMgaDI cauka meM bhI vyAkhyAna huaa| sthAnakavAsI muniyoM kA sArvajanika pravacana yaha pahalA hI thaa| bIkAnera nareza ke bhAI karnala zrI bherUsiMha jI (bIkAnera) ke sAlA zrI rAmasiMhajI, bIkAnera ke rAjakumAra zArdUlasiMhajI Adi ne bhI lAbha liyA / bIkAnera se vihAra kara kucerA hote hae mer3atA pdhaare| __ mer3atA meM Apane 'pApoM se mukta kaise hoM ?' viSaya para sArvajanika pravacana diyA / zrotA samUha meM muslima bhAI bhI the / paigambara sAhaba kI bAta kahane para musalamAnoM kI A~khoM se A~sU bahane lge| eka musalamAna bhAI to bahuta jora se rone lgaa| musalamAnoM para jinakA aisA prabhAva thA to anya janoM kA kyA kahanA | una para kitanA prabhAva thA isakI to kalpanA hI kI jA sakatI hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ :67: udaya : dharma-divAkara kA zrI jaina divAkara-smRti-grantha aneka gA~voM meM vicaraNa karate hae ApazrI badanaura pdhaare| vahAM ke ThAkUra sAhaba bhUpAlasiMhajI ne Apake pravacana sune aura jIvadayA kA paTTA diyaa| isI prakAra ke paTTa keriyA ke mahArAja zrI gulAbasiMhajI, nimbAher3A ke ThAkura sAhaba, bhagavAnapurA ke kumArasAhaba Adi aneka zAsakoM ne diye| ina sabhI ne jIvadayA ke bahuta kAma kiye / 'Adarza upakAra' nAmaka pustaka meM saba bAteM vistAra pUrvaka likhI haiN| magavAnapurA se mAMDala padhAre / vahA~ osavAloM ke sirpha 5 ghara the, phira bhI vyAkhyAna meM karIba 1500 kI janasaMkhyA upasthita hotI thii| mahezvariyoM ke 125 gharoM ne kanyA vikraya banda kiyA aura kanyA vikraya karane vAloM ke sAtha bhI koI vyavahAra nahIM rakhA jAyagA-aisA prastAva bhI jAti se pAsa kiyaa| rAnIvAsa ke saradAroM ne pakSiyoM aura hariNoM kA zikAra na karane kI pratijJA kii| mejA rAvatajI zrI jayasiMhajI, hamIragar3ha rAvatajI madanasiMhajI Adi ne bhI vyAkhyAna sune aura jIvadayA ke paTTe die / mejA se vihAra karate hue gurudevazrI hamIragar3ha hokara cittor3a pdhaare| vahA~ ke majisTreTa yazavantasiMha jI ApakI vANI ke prabhAva se paricita the| unhoMne socA-'yadi mahArAjazrI kI vANI ina bandiyoM ko sunavA dI jAye to inakA hRdaya-parivartana ho jaaygaa| ye sumArga para laga jaayeNge|' unane apanI yaha icchA ApazrI ke samakSa rakhI / majisTreTa kI icchA svIkAra karake Apane bandiyoM ko upadeza diyA / bandiyoM para icchita prabhAva haa| apane duSkRtyoM para unako bahata pazcAttApa haa| unhoMne bhaviSya meM sadA sanmArga para calane kA saMkalpa liyaa| devAsa meM bhI ApazrI ne isI prakAra kaidiyoM ko upadeza dekara tyAga karavAe the| yaha thA jaina divAkarajI kA patitoddhAraka rUpa ! cittor3a pravAsa ke bAda ApazrI ochar3I pdhaare| ochar3I meM ghaTiyAvalI ke ThAkura sAhaba zrI zambhusiMhajI, rolAher3A ke ThAkura sAhaba zrI sajjanasiMhajI, puDholI ke ThAkura sAhaba zrI pratApasiMha jI aura ochar3I ke ThAkura sAhaba zrI bhUpAlasiMhajI cAroM ekatra hue| puDholI ke ThAkura sAhaba ne pArzvanAtha jayantI aura mahAvIra jayantI ke dina apane saMpUrNa rAjya meM jIvahiMsA kA niSedha karA diyaa| nadI meM se koI machaliyAM na pakar3a sake isalie zilAlekha lagavA diyaa| ghaTiyAvalI ke ThAkura sAhaba ne bhI aisA hI zilAlekha tAlAba ke kinAre lgvaayaa| rolAher3A ke ThAkura sAhaba ne baisAkha, zrAvaNa, bhAdavA aura kArtika cAra mahIne zikAra na khelane kI pratijJA lii| mahAvIra jayantI, pArzvanAtha jayantI tathA jaina divAkara jI mahArAja ke Ane-jAne ke dina jIvadayA pAlane kA niyama liyaa| zarAba pInA to unhoMne cAra varSa pahale hI tyAga diyA thaa| ochar3I ke ThAkara sAhaba ne pratyeka amAvasyA tathA mahAvIra jayantI evaM pArzvanAtha jayantI ke dina zikAra na khelane kI pratijJA lii| isa prakAra cAroM ThAkaroM ne apanI-apanI sAmarthya ke anusAra dRDha saMkalpa pUrvaka pratijJAeM liiN| ___ ochar3I se nimbAr3A, mandasaura, jAvarA, nAmalI Adi sthAnoM para hote hue ratalAma pdhaare| ratalAma cAturmAsa meM tapasvI zrI mayAcanda jI mahArAja ne 38 dina kI tapasyA kii| 'tapasyA kI pUrNAhuti (zrAvaNa zuklA 10) ke dina mahArAja zrI ne 'manuSya jIvana' para sAragarbhita pravacana phrmaayaa| isa dina halavAI, telI, kumhAra, kasAI Adi ne apanA kArobAra banda rkhaa|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 68 : kArtika sudI 7 ke dina rAya bahAdura dAnavIra seTha kundanamalajI aura unake suputra lAlacandajI parivAra sahita darzanArtha aae| seThajI ne saM0 1982 meM ratalAma zrI saMgha ko 5200 rupaye kA bhavana kharIda kara jainodaya pustaka prakAzaka samiti ke lie diyA thaa| usakA nirIkSaNa karake 1100 rupaye vyavasthA hetu aura diye| AgarA anAthAlaya ko bhI 1100 rupaye diye tathA ratalAma kI pAThazAlA ko 3200 rupaye diye| cautIsavA~ cAturmAsa (saM0 1986) : jalagA~va ratalAma cAturmAsa pUrNa karake ApazrI pIpalakhUTA pdhaare| vahAM ke ThAkura sAhaba ne jIvadayA saMbaMdhI paTTA likhakara diyaa| umaraNA kI rAnI sAhibA ne ApakA pravacana sunane kI icchA prakaTa kI / pravacana sunakara rAnI sAhibA tathA anya striyoM ne rAtri-mojana kA tyAga kiyaa| usa samaya ThAkura sAhaba sailAnA gae hae the| rAnI sAhibA ne vacana diyA ki ThAkara sAhaba ke Ate hI caita sudI 13 (mahAvIra jayantI) tathA pauSa badI 10 (pArzvanAtha jayantI) ke dinoM meM jIvadayA palavAne kA pharamAna jArI kara diyA jaayegaa| umaraNA se ApazrI chatrIbaramAvara pdhaare| vahA~ ke osavAla samAja meM purAnA vaimanasya thA, vaha Apake pravacanoM se pUrNarUpa se dhula gyaa| aneka gAMvoM meM vicaraNa karate hue Apa damAsI kI ora jA rahe the| mArga meM eka bhIla 5 bakaroM ko kasAI ko becane ke lie le jAtA huA milA / zrAvakoM ne una bakaroM ko chur3AyA aura sarakArI mavezIkhAne (piMjarApola) meM bheja diyaa| pUjya zrI amolaka RSijI mahArAja kA saMdeza zrIsaMgha dhUliyA dvArA prApta huA ki 'munizrI se milane kI icchA hai|' gurudeva kI bhI bahuta dinoM se milane kI icchA thii| munizrI dhuliyA padhAre / donoM munivaroM kA milana hArdika sneha bharA rhaa| pUjya zrI amolaka RSi jI mahArAja jaina zramaNoM meM pahale zramaNa the jinhoMne saMpUrNa 32 AgamoM kA hindI bhASA meM anuvAda bahata hI alpa samaya meM pUrNa kiyaa| vahA~ se ApazrI amalanera pdhaare| vahA~ ApakI preraNA se mahAvIra jayantI kA utsava digambara, zvetAmbara aura sthAnakavAsI-tInoM sampradAyoM ne milakara mnaayaa| dharaNa gA~va meM jaina divAkara jI mahArAja kA vyAkhyAna mAlIvAr3A nAmaka sthAna para sArvajanika rUpa se haa| pravacana se prabhAvita hokara aneka logoM ne mAMsa-madirA Adi durvyasana tyAga kI pratijJAeM liiN| bhusAvala meM ApakA pravacana sunane ke lie zrotAoM kI bhIr3a to hotI hI thI, islAma dharma ke pakke anuyAyI maulavI tathA oNnarerI majisTreTa zrI khAna bahAdura bhI Ate the| pravacana se prabhAvita hokara unheM kahanA par3A ki 'hama sacamuca bhAgyazAlI haiM ki Apa hamAre nagara meM padhAre haiN| yadi kucha dina Apa jaise santoM kA samparka lAbha mila jAya to hama logoM kA vaimanasya miTa jAya aura ekatA sthApita ho jAya / ' muslima bhAiyoM kA jaina divAkara jI mahArAja ke prati itanA prema thA ki unhoMne apanI zavayAtrA kA mArga badala diyA jisase ki Apake pravacana meM bAdhA na pdd'e| bhusAvala se Apa jalagA~va pdhaare| isa cAturmAsa meM tapasvI zrI mayAcandajI mahArAja ne 40 dina kI aura tapasvI zrI vijayarAja jI mahArAja ne 44 dina kI tapasyAeM garma jala ke AdhAra para kii| bhAdavA sadI ko pAraNA thA / isa dina nagara ke sabhI kasAIkhAne banda rhe|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66: udaya : dharma-divAkara kA zrI jaina divAkara -smRti-grantha isa cAturmAsa meM AsapAsa ke darzanArthiyoM ne darzana evaM pravacana kA bahuta lAma liyA / dharmadhyAna bhI bahuta huaa| paitIsavA~ cAturmAsa (saM0 1987) : ahamadanagara jalagAMva cAturmAsa ke bAda ApazrI bhusAvala pdhaare| vahA~ seTha pannAlAlajI kI suputrI kA vivAha thaa| vivAhamaMDapa meM vyAkhyAna hote the| vara aura vadha ke pitAoM kI ora se hajAroM rupayoM kA dAna kiyA gyaa| pAThazAlA sthApita kI gii| vahA~ se vihAra karake Apane kher3agrAma, pAcorA, bhar3agAMva, cAlIsagA~va, manamADa Adi sthAnoM ko pavitra kiyA / sabhI sthAnoM para logoM ne mAMsAhAra tyAga kI pratijJAeM liiN| musalamAnoM ne jume (zukravAra) ke dina hala nahIM calAne kI aneka gAMvoM meM pratijJA liiN| bAghalI meM camar3e kA prayoga na karane, bUr3he pazuoM ko na becane aura tambAkU Adi nazIlI vastuoM kA sevana na karane kI pratijJAe~ aneka vyaktiyoM dvArA lI giiN| logoM ne apanI cilameM tor3a diiN| isI prakAra bahuta se gA~voM meM kanyA vikraya, corI, vyabhicAra, madirA-pAna, mAMsa bhakSaNa, bhAMga-gAMjA Adi kA tyAga kiyA gyaa| ahamadanagara ke cAturmAsa meM tapasvI zrI vijayarAjajI mahArAja ne 41 dina kI tapasyA kii| pUrNAhuti ke dina hindU-muslima, mAhezvarI, pArasI, Adi sabhI bhAiyoM ne sahayoga diyA / ApazrI ne 'jIva dayA' para pravacana phrmaayaa| zrotAoM meM vahA~ ke kasAiyoM kA mukhiyA bhI upasthita thA / sthAnIya saMgha ne jIvadayA kA candA likhanA zurU kiyaa| loga apane-apane nAma ke Age dhanarAzi likhavA rahe the| Apake pravacana kA usa kasAI mukhiyA ke hRdaya para itanA prabhAva par3A ki vaha bhI uTha khar3A huA aura bolA "merI ora se bhI 21 rupaye likha liijie|" loga usakI tarapha dekhane lage taba usane bhare gale se kahA "maiM yahAM ke kasAiyoM kA mukhiyA haiN| merI Apa saba logoM se eka prArthanA hai ki Apa loga loma chodd'eN| apane bekAra aura bUr3he pazuoM ko kasAiyoM ke hAtha na beceM / jaba taka Apa logoM kA lobha nahIM chUTegA taba taka jIva-hiMsA bhI banda nahIM ho sktii| Apa loga merI bAta para Azcarya na kreN| mujhameM yaha parivartana mahArAja sAhaba ke upadeza se AyA hai|" kasAI kI bAta sunakara sabhI daMga raha ge| jaina divAkarajI kA pravacana itanA prabhAvazAlI hotA thA ki pASANa-hRdayoM se bhI karuNA ke srota phUTa par3ate the| pAMca mocI parivAroM ne bhI Ajanma mAMsa-madirA kA tyAga kiyaa| "osavAla nirAzrita sahAyatA phaMDa meM 15000 rupaye kI rAzi ekatra haI aura ApazrI ke pravacanoM se mRtyu-bhoja kI prathA banda ho gii| ahamadanagara meM 'jaina zikSA' saMsthA kI sthApanA huI, 40 vidyArthI bhI par3hane lge| satArA zrIsaMgha satArA ke lie vinatI karane aayaa| sAdhubhASA meM zeSa kAla ke lie svIkRti dii| chattIsavA cAturmAsa (saM0 1988) : bambaI ahamadanagara cAturmAsa pUrNa karake bhiMgAra keMpa padhAre / vahA~ ke musalamAnoM ne apane mauhalle
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 70: meM vyAkhyAna karavAyA, jisase unakI mahilAeM bhI lAma le skeN| bahuta bar3I saMkhyA meM musalamAna bhAI vyAkhyAna meM sammilita hue / kaiyoM ne tyAga lie / kAjI ne ApakI bahuta prazaMsA kii| vahA~ se kaI sthAnoM para vicarate hae ApazrI pipala gAMva pdhaare| vahA~ eka bhAI ke pAsa saikar3oM hI bakare the| usane kasAI ko bakare na becane kI pratijJA lii| satArA meM Apake pravacanoM se prabhAvita hokara aneka logoM ne durvyasanoM kA tyAga kiyA / vakIla evaM agragaNya logoM ne sArvajanika pravacana karavAe / kaI zikSita logoM ne mAMsa-madirA kA tyAga kiyaa| InAmadAra sAhaba ne AjIvana mAMsAhAra chor3A aura bhAUrAva pATila ne AjIvana kaTubhASaNa na karane kI pratijJA lii| ApakA pravacana eka dina ho rahA thaa| usI samaya eka vyakti eka piMjar3e meM 50-60 cUhe lekara jA rahA thaa| pUchane para mAlUma huA ki vaha ina cUhoM ko mArane le jA rahA hai / samajhAbujhAkara logoM ne una cUhoM ko abhayadAna dilvaayaa| bhAUrAva pATila ne ApakA pravacana sarvajAtIya boDiMga meM kraayaa| sadupadeza sunakara vidyArthiyoM ne mAMsa-madirA kA jIvana-bhara ke lie tyAga kiyaa| pUnA meM Apane phargyusana kAleja meM prAkRta vidyArthiyoM ke lie rAyapaseNIya sUtra ke rahasya para pravacana diyaa| prAdhyApakoM ko kahanA par3A ki 'Apane eka ghaMTe meM jitanA vizada vivecana kiyA hai, utanA hama bhI nahIM kara skte|' ciMcavar3a meM Apake prabhAvazAlI pravacana se prabhAvita hokara eka musalamAna bhAI ne apanA prema pradarzita kiyA--'yadi ye puNyazAlI mahAtmA yahA~ cAturmAsa kareM to maiM sArA kharca sahana karane ko taiyAra huuN|' ___ciMcavar3a se Apa kAMdAvAr3I padhAre / vahA~ tapasvI zrI mayAcanda jI mahArAja 21 dina kI tathA tapasvI zrI vijayarAjajI mahArAja ne 13 dina kI tapasyAe~ kI / pUrNAhuti ke dina 16 gAyoM ko abhayadAna diyA gyaa| satArA, jAlanA, bambaI saMgha ne cAturmAsa kI vinatI kI / kAMdAvADI meM mahAvIra jayantI bahuta dhUmadhAma se manAI gii| aneka jIvoM ko abhayadAna milaa| bAlikAoM ke saMvAda hue| bambaI-kAMdAvAr3I se koTa, ciMcapokalI, dAdara, zAntAku ja, vilepArle Adi upanagaroM meM Apa pdhaare| ina sabhI upanagaroM meM Apake kaI vyAkhyAna hae / vilepArle saMgha ne gAMdhI cauka meM ApakA sArvajanika pravacana rakhA. jisameM jaina-ajaina bhAiyoM ne bahuta bar3I saMkhyA meM upasthita hokara vANI kA lAbha liyaa| Apake pravacanoM kI bambaI nagara meM dhUma maca gii| ghATakopara meM Apane 'Atmonnati' para sArvajanika pravacana diyaa| jaina-jainetara sabhI bhAiyoM ne bar3I saMkhyA meM upasthita hokara ApakI amRtavANI kA lAbha liyaa| jaina prakAza meM daridratA kA nagna nRtya' nAmaka apIla chapI thii| jisameM garIboM kI sahAyatA ke lie AhvAna thaa| usa sandarbha meM garIba bhAiyoM ke lie isa vyAkhyAna meM acchI rAzi meM candA ekatra huaa| ciMcapokalI ke sthAnaka meM kacchI bIsA osavAla sthAnakavAsI jaina pAThazAlA ke vidyAthiyoM ko ApazrI ne 'satya kI mahimA' para upadeza phrmaayaa| Apa panavela padhAre / vahA~ 22 dina dharmodyota karake punaH ASAr3ha sudI 1 ko cAturmAsa hetu Apa bambaI (kAMdAvAr3I) meM padhAre / janatA ne bar3e utsAhapUrvaka svAgata kiyaa| bambaI zrIsaMgha ne sthAnaka ke pAsa hI khule maidAna meM sabhAmaMDapa
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha kI vyavasthA kI / vahA~ sabhI jAtiyoM ke bhAI Ate aura pravacana lAbha lete| loga dUra-dUra upanagaroM se bhI aate| paryuSaNa ke dinoM meM to tyAga tapasyAeM khUba huii| 7 varSa ke bAda bambaI saMgha kI gurudeva ke cAturmAsa karAne kI icchA pUrNa huI thI / bambaI ke logoM meM bhArI utsAha thaa| tapasvI zrI mayAcandajI mahArAja ne abhigraha sahita 34 dina kI tapasyA kI / usa avasara para bhI bahuta dharmadhyAna huA / bahuta se jIvoM ko abhayadAna aura hajAroM kekar3oM ko jIvanadAna milaa| jaina saMgha ne eka nivedana kiyA thA - 'bambaI meM rahane vAle pratyeka bahana-bhAI vidvAn munizrI kI amRtavANI kA lAbha lekara AtmakalyANa kre|' : 71 udaya dharma- divAkara kA bambaI ke suprasiddha jauharI sUrajamala lallubhAI Apake darzanArthaM pratidina Ate the| eka dina unake sAtha bauddha dharma ke agragaNya vidvAn nAiDakara bhI Ae / Apase dharmacarcA karake bahuta prabhAdita hue| isI prakAra gujarAta meM bhikSurAja ke nAma se prasiddha prakhara dezabhakta mANikalAla koThArI ne bhI ApakA pravacana sunA aura mUri-bhUri prazaMsA kii| dezabhakta vIra narImAna ne bhI Apake darzana kA lAbha liyA / 15 navambara, 1931 ko ApakA pravacana lemiMgTana sinemAgRha meM huA - viSaya thA 'mAnava kartavya' / pravacana- samApti para prasiddha vidvAn paM0 lAlana ne apane udgAra vyakta kiye - 'mahArAjazrI kA pravacana sunakara meM harSa se bhara gayA hU~ ApabhI apane Apako bhagavAna mahavIra kA caukIdAra mAnate haiM lekina vAstava meM ye bhagavAna ke vAyasarAya haiN|' yuvA jijJAsA praur3ha samAdhAna eka dina kucha yuvaka kAMdAvAr3I sthAnaka meM aaye| unakA Agamana hI unakI AdhyAtmika viSayoM kI ora ruci kA paricAyaka thaa| namana-vandana karake baiTha ge| ve kaI bAra ApakA pravacana suna cuke the aura prabhAvita ho cuke the / una yuvakoM ne jijJAsA prakaTa karate hue kahA "mahArAja sAhaba ! ApakI vaktRtva zailI bar3I prabhAvazAlinI hai| sunane vAloM meM Atma sphuraNA jAgRta hotI hai / lekina Apa logoM kA adhikAMza samaya to padayAtrA meM hI calA jAtA hai / yadi jaina santa vAhanoM kA upayoga kareM to bahuta logoM kA kalyANa ho sakatA hai, phira Apa loga vAhanoM kA prayoga kyoM nahIM karate ?" mahArAjazrI yuvakoM kI bAta sunakara prasanna mudrA meM unheM maryAdA kA mahatva samajhAte hue bole -------------- "yaha jaina zramaNoM kI maryAdA hai / maryAdA kA pAlana karanA Avazyaka hai / jisa prakAra maryAdA meM taTa-sImA meM bahatI huI nadI jana-jana kA kalyANa karatI hai aura maryAdAhIna hokara bhayaMkara vinAza kara detI hai, usI prakAra sAdhu-jIvana bhI hai / maryAdA-sUtra meM ba~dhI pataMga AkAza meM ur3atI hai aura sUtra TUTate hI jamIna para gira jAtI hai, usI prakAra maryAdAhIna sAdhu bhI apane ucca sthAna para nahIM rahatA / " vAhanoM ke prayoga na karane se anya bhI lAbha hai ki bhArata gA~voM kA deza hai vahA~ saba jagaha vAhUna nahIM pahuMca paate| ataH padayAtrA se hI adhika jana kalyANa saMbhava hai| phira tIvragati se calane vAle vAhanoM dvArA hiMsA kI bahuta sambhAvanA rahatI hai / aneka jIva pahiyoM ke nIce dabakara mara jAte haiM / gAya, bhaiMsa Adi bar3e pazu bhI TakarA jAte haiM, vAyukAya ke jIvoM kI to atyadhika hiMsA hotI hI hai / isIlie mahAvratI zramaNa vAhanoM kA prayoga nahIM krte| yaha zramaNa saMgha kI maryAdA aura tIrthakara prabhu kI AjJA hai / "
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha * seMtIsavAM cAturmAsa (saM0 1689 ) : manamADa bambaI cAturmAsa pUrNa kara ApazrI nAsika kI ora prasthita hue| nAsika se kucha hI dUra pahale sar3aka para eka ghara ke sAmane eka bhAI khar3A thA / usako kama dikhAI detA thA, sar3aka para calane vAle logoM se pUcha rahA thA - 'hamAre mahArAja Ane vAle haiM, tumane dekhe haiM kyA ?' thor3I dUra para hI gurudeva apane ziSyoM ke sAtha padhAra rahe the| usane eka sAdhu jI se pUchA to unhoMne batAyA'hA~, gurudeva padhAra rahe haiM / ' usane vahIM se apanI bhAbhI ko AvAja dekara kahA - 'mahArAja sAhaba padhAra rahe haiM, darzana karalo AvAja sunakara usakI bhAbhI bAhara aaii| vaha daridratA kI sAkSAt mUrti thI / badana ke kapar3e kaI sthAnoM se sile hue the / usakA sArA zarIra kaMkAla mAtra thA / usakI aisI dIna dazA dekha saMtoM ke hRdaya meM dayA umdd'ii| ghara ke andara jAkara dekhA to bhojana-sAmagrI kA mI abhAva thaa| saMtoM kA karuNa hRdaya dravita ho gyaa| nAsika pahu~cakara ahamadanagara ke zrImAn DhoDhIrAmajI ko usa bhAI kI karuNa dazA likhAI aura sAdharmI vAtsalya kI preraNA dii| DhoDhIrAmajI ne ahamadanagara cAturmAsa meM hI mRtyu bhoja (mosara) kA tyAga karake 5000 rupaye osavAla nirAzrita sahAyatA ke lie nikAle the| unhoMne patra milate hI apane munIma ko bheja kara usa bhAI ke nirvAha kI samucita vyavasthA karavA dii| nAsika zrIsaMgha ne bhI sAdharmI mAiyoM kI sahAyatA karanA apanA pahalA kartavya maanaa| nAsika meM Apake vyAkhyAnoM kA adhikAriyoM para bahuta prabhAva par3A / ApakA vyAkhyAna thieTara haoNla meM hotA thaa| jaina pAThazAlA bhI prArambha huii| bhagavAna yA bimba diyaa| eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana 72 yuvakoM kA samAdhAna ho cukA thaa| unhoMne sira jhukA kara kahA " samajha gae gurudeva ! ApakA jJAna vizAla hai aura samajhAne kA tarIkA ati uttama / " nAsika se manamADa hote hue bIjApura pdhaare| vahA~ para sthAnakavAsI tathA mandiramArgI jaina samAja meM bahuta manamuTAva cala rahA thaa| kucha mandiramAna bhAI vitaNDAvAda khar3A karane ke lie Apake pAsa aae| unhoMne prazna kiyA "mahArAja ! Apa pratimA ko bhagavAna mAnate haiM yA ........?" - Apa samajha gae ki ye loga vyartha kA vitaNDAvAda khar3A karanA cAhate haiM, ataH inhIM ke mukha se nyAya honA cAhie / zAnta gambhIra svara meM Apane pratiprazna kiyA "Apa loga kyA mAnate haiM ?" "hama to bhagavAna kI pratimA ko bhagavAna hI mAnate haiN|" una logoM ne tapAka se uttara "aura mokSa sthita bhagavAna ko ?" mahArAja zrI ne dUsarA prazna kiyaa| " ve bhI bhagavAna haiM / " unakA uttara thA / aba Apane sUtra apane hAtha meM liyA "mokSa sthita bhagavAna aura unakI pratimA meM ApakI dRSTi se koI antara hI na rahA kyoM na ? yadi dhAtu-patthara kI mUrti meM ananta jJAna-darzana-sukhavIrya Adi Atmika guNoM kA sadbhAva hai to hama bhI use bhagavAna mAna leMge aura yadi ye guNa nahIM haiM to pratimA bimba mAtra hai aura pudgala meM Atmika guNoM kA honA asambhava hai| Apa use bhagavAna mAneM hameM koI Apatti nahIM hai / lekina Apa saba loga viveka rakhate hI haiM, isalie svayaM hI soca-vicAra kara nirNaya kara
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha : 73 : udaya : dharma-divAkara kA liijie|" vitaMDAvAdI niruttara ho ge| unake hRdaya ne svIkAra kara liyA ki pratimA bhagavAna nahIM, bimba mAtra hai| bIjApura se Apa auraMgAbAda pdhaare| vahA~ bhI sinemAhaoNla meM vyAkhyAna hote the| hindUmuslima sabhI loga bar3I saMkhyA meM Ate aura pravacana lAbha lete / kaI tyAga pratyAkhyAna hue| auraMgAbAda se Apa jAlanA pdhaare| vahAM eka oNilamila meM ApakA sArvajanika pravacana huA / yaha sthAna zahara se lagabhaga eka kilomITara dUra thaa| vahA~ bhI hajAroM kI saMkhyA meM hindUmuslima upasthita hue| isa vizAla jana-samUha ko dekhakara loga paraspara kahane lage ki-'pahale itane loga kabhI bhI vyAkhyAna sunane ke lie ekatra nahIM hue| aise aparicita gAMva meM itanI bar3I saMkhyA meM logoM kA upadeza sunane ke lie AnA gurudeva ke puNya aura tyAga kA prabhAva hai|' aneka sthAnoM para bhramaNa karate hue Apa manamADa (mahArASTra) padhAre / varSAvAsa zurU ho gayo / dharma kI dhArA bahane lgii| cala bhAgI eka dina prAtaHkAla Apa bAhara bhUmi se lauTa rahe the| eka saMkarI galI meM hokara Apake kadama sthAnaka kI ora bar3ha rahe the| galI ke nukkar3a para hI eka makAna thaa| isa makAna meM eka janetara parivAra rahatA thaa| ghara meM kAphI zora-gula ho rahA thaa| Apake kadama usI kI ora mur3a gae / zora-gula kA kAraNa yaha thA ki usa ghara kI gRhasvAminI cuDaila ke prakopa se kAphI dina se grasita thii| isa bAdhA ke kAraNa vaha durbala bhI bahuta ho gaI thii| isa samaya bhI cuDaila use taMga kara rahI thii| aneka jantra-mantra, jAdU-Tone karAe gae, lekina cuDaila para koI prabhAva na pdd'aa| vaha ahaMkAra meM bharakara bAra-bAra eka hI bAta kahatI thI-'isane mala-mUtra tyAga kara merA apamAna kiyA hai, aba ise sAtha lekara hI jaauuNgii|' loga vivaza the aura gRhasvAmI nirupAya / cuDaila utpAta karatI thI aura ve nirIha bane rahate the| mahArAjazrI ke caraNa usa ghara kI ora mur3e to cuDaila cIkhane lagI"jAtI hai, jAtI hai| phira kabhI idhara ko muMha bhI nahIM kruuNgii|" upasthita jana cakita hokara pUchane lage "aba kyoM jAtI hai ? abhI taka to isa strI ko sAtha le jAne kI raTa lagAe haI thii| "aba kyA vizeSa bAta ho gaI ?" caDaila kA bhayabhIta svara nikalA "kisI mantra-yantra kA prabhAva mujha para nahIM hotA; lekina ye muMhapattI vAle sAdhu jo idhara hI A rahe haiM unake sAmane maiM palabhara bhI nahIM Tika sktii| are koI roko unheM / yahA~ mata Ane do|" aba loga kyoM usakI bAta mAnate ! mahArAja ko kyoM rokate ! turanta mahArAja sAhaba ko Adara sahita bulA lAye / ahiMsA ke sAmane hiMsA nahIM Tika sakatI, prakAza ke sAmane andhakAra bhAga jAtA hai| ghara meM Apake caraNa par3ate hI cuDaila chUmantara ho gii| bhUmi para par3I mahilA ko Apane maMgala pATha sunaayaa| vaha saceta hokara utth-baitthii| asta-vyasta vastra ThIka karake gurudeva ko vandana kiyA / sabhI upasthita janoM ne zraddhA se nata-mastaka hokara caraNa sparza kiye| caDaila sadA ko calI gaI thii| gahiNI svastha ho gii| pUrA parivAra Apake pravacanoM meM Ane lgaa|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 74: bRhatsAdhu-sammelana manamAr3a ke varSAvAsa meM bambaI ke sthAnakavAsI jaina kAnphrensa ke agragaNya padAdhikArI zrI belajI lakhamazI nappU, durlabhajI bhAI jauharI Adi ne Apako ajamera meM hone vAle bRhatsAdhu-sammelana meM padhArane kA nimaMtraNa diyaa| usa para Apane apanI svIkRti de dii| lekina isa sammelana se pahale apane sampradAya ke sAdhuoM kA sammelana Avazyaka samajhA gyaa| isa sammelana kA sthAna bhIlavAr3A nizcita huaa| jaina divAkarajI mahArAja manamAr3a cAturmAsa pUrNa karane ke pazcAt dhUliyA Adi sthAnoM ko pavitra karate hue bhIlavAr3A padhAre / anya santa pahale hI A cuke the| pUjyazrI mannAlAlajI mahArAja, bhAvI pUjyazrI khUbacandajI mahArAja bhI upasthita the| ajamera sammelana meM bhAga lene vAle santoM kA cunAva huaa| unameM Apa bhI the| bhIlavAr3e se aneka nagaroM meM hote hue Apa byAvara pdhaare| vahA~ sammelana meM bhAga lene ke lie paMjAba, kAThiyAvAr3a, gujarAta, rAjasthAna, mahArASTra, madhyapradeza, uttarapradeza Adi prAntoM se munirAja padhAre hue the| sabhI ke sAtha ApakA prema vAtsalya rahA / phira Apa ajamera padhAre / ajamera ke bRhatsAdhu-sammelana meM Apane apane sampradAya ke pratinidhi kI haisiyata se bhAga liyA / sammelana kI pratyeka kAryavAhI meM ucita rAya dete rhe| pUjyazrI hukmIcandajI mahArAja ke donoM sampradAya bhI ApakI preraNA se hI eka hae / isa sammelana meM ApakI samanvayakArI dRSTi hI pramukha rhii| sAdhu-sammelana samApta hone ke bAda kAnphreMsa ke khule adhivezana meM Apane jaina samAja meM phailI kurItiyoM para prahAra kiyaa| jaina samAja meM jAgRti lAne ke lie zikSA kI AvazyakatA para bala diyA / anamela-vivAha, phijalakharcI, daheja Adi prathAoM se hone vAlI hAniyoM para prakAza ddaalaa| ar3atIsavAM cAturmAsa (saM0 1660) : byAvara ajamera se Apa kizanagar3ha pdhaare| tatkAlIna nareza zrI yajJanArAyaNasiMha jI ne ApakA pravacana sunaa| prabhAvita hokara rAjya bhara meM baisAkha badI 11 tathA caita sudI 13 ko agatA palavAne kA vacana diyaa| darabAra ne AhAra aura vastra baharAne kI bhAvanA prakaTa kii| sUryAsta kA samaya nikaTa hone se AhAra to nahIM liyA kintu darabAra kI utkRSTa bhAvanA dekhakara thor3A vastra liyaa| yahA~ zrI jaina sAgara pAThazAlA cala rahI thii| munizrI ne chAtroM kI parIkSA lii| usameM hindU, musalamAna, harijana Adi kI chUAchuta rahita par3hAI aura jainadharma ke prati chAtroM kA pUjya bhAva dekha kara munizrI ne prasannatA prakaTa kii| aneka gA~voM meM vicaraNa karate hue cAturmAsa ke lie byAvara padhAre / rAyalI kampAuNDa meM ApakA cAturmAsa haa| tapasvI zrI mayAcandajI mahArAja ne yahAM bhI tapasyA kii| acchA dharma huA / seTha kundanamalajI lAlacandajI koThArI, seTha kAlurAmajI koThArI, seTha sarUpacandajI talesarA, zrI cAMdamalajI ToDaravAla, zrI chaganamalajI bastImalajI, zrI cAMdamalajI koThArI, seTha abhayarAja jI nAhara, zrI pUnamacanda jI bAbela Adi ne dharmadhyAna kA bahata lAbha liyaa|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 75 : udaya : dharma - divAkara kA puNyalAbha yA maryAdA pAlana byAvara cAturmAsa kI hI ghaTanA hai| eka dina eka terApaMthI dhAvaka ne Apake pAsa Akara eka kuTila prazna kiyA zrI jaina divAkara smRti grantha - "mahArAja ! Apa to puNya kA bahuta upadeza dete ho / phira apane pAtra meM se kisI visaMmogI yAcaka ko anna-jala Adi dekara puNyalAbha kyoM nahIM karate ?" zrI jainadivAkarajI usa zrAvaka kI kuTilatA samajha gae / Apane usase pratiprazna kiyA "zrAvakajI ! pahale to Apa eka bAta batAiye, yadi koI sAdhu-sAdhvI Apake AcArya kAlUgaNI ke darzana kare to use puNya hogA yA pApa ?" "puSpa hI hogA / " "to phira barasAta ke mahInoM meM vihAra kara yA vAhanoM kA prayoga karake ve adhikAdhika aura zIghrAtizIghra puNyalAbha kyoM nahIM karate ?" "yaha to maryAdA hai / " "kyA maryAdA kA mahatva puNyalAbha se adhika hai ?" "hA~ mahArAja ! maryAdA sarvopari hai| usakA pAlana avazya honA caahie| maryAdA para hI to jinazAsana TikA huA hai|" dhAvaka ne maryAdA kA mahatva svIkAra kara liyA / aba Apane usa dhAvaka ke mUla prazna kA uttara diyA "zrAvakajI ! Apa svayaM hI apane prazna kA uttara de cuke haiN| puNyalAbha se bar3hakara Apane maryAdA ko batAyA hai| bhUse ko anna-jala dene se puNyalAbha to hotA hai, lekina yaha sAdhu-maryAdA ke viparIta hai / " zrAvakajI niruttara ho gae / cAturmAsa pUrNa hone ke bAda Apa jaina gurukula byAvara meM padhAre sAtha meM paMDita muni zrI maNilAlajI bhI the / gurudeva ne brahmacAriyoM ko sAragarbhita upadeza diyA / dharmazAstra kI parIkSA lI aura saMtoSa pragaTa kiyA / jaba Apa badanaura padhAre to sarakArI skUla meM Apake pravacana hone lge| cauthe dina vahA~ ke ThAkura sAhaba sunane Ae / mahala meM bhI vyAkhyAna dene kI prArthanA kI jisase rAniyA~ bhI lAbhAnvita ho sake mahala meM pravacana huaa| Apake pravacana se prabhAvita hokara sadA se hone vAlI pAr3A (bhaiMsa kA baccA) kI bali ko turanta banda karavA diyA gyaa| ThAkura sAhaba ne punaH eka vyAkhyAna sunA tathA abhayadAna kA paTTA likhakara diyA / Apa udayapura padhAre to mahArANA ne agatA palavAyA, pravacana sunA aura cAturmAsa vahIM karane kI prArthanA kii| untAlIsavAM cAturmAsa (saM0 1991) udayapura : saM0 1991 kA cAturmAsa udayapura meM ghaMTAghara ke nikaTa baner3A nareza kI havelI meM ho rahA thaa| udayapura ke mahArANA ne bhI kaI bAra Apake pravacanoM kA lAbha utthaayaa| tapasvI choTelAlajI mahArAja kI tapasyA ke pAraNe ke dina sAre nagara meM agatA palavAyA gayA aura saikar3oM bakaroM ko abhayadAna milA /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha eka pArasa puruSa kA garimAmaya jIvana : 76 : hRdaya roga kA AdhyAtmika upacAra eka bAra pravacana meM alavara nivAsI DA0 rAdhezyAma jI bhI upasthita the / pravacana samApta hone para bhAva-bhare kaMTha se kahane lage svayaM bhI DAkTara hU~ isalie gyAraha baje se do baje taka ma~gavAIM lekina saba rAta ko mujhe svapna meM " upasthita sajjano ! maiM 8 varSa se hRdaya roga se pIr3ita thA / cikitsA meM koI kamI na rkhii| phira bhI koI lAbha na huA / rAta ke nizceSTa par3A rahatA thA / alavara mahArAja ne bhI bahuta-sI videzI davAiyA~ bekAra | marane kA vicAra kiyA lekina usI rAta 6 pharavarI, 1934 kI aisA lagA, jaise koI kaha rahA thA - 'kyoM vyartha hI idhara-udhara bhaTakatA hai ? kucha nahIM hogA / jaina muni cauthamalajI mahArAja kI zaraNa meM jA / bImArI kA nAma nizAna bhI na rahegA / ' prAtaH hote hI maiMne mahArAjazrI kA patA pUchA aura cittaur3agar3ha jA pahu~cA | darzanamAtra se hI maiM nIroga ho gayA aura aba pUrNa svastha hU~ / Apa logoM kA saubhAgya hai jo bAra-bAra Apako mahArAjazrI ke darzana prApta hote haiN|" aise hI divya prabhAvoM ke lie eka kavi ne kahA hai kahane kI jarUrata isa dara pe terA nahIM AnA hI bahuta hai| zIza jhukAnA hI bahuta hai // sAhitya-racanA kaba ? jaina divAkarajI mahArAja kI pratibhA bahumukhI thii| ve jitane kuzala vaktA the utane hI siddhahasta racanAkAra | gadya-padya donoM meM unakI samAna gati thI / udayapura ke zrAvakoM ko unakI bahumukhI pratibhA ko dekhakara bahuta Azcarya thA / eka dina ve pUcha hI baiThe "gurudeva ! dinabhara to Apa zraddhAlu bhaktoM se ghire rahate haiM, jana jana ke kalyANa ke upadeza pharamAte haiM, dhArmika kriyAe~ bhI karate haiM / phira Apako samaya hI kaba milatA hai, jo sAhityasarjanA kara lete haiM / " gurudeva ne zraddhAlu bhaktoM kI bhAvanA ko samajhA / utsukatA zAnta karate hue bole "loga zraddhA-bhakti aura sneha se prerita hokara mere pAsa Ate haiM, unheM nirAza karanA kyA ucita ? zraddhAluoM kI zaMkAoM kA ucita samAdhAna bhI zramaNa jIvana kA eka aMga hai / rahI sAhitya-sarjanA kI bAta; so maiM apane ArAma meM kaTautI kara letA hU~ / " "kaTautI kaba kara lete haiM, gurudeva !" " nidrA kama letA hU~ / rAtri meM bhI cintana meM samaya detA hU~ / jo vicAra Ate haiM unheM mastiSka meM kendrita kara letA hU~ aura phira dina ke kisI samaya kAgaja para utAra detA hU~ / " jaina divAkara jI mahArAja ke samaya ke sadupayoga ko jAnakara zraddhAlu bhAva vibhora ho gaye / eka dina udayapura ke mahArANA zrI bhUpAlasiMha jI zikAra khelane jayasamunda gaye / vahA~ eka bar3A bhArI sAMbhara darabAra ke sammukha AyA / pAsa vAloM ne kahA - ' zikAra kIjie / darabAra ne sAMketika sthAna para sAMbhara ke Ane para aura zrI giradhArIlAla jI se bole - ' cauthamala jI jIva ko abhayadAna diyA hai / ' bandUka uThAI kintu turanta hI bandUka rakha dI mahArAja ko sUcita kara denA ki maiMne isa cAlIsa cAturmAsa (saM0 1662 ) : koTA udayapura cAturmAsa pUrNa kara Apa mandasaura pdhaare| vahA~ pUjyazrI khUbacanda jI mahArAja ke
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 77: udaya : dharma-divAkara kA | zrI jaina divAkara-smRti-grantha pAvana netRtva meM maMgalamaya dhArmika mahotsava huA / isameM sarvazrI cauthamala jI mahArAja, paNDita zrI kastUracanda jI mahArAja, paNDita zrI pyAracanda jI mahArAja, paNDita zrI hajArImala jI mahArAja, bar3e zrI nAthUlAla jI mahArAja, paNDita zrI hIrAlAla jI mahArAja, maiM (zrI kevalamuni jI mahArAja) Adi aneka santa evaM vidUSI mahAsatI hagAmakaMvara jI mahArAja, zrI dhApU jI mahArAja Adi satiyA~ virAjamAna thiiN| sabhI ke samakSa zrI cauthamala jI mahArAja ko caturvidha saMgha ne 'jaina divAkara' kI padavI se alaMkRta kiyaa| isa alaMkaraNa se samAja ne apanI 'guNiSu pramodaM' kI bhAvanA ko hI vyakta kiyA / Apa to apanI pravacana razmiyoM se vaise bhI divAkara ke samAna dIpita the| jaina divAkara jI mahArAja sItAmaU padhAre / sItAmaU darabAra, rAjakumAra aura mahArAniyoM ne pravacana sune / ve bahuta prabhAvita hue| bhATakher3I meM Apa padhAre to gAMvavAsiyoM ne maMgala-gItoM se ApakA svAgata kiyaa| yahA~ ke rAva sAhaba zrI vijayasiMha jI svayaM Apake svAgatArtha gAMva ke bAhara taka Ae / prabhAvita hokara eka pratijJApatra bheMTa kiyA jisameM mahAvIra jayantI aura pArzvanAtha jayantI ke dina agate palavAne kA vacana thaa| 23 maI, 1935 ke dina Apake caraNa rAyapura (indaura sTeTa) meM par3e / svAgata ke lie vahAM ke rAvajI Aye / unhoMne bhI pravacanoM se prabhAvita hokara jIvadayA kA paTTA diyaa| ASAr3ha zuklA 5 ko Apa kumAr3I pdhaare| kaptAna daulatasiMha jI dopahara ko sevA meM upasthita hue / pravacana se prabhAvita hokara aneka logoM ne yathAzakti tyAga kiye| saM0 1962 kA cAturmAsa koTA meM huaa| koTA ke yAdaghara (krosaveTa iMsTITyUzana) meM 'ahiMsA' para ApakA bhASaNa huaa| isa samaya koTA nareza himmata bahAdurasiMha jI mahArAja kumAra, mejara janarala oMkArasiMha jI Adi aneka pratiSThita-jana upasthita the| koTA nareza 10 minaTa ke lie sunane Aye aura 50 minaTa taka maMtra-mugdha hokara sunate rhe| koTA meM cAra mAsa taka dharmaprabhAvanA hotI rhii| ikatAlIsavA~ cAturmAsa (1963) : AgarA saM0 1962 kA cAturmAsa koTA meM pUrNa kara Apa indragar3ha padhAre / indragar3ha ke brAhmaNa samAja meM 40 varSa se phUTa apanA DerA jamAe hue thii| nareza ne phUTa miTAne kA prayAsa kiyA to brAhmaNoM ne spaSTa javAba de diyA-'annadAtA ! isa bAre meM Apa kucha bhI na kheN|' nirAza hokara indragar3ha nareza cupa ho gye| ApazrI vahAM padhAre to pravacana sunane ke lie vizAla janamedinI umar3a pdd'ii| brAhmaNa samAja ke donoM virodhI daloM ke mukhiyA bhI Ate the| eka dina Apane 'ekatA' para aisA jozIlA bhASaNa diyA ki donoM daloM ke mukhiyA khar3e hokara bole-'saMgharSa meM to hama barabAda ho gaye / aba to ekatA kI icchA hai|' Apane donoM mukhiyAoM ko apane pAsa bulAkara kahA "saccI ekatA cAhate ho to eka-dUsare se hAdika kSamA mAMgakara apane mana kA kaluSa bAhara nikAla do aura bolo Aja se hama eka haiN|" donoM ora ke mukhiyAoM ne eka-dUsare se kSamA maaNgii| unake hRdaya kA kaluSa miTa cukA thaa| brAhmaNa samAja meM ekatA ho gii| isa dRzya se prabhAvita hokara rAjya ke mantrI ne nareza ko bambaI badhAI kA tAra bhejA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 78 : 'yahA~ para eka jaina sAdhu Aye haiM / inhoMne apanI vANI ke jAdU se brAhmaNoM kA jhagar3A miTA diyA hai|' isa camatkAra se nareza bhI cakita raha gae / turanta tAra bhejA-'sAdhujI ko roko / unake darzana ke lie maiM A rahA huuN|' indragar3ha nareza Ae / apanI bAgavAlo koThI meM pravacana karAe / indragar3ha nareza ne mahAvIra jayantI aura pArzvanAtha jayantI ke dina pazuvadha banda karAne kA vacana diyaa| indragar3ha meM hI eka jijJAsu ne Akara nivedana kiyA "mahArAja ! merI kucha zaMkAeM haiN| unake samAdhAna ke lie aneka sAdhu-saMtoM, dArzanikoM, vidvAnoM ke pAsa maTakA hai| kahIM bhI saMtoSajanaka samAdhAna nahIM milA / kRpA karake Apa hI merI zaMkAoM kA samAdhAna kara deN|" ApazrI ne pharamAyA"pravacana suno, samAdhAna ho jaaygaa|" jijJAsu ne pravacana sune aura usakI sabhI zaMkAoM kA samAdhAna ho gyaa| vAstava meM Apake pravacana itane sAragarmita hote the ki jijJAsuoM kI zaMkAoM kA samAdhAna svataH hI ho jAtA thaa| Apa geMtA padhAre to zAsaka aura janatA sabhI ne pravacana lAbha liyaa| mahala meM pravacana huA to mA~ sAhibA, rAnI sAhibA Adi sabhI ne pravacana sunaa| geMtA saradAra zrI tejasiMhajI aura unake choTe bhAI yazavantasiMhajI ne madirA kA tyAga kiyaa| mahAvIra jayantI tathA pArzvanAtha jayantI ke dina agatA palavAne kA paTTA diyaa| 26 pharavarI, 1936 ko jana divAkara jI mahArAja uNiyArA padhAre / sArvajanika pravacana hue| logoM ne kanyA vikraya kA tyAga to kiyA hI, sAtha hI kanyA vikraya karane vAle ke yahA~ bhojana karane kA bhI tyAga kiyaa| aneka ne parastrIgamana tathA tambAkU Adi nazIlI vastuoM kA tyAga kiyA / uNiyArA nareza ne udgAra vyakta kie-'hamArA saubhAgya hai ki ApazrI ke darzana hue| Apako jainadharma ke tattvajJAna kA vizada adhyayana hai| Apa usI para upadeza pharamAveM / ' ApazrI ne tattvajJAna para hI do ghaMTe taka pravacana phrmaayaa| prabhAvita hokara nareza ne mahAvIra jayantI aura pArzvanAtha jayantI ke dina agate palavAne kA vacana diyaa| 7 mArca 1936 ko Apa baNajArI pdhaare| pravacana sunane beDolA ke ThAkura saMgrAmasiMhajI bhI upasthita he| ThAkura sAhaba ne svayaM zikAra na khelane aura rAjya-bhara meM pratyeka amAvasyA, mahAvIra jayantI, pArzvanAtha jayantI ke dina agatA palavAne kI pratijJA lii| Tekale ke mArga meM ekar3A ke ThAkUra sAhaba mohanasiMha jI mile| unhoMne vahIM caitra sudI 13, pauSa badI 10, paryuSaNa ke ATha dina aura baisAkha ke mahIne meM agatA rakhane tathA zikAra na khelane kI pratijJA lii| unake kAmadAra karNasiMhajI ne AjIvana hiMsA kA tyAga kara diyaa| vASpa-zakti para Atmabala kA prabhAva ApazrI ke caraNa AgarA kI ora bar3ha rahe the| sAtha meM aneka zraddhAlu bhI the| rAstA bar3A Ubar3a-khAbar3a aura kaMkarIlA-patharIlA thaa| mAlUma huA ki Age sar3aka para pAnI bharA huA hai| relave lAina ke bagala se sabhI cale lekina patthara pAMvoM meM zUla kI taraha gar3agar3a jAte / para Apa
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 76 : udaya : dharma-divAkara kA | zrI jaina divAkara-smRti-grantha / to samatA-rasa ke rasika the| nispRha bhAva se calate rahe / Age eka relave pula aayaa| use pAra karanA jarUrI thaa| sahasA paiseMjara Trena kI garjanA sunAI pdd'ii| kucha loga ghabar3Akara pIche loTa gae, kucha jaldI-jaldI pula pAra karane lage aura kucha ne vahIM pula para hI surakSita sthAna dekhakara zaraNa le lii| kintu Apa to dhuna ke dhanI aura nizcaya ke pakke the| IryApatha zodhate hue gaja-gati se calate rahe / sITI bajAtI huI Trena nikaTa A phuNcii| logoM ke dila dhaka se raha gae / ApazrI ne apanA eka hAtha UMcA kiyA-mAno vASpazakti ko rukane kA Adeza milaa| Trena atyanta dhImI cAla se calI aura ruka gii| DrAivara Azcarya meM DUba gayA-'binA breka lagAe iMjana kaise ruka gayA ? yAtrIgaNa DibboM se sira nikAlakara utsukatApUrvaka dekhane lge| Apane pula pAra kara hAtha nIcA kiyA-jaise iMjana ko calane kA saMketa kiyaa| gAr3I calane lagI aura zIghra hI usane gati pakar3a lii| zraddhAlu to cakita the hii| iMjana DrAivara aura yAtrI bhI Apake prati zraddhA se natamastaka ho ge| sabhI Thage se dekha rahe the / lekina Apa to apanI sahaja gati se aise cale jA rahe the jaise kucha huA hI na ho| savAI mAdhopura ke kaI bhAI sAtha meM the| Aja bhI unameM se kucha pratyakSadarzI loga haiM jo yaha jAnate haiN| saMvat 1963 kA varSAvAsa AgarA meM huaa| 'nigrantha pravacana saptAha' Adi aneka kAryakramoM se prabhUta dharma prabhAvanA huii| Apake pravacanoM se logoM meM dharma utsAha jAga utthaa| __AgarA meM lohAmaMDI ke bAda mAnapAr3A, dhUliyAgaMja, belanagaMja Adi meM ApazrI ke pravacana he| sarvatra janatA meM eka apUrva utsAha umar3a par3A thaa| hajAroM ajaina bhakta DAkTara, vakIla, prophesara Adi bhI ina sabhAoM meM pravacana sunane Ate the| AgarA se vihAra kara ApazrI hAtharasa padhAre / yahA~ jaina samAja ke ghara kama haiM, para ajaina samAja meM bar3A utsAha jAga uThA / bAjAra meM Apake pravacanoM kI dhUma maca gyii| vahAM se Apa jalesara pdhaare| caura karma kA tyAga jalesara meM ApazrI kA sArvajanika pravacana ho rahA thaa| viSaya thA-corI kA dussprinnaam| zrotA mantramugdha hokara suna rahe the| pravacana samApta hote hI eka vyakti ne khar3e hokara kahA "mahArAja ! mujhe corI kA tyAga karA dIjie / maiM Aja se corI kabhI nahIM kruuNgaa|" usake mukha para pazcAttApa spaSTa thA / A~khoM meM karuNA sAkAra thI, ve bhIMgI huI thiiN| zrotA-samUha ne mur3akara pIche kI ora dekhA to sabhI cakita raha ge| vaha vyakti durdAnta hatyArA aura berahama thaa| kitanI DakaitiyAM usane DAlIM, ginatI nhiiN| isa samaya nirIha banA karabaddha khar3A thaa| __mahArAjazrI ne use corI kA tyAga kraayaa| loga ApakI camatkArI vaktRtva-zakti ke prati zraddhAnata ho ge| upasthita jana dhanya-dhanya kaha utthe| bayAlIsavA~ cAturmAsa (saM0 1964) : kAnapura uttara pradeza ke aneka kSetroM ko sparzana karate hue kAnapura meM varSAvAsa karane se pahale Apa lakhanaU pdhaare| vahAM sirpha eka hI sthAnakavAsI jaina parivAra thaa| 40 varSa bAda lakhanaU meM kisI
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana :50: sthAnakavAsI sAdhu kA padArpaNa huA thA, ata: svAgata phIkA hI rhaa| lekina Apake vyAkhyAnoM ne aisI dhUma macAI ki loga vahIM cAturmAsa karane kI prArthanA karane lage, lekina kAnapura cAturmAsa nizcita ho jAne ke kAraNa unakI prArthanA svIkRta nahIM huii| - lakhanaU meM praveza karate samaya to ApakA svAgata sAdhAraNa rahA thA, lekina vidAI ke samaya apAra janasamUha jayaghoSa kara rahA thA / kAphI dUra taka loga Apako pahu~cAne Ae the| viSa-niviSa huA varSAvAsa hetu Apake caraNa kAnapura kI ora bar3ha rahe the| mArga meM mUni saMgha ko rAtri vizrA mArtha rukanA pdd'aa| acAnaka samIpa ke devI mandira meM karuNa-krandana sunAI diyaa| pUchane para mAlUma huA ki 'kheta meM kAma karate hue eka yuvaka kisAna ko kisI bhayaMkara sarpa ne Dasa liyA hai| use mAtA ke mandira meM lAe haiN| lekina pujArI ne dekhate hI use mRta ghoSita kara diyaa| aba usake parivArI jana vilApa kara rahe haiN|' Apake hRdaya meM karuNA jaagii| usa yuvaka ke zarIra ko dekhane kI icchA pragaTa kii| turanta zarIra vahA~ lAyA gyaa| parivArIjana kAtara svara meM pukAra karane lage-'bAbA jilA do, bAbA jilA do|' Apane anumAna lagA liyA ki yuvaka kA zarIra sarpaviSa se grasta hokara nizceSTa ho gayA hai, lekina abhI taka prANa nahIM nikale haiM / sAMtvanA dete hue kahA "ghabar3Ao mata ! maiM bhagavAna kA nAma sunAtA hU~, zAyada yaha ThIka ho jAya / aba tuma saba loga bilakula zAMta ho jaao|" sabhI zAMta ho gae / gurudeva ne tanmaya hokara bhaktAmara ke 41veM kAvya kA pATha zurU kiyA raktakSaNaM samada kokila kaMThanIlaM krodhoddhataM phaNinamutphaNamApatantaM / AkrAmati kramayugena nirasta zaMkas tvannAma nAga-damanI hRdi yasya pusH|| pATha calane lgaa| jyoM-jyoM pATha calA yuvaka ke zarIra meM cetanA ke lakSaNa pragaTa hone lge| yuvaka ne eka joradAra vamana kiyaa| sArA viSa nikala gyaa| usane A~kheM kholI aura uThakara baiTha gyaa| loga gurudeva ke caraNoM meM A gire / jaya-jayakAroM se vAtAvaraNa gUja gayA / sone-cAMdI kI varSA hone lgii| Apane gambhIra svara meM kahA "hama loga jaina sAdhu haiM / kaMcana-kAminI se sadA dUra rahate haiN| Apa loga ye saba mAyA le jAiye / hameM yahI saMtoSa hai ki yuvaka ke prANa lauTa Aye aura Apa logoM ko zAMti milii|" sabhI loga ApakI isa nispRhatA se bahuta prabhAvita hue / ApazrI kAnapura pahuMce aura saM0 1664 kA varSAvAsa kAnapura meM huA / kAnapura meM 40 varSoM ke bAda sthAnakavAsI jaina muni kA padhAranA huA thaa| lAlA phUlacanda jI ne apanI dharmazAlA meM cAturmAsa kraayaa| cAturmAsa ke pazcAt ApazrI ne dehalI kI tarapha prasthAna kiyaa| aneka gAMvoM-nagaroM meM hote hae Apa mathurA padhAre / mathurA nagarI digambara jainoM kA gar3ha-sA hai| yahA~ anekAneka paMDita bhI rahate haiM / vizrAnti hetu Apa yahA~ tthhre| do pravacanoM kI svIkRti bhI de dI aura zaMkA-samAdhAna ke lie samaya bhI
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 81 : udaya : dharma-divAkara kA || zrI jaina divAkara-smRti-nya nizcita kara diyA / digambara dharmazAlA meM hI Apake pravacana hue| zaMkA-samAdhAna ke kAryakrama se utsAhita hokara kucha viziSTa vidvAn ekatra hokara aae| unhoMne prazna kiyA "Apa strI-mukti svIkAra karate haiM / isa siddhAnta kA pratipAdana karate haiM, kintu sAtha hI isa bAta ko bhI mAnate haiM ki strI 14pUrvo kA jJAna prApta nahIM kara sktii| phira use kevalajJAna, kevaladarzana kaise ho sakate haiM ? jaba kevalajJAna hI nahIM hotA to mukti kaise saMbhava hai ? ApakA yaha siddhAnta kaise ThaharegA ?" mahArAjazrI ke mukha para gambhIratApUrNa muskAna khela gii| sahaja zAMta svara meM bole bhadrajano! tumhAre isa prazna meM do prazna nihita haiM-'eka strI mukti aura dUsarA 14pUrvo ke jJAna ke abhAva meM kevalajJAna na honA / aba prathama prazna kA uttara suniye itanA to Apa bhI mAnate haiM ki mukti AtmA kI hotI hai, zarIra kI nahIM; aura AtmA na puruSa hai, na strii| puruSa aura strI to zarIra hai aura zarIra kI racanA nAmakarma ke udaya se hotI hai| nAmakarma aghAtI karma hai, isalie kevalajJAna prApti meM bAdhaka nahIM hai| kevalajJAna ke uparAnta to mukti kA dvAra khulA huA hai hii| aba apane prazna ke dUsare bhAga kA uttara saniye aisA koI niyama nahIM hai ki 14pUrvadhara hI mukta ho sake / Agama kI eka gAthA kA jJAna rakhane vAlA bhI mukta ho sakatA hai| mASa-tuSa jaise aneka muniyoM ke udAharaNa Apake zAstroM meM bhI Ate haiN| yadyapi bAta yaha barAbara nahIM hai, phira bhI yaha mAne ki 14pUrvo kA jJAtA hI mukta ho sakatA hai to 14pUrvo kA sAra navakAra mantra meM hai, aisA Apa loga bhI mAnate haiN| isa taraha eka navakAra mantra ke mAdhyama se strI bhI usa sAra ko jAna sakatI hai| dharma-sAdhanA, manobala aura dRr3hatA kI dRSTi se vicAra kareM to bhI strI hIna nahIM, varana kucha adhika hI pramANita hotI hai / vaha eka bAra jo mana meM nizcaya kara letI hai, use avazya pUrA karake hI rahatI hai / bele-tele yahA~ taka ki mAsa-mAsa kA vrata-tapa vahI kara pAtI hai, jabaki puruSa hicakatA hai| aba Apa hI batAiye-bala, vIrya, utthAna Adi kisakA tejasvI hai ? yuktiyukta samAdhAna pAkara viziSTa vidvAn bagaleM jhAMkane lge| phira dUsarA prazna kiyA "vastra Adi anya upakaraNa Apa loga rakhate haiM / kyA isase pA~cavA~ mahAvrata aparigraha dUSita nahIM hotA ?" mahArAja zrI ne samAdhAna diyA "parigraha ko Apa logoM ne sarvAMga dRSTi se nahIM samajhA / vastra, pAtroM ko nahIM, varan mUrchAbhAva ko parigraha kahA gayA hai| digambara muni bhI pIchI, kamaNDala kA parigraha rakhate haiN| pUrNa aparigrahI koI nahIM hotaa| ati Avazyaka upakaraNoM ko rakhane kI AjJA Agama meM dI gaI hai| 'mUrchA parigrahaH' sUtra ke AdhAra para Apa svayaM hI nirNaya kara liijie|" vidvAn niruttara ho gye| jinameM satya ko samajhane kI vRtti thI, ve saMtuSTa bhI ho gaye aura gurudevazrI kI vidvattA kI bhUri-bhUri prazaMsA karane lge| tetAlIsA cAturmAsa (saM0 1965) : dillI yaha cAturmAsa ApakA bhArata kI rAjadhAnI dillI meM huaa| yahA~ Apane eka jarmana prophesara ko AtmA ke bAre meM bar3e hI sarala zabdoM meM jJAna kraayaa| jarmana prophesara ko AtmA kA jJAna dillI cAturmAsa kI ghaTanA hai| borDa para sUcanA aMkita thI-'adhyAtma vyAkhyAtA jaina
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 82: divAkara zrI cauthamalajI mahArAja yahAM virAjamAna haiN|' eka kAra rukii| usameM eka jarmana prophesara thaa| vaha bhArata-bhramaNa ke lie AyA thaa| pAva meM baiThe bhAratIya sajjana se pUchA-'borDa para kyA likhA hai ?' unhoMne aMgrejI meM anuvAda karake sunA diyaa| jarmana prophesara utraa| bhAratIya sajjana ke sAtha mahArAjazrI ke pAsa phuNcaa| usa samaya mahArAjazrI kA pravacana ho rahA thA / zrotAsamUha mantramugdha-sA suna rahA thaa| jarmana prophesara ne bhAratIya sajjana ke mAdhyama se jijJAsA rakhI "AtmA hai yA nahIM ? hai to usakA kyA pramANa hai ? mujhe thor3e meM hI batA dIjie, kyoMki maiM bahuta jaldI meM huuN|" _ "kyA ina (jarmana prophesara sAhaba) ke pitA jIvita haiM ?-mahArAjazrI ne pratiprazna kiyaa| "nahIM, ve jIvita nahIM haiN|" "jaba ve jIvita the to kyA karate the ?" "khAne-pIne, bolane-cAlane Adi ke sabhI kAma karate the|" "Apane kaise jAnA ki ve mara gae haiM ?" / "unakI ye saba kriyAe~ banda ho giiN|" "zarIra ke sAre aMga-upAMgoM ke jyoM kI tyoM rahane para bhI ye kriyAe~ banda kyoM ho gaIM ?" aba jarmana prophesara cupa ho gyaa| vaha socane lagA / mahArAjazrI ne samajhAyA "jisake Adeza se zarIra dvArA ye saba kriyAeM ho rahI thIM, vahI AtmA hai / usake nikala jAne ke bAda zarIra jyoM kA tyoM par3A raha jAtA hai| vaha amUrta, avinAzI aura atIndriya hai| use ina A~khoM se dekhA nahIM jA sakatA, kevala anubhava hI kiyA jA sakatA hai|" samAdhAna pAkara prophesara santuSTa haa| AbhAra vyakta kiyA Alright, I understood it. The director of all the activities is the soul or Atman. That is an unseen element. I could not get anyone who ought to have clarified such a serious subject in so a simple way. Thanks. -bahuta acchA, merI samajha meM A gyaa| jo sabhI kriyAoM kA saMcAlaka hai, vahI AtmA hai| vaha AtmA adRzya tattva hai| mujhe itane gambhIra viSaya ko sIdhe-sAde zabdoM meM samajhAne vAlA Aja taka koI nahIM milaa| dhanyavAda ! apanI jijJAsA kA ucita samAdhAna pAkara usa jarmana prophesara ne jaina divAkarajI mahArAja ke sammukha apanA sira jhukA diyaa| udayapura ke mahArANA bhUpAlasiMhajI ne dillI cAturmAsa meM Apake darzana kie aura agalA cAturmAsa udayapura meM karane kI bhAva-bharI prArthanA bhI kii| cavAlIsA cAturmAsa (saM0 1966) : udayapura dillI cAturmAsa pUrNa karake Apa alavara padhAre / jagata TAkIja meM pravacana hue| vakIla aisosiezana ne bhI pravacana kraayaa| alavara nareza zrI tejasiMhajI pravacanoM se prabhAvita hue| unhoMne jIvadayA kA paTTA diyA / ApazrI ne udayapura meM cAturmAsa zurU kiyaa| Apake pravacana sunakara logoM ne madirApAna kA tyAga kiyaa| mahArANA bhUpAlasiMhajI ne sAMbhara ke zikAra kA tyAga kiyaa| mahArANA kI jijJAsA para eka pravacana meM Apane rakSAbandhana ke rahasya pragaTa kie jise sunakara sabhI cakita raha ge| udayapura se vihAra karake kaI gAMvoM meM hote hue bar3I sAdar3I pdhaare| usa samaya Apake
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 83 : udaya : dharma-divAkara kA || zrI jaina divAkara-smRti-grantha sAtha 17 sAdhu aura the| rAjarANA kalyANasiMhajI ne pravacana sune / Ane ke dina agatA plvaayaa| bar3e sAtha osavAloM ke jhagar3e kA anta kiyaa| nimbAher3A padhArane para hindU-muslima bhArI saMkhyA meM Apake vyAkhyAna meM upasthita he| muslima bhAiyoM ne mAMsa khAne kA tyAga kiyaa| vahA~ se cittaur3a padhAre / karIba 7000 manuSyoM kI upasthiti meM mahAvIra jayantI bar3I dhUmadhAma se manAI gii| yahA~ zrI vRddhicanda DaMka DUMgalA vAloM ne dIkSA lI; unakA nAma vimala muni rakhA gyaa| aneka manuSyoM ne madya-mAMsa, tambAkU-sevana Adi ke tyAga lie| zrI pukharAjajI bhaMDArI, zrI sukanarAjajI goliyA maisarsa hIrAcanda bhIkamacanda, lADajI mahezvarI Adi ne agalA cAturmAsa jodhapura meM karane kI prArthanA kI / unakI prArthanA svIkAra huii| cittaur3a se vihAra karate hue ApazrI bhIlavAr3e padhAre / yahA~ hAkima zrI kezarIsiMhajI, jaja dulesiMhajI ne bhI pravacana kA lAbha liyaa| sArvajanika pravacana meM lagabhaga 2000 vyakti upasthita hote the| yahA~ jela ke kaidiyoM ko bhI upadeza diyaa| una bandiyoM ne bhI corI, jIvahiMsA ke tyAga kiye / vahA~ se vihAra kara guDale padhAre / jAgIradAra zrI zubhasiMhajI ne upadezoM se prabhAvita hokara maiMse kA balidAna banda kiyaa| zrAvaNa meM zikAra karane kA aura hiMsaka pazuoM ke sivAya anya pazuoM kA zikAra karane kA tyAga kiyaa| varSa meM do bakare amarie karanA Adi aneka tyAga kie| kosIthala hokara nAMdasA padhAre / nAMdasA jAgIradAra ke kAkA jayasiMhajI ne jIvahiMsA karane kA tyAga kiyA / tAla ThAkura sAhaba zrI raNajItasiMhajI ne aneka jIvoM kI hiMsA kA tyAga kiyaa| kuMvara daulatasiMhajI ne pakSI, hiraNa evaM bakare kI hiMsA svayaM na karanA aura na anya se kahakara karavAnA-yaha niyama liyaa| suratapura ke ThAkura savAIsiMhajI ne suara ke sivAya anya sabhI jAnavaroM kI hiMsA tyAga dii| barAra meM bhI upakAra huaa| lasANI ke ThAkura sAhaba ne jIvana bhara ke lie zikAra kA tyAga kiyaa| mahIne meM 15 dina brahmacarya pAlana karane kA niyama liyaa| ThekaravAsa, devagar3ha, hariyArI Adi meM bhI isI prakAra ke upakAra hue| caMDAvala ke ThAkura zrI giradhArIsiMhajI pravacanoM se bahuta prabhAvita hue| inhoMne apanI jAgIra ke chaha gAMvoM meM paryuSaNa ke prathama aura antima dina, mahAvIra jayantI, pArzvanAtha jayantI ke dina pUrNarUpa se agate pAlane kA paTTA likhakara diyaa| pAlI meM pravacanoM meM jaina-ajainoM ne bar3I saMkhyA meM lAbha liyaa| seTha siremalajI kAMTheDa kI ora se vidyAdAna aura akAla pIr3itoM ke lie bhI sahasroM rupaye die ge| vahA~ se ApazrI jodhapura padhAre / __ paiMtAlIsavA~ cAturmAsa (saM0 1997) : jodhapura saM0 1997 kA cAturmAsa 15 muniyoM ke sAtha meM jodhapura meM huaa| Apake pravacanoM se prabhAvita hokara aneka vezyAoM ne vezyAvRtti kA tyAga kara diyaa| isa cAturmAsa se pUrva jaina divAkarajI saradArahAIskUla meM pdhaare| vahA~ pravacana die| eka vyAkhyAna AryasamAja meM bhI huaa| phira Ahora ke ThAkura sAhaba kI havelI meM vyAkhyAna hone lge| lagabhaga 5000 manuSyoM kI upasthiti meM aneka rAjyAdhikArI, vakIla evaM gaNamAnya vyakti upasthita hote the| sArvajanika vyAkhyAna meM karIba 7000 kI upasthiti hotI thii|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha * eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 54 : isI cAturmAsa meM 'OM zAnti' japa ke sAtha lagabhaga 2100 AyaMbila hue| zrI rUparAjajI saMcetI (Ayu 35 varSa) ne yAvajjIvana brahmacarya vrata liyA / jodhapura saMgha meM sihapola ko lekara jo umra vivAda cala rahA thA usameM Apake zAMti preraka pravacanoM ne zAMti kA vAtAvaraNa banAyA ekatA ke prayatna prArambha ho ge| tIna varSoM se indra cala rahA thaa| bhAdavA vadI 14 ko vyAkhyAna meM joradAra zabdoM meM jaina samAja meM cala rahe jhagar3e ko miTAkara zAMti kA sandeza diyaa| eka pakSa ne zrI magarUpajI bhaMDArI (siTI kotavAla) zrI jasavanta rAja jI mehatA ko paMca banA diyaa| zrI candanamala mUthA ne inako svIkAra kiyA aura paMcoM ne vyAkhyAna meM phaisalA sunAyA jise sunakara donoM pakSoM ke sAtha hajAroM vyakti paMcoM kI buddhimattA kI prazaMsA karane lge| phaisale ke bAda gurudeva ne pharamAyA ki samAja meM zAMti ho gaI, so to prasannatA kI bAta hai| Apa loga yahA~ kSamAyAcanA kara leveN| jina munirAjoM kA apamAna kiyA hai unake pAsa jAkara kSamAyAcanA karanI caahie| donoM pakSoM kI tarapha se zAhajI navaratanamalajI modI, zaMbhunAthajI caMdanamalajI muthA, seTha lakSmIrAmajI sAMDa, bhaMvaralAlajI jAlorI, nAramalajI pArakha, motIlAlajI, rAtar3iyA, mUlacanda jI lUMkar3a, salerAjajI muNota Adi netAoM ne samAsthala para hI prema ke sAtha hAtha meM hAtha DAlakara samata- khAmanA kiye| isa dRzya se janatA bahuta harSita ho gii| isa kArya meM rAya sAhaba vilamacandajI bhaNDArI aura hukmIcanda jaina kA sahayoga prazaMsanIya rhaa| bhAdavA sudI 7 ke vyAkhyAna meM zrI rA0rA0 narapatasiMhajI (minisTara ina veTiMga ) ThAkura basatAvarasihajI Adi viziSTa nAgarikoM ne donoM pakSoM, paMcoM aura zAMti-sahayogiyoM ko dhanyavAda diyaa| sabhI ne jaina divAkarajI mahArAja kA hArdika AbhAra maanaa| isa saMpa kI khuzI meM dayAvrata kA Ayojana kiyA gayA jisameM samAja ke kaI mukhya vyakti sammilita hue / caraNodaka jodhapura cAturmAsa kI hI ghaTanA hai| bhopAlagar3ha (mAravAr3a) ke nikaTavartI kUr3I gA~va kI putravadhU sau0 kalyANabAI karNAvaTa apane pIhara jodhapura aaii| mahArAjazrI ke pravacana vaha bhI bar3I zraddhAbhakti se suntii| eka dina vaha zIzI meM gulAbajala bhara lAI aura eka bhAI ko kahakara gurudeva ke pAda prakSAlita karake punaH zIzI meM bharavA hI liyaa| mahArAjazrI manA karate hI raha gae / yathAsamaya vaha apanI sasurAla phuNcii| usakI sasurAla meM ghara kA kAmakAja karane ke lie eka vRddhA AtI thii| eka dina usane kalyANavAI ko apanI vyathA sunAI - "seThAnIjI ! Apake pIhara jAne ke bAda mere lar3ake kI akheM dukhane A gii| bahuta ilAja karAyA para koI phAyadA na huaa| vaha andhA ho gayA hai| aba maiM mehanata-majadUrI karake peTa ma yA usakI sevA kruuN| maiM to bar3I musIbata meM pha~sa gaI hU~ / " / kalyANabAI ke hRdaya meM karuNA jAgI vRddhA aura usake putra kI kalyANakAmanA karate hue usane caraNodaka vAlI zIzI dekara kahA "mAMjI ! jodhapura se maiM bahuta acchI davAI lAI hU~ ise lagAtAra vizvAsapUrvaka lar3ake kI A~kha meM ddaalo| use dIkhane lagegA / " vRddhA ne davAI DAlI aura 15-16 dina meM hI usa lar3ake kI netrajyoti lauTa AI / vRddhA ne kalyANabAI ko bharapeTa AzISeM diiN| kalyANabAI gurudeva kI kalyANakArI zakti se vibhora ho giiN| dIpAvalI ke bAda kalyANabAI usa vRddhA aura usake putra ko sAtha lekara gurudeva ke
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 85: udaya : dharma-divAkara kA | zrI jaina divAkara smRti-grantha | darzanArtha aaii| usane samasta ghaTanA logoM ko sunaaii| gadgada kaMTha se logoM ne kahA "yaha gurudeva kI sAdhanA kA prabhAva hai|" cAturmAsa samApti ke dina gurudeva ke guNagAna bhAiyoM ne to kie hI, eka vezyA ne bhI kie / usane bhI vibhora hokara zraddhApUrvaka gurudeva ke guNa gAe / Ahora ke ThAkura sAhaba ne paryuSaNa parva, mahAvIra jayantI aura pArzvanAtha jayantI para agate rakhane kA nizcaya jAhira kiyaa| zrI vilamacandajI bhaNDArI ne ahiMsA pracAraka sabhA kI sthApanA ko zubha sandeza diyaa| cAturmAsa pUrNa karane ke bAda gurudeva jodhapura se samadar3I hote hue gar3ha sivAnA padhAre / unake upadezoM se prabhAvita hokara aneka logoM ne hAtha ke kate-bune kapar3e ke prayoga karane kA niyama liyA aura kucha ne videzI vastra kA tyAga kara diyaa| holI para dhUla ur3Ane aura gande gIta nahIM gAne ke niyama lie| vahAM gur3a-zakkara aura eka cabUtare ke jhagar3e the ve bhI jaina divAkarajI ke upadezoM se samApta ho ge| mokalasara, jAlauragar3ha Adi gAMvoM meM bhI acche upakAra hue| hAthI-dA~ta ke cUr3e aura rezama pahanane kA kaI bahanoM ne tyAga kiyaa| chayAlIsavA~ cAturmAsa (saM0 1968): byAvara saM0 1668 kA cAturmAsa pUjyazrI khUbacandajI mahArAja ke sAtha byAvara meM huaa| Apake pravacanoM se acchI dharma-prabhAvanA huii| nirAzrita bhAiyoM kI sevA tathA sahAyatA ke nimitta 'jana sevA saMgha' kI sthApanA bhI hii| yahA~ zAntinAtha bhagavAna kA akhaNDa jApa aura 'nirgrantha pravacana saptAha' manAyA gyaa| rAjA-mahArAjAoM ko saptAha kI pUrti ke dina hiMsA banda rakhane kA zrIsaMgha ne nivedanapatra bhejA / aneka gAMvoM meM jIva-hiMsA banda rhii| di mahAlakSmI mila aura eDavarDa mila banda rakhe gae / tapasvI zrI nemIcandajI mahArAja ne 45 dina kI aura tapasvI zrI mayAcandajI mahArAja ne 35 dina kI tapasyAeM kii| isameM bahuta dharmadhyAna huaa| tapasyAeM bhI khUba huiiN| guralA ke mahArAja, rAyapura (mAravAr3a) tathA siMgar3A (jayapura) ke ThAkura sAhaba ne vyAkhyAna kA lAbha liyaa| siMgar3A (jayapura) ke ThAkura sAhaba ne mAMsa-madirA kA tyAga pahale hI kara diyA thA, aba jaina divAkarajI mahArAja se rAtri-bhojana ke tyAga kA niyama liyaa| usI dina Apa jayapura lauTane vAle the| sTezana pahuMce, TikiTa le lie| gAr3I Ane meM dera thii| sAtha ke loga khAne kI cIjeM laae| nitya kI Adata ke anusAra ThAkura sAhaba ne bhI muMha meM khAne kI vastu DAla lIM, tabhI unheM yAda AyA ki 'maiMne to rAtri-bhojana kA tyAga liyA hai|' turanta unhoMne khAI huI vastu ko thUka diyA aura gurudeva ke pAsa prAyazcitta lene ko jAne lage / Apake sAtha vAle logoM ne kahA'zahara meM jAkara Aoge to gAr3I chUTa jaayegii|' ThAkura sAhaba ne uttara diyA-'gurudeva se lI huI pratijJA bhaMga ho gaI to prAyazcitta bhI unhIM se luugaa| gAr3I mile yA na mile / TikiTa ke paise hI to jaayeNge| kSatriya ke lie dhana se adhika mahatva pratijJA kA hai|' yaha kahakara ThAkura sAhaba tAMge meM baiThakara gurudeva ke pAsa Ae aura unase prAyazcitta maaNgaa| gurudeva ne kahA-'bhUla se ho gayA hai|' ThAkura sAhaba ne kahA-'bhUla se hI sahI, para isake prAyazcitta svarUpa eka nirjala upavAsa avazya kruuNgaa|' - isake bAda tA~ge meM baiThakara sTezana pahuMce / taba taka gAr3I AI nahIM thI, leTa thI / ThAkura sAhaba ke vizvAsa se sAthI loga Azcaryacakita ho ge|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 86 : isa ghaTanA se spaSTa ho jAtA hai ki gurudeva se pratijJA lene vAle vyakti apanI pratijJA meM kitane dRr3ha rahate the| byAvara cAturmAsa pUrNa kara Apa vahA~ se vihAra karake sumela padhAre / sumela ke ThAkura sAhaba ne ranivAsa sahita vyAkhyAna zravaNa kA lAbha liyaa| pravacana se prabhAvita hokara pArzvanAtha jayantI, mahAvIra jayantI ko agatA rakhane ke aura pauSa, kArtika, vaizAkha Adi mahInoM meM zikAra na khelane kI likhita pratijJA lii| __sumela se jaina divAkarajI masUdA hote hae araniyA pdhaare| vahAM balidAna banda huaa| koTar3I ke kaI musalamAna bhAiyoM ko mAMsa khAne kA tyAga karavAkara mAMDalagar3ha pdhaare| vahA~ kaI varSoM se cale Ae vaimanasya ko dUra kiyA / zAhapurA meM anekoM ne mAMsa-madirA ke tyAga kiye / mIcora meM kaI musalamAna bhAiyoM ne nazA va gozta (mAMsa) khAne ke tyAga kie| vega meM ApazrI ke upadeza se osavAloM kA vaimanasya dUra huaa| phira kadavAsA padhAre / vahA~ 37 jamIMdAroM ne jainadharma svIkAra kiyaa| aneka gAMvoM meM vicaraNa karate hue 25 santoM sahita siMgolI pdhaare| mahAvIra jayantI bar3e samAroha ke sAtha manAI gii| pArasolI, saravANiyA, nandavaI, vega, siMgolI Adi ke rAjyAdhikAriyoM ne lAbha liyaa| siMgolI meM 5 dina agatA palavAyA gyaa| nImaca sAvaNa hote hue bhATakher3I padhAre / vahA~ kI mahArAnI zrImatI navanidhi kumArI ke atyAgraha se tIna vyAkhyAna rAjamahala meM he| mahArAnIjI ne prabhAvanA baaNttii| mahArAnIjI vidaSI thIM / Apane 3000 pRSTha kA eka grantha likhA thaa| unakI jainadharma para aTUTa zraddhA hai| muhapatti bAMdhakara 7 bAra bhagavatIsUtra par3ha cukI haiN| anya aneka zAstroM evaM granthoM kA adhyayana kiyA hai| Apa bar3I dayA-premI haiN| rAmapurA, saMjIta Adi gAMvoM ko pAvana karate hae mahAgar3ha pdhaare| vahA~ ApakI vANI se prabhAvita hokara kaI logoM ne rAtri-bhojana ke tyAga kie, brahmacaryavrata lie| rAjapUta, gAvarI, camAra Adi ne mAMsa-madirA ke tyAga kie| jAvarA meM 26 santoM sahita Apa padhAre to logoM ne ApakA bhAvabhInA svAgata kiyaa| yahAM sthAnakavAsI samAja meM jhagar3A thaa| aneka santoM evaM munivaroM ke samajhAne para bhI vaha jhagar3A miTa na sakA, kintu Apake prabhAva se zAMta ho gyaa| vyAkhyAna meM cIpha minisTara, revenyu sekreTarI, pulisa adhikArI Adi lAbha lete the| sejAvatA ke ThAkura sAhaba ne jIvanabhara zikAra karane kA tyAga kiyaa| saiMtAlIsavAM cAturmAsa (saM0 199E): mandasaura vi0 saM016EE meM ApazrI vicaraNa karate hue ratalAma pdhaare| mahAvIra jayantI kA dina samIpa thaa| pUjya zrI dharmadAsajI mahArAja ke saMpradAya vAle pa0 munizrI kizanalAlajI mahArAja, mAlavakezarI paM0 muni zrI saubhAgyamalajI mahArAja Adi bhI vahIM virAjamAna the| vicAra calA ki mahAvIra jayantI sammilita rUpa se manAI jAya yA alaga-alaga / jaina divAkarajI mahArAja ne kahA "bhagavAna mahAvIra ke janma divasa para kyA matabheda ? ve to sabhI ke ArAdhya haiN| unakA janma-divasa to sabhI ko milakara manAnA caahie|"
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 87 : udaya : dharma-divAkara kA zrI jaina divAkara - smRti-grantha / Apake ina vacanoM ne nirNaya hI kara diyA / mahAvIra jayantI sammilita rUpa se hI manAI gii| isI cAturmAsa meM ApakI preraNA se pUjyazrI hukmIcandajI mahArAja sampradAya ke hitaiSI maMDala kI sthApanA 'samAja hitaiSI zrAvaka maNDala' ke nAma se huii| saccA vazIkaraNa mandasaura cAturmAsa kI hI eka ghaTanA hai| jaina divAkarajI mahArAja ke pravacana hote the| pravacanoM meM zrotAoM kI apAra bhIr3a ekatra hotI thii| eka dina eka vRddhA bhIr3a ko cIratI huI AI aura kahane lagI "gurujI ! ApakI bAta to saba loga mAna lete haiM, merI koI nahIM mAnatA / sabhI mujhe cir3hAte haiN| merI bAta taka nahIM sunate / apanA vazIkaraNa mantra mujhe bhI diijie|" mahArAjazrI ne kucha kSaNa socA aura gambhIra svara meM bole "mAtAjI ! saccA vazIkaraNa hai madhura vacana, kaThora zabdoM kA tyAga | Apa sadA madhura vacana bolie / cir3hAne vAloM se yA to mauna dhAraNa kara lIjie yA unase bhI mIThe zabdoM meM bolie| kucha hI dinoM meM saba loga ApakI bAta sanane lageMge, mAnane lgeNge|" vRddhA unakI bAta mAna gii| do hI mahIne bAda Akara bolI "mahArAja sAhaba ! ApakA mantra acUka hai| isakA prabhAva amogha hai / maiM sukhI ho gii| mujhe saccA vazIkaraNa mila gyaa|" "acchI bAta hai, aba isakA jIvana bhara prayoga karanA, kabhI mata chor3anA / sukha ke sAtha-sAtha tumheM zAMti bhI milegii|" vRddhA ne sira jhukAkara sahamati vyakta kii| mahArAjazrI kI yaha preraNA 'bahayaM mA ya AlaveM', 'miyaM bhAsejja pannavaM', 'na ya ohariNI vae' Adi zAstra vacanoM kA anubhavamUlaka sandeza thii| aMguSThodaka kA camatkAra mandasaura ke jIyAgaMja mohalle meM jaina divAkarajI mahArAja apane pravacanoM se dayAdharma kI gaMgA bahA rahe the| eka dina manAsA nivAsI zrI bhaMvaralAla jI rUpAvata apane duHsAdhya roga se pIr3ita putra zAMtilAla ko lekara ApakI sevA meM upasthita hue| zAMtilAla jaba cAra mAsa kA hI thA tabhI se vaha udarazUla se pIr3ita thaa| darda itanA tIvra thA ki vaha tar3apatA rahatA thaa| cAra mAsa ke zizu kI pIr3A se mAtA-pitA donoM kI nIMda harAma ho gaI thii| rUpAvatajI ne sabhI taraha ke upacAra karA lie the| mAtA-masAnI, pIra-phakIra, paMDita-maulavI, vaidya-hakIma, DAkTara, tAMtrika-mAMtrika sabhI viphala ho gae the| mAtA-pitA aba nirupAya ho gae the| ve apane putra ke jIvana se nirAza ho cuke the| eka dina rUpAvatajI ke kisI mitra ne unheM salAha dI-'rUpAvatajI ! Apa mandasaura jAkara jaina divAkarajI mahArAja kI zaraNa leM to mujhe vizvAsa hai ApakA baccA nIroga ho jaaygaa|' mitra kI salAha mAnakara rUpAvatajI mandasaura phuNce| satIvarga ko zizu kI vyathA kaha sunaaii| karuNa vyathA sunakara mahAsatIjI kA hRdaya karuNArdra ho utthaa| unhoMne upAya batAyA'eka gilAsa meM prAsuka garama jala lekara Apa mahArAjazrI ke dAhine pA~va kA agaMThA prakSAlita kara liijie| usa prakSAlita jala ko zizu ko pilAiye / zizu nIroga ho jaaygaa|'
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 88 : rUpAvatajI ne vahI kiyaa| gurudeva ke manA karate-karate bhI aMguSThodaka le hI liyA / isa jala ko do-cAra bAra hI pilAne se bAlaka sarvathA nIroga ho gyaa| jo roga duniyA-bhara kI auSadhiyoM aura upacAroM se ThIka na ho sakA; vaha mahArAjazrI ke aMguSThodaka se miTa gyaa| zAMtilAla Aja mI manAsA meM sakuzala haiN| ' mandasaura meM 33 varSoM ke bAda cAturmAsa ho rahA thaa| vizAla maNDapa meM dhArAvAhI pravacana hone lge| rAjakarmacArI, bohare aura musalamAna bhAI bhI vyAkhyAna zravaNa kA lAbha lene lge| yahA~ tapasvI megharAjajI mahArAja ne 31 dina kI tapasyA kii| mahAsatiyA~ jI evaM bhAI-bahanoM ne bhI tapovrata kiyaa| cAturmAsa bAda mahArAja sAhaba pratApagar3ha pdhaare| vahA~ jitane bhI rAjyAdhikArI the, sabhI vyAkhyAna kA lAbha lete the| pratApagar3ha darabAra evaM rAjamAtA ne do vyAkhyAna rAjamahala meM krvaae| prabhAvanA bhI dI / mahAvIra jayantI ke dina agatA rakhane kA vacana diyaa| dazahare para hone vAle pAr3e kA balidAna banda kara diyaa| mahArAjazrI ke vihAra ke dina kasAIkhAnA banda rkhaa| pratApagar3ha se ApazrI dhariyAvada pdhaare| rAvajI sAhaba pahAr3I rAste meM bhI sAtha rahe / cAra mIla paidala cale / gurudeva kI tabiyata vahA~ kharAba ho gii| ar3atAlIsavA~ cAturmAsa (saM0 2000) : cittaur3a saM0 2000 kA cAturmAsa cittaur3a meM huaa| apane pravacanoM dvArA ApazrI ne vRddhoM, apAhijoM kI sevA karane kI preraNA dii| phalasvarUpa 'caturtha vRddhAzrama' kI sthApanA huI, jahA~ vRddha logoM ke bharaNa-poSaNa aura AdhyAtmika sAdhanA hetu samucita sAdhana juTAe ge| cittaur3a meM ApazrI ne 17 muniyoM ke sAtha cAturmAsa kiyaa| padhArane ke dina mahArANA sAhaba ne agatA plvaayaa| tapasvI nemicandajI mahArAja ne 50 dina kI aura tapasvI vaktA malajI mahArAja ne 57 dina kI tapazcaryA kii| donoM tapasviyoM ke pAraNe Ananda se ho gae parantu pAraNe ke dina tapasvI vaktAvaramalajI mahArAja kA svargavAsa ho gayA / 12 hajAra janatA kI upasthiti meM candana aura hajAroM nAriyaloM ke sAtha saMskAra huaa| isa varSa nadiyoM meM bAr3ha Ane se bAr3ha pIr3itoM ke lie kAphI Arthika sahAyatA dI gii| unapacAsavA cAturmAsa (sa0 2001) : ujjaina saM0 2001 meM mahAvIra jayantI kA avasara A gyaa| jaina divAkarajI mahArAja 40 santoM sahita vahAM virAjamAna the hii| zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya ke vyAkhyAna vAcaspati zrI vidyAvinayajI mahArAja bhI virAja rahe the / ApakI udAratA se donoM saMtoM ke pravacana eka hI maMca se ho rahe the / vahA~ mUrtipUjaka saMgha kA upadhAna tapa bhI cala rahA thA / bAhara se 10-15 hajAra naranArI pravacana lAbha lene Ae hue the| mahAvIra jayantI utsava sabhI logoM ne milakara Ananda pUrvaka mnaayaa| ujjaina meM yaha prathama avasara thA jaba zvetAmbara mUrtipUjaka, sthAnakavAsI aura digambara bandhuoM ne milakara mahAvIra jayantI utsava mnaayaa| jaina borDiMga ke lie 15000 rupaye kA candA bhI huA / bhavana; sthAnaka banA gurudevazrI kI vANI meM eka Azcaryajanaka zakti thI ki jaba bhI Apa kisI ko koI upadeza
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha yA preraNA dete to eka bAra to patthara bhI pighala jAtA / nayA aura anajAna vyakti bhI Apake upadeza se prabhAvita hokara saMkalpabaddha bana jaataa| ujjaina cAturmAsa kI ghaTanA hai| sundarabAI nAma kI eka rAjapUta mahilA Apake upadezoM se prabhAvita hokara jaina zrAvikA bana gii| eka dina usane Apase sAmAyika kA niyama liyA / niyama dilAne ke bAda Apane kahA 1 udaya dharma-divAkara kA "tumane niyama le to liyA hai kintu dharma-kriyAoM ke lie zAMta ekAMta sthAna kI AvazyakatA hotI hai / sthAnaka hI upayukta hotA hai / " mahilA vicAra meM par3a gaI, bolI "aisA sthAna yahA~ phrIgaMja meM to koI nahIM hai / " "hai to nahIM, lekina honA avazya cAhie, jahA~ sabhI bhAI dharma kriyAeM kara skeN|" sundarabAI kulIna mahilA thii| gurudevazrI ke ina zabdoM se usakI dharma-bhAvanA jAgRta huI, bolI "gurudeva ! mere pAsa kaI bhavana haiN| unameM se eka meM zrIsaMgha (ujjaina) ko samarpita karatI huuN| sAtha hI 2500 rupaye bhI, jisase usakA rakha-rakhAva bhI hotA rahe / " sundarabAI kA bhavana sthAnaka bana gayA / ujjaina zrIsaMgha ne AbhAra pradarzita kiyA to sundarabAI ne ise gurudeva kI kRpA kahakara apanI vinamratA kA paricaya diyA / cAturmAsa ke dinoM meM Apa namakamaMDI aura nayApurA donoM sthAnoM para virAje / eka dina jaina divAkarajI mahArAja evaM digambara paM0 muni zrI vIrasAgarajI mahArAja donoM eka sthAna para mile aura bahuta dera taka prasannatApUrvaka vArtAlApa huaa| yaha pahalA hI suavasara thaa| isa milana se donoM sampradAyoM ke zrAvakoM meM ekatA kI bhAvanA bar3hI / isa prakAra ujjaina cAturmAsa ke samaya kAphI dharma prabhAvanA aura jaina saMgha meM aikya sthApita huA / cAturmAsa ke bAda ApazrI devAsa padhAre hindU-muslima sabhI ne milakara vyAkhyAna kA lAbha liyaa| kaidiyoM ne bhI vyAkhyAna sune aura apane pApoM ke lie pazcAttApa kiyA evaM zarAba, corI Adi kA tyAga kiyaa| pacAsavA~ cAturmAsa (saM0 2002 ) : indaura indaura meM jaina divAkarajI ke cAra vyAkhyAna rAya bahAdura bhaNDArI mila meM hue nAgarika evaM mila majadUroM ne kAphI saMkhyA meM upadeza zravaNa kA lAbha liyaa| chaha-sAta hajAra ke lagabhaga zrotA ho jAte the| mila majadUroM ne saikar3oM kI saMkhyA meM mAMsa-madirA sevana aura parastrIgamana ke tyAga kiye / pichale do vyAkhyAnoM ke lie mila majadUroM ne bhaNDArI sAhaba ke dvArA jaina divAkarajI mahArAja se Agraha karavAyA thaa| vaMzI presa ke samIpa kaI garIboM kI jhoMpar3iyA~ jala gaI thiiN| unakI sahAyatA ke lie bhaMDArI sAhaba 'ne vyAkhyAna meM kAphI candA karavA diyA / bhaNDArI hAIskUla meM jaba gurudeva padhAre to darzana karane ke lie jhAbuA darabAra Ae / vArtAlApa kara darabAra ne prasannatA prakaTa kI / gurudeva ke indaura padhArane para janatA evaM miloM ke majadUra bahuta bar3I saMkhyA meM Ae bahuta 1
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha / / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 60 : lambA julUsa thaa| ema0 TI0 klotha mArkeTa ke vADeMDa veara hAusa meM gurudevazrI kA cAturmAsa huA / 27 saMta evaM 27 hI mahAsatIjI mahArAja ke virAjane se bahuta hI dharmadhyAna huaa| paryuSaNa parva meM bAhara ke karIba DhAI hajAra bandhu Ae the / vyAkhyAna meM 6 hajAra se adhika kI upasthiti ho jAtI thI / tapasyAoM kI jhar3I laga gaI / eka dina se lagAkara 21 dina taka kI tapasyAe~ huii| aneka pacaraMgie huii| ghoratapasvI zrI nemIcandajI mahArAja ne 48 dina kI, ghora tapasvI zrI sAgaramalajI mahArAja ne 28 dina kI evaM ghora tapasvI zrI mANakacandajI mahArAja ne 36 dina kI tapasyAeM kii| ina tapasyAoM kI pUrNAhuti mamArohapUrvaka manAI gii| eka hajAra garIboM ko bhojana diyA gyaa| zrI saMganamalajI bhaNDArI kI preraNA se zrI caturtha jaina vaddhAzrama ko dasa hajAra rupaye ke vacana mile tathA samAja ke anya dAnavIra zrImaMtoM evaM sadgRhasthoM ne muktahasta se 20000 rupaye kA dAna dekara isa saMsthA kI jar3eM majabUta kiiN| anya saMsthAoM ko bhI dAna diyA gyaa| 'nirgrantha pravacana saptAha manAyA gyaa| lokAzAha jayantI Apake sAnidhya meM bar3I dhUmadhAma se manAI gii| rAya bahAdura seTha kanhaiyAlAlajI bhaNDArI va zrI nandalAlajI mArU ne bhI bhASaNa kiyA / mahilA sammelana evaM vAda-vivAda pratiyogitAeM bhI huii| isa cAturmAsa meM seTha zrI bhaMvaralAlajI dhAkar3a ne bhI sevA kA khUba lAbha liyaa| eka bAra ema. TI. klotha mArkeTa ke prAMgaNa meM jaina divAkarajI mahArAja kA sArvajanika pravacana ho rahA thA / indaura ke bar3e-bar3e loga sammilita the| sara seTha hukamacandajI bhI Ae the| seThajI ne gurudeva ko vandana kiyA, to Apane kahA-'dayA pAlo seThajI ! lekina dUsare hI kSaNa gurudeva ne spaSTIkaraNa karate hue kahA-'seThajI ko dayA pAlo kahA hai to Apa loga yaha na samajheM ki inase hameM kucha svArtha hai / sAdhuoM ko inase kisI prakAra kI kAmanA nahIM hai| kintu ye dharmapriya vyakti hai| inake pAsa korA dhana hI nahIM hai, dhana ke sAtha dharma bhI hai| inakA dharma-prema dekhakara hI hamane inheM seThajI kahA hai / ata: 'guNiSu pramodaM' ke nAte kahA hai|' yaha thI ApakI vANI kI jAgarUkatA ! ikyAvanavA~ cAturmAsa (saM0 2003) : ghANerAva sAvar3I saMvata 2003 kA ApazrI kA cAturmAsa ghANerAva sAdar3I meM haa| pravacanoM meM vahA~ ke ThAkura sAhaba bhI upasthita hote the| bAvanavA~ cAturmAsa (saM0 2004) : byAvara jaina divAkarajI mahArAja kA saM0 2004 kA varSAvAsa byAvara meM huA / khuba dharma-prabhAvanA hii| yahA~ Apake pravacanoM se prabhAvita hokara khaTIka jAti kA eka kizora nAthalAla jIvahiMsA se virata ho gyaa| isa cAturmAsa meM bhArata vibhAjana ke kAraNa hajAroM jaina parivAra pAkistAna se bhArata aaye| unakI dazA bar3I hRdayadrAvaka thii| ApazrI ke upadezoM se vipadmasta jaina bandhuoM kI sahAyatA kI gii| byAvara cAturmAsa pUrNa karane ke bAda aneka sthaloM ko pavitra karate hue Apa jUniyA pdhaare| janiyA mahArAja ne bhAvabharA svAgata kiyA, pravacana sune aura tyAga kiye| saravAr3a padhArane para eka
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ :61: udaya : dharma-divAkara kA . || zrI jaina divAkara-smRti-grantha vyAkhyAna musalamAnoM ke Agraha para daragAha meM bhI huaa| musalamAna striyoM ne bhI bhASaNa sunA kaiyoM ne tyAga kie| gA~dhI smAraka kI carcA cala rahI thii| gurudeva ke sandezAnusAra zrAvakoM ne pradhAna mantrI aura gRhamantrI ko tAra diyA ki-'gA~dhIjI kI smRti ko ahiMsaka rUpa denA hai to sampUrNa bhArata meM dUdha dene vAle (dudhAru) aura kRSi yogya pazuoM kA vadha banda kara diyA jAya / ' Apa jahA~-jahA~ padhAre, sarvatra hindU-musalamAnoM ne Apake pravacanoM meM samAna rUpa se bhAga liyaa| sabhI meM dharma-jAgRti hotii| una dinoM Apake pravacana 'badale kI bhAvanA chor3o' isa viSaya para hote the| ina pravacanoM kA hindU-musalamAna donoM para kAphI prabhAva par3A tathA sAmpradAyika dveSa kI agni zAnta karane meM bar3A sahayoga milaa| cAturmAsa ke bAda vihAra karate hue ApazrI pAlI padhAre / zramaNa-saMgaThana ke lie kAnsa ke prayatna cala rahe the| yahA~ gurudevazrI ke prayatnoM se saMgha aikya kI yojanA bnii| saMgha aikya yojanA jaina kAnphrensa saMgha aikya ke lie bahuta samaya se prayatnazIla thaa| saMgha aikya kaise ho? usakA AdhAra kyA ho ? prArambha meM kyA karanA cAhie ? ina saba bAtoM kI carcA cala rahI thii| kAnphrensa ke netAoM ke vicAra the "sAmpradAyika matabheda aura mamatva ke kAraNa sthAnakavAsI jaina samAja chinna-bhinna ho rahA hai / sAdhu-sAdhuoM meM aura zrAvaka-zrAvakoM meM matabheda maujUda haiM aura bar3hate jA rahe haiN| samAjakalyANa ke lie aisI paristhiti kA anta kara aikya aura saMgaThana karanA Avazyaka hai| sAdhu aura zrAvaka donoM ke hI sahakAra aura zubha bhAvanA dvArA hI yaha kArya saphala hogaa| ataH sAdhu-sAdhvI aura kAnphransa ko milakara isa kArya meM laganA caahie| isa kArya ke lie tAtkAlika kucha niyama aise hone cAhie ki jisase aikya kA vAtAvaraNa utpanna ho aura sAtha-sAtha eka aisI yojanA banAnI cAhie ki saMgaThana sthAyI aura ciraMjIvI bne|" gurudeva usa samaya pAlI meM virAjamAna the| kAnphransa kA DepuTezana saMgha aikya kI bhAvanA lekara gurudeva ke pAsa aayaa| ApazrI ne pUchA "Apa logoM ke pAsa kyA yojanA hai ? prAthamika yojanA kyA hai ?" gurudeva ke isa prazna para DepUTezana ke loga cupa raha gae / taba gurudeva ne phira pUchA"binA yojanA ke saMgha aikya kA kArya Age kaise bar3hegA ?" DepUTezana ne kahA"Apa hI btaaiye|" taba gurudeva ne kahA "Apa loga yaha bAteM santoM se manavA sakeM to Age kA saMgha aikya kA kArya pUrA ho jaaygaa| nahIM to ApakA yaha saba vicAra vyartha hI rhegaa|" netAoM ne jaba pUchA ki 've bAteM kauna sI haiM jinase ki saMtagaNa nikaTa A sakeM ?' taba gurudeva ne nimna bAteM una logoM ko likhavAI (1) eka gAMva meM eka cAturmAsa ho / (2) eka gA~va meM eka hI vyAkhyAna ho| (3) saba sAdhu, zrAvaka kAnphrensa kI TIpa ke anusAra eka saMvatsarI kreN| (4) saba sAdhu-sAdhvI ajamera sammelana ke prastAva ke anusAra eka pratikramaNa kareM /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha (5) kisI sampradAya kI tarapha se anya sampradAya ke sambandha meM nindAtmaka lekhana nahIM honA cAhie / ( 6 ) sampradAya maMDala yA samitiyA~ miTA dI jAyeM / (7) koI sAdhu-sAdhvI apane sampradAya ko chor3akara anya sampradAya meM jAnA cAhe to inake pUjya pravartaka yA guru kI svIkRti binA na liyA jAya / yaha sAta bAteM gurudeva ne likhavAkara apane sampradAya ke sabhI muniyoM kI ora se inake lie sarvaprathama svIkRti bhI pharamAI / (1) jaina divAkara munizrI cauthamalajI mahArAja ne uparokta bAtoM kI svIkRti pharamAI / -da: devarAja surAnA mitI pauSa vadI 10 saM0 2005 tA0 25-12-48, pAlI tArIkha 25 ke bAda hI anya muniyoM kI svIkRtiyA~ prApta huI haiM / TE se nikalane vAle jaina prakAza ke tA0 8-12-46 varSa 37, aMka 7 se patA calatA hai ki 12 mAsa ke prayAsa ke bAda bhI svIkRtiyA~ honA bAkI thii| saMgha - ekatA ke lie sarvaprathama kadama uThAne vAloM meM zrI jaina divAkarajI mahArAja agraNI the / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : e2 : tirepanavAM cAturmAsa (saM0 2005 ) : jodhapura saM0 2005 kA ApazrI kA cAturmAsa jodhapura meM huA / Apake pravacanoM se prabhAvita hokara aneka logoM ne vezyAvRtti Adi vyasanoM kA tyAga kara diyaa| isa cAturmAsa meM tapasvI zrI nemIcandajI mahArAja ne 43 dina kI tapasyA kI / pUrti ke dina pustakoM aura zrIphaloM kI prabhAvanA kI gaI / bahuta tyAga - pratyAkhyAna hue / jodhapura meM gurudeva ke khAsa bhaktajanoM kI eka mITiMga huii| usameM sthAnakavAsI sAdhuoM meM saMgaThana evaM prema bar3hAne ke lie aura eka samAcArI banAkara saMgaThana ko sudRr3ha karane ke prastAva pAsa kiye gae / jodhapura cAturmAsa pUrNa karake jaina divAkarajI mahArAja ne aneka grAmoM meM bhramaNa karate hue cArabhujAjI kI ora prasthAna kiyA / ratalAma nivAsiyoM kI utkaTa icchA ApakA cAturmAsa ratalAma meM karAne kI thI, parantu vahA~ ( ratalAma meM ) ke loga tIna saMghoM meM vibhakta the - ( 1 ) pUjyazrI dharmadAsajI mahArAja ke anuyAyI, ( 2 ) pUjya zrI javAharalAlajI mahArAja ke anuyAyI, aura (3) pUjyazrI mannAlAlajI mahArAja ke anuyAyI / ataH kAnphrensa ke pratinidhi zrI khImacanda bhAI vorA, zrI durlabhajI bhAI khetAnI Adi ne tInoM anuyAyiyoM meM se cuna kara eka kameTI bnaaii| isa kameTI ne sarvAnumati se jaina divAkarajI mahArAja se ratalAma cAturmAsa kI prArthanA kii| virodha meM samanvaya kA mArga prastuta kiyA / pramukha rUpa se isa saMpa ke samanvaya kI kar3I ko jor3ane meM zrI nAthUlAlajI seThiyA, zrI lakhamIcandajI muNata aura zrI bApUlAlajI botharA ne apanA bahuta yogadAna diyA / zrI bApUlAlajI botharA, zrI mA~gIlAlajI botharA, seTha cAMdamalajI cANodiyA ke athaka prayAsoM se 21 varSoM ke bAda jodhapura meM ratalAma sparzane kI svIkRti milI thI aura caitra kRSNA 4, saM0 2005 ko cAturmAsa kI svIkRti milI / isa svIkRti se ratalAma zrIsaMgha meM apAra harSa chA gyaa| bAhara gA~va ke dharma-premiyoM ko bhI tAra aura patroM dvArA samAcAra de diyA gayA /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMdhya belA: [vi0 saM0 2007 koTA ] -mahAprayANa se pUrva zrI jaina divAkara mahArAja kI rugNAvasthA kA eka citra roga va jarA ne zarIra ko zithila banA diyA, para Atmabala Aja bhI pracaMDa hai|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura yaha hai antima mahAyAtrA kA dRzya [vi0 saM0 2007 koTA] hajAroM-hajAra zokAkula nara-nArI gurudeva kI antima yAtrA (zmazAna yAtrA) meM baikuNThI ke sAtha cala rahe haiN| -
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 63 : udaya : dharma-divAkara kA zrI jaina divAkara-smRti-grantha cauvanavAM cAturmAsa (saM0 2006): ratalAma gurudeva jaba ratalAma padhAra rahe the to ratalAma se 2 mIla dUra tInoM sampradAyoM ke tIna-cAra sau nara-nArI sevA meM upasthita he| vArtAlApa kiyaa| bar3A hI madhura vAtAvaraNa rhaa| hajAroM nara-nAriyoM ke jayaghoSa ke sAtha gurudeva ne ratalAma meM praveza kiyo| jana divAkarajI mahArAja ke pravacana nImaca cauka meM hone lage / zrotAoM kI saMkhyA bar3hane lgii| paMDAla pahale se hI bahuta bar3A thaa| lekina upasthiti jaba nagara ke chaha hajAra aura bAhara ke pAMca hajAra-isa taraha lagabhaga 10-11 hajAra zrotAoM kI hone lagI to paMDAla aura bhI bar3hAnA pdd'aa| pravacanoM meM hindU, musalamAna, bohare, jaina-jainetara evaM adhikArIgaNa sabhI samAna rUpa se bhAga lete aura vANI kA lAbha uThAte / pUjyazrI javAharalAlajI mahArAja ke sampradAya ke zrAvaka-zrAvikA bhI pravacana lAbha lete the| isa vizAla upasthiti ko dekhakara zrI somacanda tulasIbhAI ko kahanA par3A ki-'ratalAma meM pravacanoM meM itanI upasthiti mere dekhane meM nahIM aaii| 'nigraMtha pravacana saptAha manAyA gayA / tapasvI zrI mANakacandajI mahArAja ne 38 dina kI tapasyA kii| isake upalakSa meM kasAIkhAne banda rahe, garIboM ko miSThAnna khilAyA gayA aura vibhinna saMsthAoM ko dAna diyA gyaa| tapasvI zrI basantIlAlajI mahArAja ne paMcole-paMcole pAraNe kiye| Asoja sudi meM jaina divAkarajI mahArAja kI sevA meM byAvara, udayapura, maMdasaura, jAvarA, indaura Adi aneka sthAnoM ke mukhya-mukhya vyakti upasthita hue the| usa samaya mahArAjazrI ke mastiSka meM eka vicAra AyA ki-'pUjyazrI hukmIcandajI mahArAja kA sampradAya kaI varSoM se do bhAgoM meM vibhakta hai| unameM aikya kisa prakAra ho sakatA hai ?' Apane kucha pramukha logoM ke sAmane apane vicAra vyakta kiye| usa samaya pUjyazrI gaNezIlAlajI mahArAja jayapura meM virAjamAna the| zrI devarAjajI surANA byAvara, zrI bApUlAlajI botharA, zrI sujAnamalajI mehatA, jAvarA; zrI saubhAgamalajI koceTTA, jAvarA; zrI cA~damalajI mArU, zrI cAMdamalajI muraDiyA, mandasaura; -ye chaha vyakti jayapura phuNce| vahA~ karIba 5 dina tthhre| pUjyazrI gaNezIlAlajI mahArAja ko zrI jaina divAkarajI mahArAja kA sandeza diyaa| usa para vicAra karake pUjyazrI gaNezIlAla jI mahArAja ne sAta bAteM ekIkaraNa ke sambandha meM likhvaaiiN| unameM eka bAta yaha thI ki eka AcArya honA caahie| jaina divAkarajI mahArAja ne sabhI bAtoM ke sAtha eka AcArya kI bAta bhI svIkAra kara lii| kintu pUjyazrI gaNezIlAlajI mahArAja ko AcArya banAne kI sahamati dekara apanI udAratA bhI pradarzita kI / lekina sAtha hI sAtha yaha sujhAva bhI diyA ki-'kyoMki aneka varSoM se alaga rahe haiM isalie AcAryazrI ke sammilita saMgha saMcAlana meM pUjyazrI mannAlAlajI mahArAja ke sampradAya ke mukhya munirAja kI sammati avazya le lI jaay|' yaha sandeza lekara zrI caMpAlAlajI baMba jayapura pahu~ce / parantu pUjyazrI gaNezIlAlajI mahArAja ne isa sujhAva ko svIkAra nahIM kiyA, aura cAturmAsa bAda alavara kI ora vihAra kara diyaa| kArtika zuklA 6 ko jaina kAnphreMsa kA eka DepUTezana (ziSTamaMDala) adhyakSa zrI kundanamala jI phirodiyA ke netRtva meM aayaa| mahAmaMtrI zrI cImanalAla popaTalAla zAha, saMyukta maMtrI
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 64 : - zrI giradharamAI dAmodara daphtarI, zrI dhIrajalAlabhAI turakhiyA, zrI mahAsukhamAI, seTha devarAjajI sarAnA Adi sajjana isa ziSTamaMDala meM sammilita the| ziSTamaMDala ke sabhI sajjana tIna dina taka ratalAma meM rahe / saMgha aikya yojanA kA zeSa kArya pUrNa karane ke uddezya se jaina divAkarajI mahArAja ne saMgha aikya yojanA kI mahattA evaM DepuTezana kI saphalatA ke lie hArdika zubhakAmanA pragaTa kI / aikya ke sambandha meM carcA hone para unako sAta bAteM aura una bAtoM para sujhAva batAe / zrI kundanalAlajI phirodiyA ne yaha saba jAnakara bahuta prasannatA vyakta kI aura kahA ki 'zrI jaina divAkarajI mahArAja ne bar3I udAratA ke sAtha sAta bAteM svIkAra kI yaha bahuta prasannatA kI bAta hai| ApakI jitanI prazaMsA kI jAya kama hai / sAtavIM kalama (bAta) meM diyA huA ApakA sujhAva vAstavika hai ki itane dinoM se alaga rahe haiM to saMgha aikya barAbara nibhe isake lie AcAryazrI eka munirAja kI sammati se saMgha saMcAlana kareM to zreSTha hai|' adhyakSa zrI phirodiyAjI ne Apase AzIrvAda kI yAcanA karate hae kahA "Apane pahale pahala pAlI (mAravAr3a) meM hameM zubhAzISa pradAna kI thii| usI prakAra aba isa yojanA ke dUsare vAMcana ke samaya bhI hama ApakI sevA meM upasthita hue haiN|" jaina divAkarajI mahArAja ne DepuTezana evaM kAnphreMsa ke sadkAryoM kI prazaMsA kI evaM apanA pUrNa sahayoga dene kA AzvAsana diyA sathA ratalAma saMgha ko bhI preraNA dI ki samaya ko pahacAna kara saMgaThana karanA caahie| kArtika zuklA 13 ko gurudeva kI 73vI jayantI manAI gii| aneka muniyoM evaM zrAvakoM ke bhASaNa-bhajana Adi hue| gurudeva ke guNagAna kiye, caraNoM meM zraddhA-bhakti ke puSpa car3hAe, dIrghAyu ke lie kAmanA kii| aneka taraha ke tyAga-pratyAkhyAna, tapasyAe~ bhI huii| jaina divAkarajI mahArAja ne pharamAyA ki 'guNagAna to bhagavAna mahAvIra evaM jainadharma ke hone caahie| maiM to caturvidha saMgha kA sevaka hU~ aura yathA rhuuNgaa|" rAtri ko seTha kanhaiyAlAlajI maMDArI indaura kI adhyakSatA meM sabhA huI jisameM vidvAna vaktAoM aura kaviyoM ne gurudeva ke guNagAna kiye| kaI saMsthAoM kI mITiMgeM bhI huiiN| isa cAturmAsa meM zrI kanhaiyAlAlajI phirodiyA ApazrI ke samparka meM Ae | phirodiyAjI ne sAmpradAyika kAraNoM se kisI saMta ke pravacana sunane kI to bAta hI kyA, 35 varSa kI Ayu taka kisI saMta ke darzana bhI nahIM kiye the / aikya kA vAtAvaraNa banA, cAturmAsa meM AnA-jAnA prArambha huaa| prathama darzana aura pravacana zravaNa karate hI unakI kavi-vANI phuTa par3I merA praNAma lenA (tarja-o! dura jAne vAle ) o jaina ke divAkara ! merA praNAma lenaa| AyA hU~ maiM zaraNa meM, mujhako bhI tAra denA ||ttek|| karake kRpA padhAre, guruvara nagara hamAre / . upakAra ye tumhAre, bhUleMge hama kabhI nA / / 1 / / vANI ati suhAnI, nizadina sunAte jnyaanii|| samajhAte haiM khulAsA, hai sApha-sApha kahanA / / 2 / /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ :65: udaya : dharma-divAkara kA zrI jaina divAkara-smRti-grantha / camake sabhA ke andara, tAroM meM cA~da jaise / sUrata nirakha-nirakha kara, tarapata hue haiM nayanA // 3 // tArana-tarana tumhI ho, pyAre guru jahA~ meN| tumako jo koI chor3e, usakA kahA~ ThikAnA / / 4 / / gaphalata meM so rahA thA, barabAda ho rahA thaa| aba khula gaI hai A~kheM, hIre kA mola jAnA // 5 // karanA kasUra merA, saba mApha ann-daataa| arjI kare "kanhaiyA", mAphI jarUra denA // 6 // ratalAma zrIsaMgha ke adhyakSa zrI nAthUrAmajI seThiyA ne cAturmAsa samApti para nIma cauka zrIsaMgha kI ora se 'zrI mahAvIra navayuvaka maMDala' evaM 'zrI dharmadAsa mitramaMDala' ko cA~dI kI taztarI meMTa dii| karmacAriyoM, jaina skUla kI adhyApikAoM tathA svayaMsevakoM Adi ko vastra evaM nakada rakama se sammAnita kiyaa| vihAra ke dina zrI cAMdamalajI gA~dhI ne sapatnIka zIlavrata dhAraNa kiyaa| khuzI meM 201 rupaye uchAla kiye| niSedha karane para bhI anya jaina-ajaina bandhuoM ne lagabhaga 1000 rupaye uchAla diye| sTezana para jaima-ajaina janatA evaM sinemA mAlika mullA najara alIjI ne vyAkhyAna dene kI prarajora prArthanA kI / pariNAmasvarUpa do-tIna vyAkhyAna vahA~ hue| isa prakAra jaina divAkarajI mahArAja kA ratalAma (saM0 2006) kA cAturmAsa atyanta gauravazAlI rhaa| isameM saMgha aikya yojanA meM pragati huI, kAnphreMsa ke DepUTezana ko saphalatA milii| gurudeva ke pravacanoM meM zrotAoM kI atyadhika saMkhyA rhii| Apake upadezoM se navayuvakoM meM apUrva utsAha bharA tathA dharma jAgRti huii| paryuSaNa meM cAra-pAMca hajAra darzanArthI bAhara se Ae / ina saba kAraNoM se ise aitihAsika cAturmAsa kI saMjJA dI gaI hai| ratalAma cAturmAsa meM hI Apako jJAta huA ki byAvara meM sthAnakavAsI sampradAya ke munivaroM kA sammelana hone kI carcA cala rahI hai| isa sammelana meM saMgaThana para vicAra-carcA honI thii| nAgadA meM mAlavakesarI paM0 muni saubhAgamalajI mahArAja kA milana hone para vicAra-vimarza karake upAdhyAya paM0 pyAracandajI mahArAja tathA mAlavakesarIjI mahArAja kA sammelana meM jAne kA nizcaya haa| upAdhyAya paM0 muni pyAracandajI mahArAja ko byAvara bhejate samaya jaina divAkarajI mahArAja ne apanA sandeza diyA ___ "saMgha ke kalyANa ke lie apane sampradAya kI sabhI upAdhiyoM kA tyAga kara denA / yadi sabhI manivara ekamata ho jAye to AcArya apane saMtoM meM se mata bnaanaa| AcAryazrI Ananda RSijI mahArAja ko hI AcArya svIkAra kara lenaa|" upAdhyAyajI mahArAja byAvara pahu~ce / 6 sampradAyoM ke munivaroM ne vicAra-vimarza karake eka samAcArI kA nirmANa kara liyA; kintu eka AcArya svIkAra karane meM gatirodha utpanna ho gyaa| 5 sampradAya to sahamata ho gae; kintu cAra sahamata nahIM hue| phalataH 'zrI vIra vardhamAna sthAnakavAsI zramaNa saMgha' kI sthApanA huii| zrI AnandaRSijI ko AcArya banAyA gyaa| upAdhyAya zrI pyAracandajI mahArAja ne rAmapurA meM gurudeva ke darzana kie / yahA~ mahAvIra jayantI bar3I dhUmadhAma se manAI gii|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha - eka pArasa puruSa kA garimAmaya jIvana 16 eka dina eka ziSya ne Apase kahA"gurudeva ! apanI sampradAya kI AcArya Adi padaviyA~ samarpita karake hameM kyA milA ? hama to ghATe meM hI rhe|" -- Apane samajhAyA "hameM vaNivRtti se ghATA naphA nahIM socanA caahie| saMgha-lAbha ke lie sarvasva samarpaNa karanA bhI ucita hai | Aja kA bIja jaba vRkSa banegA taba ekatA ke madhura phala Ae~ge / " ina zabdoM se prakaTa hotA hai ki jainadivAkarajI mahArAja kA hRdaya kitanA udAra thA aura kitanI niSThA thI saMgha ekatA ke prati ! agara bAta mAna letA rAmapurA kI hI eka ghaTanA hai| prabhAta belA meM eka dhAvaka Apake pAsa AyA aura caraNasparza karake mAMgalika sunane kI icchA pragaTa kii| Apane mAMgalika sunAkara kahA- 'bhadra ! jAne se pahale navakAra mantra kI eka mAlA phera lo / ' zrAvaka jaldI meM thA, bolA- "maiM nitya sAmAyika karatA hU~ / usI samaya navakAra mantra kI mAlA bhI phera letA hU~ / isa samaya jaldI meM hU~ / ' aura vaha calA gayA / ghara pahuMcA to daravAje para pulisa kA sipAhI khar3A milaa| darogAjI bulA rahe haiM' sipAhI ke mu~ha se ye zabda sune to usake sAtha jAnA hI pdd'aa| thAne meM usa samaya darogAjI nahIM the / zrAvaka ko baiThanA par3A / zAma ko cAra baje jaba darogAjI Ae taba patA calA ki unhoMne to usake nAmarAzi kisI anya vyakti ko bulAyA thA, lekina nAma bhrAnti ke kAraNa pulisa vAle use hI bulA lAye / Akhira sAyaMkAla chuTTI milii| aba AvakajI ko dhyAna AyA ki 'mahArAja sAhaba ne to pahale hI bhaviSya kI ora saMketa kara diyA thaa| merI hI bhUla huii| agara gurudeva kI bAta mAna letA'''' / ' usane sthAnaka meM Akara apanI mUla svIkAra kI aura saMtoM ke vacana ke anusAra AcaraNa karane kA nizcaya kara liyA / ratalAma se nAgadA sumela hokara ApazrI bhANapurA pdhaare| tInoM jaina sampradAyoM ne milakara RSabha jayantI mnaaii| RSabhadeva bhagavAna ko kisI na kisI rUpa meM sabhI dharma mAnate haiM - yaha Apasa vistRta rUpa meM yahA~ btaayaa| sadhavAr3a ke aneka gA~voM meM tyAga, pratyAkhyAna aura dharma pracAra huA / samatA ke sAgara saM0 2007 kA cAturmAsa karane ke lie Apake caraNa koTA kI ora bar3ha rahe the| mArga meM ApazrI rAmagaMja maMDI meM ruke pravacana hone lge| usI samaya zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya ke eka AcArya bhI vahA~ padhAre zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya ke kucha pratiSThita sajjanoM ne eka maMca se pravacana dene kI prArthanA kI / Apane saharSa svIkRti de dI / mUrtipUjaka sampradAya ke AcAryazrI ne jaina divAkarajI mahArAja kI kucha anargala AlocanA kii| usake bAda ApakA pravacana huaa| AlocanA ke prati Apane eka zabda bhI na kahA kevala vItarAga vANI hI sunaaii| Apake vyAkhyAna se zrotA bahuta prabhAvita hue| dopahara ko muni zrI manoharalAlajI mahArAja ( mastarAmajI) ne Apase pUchA - 'Apane khoTI AlocanA kA uttara kyoM nahIM diyA ?' to Apane pharamAyA-'munijI ! janatA vItarAga
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurudeva zrI jaina divAkarajI mahArAja ke vihAra kA eka dRzya eka maMca para pravacana karate hue zve0 mU0 AcArya zrI AnandasAgarajI / gurudeva zrI jaina divAkarajI ma0 evaM digambara AcAryazrI sUryasAgara jii| Jain Education Interna e & Personal uso Nilibrary.org
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ nindabhavana ke sAmane apAra jana-samUha gurudeva ke pArthiva zarIra kA antima darzana karane umar3a rahA hai| koTA meM sthita zrI jaina divAkara jI mahArAja ke smAraka kA vihaMgama dRshy|| For Private & Personal use only Ramainalibrary.org
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha :67: udaya :dharma-divAkara kA vANI sunane ke lie AtI hai, rAga-dveSa kI bAteM sunane nahIM / jaba unakA mana nirmala hogA to ve apane zabdoM ke lie khuda hI pazcAttApa kreNge|' kitanI samatA thI jaina divAkarajI ke mana-mastiSka meM ! digambara jaina AcArya ke sAtha sammilita vyAkhyAna jhAlarA pATana-isa kSetra meM munirAjoM kA Agamana kama hI hotA hai / vRddhAvasthA hote hue bhI jaina divAkarajI mahArAja pdhaare| unake dasa vyAkhyAna hue| isase vahAM kAphI jAgRti aaii| jaina-ajaina sabhI logoM ne kAphI saMkhyA meM pravacana lAma liyA / tyAga pratyAkhyAna bhI hue| Apa maoNDaka padhAre / digambara jaina AcAryazrI sUryasAgarajI mahArAja vahA~ pahale se virAjamAna the| unhoMne kucha zrAvakoM dvArA sammilita vyAkhyAna kI icchA pragaTa kii| Apane saharSa svIkRti de dii| zvetAmbara mUrtipUjaka AcAryazrI AnandasAgarajI mahArAja bhI vahIM the| sammilita vyAkhyAna hone lge| ina vyAkhyAnoM kA zrotAoM para bahuta adhika acchA prabhAva pdd'aa| pravacana samApti para AcArya zrI sUryasAgarajI mahArAja ne Apase kahA "jisa samaya Apa rAmagaMja maMDI meM pravacana de rahe the usa samaya maiM gocarI hetu nikalA thaa| merI icchA thI ki yadi Apa AmaMtrita kareM to maiM bhI do zabda khuuN|" "mujhe to koI Apatti nahIM thI, lekina saMkoca kA kAraNa yaha rahA ki kisI anya digambara sAdhu ne hamAre sAtha Apa jaisA sadvyavahAra nahIM kiyA thaa|"-aapshrii ne batAyA / isake bAda tInoM saMtoM meM snehapUrNa bAtacIta hotI rhii| jaina divAkarajI mahArAja maMDalA meM eka bhavana, kI dUsarI maMjila meM virAja rahe the| AcAryazrI sUryasAgarajI mahArAja nIce se nikale / jaina divAkarajI mahArAja ne kahA "maiM to bar3I dera se ApakI pratIkSA meM thaa|" AcArya zrI sUryasAgarajI mahArAja ne nIce se hI uttara diyA"Apa hamase bar3e haiM, aba to koTA meM hI milana hogaa|" antima cAturmAsa (saM0 2007) : koTA-aikya kA AdhAra isa cAturmAsa meM tapasvI zrI mANakacandajI mahArAja ne 42 upavAsa kiye| usa dina bhI tInoM sampradAyoM ke AcAryoM kA vyAkhyAna sammilita huaa| zrI mohanalAlajI golecchA hamIragar3ha vAloM kI dIkSA gurudeva ke pAsa huii| patnI aura putra tathA parivAra chor3akara Apane dIkSA lI / saM0 2007 meM koTA meM digambara jaina AcArya zrI sUryasAgarajI mahArAja, zvetAmbara mUrtipUjaka AnandasAgarajI mahArAja aura jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja-tInoM kA varSAvAsa huaa| pratyeka budhavAra ko sammilita pravacana hote| tInoM saMta paraspara vAtsalyabhAva pradarzita krte| jaina divAkarajI mahArAja ekatA kI kar3iyA~ jor3ane meM lge| kalakattA se terApaMtha samAja ke agragaNya dAnavIra seTha sohanalAlajI duggar3a darzanArtha Ae / tInoM saMtoM meM sauhArda dekhakara harSavibhora ho ge| prasanna hokara hRdayodgAra vyakta kie "pUjya mahArAja zrI ! Apa tIna saMtoM ke milana se tIna dizAoM meM to ujAlA ho gayA hai,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha - eka pArasa puruSa kA garimAmaya jIvana : : eka dizA abhI bAkI hai| yahA~ se Apa tInoM hI jayapura padhAreM maiM vahA~ AcAryazrI tulasI ko lAne kA pUrA-pUrA prayAsa karUMgA / yadi maiM saphala ho gayA to cAroM dizAeM jagamagA uttheNgii| jaina saMgha ke cAroM sampradAya eka maMca para A jAyeMge aura jinazAsana kA vigula cAroM dizAoM meM baja uThegA / " tInoM saMtoM ne bhI jayapura padhArane kI bhAvanA vyakta kI / lekina kauna jAnatA thA ki duggar3ajI kI bhAvanA pUrI nahIM ho skegii| bhavitavyatA kucha aura hI thii| koTA varSAvAsa jaina divAkarajI mahArAja kA antima cAturmAsa hogA aura saMgha aikya kI yojanA dharI kI dharI raha jAyagI / divAkarajI kA Urdhvagamana nIce eka phunsI koTA cAturmAsa pUrNa hone meM abhI 15 dina zeSa the| ApakI nAbhi ke ho gii| pIr3A bar3hatI gaI / jvara bhI ho gayA / zraddhAlubhaktoM ne cAturmAsa ke bAda bhI vihAra na karane kI prArthanA kii| lekina ApakA tana hI asvastha thA; AtmA nahIM / svastha- sabala AtmA sAdhucaryA meM DhIla nahIM Ane detI / cAturmAsa kA samaya pUrA hote hI koTA nagara se vihAra karake Apa nayApurA ke nandabhavana meM pdhaare| yahA~ svAsthya aura giraa| laghuzaMkA paraThate samaya zrIcandana munijI ko usameM rakta-bindu dikhAI die turanta upAdhyAya zrI pyAracaMdajI mahArAja ko sUcita kiyA gyaa| upAdhyAyazrI ne DAkTara bulvaayaa| DaoNkTara mohanalAlajI ne peTa meM phor3e kI AzaMkA kI / koTA zrIsaMgha cintita ho gyaa| sabhI saMta sevA meM juTa gae, lekina rugNatA bar3hatI gaI / rugNatA kA samAcAra bijalI ke samAna bhArata bhara meM phaila gyaa| zraddhAlubhakta moTara, rela, vimAna Adi ke dvArA Ane lage / svargavAsa se tIna dina pahale Apane upAdhyAya zrI pyAracandajI mahArAja se davAI lene kI anicchA pragaTa kI / isa avasara para kaI santa ApakI sevA meM tana-mana se lage hue the / sevAmUrti tapasvI zrI mohanalAlajI ne jo aglAna bhAva se sevA kI, vaha cirasmaraNIya rahegI / mArgazIrSa zuklA 6, ravivAra kI prAtaH belA meM paM0 muni zrI pratApamalajI mahArAja, pravattaMka paM0 zrIhIrAlAlajI mahArAja ke parAmarza se jaina divAkarajI mahArAja ko upAdhyAya zrI pyAracandajI mahArAja ne saMthArA karavA diyaa| kucha munigaNa zauca Adi zArIrika kRtyoM se nivRtta hone ge| unake lauTane se pahale hI gurudeva ne zarIra tyAga diyA / divAkara asta hotA hai, nIce ko gamana karatA hai aura jaina divAkarajI mahArAja ke jJAnapuMja AtmA ne Upara kI ora Urdhvagamana kiyaa| ApanI ke deha kI antima yAtrA nandabhavana se prArambha hokara nayApurA, lAr3apurA sadara bAjAra, ghaNTAghara Adi sthAnoM para hotI huI svargIya seTha kesarIsiMha jI bAphanA kI bagIcI meM unakI chatarI ke nikaTa cambala ke taTa para phuNcii| antima yAtrA meM 15-20 hajAra se adhika zraddhAlujanoM kI bhIr3a thii| sabhI ne zraddhA ke puSpa aura AMsuoM kA arghya diyaa| muni zrI cauthamalajI mahArAja kA pArthiva zarIra bhasma ho gayA / oNla iNDiyA reDiyo para Apake svargagamana kA samAcAra prasArita huA to sabake mukha se aise udgAra nikale - ' aise santa saikar3oM varSoM meM avatarita hote haiM / '
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 16 : udaya : dharma-divAkara kA || zrI jaina divAkara-smRti-grantha jana-jana meM vyApta saMskAra-smRti : eka jhalaka Aja ke yuga meM zoka-saMvedanAeM pragaTa karane kA phaizana-sA ho gayA hai| virodhiyoM ke prati bhI do zabda kahanA Adhunika ziSTa aura sabhya samAja meM Avazyaka-sA mAnA jAne lagA hai, rItisI ho gaI hai yaha, lekina vAstavika saMvedanA jana-hRdaya kA udgAra hotI hai| aisI hI saMvedanA smRti maulAnA nurUddIna ne jaina divAkarajI ke prati vyakta kI thii| maulAnA mandasaura ke nivAsI the aura unakA putra vikToriyA sTezana ke pAsa bambaI meM ghar3IsAja kA kAma karatA thaa| maulAnA eka bAra bambaI gae to kAMdAvAr3I jaina sthAnaka ke bAhara lage maMDapa ko dekhakara zrAvakoM se pUchane lage "kyA bAbA sAhaba jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja Ane vAle haiN| unakA vyAkhyAna kaba hogA, kitane dina rukege ? mujhe batA deM to mujha nAcIja ko bhI sunane kA maukA mila jAyA kregaa|" "unakA to kucha sAla pahale koTA meM svargavAsa ho cukA hai|" zrAvakoM ne zoka-bhare zabdoM meM btaayaa| ___ "yA khudA ! yaha tUne kyA kiyA ?" maulAnA kA zokAkula svara nikalA-"aisI rUhAnI tAkata hama se judA ho gii| kAza ! usa sacce phakIra kA dIdAra mujhe nasIba ho jAtA / neka dila pharizte tujhe merA salAma ! bAra-bAra salAma !!" kahate-kahate maulAnA kI A~kheM Tapaka par3I, AvAja bharrA gii| bhArI kadamoM se cale ge| maulAnA kI ora zrAvakagaNa dekhate hI raha ge| yaha thI vAstavika saMvedanA, jo islAma dharma ke anuyAyI maulAnA ke dila se jubAna para A gaI thii| isI prakAra kA prasaMga paMjAbakesarI prakharavaktA zraddheya zrI premacandajI mahArAja ke jIvana meM saM0 2006 meM AyA / ve apane ziSya parivAra ke sAtha kuMthuvAsa kI ora gamana kara rahe the| madhyapradeza ke eka jaMgala meM mArga bhUla kara bhaTaka gae the| cAroM ora bIyAvAna jaMgala thaa| naMge pA~voM meM kAMTe cubha rahe the, lekina munivara samatA bhAva se cala rahe the| acAnaka hI eka bhIla sAmane AyA aura hAtha jor3akara bolA "matthaeNa vaMdAmi' mahArAja sAhaba ! Apa logoM ko kahA~ jAnA hai| isa bIhar3a jaMgala meM kaise A phaise ? mujhe batAeM to maiM Apako mArga para lagA duuN|" vanavAsI bhIla ko itanI ziSTa bhASA bolate dekha zraddheya munijI ko Azcarya huaa| unhoMne apanA gaMtavya sthAna 'kuMthuvAsa' btaayaa| bhIla bolA "bApajI sAhaba | vaha rAstA to Apa kAphI dUra chor3a Aye haiN| calie, maiM batAtA huuN|" bhIla Age-Age cala rahA thaa| zraddheya zrI premacandajI mahArAja ne pUchA "bhIla tU to nirjana vana meM rahatA hai| lekina tere dila meM hama logoM ke prati itanI sahAnubhUti kaise hai ? kyoMki tuma loga to mAMsa-madirA Adi ke sevana karane vAle ho|" "rAma-rAma kehie bApajI ! mAMsa-madirA kA nAma bhI mata liijie|" munigaNa aura bhI cakita raha gae / bhIla ne hI Age kahA__ "bApajI ! cauthamalajI mahArAja ne merA jIvana hI badala diyaa| ve hI mere gurudeva the| Apa logoM ne unakA nAma to sunA hI hogaa| unhIM kI preraNA se maiMne zikAra, mAMsa-madirA kA tyAga kara diyA hai / aba khetI karake sukha-saMtoSapUrvaka jIvana bitAtA hai|"
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha / / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 100: mIla kI bAta sunakara munigaNa mAva-vihvala ho ge| itanA hI antara hai gagana meM camakane vAle divAkara aura dharmarUpI prakAza phailAne vAle jaina divAkarajI mahArAja meM / gagana divAkara ke asta hone para cAroM ora andhakAra phaila jAtA hai; lekina jaina divAkarajI mahArAja ke svargagamana ke pazcAt bhI logoM ke hRdaya meM andhakAra praveza nahIM kara sakA; jo zubha saMskAra usa jJAna ke prakAza puMja ne logoM ke hRdaya meM bhare ve damakate rahe, camakate rhe| zAstrIya zabdoM meM vyakta kareM to hamArI bhAvanA hai-- ihaM si uttamo bhante, pacchA hohisi uttmo| loguttamuttamaM ThANaM, siviM gacchasi nIrao // -pUjyavara ! isa loka meM ApakA jIvana uttama hai, paraloka meM bhI ApakA jIvana uttama rahegA aura jo uttamottama sthAna mokSa hai, vahAM bhI Apa karmarahita hokara jaayeNge| ------- ----- divAkaro'yam divyAkaro dyutiyuto'pi divAkaro'yam / bhavyAkaro vijita jJAna nizAkaro'yam / / zikSAkaro himavicAra sudhAkaro yam / vidyAdharo naravaro'pi divAkaro'yam / vyAkhyAna-jJAna-jagatAmadhikAra svAmI / vyAkhyAna-koza-paritoSa sudhAranAmI / / divyAkaro rucikaro'tra caturthamallaH / satyArtha-dhyAna-caritArtha vikAsamallaH / / -zrIdhara zAstrI -o-or-o--------S
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva0 zrI jaina divAkara cauthamalajI mahArAja ke sadupadezoM se prabhAvita tathA pratibodhita viziSTa zAsaka varga tathA zrImaMta jana 00000000000000000000000000 0000000000000 0000000000006 vedharmakotirita hindU-kula-sUrya hija hAinesa mahArAjAdhirAja mahArANA sara phatahasiMha jI sAhaba bahAdura, jI.sI.esa.AI., jI.sI.AI.I., jI.sI. ho. o. oNpha udayapura (mevAr3a) hindU-kula-sUrya hija hAInesa mahArAjAdhirAja mahArANA sara bhUpAlasiMha jI sAhaba bahAdura ke. sI. AI. I. oNpha udayapura (mevAr3a) navAba sAhaba zrI sara zera muhammadakhAM jI bahAdura, ke. jI. sI. AI.I. pAlanapura (gujarAta) hija hAinesa mahArAjA sara malhArarAva bAbA sAheba paMvAra, ke. sI. esa. AI. devAsa (mAlavA)
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImAna rAjA sAhaba amarasiMhajI baner3A (mevAr3a) mejara sI. DablyU. ela. hArve cIpha minisTara (alavara) gurudeva ke aMgreja makta mi. epha. jI. Telara nImaca kaiNTa (mAlavA) rAjarANA zrImAna dulehasiMhajI sAhaba bar3I sAbo (mevAr3a) zrImAna rAjarANA yazavaMtasiMha jI sAhaba delavAr3A (mevAr3a)
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 101 : viziSTa vyaktiyoM kI sUcI zrI jaina divAkara-smRti-grantha / jaina divAkarajI mahArAja samparka meM Ae viziSTa vyaktiyoM kI sUcI rANA-mahArANA (1) hindUkula sUrya udayapura nareza mahArANA phatehasiMhajI (2) , , , zrI bhUpAlasiMhajI (3) zrI himmatasiMhajI, udayapura nareza zrI phatehasiMhajI ke jyeSTha bhrAtA (4) jodhapura nareza mahArAjA pratApasiMhajI, Lieutenant General, Sir, G.C. S. I., G. C. V. 0., G. C. B., L. D. D., C. L., A. D. C., Kinight of Saint John of Jerusalem, Regent of Marwar State. (5) ratalAma nareza zrI sajjanasiMhajI (6) koTA nareza zrI himmata bahAdurasiMhajI (7) devAsa nareza (sIniyara) zrItukojIrAva bAbA sAhaba paMvAra (8) devAsa nareza (jUniyara) zrI malhArarAva bAbA sAhaba paMvAra (9) kizanagar3ha nareza zrI madanasiMhajI (10) baner3A nareza zrI amarasiMhajI (11) bhiNDara ke mahArAja zrI bhUpAlasiMhajI (12) bar3I sAdar3I ke rAjarANA zrI dulahasiMhajI (13) keriyA ke mahArAja zrI gulAbasiMhajI (14) karajAlI ke mahArAja zrI lakSmaNasiMhajI (15) pAlaNapura ke navAba zrI zamazerabahAdura khAM (16) pAlaNapura navAba zrI zamazera bahAdura khA~ ke dAmAda zrI jabaradasta khA~ (17) beDolA nareza ThAkura saMgrAmasiMhajI (18) zikArapura (mAravAr3a) ke ThAkura zrI nAharasiMhajI (16) ekar3A ke ThAkara zrI mohanasiMhajI (20) ochar3I ke ThAkura zrI bhUpAlasiMhajI (21) puDholI ke ThAkura zrI pratApasiMhajI (22) ror3Aher3A ke ThAkura zrI sajjanasiMhajI (23) ghaTiyAvalI ke ThAkura zrI zambhUsiMhajI (24) badanaura ke ThAkura zrI bhUpAlasiMhajI (25) bhAror3I ke ThAkUra zrI amarasiMhajI tathA zrIyazavantasiMhajI (26) korar3I ke ThAkura zrI phattesiMhajI (27) kora ke ThAkura zrI dhokalasiMhajI (28) phatehapura ke ThAkura zrI kalyANasiMhajI (26) mokhamapura ke ThAkura zrI hamIrasiMhajI (30) pAlI ke ThAkUra zrI abhayasiMhajI aura unake choTe bhAI zrI mAnasiMhajI
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 102: (31) lasANI ke ThAkura zrI khumAnasiMhajI (32) karer3A ke ThAkura zrI ummedasiMhajI (33) pipaloda ke ThAkura........" (34) sAharaMgI ke ThAkara jorAvarasiMhajI (35) nImalI ke ThAkura zrI mahIpAlasiMhajI aura unake bhAI zrI rAjendrasiMhajI (36) ghaTiyAvalI ke ThAkura zrI yazavantasiMhajI aura unake kAkA zrI jAlimasiMhajI (37) kozIthala ke ThAkara zrI padmasiMhajI tathA unake jyeSTha putra zrI jUvAnasiMhajI (38) jAvarA ke ThAkUra............... (36) tAla ke ThAkara zrI ummedasiMhajI (40) araNodA ke ThAkura zrI himmatasiMhajI (41) aThANA ke ThAkura rAvata vijayasiMhajI (42) pArasolI ke rAva zrI ratnasiMhajI (mevAr3AdhIza ke 16 jAgIradAroM meM se eka) (43) bhATakher3I ke rAva zrI vijayasiMhajI (44) gogadA ke rAva zrI pRthvIsiMhajI aura unake pautrazrI dalapatasiMhajI (45) bAher3A ke rAva zrI nAharasiMhajI aura unake suputra zrI nArAyaNasiMhajI (46) bhagavAnapurA ke rAvata zrI sujAnasiMhajI (47) vATharar3e ke rAvata zrI dilIpasiMhajI (48) kurAvar3a ke rAvata zrI balavantasiMhajI (46) bambore ke rAvata zrI mor3asiMhajI (50) pArasolI ke rAvata zrI lAlasiMhajI (51) salumbara ke rAvata zrI omAr3asiMhajI (52) devagar3ha ke rAvata zrI vijayasiMhajI (mevAr3AdhIza ke solaha umarAvoM meM se eka tIna lAkha ke jAgIdAra) (53) hamIragar3ha ke rAvata zrI madanasiMhajI (54) koThAriyA ke rAvata zrI mAnasiMhajI (55) lUNade ke rAvata zrI javAnasiMhajI (56) kAnor3a ke rAvata zrI kesarIsiMhajI (57) geMtA saradAra zrI tejasiMhajI aura unake choTe bhAI zrI yazavantasiMhajI (58) kunAr3I ke kaptAna zrI daulatasiMhajI (56) nArAyaNagar3ha ke jAgIradAra zrI haphIjullA khA~ (60) galathanI riyAsata ke jAgIradAra zrI kesarIsiMhajI devaDA (61) nandarAya ke jAgIradAra"..... (62) moravar3e ke kumAra sAhaba zrI saradArasiMhajI (63) dAsaphA paraganA (mAravAr3a) ke kuMvara zrI camanasiMhajI (64) koThArI balavantasiMhajI (udayapura sTeTa ke prasiddha jAgIradAra aura mahArAja ke dIvAna) adhikArI (65) zrI sI0 esa0 caineviksa Trensa, seTilameNTa AphIsara tathA revenyU kamiznara mevAr3a
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / / :103 : viziSTa vyaktiyoM kI sUcI (66) zrI epha0 jI0 Telara cittaur3a ke aphIma vibhAga ke cIpha iMspekTara (67) aMgreja karnala (senAdhyakSa) (68) mejara sI0 DablU0 ela0 hArve, cIpha minisTara, alavara (66) dIvAna bahAdura ummedamalajI, lor3hA (70) jodhapura sTeTa ke dIvAna ke suputra zrI kAnhamalajI (71) sailAnA sTeTa ke sarakAra zrI dilIpasiMhajI (72) zrI bAlamukundajI bhaiyA sAhaba, ujjaina ke sarasUghA rAjyAdhikArI (73) kuMvara gopAlalAlajI koTiyA (suputra zrI kesarIlAlajI koTiyA, baMdI) vidvAn (74) bhusAvala ke AnarerI majisTreTa maulavI zrI khAnabahAdurajI (75) jarmana prophesara"............... (76) syAdvAdavAridhi paMDita gopAladAsajI baraiyA (murainA nivAsI) (77) AnarerI majisTreTa dAnavIra seTha kandanamalajI koThArI, byAvara (78) zrI killA (cittaur3agar3ha) ke cArabhujAjI mandira ke mahanta zrI lAladAsa jI (79) zrI kannomalajI sezana jaja, (dhaulapura nivAsI) (80) suprasiddha jaina vidvAn paM0 lAlana (81) zrI vADIlAla mo0 zAha, bambaI seTha-sAhUkAra (82) rAya bahAdura seTha zrI chaganamalajI (83) seTha dAmodaradAsajI, rAThI (84) saraseTha hukmacandajI, indaura (85) zrI ambAdAsajI drosAzI (zvetAmbara jaina, sthAnaka0 kAnphensa ke janmadAtA) (86) zrI lAlacanda jI koThArI, byAvara (87) zrI seTha svarUpacandajI bhAgacandajI, kalamasarA (88) zrI seTha kAlUrAmajI koThArI noTa-zrI jaina divAkarajI mahArAja ke samparka meM Aye viziSTa vyaktiyoM kI sUcI bahuta lambI hai / yahA~ to kucha nAma hI diye jA sake haiN|] -sampAdaka Orama
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / / eka pArasa-puruSa kA garimAmaya jIvana : 104 : "manuSya jaise Arthika sthiti kI samIkSA karatA hai, usI prakAra use apane jIvana-vyavahAra kI bhI samIkSA karanI caahie| pratyeka ko socanA cAhie ki merA jIvana kaisA honA cAhie ? vartamAna meM kaisA hai ? usameM jo kamI hai, use dUra kaise kiyA jAe ? yadi yaha kamI dUra na kI gayI to kyA pariNAma hogA? isa prakAra jIvana kI sahI-sahI AlocanA karane se Apako apanI burAI-bhalAI kA spaSTa patA calegA / Apake jIvana kA sahI citra Apake sAmane upasthita rhegaa| Apa apane ko samajha skeNge| byAvara, 8 sitambara 1941 -munizrI cauthamalajI mahArAja "bahuta se loga aise hote haiM jo pratyeka viSaya para tarkavitarka karane ko taiyAra rahate haiM aura unakI bAtoM se jJAta hotA hai ki ve vividha viSayoM ke vettA haiM, magara Azcarya yaha dekhakara hotA hai ki apane Antarika jIvana ke sambandha meM ve ekadama anabhijJa haiM / ve 'diyA-tale aMdherA' kI kahAvata caritArtha karate haiN| A~kha dUsaroM ko dekhatI hai, apane-Apako nahIM dekhtii| isI prakAra ve loga bhI sArI sRSTi ke rahasyoM para to bahasa kara sakate haiM, magara apane ko nahIM jaante| byAvara, 8 sitambara 1641 -munizrI cauthamalajI mahArAja 'jahA~ jhUTha kA vAsa hotA hai, vahA~ satya nahIM raha sktaa| jaise rAtri ke sAtha sUraja nahIM raha sakatA aura sUraja ke sAtha rAta nahIM raha sakatI, usIprakAra satya ke sAtha jhUTha aura jhUTha ke sAtha satya kA nirvAha nahIM ho sakatA / eka myAna meM do talavAreM kaise samA sakatI haiM ? isI prakAra jahA~ satya kA tiraskAra hogA, vahA~ jhUTha kA prasAra hogaa| -munizrI cauthamalajI mahArAja
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jain Education Internationa hija hAinesa mahArAjA zrI dilIpasiMha jI sAhaba bahAdura, sailAnA ( mAlavA) zrImAna rAyabahAdura nahArAMsaha jI sAhaba bedalA (mevADa) rAvata jI sAhaba zrI kezarIsiMha jI kAnor3a (mevAr3a) khAna sAhaba seTha najaraalI alAvakhsa mila (ujjaina) ke mAlika seTha lukamAna bhAI (ujjaina) dAnavIra rAyabahAdura seTha kundanamalajI koThArI AnarerI majisTra eTa, byAvara
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jena divAkara janma zatAbdI mahAsamiti ke kAryakartAgaNa zrImAna phakIracandajI mehatA (indaura-bhusAvala) zrImAna saubhAgyamalajI koceTTA (jAvarA) zrImAna kanhaiyAlAlajI nAgaurI (udayapura) zrImAna sujAnamalajI mehatA (jAvarA) zrImAna geharIlAlajI mehatA (udayapura) zrImAna cAMdamalajI mArU mandasaura (ma. pra.) zrImAna bApUlAlajI botharA ratalAma (ma. pra.)
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ MATHAKICHUNARIHANI NORTHANIA kaak VIHATARIUSUMANIWASTAN bolatAtyaktitva smRtiyoM ke svara zrI jaina divAkara-smRti-grantha www.jainelibrary.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha vANI ke devatA * azoka muni sAhityaratna parama zraddhaya gurudeva jaina divAkara jI mahArAja vANI ke jAdUgara the| unakI vANI zrotAoM para ajaba prabhAva chor3a jAtI thI, unake svayaM ke anubhava jaba unakI vANI ke dvArA mukhara uThate the to zrotAoM kA mAnasa jhakajhora dete the aura jIvana sudhArane ko tatpara kara dete the| jinendra deva kI vANI jaba barasatI thI to vaha khAlI nahIM jAtI thI, usa vANI ko sunakara koI na koI prANI dezavratI yA sarvavratI banatA hI thaa| jinendradeva ke darzana hamane nahIM kiye, unake zrImukha se vANI nahIM sunI kintu gurudeva ke darzana kiye haiM, unakI vANI sunane kA mahinoM taka svarNima avasara milA hai| unakI vANI se kaI logoM kA hRdaya badalA hai, aura apane pApoM kA pazcAttApa karate dekhA hai| logoM ko karuNAdra ho A~khoM se sAvana-bhAdoM barasAte dekhA hai, hRdaya prakSAlita karate dekhA hai| pApiyoM ko jIvana sudhArate dekhA hai| vArAMganAoM ko sannArI banate dekhA hai| zikAriyoM ko zastra pheMkate dekhA hai| madyapAyI ko botaleM chor3ate dekhA hai, bIr3I-sigareTa vAloM ko baNDala aura pekeTa pheMkate dekhA hai / sampanna zreSThiyoM ko vairAgI banate dekhA hai| adhArmikoM ko dharmazItala chAyA meM Ate dekhA hai / nAstikoM ko Astika banate dekhA hai| vANI ke prabhAva ke katipaya : camatkArI prasaMga indaura kA prasaMga : saMvat 1980 kI sAla kA cAturmAsa gurudeva kA indaura thA, indaura ke itavArI bAjAra meM seTha hukmIcaMdajI ke raMga mahala meM gurudeva cAturmAsastha virAjamAna the, vyAkhyAna bhI vahIM hote the| indaura kI janatA meM vyAkhyAnoM kI khUba carcA thI aura janatA bhAdoM kI ghaTA ke samAna umar3atI thii| vyAkhyAnoparAMta janatA jaba sthAna se nikalatI to mArga aisA avaruddha ho jAtA ki vAhana ruka jAte the| vyAkhyAna kI mahimA seTha hukmIcandajI taka bhI pahu~cI, seThajI svayaM jaina tatvoM ke jAnakAra the tathA daza lakSaNI parva para pravacana bhI karate / gurudeva kA vyAkhyAna sunane eka bAra seTha jI Atura bane aura samaya nikAla kara gurudeva ke vyAkhyAna meM aaye| vyAkhyAna dhArA-pravAha cala rahA thaa| seThajI bhI usa vANI-pravAha meM avagAhana karane lage aura hRdaya para usa vANI kA aisA asara huA ki usa varSa ke dasa-lakSaNI parva ke pravacanoM meM kahane lage ki pravacana sunanA ho to cauthamalajI mahArAja kA sunanA caahie| unakA maiMne eka pravacana sunA hai aura eka ne hI mere hRdaya para gaharA asara kiyA hai / agara unake do-tIna pravacana aura suna lUM to sambhava hai mujhe saMsAra chor3a kara saMyama-patha para laganA par3e, unakI vANI meM aisA hI prabhAva hai| jodhapura rAjasthAna meM jaina samAja kA bar3A kSetra hai / madhya pradeza aura rAjasthAna meM itanA bar3A jaina samudAya anyatra milanA kaThina hai / yoM jodhapura kA jaina samAja bhinna-bhinna sampradAyoM, upasampradAya meM ba~TA huA hai / gurudeva kA saMvat 1984 kI sAla kA cAturmAsa jodhapura thA / jodhapura meM anya jaina-sampradAyoM ke cAturmAsa bhI the, para gurudeva ke vyAkhyAnoM meM janatA umar3a par3atI thii|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha / / smRtiyoM ke svara : 106 : paryuSaNa ke dina nikaTa Ane vAle the| logoM ne ajainoM se agatA palAne kI bAta cher3I, gurudeva ne spaSTa kahA-"jainI apanA Arambha sambhArambha chor3e nahIM, apanA vyApAra banda kare nahIM, apanA dhandhA cAlU rakhakara dUsaroM kA dhandhA baMda karAne kI AzA rakhe yaha kaise sambhava hai ? dUsaroM se tyAga kI apekSA rakhane vAloM ko svayaM bhI tyAga karane ke lie tatpara rahanA caahie|" vANI kA vaha jAduI prabhAva par3A ki ApakI preraNA se vahA~ sampUrNa jaina samAja ne vyApAra baMda rkhaa| aura Aja bhI pratyeka varSa gurudeva kI vaha vANI apanA raMga dikhAtI hai arthAt abhI bhI jodhapura meM paryuSaNa meM sampUrNa jaina samAja kA bAjAra baMda rahatA hai| isI kA hI pariNAma hai ki seThoM ke sAtha munImoM ko tathA vetana-bhogiyoM ko bhI dharma-dhyAna karane kA sahaja avasara milatA hai| eka prasaMga merA bhI hai saMvat 1667 kA gurudeva kA jodhapura cAturmAsa thaa| merI janmabhUmi jodhapura hai aura merA saMsArI parivAra sanAtanI hai, isalie gurudeva ke samparka kA to prasaMga hI nhiiN| hA~, rAma maMdira yA kRSNa maMdira meM jAne ke prasaMga to Ate hI the| merI choTI umra thI aura bacapana meM svabhAva caMcala rahatA hai| eka bAra prAtaH maiM purAnI dhAnamaMDI meM ghanazyAmajI ke maMdira jA rahA thA, maMdira ke pAsa eka ardha-vikSipta vyakti ko hamaumra bacce cher3a rahe the, majAka ur3A rahe the| vaha jyoM-jyoM uttejita hotA hama khuziyAM manAte / bacapana kI umra, ajJAna dazA aura satsaMga kA abhAva, kyA samajhe dUsaroM kI pIr3A ko| vaha vahA~ se haTakara mArga kI ora bar3hatA jA rahA thA aura hama use cher3ate jA rahe the| vaha vahAM se calate-calate gurudeva ke vyAkhyAna sthala Ahora kI havelI meM calA gyaa| hama bhI unake pIche-pIche havelI meM cale gaye, vahA~ hajAroM kI mAnava-medinI gurudeva kA vyAkhyAna zravaNa kara rahI thii| maiMne pahalI bAra gurudeva ko sunA, aura sunate hI nayana-zravaNa evaM mana usameM rama gyaa| mahAtmA tulasIdAsa ke zabdoM meM dhAye dhAma kAma saba tyAge manahU raMka nidhi lUTana laage| eka vANI sanI aura pAgala kA pIchA chor3a usa vANI kA cintana karane lgaa| vANI kA caskA lagA aura aba roja vyAkhyAna sunane ko jAne lgaa| usa vANI kA hI prabhAva thA ki Aja maiM jainadharma kI patitapAvanI zramaNa dIkSA prApta kara uttama mArga ko prApta kara skaa| __ yaha prasaMga saMvat 2005 kA hai / una dinoM gurudeva apane ziSya samudAya ke sAtha jodhapura kA aitihAsika varSAvAsa cAMdI haoNla ke sAmane saMcetI bandhuoM ko havelI meM bitA rahe the / vyAkhyAna bhI vahIM hote the, kyoMki hajAroM vyaktiyoM ke baiThane kI vahA~ jagaha thii| gurudeva ke prabhAvapUrNa vyAkhyAnoM kI dhUma maca gii| bAjAroM meM, galI, meM gharoM meM evaM janatA meM kAphI carcA thI / upadezoM ko sunane svataH osavAla, agravAla, mAhezvarI, brAhmaNa, tambolI, mAlI, mocI, musalamAna Adi aneka jAti vAle lAbha uThA rahe the| jIvanasparzI vyAkhyAnoM kI mahaka dhIre-dhIre vezyAoM ke mohalle taka phuNcii| unheM jJAna huA ki zrI cauthamalajI mahArAja ke marmasparzI vyAkhyAna cA~dI haoNla ke sAmane hote haiM, hajAroM nara-nArI vyAkhyAna sunane ko upasthita hote haiM, baiThane ke lie jagaha bhI kaThinatA se milatI hai, koI bhI jAti, kula, parivAra vAlA usa jJAna gaMgA meM pAvana ho sakatA hai| vahA~ upadeza sunane kI kisI ko roka-Toka nahIM hai|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ :107 : vazIkaraNa maMtra || zrI jaina divAkara-smRti-nya || eka dina acAnaka vezyAoM kA samUha vyAkhyAna meM AyA aura vyAkhyAna sunane lagA, gurudeva kI vANI ne vaha jAdU dikhAyA ki aba vezyAe~ roja vyAkhyAna meM Ane lgii| kaI vezyAoM ne usa vANI ke prabhAva se apanA jIvana hI badala diyaa| sadA-sadA ke lie vezyAvRtti ko tyAgakara sadgRhastha bana giiN| jodhapura kI isa aitihAsika ghaTanA ko abhI kAphI nara-nArI yAda karate haiN| aisA thA gurudeva kI vANI kA prabhAva aura aise the ve vANI ke jAdUgara ! jisa vANI ne hajAroM bujhate dIpaka jalA diye, bhaTakatI AtmAoM ko kalyANa-patha para agrasara kara diyA, usa vANI devatA gurudeva ko zata-zata vandanA ! (1) vazIkaraNa maMtra 4 zrI ramezamuni 'siddhAntAcArya' mAnava svabhAva bar3A vicitra hotA hai, pUchiye kaise ? vaha apane svacchanda svabhAva, bahake hue mana aura aniyaMtrita indriyoM para lagAma lagAne kI bAta kabhI socatA hI nahIM hai| huI na vicitra bAta? isase bhI vicitra bAta to yaha hai ki vaha dUsaroM kI svAdhInatA para niyantraNa aura aMkuza lagAne ke lie sadaiva taiyAra rahatA hai| satpuruSoM aura zuddhAtmAoM ke mana ko yaha prasaMga nirantara Andolita karatA rahatA hai| jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA varSAvAsa mandasaura (ma0pa0) meM cala rahA thA, bAta Aja se 58 varSa pUrva (san 1918 I0) kI hai| kahane kI AvazyakatA nahIM, zrotAoM kI bhIr3a isa kadara huI ki-vizAla maNDapa meM tila dharane kI jagaha nahIM bcii| sAmAyika cintana cala rahA thA itane meM bhIr3a ko dUra haTAtI huI eka bur3hiyA, jo jaina samAja se sambandhita nahIM thI, mahArAja zrI ke bilakula najadIka pahu~ca gaI aura kahane lagI "gurujI ! Apake pAsa hajAroM loga Ate haiM, ApakI bAta mAnate haiM Apa jo kahate haiM use karane ke lie taiyAra rahate hai, Akhira isakA kAraNa kyA hai ki-sabhI Apake vaza meM ho jAte haiM ? mujhe bhI Apa aisA vazIkaraNa maMtra batA dIjie, jisase zAnti mile, kyoMki bhagavAna kA diyA huA mere pAsa saba kucha hai, kevala andara kI zAnti nahIM hai / so, ApakI bar3I kRpA hogii|" mahArAja zrI thor3e se muskarAye aura bole-"mAtAjI ! andara kI zAnti ko DhUMDhanA bahuta hI acchA kAma hai / isake lie sabase pahale Apako apane krodha para kAbU pAnA hogaa|" bAta suna bur3hiyA Azcarya meM par3a gaI ki-'mahArAja zrI kaise yaha bAta jAna gae kiloga mujhe cir3hAte haiM taba krodha meM Akara mere mana meM jo bhI AtA hai, gAliyoM aura zrApa kI bauchAra karatI huuN|' thor3I dera rukakara mahArAjazrI ne apanI bAta ko aura Age bar3hAte hue kahanA jArI rakhA, "aura dUsarI bAta yaha ki-gAliyA~ bakanA ekadama banda kara do, tumheM yadi koI cir3hAve bhI to mauna-dhAraNa kara liyA karo; cir3hAne vAlA svayaM ThaNDA par3a jAyagA aura AkhirI bAta yaha hai kiyadi koI Apase bAtacIta kare to usase prema-pUrvaka mIThe vacana bolA karo, sArI becainI aura parezAnI isa vazIkaraNa maMtra se jAtI rhegii|"
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / smRtiyoM ke svara : 108 : jAdU kI taraha mahAtmA kI mUlyavAna vANI kA prabhAva usa vRddhA ke mana para pdd'aa| dekhA gayA ki usa dina ke bAda logoM ke cir3hAne ke bAbajUda usane kabhI uvAla nahIM khAyA; balki premapUrNa vyavahAra aura vANI kI miThAsa ko nahIM chor3A aura do mAha bAda jaba mahArAja zrI se vahI vRddhA milI to kRtajJatA jJApita karate hue usane sUcanA dI ki-vaha ApazrI dvArA diye gae vazIkaraNa maMtra kI sAdhanA ke dvArA kaise sUkhI ho gaI thii| "isa maMtra ko kabhI nahIM bhUlanA mAM ! dinoMdina tuma zAnti ke patha para agrasara hotI jaaogii|" guruvarya ne apanA anubhava-janya sandeza sunaayaa|" kyoM na hama bhI usa maMtra se lAbha utthaaeN| (2) santa-vAraNI kA asara zrI ramezamuni, siddhAntAcArya pUjya gurudeva ke vyAkhyAna kA madhura prabhAva hRdaya-paTala para kaisA acUka hotA thA, usakA yaha eka nidarzana bhI AnandakArI hogaa| gurudeva zrI udayapura meM virAjamAna the / eka garIba kI jhoMpar3I se lekara rAjamahaloM taka unake vyAkhyAna kI carcA thii| vyAkhyAna-zravaNa kara katipaya vyakti apanI jIvana-dazA badala cuke the, bahuta se sanmArgI bana gae the| eka aMgreja aphasara kA naukara zAka-bhAjI lene bAjAra jA rahA thA, jana samUha dekhakara Thahara gayA / mahArAjazrI kA pravacana cala rahA thA / naukara sunane meM tallIna ho gayA, sudha-budha bhUla gyaa| yahI nahIM, aba vaha rojAnA kA niyamita zrotA bana gayA, usakI vividha prakAra kI burI Adata svayameva chUTatI gaIM, jIvana meM eka abhUtapUrva parivartana A gayA / vaha bar3A zarIpha bana gyaa| isa parivartana ko dekhakara mAlika aMgreja hairata (Azcarya) meM thaa| "tumhArI bar3I burI AdateM Akhira kaise chUTa gaIM ?" aMgreja sAhaba ne usa naukara se pUchAsakucAte hue uttara meM naukara bolA-"sara ! yaha jainamuni guru zrI cauthamalajI mahArAja kA pratApa hai, mere jIvana parivartana kA kAraNa dUsarA kucha bhI nahIM hai / maiM Ajakala unakA lekcara sunatA huuN|" mahArAja zrI zaucArtha jisa mArga se jAte the usI mArga para usa aMgreja aphasara kA baMgalA thaa| eka dina mulAkAta hone para aMgrejI ke sAtha-sAtha thor3I-thor3I hindI aura urdU milAkara vaha aMgreja bolA-"santa jI, merA nAukara bar3A bAdamAza thaa| magara Apake prIcigsa ko sunakara usakA jidagAnI meM TaibDilI ho gayA hai| aba mere ko vaha eka neka calana insAna mAphika lagatA hai| hama ApakA aizAnamaMda hai, thaikyU sara !" dUra-dUra khar3e jijJAsu-jana dekhate hI raha gaye, eka saMta kI vANI kA kitanA vyApaka aura hRdayasparzI asara hai, jo hara sunane vAle ke andara parivartana kI lahara paidA kara detA hai|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 106 : anubhUta prasaMga || zrI jaina divAkara-smRti-grantha | anubhUta-prasaMga * narendra muni vizArada (1) bImArI miTa gaI jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja vikrama saMvat 1963 ke varSa meM apane ziSya parivAra ke sAtha vicarate hue AgarA zahara meM padhAre / cAturmAsa ke dina the| lohAmaNDI jaina sthAnaka meM darzanArthiyoM kA tAntA lagA huA thA / vizAla Ayojana ke taura para 'nirgrantha-pravacana saptAha' manAyA jA rahA thaa| usI avasara para mAravAr3a ke coTelAva (pAlI) nivAsI zrImAn rAvatamalajI caupar3A apane kucha mitroM ke sAtha darzana ke lie AgarA upasthita hue| vikrama saMvat 1972 ke varSa meM zrImAn caupar3AjI ne jaina divAkarajI mahArAja ko apanA guru banAyA / tabhI se Apa gurudeva ke adhika samparka meM Aye aura ananya bhakta bane / pUrNa niSThAvAna aura zraddhAvAn rahe / bIca meM guru-darzana kA samparka TUTa-sA gyaa| kAphI varSoM ke bAda guru-darzana kara rAvatamalajI phUle nahIM smaaye| vaMdanA kara copar3AjI bole-"gurudeva ! burI taraha maiM bImArI se pIr3ita huuN| bar3I muzkila se yahA~ taka A sakA hU~, mana meM eka hI utkaNThA thI ki-maratA-par3atA gurudeva kA darzana karalUM / usake bAda male yaha zarIra rahe yA jAya / Aja maiM dhanya ho gyaa| bahuta varSoM kI bhAvanA Aja saphala huii|" gurudevazrI ne pUchA- "kaisI bImArI hai rAvatamala jI ?" "gurudeva ! kyA batAU~ ? pasalI meM pAnI bhara jAtA hai, lagabhaga 12 varSoM se / bAra-bAra pAnI nikalavAyA gayA, phira bhI ArAma nahIM huaa| aba DAkTaroM ne bhI hAtha khIMca liyA hai, isakA matalaba yahI hai ki aba merI jindagI kucha hI dinoM kI hai| Apake darzana ho ge| aba mujhe koI cintA nhiiN|" gurudeva-rAvatamalajI! ghabarAnA nahIM caahie| zarIra rogoM kA ghara hai| bImArI AtI aura jAtI hai, lo mAMgalika sunalo udbhUta-bhISaNa-jalodara-mAra-bhugnAH, zocyAMdazAmupagatAzcyatajIvatAzA / tvatpAda-paGkaja-rajo'mRta-digdha-dehA, mA bhavanti makaradhvajatulyarUpAH // bhaktAmara stotra kA 45vA zloka sanAkara mAMgalika pATha zravaNa kraayaa| phira gurudeva bole - "ghara jAne ke bAda 45 dina taka isa zloka ko 108 bAra sadaiva japanA, Ananda maMgala hogaa|" zrI rAvatamalajI ko ukta guru-vacana kI mahAn upalabdhi para behada khuzI huI / sAnanda ghara aaye| dhIre-dhIre bImArI svataH hI andara kI andara sUkhatI gii| phira kabhI bhI bImArI nahIM umrii|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti- grantha smRtiyoM ke svara : 110 : (2) abhivRddhi suzrAvaka zrI rAvatamalajI copar3A ne hameM sunAyA-vikrama saMvat 1667 ke dinoM meM jaina divAkarajI mahArAja cAturmAsa karane ke lie jodhapura jAte samaya pAlI se vihAra kara coTelAva padhAre / muniyoM ke lie AhAra-pAnI kA prazna bilkula nahIM thaa| kyoMki-gA~va meM jaina parivAra ke alAvA anya kaI uttama parivAra gurudeva kI vANI ke rasika the| ve AhAra-pAnI baharAne ke lie lAlAyita rahA karate the| prazna thA binA sUcanA diye Aye hue do sau darzanArthiyoM kA / mAnA ki sAmAna sAmagrI kI kamI nahIM thii| gA~va kI dRSTi se vyavasthA karane vAloM kI aura yAtAyAta sAdhanoM kI avazya kamI thii| maiM kucha kSaNoM ke lie vicAra meM DUbA rahA-gurudevazrI ke padArpaNa se isa choTe se gAMva meM darzanArthiyoM kA melA jur3A haA hai para inake bhojana kI vyavasthA kaise banegI? caki kAryakartAoM kI kamI hai| khaira, gurudeva yahAM virAjamAna hai mujhe kyA ciNtaa| gurudeva ke samIpa Akara maiMne kahA'gurudeva ! darzanArthiyoM ke bhojana kI vyavasthA eka samasyA bana gaI hai / dhana kI kamI nahIM, sAdhana kI kamI hai| kadAca sAmAna ghaTa gayA to kyA hogA? pAlI zahara bhI dUra hai moTara kI vyavasthA hai nhiiN| mahArAjazrI-rAvatamalajI ! kyA tujhe deva-guru-dharma para vizvAsa nahIM hai ? gautama svAmI kI stuti aura mAMgalika sUno-Ananda maMgala"....." ghara Akara socA, bhojana nahIM, sabhI ko thor3A-thor3A nAstA karavA diyA jAya, aisA vicAra kara jo maujUdA sAmagrI thI use taiyAra karavA dii| bhojana ke lie paMkti zurU huii| na mAlama gurudeva kI kyA kRpA huI ki-sabhI peTa bhara bhojana kara ge| usake bAda pacAsa bhAI aura bhojana kara sakeM utanI sAmagrI bacI rhii| sabhI ke Azcarya kA pAra nahIM thA / jabaki mUla meM pacAsa bhAI bhojana kare, kevala utanI sAmagrI thii| vaha sAmagI sArI jyoM-kI-tyoM baca gii| do sau bhojana kara gaye vaha sAmagrI kahA~ se AI ? yaha gurudeva hI jaaneN| noTa-gurudeva zrI rameza munijI mahArAja sAhaba Adi hama cAroM muni coTelAva gae taba zrI rAvatamalajI sAhaba copar3A ne bar3I zraddhApUrvaka ukta donoM prasaMga hameM sanAye / (3) vANI kA amiTa asara _ jaina divAkarajI mahArAja kI sarala sabodha vyAkhyAna-zailI sIdhI zrotAoM ke mAnasa-paTala para asara kiyA karatI thii| phira zrotAoM ko apane Apako samajhane meM aura jainadharma ke siddhAntoM ko samajhane meM kAphI AsAnI ho jAyA karatI thii| sarala subodha vyAkhyAna zravaNa kara jodhapura nivAsI eka mocI parivAra ne saharSa jaina dharma svIkAra kiyaa| niyama-upaniyamoM se usa parivAra ko avagata kiyaa| navakAra mahAmaMtra, sAmAyika aura pratikramaNa ke svarUpa ko bhI btaayaa| kAphI dinoM taka gurudeva kI ora se usa parivAra ko Thosa saMskAra milate rhe| tAki bhaviSya meM yaha imArata dharAzAhI na hone paave|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ :111: samaya kI bAta zrI jaina divAkara - smRti-grantha eka bAra usI parivAra kA vaha aguA bhAI apane jAti vAloM kI barAta meM bhUpAlagar3ha pahuMcA / usa samaya AcArya zrI hastImalajI mahArAja apanI ziSya maNDalI sahita vahIM virAjamAna the| taba vaha jinadhara (mocI) bhAI vyAkhyAna meM upasthita huaa| aura sandhyA ke samaya mukhavastrikA Asana-puMjanI Adi dhArmika upakaraNa lekara pratikramaNa karane ke lie mahArAja zrI ke sAnnidhya meM pahu~cA to munimaMDala ko mArI Azcarya huaa| pUchA-tuma kahA~ ke rahane vAle ho ? osavAla to mAlUma nahIM par3a rahe ho ? -gurudeva ! maiM jodhapura nivAsI mocI parivAra kA haiN| mocI aura pratikramaNa ? kisane dI yaha preraNA ? "gurudeva ! jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja se mere sakala parivAra ne samakita ratna svIkAra kiyA hai| aba niyamita rUpa se pratikramaNa karatA hai| unhIM gurudeva kA yaha upakAra isa tuccha mAnava para bhI ho gayA hai|" samI ko behada prasannatA isa bAta meM huI ki vivAha meM AyA huA mocI apanI mitra maNDalI se alaga raha kara pratikramaNa karane se cUkA nhiiN| niyamopaniyama kI kitanI dRr3hatA ? unake samakSa pratijJA karane vAle gaDariyA pravAha meM nahIM, kintu bahuta soca-samajhakara karate aura karake usameM dRr3ha rahate the| unakI dRr3hatA anukaraNIya hai| samaya kI bAta Aja se lagabhaga 35 varSa pUrva grAmAnugrAma vicaraNa karate hue janatA ko dharmopadeza karAte hae paMDita ratna zrI divAkara zrI cauthamalajI mahArAja sAhaba mevAr3a pradeza ke grAma boher3A padhAre to isa grAma meM jainiyoM kA sthAnaka nahIM thA, na koI paMcAyatI noharA hii| isa para mahArAjazrI ko bar3A vicAra huA aura yaha pharamAyA ki isa grAma meM jAToM kA corA, jaNavokA corA, DAMgiyoM kA corA hai, parantu mahAjanoM kA gaborA hai| isa para sabhI upasthita jaina bhAiyoM ko bAta cubhagaI va usI samaya praNa kiyA ki hama zIghra hI apanA sthAnaka bhavana banAyeMge va usI samaya eka kaccA makAna banavAyA gayA va usI preraNAsvarUpa grAma ke zrAvakoM va anya saMghoM ke sahayoga se eka timaMjilA bhavana banA hai jo sAmAyika-saMvara va vizrAma Adi ke kAma AtA hai| yaha thI divAkara jI mahArAja sAhaba kI preraNA! gaNezalAla dhIMga chogAlAla dhIMga saciva adhyakSa (sAdhumArgI jaina saMgha boher3A, jilA cittaur3agar3ha (rAjasthAna))
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara smRti-grantha / smRtiyoM ke svara : 112 : vyaktitva kI amiTa chApa zrI Izvara munijI mahArAja (sva0 pUjya gurudeva zrI sahasramalajI mahArAja ke suziSya) vora prasavanI vasundharA para lAkhoM-karor3oM mAnava janma lete haiM, ve sabhI janma ke sAtha hI zubhAzubha karma bAMdha kara Ate haiN| unameM zUbha nAmakarma vAle mAnava tejasvI, ojasvI evaM pramAvika vyaktitva ke dhanI hote haiM / unakA jagatItala para 'vyApaka prabhAva hotA hai, jahA~ kahIM para pahaMcate haiM unakI yazakIrti digdiganta meM vyApta hotI calI jAtI hai| unakA nAma zravaNa karane mAtra se hI mAnava kA krodha evaM abhimAna ole kI taraha gala jAtA hai| bAta vikrama saMvat 2006 kI hai mujhe dIkSita hue eka hI varSa huA thA / sthAnakavAsI samAja ke ekIkaraNa ke lie sAdar3I (mAravAr3a) meM vahatsAdhu sammelana kI vyApaka taiyAriyAM cala rahI thiiN| pUjya gurudeva zrI sahasramalajI mahArAja bhI apanI ziSya maNDalI sahita sammilita hone ke lie pAlI se vihAra kara sAdar3I padhAra rahe the| maiM bhI gurudeva ke sAtha thA / munDArA evaM bAlI ke madhya meM choTA-sA gA~va AtA hai jahA~ ajainoM kI bastI hai / hama sabhI munivRnda skUla ke prAMgaNa meM Thahare hue the| pratikramaNa Adi dhArmika kriyA se nivRtta hue hI the ki eka vyakti ne Akara krodha mizrita svara meM pukArA yahA~ kauna Thahare hue haiM ?" andhere meM usakI mukhAkRti spaSTa nahIM dikhAI de rahI thii| gurudeva ne atyanta zAnta evaM madhura svara meM kahA-bhAI ! hama jaina sAdhu haiM tathA adhyApaka kI AjJA se yahA~ Thahare haiN| jaina sAdhu kA nAma sunate hI usane TArca kA prakAza kiyA, evaM hama sabhI munivaroM ko dekhane lagA / tatpazcAt bolA Apa kinake ziSya haiM ? gurudeva bole-hamAre guru jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja haiN| itanA sunate hI vaha atyanta prasanna hokara sabhI munivaroM ke caraNo meM zraddhA yukta vandana karane laga gayA aura bolA-maiM udayapura rAjya kA rahane vAlA rAjapUta huuN| mere bhI guru jaina divAkara cauthamalajI mahArAja haiM, unhoMne mujhe guru-mantra diyA thA evaM AjIvana madya-mAMsa bhakSaNa na karane kI pratijJA dilAI thI jise maiM Aja taka nibhA rahA hU~; unhIM kI asIma kRpA ke phalasvarUpa Aja maiM thAnedAra kI posTa para kArya kara rahA huuN| Aja maiM apane Apako bhAgyazAlI samajhatA hU~ ki Aja mere upakArI gurudeva ke ziSyoM kA mujhe darzana-lAbha milaa| maiM yahA~ rAtri nivAsa karane ke lie sthAna kI talAza meM AyA thA kintu Apa jaise munivaroM kA anupama saMyoga mila gyaa| aba anya jagaha vizrAma karUMgA Apa Ananda se rheN| yaha thA jaina divAkarajI mahArAja kA jana-mana meM vyApaka prabhAva /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara jI ma0 kI vRddhajanoM ke prati asIma karuNA kA jIvita pratIka zrI caturtha jaina vRddhAzrama, cittaur3agar3ha (rAjasthAna) / zrI jaina divAkara smAraka TrasTa (koTA) cikitsA kendra + zrIjaina divAkarasmArakakA zrIjaina divAkara cikitra 10 roganidAnaka
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazasti SE khn| harmopadezaka n sukh tui ddilaan baalikaar mokaabelun phaay'aar miy'aa , 26 , phrmaann aayaan -phaat o maahaar' smsyaa smgryaah y'i, 2055) y', susth mn haa haaph srphrmii htyaar gjaay'| laasaa hy' yaatraa naastik bybh r maathaa sblN ssttii siimnur`aar'iir' ei argaa iphtilcitry maanb kleN kphicaanaam hlo - kner baay'nn hindu naathitykaa laaiph kiy'? aphile hyuristt) haathssttby: sbhaay' neki raasuji taajaa et nkssm maanN ittaalii nehi jaamiil haakaamni jaamaa kaandnaa : sijm es lks baataay'nbenyaay' hrekklr' jaar'r' ey'aa saal| jaina divAkara zrI cauthamala jI mahArAja kI samAdhi sthala (koTA) para lagA prazasti prastara www.jainelibrary.on For Privals & Personal use only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ :113 : antima darzana zrI jaina divAkara-smRti-grantha | antima darzana * kaviratna kevala muni jisa bhUmi para phUla khilate haiM, jahA~ apanI saurabha luTAte haiM vaha vana-khaNDa bhI 'upavana' kahalAtA hai| jisa ghora jaMgala yA parvata kandarA meM baiThakara sAdhaka apanI sAdhanA meM lIna hotA hai, jahA~ tapa va dhyAna kI alakha jagAtA hai, vaha araNya bhI 'tapovana' ke nAma se prasiddha ho jAtA hai| bhagavAna mahAvIra ne jisa nagarI kI pavitra bhUmi para apanA antima pravacana diyA aura dehatyAga kara parama nirvANa prApta kiyA vaha sAmAnya pAvApurI Aja 'pAvA tIrtha' ke nAma se jagavizra ta hai| isI prakAra Aja koTA' zahara bhI eka pavitra nagara ke rUpa meM prasiddha ho rahA hai| isa bhUmi para bhArata ke eka mahAna santa jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ne apanI mahAyAtrA kA antima par3Ava liyA thaa| sAdhanA-tapasyA-janakalyANa kI anavarata lau jalAte-jalAte vaha jyotipuMja isa nagara meM apanI antima prakAza kiraNa bikhera kara deha kA tyAga kara amaraloka kI aura prasthAna kara gayA thaa| usa jyoti ke antima darzana saMsAra ko isa nagara meM hue the, isalie koTA nagara bhI eka tIrthasthAna kI taraha itihAsa meM sadA yAda kiyA jaayegaa| usa mahApuruSa kI jholI meM amRta bharA thA, jo bhI usake caraNoM meM AyA, vaha kabhI khAlI hAtha nahIM lauTA, apanI zakti ke anusAra amRta kI do-cAra bUMdeM prApta kara kRtakRtya hokara hI lauTA / hajAroM loha-jIvana kaMcana ho gaye the| dayA, karuNA, sadAcAra aura sAtvikatA kI bhagIrathI bahatI thI usa deva-puruSa ke sAnnidhya meN| Aja bhI kucha smRtiyA~ mana ko gudAgudA rahI haiM, jaba maiM usa mahApuruSa ke antima darzanoM ke lie lambA vihAra kara koTA pahu~cA thA / sUryAsta se pahale hI pahu~ca gayA, para taba taka jaina jagat kA vaha dharma sUrya asta ho cukA thA aura maiM astAcala kI ora gaye sUryabimba kI sunaharI AbhA ko hI eka Taka dekhatA rahA, udAsa ! vicAralIna ! vi0 saM0 2007 kA cAturmAsa gurudevazrI kI AjJA se ratalAma meM kiyA thA aura cAturmAsa samApta kara dakSiNa kI ora jAne kA vicAra kiyA thaa| unhIM dinoM mandasaura meM mAlavaratna upAdhyAya zrI kastUracaMdajI mahArAja virAjamAna the| unake bhrAtA paM0 ratna zrI kezarImalajI mahArAja kA jayapura meM svargavAsa ho gayA thaa| gurudevazrI kI AjJA huI ki maiM pahale mandasaura jAkara upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja se gurudeva kI tarapha se sukhasAtA pUchakara sAntvanA saMdeza duuN| __maiM mandasaura phuNcaa| prAtaH kRtya se nivRtta ho dUdha pIne ke lie baiThA thaa| pAtra jaise hI maMha ke nikaTa lagAyA ki bAhara se AvAja AI-koTA meM garudevIzrI asvastha haiN|' saMvAda sunate hI dUdha kA pAtra nIce rakha diyaa| bAhara Akara pUchA to patA calA ki gurudeva kA svAsthya kAphI bigar3a rahA hai| mana kSubdha ho gayA, usa dina dUdha nahIM piyaa| koTA se subaha-zAma samAcAra milate rahate the ki DAkTara-vaidya Adi gurudeva kI cikitsA kara rahe haiM, para koI lAbha nahIM hai| zrI cAMdamalajI mAru ne kahA-'gurudeva ke darzana karane hoM to vihAra kara jaao| mArga meM gurudevazrI ke samAcAra Apako milate rheNge|' usI samaya pA~ca sAdhuoM ne koTA kI tarapha vihAra kara diyaa| do to usI dina pIpaliyA maNDI pahuMca gye| hama tIna santa pIche raha gye| zrI indramalajI muni calane meM kucha DhIle the|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha / smRtiyoM ke svara : 114: vihAra karate hue rAmapurA phuNce| karIba gyAraha baje vahA~ se vihAra karane kA vicAra thA, kintu rAmapurA zrIsaMgha ne rukane kA va eka vyAkhyAna dene kA bahuta Agraha kiyaa| rAmapurA zrIsaMgha sAdhu-santoM ke prati atyanta bhaktibhAva rakhatA hai| pichale varSa bhI cAturmAsa kI bahuta ograha bharI vinatI unhoMne kI thI, para kucha kAraNoM se cAturmAsa na kara sake / saMgha ne prArthanA ko ki 'cAturmAsa na kiyA to na kiyA, kama se kama eka vyAkhyAna to sunA diijiye|' gurudeva ke svAsthya kI sthiti ke viSaya meM hamane saMgha ke agragaNyoM ko samajhAyA ki abhI to eka-eka minaTa kA vilamba bhI khaTakane vAlA hai| hama gurudeva ke darzanoM ke lie tejI se kadama-kadama bar3hAye jA rahe haiM, usa sthiti meM vyAkhyAna ke lie rukanA bahuta hI aTapaTA lagatA hai| Akhira aneka prakAra se samajhAne para ve loga mAna gaye aura hama vihAra karake gA~va ke bAhara aaye| vahA~ mAMgalika sunAne ke lie jaise hI ruke to cittaur3a zrIsaMgha kI basa udhara se A phuNcii| ve loga gurudeva ke darzana kara vApasa lauTa rahe the| unhoMne batAyA-'gurudeva kI tabiyata pahale se ThIka hai|' basa, aba to rAmapurA zrIsaMgha ne aura bhI Agraha kiyA-'calie aba to eka vyAkhyAna sunAkara hI vihAra kiijie|' kintu hama loga vApasa nahIM lauTe, aura Age bar3ha gaye / lambA vihAra ! sar3aka kA kaMkarIlA mArga / mana meM gurudeva ke svAsthya kI cintA aura zIghra pahu~cane kI akulAhaTa / para rAstA to kATe hI kaTatA thA / rAmagaMja maNDI pahu~ce, taba taka zrI indra munijI ke pA~va ke tale ghisa gaye the| camar3I chila gaI aura khUna Tapakane laga gyaa| vihAra kI gati manda ho gaI / Akhira sAthI muni ko chor3akara kaise Age jaayeN| vahA~ para eka chapA huA parcA milA jimameM likhA thA-'gurudeva ko pahale se ArAma hai, cintA jaisI koI bAta nahIM hai / bAhara se darzanArtha Ane vAle bhAI-bahana apane sAtha DAkTara Adi lekara na AveM, yahA~ vyavasthita cikitsA cala rahI hai|" hama loga moDaka hokara darrA sTezana pahu~ce / rAta bhara vahA~ vizrAma liyaa| prAtaHkAla pratikramaNa karane ko uThe to zrI indramuni jI ne kahA- mujhe eka svapna AyA hai--kAlA sAMpa nikalA hai, aMdhere meM kisI ko Dasa kara calA gayA hai / maiMne Upara se to unako samajhAyA, sAntvanA de dii| para bhItara se merA mana AzaMkita ho utthaa| mana ke eka kone meM eka tIkhI akulAhaTa uThI-gurudeva ..."para phira mana ko zAnta kiyA-nahIM, aisA nahIM ho sakatA / gurudeva kA varadahasta abhI to dIrghakAla taka samAja evaM ziSyoM para banA rahegA." sUryodaya hone para vihAra karane kI taiyArI kI / socA-kala zAma ko bhI AhAra nahIM liyA thA aura prAtaH bhI kama hI huA thA, ataH abhI kucha mila jAya to lekara sIdhe calate raheM, maMjila pAra kara maMDAne taka pahu~ca jAya / prAtaH cAra gharoM meM gaye, para saMyoga aisA banA ki kahIM bhI AhAra-pAnI kA yoga nahIM bnaa| sAdhu-jIvana kI yahI to mauja hai, 'kabhI ghI ghanA, kabhI muThI canA aura kabhI vaha bhI nahIM bnaa|' darrA sTezana se cala par3e, maMDAne kA mArga jisa mena roDa se alaga hotA thA usa para kucha kadama Age bar3he hI the ki koTA kI tarapha se eka kAra AtI huI najara pdd'ii| loTa kara mena roDa para vApasa Aye ki kAra vAloM se gurudeva ke kucha samAcAra pUche / hameM dekhakara kAra bhI rukI, usameM ratalAma vAle zrI bApUlAla jI botharA, zrI hastImalajI borA Adi the| ve utarakara nikaTa Aye aura batAyA ki gurudeva ne saMthArA kara liyA hai| Apa jaldI koTA phuNcie| _ 'hama loga jaldI to cala hI rahe haiM, magara Akhira pAMva se calane vAlA kitanA jaldI
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ :115: antima darzana zrI jaina divAkara-smRti-grantha pahu~cegA-maiMne khaa| kAra vApasa koTA lauTa gaI / maiMne zrI sAgara muni (paM0 campAlAlajI mahArAja ke suziSya) se kahA-"gurudeva ne saMthArA kara liyA hai to aba Aja hama loga bhI AhAra nahIM kareM, aura jaldI se jaldI koTA pahu~cane kI ceSTA kreN|" sAgara muni tayAra ho gaye, para indramunijI se calA nahIM jA rahA thA, ve pIche A rahe the, unako pIche chodd'aa| kabhI-kabhI sAthI ko bhI chor3a denA par3atA hai, vizeSa kArya kI siddhi ke lie| hama donoM calate gaye / lagabhaga 15 mIla calane ke bAda kasAra gA~va aayaa| do dina se bhUkhe the, peTa meM A~TeM par3ane lage, pyAsa bhI jora kI laga rahI thii| sAgara muni bole-"aba to calA nahIM jA rahA hai| AhAra na mile to koI bAta nahIM, para pAnI to pInA pdd'egaa| pyAsa se galA sUkha rahA hai|" hamane gAMva meM prAsuka pAnI kI gaveSaNA kii| patA calA zvetAmbara AcArya zrI AnandasAgarajI mahArAja yahA~ Thahare hue haiN| inhoMne bhI koTA meM cAturmAsa kiyA aura gurudeva ke sAtha eka maMca para hI vyAkhyAna diyA thA / ve gurudeva ke prati bahuta hI Adara va sneha bhAva rakhate the, hama udhara hI gaye / unake darzanArtha koTA se rAyabahAdura seTha kezarasiMhajI budhasiMhajI bAphanA ke parivArajana Aye hae the| sAgara mUni ko eka sthAna para biThAkara maiM pAtra lekara jala lene unake vahA~ gyaa| AcAryajI bhItara Thahare the aura rAyabahAdura kA parivAra bAhara barAmade meM ThaharA thaa| mujhe dekhakara una logoM ne AhAra-pAnI ke lie vinatI kii| maiMne kahA-"bAI ! gurudeva ne saMthArA kiyA hai, ata: hama AhAra to Aja nahIM leMge, para pyAsa lagI hai, aura vihAra karanA hai ata: prAsuka pAnI ho to le lege|" seThAnI ne kahA-"mahArAja! gurudeva kA to 8 baje hI svargavAsa ho cukA hai, hama loga vahIM se to Aye haiN| pAlakI nikalane kI taiyArI ho rahI hai| hama bhI vApasa jAkara usameM (zobhA-yAtrA meM) sammilita hoNge|" sunate hI mere hAthoM ke tote ur3a gaye / savAsau mIla kI yaha daur3a Akhira nirarthaka ho gii| jisa kArya ke lie cale the, vaha na ho sakA / gurudeva ke antima darzanoM kI abhilASA mana kI mana meM hI raha gii| mere sAmane pAMDava muniyoM kA vaha dRzya ghUma gayA, jaba ve bhagavAna neminAtha ke darzanoM ke lie jA rahe the aura mArga meM hI bhagavAna ke nirvANa kA samvAda sunakara stabdha raha gye| unhoMne bhI AhAra-pAnI kA tyAgakara saMthArA svIkAra kara liyaa| hama logoM meM itanI zakti nahIM thI, para bhakti to thI, gurudeva ke darzanoM kI tIvra bhAvanA thii| isalie svargavAsa kA samAcAra sunakara hAtha-pA~va ThaNDe ho gaye / maiM binA pAnI liye hI lauTa aayaa| aba pAnI pAtra meM nahIM, A~khoM meM umar3a AyA thaa| sAgara muni ko batAyA to unakI bhI A~khoM meM azrudhArA bahane lgii| eka mahAna upakArI guru kA viyoga hRdaya ko TUka-TUka kara rahA thaa| kucha kSaNa sustAkara aba socane lage-"aba kyA kareM ? koTA pahuMcane para bhI gurudeva ke darzana nahIM hoMge, aura yahA~ baiThe-baiThe bhI Akhira kyA kreNge| calanA to hai hI, calanA hI jIvana hai, rukakara kahA~ baiThanA hai|' mana kA utsAha to ThaNDA par3a cukA thA para phira bhI donoM sAthI bhUkhe-pyAse uThe aura sAmAna kandhoM para lekara cala par3e koTA kI trph| subaha cale the, aba dopahara Dhala rahI thI, calate hI rahe, para calane kA artha vyartha ho gayA, jisa lie cale the vaha lakSya bindu hI sAmane na rahA / isalie calane meM na utsAha thA, na Ananda / para calanA to par3a hI rahA thaa| yAtrA bIca meM hI roka deM to vaha yAtrI kaisA ! Akhira koTA 5 mIla rahA / taba kucha ajaina loga mile| kahane lage-"jaldI jAo! eka bahuta bar3e mahAtmA kI
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha / smatiyoM ke svara : 116 : zavayAtrA nikala rahI hai, bar3e dhUmadhAma se| hajAroM AdamI sAtha haiM, gAMva bAhara se vApasa gA~va kI ora calI hai, vahA~ se seTha kesarasiMhajI kI bagIcI meM dAha-saMskAra hogaa|" koTA jyoM-jyoM najadIka A rahA thA, vicAroM kI uthala-puthala bar3ha rahI thii| garudeva ke darzana to aba svapna raha gaye / kadama-kadama para usa divya AtmA kI chabi A~khoM meM ghUma rahI thI, mana zraddhA se nata ho rahA thaa| lagabhaga AdhA ghaMTA dina rahA hogA ki hama nayApurA bAbU gaNezalAlajI ke nanda bhavana meM pahu~ca gye| yahIM para gurudeva kA svargavAsa huA thaa| kucha loga dAha-saMskAra dekhakara lauTa rahe the| unake ceharoM para chAI udAsI aura vyAkulatA dekhakara sahasA dila bhArI ho uThatA thA, vedanA kI kasaka aura tIkhI ho jAtI thii| sahame-sahame kadamoM se hama nanda bhavana kI UparI maMjila para phuNce| vahA~ upAdhyAya pyAracandajI mahArAja Adi zramaNa samudAya udAsa-sa baiThA thaa| zrI pyAracandajI mahArAja kI A~khoM se to aba taka bhI gaMgA-yamunA pravAhita ho rahI thii| guru kA viyoga ziSya ke lie sarvAdhika asahya hotA hai| guru kI sannidhi meM ziSya ko jo Ananda, ullAsa aura AdhyAtmika poSaNa milatA hai, vaha akathanIya hai| guru-viyoga kI gahana pIr3A ziSya kI A~khoM meM ghanIbhUta rahatI hai, use koI ziSya hI par3ha sakatA hai| upAdhyAya zrI pyAracandajI mahArAja kI mAnasika vedanA, dekhakara bhagavAna mahAvIra ke parinirvANa para huI gaNadhara gautama kI manovedanA kI smRti hone lgii| prAcIna AcAryoM ne bhagavAna mahAvIra aura gaNadhara gautama ke apUrva sneha-sambandhoM kA mArmika varNana kiyA hai, jise par3hakara Aja bhI hRdaya romAMcita ho uThatA hai aura mahAvIra nirvANa ke bAda kI gautama-vilApa kI kavitAe~ mana ko gadgad kara DAlatI haiM / upAdhyAya zrI pyAracandajI mahArAja kI bhI kucha vaisI hI sthiti ho rahI thii| guru kA asIma vAtsalya aura ziSya kA sarvAtma samarpaNa bhAva yaha sambandha jisane dekhA, vahI unakI pIr3A kI mArmikatA ko samajha sakatA thaa| hama jaba vahA~ pahuMce aura vAtAvaraNa meM tairatI gambhIratA, udAsInatA se abhibhUta hue to A~kheM svataH hI chalachalA utthii| gurudeva ke antima darzanoM kI mana kI atRpta pyAsa bAra-bAra kasaka banakara mana ko kacoTa rahI thii| para khaira, itanA lambA vihAra kara kama se kama svargavAsa ke dina vahA~ paha~ca gye| tapasvI mohanalAla jI muni ne bhI atyanta niSThApUrNa tanmaya hokara gurudeva kI sevA kI thii| jisane bhI unakI sevA-bhAvanA dekhI vaha prazaMsA kiye binA nahIM rahA, ve bhI Aja udAsa aura vedanA pIr3ita the| sabhI santoM va Ane vAle bhaktoM kI A~khoM se azra dhAra baha rahI thii| yaha dekhakara muMha se nikala par3atA thA divAkara usa pAra hai, chAyA andhakAra hai / sAvana jaladhara kI taraha, baha rahI azru-dhAra hai // prAtaH huA, sUrya kI kiraNoM ne andhakAra kI saghanatA ko tor3A, samaya ke vidhAna ne pIr3A kI saghanatA bhI kucha kama kii| dUsare dina munivaroM ke sAtha vArtAlApa huA to mAlUma huA ki gurudeva zrI ne antima samaya meM pUchA thA-"kevala A gayA kyA ?" gurudeva ne antima samaya meM mujhe yAda kiyA yaha jAnakara hRdaya bhara aayaa| unakI asIma karuNA aura apAra kRpA kA smaraNa hone para Aja bhI mana-vibhora ho uThatA hai| dopahara ko AcArya sUryasAgarajI mahArAja nanda bhavana meM pdhaare| upAdhyAya zrI pyAracandajI
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 117 : najara bhara dekhA to.... zrI jaina divAkara- smRti-grantha mahArAja ko sAdhunayana dekhakara ve kahane lage 'Apa kyoM cintA karate haiM ? zrI jaina divAkarajI mahArAja kA adhUrA kArya hama loga milakara pUrA kreNge|' AcAryajI ke vizAla hRdaya se nikale ye zabda sabhI ke lie sAntvanAdAyaka siddha hue / koTA kA vaha cAturmAsa jaina itihAsa meM amara ho gayA / gurudevazrI ke antima samaya meM paM0 mevAr3a bhUSaNa zrI pratApamalajI mahArAja, pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja bhI pahu~ca gaye the / unhoMne bhI antima darzana sevA kA lAbha prApta kara liyA thA / koTA zrIsaMgha ne, bAbU gaNezIlAla jI ne tathA anya aneka dhAvakoM ne gurudeva evaM zramaNa varga kI sevA to tana-mana se kI hI, darzanArtha Ane vAle yAtriyoM kI bhI tana-mana-dhana se jo sevA kI use loga bAja bhI smaraNa karate haiN| aura koTA nagarI ko 'tIyaM' kI bhAMti mAnate haiM / najara bhara dekhA to.. * motIsiMha surAnA, bhIlavAr3A vIra bhUmi mevAr3a kI audyogika nagarI bhIlavAr3A meM eka bAra pUjya gurudeva kA padArpaNa huA / usa samaya paM0 ratna zrI nandalAlajI mahArAja, paM0 ratna zrI devIlAlajI mahArAja, pUjya zrI khUbacandajI mahArAja apane ziSyoM sahita padhAre the| saMyoga se yahA~ gurudeva ke pAsa meM tIna bhAgavatI dIkSAoM kA bhavya Ayojana huA / tAlAba ke kinAre para bar3e maidAna meM eka prAcIna vaTa vRkSa ke nIce dIkSA honA nizcita kiyA gyaa| gurudeva usI vizAla baragada ke nIce UMce pATa para virAjamAna the| kaI santa satiyA~ bhI pAsa meM hI suzobhita the / bhIlavAr3A nivAsiyoM ke alAvA savAsI gA~voM ke 5 hajAra nara-nArI raMgabiraMge paridhAnoM se susajjita hokara yaha dIkSA mahotsava dekhane Aye the| pUrA maidAna khacAkhaca bharA huA thaa| kucha naujavAna aura bacce upayukta sthAna na milane se usI purAne vaTa vRkSa para car3hakara dIkSA mahotsava aura munidarzana kA Ananda le rahe the / acAnaka usa vaTa-vRkSa kI eka vizAla bhImakAya zAkhA, jisa para kaI vyakti car3he hue the. jora se caramarAI / usake caramarAne kA zabda sunakara nIce baiThe nara-nArI ghabarA uThe / saba ke hoza ur3a gaye aura eka bhayaMkara aniSTa kI AzaMkA se kuharAma maca gyaa| usI samaya pUjya gurudeva ne apanI najara Upara kI ora uThAyI aura jalada-gambhIra dhvani se tIna bAra zAnti ! zAnti !! zAnti !!! uccAraNa kiyaa| vaTa vRkSa kI vaha bhImakAya zAkhA jyoM-kI-tyoM Thahara gaI / dIkSA samAroha sAnanda sampanna huaa| saba nara-nArI gurudeva kA jaya-jayakAra karate hue apaneapane sthAna ke lie prasthAna kara gye| sabhI santagaNa bhI prasthAna kara cuke the aura dekhate-dekhate vaha sthAna pUrNataH mAnava rahita ho gayA / jaba eka bhI vyakti usa vaTa vRkSa ke nIce nahIM rahA, taba vahI bhImakAya zAkhA jora se caramarAhaTa karate hue dharAzAyI ho gii| isa Azcaryajanaka adbhuta camatkAra se loga daMga raha gaye aura gurudeva ke cAritra bala kI sarvatra mukta kaNTha se prazaMsA hone lagI / isa vicitra dRzya ko apanI AMkhoM se dekhane vAle kucha bar3ebUr3he loga Aja bhI bhIlavAr3A meM vidyamAna haiM, jo bar3e garva se isa ghaTanA kA varNana yadA-kadA karate rahate haiM /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha smRtiyoM ke svara : 118 : lohAmaMDI sonAmaMDI bana gaI * sohanalAla jana (bhUtapUrva adhyakSa zahara kAMgresa kameTI, AgarA ) zraddhaya jaina divAkara prasiddha vaktA zrI cauthamalajI mahArAja sacamuca meM eka mahApuruSa the / samvat 1994 (san 1926) meM Apa lohA maNDI AgarA padhAre tathA yahA~ kA cAturmAsa mnaayaa| jisa samaya Apa vihAra karate hue bharatapura padhAra gaye the to lohAmaNDI se seTha ratanalAlajI jaina ke netRtva meM AgarA ke navayuvakoM kA eka pratinidhi maMDala bharatapura se AgarA taka sAtha-sAtha AyA thaa| munijI ke sAtha usa samaya caudaha saMta the| vizeSa upAdhyAya zrI pyAracandajI mahArAja saba kAryoM kA netRtva karate the / cAturmAsa meM vizeSa rUpa se 'nirgrantha pravacana' kA hindI-urdU meM prakAzana lohAmaNDI, AgarA meM hI huA / aura nirgrantha pravacana saptAha kA Ayojana sarvaprathama yahIM para kiyA gyaa| jisameM bhArata ke kaune-kaune se hajAroM nara-nAriyoM ne isa saptAha meM utsAha pUrvaka bhAga liyA / jaina divAkarajI mahArAja ke cAturmAsa meM pratyeka dina hindU-musalamAna Adi sabhI dharmoM ke anuyAyI saikar3oM kI saMkhyA meM padhArakara munijI ke upadezoM se lAbha lete the| munijI kI itanI teja AvAja thI ki binA lAuDaspIkara ke hI zAntipUrvaka zrotA pravacana kA lAbha lete the| unake upadezoM se prabhAvita hokara kitane hI musalamAna tathA mAMsAhAriyoM ne zarAba va mA~sa kA tyAga kara diyA thaa| bhagavAna mahAvIra svAmI ke jIvana caritra kA aMgrejI meM anuvAda karAkara prakAzita kiyA gyaa| jaina rAmAyaNa kA bhI prakAzana yahIM se kiyA gyaa| jaina bhavana lohAmaNDI meM prAtaH 6 baje se rAta ke 10 baje taka barAbara sthAnIya tathA bAhara ke bhAiyoM kA tAMtA lagA rahatA thaa| jaina divAkarajI mahArAja ke cAturmAsa meM DAka-tAra kA itanA AdAna-pradAna hotA thA ki bhArata sara kAra ko lohAmaNDI meM jaina bhavana ke pAsa hI lohAmaNDo DAkaghara kI sthApanA karanI par3I jo aba taka kAryarata hai / jaina divAkarajI mahArAja ke cAturmAsa meM hI kucha vizeSa ghaTanAe~ ullekhanIya haiM / --seTha ratanalAla jaina mItala AgarA nivAsI kI suputrI zIlAdevI jaina kA sambandha sAhU raghunAthadAsa ( dhAma - pura nivAsI) ke suputra mahAvIra prasAda guptA ke sAtha ho gayA thaa| isI bIca meM vivAha ke kArya meM bar3acana AI; isI sambandha meM seThajI ko dhAmapura jAnA pdd'aa| dhAmapura se lauTate samaya barelI eksapresa barahana aura DhUMDalA ke bIca meM Trena durghaTanAgrasta ho gaI / isI Trena se seThajI AgarA Arahe the / isa samAcAra ko sunakara lohAmaNDI ke jaina-arjana bhAiyoM meM bar3I halacala maca gii| jaina divAkara jI mahArAja ne bhAiyoM ko zAnta karate hue ghoSaNA kI ki seThajI sakuzala haiM aura sTezana para dUsaroM kI sahAyatA kara rahe hai bahuta se premI loga kAra se va DAkTara sarakAra apanI embuleMsa se ghaTanAsthala para phuNce| jaisA jaina divAkarajI mahArAja ne kahA, vaisA hI satya paayaa| unake AzIrvAda se hI zAdI kA bhI saMkaTa dUra huA aura sakuzala vivAha kA kArya sampanna huA / vivAha ke upalakSa meM jaina divAkarajI mahArAja kI preraNA se seTha ratanalAlajI ne pustakAlaya kA mahatva samajhA evaM pustakAlaya ke bhavana kA nirmANa karAyA jo Aja taka vIrapustakAlaya ke rUpa meM janatA kI sevA kara rahA hai| lAlA muMzIlAlajI bAga antA lohAmaNDI ke santAna hokara mara jAtI thii| aisA cAra
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha bAra ho gayA thA; gurudeva padhAre taba eka lar3akA huA / use lAlAjI ne jaina divAkarajI mahArAja ke caraNoM meM DAla diyaa| mahArAja sAhaba ne mAMgalika sunAI / vaha bAlaka aba zravaNakumArajI ke nAma se hai, isa samaya 42 varSa ke haiM / : 116 : lohamaNDI sonAmaNDI bana gaI jaina divAkarajI mahArAja ne cAturmAsa uThane ke antima pravacana meM AzIrvAda ke rUpa meM lohAmaNDI ke sonA maNDI ke rUpa meM parivartita hone kI zubhakAmanA prakaTa kii| kucha hI dinoM ke pazcAt vAstava meM lohAmaNDI sonAmaNDI ho gaI / yahA~ ke jaina samAja meM dhana-dhAnya kI bRddhi hotI hI calI gaI / AgarA ke cAturmAsa meM hI lAlA phUlacandajI jaina kAnapura nivAsI tathA cau0 kizanalAlajI kAnapura ne kAnapura meM cAturmAsa kI vinatI kii| kAnapura meM cAturmAsa hetu vahA~ jaina bhavana kI bhI vyavasthA nahIM thI aura na apane bhAiyoM ke ghara hI the / yaha vinatI vyaktigata AdhAra para thI / yaha vinatI divAkarajI mahArAja ne seTha ratanalAla jaina tathA lohAmaNDI ke bhAiyoM se salAha karake svIkAra kara lI / cAturmAsa ke pazcAt hI hAtharasa se hote hue ziSya maNDalI ke sAtha kAnapura padhAra gaye / hAtharasa meM zrIcandana munijI mahArAja kI dIkSA dhUmadhAma se huI / mArga meM jainadharma kA upadeza dete huye divAkarajI mahArAja ne lachamanadAsa bAbUrAma kI dharmazAlA meM cAturmAsa mnaayaa| joki zrI phUlacandajI kI hI dharmazAlA thI / isa kAnapura ke cAturmAsa meM nirgrantha pravacana saptAha kA bhI kAryakrama bar3e utsAha ke sAtha manAyA gayA / lAlA phUlacandajI ( kAnapura nivAsI) ne svayaM apane Apa hI pUre cAturmAsa kA vyaya vahana kiyA aura Thaharane va bhojana kA aisA prabandha kiyA ki sthAnakavAsI jaina samAja ke liye eka Adarza upasthita kiyA / jisakI prazaMsA divAkArajI mahArAja ke darzanArtha Ane vAle logoM ne mukta kaMTha se kii| usI samaya jaina divAkarajI mahArAja kI preraNA se jaina bhavana kI sthApanA kI gaI / lAlA phUlacandajI jaina ne bhavana banAne ke liye apanA bahuta bar3A bhavana de diyA joki "mAtA rukmiNI jaina bhavana" khoA bAjAra, kAnapura ke nAma se prasiddha hai tathA sAdhu va sAdhviyoM ke samaya-samaya para cAturmAsa hote rahate haiN| esa0 esa0 jaina saMgha kI sthApanA bhI usI cAturmAsa meM huI thI jisakI vyavasthA sucAru rUpa se aba taka cala rahI hai / bAhubali satayuga hue, prathama malla pahicAna / hanumata zrI vajrAMga prabhu, dvitIya malla sujAna / dvitIya malla sujAna, tRtIya malla subhIma hai / caturtha malla zrI divAkara, vizva zramaNa susIma hai / - sUryabhAnujI DAMgI -
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha smRtiyoM ke svara : 120 : aphIma bhI gur3a bana gayA. * gaNezamuni zAstrI mAnavatA ke mahA masIhA, jainadivAkara saMta mahAn / sarva hitAya sukhAya virati kA, jIvana jIyA tyAga-pradhAna // jhoMpar3iyoM se mahaloM taka kI, jinako zraddhA prApta huI / banakara vahI ananta loka meM, kIrti rUpa meM vyApta huI || X X X aphImacI ne kahA seTha se, paise lo do mujhe aphIma / kise cAhiye ? kAraNa batalA, phira hama deMge tujhe aphIma || rogI ko dete haiM dete - aphImacI ko kabhI na hama / gussA karake calA gayA vaha jhUThA karatA huA aham || lAisensa zudA nara hI kara sakatA thA isakA vyApAra / rakhA seTha ke pAsa purAnA, jisase kucha karate upakAra // X X X koTA jAte hue padhAre, suvAsarA - maMDI meM Apa | jaina divAkara saMta cauthamalajI kA bhArI puNya pratApa || mizrImala jI hI mukhiyA the, ina ne hI saba kiyA prabandha / sAdhArmika sevA se milatA, dharmotsAha apUrvAnanda || X X X AyA huA pulisa inspekTara, kabhI jA~ca ke lie yahA~ / aphImacI badalA lene ko, pahu~ca gayA hai turata vahA~ / / seTha aphIma becatA hai para, lAisensa na usake pAsa / dekho, calo, abhI pakar3A dUM, jo na karo merA vizvAsa / / apanI unnati ho jAegI, jo pakaDUMgA aise kesa / aphImacI ko sAtha le liyA, aura le lie pulisa vizeSa || X X X kahA inspekTara ne Akara, hameM talAzI lenI hai / kahA seThajI ke lar3ake ne hameM talAzI denI hai //
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 121 : aphIma bhI gur3a bana gayA | zrI jaina divAkara-smRti-dAnya hama na aphIma becate kevala, gur3a hI becA karate haiN| kisI inspaikTara se hama, nahIM kabhI bhI Darate haiM // lage talAzI lene lekina, kahIM na AI najara aphIma / roga nAr3a meM pakar3A jAye, to detA hai davA hakIma / / gaye hue the seTha kathA meM, aura jahA~ banatA bhojana / ghaTanAsthala para jo dekhA vaha, kahA kisI ne jA phaurana / / seTha gaye gurudeva pAsa meM, lene antima maMgala pATha / sthiti batalAkara bole guruvara ! bhaya ne mujhako khAyA kATa / guru bole saba acchA hogA, baiTho gino mantra navakAra / isase bar3hakara aura na koI, ho sakatA dukha meM AdhAra / / jinameM bharI aphIma pulisa ko, najara A rahA gur3a hI gudd'| lagI saphalatA hAtha nahIM jaba, mana hI mana ve rahe sikur3a / AI gaMdha aphIma ko, kintu na milI aphIma / phaila ho gaI pulisa ne, jo socI thI skIma / / kSamA yAcanA kara gaye, bola rahe saba log| guDa bana gayA aphIma kA, dekho mantra prayoga / / sunA seTha ne sArA kissA, bolA zrIguruvara kI jaya / uThA jApa se guru-caraNoM meM, jhuka gayA, rahA na kucha bhI bhaya / / gur3a kaise bana gayA batAo, rakhA huA thA jahA~ aphIma / yahI dharma kA phala hotA hai, mIThA ho jAtA hai nIma / / X jaina divAkara jI ke aise, kitane hI haiM puNya-prasaMga / "muni gaNeza" zAstrI detA hai, inako nava-kavitA kA raMga //
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha AdhyAtmika jJAna kI jalatI huI mazAla smRtiyoM ke svara : 122 : jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja jaina samAja ke eka tejasvI manISI munirAja the| unakA bAhya aura Abhyantara vyaktitva hRdaya ko lubhAne vAlA aura mana ko mohane vAlA thA / U~cA kada, gauravarNa, bhavyabhAla, U~cI aura uThI huI nAka, pIyUSa rasa barasAte hue netra-yugala, bar3e kAna, lambI bhujAe~, bharA huA AkarSaka bhavya mukhamaNDala, yaha thA divAkarajI mahArAja kA bAhya vyaktitva, jise dekhakara darzaka Ananda-vibhora ho uThatA thaa| vaha kabhI unakI AkRti kI tulanA svAmI rAmatIrthaM se karatA aura kabhI vivekAnanda se, kabhI buddha se, to kabhI zrIkRSNa se / bAhya vyaktitva jahA~ itanA AkarSaka thA, vahA~ Antarika vyaktitva usase bhI adhika AkarSaka thaa| ve eka sampradAya vizeSa ke santa hone para bhI, sabhI sampradAyoM kI mahAnatA kA Adara karate the| snehasadbhAvanA ke sAtha unameM maMtrI sthApita karanA cAhate the| ve dharmasaMgha ke nAyaka the tathApi unameM mAnavatA kI pradhAnatA thI / ve jana-jana ke mana meM susaMskAroM kA sarasabja bAga lagAnA cAhate the| svayaM kaSTa sahana kara dUsaroM ko Ananda pradAna karanA cAhate the| unameM apAra sAhasa thA, cintana kI gaharAI thI, dUsaroM ke prati sahaja sneha thaa| unakA vyaktitva aura kRtitva bahumukhI thaa| unhoMne vyavahAra kuzalatA se jana-jana ke mAnasa ko jItA thA aura saMyamasAdhanA ke dvArA antaraMga ko vikasita kiyA thaa| jo bhI unake nikaTa samparka meM AtA vaha unake svaccha hRdaya, nizchala vyavahAra se prabhAvita hue binA nahIM rahatA / * zrI devendra muni zAstrI jaina divAkara cauthamalajI mahArAja bhramaNa paramparA ke eka ojasvI aura tejasvI pratinidhi santa the / ve viziSTa vyAkhyAtA, agraNI dhvajavAhaka hI nahIM apitu sarvopari netA the / unhoMne navIna cintana diyA / unameM dharma aura jIvana ke marma ko samajhane kI adbhuta kSamatA thI / unhoMne jIvana ko AcAra kI utkRSTatA, vicAroM kI nirmalatA aura naitikatA se sajAne kI preraNA dI / jAtivAda, paMthavAda, prAntavAda se Upara uThakara unhoMne mAnava ko mahAmAnava banane ke lie prerita kiyaa| unhoMne batAyA- dharma, saMskRti aura samAja kA avicchinna sambandha hai jaba taka ye tInoM khaNDa-khaNDa raheMge vahAM taka jIvana meM akhaNDatA nahIM A sakatI / maiMne sarvaprathama unake darzana udayapura meM san 1938 meM kiye the| maiM apanI mAtezvarI tIjavAI ke sAtha pahuMcA thA jinakA dIkSA ke pazcAt mahAsatI prabhAvatIjI nAma hai mAtAjI ko Agama sAhitya va stoka sAhitya kA gambhIra jJAna hai / unhoMne divAkarajI mahArAja se aneka jijJAsAe~ prastuta kii| mAtAjI ne pUchA - "aMgapraviSTa' aura 'baMga bAhya' meM kyA antara hai ?" divAkarajI mahArAja ne kahA- "jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne vizeSAvazyakamAdhya meM aMgapraviSTa zruta use mAnA hai, jo zruta gaNadhara mahArAja ke dvArA sUtra rUpa meM racA gayA ho, tathA gaNadharoM ke dvArA prazna karane para tIrthaMkara bhagavAn jisakA pratipAdana karate hai aura jisameM zAzvata satya rahA huA hotA hai / aMgapraviSTa sadA zAzvata rahatA hai / kabhI aisA nahIM ki vaha nahIM thA / vaha nahIM hogA, aisA bhI nahIM hai / vaha thA, aura hai tathA bhaviSya meM bhI rahegA / vaha dhruva hai; niyata hai, zAzvata hai, akSaya hai, avyaya hai, avasthita aura nitya hai aisA samavAyAMga aura nandI sUtra meM spaSTa rUpa se batAyA gayA hai / aMga bAhya vaha hai, jisake artha ke prarUpaka tIrthakara bhagavAna haiM, aura jisa sUtra ke racayitA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 123 : AdhyAtmika-jJAna kI jalatI haI mazAla || zrI jaina divAkara smRti-grantha mAha sthavira haiM tathA jo binA prazna kiye hI tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita hai| tAtparya yaha hai ki aMga praviSTa ke prarUpaka bhI tIrthakara haiM aura aMga-bAhya ke prarUpaka bhI tIrthakara haiN| para mUla vaktA eka hone para bhI saMkalanakartA pRthaka hone se aMga-praviSTa aura aMga-bAhya ye bheda kiye gaye haiN| mAtAjI ne pUchA-"mUla sUtra' aura 'chedasUtra' kise kahate haiM ?" divAkarajI mahArAja ne uttara dete hue batAyA-"jina AgamoM meM mukhya rUpa se sAdhu ke AcAra-sambandhI mUla guNa-mahAvrata, samiti, gupti Adi kA varNana ho aura jo sAdhu-jIvana ke lie mUlarUpa se sahAyaka banate hoM aura jinakA adhyayana sabase pahale kiyA jAya ve 'mUlastra' haiM / isIlie sabase pahale sAdhu ko dazavaikAlika sUtra par3hAyA jAtA hai| usake bAda uttarAdhyayana sUtra par3hAyA jAtA hai| " 'chedasUtra' prAyazcitta sUtra haiN| pAMca cAritra meM dUsarA cAritra 'chedopasthApanIya' hai / dasa prakAra ke prAyazcittoM meM cheda sAtavA~ prAyazcitta hai| AlocanAha prAyazcitta se chedAha prAyazcitta sAtavAM prAyazcitta hai| ye sAtoM prAyazcitta usa zramaNa ko diye jAte haiM jo zramaNa-veSa meM hote haiN| aura zeSa tIna antima prAyazcitta veSa-mukta zramaNa ko diye jAte haiN| cheda prAyazcitta se usake pUrva ke jitane bhI prAyazcitta haiM unako grahaNa kiyA gayA hai| inhIM prAyazcittoM ke sAdhaka adhika hote haiM / chedasatroM ke arthAgama ke prarUpaka bhagavAna mahAvIra haiN| anya sUtroM ke racayitA sthavira bhagavAna haiM / chedasUtroM meM ekasUtra kA dUsare sUtra se sambandha nahIM hotA / sabhI sUtra svatantra artha ko liye hue hote haiN| isIlie bhI inheM chedasUtra kahA hai|" mAtAjI ne jijJAsA prastuta kI-"nandIsUtra ko mUlasUtra kyoM kahA hai ? usameM to cAritra kA koI nirUpaNa nahIM hai|" jaina divAkarajI mahArAja ne samAdhAna diyA-"pA~ca AcAra meM sabase pahalA AcAra jJAna hai| jJAna ke binA anya AcAra kA samyak pAlana nahIM ho sktaa| nandIsUtra meM jJAna kA nirUpaNa hone se ise mUlasUtra meM sthAna diyA gayA hai|" mAtAjI ne pUchA-"uttarAdhyayana sUtra meM akAmamaraNa aura sakAmamaraNa kA varNana hai| isa akAmamaraNa aura sakAmamaraNa kA tAtparya kyA hai ?" jaina divAkarajI mahArAja ne uttara dete hue kahA-"jo vyakti viSaya kaSAya meM Asakta hone ke kAraNa maranA nahIM cAhatA, kintu Ayu pUrNa hone para vaha mRtyu kA varaNa karatA hai, usakA maraNa vivazatA se hotA hai, ataH vaha akAmamaraNa hai / use dUsare zabdoM meM 'bAla-maraNa' hI kahate haiN| sakAmamaraNa vaha hai jisa vyakti ke mana meM viSayoM ke prati Asakti nahIM hai, jIvana aura maraNa donoM AkAMkSAoM se mukta hai, matyu kA samaya upasthita hone para bhI jisake antarmAnasa meM tanika mAtra bhI bhaya kA saMcAra nahIM hotA, kintu mRtyu ke kSaNoM ko bhI jIvana kI taraha priya mAnakara Anandita hotA hai, saMkaTapUrNa una kSaNoM meM bhI mana meM saMkalpa-vikalpa na kara pApoM kA parihAra kara, AtmasAdhanA ke lie azana Adi kA parityAga karatA hai, vaha sakAmamaraNa hai| ise 'paMDitamaraNa' bhI kahate haiN| aura yaha maraNa 'viratimaraNa' bhI kahA jAtA hai|" mAtAjI ne pUchA- "SaDAvazyaka meM eka Avazyaka 'kAyotsarga' hai, aura bAraha prakAra kI nirjarA meM antima nirjarA kA nAma kAyotsarga hai| kAyotsarga kA zAbdika artha kAyA kA parityAga hai| kAyA kA parityAga kaise kiyA jA sakatA hai ?" jaina divAkarajI mahArAja ne kahA-"kAyotsarga kA artha kevala kAyA kA parityAga nahIM hai| kAyotsarga kA vAstavika artha hai-'kAyA kI mamatA kA tyaag'| usakI caMcalatA kA visarjana hai| kAyotsarga meM kevala zvAsocchvAsa jaisI sUkSma pravRti rahatI hai, anya sabhI pravRttiyoM kA nirodha kiyA jAtA hai| kAyotsarga khar3e hokara aura baiThakara kiyA jA sakatA hai|"
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha / smRtiyoM ke svara : 124 : pahA gyaa| isa prakAra mAtAjI ne divAkarajI mahArAja se aneka prazna pUche aura yogya samAdhAna pAkara ve bahuta hI pramudita huI / ina praznoM ke uttaroM meM divAkarajI mahArAja kA gambhIra AgamajJAna spaSTa rUpa se jhalaka rahA hai| saMkSepa meM aura sAragarbhita jo unhoMne uttara diye, ve unakI vidvattA ke paricAyaka haiN| maiM bhI unake uttara dene kI zailI para mugdha ho gyaa| vi0 saM0 1936 meM udayapura varSAvAsa meM mAtAjI sadguruNI jI viduSI mahAsatI zrI sohana kuMvarajI ke sAtha kabhI-kabhI madhyAhna meM divAkarajI mahArAja jahA~ virAje hue the, vahAM jAtI thIM aura jJAna-carcA kara bahuta hI AhlAdita hotI thiiN| udayapura meM divAkarajI mahArAja ke pravacanoM meM sahasrAdhika vyakti upasthita hote the| jainiyoM kI apekSA bhI ajanoM kI saMkhyA adhika hotI thii| hindU, musalamAna sabhI loga unake pravacanoM meM upasthita hote aura unake pravacanoM ko sunakara ve durvyasanoM kA parityAga kara apane jIvana ko dhanya anubhava karane lagate / ve vANI ke devatA the| kaba, kitanA aura kaisA bolanA cAhie yaha bhI ve khUba acchI taraha se jAnate the| unake pravacanoM kI yaha vizeSatA thI ki ve cAhe jaisA bhI viSaya lete, use utanA sarala aura sarasa banAkara prastuta karate ki zrotA UbatA nahIM. thakatA nhiiN| pravacanoM ke bIca meM isa prakAra sUktiyA~, uktiyA~ aura dRSTAnta dete the ki zrotA Ananda se nAcane lagatA / aura cumbaka kI taraha zrotA ko isa taraha se khIMcate the ki vaha sadA ke lie unake pravacanoM ko sunane ke lie lAlAyita rahatA / ve jidhara se vihAra karake bhI nikalate cAhe choTe se choTA bhI grAma kyoM na ho, vahA~ logoM kI apAra bhIr3a unake pravacana sunane ke lie ekatra ho jAtI / cAhe sAkSara ho cAhe nirakSara, sabhI unake pravacanoM ko sunakara apUrva tRpti kA anubhava karate / ve apane pravacanoM meM sAmAjika-dhArmika aura jIvana-sambandhI gar3ha paheliyoM ko isa prakAra sulajhAte the ki jana-jIvana hI badala jAtA / ve kabhI-kabhI ku-rUr3hiyoM ke parityAga hetu tIvra vyaMgya bhI karate the| rAjasthAna meM holI parva ke avasara para kucha aMdha-zraddhAlu loga nagna deva kI upAsanA karate haiM unakI bar3I-bar3I mUrtiyAM banAkara unheM sajAte haiN| ve "IlAjI" ke nAma se vizra ta haiM / divAkarajI mahArAja kA eka grAma meM pravacana thaa| holI kA samaya hone se bAjAra meM IlAjI ko sajAkara rakhe the| isa abhadra aura azlIla mUrti kI upAsanA karate hue mUDha logoM ko dekhakara unakA dila dravita ho gyaa| unhoMne pravacana meM hI upadeza dene ke pazcAt zrotAoM se pUchAki IlAjI ApakI kisa pIr3hI meM lagate hai ? isa prakAra kAmottejaka vyakti kI upAsanA karanA bhAratIya saMskRti ke pratikUla hai| vikAravarddhaka koI bhI deva ke rUpa meM upAsya nahIM ho sakate / Apa sabhI niyama grahaNa kareM ki hama isa prakAra upAsanA Adi na kreNge| jo niyama grahaNa nahIM karegA vaha unakA putra khlaaegaa| yaha sunate hI sabhI zrotAoM ne khar3e hokara niyama grahaNa kara liyaa| sadA sarvadA ke lie usa grAma se IlAjI ko niSkAsita kara diyaa| isa taraha pratyeka kurItiyoM para ve saTIka AlocanA karate / apane zrotAoM ko una kurItiyoM ke dugUNa samajhAkara unase mukta krvaate| unake nikaTa samparka meM Ane vAle aneka kSatriyoM ne tathA zUdroM ne mAMsAhAra, matstyAhAra aura madirApAna kA tyAga kiyaa| aura hajAroM ne zikAra jaise durvyasana se mukti paayii| aneka mahilAe~ durAcAra ke AdhAra para apanA jIvana-yApana karatI thIM, unhoMne divAkarajI mahArAja ke pravacanoM ko sunakara sadA ke lie apanA jIvana hI parivartita kara diyaa| vAsanA ko chor3akara ve upAsanA karane lgiiN|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ :125 : AdhyAtmika-jJAna kI jalatI huI mazAla zrI jaina divAkara-smRti-grantha yaha thA unakI vANI kA camatkArI prabhAva / maiMne udayapura meM aneka bAra unake pravacana sune / unakI vANI meM oja thA, teja thaa| ve zera kI taraha dahAr3ate the| ve kevala vaktA hI nahIM caritra-sampadA ke dhanI the| unakA cAritra tejomaya thA / kathanI ke pUrva ve apanI karanI kA nirIkSaNa karate the| isalie unake upadeza kA asara bahuta hI gaharA hotA thA, vaha sIdhA hRdaya meM paiTha jAtA thaa| jo bAta hRdaya se nikalatI hai vahI bAta dUsaroM ke hRdaya meM praveza karatI hai / divAkarajI mahArAja ke pravacanoM kI yahI vizeSatA thii| maiMne parama zraddhaya mahAsthavira zrI tArAcandajI mahArAja aura upAdhyAya zrI puSkara munijI mahArAja ke sannikaTa AhatI dIkSA grahaNa kI san 1940 meM / usa samaya divAkarajI mahArAja apane aneka ziSyoM sahita jodhapura kA yazasvI varSAvAsa pUrNakara mokalasara pdhaare| paramAtmA kahA~ hai ? isa viSaya para unakA mArmika pravacana huaa| unhoMne apane pravacana meM batAyA ki AtmA jaba taka karmoM se baddha hai vahA~ taka vaha AtmA hai, karmoM se mukta hone para vahI AtmA paramAtmA bana jAtA hai| AtmA paramAtmA meM karma hI kA bheda hai| kATa de gara karma to phira bheda hai, na kheda hai / "appA so paramappA" karma ke AvaraNa ko naSTa karane para AtmA kA sahI svarUpa pragaTa hotA hai| vahI paramAtmA hai| AtmA ke asaMkhya pradeza haiN| eka-eka Atma-pradeza para ananta karmoM kI vargaNAe~ lagI huI haiM jisake kAraNa AtmA apane sahI svarUpa ko pahacAna nahIM pAtA / jaise eka sphaTika maNi ke sannikaTa gulAba kA puSpa rakha dene se usakI praticchAyA sphaTika maNi meM giratI hai jisase sphaTika maNi gulAbI raMga kI pratIta hotI hai, para vastuta: vaha gulAbI nahIM hai / vaise hI karmoM ke gulAbI phUla ke kAraNa AtmA rUpI sphaTika raMgIna pratIta ho rahA hai| vaha apane Apake asalI svarUpa ko bhUlakara vibhAva dazA meM rAga-dveSa meM ramaNa kara rahA hai| paramAtmA banane kA artha hai, AtmA ke zuddha svarUpa kI prApti / jaba taka para-bhAva rahegA, vahA~ taka para-bhAva miTa nahIM sakatA jaba taka sva-darzana nahIM hotA vahIM taka pradarzana kI icchA hotI hai| jaina dharma kA vizvAsa pradarzana meM nahIM, sva-darzana meM hai| usakI sArI sAdhanA-paddhati svadarzana kI paddhati hai| AtmA se paramAtmA banane kI paddhati hai| isa prakAra unakA mArmika pravacana sunakara mujhe prasannatA huii| madhyAhna meM pUjya gurudevazrI ke sAtha maiM unakI sevA meM pahu~cA / maiMne dekhA ve usa vRddhAvasthA meM bhI kalama thAme hue likha rahe the| unakI lekhanI kAgaja para sarapaTa daur3a rahI thI / hameM dekhakara unhoMne kalama nIce rakha dI aura muskarAte hue kahA-'Aja kA dina bar3A hI suhAvanA dina hai / Aja munivaroM se milakara hArdika AhlAda huA hai|" maiMne nivedana kiyA--"sthAnakavAsI samAja meM itanI sampradAyeM panapa rahI haiM jinameM tanika mAtra mI maulika bheda nahIM hai / jarA-jarA se matabheda ko lekara sampradAyavAda ke dAnava khar3e ho gae haiM aura ve eka-dUsare ko naSTa karane para tule hae haiN| aisI sthiti meM Apa jaise mUrdhanya manISiyoM kA dhyAna una dAnavoM ko naSTa karane ke lie kyoM nahIM kendrita hotA ? ina dAnavoM ne hamArA kitanA patana kiyA hai ? hama eka hokara bhI eka-dUsare ke duzmana bane hue haiN| hamArI isa dayanIya sthiti ko dekhakara Aja kA prabuddha varga vicAra kara rahA hai ki ye dharma-dhvajI kidhara jA rahe haiM ? kezIzramaNa aura gautama ke bIca meM to kucha vyAvahArika aura UparI saiddhAntika matabheda bhI the, para sthAnakavAsI samAja meM to jo itanI sampradAya haiM unameM kisI bhI prakAra kA matabheda nahIM hai| kezIzramaNa aura
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha smRtiyoM ke svara : 126 : gautama donoM vibhinna paramparAoM ke the| unhoMne milakara eka jvalanta Adarza upasthita kiyaa| kyA hama aisA Adarza upasthita nahIM kara sakate ? eka dina sampradAyeM vikAsa kA mUla rahI hoMgI, para Aja ve hI sampradAyeM vinAza kA mUla bana rahI haiN| nirmANa ke sthAna para hamAre mustaidI kadama nirvANa kI ora bar3ha rahe haiN| kyA ApakA mAnasa isase vyathita nahIM hai|" divAkarajI mahArAja ne kahA-"devendra, tumane mere mana kI bAta kahI hai| tuma jaise bAlakoM ke mana meM bhI ye prazna kacoTa rahe haiM-yaha prasannatA kI bAta hai| jaba hama choTe the, usa samaya kA vAtAvaraNa aura thA, taba sampradAyavAda ko panapane kI dhuna anekoM meM savAra thI; hamArA virodha hotA thA, hamAre pratidvandvI hamAre ko kucalane ko tule hue the aura hama usa virodha ko vinoda mAnakara dharma prabhAvanA evaM ucca cAritra-pAlana ke sAtha calate the| maiM isa satya tathya ko svIkAra karatA haiM ki hamArI pUjya hakmIcanda-sampradAya ke do vibhAgoM ne kAphI samAja ko kSati bhI pahu~cAI hai| yadi hama donoM eka hote to Aja jitanI isa sampradAya ne dharma kI prabhAvanA kI hai usase kaI gunI adhika dharma kI prabhAvanA hotI, isa sampradAya ko ajamera sammelana meM bhI eka banAne ke lie bahata prayAsa huaa| para durbhAgya hai, hama eka banakara bhI bane na raha sake / Aja mere mAnasa meM ye vicAra-lahariyAM taraMgita ho rahI haiM ki sampradAyavAda ko khatama kara eka Adarza upasthita kruu'| maiM svayaM kisI pada kA icchaka nahIM hai| maiMne apanI sampradAya ke AcArya pada ko lene ke lie bhI spaSTa zabdoM meM inakArI kara dii| merI yahI icchA hai ki sampUrNa jaina samAja eka maMca para aaye| sabhI apanI paramparA ke anusAra sAdhanAe~ karate hue bhI kucha bAtoM meM ekatA ho / sthAnakavAsI samAja eka AcArya ke netRtva meM rahakara apanA vikAsa kreN| maiM isa sambandha meM prayAsa kara rahA huuN| vaha prayAsa kaba mUrta rUpa grahaNa karegA yaha to bhaviSya hI btaaegaa|" jaina divAkarajI mahArAja ke sAtha do dina taka vividha viSayoM para vArtAlApa haA / majheM yaha likhate hue gaurava anubhava ho rahA hai ki unhoMne apanI sampradAya ko kucha samaya ke pazcAt saMgaThana kI bhavya-bhAvanA se utprerita hokara visarjita kiyA aura pAMca sampradAyoM ko eka rUpa pradAna kiyA / una pAMca sampradAyoM meM sabase adhika tejasvI aura varcasvI vyaktitva divAkarajI mahArAja kA thA, aura sAtha hI sabase adhika sAdhu-samudAya bhI divAkarajI mahArAja kA thA, tathApi unhoMne AcArya pada ko svIkAra nahIM kiyA / yaha thI unakI mahAnatA / jisa pada ke lie aneka loga lAlAyita rahate haiM usa pada ko prApta hone para bhI ThukarA denA yaha unake udAtta mAnasa kA pratIka hai| __ jaina divAkarajI mahArAja se maiM atyadhika prabhAvita huaa| unake aneka saMsmaraNa Aja bhI mere smRtyAkAza meM camaka rahe haiN| maiM kaMjUsa kI bhAMti una saMsmaraNoM ko saheja kara rakhane meM hI Ananda kA anubhava kara rahA huuN| jaina divAkarajI mahArAja vaktA the, lekhaka the, kavi the, cintaka the, Agama sAhitya ke marmajJa vidvAna the, samAja-sudhAraka the, saMgaThana ke sajaga praharI the| unake jIvana meM eka nahIM, aneka vizeSatAe~ thiiN| jaba bhI unakI vizeSatAoM kA smaraNa AtA hai, tyoM hI zraddhA se sira nata ho jAtA hai / unakA smaraNa sadA banA rhe| maiM unake maMgala AzIrvAda se AdhyAtmika dhArmika sAhityika sabhI kSetroM meM nirantara pragati karatA rahai yahI maMgala manISA hai|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 127 : preraNA puJja | zrI jaina divAkara smRti-grantha preraNA puJja mahAsatI zrI prabhAvatIjI sAre nagara meM eka vicitra cahala-pahala thii| sabhI ke cehare khile hue the| unake mana meM apUrva prasannatA thii| maiMne apanI sahelI se pUchA-"bahina, Aja itanA ullAsa kyoM hai ? sabhI loga kahA~ jAne kI taiyArI kara rahe haiM ?" sahelI ne batAyA-"kyA tujhe patA nahIM ? Aja jaina divAkara cauthamalajI mahArAja hamAre nagara meM A rahe haiN| yaha usakI taiyArI hai| mahApuruSoM kA darzana aura unakA satsaMga mahAn bhAgya se milatA hai| ekakSaNa kA bhI mahApuruSoM kA satsaMga jIvana kA AmUla-cUla parivartana kara de ekakSaNa kAlA-kalUTA lohA pArasa kA sparza karatA hai, to vaha camakane lagatA hai| usake mUlya meM parivartana ho jAtA hai / vahI jIvana kI sthiti hai| mahApuruSoM ke saMga se jIvana kA raMga bhI badala jAtA hai| usameM nikhAra AtA hai|" isI pavitra bhAvanA se utprerita hokara maiM bhI apanI sahelI ke sAtha jaina divAkarajI mahArAja ke svAgata hetu pahu~cI / maiMne dekhA eka vizAlakAya, tejasvI ceharA aura usa para AdhyAtmika teja lie santa puruSa sAmane haiN| prathama darzana meM hI merA hRdaya zraddhA se nata ho gyaa| usa samaya maiM udayapura meM sthiravAsa virAjI huI parama viduSI sAdhvI ratna sadguruNI jI zrI sohana kuMvarajI mahArAja ke pAsa dhArmika adhyayana karatI thii| merA putra dhannAlAla jo usa samaya gRhasthAzrama meM thA, bAda meM paM0 ratna devendra munijI bane aura merI putrI mahAsatI puSpAvatIjI; ve donoM bhI sadguruNIjI ke pAsa dhArmika adhyayana karate the| maiM sadguruNI ke sAtha jaina divAkarajI mahArAja ke pravacana sunane pahu~cI / unake pravacana meM eka anUThI vizeSatA thI ki sabhI vicAradhArA ke loga upasthita hote the| unakI vANI meM aisA gajaba kA atizaya thA ki sunI-sunAyI bAta bhI jaba ve kahate the, to aisA pratIta hotA thA ki bilakula nayI bAta suna rahe haiN| apane vicAroM ko prastuta karane kA DhaMga unakA apanA thA jisameM zrotA UbatA nahIM thaa| vaha yahI anubhava karatA thA / ki pravacana jitanA adhika lambA ho utanA hI Ananda kI upalabdhi hogii| Apa saphala pravaktA the| jaina divAkarajI mahArAja pravaktA ke sAtha eka sarasa kavi bhI the| unakI kavitA meM zabdoM kI chaTA, alaMkAra Adi kA abhAva thA / para ve sIdhe, sarala aura sahaja hRdaya se nikalI huI thiiN| usameM sAdhutA kA svara mukharita thA, bhAvoM kA prabhAta thA, vicAroM kA vega thA / yahI kAraNa hai ApakI saikar3oM padya racanAe~ logoM ko kaNThastha haiN| ve jhUmate hue gAte haiM / merA apanA anubhava hai jina kavitAoM yA padya-sAhitya meM pAMDitya kA pradarzana hotA hai, sahaja hRdaya se jo nahIM nikalI huI hotI hai, unakA jana-mAnasa para sthAyI prabhAva nahIM pdd'taa| divAkarajI mahArAja kA pravacana va kavitAeM hI sarala nahIM thIM, unakA jIvana bhI sarala thaa| jo mana meM thA vahI vacana meM thA aura vahI AcaraNa meM bhii| unake jIvana meM bahurUpiyApana nahIM thaa| unakA yaha spaSTa mantavya thA ki sIdhe bane binA siddha gati mila nahIM sktii| udayapura ke mahArANA phatehasiMhajI aura bhopAlasiMhajI Apake upadezoM se prabhAvita the| jaina divAkarajI mahArAja ke sAtha merI jainAgama, janadarzana ko lekara carcAeM bhI aneka
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / smRtiyoM ke svara : 128 : bAra haI jisameM unakA gambhIra saiddhAntika jJAna jhalakatA thaa| kaThina viSaya ko sarala aura sarasa zabdoM meM ve prastuta karate the jisase praznakartA ko vaha viSaya sahaja hI samajha meM A jAtA thaa| yaha bar3e harSa aura gaurava kA viSaya hai ki jaina divAkara zatAbdI varSa meM unase sambandhita aneka kRtiyA~ prakAza meM AI haiM aura aba smRti-grantha prakAzita ho rahA hai| smRti-grantha ke mAdhyama se eka sAhityika mahattvapUrNa kRti prastuta kI jA rahI hai / maiM usa svargIya jyotipunja krAntadarzI yugapuruSa ke caraNoM meM apane zraddhA-sumana samarpita karatI hU~ aura AzA karatI hU~ ki unakA pavitra jIvana hama sabhI ke lie sadA preraNA-puJja banA rhe| kyA ye camatkAra nahIM haiM ? zrI cAMdamala mArU (maMdasaura) gurudeva kA vi0 saM0 1966 kA cAturmAsa mandasaura meM thaa| isI varSa gA~dhIjI ke sAnnidhya meM 'bhArata chor3o Andolana' kA Arambha huaa| mujhe tathA mere sAthiyoM ko pulisa giraphtAra karake le gayI / hamAre saMgha-pramukha zrI mizrIlAlajI bAphanA ne gurudeva se isa sambandha meM nivedana kiyA / unhoMne sahaja hI kahA-'cintA mata karo, saba ATha-dasa dina meM chUTakara ghara A jaaeNge'| yahI huaa| hama loga naveM dina binA zarta ke chor3a diye gye| isI cAturmAsa meM eka aura avismaraNIya ghaTanA huii| eka sahadharmI bhAI kA ikalautA putra, jisakI umra karIba bIsa sAla rahI hogI, Dabala nimoniyA meM phaMsa gyaa| use gurudeva ke pAsa mAMgalika sunavAne le gye| maiM bhI sAtha gyaa| saba dukhI the, saba kI A~kheM DabaDabAI huI thI; kintu gurudeva ne zAntipUrvaka mAMgalika sunAyA aura kahA saba ThIka ho jaayegaa| sabere vaha svayaM uThakara vyAkhyAna meM A jAegA / sArA vAtAvaraNa hI badala gyaa| maiMne ucita davA lAkara dI aura kambala or3hAkara sulA diyaa| vaha so gayA, aura sabere vyAkhyAna meM A gyaa| isI cAturmAsa meM eka aura prasaMga isI taraha kA sAmane aayaa| sthAnaka meM gurudeva virAjamAna the, usake pIche kI galI meM eka bAI bhayaMkara prasava-pIr3A se karAha rahI thI / DAkTara, baidya, dAI, narsa saba ne upacAra kiyA kintu koI lAbha nahIM huA, darda jyoM-kA-tyoM banA rahA / aise khinna vAtAvaraNa meM vahAM khar3e eka bhAI ne kahA ki eka kaTorI jala le jAo aura gurudeva kA aMgUThA chuA lAo aura bAI ko pilA do| yahI huA aura darda bijalI kI gati se bhAga gayA / prasavinI uTha baiThI / dUsare dina usane eka sundara bAlaka ko janma diyA / aisI aneka ghaTanAeM haiM jo munizrI cauthamalajI ke vyaktitva ko ujAgara karatI haiN| vastuta: ye camatkAra nahIM haiM, ye haiM unakI AdhyAtmika sAdhanA se nirmita nirmala vAtAvaraNa ke prabhAva / unakI sAdhanA itanI mahAn, ujjvala aura lokopakArI thI ki cAroM ora kA vAtAvaraNa, jahA~ bhI ve jAte, rahate yA pravacana karate the; nirmala, rujahArI aura AhlAdapUrNa ho uThatA thaa| ve mahAn the| -- -
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ :126 : kyA cauthamalajI mahArAja padhAre haiM ? zrI jaina divAkara-smRti-grantha 'kyA cauthamalajI mahArAja padhAre haiM ?' x zrI rikhabarAja karNAvaTa; eDavokeTa (jodhapura) mere gA~va bhopAlagar3ha kI bAta hai / lagabhaga pacAsa varSa pahale jaba maiM baccA thA prasiddhavaktA cauthamalajI mahArAja padhAre / mujhe yAda hai sArA-kA-sArA gA~va mahArAjazrI ke pravacana sunane umar3a par3atA thaa| eka choTe se gA~va meM hajAroM strI-puruSoM kA apanA kAma-dhandhA chor3akara eka jaina muni kA pravacana sunane A jAnA eka asAdhAraNa ghaTanA thii| saikar3oM ajaina bhAI-bahina apane ko jaina va mahArAja ke ziSya kahalAne meM gaurava anubhava karane lage the| mahArAjazrI kI pravacana-sabhA meM gAMva ke jAgIradAra se lekara gAMva ke harijana bandhu taka upasthita rahate the| kurAna kI AyateM sunakara musalamAna bhAI dharma kA marma samajhane meM prasannatA anubhava karate the| samasta grAmavAsiyoM kA isa taraha kA bhAvAtmaka ekIkaraNa ho jAne kA kAraNa mahArAjazrI ke prati sabakI samAna zraddhA thii| aneka varSoM taka unakA prabhAva banA rhaa| jaba kabhI grAmavAsI jaina logoM ko muniyoM ke svAgatArtha jAte hue bhArI saMkhyA meM dekhate to bar3I zraddhA-bhAvanA se pUchate, "kAMI cauthamalajI bApajI padhAriyA ?" (kyA cauthamalajI mahArAja padhAre haiM ?) / isa prakAra kA amiTa prabhAva prasiddha vaktAjI ne apane pravacanoM se sarvatra paidA kiyA thaa| jodhapura meM mahArAjazrI ke do cAturmAsa hue / dUsare cAturmAsa meM maiM jodhapura rahane lagA thaa| mahArAjazrI ke paricaya meM bhI aayaa| mujha-jaise sAdhAraNa vyakti ko bhI mahArAjazrI ne, jo sneha pradAna kiyA vaha mere lie avismaraNIya hai| jodhapura zahara meM bhI aisA vAtAvaraNa thA jaise sArA zahara mahArAjazrI kA bhakta bana gayA ho| vizAla vyAkhyAna-sthala para bhI logoM ko baiThane kI jagaha muzkila se mila pAtI / hajAroM nara-nArI, jisameM sabhI jAtiyoM aura sabhI vargoM ke loga hote the, mahArAjazrI kA upadeza sunane bilA nAgA Ate the / kisAna, majadUra aura harijana bhI itanA hI rasa lete the jitanA buddhijIvI, sarakArI ahalakAra evaM vyaapaarii| mahArAjazrI kI pravacana-zailI itanI AkarSaka evaM janapriya thI ki unake upadeza kA eka-eka zabda bar3I tanmayatA se loga sunate the| unake upadeza kA prabhAva thA ki hajAroM rAjakarmacAriyoM ne rizvata lene kA tyAga kiyaa| hajAroM ne dArU-mAMsa chodd'aa| vyApAriyoM ne milAvaTa na karane kI va pUrA mApa-taula rakhane kI pratijJAe~ liiN| vezyAoM ne apane ghRNita dhandhe chodd'e| kaThora-se-kaThora dilavAle loga bhI unake jAdUbhare vacanoM se moma kI taraha pighala jAte the| samAja-utthAna ke bar3e-bar3e kAma bhI unake upadezoM se he| aneka vidyAlayoM kI sthApanA huI / vAtsalya-phaNDa sthApita hue / aneka agate kAyama hue| jodhapura meM saM0 1984 se paryuSaNa ke dinoM meM nau dinoM taka sAre vyApAriyoM ne apanA kAma-kAja banda rakhakara dharma-dhyAna ke lie mukta samaya rakhane kA nirNaya liyA gyaa| yaha nirNaya Aja taka bhI kAyama hai| sabhI sampradAyoM ke loga isa nirNaya kA pAlana karate haiN| vAstava meM jaina divAkarajI mahArAja eka yuga-puruSa the / unhoMne jAti-pAMti ke bandhanoM ko tor3A, aspRzyatA kA nivAraNa kiyA, vyasana evaM burAI meM par3e logoM ko nirvyasanI banAyA / zuddha samAja ke nirmANa meM unakA adbhuta yogadAna rahA / unakA vyaktitva evaM kRtitva kabhI bhulAyA nahIM jA sktaa|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha || smRtiyoM ke svara : 130: eka satya kathA jaisI karanI, vaisI bharanI zrImatI girijA 'sudhA' mAdhU khaTIka Aja phira burI taraha se TharrA pIkara patnI para hAtha uThA baiThA thA / gAliyoM kA pravAha badastUra jArI thA / usa becArI ne Aja sirpha yahI kahA thA par3osina se ki 'ina anabole jIvoM kI hAya hamArA sukha-caina chInakara hI maanegii| kitanA kamAte haiM ye, para pApa kI lachamI meM barakata kahA~ ? tabhI ghara-kheMca mocI ke mocI haiM hm|' pApa kI lakSmI kI bAta sunate hI mAdhU ke tana-badana meM Aga laga gyii| vaha cIkha uThA gharavAlI kI pITha para do-cAra mukke jamAkara-"......"bar3I puNyAtmA banI phiratI hai / are khaTIka bakaroM kA byopAra nahIM kareMge to kyA gAjara-mUlI becakara dina kATeMge hama apane / khaTIka vaMza kA nAma DaboU~gA kyA maiM mAdho khaTIka !" ....."aura Agneya netroM se use ghUratA mUMchoM para bala detA pIr3A se karAhatI chor3a vaha bAhara cala diyaa| patnI usakI sAta pIr3hiyoM ko kosatI rhii| thor3I dera bAda vaha vApisa AyA aura bolA"maiM bakaroM ko becane le jA rahA huuN| abhI to bali car3hAne vAle Upara-tarI par3a rahe hai / acche dAma milane kI ummIda hai / do to beca hI AtA hU~ aaj|" AtmavyathA se karAhatI patnI ne kucha bhI nahIM kahA aura vaha usI kSaNa bAhara ho gyaa| bakaroM ko bAr3e se lekara vaha AgarA ke eka kasbe kI ora cala diyaa| calate-calate dopahara ho gayI to usane bakaroM ko eka chAyAdAra jagaha meM baiThA diyA aura khuda bhI sustAne kI garaja se eka per3a ke pAsa jA ttikaa| udhara AgarA kI ora se jaina santa zrIcauthamalajI mahArAja apanI maNDalI ke sAtha kadama bar3hA rahe the| unhoMne use sote aura pAsa meM bakaroM ko carate dekhA, to unake mana meM anAyAsa hI dayA umaDa aayii| unhoMne mana-hI-mana usa kasAI ko Aja sahI rAstA batalAne kA nirNaya kiyA aura Apa bhI vahIM vRkSoM kI chAyA meM vizrAma karane lge| jaisA ki svAbhAvika thA, kucha hI dera bAda mAdhU nIMda se jAgA aura bakare lekara calane lgaa| tamI karuNAmUrti zrIcauthamalajI mahArAja ne usase pUchA-"kyoM maiyA, inheM kahIM becane le jA rahe ho kyA ?" "becUMgA nahIM to khAU~gA kyA ?" vaha ekadama rukhAI se bolA aura calane kI taiyArI karane lgaa| mahArAjazrI ne apanI madhura vANI meM usako samajhAte hue kahA-"bhAI, tU yaha pApakarma Akhira kisalie karatA hai ? jIvana-nirvAha ke to choTe-bar3e aneka sAdhana mila sakate haiN| tujhe yaha kahAvata patA nahIM hai kyA-'jaisI karaNI vaisI bharaNI ?' are, isa taraha mUka pazuoM kI hiMsA karegA to unakI hAya Akhira kisa para par3egI? dUsaroM ko duHkha dekara saMsAra meM Aja taka kona sukhI haA hai ? aba tuma yaha saba pApa bhI kara rahe ho aura sukhI bhI nahIM ho; ho kyA ? dekho, na to zarIra para acche kapar3e haiM, na bar3hiyA khAnA-pInA mayassara hai| phira aisI pApa kI kamAI ke pIche par3e rahane meM kyA sAra hai bhaiyA ? sirpha peTa bharane ke lie kyoM pApa kI gaTharI bA~dha rahe ho; bolo bA~dha rahe ho yA nahIM ?"
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 pAMca minaTa meM bhIr3a zrI jaina divAkara smRti grantha "mahAtmAjI | maiM Apake sAmane jarA bhI jhUTha nahIM bolUMgA ! para yaha bAta Apane saca hI kahI hai ki 'jaisI karanI, vaisI bharanI' / maiM sukhI jarA bhI nahIM hU~ / AmadanI bhI bharapUra hai, vaise, para usameM barakata jarA bhI nahIM hai / " mAdhU ne apanI bAta jhijhakate jhijhakate bhI kaha hI DAlI / W mahArAjazrI ne tabhI apanA upadeza Age barakarAra rakhate hue kahA- "bhAI, aba tuma samajha gaye ho ki sukhI nahIM ho, isa dhandhe kI kamAI meM barakata bhI nahIM hai, phira isa dhandhe ko chor3a kyoM nahIM dete ? tumheM dhyAna hai kyA ki savAI mAdhopura ke khaTIkoM ne aisA jaghanya pApa karanA chor3a diyA hai / ve aba dUsare dhandhoM meM lage hue haiM aura ThATha se apanI roTI kamA khA rahe haiM, unake gharoM meM Ananda hI Ananda hai / " mAdhU khaTIka ko yaha mAlUma thA, ataH vaha bolA -- "jI hA~ mahAtmAjI ! mujhe patA hai ki ve dUsare dhandhe meM laga gaye haiN| maiM bhI isa dhandhe se piNDa chur3AnA cAhatA hU~ para'''''''''' "para ! kyA ?" - unhoMne pUchA / " bAta yaha hai guru mahArAja ki maiM koI dhanavAna AdamI to hU~ nahIM, garIba hU~, jaise-taise peTa pAla rahA huuN| mere pAsa battIsa bakare haiN| yadi ye bika jAeM to inakI pUMjI se meM koI-na-koI choTA-bar3A dhandhA zurU kara duuNgaa| Apa merA yakIna kIjiye prabho ! maiM kabhI bhI apane praNa se nahIM ttluuNgaa| pApI peTa bharane ke lie maiM kisI jIva ko jarA bhI nahIM satAU~gA / " mahArAjazrI ne bhAvakoM se kahakara usake bakaroM ke dAma dilavA diye| mAdhU khaTIka kA jIvana usa dina jo badalA to usakI sArI AsthAe~ hI badala gyiiN| jindagI kI raunaka badala gayI / vaha mahArAjazrI ke caraNoM meM gira kara apane kukRtyoM ke lie kSamAyAcanA karatA adha-binduoM se unake caraNa kamala prakSAlita kara rahA thaa| hiMsA para ahiMsA kI isa vijaya kA sAre ziSya evaM zrAvaka samudAya para bar3A vyApaka prabhAva huA / koI gunagunA uThA tabhI - saMgaH saMtA kiM na maMgalamAtanoti ( santoM kI saMgati kyA-kyA maMgala nahIM karatI ? ) mAdhU ghara AyA to usakA AcaraNa badalA huA thA / usane eka choTI-sI dukAna lagAkara pApa kI kamAI se chuTakArA pAkara ghara meM barakata karane vAlI khare pasIne kI kamAI lAne kI rAha talAza lA thii| usa rAha para bar3ha gayA vaha aba usakI patnI usa para nArAja nahIM rhtii| badalatI AsthAoM ke sAtha vaha usakI saccI jIvana saMginI bana gayI hai hara pala pratikSaNa hIra-pIra kI bhAgIdAra / pA~ca minaTa meM bhIr3a # saubhAgyamala kocaTTA ( jAvarA ) nImaca kI eka ghaTanA kA smaraNa mujhe hai bAta vi0 saM0 1999 kI hai| gurudeva apanI ziSya maNDalI ke sAtha nImaca padhAre the| maiM bhI unake darzana-lAbha kA lobha nahIM roka skaa| darza nArtha nImaca gayA / ve caurar3iyA gurukula meM virAjamAna the| rAtri meM apane anuyAyiyoM ko apanI amRtavANI kA rasapAna karAte rhe| prAtaHkAla vihAra para nikle| maiM bhI sAtha ho gyaa| calatecalate maiMne prazna kiyA- " nImaca to ApakI janma bhUmi hai, phira bhI bihAra meM Apake sAtha tInacAra bhaktoM se adhika nahIM haiM ?" prazna sunakara ve do minaTa dhyAnastha ho gaye / maiM stabdha dekhatA rahA / cAroM ora se jana-samUha umar3a pdd'aa| mujhe yAda hai adhika-se-adhika pA~ca minaTa meM vahA~ eka hajAra se adhika bhaktoM kI bhIr3a jamA ho gayI thI / mere lie nizcita hI yaha eka adbhuta apUrva ghaTanA thI /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha - smRtiyoM ke svara 132 yuga kA eka mahAn camatkAra * bApUlAlajI botharA, ratalAma jisa mahAna vibhUti kA janma zatAbdi varSa sAre deza meM manAyA jA rahA hai, vaha kevala jaina samAja kA hI nahIM varan sampUrNa bhArata kA eka asAdhAraNa saMtapuruSa thA bhArata kI janatA ke naitika jIvana ko UMcA uThAne aura ahiMsA ke pracAra-prasAra kI dizA meM zrI jaina divAkarajI mahA rAja ne jo yogadAna kiyA hai, vaha avismaraNIya hai| unhoMne apane anUThe vyaktitva aura apanI asAdhAraNa vaktRtA se bar3e-bar3e rAjA-mahArAjAoM ko prabhAvita kiyA aura yathAzakti jIvadayA tathA ahiMsA kA vyApaka prasAra kiyaa| saikar3oM rAjAoM aura jAgIradAroM ne jIva hiMsA niSedha ke paTTa likha kara unheM samarpita kiye| yaha usa yuga kA eka mahAn camatkAra thA / vastutaH ve mere parama ArAdhya guru haiM / jaba maiM 6 varSa kA hI thA, taba unase maiMne guru- AmnAya (samyaktva) lI thii| eka lambI avadhi ke bAda jodhapura cAturmAsa meM maiM unake darzanArtha gayA thA taba maiM bIsa varSa kA taruNa thaa| pUre 11 varSoM ke bAda maiMne yaha darzana lAbha kiyA thaa| gurudeva pravacana de rahe the| dasa hajAra se adhika loga ekaTaka, mantra-mugdha unheM suna rahe the / vyAkhyAna ke bAda maiM bhI unake sAtha-sAtha calane lagA | mArga meM unhoMne mujhase pUchA "bApU, bane yAda hai, saMvat 1985 meM guru -AmnAya lI thI ?" isa AtmIya svara ne mujhe navazisa hilA diyaa| 11 varSa ke antarAla ke bAda bhI ve mujhe nahIM bhUle the| saikar3oM logoM ke bIca calate hue unhoMne mujhase yaha prazna kiyA thaa| isa eka hI bAta se maiM itanA abhibhUta huA ki phira prativarSa unakI sevA meM upasthita hone lagA / vi0 saM0 1996 se hI merA prayAsa rahA ki zrI jaina divAkarajI kA eka cAturmAsa ratalAma kraauuN| apane prayatna meM mujhe saphalatA milI saMvat 2000 meM unakA yaha cAturmAsa saMgha kI ekatA kI dRSTi se cirasmaraNIya rhaa| ratalAma ke bAda saMvat 2007 meM unakA cAturmAsa koTA meM huaa| jaina samAja kI bhAvAtmaka ekatA ke saMdarbha meM yaha cAturmAsa advitIya rhaa| isake bAda hI ve udaravyAdhi se pIr3ita hue 14 dina unheM yaha pIr3A rahI maiM lagabhaga 12 dina unakI sevA meM antima kSaNoM taka rhaa| mujhe unakI antima bandanA kA saubhAgya milA thaa|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ta e 90) ahiMsA aura sadAcAra kI preraNA ke sAkSya tihAsika dastAvena zrI jaina divAkara-smRti-grantha
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAti 21 . nIlijI "zrIrAmanA 21116 mirapasApolItajogajanI mokanelAtalIuparaMyAbopamala jImahArAjaneposIpakAgrIvAstha sIpI ATIpAstha sIpatrItrINIlItamAgaramazrAmI sAlamonele kemApAsalI.aparaMpacIyamalajImA sarilIjagatApamAnemAla hAjImAlumakarAIkaicetasudArI mopotamoralataja zrInarApIrasvAmINIkAjanmadInahInA gatApalAmogAditimIgatamI hemIjagatApAlagekArakamapharamApA tAlamapasanAzI nAvelIrAjAlIpIjaoNbeheka cetamA kAkoramezAgatArapAjIgAre kAtIsudAratAparAvara RAKO prammar: hraunhanay NARY NBAD PLAN MINISH Enim) me) (bIkAna (mINAmIna midhAmIpurImogarAjazrImAna mI-mAMcIAnoSaNa maamlaa|bonaapaamaajik mATIsthita mojatA pAvAye jAne vApata ra bAnara mAma sarane meM gemAcAra bhImAmalAmolAjima nabhaebIra maMgula nArA ai bamArImamohana rajisameM bhAre rAna ko agatA paNAogA samArA "Virat HAMEL. mAmA nrele11 tolAI san 40 ) anAvazIsIko kosana tauramAnogAmAraghram gItA Envita NEEDS jaina-divAkara prasiddhavaktA muni zrI cauthamala jI mahArAja ke upadeza se hindu-kula-sUrya mahArAnA jI sAhaba aura unake yuvarAja mahArAjakumAra sAhaba kI tarafa se agate pAlane ke hukma kI nakala /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya aitihAsika dastAveja jainadharma 'ahiMsAdharma' ke rUpa meM vizva vizruta hai / yadyapi bhArata ke samasta dharma- prasArakoM ne ahiMsA, dayA, karuNA Adi para bala diyA hai, dayA kA pracAra kiyA hai, tathApi jitanI sUkSmatA, tanmayatA aura niSThA ke sAtha jainAcAryoM ne ahiMsA - karuNA kA pracAra kiyA hai, vaha to adbhuta hai, anirvacanIya hai / jIvadayA ke lie yahA~ taka kaha diyA gayA hai jIvavaho appavaho, jIvadayA appadayA / -- jIva-vadha Atmavadha hai, jIvadayA Atma-dayA hai| kisI bhI jIva ko mAranA apane Apako mAranA hai, kisI jIva kI rakSA karanA, apanI Atma-rakSA hai / isase bar3hakara jIvadayA kI preraNA aura kyA hogI ki sAdhaka anya jIvoM kI rakSA va dayA ke lie apane prANoM ko balidAna bhI kara detA hai, dharmaruci aNagAra, megharatha rAjA tIrthaMkara ariSTanemi, tIrthaMkara pArzvanAtha aura tIrthaMkara mahAvIra ke amara udAharaNa itihAsa ke amara sAkSya haiM / bhagavAna mahAvIra se jaba pUchA gayA ki "Apa ( tIrthaMkara) upadeza kisalie dete haiM ?" to unhoMne uttara diyA- "savvajaga-jIva- rakkhaNa dayaTaThyAe"- -jagat ke samasta jIvoM kI rakSA aura dayA ke lie hI merA ( tIrthaMkaroM kA ) pravacana hotA hai / " bhagavAn mahAvIra kA pahalA pravacana ahiMsA kI mahAn pratiSThA kA pramANa hai / madhyama pAvA meM jahA~ hajAroM paNDita aura hajAroM-hajAra yajJapremI jana vizAla yajJa maNDapa kI racanA kara Mafia pazuoM kA balidAna karane kI taiyArI kara rahe the, vahIM para bhagavAn mahAvIra ne apanA pahalA pravacana diyA, jIva-hiMsA, prANivadha ke kaTu pariNAmoM kI hRdayadrAvaka carcA karake una yajJa samarthaka paNDitoM ke hRdayoM ko jhakajhorA, jIvadayA ke supta saMskAroM ko jagAyA aura jIvahiMsA se virata kara ahiMsA kI dIkSA dii| lAkhoM prANiyoM ko jIvanadAna milaa| hajAroM pazuoM kI rakSA huI / karuNA kI zItala-dhArA pravAhita huI / bhavagAna mahAvIra ko Aja bhI saMsAra meM sabase bar3e hiMsA - virodhI aura jIvadayA ke prabala pracAraka ke rUpa meM yAda kiyA jAtA hai / bhagavAn mahAvIra ke pUrva bhI aneka prabhAvazAlI zramaNoM ne jIvahiMsA ke niSedha aura jIvadayA ke pracAra meM mahAn yogadAna diyA / ahiMsaka va dayAlu magadhapati zreNika ko upAsaka banAyA thA / zramaNa kezIkumAra ne pradezI jaise nAstika va hiMsaka rAjA ko parama banAkara jIvadayA kA mahAn kArya kiyA thaa| mahAmuni anAthI zramaNa ne zikAra va jIvahiMsA ke duSpariNAmoM kA bodha karAkara ahiMsA kA parama tapodhana RSi gardabhilla ne saMyati rAjA ko AkheTa se trasta mUka-jIvoM kI karuNa dazA kA varNana kara usakA hRdaya badala diyA aura jIvadayA kI bhAvanA se otaprota kara use 'abhayadAyA bhavAhi - 'samasta saMsAra ko abhayadAna do' kA maMtra diyA thA
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya 134 : zrI jaina divAkara smRti grantha bhagavAn mahAvIra ke bAda jaba yAjJika hiMsA ne rAjyAzraya grahaNa kiyA to AcAryoM ne bhI rAjAoM ko hiMsA se virata kara ahiMsA kI ghoSaNAeM, amAripaTaha Adi ke dvArA jIvadayA kI bhAvanA ko sadA jIvita rkhaa| kalikAla savaMza AcArya hemacandra ne samrAT kumArapAla ko prabodha dekara devI-devatAoM ke samakSa hone vAlI nRzaMsa pazuhiMsA tathA manoraMjana ke lie kiyA jAne vAlA zikAra Adi hiMsaka pravRttiyoM ko upadeza ke dvArA pratibandhita karavAyA aura AcAryazrI kI preraNA se samrAT ne amAri ghoSaNAe~ kI, rAjAjJA se hiMsA ko pratibandhita kiyaa| anya aneka AcAyoM ne apane-apane kSetroM meM rAjAjJAoM dvArA isa prakAra kI sAmUhika hiMsAoM ko rokane ke mahAn prayatna kiye haiN| samrAT akabara ke samaya meM AcArya zrI hIravijaya sUri ne ahiMsA aura karuNA kI zuSkadhArA ko punaH jalaplAvita kara diyA thaa| sthAna-sthAna para, parvatithiyoM Adi para pazuvadha ke niSedha kI ghoSaNAe~ kI gaI / jIvahiMsA para sarakArI pratibandha lagAye gaye aura ahiMsA kI bhAvanA janavyApI banI / yadyapi bhagavAn mahAvIra ke pazcAt bhI prabhAvaka AcAyoM ne jIvadayA pracAra meM koI kamI nahIM Ane dI, para jisa tIvratA va vyApakatA ke sAtha zikAra, pazubali, prANivadha Adi pravRttiyA~ bar3hIM, utanI vyApakatA ke sAtha usakA pratibandha karane ke prayatna nahIM hue / hiMsA, madyapAna, mAMsa bhakSaNa Adi burAiyA~ janavyApI banatI gaI aura inake pratikAra ke prayatna apekSAkRta kamajora rhe| bIsavIM zatAbdI ke uttarArdha meM jaina-jagat meM eka mahAprANa vyaktitva kA udaya huA jisakI cAritrika prabhA se bhArata kA pazcimAMcala Alokita ho utthaa| vaha mahAprANa vyaktitva jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja the| unake alaukika prabhAva, vyApaka pracAra kSetra va sarvajanapriyatA kA varNana pAThaka pichale pRSThoM para par3ha hI cuke haiM ahiMsA va dayA ke pracArahetu unhoMne apanA jIvana samarpita kara diyA thaa| unhoMne dekhA ki jIvahiMsA, zikAra, pazuvadha, bali, madya-mAMsa sevana Adi durvyasanoM se yadyapi amIra-garIba, rAjA prajA sabhI grasta haiM, para ina burAiyoM ko protsAhana ucca varga se hI milatA hai / nimna varga to vivazatA kI sthiti meM burAI kA Azraya letA hai, para ucca varga sirpha manoraMjana, zAna-zauka yA paramparA ke nAma para ina burAiyoM kA poSaNa karatA hai| phira janatA kA manovijJAna to 'yathA rAjA tathA prajA' rahA hai / yogezvara zrI kRSNa ne bhI janamAnasa kI isI mUlavRtti ko vyakta kiyA thA yadyadAcarati zreSThaH lokastadanuvartate / bar3e AdamI jo AcaraNa karate haiM sAmAnya loga usI kA anusaraNa karate haiN| samAja ke bar3e loga, zAsaka yA adhikArI sudhara jAyeM to choTe yA prajA-jana kA sudharanA sahaja hai / isa nIti ke anusAra jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ne samAja sudhAra yA mAnasa parivartana kA eka vyApaka tathA sAmUhika prayatna prArambha kiyA thaa| ve jahA~ bhI padhArate, vahA~ ke uccavarga- zAsaka yA zrImaMta varga ko jIvadayA, ahiMsA, sAmAjika vAtsalya tathA zikAra-mada-mAMsa tyAga kI vyApaka
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 135 : aitihAsika dastAveja zrI jaina divAkara smRti-grantha preraNA dete aura unakI tarapha se AjJAe~ yA ghoSaNAeM prasArita kI jAtIM tAki Ama janatA unase preraNA grahaNa kre| usa samaya ke zAsaka varga meM zikAra, madya-mAMsa, paza-bali Adi vyApaka burAiyAM thIM aura unakA pratiSedha karane, unheM dhIre-dhIre samAja se miTAne ke lie sAmUhika parivartana kI apekSA thii| zrI jaina divAkarajI mahArAja jahA~ bhI jAte, unake pravacanoM se zAsakavarga prabhAvita hote aura Ama rivAja ke anusAra guru-caraNoM meM kucha bheMTa rakhane kI pezakaza karate, taba zrI jaina divAkarajI mahArAja unase yahI bheTa mAMgate, "tyAga karo ! dayA aura sadAcAra pracAra meM sahayogI bno|" ApazrI kI preraNA pAkara sthAna-sthAna para ThAkura-jAgIradAra zAsaka, rAjA, mahArAjA Adi ne svayaM, jIvahiMsA, zikAra, madya-mAMsa sevana kA tyAga kiyA aura prajA meM bhI kucha vizeSa parva divasoM para, jaise paryuSaNa, mahAvIra jayantI, pArzvanAtha jayantI, janmASTamI, amAvasyA, Adi dinoM meM hiMsA Adi kI niSedhAjJAe~ prasArita kii| bhagavAna mahAvIra ke bAda 2500 varSa meM isa prakAra kA sAmUhika prayatna pahalI bAra huA thA, jaba gAMva-gA~va meM isa prakAra kI ahiMsA-ghoSaNAe~ hone lagI thiiN| janatA meM jIvadayA kI preraNAeM jaga rahI thiiN| eka acchA vAtAvaraNa bana gayA thaa| agara zrI jaina divAkara jI mahArAja 10-20 varSa aura vidyamAna rahate, to sambhavataH ye amArighoSaNAe~ pUre bhArata meM gaMja utthtiiN| rAjasthAna, mAlavA, madhya pradeza ke vibhinna ThikAnoM meM huI ve ghoSaNAe~ aitihAsika mahattva ke dastAveja haiM, jo yuga-yuga taka ahiMsA kI gAthA ko duharAyeMge, aura jIvadayA kI preraNA deNge| Apa pAThakoM kI jAnakArI ke lie una dastAvejoM kI avikala pratilipiyAM agale pRSThoM para prastuta haiM / 2017 360
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha nambara 1521 pratilipi - sanadeM aura hukmanAme [ Adarza-upakAra : pustaka ke anusAra ] jarUra li0 mAnanIya mahArAja cauthamalajI, jaina zvetAmbara sthAnakavAsI kI sevA meM ! rAjezrI ThAkarAM jorAvarasiMhajI sAharaGgI likhI praNAma pahu~ce aparaJca Apa vihAra karate hue hamAre gA~va sAharaMgI meM padhAre aura dhArmika va ahiMsA viSayaka Apake vyAkhyAna sunane kA mujhako bhI saubhAgya huA isalie maiMne ilAke meM carande va parande jAnavarAMna kI jo zikAra Ama loga kiyA karate the| unakI roka ke vAste aura machaliyoM kI zikAra dhArmika tithiyoM meM na hone ke do sarakulara naM0 1516-1520 jArI karake manAI karadI hai| nakaleM unakI isa patra ke jariye ApakI sevA meM bhejatA hU~ kAraNa ke yaha Apake vyAkhyAna kA suphala hai / phakta tA0 23-12-21 I0 - ThAkarAM sAharaMgI jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 136 : // zrI // sarakulara ThikAnAM sAharaMgI va ijalAsa rAjezrI ThAkarAM jorAvarasiMhajI sAhaba mohara chApa naM0 1516 tArIkha majakura sahI hiMdI meM bahAdurasiMha kAmadAra sAharaMgI tA0 23-12-21 I0 nakala mutAbika asala ke jo ki dhArmika tithi ekAdazI, punama, amAvasyA, janmASTamI aura rAmanavamI aura jaina dharmAvalambiyoM ke pajUsanoM meM pragaNe hAjA meM zikAra machaliyoM kI koI zakhza nahIM kare isakA intajAma honA hukma huA ke mAraphata pulisa pragaNA hAjA meM una tamAma logoM ko jo aksara zikAra machalI kiyA karate haiM mumAniyata karadI jAve ke khilApha varjI karane vAle para sajA kI jAvegI / phakta bAda kAravAI asala hAjA sAmila phAIla ho / sahI hiMdI meM ThAkarAM sAharaMgI
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ :137 : aitihAsika dastAveja / zrI jaina divAkara-smRti-grantha X ++ +++ X // shrii|| sarakulara ThikAnA sAharaMgI bAijalAsa rAjezrI ThAkarA jorAvarasiMhajI sAhaba / tArIkha 23-12-21 I0 nakala mutAbika asala ke jo ke ThikAne hAjA kI hada meM aisA koI intajAma nahIM hai / jisakI vajaha se hara zakhsa zikAra be-roka-Toka kiyA karate haiM / yaha * bejA hai isalie yaha tarIkA AyaMdA jArI rahanA nA munAsiba hai / lihAjA naM0 1520 hukma huA ke Aja tArIkha se pragaNe hAjA meM bilA maMjurI ThikAnA zikAra khelana kI mUmAniyata kI jAtI hai| ittalA isakI mAraphata pulisa tamAma mavAjeAta ke bhavaiyAna yA havAladArAna ke jayeM Ama logoM ko karA dI jAve ke koI zakhsa isakI khilAphavarjI karegA vaha mustehaka sajA ke hogaa| phakta bAda kAraravAI asala hAjA zAmila phAila ho / sahI hiMdI meM bahAdurasiMha sahI hiMdI meM ThAkarAM kAmadAra sAharaMgI sAharaMgI ||shrii raamjii|| zrI gopAlajI! mohara chApa Aja yahA~ jaina sampradAya ke mahArAja cauthamalajI ne kRpayA bohar3A vyAkhyAna upadeza kiyaa| paramezvara smaraNa, dayA, satya, dharma jIva-rakSA nyAya viSaya para jo prazaMsanIya va pUrA hitakArI sarvajanoM ke lAbhadAyaka pUrA paramArtha para huaa| Apake upadeza se citta prasanna hokara pratijJA kI jAtI hai ki (1) mAdIna jAnavaroM kI irAdatana zikAra na kI jaaygii| (2) choTe pakSI cir3iyAoM kI zikAra karane kI roka kI jaaygii| (3) mora, kabUtara, phAktA (sapheda Dekar3a) jo musalamAna loga mArate haiM na mArane diye jaayeNge| (4) pajUsaNoM meM va zrAddha-pakSa meM Amataura para becane ko jo bakare Adi kATate haiM, unakI roka kI jaaygii| (5) pajUsaNoM meM kataI dArU kI bhaTTiyAM banda rakhI jaayeNgii| saM0 1982 kA jyeSTha zuklA 5 bhome / (da0) nAharasiMha
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha // zrI rAmajI // jaina sampradAya ke muni mahArAja zrI cauthamalajI jyeSTha kR0 6 ko bar3I sAdar3I meM pdhaare| kucha samaya vyAkhyAna zravaNa hone se utkaNThita X huA ataeva mahaloM meM padhAra vyAkhyAna diyA Apake dharmopadeza prabhAvazAlI vyAkhyAna se bahuta Ananda prApta huaa| munAsiba samajha pratijJA kI jAtI hai| (1) pakSI jIvoM kI zikAra icchA karake nahIM kareMge / mohara chApa bar3I sAdar3I jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 135 : (2) mAdIna jAnavaroM kI bhI icchA karake zikAra nahIM kI jAyagI / (3) tAlAba meM macchiyA~ mADA~ Adi jIvoM kI zikAra bilA ijAjata koI nahIM kara sakeMge / isake lie eka zilAlekha bhI tAlAba kI pAla para munAsiba jagaha sthApita kara diyA jAyagA / hu0 naMbara 1564 mulAjamAna kotavAlI ko hidAyata ho ki tAlAba meM kisI jAnavara kI zikAra koI karane na paave| yadi isake khilApha koI zakhsa kare to phorana riporTa kreN| Aja ke vyAkhyAna meM kita neka jAgIradAra hajUriye Adi ne hiMsA vaigaraha na karane kI pratijJA kI hai ummeda hai ve muvAphika pratijJA pAbaMda rheNge| nakala usakI sUcanArtha cauthamalajI mahArAja ke pAsa bheja dI jAve saMvat 1682 jyeSTha zuklA 3 tA0 12-6-1626 // zrI rAmajI // jaina sampradAya ke munimahArAja zrI cauthamalajI ke darzanoM kI abhilASA thI / vaha AsAr3ha kR0 6 ko baMbore padhAre aura kRSNA 10 ravivAra ko mahArAja kA virAjanA bAjAra meM thaa| vahA~ para subaha 8 baje se 10 baje taka zrI mahArAja ke vyAkhyAna zravaNa kiye| citta ko Ananda prApta huaa| maiM bhI isa prabhAvazAlI vyAkhyAna se citta Agraha hokara nIce likhI pratizA karatA hai- X mohara chApa bamborA (1) maiM apane hAtha se khAjara, pAr3A nahIM mArUMgA, na macchI mArUMgA / (2) hamezA ke lie igyArasa ke dina mere rasor3e meM aura baMbore meM khaTIkoM kI dUkAneM va kalAloM kI dUkAneM banda pakegA / agatA rahegA / bu (3) nadI meM bhamara do ke nIce se bahuvA taka koI bhI macchI nahIM mAregA / (4) igyArasa ke roja baMbore meM U~Ta poThI nahIM lAdane diye jAyeMge / mAMsa nahIM bnegaa| na hI khaauuNgaa| raheMgI va kumhAroM ke avAr3A nahIM (5) ApakA baMbore meM padhAranA hogA usa roja va vApisa padhAranA hogA usa roja agatA palegA yAnI khaTIkoM kI, kalAloM kI dUkAneM banda raheMgI va kumhAra abAr3A nahIM pakAvegA / vagairahavagairaha | (6) sAta bakare amariye kiye jAyeMge | Upara likhe mujiba pratijJA kI gaI hai aura mere yahA~ kitaneka saradAra vargarAoM ne bhI pratijJA kI hai jisakI pheharista unakI tarapha se alaga najara huI hai / iti zubham saM0 1982 aSAr3ha kRSNA 10 /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 136 : aitihAsika dastAveja zrI jaina divAkara-smRti-grantha // zrI nartagopAlajI // Banera, Mewar rAjA raJjayati prajA: jaina majahaba ke muni mahArAja zrI devIlAlajI va zrI cauthamalajI mahArAja baner3A meM vaizAkha vadI 11 ko padhAre / aura zrI RSabhadevajI mahArAja ke mandira meM inake vyAkhyAna sunane kA saubhAgya prApta haa| Apane najara bAga va mahaloM meM bhI vyAkhyAna diye Apake vyAkhyAnoM se bar3A hI Ananda prApta huA jisase munAsiba samajha kara pratijJA kI jAtI hai ki 1-pajusaNoM meM hama zikAra nahIM kheleNge| 2-mAdIna jAnavaroM kI zikAra irAdatana kabhI nahIM kreNge| 3-caita sudI 13 zrI mahAvIra svAmIjI kA janma dina hone se usa dina tAtIla rahegI tAki saba loga mandira meM zAmila hokara vyAkhyAna Adi sunakara jJAna prApta kareM va nIja usa roja zikAra bhI nahIM khelI jaavegii| 4-khAsa baner3e va mavajiAta ke tAlAboM meM macchI Ar3a vagairaha kI zikAra bilA ijAjata koI nahIM karane paavegaa| lihAjA naM0 6745 jumale sahenigAna kI mAraphata mahakme mAla hidAyata dI jAve ki vaha asAmiyAna ko AgAha kara deve ki tAlAboM meM macchI Ar3a vagairaha kA zikAra koI zakhsa bilA ijAjata na karane paave| khilApha isake amala kare, usakI bAjAptA riporTa kare tAtIla bAbata hara eka mahakmejAta meM ittalA dI jAve nIja isake jariye nakala hAjA muni mahArAja ko bhI sUcita kiyA jAve / phakta 1680 vaizAkha sudI 2, tA06 maI san 1924 ii0| da0 rAjA sAhaba ke ||shrii rAmajI // nakala ||shrii hIMgalA jii|| hukamanAmA aja ThikAnA kozIthala bAkai baizAkha sudI 15 kA javAnasiMha 1980 naM0 54 jo ki aksara loga jAnavaroM kI apanA peTa bharane ke lie 1 zikAra khela kara jIvahiMsA ke prAzcitta ko prApta hote haiM isalie hasba am.......* upadeza sAdhujI mahArAja zrI cauthamalajI svAmI ke Aja kI tArIkha se mahe hukmanAmA khAsa kozIthala va paTA kozIthala ke lie jArI kara saba ko hidAyata kI jAtI hai ki zikAra khela kara jIvahiMsA karane se pUrA paraheja kreN| agara koI khAsa vajaha peza Ave to maMjUrI hAsila kre| agara isake khilApha koI karegA aura usakI zikAyata peza AvegA to usake lie manAsiba hakma diyA jAvegA / isalie sabako lAjima hai, ki nigarAnI karate rheN| aura kisI ke lie bilA manjUrI zikAra khelanA jAhira meM Ave, to phaurana ittalA kreN| phakta 1 baner3e (mevAr3a) meM jo bhI zvetAmbara sthAnakavAsI sAdhu jAte haiM ve saba RSabhadevajI ke mandira meM hI Thaharate haiN| aura cAturmAsa kA nivAsa bhI usI mandira meM karate haiN| ataH vyAkhyAna bhI usI mandira meM hotA hai| aura saba zrAvaka-gaNa sAmAyika, pratikramaNAdi dayA pauSadha vahIM karate haiM / ataeva 'rAjA sAhiba' ne zrI mahAvIra svAmI ke janma dina tAtIla rakhane kI jainadivAkarajI se pratijJA kara saba jaina logoM ko ijAjata dI ki mandirajI meM ikaTThe hokara usa dina vyAkhyAna sunakara jJAna prApta kreN|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 140: // zrI raamjii|| zrI kerezvarajI! X + + + + +++x | mohara chApa Aja yahA~ jaina sampradAya ke mahArAja cauthamalajI ne kRpayA vyAkhyAna upadeza kiyA, jo prazaMsanIya va pUrA hitakArI sarva-janoM ke lUNadA lAbhadAyaka pUrA paramArtha para huaa| Apake upadeza se citta prasanna hokara pratijJA kI jAtI hai ki (1) choTe pakSI kI zikAra karane kI roka kI jAtI hai| (2) vaizAkha mAsa meM kharagoza kI zikAra irAdatana na kI jaaygii| (3) mAdIna jAnavaroM kI irAdatana zikAra nahIM kI jaaygii| (4) nadI gomatI va mahAdevajI zrI kerezvarajI ke pAsa zrAvaNa mAsa meM macchiyoM kI zikAra kI roka kI jaaygii| saM0 1982 kA jyeSTha zuklA 7 guruvAra (da0) javAnasiMha // zrI eka liNgjii|| / / zrI rAmajI // jaina sampradAya ke zrImAna mahArAja zrI cauthamalajI kA do dina mohara chApa kurAvar3a mahaloM meM manuSya janma ke lAbhAntargata ahiMsA, paropakAra, kSamA, kurAvar3a Adi viSayoM para hRdayagrAhI vyAkhyAna huA, jisake prabhAva se citta dravIbhUta hokara nimnalikhita pratijJA kI jAtI hai (1) kurAvar3a meM nadI tAlAba para jalacara jIvoM kI hatyA kI roka rhegii| (2) Apake zubhAgamana va prasthAna ke dina yahA~ para jIva-hiMsA kA agatA rhegaa| (3) mAdIna jAnavara irAdatana nahIM mAre jaaveNge| (4) pakSiyoM meM sAta jAtiyoM ke jAnavaroM ke sivAya dUsare jAti ke jIva kI hiMsA nahIM kI jaavegii| ina sAtoM kI ginatI isa taraha hogA ki jisa taraha se ittaphAka par3atA jAvegA / vo hI ginatI meM zumAra hoNge| (5) bhAdrapada kRSNA aSTamI se sudI pUrNimA taka khaTIkoM kI dukAneM banda rheNgii| (6) zrAddha-pakSa meM pahale se agatA rahatA hai so badastUra rahegA aura isameM sarva hiMsA va khaTIkoM kI dUkAneM bhI banda rheNgii| (7) pratimAsa ekAdazI do, amAvasyA, pUrNimA ko agato hamezA saM reve hai so badastUra rahegA aura khaTIkoM kI dukAneM bilkula banda rhegaa| (8) Azvina mAsa kI navarAtri meM eka dina / (9) daravAje navarAtri meM eka pAr3o hamezA balidAna hove vo banda rhegaa| (10) navarAtri meM mAtAjI kAraNIjI pAMgalIjI ke pAr3A nahIM car3hAyA jAvegA / (11) dasa bakarA amarIyA karAyA jaavegaa| Upara likhe muAphika amaladarAmada rahanA jarUrI lihAjA hu0 nambara 263 nakala isakI tAmilana kotavAlI meM bhejI jaave| dUsarI nakala mahArAja cauthamalajI ke pAsa sUcanArtha bhejI jaave| dUsare saradAra bagairoM ne bhI bahuta-sI pratijJA kI hai| usakI pheharizta alaga hai| saMvat 1982 asAr3ha kRSNA 14 /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 141 aitihAsika dastAveja zrIraghunAthajI mohara chApa bedalA // zrI rAmajI // zrI jaina divAkara smRti grantha jaina sAdhu 22 sampradAya ke suprasiddha vaktA muni zrI cauthamalajI mahArAja kA zubhAgamana magasira kRSNA 6 ko vedale huaa| gA~va meM va rAjyasthAna meM tIna dina vyAkhyAna hue| jisameM prajA ko va mujhe Ananda huaa| nIce likhe muAphika yahA~ bhI agate palAye jAyeMge / 44*X (1) pahale se yahA~ agate rakhe jAte haiN| phira pajUsaNoM se miti mAdavA sudI 15 taka agate palAye jAveMge garaja ke udayapura ke mujiba pUre agate pAleMge / (2) doyama caitra zuklA 13 zrI mahAvIra jayanti pauSa vadI 10 zrI pArzvanAtha jayanti ke agate bhI palAye jAyeMge | (3) zrI cauthamalajI mahArAja ke bedale padhAranA hogA taba bhI Ane va jAne kI miti kA agatA palAyA jAvegA / Upara mujiba hamezA amaladarAmada rahegA / lihAjA hu0 naM0 390 mahAphIja daphtara musalA hove ki yaha agate palAye jAne kA noTa darja kitAba kara leveN| nAmedAra isa mAphika amala rakhAne kI kAravAI kre| nakala isakI bataura sUcanArtha zrI cauthamalajI mahArAja ke pAsa bhejI jAye / sa0 1683 migasara badI 12 tA0 2-12-1626 I0 // zrI ekaliMgajI || zrI rAmajI // sahI jaina sampradAya ke paNDita muni mahArAja zrI cauthamalajI ke vyAkhyAna sunane kI arse se abhilASA thI ki Aja mRgazira sudI 4 ko vyAkhyAna tatolI padhArane para sunA vyAkhyAna paropakAra va jIvana sudhAra ke bAre meM huaa| jisake sunane se mujhako va rilAyA ko bar3A Ananda prApta huaa| nIce likhI pratijJA kI jAtI hai isa mutAbika ( 1 ) tItara kI zikAra mere hAtha se nahIM karUMgA / (2) baTera lAvA kI zikAra mere hAtha se nahIM karU~gA / (3) gyArasa, amAvasa, pUnama zikAra nahIM kruuNgaa| na tatolI paTe meM karane dUMgA / (4) svAmIjI mahArAja zrI cauthamalajI ke Ane ke dina va jAne ke dina agatA pAlA jAvegA / (5) pauSa vidI 10 zrI pArzvanAthajI kA janma va paMta sudI 13 mahAvIra svAmI kA janma hone se agatA rakhA jAvegA / (6) rAmanavamI, janmASTamI ko bhI agatA khakhA jAvegA / (7) noratA meM pAr3A vadha nahIM kiyA jAvegA / saM0 1960 kA mRgazira sudI 4 rAmasiMhajI aura jorAvarasiMhajI ne jIvana paryanta kisI jIva kI hiMsA nahIM karane ke tyAga kiye aura DhIkare kuMvara amarasiMhajI ne hiraNa kI zikAra nahIM karane ke tyAga kiye / da0 rUpA sAhaba tatolI
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 142 : zrI jaina divAkara - smRti-grantha x +++ + + +++++ + x // zrI rAmajI // zrI mahAlakSmIjI ! jaina sampradAya ke muni mahArAja zrI cauthamalajI kA havA mohara chApa : magarI ke mahala meM Aja vyAkhyAna huaa| jo zravaNa kara bahuta Ananda kAnor3a xniummen> huaa| ahiMsA dharma kA jo mahArAja ne upadeza kiyA vaha pUrNa satya aura veda sammata hai, jisase isa prakAra pratijJA kI gaI hai| (1) Apake padhArane va vihAra karane ke dina agatA rhegaa| (2) paccIsa bakare amariye karAye jAveMge / (3) yahA~ ke tAlAba aura nadiyoM meM bilA ijAjata macchiyeM Ama loga nahIM mAra skeNge| (4) mAdIna jAnavaroM kI irAdatana zikAra nahIM kI jAyagI isI taraha se pakSiyoM ke lie vicAra rakkhA jaaygaa| hu0 naM0 1512 agatA palane aura macchiye mArane kI roka ke lie kotavAlI meM likhA jAve aura 25 bakare amariye karAne ke lie nAthUlAlajI modI ko mutalA kiyA jaave| nakala isakI sUcanArtha cauthamalajI mahArAja ke pAsa bhejI jAve saMvat 1982 kA jyeSTha zuklA 8 tA0 18-6-26 ii0| // zrI rAmajI // zrI gopAlajI! mohara chApa jaina sampradAya ke muni mahArAja zrI cauthamalajI kA bhiNDara padhAranA hokara Aja mIti asAr3ha kRSNA 5 ko mahaloM meM dharma va ahiMsA bhiNDara ke viSaya meM vyAkhyAna huaa| jisakA prabhAva acchA par3A aura mujhako bhI isa prabhAvazAlI vyAkhyAna se bahuta hI Ananda prApta huA aura pratijJA karatA hUM ki (1) hirana va choTe pakSiyoM kI zikAra nahIM kI jaaygii| (2) ina mahArAja ke Agamana va prasthAna ke divasa bhiNDara meM khaTIkoM kI dukAneM banda rheNgii| uparokta pratijJAoM kI pAbaMdI rahegI lihAjAhu0 naM0 2342 khaTIkoM kI dukAnoM ke lie muAphika sadara tAmIla bAvata thAnedAra ko hidAyata kI jaave| aura nakala usakI cauthamalajI mahArAja ke pAsa bhejI jaave| saMvat 1982 asAr3ha kRSNA 5 tA0 30 jUna ko san 1926 I0 / naM0 13
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha :143 : aitihAsika dastAveja // zrI rAmajI // // zrI ekliNgjii|| rAvatajI sAhiba / mohara chApa Batharda ke hastAkSara bATharar3A Udaipur (aMgrejI lipi meM) Rajputana svasti zrI rAjasthAna bATharar3A zubhasthAne rAvatajI zrI dalIpasiMhajI vaMcanAt / jaina sAdhumArgIya 22 sampradAya ke prasiddhavaktA svAmI zrI cauthamalajI mahArAja kA zubhAgamana yahA~ AsAr3ha vidI 30 ko huaa| yahA~ kI janatA ko Apake dharma-viSayaka vyAkhyAnoM ke zravaNa karane kA lAbha prApta huA / ApakA vyAkhyAna rAjadvAra meM bhI huaa| Apane apane vyAkhyAna meM manuSya janma kI durlabhatA, Aryadeza meM, satkula meM janma pUrNAyu sarvAGga sampanna hone ke kAraNabhUta dharmAcaraNa ko batAkara dharma ke aMga svarUpa kSamA, dayA, ahiMsA, paropakAra, indriya-nigraha, brahmacarya, satya, tapa, Izvara smaraNa bhajana Adi sadAcAra kA vizada rUpa se varNana karake inako grahaNa karane evaM adhogati ko le jAne vAle hiMsA, krodha, vyabhicAra, mithyAbhASaNa parahAni viSaya parAyaNatA Adi durAcAroM ko yathAzakya tyAgane kA prabhAvotpAdaka upadeza kiyA jo ki sanAtana vaidika dharma ke hI anukUla hai| Apake vyAkhyAna sArvadezika, sArvajanika, sarva dharma sammata kisI prakAra ke AkSepoM rahita huA karate haiM / yahA~ se Apake bheMTa svarUpa nimnalikhita karttavyapAlana karane kI pratijJAe~ kI jAtI haiN| 1-hiMsA ke niSedha meM(1) nArI jAnavara kI AkheTa icchA pUrvaka nahIM kI jaaygii| (2) paTapar3a kA mAMsa bhakSaNa nahIM kiyA jAyagA / (3) mora kabUtara Adi pakSiyoM kI zikAra prAyaH musalamAna loga karate haiM unako roka karA dI jaaygii| (4) navarAtri dazahare para jo caugAnyA vA mAtAjI ke balidAna ke lie pAr3e vadha kiye jAte haiN| ve aba nahIM kiye jaayeNge| (5) tAlAba phUla sAgara meM Ar3eM nahIM mArI jaayeNgii| 2-nimnalikhita tithiyoM tathA paryoM para agate rakhAye jaayeNge| yAnI khaTIkoM kI dukAneM, kalAloM kI dukAneM, teliyoM kI ghANiye, halavAiyoM kI dukAneM, kamhAroM ke Abe Adi banda rheNge| (1) pratyeka mAsa meM donoM ekAdazI, pUrNimA kA dina / (2) vizeSa parvo para janma aSTamI, rAmanavamI, zivarAtri vsNtpNcmii| caitra sudI 13, jyeSTha vadI 5 / (3) zrAddha pakSa meN| (4) svAmI zrI cauthamalajI mahArAja ke yahA~ Agamana va prayANa ke dina / 3-abhayadAna meM 5 pA~ca bakaroM ko jIvadAna diyA jaaygaa| uparokta kartavyoM kA pAlana karAne ke lie kacaharI meM likha diyA jaave| isakI eka nakala zrI cauthamalajI mahArAja ke meMTa ho aura eka nakala samasta mahAjana paMcoM ko dI jaave| zubha mitI saM0 1982 kA AsAr3ha sudI 3 /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha J jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 144 : X + ++ ++ ++ + // zrI caturbhujajI // zrI rAmajI // jana sampradAya ke prasiddha upadezaka mani mahArAja zrI cauthamalajI kA isa nagara badanora meM saM0 1990 kA mRgazira kRSNA saptamI ko in* padhAranA huA / Apake vyAkhyAna govinda skUla meM mRgazira kRSNA 11 va 12 ko zravaNa kiye / atyanta prasannatA huI / zrotAoM ko bhI pUrNa lAbha huaa| ApakA kathana bar3A prabhAvazAlI hai / jahA~ kahIM ApakA upadeza hotA hai, janatA para bar3A bhArI asara par3atA hai / yahA~ bhI yaha niyama kiyA gayA hai ki AsojI navarAtri meM pahale se pAr3e balidAna hote haiM unameM se AindA ke liye do pAr3e balidAna kama kiye jAveM jisakI pAbandI rakhAyA jAnA jarUrI hai lihAjA hu0 naM0 444 ke vAste tAmIla asala zaraste khAsa meM va eka-eka nakala mahakme mAla va hisoba daphtara meM dI jAve aura yaha eka nakala isakI muni mahArAja zrI cauthamalajI kI bheMTa kI jAve / saM0 1660 kA mRgazira kRSNA 12 maMgalavAra tArIkha 14 navambara san 1633 iisvii| zrI ekaliMgajI ! ||shrii rAmajI / / mohara chApa jaina sampradAya ke prasiddha vaktA paMDita muni zrI cauthamalajI mahAsulambara / rAja kA bhiNDara kI havelI mu0 udayapura me Aja vyAkhyAna huA vo ........... zravaNa kara citta bar3A Anandita haa| ahiMsA dharma kA mahArAja zrI ne satya upadeza diyA vaha bahuta prabhAvazAlI rahA / isalie nIce likhI pratijJA kI jAtI hai (1) zrImAn muni zrI cauthamalajI mahArAja ke padhArane va vihAra karane ke dina sulambara meM Ama agatA rhegaa| 2) caitra zuklA 13 bhagavAna zrI mahAvIra svAmI kA janma dina hai so hamezA ke lie Ama agatA rhegaa| (3) pauSa kRSNA 10 bhagavAna pArzvanAthajI kA janma dina hai so hamezA ke lie Ama agatA palAyA jaavegaa| (4) navarAtri meM pAr3A ko loha hove hai so hamezA ke vAste eka pAr3e ko amar2yA kiyA jaavegaa| (5) mAdA jAnavara kI zikAra jAna karake nahIM kI jaavegii| (6) margA jaMgalI va zaharI, hariyAla, dhanetara, lAvA, Ar3a aura bhATiyA ke alAvA dIgara pakherU jAnavaroM kI zikAra nahIM kI jAvegI aura jImaNa meM nahIM aavegaa| (7) khAsa sulambara meM tAlAba hai usameM bilA ijAjata koI zikAra na khele / isakI roka pahale se hai aura phira bhI roka pUre taura se rhegii| -lihAjA hukma naM0 414 asala robakAra hAjA sadara kacaharI meM bheja likhI jAve ke mundaraje sadara kalamoM kI pAbandI pUre taura rakhane kA intajAma kareM aura nakala isakI sUcanArtha zrImAn prasiddha vaktA paNDita muni zrI cauthamalajI mahArAja ke bheMTa svarUpa bhejI jAve aura nivedana kiyA jAve ke kitanIka jIva hiMsA vagairA bAteM Apake sulambara padhArane para chor3ane kA vicAra kiyA jaavegaa| phakta saM0 1983 mArgazIrSa kRSNA 11 momavAra tA0 30-11-26 I0 / ra navarAtri aura dazahare meM jitane pAr3e mAre jAte haiM unameM eka pAr3e kI kamI kI jaavegii| yAne hamezA ke lie eka pAr3e ko amaryA kara diyA jaavegaa|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 aitihAsika dastAveja // zrI Adi mAtAjI // **** // zrI rAmajI // mohara chApa delavAr3A (mevAr3a) jaina sampradAya ke prasiddhavaktA muni zrI cauthamalajI mahArAja ke vyAkhyAna udayapura ke mukAma baner3A kI havelI meM miti Asoja sudI ******* X 14 ko zravaNa karane kA suavasara huaa| jaba se yaha icchA thI ki zrImahArAja kA kabhI delavAr3e meM padhAranA ho aura yahA~ kI prajA ko bhI ApakA vyAkhyAna zravaNa karane kA lAbha mile| Izvara kRpA se zrI mahArAja kA yahA~ para parasoM padhAranA huA aura yahA~ kI janatA ko Apake dharma-viSayaka vyAsthAnoM ke zravaNa karane kI abhilASA pUrNa huI tathA Aja Apane kRpA kara rAjyadvAra meM padhAra jAlima nivAsa mahala meM vyAkhyAna diyaa| ApakA pharamAnA bahuta hI prabhAvazAlI sarvadharma sammata rahA isaliye nIce likhI pratizA kI jAtI hai zrI jaina divAkara smRti grantha 1 - nIce likhI tithiyoM para yahA~ agate raheMge / (1) zrI cauthamalajI mahArAja ke yahA~ padhArane va vApisa padhArane ke dina / (2) pauSa vadI 10 zrI pArzvanAthajI mahArAja ke janma divasa ke dina (3) caita sudI 13 zrI mahAvIra svAmIjI ke janma divasa ke dina (4) mahIne meM donoM ekAdazI amAvasa tathA pUrNimA ke dina / 2 - pakSI jAnavaroM meM lAvA aura jala ke jAnavaroM meM bhATiyA kI zikAra nahIM kI jAvegI | 3-mAdIna jAnavara kI zikAra irAdatana nahIM kI jAvegI lihAjA / hu0 naM0 1673 asala kacaharI meM bheja likhI jAve ki naM0 1 kI kalamoM kI pAbandI pUre taura se rakhAI jAve aura nakala isakI sUcanArtha muni mahArAja zrI cauthamalajI ke pAsa bhejI jAve / saMvat 1983 phAgaNa sudI 6, tA0 6-3-1627 I0 // zrI hiiNglaajii|| // zrIrAmajI // zrI jaina sampradAya ke prasiddhavaktA paNDita munijI mahArAja zrI cauthamalajI ke vyAkhyAna sunane kI arse se abhilASA thI ki Aja pauSa vadI 1 ko asIma kRpA karake kosIthala ko pavitra kara vyAkhyAna phrmaayaa| jisake sunane se dilacaspI huI aura nimna bheMTa kI (1) gyArasa, amAvasa, pUnama mahIne kI sudI 4 hara mahIne kI vidI 1 va zrImAna kA padhAranA hogA jisa dina va vApasa padhAre jisa dina agatA rahegA / (2) tItara para golI nahIM calAveMge / (3) pAr3o 1 cogAniyo chUTe so nahIM chor3AgAM saM0 1660 pauSa vidI 1 mukariyA yaha zivasiMha valda padamasiMhajI ne bheMTa najara kI (1) khAjarU, mIr3A ko loha nahIM karUMgA / (2) hiraNa para golI nahIM calAU~gA / da0 rAjacatra siMha - zivasiMha mu0 ThikAnA kosIthala
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya 146 // zrI // muni zrI cauthamalajI mahArAja kA Aja miti pauSa sudI 7 samvat 1661 ko baneDiyA meM padhAranA huA / vyAkhyAna suna karake bahuta Ananda huA / bheMTasvarUpa nimnalikhita bAtoM kA pratijJA patra likha karake mahArAja zrI ke najara kiyA jAtA hai| (1) jahA~ taka bana sakegA mahIne kI donoM ekAdazI kA vrata (upavAsa) vA amAvasyA ke roja eka vakta bhojana kiyA jAyagA / (2) mahIne kI donoM ekAdazI mAhavArI vA amAvasa ko agatA raksA jAyagA / (3) pauSa vidI 10 caita sudI 13 ko agatA rakkhA jAyagA / (4) janmASTamI, rAdhASTamI, saMkrAnti, gaNeza cautha ko agatA rakkhA jAyagA / (5) kArtika, zrAvaNa, vaizAkha, alAvA pAmanA pari ke ina mahinoM meM agatA rakkhA jAvegA / ( 6 ) zikAra irAdatana jarUrI ke sivAya nahIM kI jAvegI / (7) paryuSaNa hamezA nibhe jI mAphika nibhAyA jAvegA / (8) ekAdazI amAvasyA car3asa halagAr3I vagairA bailoM se jotAI kA kAma nahIM liyA jAvegA / (e) jo kucha bhI rakama munAsiva hogA hara mAha kisI neka kAma meM lagAI jAvegA / - bhopAlasiMha baner3iyA - * // zrI lakSmInAthajI // // zrI rAmajI // jaina sampradAya ke suprasiddhavaktA paM0 mohara chApa mohI (mevAr3a) muni zrI cauthamalajI mahA rAja kA rAjasthAna mohI meM Aja bhASaNa huaa| vaha zravaNa kara citta bar3A Anandita huA / ahiMsA viSayaka jo zrI mahArAja ne satya upadeza diyA vaha prabhAvazAlI hI nahIM pratyuta prazaMsanIya evaM upAdeya rahA hai| isalie nIce likhI pratijJA kI jAtI hai- X * (1) caitra zuklA 13 bhagavAn zrI mahAvIra svAmI kA janma dina hai so hamezA ke lie Ama agatA rahegA / (2) pauSa kRSNA 10 bhagavAna zrI pArzvanAthajI kA janma dina hai so hamezA ke lie Ama agatA palAyA jAvegA / (3) zrImAn muni zrI cauthamalajI mahArAja ke padhArane va vihAra karane ke dina mohI meM Ama agatA rahegA / (4) mAdA jAnavara kI zikAra jAnakara nahIM kI jAvegI / (5) koI pakheru jAnavara kI zikAra nija hAtha se nahIM kI jAyegI na jImaNa meM kAma AyegA / (6) hariNa kI zikAra nahIM kI jAvegI, na jImana meM kAma AvegI / (7) nija hAtha se koI jIva hiMsAtmaka karma nahIM kiyA jaavegaa| alAvA zrIjI hujUra hukma ke / Upara likhe muAphika pUre taura se amala rahegA lihAjA hukma naM0 82 asala hI kacaharI Thi0 hAjA meM bheja kara likhA jAye ki amUrAta mundarajA sadara kI pAbandI bAbata khaTIkAna ko hidAyata karA denA aura nakala isakI sUcanArthaM bheMTa svarUpa zrI cauthamalajI mahArAja kI sevA meM bhejI jAve saM0 1983 vaizAkha kRSNA 15 tA0 1 5 27 I0
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ :147 : aitihAsika dastAveja || zrI jaina divAkara-smRti-grantha / ||shrii rAmajI / / ||shrii ekliNgjii|| jaina-sampradAya ke zrImAn prasiddhavaktA svAmIjI zrI cauthamalajI mahArAja gogundhe padhAre aura manaSya janma ke lAbhAntargata ahiMsA paropakAra kSamA Adi aneka viSayoM para hRdayagrAhI prabhAvazAlI vyAkhyAna hue| jinake prabhAva se citta dravIbhUta hokara zrImatI mAjI sAhibA zrI raNAvata jI kI sammati se jinhoMne kRpA kara dayAbhAva se yaha bhI pharamAyA hai ki ina pratijJAoM kI hamezA, bAda munasaramAta bhI pAbandI rakhAI jaavegii| nimnalikhita pratijJA kI jAtI hai (1) tAlAba paTTahAjA meM macchiyA~ Ar3A Adi jIvoM kA zikAra bilA ijAjata koI nahIM kara skeNge| isake lie eka zilAlekha bhI tAlAba kI pAla (pAra) para munAsiba jagaha sthApita kara diyA jaaygaa| (2) choTe pakSI cir3iyA~ vagairA kI zikAra karane kI roka kI jaavegii| (3) mora, kabUtara, phAkhtA, na mArane diye jAyeMge / (4) paryaSaNoM meM va zrAddha-pakSa meM Amataura para bakare Adi becane ko kATe jAte haiM unakI roka kI jaavegii| (5) Apake padhArane va vihAra karane ke dina agatA rhegaa| (6) vizeSa parva janmASTamI, rAmanavamI, makara saMkrAnti, vasanta paMcamI, zivarAtri, pauSa vadI 10 pArzvanAtha jayanti, caitra zuklA 13 mahAvIra jayanti aura inake atirikta hara mahIne kI gyArasa, pradoSa, amAvasyA aura pUrNimA ke dina bakare Adi jAnavara Amataura para becane ko nahIM kATane diye jaaveNge| inake alAvA ThikAne meM jo-jo mAmUlI agate pAle jAte haiM ve bhI palate rheNge| (7) kumhAra loga zrAvaNa aura bhAdavA meM avAr3e nahIM pakAveMge / (8) zrIyuta svAmIjI zrI cauthamala jI mahArAja ke zubhAgamana meM gyAraha 11 bakare isa samaya amariyA karAye jaaveNge| hu0 na0 1806 nakala isa mAphika likha zrIyuta svAmI jI zrI cauthamalajI mahArAja ke sUcanArtha bhejI jAve / aura yaha paracA sahI ke bahir3A meM daraja hove aura isameM muttalA thAnedAra, jamAdAra, havaladAra ko kahA jAve aura sAhebalAlajI ko ye bhI hidAyata ho ki zilAlekha kArIgara ko talaba kara usase likhavA kara tAlAboM para paTTa hAjA meM rupAi jAve / darja rajisTara ho saM0 1982 kA magasara su0 13 tArIkha 10-12-26 I0 ||shrii|| nambara 28 rAjezrI kaceharI Thi0 nAmalI / mahArAja zrI cauthamalajI kI sevA meM ___ Aja roja nAmalI mukAma para jaina-sampradAya ke pUjya zrI munnAlAla jI mahArAja kI sampradAya ke prasiddhavaktA muni zrI cauthamalajI mahArAja ke vyAkhyAnoM kA lAbha hameM aura prajA ko milaa| upadeza sunakara bar3I khuzI hAMsila huii| ataeva meMTasvarUpa hama hamAre ThikAne meM hukma dete haiM ki miti caita sudI 13 bhagavAna mahAvIrajI kA janma dina hai tathA pauSa vidI 10 bhagavAn pArzvanAthajI kA janma dina hai| yaha donoM divasa hamezA ke lie agatA yAne (palatI) rakkhI jaavegaa| phakta tArIkha 24 mAhe janavarI san 1933 saM0 1986 / -mAna mahipAla siMha
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 148 : ||shrii paramAtmane namo namaH // zrImAna mUni mahArAja zrI zrI 1008 zrI cauthamalajI mahArAja mohara chApa / pAlI (maarvaadd')| zrI kA sekhekAla pAlI saM0 1983 kA jyeSTha zuklA 14 caturdazI ko + padhAranA huvA aura zrImahArAja ne upadeza pharamAyo tiNa para zrImAna hAkima sAhiba kaMvarajI zrI savAIsiMhajI sAhiba kI maujUdagI meM zahara rA samasta paMca osavAla poravAla, mAhezvarI, agaravAla, phatepuriyA, puSkaraNA brAhmaNa aura samasta koma bhelI hoya ne dharmarI vRddhikaraNa sAru sAla eka yAnI mAsa 12 bAre meM agatA cAra nIce mujaba rAkhaNA maMjura kiyA agara nahIM rAkhasI to rUpiyA 11 igyArA gune-gArIrA desI / mitI ASAr3ha kRSNA 7 saptamI samvat 1983 rA tArIkha 21 jUna san 1925 I0 / (1) mitI caitra sudI 13 zrI mahAvIra svAmIjI ro janma dina / (2) mitI jyeSTha sudi 11 nirjalA igyaars| (3) mitI bhAdrapada kRSNA 8 zrI kRSNacandrajI ro janma dina / (4) mitI pauSa kRSNA 10 zrI pArzvanAthajI ro janma dina / Upara likhiyA mujaba agatA cAra jIvasAI sArA jaNA pAlasI, jarUrata mAphaka zahara meM dUkAna eka-eka haraeka kizmarA vyApArI rI khulI revelA so apane vyApAriyA se rajA lekara kholelA jiNameM koI dharmAdero kaphana samajha kara vyaupArI uNasu lelevelA aura huMDI ciTThIrI bhugatANa banda resI / pajasaNArA agatA sadA bandasu pAle hai uNI taraha palasI / ityalam / aja hakumata pAlI Aja yaha nakala saradArAna kI tarapha se zrI mahArAja ke peza karane ke lie peza hii| lihAjA asala nakala zrImAn pUjya munivara zrI 1008 zrI cauthamalajI mahArAja sAhiba ke caraNakamaloM meM najara ho / phakta tA0 25-6-27 / (sahI) savAIsiMha hAkima-pAlI ||shrii ekliNgjii|| zrI raamjii|| jaina sampradAya ke paNDita muni mahArAja zrI cauthamala jI ke vyAkhyAna sunane kI arse se abhilASA thI ki Aja magazira sUdI 5 ko vyAkhyAna AmadalA padhArane para sunaa| vyAkhyAna paropakAra va jIvana-sudhAra ke bAre meM haa| jisake sunane se mujhako va riyAyA ko bar3A Ananda haa| nIce likhI pratijJA kI jAtI hai isa mutAbika (1) tItara va lAvA vATapar3a yA janAvarA para maiM bandUka nahIM claauuNgaa| (2) gyArasa, amAvasa, pUnama kA pahale se hI agatA rahatA hai aura aba bhI agatA raakhuugaa| ) svAmIjI mahArAja zrI cauthamalajI ke Ane ke dina agatA pAlA jaavegaa| (4) pauSa vidI 10 zrI pArzvanAthajI kA janma, caitra sudI 13 mahAvIra svAmI kA janma hai / isalie usa roja agatA rakhA jaavegaa| (5) vaizAkha, zrAvaNa, kArtika ina tIna hI mahInoM meM mere hAtha se golI nahIM claauuNgaa|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ :146 : aitihAsika dastAveja zrI jaina divAkara-smRti- grantha // zrI raamjii|| zrI ekaliMgajI ! jaina sampradAya ke prasiddhavaktA mahA munizrI cauthamalajI mahArAja kA keriyA meM vaizAkha zuklA 5 pAMcama saM0 1984 meM padhAranA haA aura 3 tIna dina taka keriyA meM virAja kara upadeza diyA so AparA upadeza sunane se gAma ko va mujhako bar3A Ananda huA / kyoMki aise mahA muniyoM kA padhA ranA bar3e saubhAgya kI bAta hai| isalie upadeza ke sunane se nIce likhe mujaba pratijJA kI jAtI hai (1) vaizAkha mainA AdhA to pahile se hI zikAra khelanA chor3a rakhA hai| aba ApakA upadeza sunane se sampUrNa vaizAkha taka keriyA meM rahegA jatare zikAra kataI nahIM kheluuNgaa| (2) zrAddha pakSa meM tItara paTapar3a kharagoza vagairA nahIM maaruuNgaa| (3) caitra zuklA 13 terasa zrI mahAvIra svAmI kA janma va pauSa kRSNA 10 dazama zrI pArzvanAthajI kA janma hone se agatA hamezA rakhA jaavegaa| (4) caitra zuklA 6 navamI kA agatA rakhA jaavegaa| (5) zrImAn mAnyavara cauthamalajI mahArAja kA jaba keriyA padhAranA hovegA taba agatA rakhA jAvegA aura vApisa vihAra karatI vakta bhI rakhA jaavegaa| (6) amAvaza, pUnama, gyArasa ina tithiyoM kA bhI agatA rakhA jaavegaa| (7) bhAdavA vida 12 se lagAya suda 5 taka pajUsaNA ko agato hamezA rakhA jaavegaa| nakala isakI svAmIjI zrI cauthamalajI mahArAja ke sUcanArtha meMTa kI jAve aura agate pAlane kI hamezA yAda meM rAkhI jaavegaa| phakta saM0 1984 kA vaizAkha zuklo 6 / -da0 gulAbasiMha keriyA // zrI rAmajI // zrI caturbhujajI naM0 10 mohara chApa jaina sampradAya ke prasiddhavaktA zrI cauthamalajI mahArAja kA padhAsAbata ranA vaizAkha zuklA 7 ko nimbAher3e huA aura 8-6 ko vyAkhyAna hue jisameM prajA ko va mujhako Ananda haa| nIce likhe mAphika pratijJA kI jAtI hai (1) zarAba vaizAkha meM nahIM piiuuNgaa| (2) tItara, baTera, harela, dhanatara ye vaizAkha meM zikAra nahIM kI jAvegI aura dUsare zikAriyoM ko bhI manA kara diyA jaavegaa|| (3) pajUsaNa meM agate pAle jAveMge / dukAnadAra khaTIka logoM ko hidAyata karadI jaavegaa| 8 dina udepura meM palate haiM-vA mAphika / (4) ceta zuklA 13 mahAvIra jayaMti kA va pauSa vida 1.ke bhI agate palAye jAveMge / (5) cauthamalajI mahArAja kA kabhI padhAranA hovegA to eka roja Ane kA eka roja jAne kA agatA rakhAyA jaavegaa| (6) 11 ke roja to pahale zikAra khelanA chor3a rakhA hai magara amAvasyA ke roja bhI zikAra khelanA banda kara diyA jaavegaa| saM0 1984 kA vaizAkha zaklAha da0 jagannAtha paMcolI kA zrI rAvalA hukmasuM X ++ + + +++ ++++ + x
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha || zrI rUpanArAyaNajI // dastakhata aMgrejI meM ThAkura sAhiba ke jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya 150 // zrI rAmajI // mohara chApa lasANI (mevAr3a) X jaina sampradAya ke prasiddha baktA zrI cauthamalajI mahArAja kA lasANI meM yaha tIsarI maratavA padhAranA huA / aura isa mauke para tIna dina virAja kara jo upadeza pharamAyA usase citta prasanna hokara nIce likhI pratijJA kI jAtI hai (1) parinde jAnavara irAdatana nahIM mAre jAveMge / (2) zrAvaNa va bhAdrava mAsa meM irAdatana zikAra nahIM kI jAvegI / (3) mAdina jAnavara irAdatana nahIM mAre jAyeMge / (4) caitra zuklA 13 zrI mahAvIra svAmI kA va pauSa kRSNA 10 zrI pArzvanAthajI kA janma dina hone se hamezA ke lie agatA palAyA jAvegA / (5) svAmIjI zrI cauthamalajI mahArAja ke padhArane va vihAra karane ke dina agatA palAyA jAvegA / (6) gyArasa, amAvasyA ke dina zikAra jamIna meM nahIM kI jAvegI / (7) zrAvaNa mAsa ke somavAroM ko hamezA ke lie agatA palAyA jAvegA / (5) zrAddha pakSa meM pahale se zikAra kI dukAna kA agatA palatA hai vaha aba bhI badastUra plegaa| isake alAvA pajUsaNoM meM bhI zikAra kI dukAna kA hamezA ke lie agatA rahegA / (1) macchI va hirana kI zikAra nahIM kI jAvegI / (10) svAmIjI mahArAja zrI cauthamalajI kA yahA~ padhAranA huA isa khuzI meM isa maratabA 5 bakare amariye karAye jAyeMge | (11) vaizAkha mAsa meM pahale se zikAra kI roka hai usa mAphika amala hamezA ke lie rhegaa| lihAjA - hu0 naM0 56 nakala isakI svAmIjI zrI cauthamalajI mahArAja ke sUcanArtha bheMTa kI jAve agate palAne kI saTikAna ko hidAyata karAI jAve amariye bakare karAne kI nAmedAra hasva zaristA kAraravAI kare saM0 1983 jyeSTha kRSNA 4 zukravAra tA0 20 maI, san 1927 I0 1 *
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 : jihAsika asAvena :151: aitihAsika dastAveja zrI divAna smRtti-grantha zrI jaina divAkara-smRti-grantha ) 74 // rAmajI + + ++++++ +++ X +++X ++ X zrI caturbhujajI / mohara chApa sahI tAla mevAr3a ThAkura sAhiba kI jaina-sampradAya ke prasiddha vaktA paNDita muni zrI cauthamalajI mahArAja ke mukhAravinda kA bhASaNa sunane kI icchA thI ki Izvara kI kRpA se tA020 maI san 1927 I0 ko padhAranA ho gyaa| ApakA upadeza sunakara citta bar3A prasanna huA isalie nIce likhI pratijJA kI jAtI hai| (1) kArtika, vaizAkha mahIne meM zikAra nahIM khelI jAvegI bAkI mahInoM meM se pratyeka mahInoM meM 8 roja ke sivAya zikAra banda rahegI / arthAt 22 dina zikAra banda rhegii| (2) caitra zuklA 13 zrI mahAvIra svAmI kA va pauSa kRSNA 10 zrI pArzvanAthajI kA janma dina hone se hamezA ke lie agatA palAyA jaavegaa| (3) svAmIjI zrI cauthamalajI mahArAja ke padhArane va vihAra karane ke dina agatA palAyA jaavegaa| (4) pratyeka mahIne kI gyArasa va amAvasa ke dina zikAra jImana meM nahIM lI jaavegii| (5) zrAvaNa mAsa ke somavAroM ko hamezA ke lie agatA palAyA jaavegaa| (6) zrAddhapakSa meM hamezA agatA palAyA jAvegA aura zikAra bhI nahIM khelI jaaygii| (7) svAmIjI mahArAja zrI cauthamalajI kA tAla padhAranA haA isa khuzI meM isa martabA isa sAla ke lAgata ke Ane vAle karIba 60-70 saba bakare amariye karAye jaaveNge| (8) pahale bhI mahArAja zrI se tyAga kiye haiM ve badastUra pAle jAyeMge / (8) pajUsaNoM meM kataI agatA pAlA jaavegaa| lihAjA hukma nambara 111 nakala isakI svAmIjI mahArAja zrI cauthamalajI ke sUcanArtha bheMTa kI jAve aura agatA pAlana kI khaTikAna ko hidAyata karAI jaave| amariye bakare karAne kI hasva zariste kAraravAI karane kI hidAyata bIr3avAna nAthU bhATI ko kI jAve / vi0 saM0 1983 kA jyeSTha kRSNA 6 tA022 maI san 1927 I0 ravivAra / 4.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 152 : ||shrii rAmajI // // zrIbANAnAthajI / mejA-mevAr3a mohara chApa - mejA (mevAr3a) tA0 4-5-28 X + + +++ +++++ + X jaina sampradAya ke prasiddhavaktA muni zrI cauthamalajI mahArAja meje meM saM0 1984 ke vaiSAkha zuklA 15 padhAre aura subaha vyAkhyAna mahaloM meM do dina huA jo zravaNa kara bahuta Ananda prApta huA / ahiMsA dharma kA jo mahArAja ne sat upadeza diyA vaha bahuta prabhAvazAlI hai isalie pratijJA kI jAkara nIce likhI tithiyoM para jIvahiMsA kA agatA bhI rhegaa| (1) pauSa kRSNA 10 zrIpArzvanAthajI mahArAja kA janmadivasa ke dina / (2) caitra zaklA 13 zrI mahAvIra svAmIjI kA janmadivasa ke dina / (3) Apake padhArane va vihAra karane ke dina agatA rhegaa| (4) Apake zubhAgamana meM 11 gyArA bakare isa samaya amariyA karAe jaavegaa| (5) yahA~ ke tAlAba meM binA ijAjata macchie~ Ama loga nahIM mAra skeNge| (6) Asoja zuklAha ke dina daza bakaroM kA vadha hotA hai usakI jagaha pA~ca ko abhayadAna diyA jaavegaa| (7) dharmavIra zrImAn mahArAja sAhaba suratasiMhajI ke AjJAnusAra hIrana kI zikAra khuda ke hAtha se nahIM kI jAtI, jinake (8) vaiSAkha zuklA 12 ke janma divasa ke upalakSa meM 5 pA~ca bakaroM ko abhedAna diyA jaavegaa| hukma naM0 265 asala ha vAste tAmIla ke sariste meM diyA jAve aura eka nakala isakI muni zrI cauthamalajI mahArAja ke bheMTa kI jAve / saMvat 1984 kA vaiSAkha zuklA 15 ||shrii rAmajI // ||shrii cturbhujjii|| zrI jaina sampradAya ke prasiddha vaktA zrI cauthamalajI mahArAja kA kherAbAda meM jyeSTha kRSNA 3 saM0 1984 ko padhAranA huA / Apake upadeza se mujhe bar3A Ananda huA jisase nIce likhe mAphika pratijJA kI jAtI hai (1) caitra zuklA 13 ko zrI mahAvIra jayantI hone se va pauSa kRSNA 10 ko zrI pArzvanAthajI kA janma divasa hone se agatA palAyA jaavegaa| (2) gyArasa, amAvasa, pUnama ko zikAra kA prayoga nahIM kiyA jaavegaa| (3) maiMne Aja dina taka zikAra nahIM kI aura aba bhI nahIM kruuNgaa| (4) zrI cauthamalajI mahArAja kA jisa dina kherAvadA meM padhAranA hogA aura vApisa vihAra hogA usa dina agatA rakhA jaavegaa| saM0 1984 kA jyeSTha kRSNA 3 (da0) ma0 bAgasiMha-kherAvadA
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 aitihAsika dastAveja // zrI rAmajI // // zrI ekaliMgajI // jaina sampradAya ke parama pUjya prasiddhavaktA munijI mahArAja zrI cauthamalajI kA vaizAkha zuklA hai zanIzcara saM0 1984 ko bhagavAnapure meM padArpaNa huA / ApakA bhASaNa sAmpradAyika vivAda rahita ahiMsA brahmacaryAdi sarasa bhASA meM hRdayagrAhI dRSTAntoM yukta sAdhAraNa gAyana ke sammelana se suzobhita hone ke kAraNa jana-sAdhAraNa para vizeSa prabhAvazAlI huaa| aura maiMne bhI sunA to ahiMsA veda sammata hai| jisase nimnalikhita pratijJAoM ke lie yaha vicAra kiyA gayA hai ki pratyeka manuSya nija ke vicAroM se, zArIrika kriyAoM ko rokane meM svataMtra hai / tathApi yAvajjIvana pratijJAoM kA yathAvat nirvAha honA devAdhIna hone ke kAraNa paratantra bhI hai prArthanA hai Izvara nibhAye / I (1) charre se zikAra nahIM kI jAyegI ki jisase sahaja hI meM choTe jIvoM kI hiMsA vizeSa na hove | zrI jaina divAkara smRti grantha (2) bhagavAnapurA pAsa ke tAlAba sarUpasAgara meM aura jharaNA mahAdevajI ke sthAna para bhagabAnapure kI sarahada kI nadI meM bhI macchie~ mArane kI manAI karAdI jAvegI / (3) pajUSaNoM meM khaTIka kasAiyoM ko jIva hiMsA nahIM karane kI hidAyata karAdI jAvegA / (4) zera, cIte ke sivAya nija icchA se jahA~ taka pahacAnA jA sake mAdina kI zikAra nahIM kI jAvegI | (5) macchI kI zikAra nahIM kI jAvegI | (6) macchI kA bosta bhI khAne ke kAma meM nahIM lAyA jAyagA / (7) caitra sudi 13 va pauSa vida 10 ke dina agatA rakhA jAvegA / saM0 1984 kA vaiSAkha suda 11 (sahI) rA0 sujAnasiMha, bhagavAnapurA // zrI // jA0 naM0 24 16-5-1635 I0 Thikana Raipur H. S. jaina sampradAya ke suprasiddha muni zrI 1008 zrI cauthamalajI mahArAja ke darzana kI hameM atyanta AkAMkSA thI / Izvara kI kRpA se ApakA padArpaNa tA0 15-5-1935 I0 ko rAyapura grAma meM huA / Apake yahA~ do bar3e prabhAvazAlI vyAkhyAna hue / Apake dvArA upadezAmRta pAna karake hama aura hamAre yahA~ kA kula samAja atyanta prasanna huaa| Apa vAstava meM ahiMsAvAda ke prabhAvazAlI vyAkhyAna dene vAle mahAtmA haiM / maiM mahArAja zrI ke bheMTa svarUpa nimnAMkita pratijJAe~ karake pratijJApatra mahAmuni ko samarpita karatA hai| (1) isa grAma meM paryuSaNa parva va janmASTamI para dhArmika agate pAle jAyeMge / (2) caitra zulkA 13 zrI mahAvIra svAmI kA va pauSa kRSNA 10 zrI pArzvanAthajI kA janma dina hone se ina tithiyoM para bhI dhArmika agate pAle jAyeMge / (3) zarAba eka dUSita padArtha hai / isakA sevana hama kabhI Ajanma paryanta nahIM kareMge / ( sahI a~grejI meM) rAva jagannAtha siMha
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha / jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 154 : x ++ + + + + + ++ X ||shrii cturbhujjii|| ||shrii raamjii|| nakala mohara chApa / jaina sampradAya ke prasiddhavaktA manizrI cauthamalajI mahArAja kA badanora vyAkhyAna saMvat 1984 kA vaizAkha kRSNA 14 ko subaha govinda skUla * va tIsare pahara ko va vaizAkha kRSNA amAvasyA ko bhI govinda skUla badanora meM zravaNa kiyaa| bar3I prasannatA hii| zrotAoM ko bhI pUrNa lAma prApta haA / Apa bar3e prabhAvazAlI haiM / jahA~ kahIM ApakA vyAkhyAna hotA hai usakA janatA para bar3A asara hotA hai / yahA~ bhI nIce likhe niyama kiye jAte haiM nIce likhI tithiyoM para yahA~ agate raheMge (1) pauSa kRSNA 10 zrI pArzvanAthajI mahArAja kA janma divasa ke dina caitra zuklA 13 zrImahAvIra svAmIjI ke janma divasa ke dina / (2) yahA~ cAMdarAsa ke kezara sAgara tAlAba meM macchI kI hiMsA koI na kare, isakI roka kI gaI hai| lihAjA hukma ke amala vAste tAmila ziraste meM diyA jAve aura eka nakala isakI manizrI cauthamalajI mahArAja ke bheMTa kI jAve / 1684 kA vaizAkha kRSNA amAvasyA, zukravAra tA0 20 aprela san 1928 phkt| // zrI catarabhuja jii| ||shriiraamjii|| sAbata zrI jaina-sampradAya ke prasiddha vaktA paNDita munijI zrI cauthamalajI mahArAja ke vyAkhyAna sUnane kI arse se abhilASA thI ki Aja mRgazira zuklA 14 tadanusAra tA0 30-11-33 I0 ko asIma kRpA pharamAkara nAMdesamA jAgIra ko pavitra kara vyAkhyAna pharamAyA jo jIva-sudhAra va dayA para thA, jisake sunane se bar3I dilacaspI huI / nIce likhI pratijJA kI jAtI hai (1) hiraNa, kharagoza, nAra, zUara, magara, bakarA. meMDhA ke sivAya kisI jAnavara ko mere hAtha se badha nahIM kruuNgaa| (2) gyArasa, amAvasa, pUnama va zrImAn ke padhArane va vApasI jAne ke dina agatA rhegaa| (3) pauSa vidI 10 zrI pArzvanAthajI kA janma va caitra sudI 13 mahAvIra svAmI kA janma hone se agatA rhegaa| (4) rAmanavamI, janmASTamI, kArtika, vaizAkha, zrAvaNa, bhAdavA ko agatA rhegaa| (5) mahIne meM cAra dina ke sivAya zarAba kAma meM nahIM luuNgaa| (6) isI taraha kAkAjI jayasiMha ne bhI apane hAtha se kisI jAnavara ko vadha nahIM kreNge| apane dilI cAha se parastrIgamana bhI nahIM kreNge| aisA niyama liyaa| saM0 1960 kA mRgazira sudI 14 tA0 30-11-33 I. da0 jayasiMha da0 nArAyaNasiMha
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 155 : aitihAsika dastAveja | zrI jaina divAkara-smRti-grantha | ||shrii raamjii|| // zrI ekaliMgajI // nakala X ++ ++++++++++++ HHX mohara chApa jaina sampradAya ke prasiddha vaktA paNDita muni zrI cauthamalajI : hamIragar3ha : mahArAja kA hamIragar3ha meM vyAkhyAna huA vaha zravaNa kara citta bar3A ...: Anandita huaa| hiMsA dharma kA jo mahArAja ne satya upadeza diyA vaha bahuta prabhAvazAlI rahA isalie nIce likhI pratijJA kI jAtI hai (1) zrImAn muni zrI cauthamalajI mahArAja ke padhArane ke roja se vApisa vihAra karane ke roja taka hamIragar3ha meM agatA rhegaa| (2) caitra zuklA 13 bhagavAn mahAvIra svAmI kA janma dina hai, so usa roja hamezA ke lie agatA rhegaa| (3) pauSa kRSNA 10 bhagavAn pArzvanAthajI kA janma dina hai so hamezA ke lie Ama agatA palAyA jaavegaa| (4) dazarAve ke dina cogAnyo pAr3o nahIM mAryo jaavegaa| (5) jaMgala meM choTo zikAra paMkherU hiraNa vagairA kI zikAra nahIM kiyA jaavegaa| (6) pajUsaNA meM agato palAyo jaavegaa| (7) I sAla kI phasala unAle kI lAgata kA bakarA karIba 35-40 AvegA vo saba amare karA diye jAvegA lihaajaa| hu0 nambara 748 asala rUbakAra hAjA kacaharI meM bhejakara likhI jAve ke mundaraje sadara kalamoM kI pAbandI pUre taura rakhane kA intajAma kreN| aura nakala isakI sUcanArtha zrImAn prasiddhavaktA paNDita muni zrI cauthamalajI mahArAja ke bheMTa svarUpa bhejI jAve / saMvat 1984 kA jyeSTha vidi 5 zukravAra / 4 nakala hukma ijalAsI mahArAja tejarAjasiMhajI sAhaba sarakAra geMtA tA0 8-1-36 I0 zrI rAghavajI mahArAja (sahI aMgrejI meM) naM0 487 mohara chApa tejarAjasiMha nakala hai gaMtA X ++ ++ ++ ++ + aja ijalAsa zrI sarakAra sAhaba, geMtA tA08-1-36 zrI cauthamalajI mahArAja ke pharamAne ke maAphika ki zrI mahAvIra svAmIjI ke janma dina caitra sudI 13 va zrI pArzvanAthajI bhagavAna jI ke janma dina pauSa badI 10 ko agatA pAlA jAve lihAjA ye bAta mahArAja kI manjUra kI jAtI hai| hukma huA ki tAmIla ko kAmadArI meM jAve / aura eka nakala mahArAja ko bhejI jAve / phakta -rAmagopAla sariztedAra
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha / jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 156 : Page 266 Vol. 65 No.21 NOTICE Dated Jodhpur, the 18th February 1930. 2309 Sec. 2/7 It is hereby notified for general information that His Highness the Maharaja Sahib Bahadur has been pleased to approve of the suggestion of the Agta Committee in the matter of observance of Agtas in the city of Jodhpur, that Agtas should be observed on two of the Paryushan dayr, Viz. Bhadwa Sudi 4th & Bhadwa Sudi 5th and on Janm-Ashtami by butchers only. They will be paid a sum of Rs. 300/- for the above three Agtas (Rs. 100/- per Agta.) (Sd.) C. J. Windhaw Vice President, State Council Jodhpur. noTisa hara khAsa va Ama ko jariye noTisa hAjA ittalA dI jAtI hai ki zrIjI sAhiba ne agatA kameTI kI rAya jodhapura zahara meM agate pAlane bAbata manjUra pharmAyA hai| lihAjA hasba jela hukma diyA jAtA hai ki (1) jaina pajUSaNa parva meM do dina yAne bhAdavA sudI 4 va bhAdavA sudI 5 ko agate pAle jaaveN| (2) vaiSNava dharma ke utsavoM meM zrIkRSNa janmASTamI ke dina agatA pAlA jAve / ye agate kevala kasAI loga pAleMge aura unako muAvajA phI agate 100) ru0 ke hisAba se rAjya se diyA jAvegA / (Sd.) C. J. Windhaw Vice President, State Council Jodhpur. L +H -++++++ + Raja's Fort DAI chApa Mainpuri + + ++ tA0 16-3-37 zrI pUjyavara zrI muni cauthamalajI mahArAja merA praNAma svIkAra ho maiM bahuta-bahata dhanyavAda ApakI kRpA kA karatA hU~ ki Apa kaSTa karake yahA~ padhAre / aura uttama upadeza sunAye jisase citta bahuta prasanna huaa| saubhAgya se Apake darzana hue (binu hari kRpA milahiM nahiM santA) aba ApakI AjJAnusAra kucha lekha sevA meM bheja rahA huuN| udepura va ratalAma ke mahArAjA loga svatantra haiM, vo kAnUna apane yahAM hara taraha kI jArI kara sakate haiN| yahA~ vizeSa adhikAra gavarnameNTa kA hai / yaha Apako vidita hI hai / jahA~ taka mumakina hogA Apake upadeza ke muAphika koziza kI jaavegii| vizeSa kyA likhuu| kRpA banAye rkhiye| rAjA bahAdura rAjA zivamaMgala siMha
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 157 : aitihAsika dastAveja | zrI jaina divAkara-smRti-grantha nakala rUbakAra ijalAsa khAsa rAjya indragar3ha vAkai 23-1-36 mohara chApa (sahI aMgrejI meM) kAmadAra indragar3ha indragar3ha Aja muni zrI cauthamalajI kA upadeza koThI khAsa para hamAre sAmane huaa| usake upalakSa meM muni mahArAja kI icchAnusAra sAla meM do tithiyoM pauSa budI 10 va caitra sudI 13 para rAjya indragar3ha meM agatA yAnI pazu-vadha na kiyA jAnA svIkAra kiyA jAtA hai hukma huA pulisa nijAmata va tahasIla bAraha gA~va ko ittalA dI jAve ki isa hukma kI pAbandI hotI rahanI caahie| eka nakala isakI muni mahArAja ko dI jaave| kAgaja darja rajisTara matapharakAta mAla hokara dAkhila daphtara ho| (sahI aMgrejI meM) _ [ AvArAja ] zrI hujUra kI AjJAnusAra Apako vinamra sUcanA dI jAtI hai ki ApakI icchAnusAra caitra sudI 13 ko jahA~ taka zrImAn AvAgar3ha nareza kA prabhAva cala sakegA jIvahiMsA rokane kI ceSTA kI jaaygii| zrI svAmI zrI cauthamalajI ko vidita ho ki hamArA rAjya jamIMdArI hai / aura hamako kAnUna banAne kA adhikAra prApta nahIM hai| isalie hukmana yaha AjJA jArI nahIM kI jA sktii| kevala prabhAva se hI kAma liyA jAnA sambhava hai / tA0 1-3-37 I0 // zrI // ++ + ++ X nambara 13 mohara chApa tA0 28-3-35 bhATakher3I jaina sampradAya ke jagatavallama jaina divAkara saprasiddha vaktA paNDita pravara muni zrI 1008 zrI cauthamalajI mahArAja ke darzanoM kI mere dila meM bahuta abhilASA thI / saubhAgya se mahArAja zrI kA bhATakher3I meM tArIkha 26-3-35 ko padArpaNa huA aura kacaharI meM Apake do dina prabhAvazAlI vyAkhyAna he| upadezAmRta sunakara citta bar3A hI prasanna huaa| isaliye maiM mahArAja zrI ke bheMTa svarUpa nIce likhI pratijJAoM ke viSaya meM yaha pratijJApatra sAdara najara karatA hai| ina pratijJAoM kA pUrI taura se pAlana sadaiva hotA rahegA (1) isa grAma meM pahile se pardUSaNa parva va janmASTamyAdi ke dhArmika agate pAle jAte haiM usI mujaba sadaiva pAle jaaveNge| (2) caitra zuklA 13 zrI mahAvIra svAmI kA va pauSa kRSNA 10 zrI pArzvanAthajI kA janma dina hone se ye do agate bhI aba AyandA sadaiva pAle jaaveNge| sadara pramANe sadaiva amala rhegaa| zubha mitI caitra kRSNA 8 saM0 1961 vi0 rAvata vijayasiMha
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 158 : // zrI nAthajI / / // zrI rAmajI // nakala hakma ajatarapha pezagAha zrImAn ThAkura sAheba saradAragar3ha mevAr3a vAke asAr3ha vida 4 tA0 6-6-36 I0 saM0 1965 +Hirrrrr..+ mohara chApa Aja dina jaina sampradAya ke munirAja zrI cauthamalajI mahArAja saradAragar3ha : sAhaba kA vyAkhyAna dharma viSaya meM kile para huA / bhagavAn pArzvanAthajI sAha kA Funnn.m.... kA janma pauSa vidi 10 va bhagavAn mahAvIra svAmI kA janma caitra sudi 13 kA hone se ina donoM tithiyoM para agatA rakhAne kA paravAnA riyAsata se bhI inako huA hai aura mahArAja sAhaba jaba kabhI yahA~ padhAreM aura vApasa padhAre usa tArIkha ko bhI apane agatA rakhanA svIkAra kiyA likhaa| // zrI raamjii|| // zrI ekaliMgajI // jagadvallabha jaina divAkara prasiddha vaktA paNDita ratna munizrI 1008 zrI cauthamalajI mahArAja sAhaba kA padArpaNa gA~va thANA (mevAr3a) miti jyeSTha zuklA 4 somavAra saM0 1966 ko huaa| usa mauke para zrImAn ThAkura sAhaba rAjazrI madanasiMhajI sAhaba ThikAnA thANA kI tarapha se hamArA ahobhAgya hai ki jJAnAbhyAsI saMtajI kA padArpaNa hamAre gA~va meM huaa| Apane nihAyata sarala bhASA meM upadeza diyaa| ApakA upadeza goza gujAra hote hI merI janatA ke jJAna kI jhalaka umar3a uThI aura maiMne hasbajela pratijJA kI (1) hirana kI zikAra kabhI nahIM kruuNgaa| (2) hirana ke alAvA bhI roja-sAMvara va tIna kisma ke paraMde, pA~ca kisma ke jAnavaroM para golI nahIM claauuNgaa| (3) mere yahA~ holikA kA ehar3A car3hatA hai so hamezA ke lie banda kara diyA hai| (4) mere bhAI jIvanasiMhajI ne bhI hamezA ke lie jIvoM kA abhaya-dAna diyA ki apane hAtha se kabhI zikAra nahIM kreNge| (5) caitra zuklA 13 zrI mahAvIra svAmI kA va pauSa kRSNA 10 zrI pArzvanAthajI kA janma dina hone se ina tithiyoM para dhArmika agate pAle jaaveNge| (6) navarAtri para sAta bakare devatAoM ke car3hAye jAte haiM so aba do ko abhayadAna diyA gayA sirpha pA~ca bakare kAma meM lAye jaaveNge| (7) nAnAlAla dhAyabhAI kAmadAra ThikAnA thANA ne bhI apane hAtha se kisI jAnavara ko na mArane kA tyAga kiyA alAvA isake kArtika vaiSAkha meM mAMsa kA bilkula tyAga kiyaa| uparokta niyamoM kI pUre taura se pAbandI kI jaavegii| AyandA munirAja ke yahA~ padhArane para agatA palAyA jaavegaa| tA022-5-36 I0 (da0) madanasiMha thANA (da0) nAnAlAla dhAbhAI kAmadAra ThikAnA thANA (mevAr3a) 1 sau-paccAsa sazastra manuSya ikaTThe hokara jaMgala meM jAte haiM vahA~ jinheM jo bhI jAnavara milA use mAra kara lAte haiN|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 156 : aitihAsika dastAveja |zrI jaina divAkara - smRti-grantha hukma asala vAste tAmila kacaharI meM bheja likhA jAve ke ina tArIkhoM ko paTe bhara agate rakhane kI tAmIla kraaveN| phakta. (da0) ThAkura sAhaba kA tA0 6-6-36 hukma kacaharI naM0 277 vAste tAmIlana polisa meM likhA jAkara nakala italAna mahArAja sAhaba cauthamalajI kI sevA meM IrasAla ho saM0 1965 kA asAr3ha vidI 4 tA0 6-6-36 da0 mIrajAabadulavega tA0 6-6-36 ++ + // zrI rAmajI // ||shrii ekliNgjii|| mohara chApa naM0 51 rajIsTara paTA aja tarapha ThikAnA kuMtavAsa rAja zrI mAdhosiMhajI sagatAvata kuMtavAsa .nnnn (bhANAvata) I0 mevAr3a, udayapura / jaina sampradAya ke muni mahArAja zrI cauthamalajI Aja mitI kuMtavAsa meM padhAranA hokara virAje aura vyAkhyAna have aura maiM bhI sevA ko hAjira huA merA mana bahuta prasanna huaa| nIce likhI pratijJA karatA huuN| pauSa vidi 10 zrIpArzvanAthajI bhagavAn kA janma gAMTha ke dina sAlosAla agatA paaleNge| aura paTTA meM plaaveNge| caitra sudi 13 zrI mahAvIra svAmIjI kA janma gAMTha dina bhI agatA plegaa| caumAsA meM cAra mahinA santa virAjegA agatA pAleMge va paTTA meM plaaveNge| zrI mahArAja sAhaba ko padhAravo hovegA aura pAcho padhAravo hovegA doI dina agatA pAlA jaavegaa| adhika mahinA meM hiMsA nahIM kI jAvegA aura koI karegA to roka kara dI jAvegA roka rhegaa| choTA jAnavara jo baccA hai nahIM mArA jAvegA aura dUsaroM ko bhI paTTA meM nahIM mArane diyA jaavegaa| Upara likhA kalamavAra sahI sAbata rahegA yaha paTTA likha muni mahArAja ke sevA meM peza ho sanada rahe / saM0 1666 pauSa sudi 6 guruvAra / (da0) kAmadAra Thi0 kuMtavAsa zrI rAvalA hukma se
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 160: ++ // zrI gopAlajI // ||shrii rAmajI // nambara 11 da0 mahArAja mAnasiMha + + + ++ + + + mohara chApa / siddha zrI mahArAjAdhirAja mahArAja zrI mAnasiMhajI bhINDara (mevAr3a) mITara vacanAtu jaina sampradAya ke jaina divAkara prasiddha vaktA muni zrI cauthamalajI Funnnnnnn mahArAja kA Aja mahAsuda 1 zukravAra samvat 1666 tadanusAra tArIkha 6 pharavarI san 1940 I0 ko vAr3I mahaloM meM jIva dayAdi aneka viSayoM para vyAkhyAna huA / jisakA prabhAva mere para tathA merI janatA para acchA pdd'aa| mujhako mahArAja kA upadeza bahuta priya lagA / aura vyAkhyAna se prabhAvita hokara pratijJA karatA hU~ ki (1) ina mahArAja ke Agamana tathA prasthAna ke dina bhINDara meM Amataura se sadaiva agatA rakhAyA jaavegaa| (2) siMha, cItA tathA sUara ke atirikta kisI jIva kI hiMsA maiM nahIM kruuNgaa| (3) caita sudi 13 jo zrI mahAvIra svAmI kA janma divasa hai aura pauSa vidi 10 jo zrIpAzrvanAtha svAmI kA janma dina hai ina donoM dinoM sadaiva Ama agatA rakhAyA jaavegaa| (4) Apake bhINDara padhArane tathA vihAra karane ke dina amaryA karAyA jaavegaa| (5) adhika mAsa (puruSottama mAsa) ke avasara para tamAma mahinA khaTIkoM kI dukAneM banda rheNgii| uparokta pratijJAoM kI pAbandI rhegii| samvat 1966 kA mahA suda 1 zukravAra tA06-2-40 I0 (da) jagannAthasiMha cauhAna kA zrI hajara kA hakma se likhyo % 3D ||shrii raamjii|| jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja khor3Ipa se nakUma padhArate the bIca meM bhiDANA (ToMka sTeTa) meM 15 upadeza hone se mere aura merI riyAyA para bahuta acchA upadeza kA asara par3A jisa para nIce likhI bAtoM para pAbanda raheMge : (1) gAMva bhiDANe meM jIvahiMsA nahIM karUMgA auroM ko bhI jIvahiMsA nahIM karane duuNgaa| (2) zarAba nahIM piiuuNgaa| (3) zrAvaNa meM lilotI nahIM khaauuNgaa| (4) zrAvaNa, kArtika, vaizAkha ina mahinoM meM zikAra nahIM khaauuNgaa| (5) kuMvara himmatasiMhajI sAhaba bhI zrAvaNa, kArtika, vaizAkha mahinoM meM jIvahiMsA nahIM kareMge, zarAba nahIM pIyeMge zrAvaNa meM lilotI nahIM khAeMge / eka dina kI chaTa aura paMkherU jAnavara kI zikAra nahIM kareMge / isa prakAra kI pAbandI hotI rhegii| saM0 1966 phAguNa sudI 8 / da0 dIpasiMha kA da0 kuhimmatasiMha kA da0 cI0 nandalAla nalavAyA kA ThAkura sAhaba va kuMvara sAhaba kA hukma se likhA /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / zrI jaina divAkara- smRti-grantha : 161 : aitihAsika dastAveja siddhazrI jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja hamAre gA~va baDolI padhAre / jinake upadeza sunane se isa mujaba pratijJA ki (1) hamArI kuladevI ke navarAtri meM koI jIva hiMsA nahIM karAMgA balki kisI bhI dina bilakula banda rhegaa| (2) hamArI tarapha se jAnakara zikAra nahIM kheleMge / rAjagata devagata dUsarA kA hukma kI bAta alaga hai| yaha pratijJA maiM va kUvarajI bhUpAlasiMhajI karate haiM vaha Apake bheMTa rUpa meM hai| saM0 1996 kA phAgaNa sudi 10 / da. pRthvIsiMha kA da0 ku bhopAlasiMha kA da0 kesarImala paTavArI galaNDavAlA kA ThAkura sAhaba pRthvIsiMhajI kuMvara sAhaba bhUpAlasiMhajI kA kevA se likhA / ||shrii ekliNgjii| ||shriiraamjii| nambara 8 / mohara chApa siddha zrI mahArAjAdhirAja mahArAvatajI sAheba zrImadanasiMhajI banAtA (TAka sTaTa): rAjasthAna ThikAnA binotA bacanAtu / jaina sampradAya ke jaina divAkara prasiddha vaktA muni zrI cauthamalajI mahArAja kA Aja phAlguna sudi 6 zukravAra saMvat 1996 tadanusAra tArIkha 15 mArca san 1940 I0 ko jIva-dayAdi aneka viSaya para vyAkhyAna haA jisakA prabhAva mere para tathA merI janatA para acchA par3A mujhako mahArAja kA upadeza bahata priya lagA aura vyAkhyAna se prabhAvita hokara pratijJA karatA haiM ki (1) muni zrI cauthamalajI mahArAja kA Agamana tathA prasthAna ke dina binote meM Amataura se agatA rakhAyA jaavegaa| (2) bhAdavA vidi 11 se sudi 15 taka payUSaNoM ke dinoM meM va zrAddha-pakSa meM kasAbI dukAna kA agatA rakhAyA jaavegaa| (3) pauSa vidi 10 jo zrIpArzvanAtha svAmI kA janma dina hai aura caitra sUdi 13 jo mahAvIra svAmI kA janma dina hai| ina donoM dina agatA rakhAyA jaaygaa| (4) navarAtri ke dinoM meM 8 ATha bakarA aura eka pAr3A balidAna hotA hai / usameM se tIna bakare kamI kara diye gaye / (5) tehabA tathA suara ke alAvA jahA~ taka ho sakegA jIva hiMsA maiM nahIM kruuNgaa| rAjagata devagata ke alAvA uparokta pratijJAoM kI pAbaMdI rhegii| phakta 15-3-1940 miti phAguNa sudi 6 saM 1966 / da0 sukhalAla paTavArI kA zrIjI hujUra kA hukma se /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / / jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 162: ||shrii gopAlajI // ||shrii raamjii|| (da0) nahArasiMha kA (da0) kuMvara daulatasiMha kA siddha zrI ThAkura sAheba zrI nahArasiMhajI kuMvara sAheba zrI daulatasiMhajI karasANA (ToMka) kA vacanAsu jaina sampradAya ke jaina divAkara prasiddhavaktA muni zrI cauthamalajI mahArAja kA Aja mahA sudi 6 zanivAra saMvata 1966 tadanusAra tArIkha 17 pharavarI san 1940 I0 ko rAvale meM jIvadayA Adi aneka viSayoM para vyAkhyAna huaa| jisakA prabhAva mere tathA merI janatA para acchA pdd'aa| mujhako mahArAja kA upadeza bahuta priya lagA aura vyAkhyAna se prabhAvita hokara pratijJA karatA hU~ ki (1) ina mahArAja ke Agamana tathA prasthAna ke dina agatA rakhAyA jAyagA aura 13 terA bakarA amaryA kiyA jaavegaa|| (2) gyArasa, amAvasa ke dina baila nahIM jotane die jAeMge va zikAra nahIM kareMge, khaTIkoM kI dukAna bhI banda rhegii| (3) hamAre gA~va meM navarAtri ke dinoM meM mAtAjI phUlabAI, lAlabAI, cAvaMDAjI, zItalAjI Adi ke sthAna para jIva hiMsA nahIM hogI; jaba taka hamArA vaMza rahegA vahA~ taka pAlana hogaa| (4) payUSaNa parva meM 8 AThoM hI dina agatA rahegA bhaya khaTIkoM kI dukAneM sahita / (5) zrAddha-pakSoM meM agatA rhegaa| (6) ThAkura sAheba va kuMvara sAheba jhaTake se jAnavara nahIM maareNge| (7) aura hamAre gA~va meM koI bhI jAnavara va baila vagairaha khasI nahIM kreNge| uparokta pratijJAoM kI pAbandI hamezA ke lie rhegii| saMvat 1966 kA mahA sudi6 zanivAra tA0 17-2-40 I0 (da0) bhairUlAla mehatA kA ThAkura sAheba kuMvara sAheba tathA mA~ sAheba ke hukma se likhaa| (da0) rANAvata pratApasiMha ||shrii prmeshvrjii| da0 kArusiMha kA jaina divAkara prasiddhavaktA paNDita muni zrI cauthamalajI mahArAja kI sevA meM ThAkura kArusiMhajI bAmaNiyAvAlA kI tarapha se namaskAra mAlUma hove aura arja kare ki Aja tA. 24-3-40 miti caitra vidi 2 saM0 1666 ke roja Apake vyAkhyAna mane jisase nIce mujaba niyama dhAraNa kiyA (1) navarAtri meM jo jIva hiMsA hove hai ThIkANA tathA dIgara jagA so aba AyandA hogA nahIM (2) maiM apane hAtha se koI zikAra karUMgA nhiiN| yaha patra muni zrI kI sevA meM bheMTa kara deve saM0 1966 caitra vidi 2 da0 saubhAgamala jAvarAvAlA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 163 : aitihAsika dastAveja zrI jaina divAkara-smRti-grantha ||shrii|| jAvaka nambara 760-11 / 4 / 40 aja ThikAnA aThAnA paTTA : mohara chApa zrImAn svAmijI cauthamalajI sAhaba kI sevA meM ! aThANA ri. gvAliyara Aja Apane kRpA karake aThAnA padhAre aura dharmopadeza mmmmmm.x sunAyA usase hama bahuta prasanna huve va isI silasile meM Apane hamako yaha upadeza diyA ki ApakI jAniba se poSa vidi 10 va caitra sudi 13 ko hiMsA na honA cAhie yAnI koI jAnavara vagairaha kA zikAra yA isa kisma kI dUkAna na ho isakI pAbandI rakkhI jAve to behatara hogaa| cunAce hasba pharamAne Apake ApakI AjJAnusAra pAbandI rakkhI jAvegI lihAjA yaha paTTA sevA meM peza kiyA jAtA hai / tA-11-4-40 heDa klArka sahI aMgrejI meM saradAra rAvata vijayasiMha ThikAnedAra ThikAnA aThAnA, gvAliyara sTeTa sahI aMgrejI meM nAyaba kAmadAra klArka ||shrii ekaliMgajI // ||shrii raamjii|| nambara 36 paTTA ajatarapha ThikAnA sIhAr3a rAje zrI bhUpAlasiMhajI __ saktAvata (asalAvata) I0 mevAr3a-rA0 udayapura jaina sampradAya ke muni mahArAja zrI cauthamalajI Aja miti sIhAr3a meM padhAranA hokara birAjeM aura vyAkhyAna huve aura maiM bhI sevA meM hAjira huaa| merA mana bahuta prasanna huaa| nIce likhI pratijJA karatA huuN| pauSa vidi 10 zrI pArzvanAthajI bhagavAna kI janma gA~Tha ke dina sAlosAla agatA palAveMge aura praganA meM plaaveNge| caitra sudi 13 zrI mahAvIra svAmIjI kA janma usa dina bhI agatA plaaveNge| caumAsA meM cAra mahinA saMta birAjegA agatA palAveMge va praganA meM plaaveNge| zrI mahArAja sAheba ko padhAravo hovegA aura pAcho padhAravo hovegA doI dina agatA pAlA jaavegaa| adhika mAsa meM hiMsA nahIM kI jAvegA aura koI karegA to roka kara dI jAvegA so roka rhegaa| choTA jAnavara jo baccA hai; nahIM mAr2yA jAvegA aura dUsare ko bhI paTTA meM nahIM mArane diyA jaavegaa| Upara likhyA kalama vAra sahI sAbata rhegaa| yaha paTTA likha muni zrI cauthamalajI mahArAja kI sevA meM peza ho sanada rahe / saM0 1996 kA mahA vadi 7 budhavAra / (da0) khumAnasiMha saktAvata zrI rAvalA hakma se likhA /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha // zrIcaturbhujajI // - jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 164 : sahI va0 ma0 nArasiMha siddhazrI mahArAja zrInahArasihajI vacanAtu jainadharma sampradAya ke mukaTamaNi AcArya kulakamala divAkara zrI pUjyajI mahArAja zrI zrI 108 zrIcauthamalajI sAhaba ko padArpaNa zubha miti vaiSAsa vida 14 saM0 1997 mAre gAMva maMgaropa meM huvo aura dharmopadeza vyAkhyAna gar3ha meM huvo jisase mArA va janatA para bahuta Accho prabhAva pddyo| mArI tarapha sUM nIce likhyA pramANe dharmaM palAyo jAvegA / (1) vaiSAkha suda 15 pUrNimA hI se hara zrIbhagavAna ke guNAnuvAda kI amRtarUpI kathA zravaNa hogI / (2) navarAtri meM hamezA se gar3ha para mAtAjI ke 1 maise kA balidAna hotA hai so aba kataI banda rahegA / pUrNimA ko maiM vrata kara eka vakta bhojana karU~gA (3) eka mAha meM 5 roja hamezA hara mAha ke lie zikAra khelanA, khAnA, madirA pAna karanA bilakula banda rahegA / // zrIrAmajI // (4) caitra sudi 13 bhagavAn mahAvIra ke janma dina aura pauSa vidi 10 bhagavAn pArzvanAthajI ke janma dina kA paTTe ke sabhI gA~voM meM agatA rahegA / (5) pUjyavara zrIcauthamalajI mahArAja ke isa gA~va meM Agamana aura prasthAna ke dina kA bhI agatA rahegA / // zrI ekaliMgajI // isa mujaba dharma kI pAbandI rhegii| OM zAMtiH zAMtiH saM0 1997 vaizAkha zuklA 1 tA0 8-5-1140 I0 zrI rAvalA hukma se kesarIlAla ojA kAmadAra ThikAnA // zrIrAmajI // mojA bar3odA paTTe vijayapura (mevAr3a) zrImAn jaina divAkara svAmijI sAhaba zrI 108 zrI cauthamalajI mahArAja kI sevA meM / Aja Apa ghaTAvalI padhAre va dharmopadeza sunAyA isase bar3I khuzI huI / isa silasile meM pauSa vidi 10 zrIpArzvanAthajI kA janma dina aura caitra sudi 13 zrImahAvIra svAmI kA janma dina hone se donoM dina kisI kisma kI hiMsA na hogI agatA rakhA jAyagA / aura ho sakA to navarAtri meM bhI balidAna kI bajAya amaryA kara deMge / yaha paTTA sevA meM najara hai / saM0 1996 caitra sudi 7 tA0 14-4-40 60 ratanasiMha zaktAvata *
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 165 : aitihAsika dastAveja zrI jaina divAkara smRti grantha // zrI ekaliMgajI || // zrIrAmajI / / zrImAn jaina divAkara svAmijI mahArAja zrI cauthamalajI mahArAja kI sevA meM / Aja Apa kRpA karake ghaTAvalI padhAre aura dharmopadeza sunAyA isase hama bahuta prasanna hue va isI silasile meM ApakI jAniba se miti pauSa vidi 10 zrIpArzvanAtha bhagavAna kA janma dina hone se aura caitra sudi 13 zrI mahAvIra svAmI kA janma dina hone se donoM dina kisI kisma kI hiMsA na hogI aura agatA rakkhAyA jaaygaa| lihAjA yaha paTTA sevA meM peza hai / saM0 1996 maMtra sUdi 7 tA0 14-4-40 (da0 ) jagamAlakA ThikAnA ghaTAvalI maiM // zrI ekaliMgajI // zrI rAmajI / / 80 lAlakhoM kA bhAloTa siddhazrI ThAkura sAhaba zrI lAlakhAnajI zrI kuMvara sAhaba sulatAnakhA~jI gA~va mAloTa riyAsata udayapura kA bacanAta nIce likhI kalamavAra harasAla ke vAste hai / jaina sampradAya ke jaina divAkara prasiddhavaktA zrI cauthamalajI mahArAja sudi 6 zukravAra saM0 1996 tadanusAra tArIkha 15 mArca san 1940 I0 vyAkhyAna meM 6 baje paTTA bheMTa kiyA nIce mujaba / / (1) merA gA~va meM padhAravo vegA jIdina agato pArAgA jAvegA / (2) do gyArasa eka amAvasa mahinA meM tIna dina gAr3I calAvAgA nahIM / (3) mArA jIvasuM koI zikAra kara jAnavara mArU~ nahIM aura ko bhI mArane ke lie kahUMgA nhiiN| ( 4 ) aura mahinA meM do gyArasa eka amAvasa mArA hima meM jIva hiMsA hovA devAgA nahIM / (5) pajUsaNa va zrAddha meM koI jIva hiMsA hovA devAgA nahIM gA~va meM / (6) gA~va meM noratA meM koI balidAna devatA ke devAgA nahIM / (7) mArA jIva ke vAste cavadasa AThama koI lilotI hari vastu khAU~gA nahIM / (8) mArA jIvasuM zrAvaNa mahinA meM koI zikAra khAU~gA nahIM / (e) pauSa vidi 10 caitra sudi 13 doI dina mArA gAMva meM jIva hiMsA hovA devAgA nahIM / kA Aja dina phAguna ko gA~va vinote meM Upara likhI kalama noI najara kIdhI so muM aura mArI bastI kA kula iNa para pAbandI se rahegA / saMvat 1966 phAguna sudi 6 / da0 nAnAlAla bor3avata kA ThAkura sAhaba lAlakhAnajI sAhaba va gA~va kA paTela paMcAkA kevAsuM likhA /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 166 : ||shrii ekaliMgajI // // zrI raamjii|| nambara 34 ___ siddha zrI rAja zrI pratApasiMhajI ThIkAnA jalodA mevAr3a vacanAtu jaina sampradAya ke jaina divAkara prasiddhavaktA paNDita muni zrI cauthamalajI mahArAja kA phAlguna sudi 1 saM0 1966 ditavAra tadanusAra tA0 10 mArca san 1940 IsvI ko ThikAne jalodA meM jIvadayAdi aneka viSayoM para vyAkhyAna huaa| jisakA prabhAva mere para tathA merI janatA para acchA pdd'aa| mujhako zrI munirAja mahArAja kA upadeza bahuta priya lagA aura vyAkhyAna se prabhAvita hokara pratijJA karatA hU~ ki (1) ina zrI muni mahArAja ke Agamana tathA prasthAna ke dina jalode meM agatA rakhAyA jaavegaa| (2) zrAddha pakSa meM, paryuSaNoM meM va hara mAha kI gyArasa, amAvasa bIja, vArasa, cAroM somavAra ko agatA rakhAyA jAyagA / (3) bhaMvara bApu mAnasiMha ke janma gAMTha para bakarA amaryA hogA eka sAla kaa| (4) caitra sudi 13 jo zrI mahAvIra svAmIjI kA janmadivasa hai aura pauSa vidi 10 jo zrI pArzvanAthajI bhagavAna kA janma divasa hai so ina donoM mAha kI tithi kI yAdadAstI osavAla jaina Akara ThikAne meM dilAtA rahegA to agatA pAlA jaavegaa| Upara likhe mujaba agatA kI pAbandI rakhAvAMgA saM0 1666 kA miti phAgana sudi 3 maMgalavAra / (da0) maMgalasiMha kAmadAra ThikAnA jalodA zrI rA0 hu0 se ++ ++ ++ + ++ ++ ++ + ||shrii paramezvarajI sahAya cha / / : mohara chApa ThAkura sA rAja zrI 105 zrI mairusiMhajI ThikANA khejar3alA parakhejaDalA(mAravADI ganA bilAr3A (mAravAr3a) mArA khAsa ThikANA meM va paTArA gA~voM meM F............. caitra sadi 13 va poSa vidi 10 ne jIva hiMsAro agato rhsii| zrI 105 zrI cauthamalajI mahArAjaro upadeza suNiyo jiNasa meM sAvaNa, bhAdavA meM zikAra karasaM nahIM ne paTArA gAMva meM bhI jIva hiMsA hovaNa desA nahIM ne mahArAjaro padhAra no ThikANA meM tathA padrArA gA~va meM hosI uNa dina jIva hiMsA hosI nhiiN| samvat 1967 rA kAti sada 4 ravivAra tA03-11-40 / dastakata-muthA karaNarAjarA che zrI ThAkura sAheba ke hukma su (Sd.) Bhairu Singh, 3-11-40 4 XH // zrI paramezvarajI sahAya che // . mohara chApa ThAkUra sA rAja zrI 104 zrI kArasiMhajI ThikANA sAthINa parasAthINa (mAravAr3a): gaNA bilAr3A (mAravAr3a) mAre khAsa ThikANA sAthINa va paTTe ke gA~va mammi........ meM caitra sudi 13 va pauSa vidi 10 ne jIva hiMsA hosI nahIM agatA rhsii| zrI zrI 105 zrI cauthamalajI mahArAjaro upadeza suNyA jiNasu zrAvaNa, bhAdravA meM zikAra karasaM nahIM ne mahArAja ro padhArano ThikAnA meM tathA padArA gA~voM meM hosI uNadina jIva hiMsA hosI nahIM / samvat 1667 rA kAtI suda 4 ravivAra tA0 3-11-40 / dastakata-muthA karaNarAjarA che| zrI ThAkura sAheba ke hakma sa / (Sd.) Kalu Singh 3-11-40
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ :167 : aitihAsika dastAveja zrI jaina divAkara-smRti-grantha / + + ++ ++ ++ ++ ++ + + + ++ + ||shrii // zrI cArabhujAjI // // zrI karanIjI // mohara chApa nakala nambara 34 saM0 1966 sIriyArI (mAravAr3a) svarUpa zrI ThAkurA rAjazrI nAthUsiMhajI kuMvarajI zrI khaMgArasiMha .. mmmi jI likhAvatA jaina svAmIjI zrI cauthamalajI ro Agamana sIriyArI meM huvo tiNamuM kara agatA rAkhaNA maMjUra kinA pajaSaNA meM baiThatA pajaSaNA ne chamacharI jumale dina 2 doya to pajaSaNA meM va svAmIjI zrI cauthamalajI ro Agamana sIriyArI meM hosI uNa dina ne vApisa vihAra hosI uNa dina agatA rAkhiyA jAvasI / agatA aThe reve jiNa mAphika rAkhiyA jAvelA / phakta tA0 13 jUna san 1940 mutAbika miti jyeSTha madi 6 saMvat 1966 / da0 gumAnasiMha kAmadAra ThikAnA sIriyArI ++ ++ .. . + +++ // shrii|| zrIcArabhujAjI [ThikAnA zrI bagar3I TIkAyata, jodhapura sTeTa] __ mohara chApa svArUpa zrI ThAkura sAheba zrI bhairusiMhajI sAheba zrI Thi0 bagar3I (mAravAr3a): sajjanasiMhajI sAheba vacanAyata jaina svAmIjI zrI 105 zrI cautha . malajI mahArAja kA Agamana jodhapura meM saM0 1667 ke cAturmAsa meM haA aura maiMne bhI vyAkhyAna va dharmopadeza sunA jisase khuza hokara nIce mujaba pratijJA kI hai| (1) zrAvaNa mAsa meM kisI jAnavara kI zikAra nahIM karUMgA aura mere paTTe ke gAMvoM meM isa mAha meM koI zikAra nahIM kara skegaa| (2) pauSa vidi 10 ko zrI pArzvanAtha bhagavAna kA janma divasa hone se hamAre pada ke gA~voM meM koI jIva hiMsA nahIM hogii| (3) caitra sudi 13 ko zrI mahAvIra bhagavAna kA janma divasa hone se hamAre paTTe ke gAMvoM meM koI jIva hiMsA nahIM hogii| (4) bhAdavA sudi 14 ananta caturdazI kA agatA pAlA jaavegaa| (5) zrI pUjya svAmIjI zrI cauthamalajI mahArAja kA paTTe ke gAMvoM meM Agamana aura vihAra hogA taba Agamana aura vihAra ke do agate pAle jaaveNge| (6) pajasanoM meM mere paTe ke gAMvoM meM zikAra vagairaha va ghANI vagairaha calAnA bilakala banda rahegA va kasAI apanA pezA nahIM kreNge| uparokta pratijJA kA sadaiva ke liye pAlana kiyA jaavegaa|' saMvata 1967 rA pauSa vidi 2 tA. 16 disambara sana 1940 (sahI) bhairUsiMha ThAkura sAhaba 1 noTa-uparokta bAteM mere paTTe ke gAMva caukar3I meM pAlI jAyagI kyoMki maiM vahIM rahatA huuN|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara. mmRti- any| jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya :168 : ||shrii nrsiNhjii| ||shrii raamjii| sahI siddhazrI mahArAja zrI zambhasiMhajI rAjasthAna ThikAnA guralA vacanAtu / zrI jaina sampradAya ke pUjyajI mahArAja sAhaba zrI cauthamalajI sAhaba ko padhAravo vaizAkha sudi 13 ko huA va 14 doI dina vyAkhyAna haA / jipara mArI tarapha se tyAga kiyA jirI taphasIla (1) mahArAja sAhaba zrI cauthamalajI bAIsa sampradAya kA padhAre va jAve doI dina jIva hiMsA nahIM hogii| (2) zrAvaNa meM zikAra nahIM khelUMgA aura na kahU~gA / kArtika vaizAkha meM bhI zikAra nahIM karUgA / hiMsaka pazu kI bAta alaga hai| (3) bhAdavA meM pajUSaNa meM jIva nahIM maareNge| (4) parastrIgamana ke kataI tyAga / (5) bArA mahinA meM do bakarA amariyA karAU~gA / (6) maiM apanI jAna meM tAlAba meM macchI nahIM mArane dNgaa| (7) pauSa vidhi 10 va caitra sudi 13 do dina jIva hiMsA nahIM karAMgA / (8) dazarAyA ke dina isa sAla ke lie eka pAr3o amariyo karAyo jaavegaa| (8) vaizAkha zrAvaNa va kArtika meM koI devI-devatA ke pAr3o bakaro nahIM mregaa| Upara likhe mujaba agatA rakhyA jAvegA / aura ye saba saugandha mAre lie hai yAni imeM likhyA haA ne nibhAvaNo mArI hI mojadagI taka hai| saMvat 1966 kA vaizAkha sudi 14 / da0 zambhUsiMha bahI pAne 22-23 / mohara chApa svarUpa zrI sarvaguNa nidhAna aneka aupamA parama pUjya zrI zrI yArAmI mAravATa 1008 zrI zrI jaina divAkara prasiddhavaktA zrI zrI cauthamalajI mahArAja mom...mit sAheba kI sevA meM araja 1 gArANasI ThAkara rAThora bhImasiMha zivadAna sIdhotarI mAlUma hove ki Apake vyAkhyAna-upadeza se maiMne apanI khuma ho hasbajela pratijJA kI hai jisameM maiM aura merI olAda pAbanda revegaa| (1) pauSa vidi 10 ko zrI pArzvanAtha bhagavAna kA janma dina hone se mere paTTe ke gAMva meM koI zikAra nahIM hogI aura agatA pAlA jaavegaa| (2) caitra sudi 13 ko zrI mahAvIra bhagavAn kA janma divasa hone se upara mujaba agatA rhegaa| (3) mere gA~va pajUsaNAM meM zikAra aura agato bahuta varSoM se pAle jAte haiM usa muAphika hI badasatura hamezA pAle jAveMge / (4) zrI pUjyajI mahArAja kA padhAranA mere gA~va hogA usa roja aura vihAra hogA usa roja agatA pAlA jaavegaa| saM0 1667 rA mitI kAtI suda 15 dvitIyA tA0 15-11-40 / (sahI) bhImasiMha ThAkura ThikAnA gArAsaNI
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 166 : aitihAsika dastAveja mohara chApa caNDAvala (mAravADa) palasI / + jaina svAmIjI zrI cauthamalajI mahArAja ro Agamana rANAvAsa meM saMvat 1666 rA jyeSTha sudi 1 ne vo ne zrImAn rAva bahAdurajI sAhaba ne zrI bhaMvarajI sAhaba govindasiMhajI sAhaba ne vyAkhyAna va dharmopadeza sunA tiNasaM zrImAn khuza hoya iNa mujaba agatA palAvaNa se hukma pharamAyA hai so caNDAvala paTTA-rA gA~va agatA nIce mujaba palasI / / 2 jaina pajUSaNA meM baiThatA va 1 chamakharI / 1 1 pauSa vidi 10 zrI pArzvanAthajI bhagavAnjIre janma divasa ne | 1 caitra sudi 13 zrI mahAvIra svAmIjI bhagavAnro janma divasa ne 2 pUjya mahArAja zrI cauthamalajI se Agamana va bihAra jina gAMvA meM hosI jada agatA zrI jaina divAkara- smRti-grantha mohara chApa kANANA ( mAravADa) // zrI paramezvarajI sahAya che / // zrI muralIdharajI // 6 upara likhiyA huvA dinArA agatA iNa mujaba palasI / 1 zikAra va kasAIkhAnA banda resI / 1 dhANiyAM agatA meM banda resI / svasti zrI rAva bahAdurajI ThAkura sAhaba rAjazrI giradhArIsiMhajI sAhaba kuMvarajI sAhaba zrI gopAlasiMhajI sAhaba vacanAta likhataM / 1 kumhArA rA nIbAba agatA meM banda resI / 1 kandoIrI bhaTTiyA~ bhI banda resI va gAr3oliyA luvAra vagairArI AraNa banda resii| upara likhiyA mujaba agatA sadA banda palasI saM0 1996 rA jyeSTha sudi 11 nirajalA ekAdazI vAra sUraja tA0 15-5-40 da0 cAMdamala rA che zrI rAva bahAdurajI sAhaba rA hukma se| bhAratasiMha kAmadAra ThikAnA zrI caNDAvala mukAma rANAvAsa * +****** // zrI // svArUpa kI ThAkurAM rAjazrI sAhaba zrI vijayakaraNasiMhajI sAhaba kuMvara sAhaba zrI zivakaraNasiMhajI vacanAyata jaina svAmI zrI 105 zrI zrI cauthamalajI mahArAja kA Agamana kANANA meM saMvat 1667 rA ke phAlguna kRSNA 10 ko yahA~ para padhAranA huA vyAkhyAna va dharmopadeza sunA jisase khuza hokara nIce mujaba pratijJA kI hai / 1. zrAvaNa mAsa meM kisI jAnavara kI zikAra nahIM karUMgA aura mere paTTe ke gAMvoM meM isa mAha meM koI zikAra nahIM kara sakegA / 2. pauSa kRSNA 10 ko zrI pArzvanAtha bhagavAna kA janma divasa hone se hamAre paTTe ke gAMvoM meM koI jIva hiMsA na hogI / 2. caitra zuklA 12 kI zrI mahAvIra bhagavAna kA janma divasa hone se hamAre paTTe ke gAMvoM meM jIva hisA nahIM hogii| 4. bhAdrava zuklA 14 ko ananta caturdazI kA agatA pAlA jaayegaa| 5. zrI pUjya svAmI zrI cauthamalajI mahArAja kA paTTa ke gA~voM meM Agamana aura bihAra ke dina agate pAle jAyeMge / (sahI) vijayakaraNasiMha Thi0 kANANA
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 170 : // shrii|| + + + / mohara chApa / svArUpa zrI ThAkurA rAjazrI saradArasiMhajI sAhaba kuMvara sAheba sarANA (mAravAr3a) zrI jorAvarasiMhajI vacanAyata jaina svAmI zrI 105 zrI cauthamalajI +++mmun...++ mahArAja kA Agamana kANANA meM saMvat 1967 phAgaNa vadi 10 ko yahA~ padhAranA huaa| vyAkhyAna va dharmopadeza sunA jisase khuza hokara nIce mujaba pratijJA kI hai| 1. zrAvaNa mAsa meM kisI jAnavara kI zikAra nahIM karUMgA aura mere paTTe ke gAMva meM isa mAha meM koI zikAra nahIM kara skegaa| 2. bhAdrava vadi 8 zuklA 13-14-15 agatA pAlA jaavegaa| 3. kAtI vidi 30 pauSa vidi 10 kI zrI pArzvanAtha bhagavAna kA janma divasa hone se hamAre paTTe ke gAMvoM meM koI jIva hiMsA nahIM hogii| 4. caitra sudi 13 ko zrI mahAvIra bhagavAn kA janma divasa hone se hamAre paTTe ke gAMvoM meM jIva hiMsA nahIM hogii| 5. zrI pUjya svAmI zrI cauthamalajI mahArAja kA paTTe ke gAMvoM meM Agamana aura vihAra ke dinoM agate pAle jaaveNge| uparokta pratijJA sadaiva ke lie pAlI jaaygii| saM0 1967 rA phAguNa vidi 10 tA. 21 / 2 / 41 ( sahI ) saradArasiMha ||shrii|| zrI mukandajI sahAya cha rajisTara naM. 45 // 36-40 +HHHHHHHH+ / mohara chApa svArUpa zrImAn rAva bahAdura karanala ThAkura sAheba rAja 108 rohITa (mAravAr3a): : zrI dalapatasiMhajI sAheba kaMvarajI zrI 105 zrI vikramasiMhajI sAheba +++++++++++++++ * vacanAtu jaina svAmIjI zrI cauthamalajI mahArAjaro Agamana tArIkha vacanAtu jana svAmIjI 1-7-40 ne rohATa khAsa meM huvo aura iNaro dharma upadezaro vyAkhyAna saba saradAroM ne saNAyo jisa saM saba saradAroM ne va pablika ne bar3I bhArI khuzI huI jiNa para zrImAn rAva bahAdura sAheba ne hasbajela agatA apanA ThikAnA meM niyukta karaNaro pharamAyo hai / (1) jaina pajUsaNa baiThatA dina aura chamacharI din|| (2) pauSa vidi 10 ne| (3) caitra sudi 13 ne / (4) pUjya mahArAja zrI cauthamalajI raNa gA~va meM Agamana va vihAra karAva una donoM dina agatA plaaveNge| Upara mujaba dineMrA agatA paTTA bhaTTA bhara meM pAliyA jAvasI aura zikAra vagairA bhI Upara majaba agatA meM karAvasI nhiiN| saM0 1666 rA ASAr3ha vidi 12 maMgalavAra tA0 2-6-40 da0 zivaprasAda zrI rAvalA hukmasuM likhiyo che bhAgIrathajI ojjhA, kAmadAra ThikAnA rohaTa, (mAravAr3a)
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 171 : aitahiAsika dastAveja | zrI jaina divAkara-smRti-grantha ||dhii|| // zrI gurudevaaynmH|| svArUpa zrI ThAkura sAhaba rAja zrI savAIsiMhajI sAhaba bacanAtU jaina svAmIjI zrI cauthamalajI mahArAja ro Agamana Aja coTIle huvo saMvat 1666 vikrama miti ASAr3ha vidi 10 vAra ravi tA0 30-6-40 ko zrImAna ThAkara sAhaba savAIsiMhajI ne dharma upadeza suNiyo tiNasaM zrImAn khUza hokara agatA pAlanA va palAvaNA ko hukma pharamAyo hai so coTolAre gAMva meM nIce majaba agatA palasI (1) khuda ThAkura sAhaba gyArasa, amAvasa, punama ne zikAra nahIM krsii| (2) Ama gA~va meM caitra sudi 13 jyeSTha sudi 11 bhAdrava vidi 8 pauSa vidi 10 zikAra, kasAI khAnoM, ghANiyAM, kamArAM kA nibAva, AraNa aura kaMdoiyAM kI bhaTiyoM baMda resii| Upara likhiyA mujaba agatA sadA baMda plsii| saM0 1666 vikrama ASADha vidi 10 ravivAra tA. 30-6-40 / da0 savAIsiMha ||shrii paramezvarajI sahAya cha / // zrI AdinAthajI // svArUpa zrI mahArAja sAheba zrI vijayasiMhajI sAhaba mahArAja pa kumAra sAheba zrI raNabahAdurasiMhajI sAheba vacanAyata jaina svAmIjI zrI man.ani105 zrI zrI cauthamalajI mahArAja kA Agamana jodhapura meM saM0 1997 ke cAturmAsa meM huA aura maiMne vyAkhyAna va dharmopadeza sunA jisase khuza hokara nIce mujaba pratijJA kI hai| (1) zrAvaNa mAsa meM kisI jAnavara kI zikAra nahIM karUMgA aura mere paTTe ke gAMvoM meM isa mAha meM koI zikAra nahIM kara skegaa| (2) pauSa vidi 10 ko zrI pArzvanAtha bhagavAn kA janma divasa hone se hamAre paTTe ke gAMva meM koI jIva hiMsA na hogii| (3) caitra sudi 13 ko zrI mahAvIra bhagavAn kA janma divasa hone se hamAre paTTe ke gAMvoM meM jIva hiMsA nahIM hogii| (4) mAdrava sudi 14 ananta caturdazI kA agatA pAlA jaavegaa| (5) zrI pUjya svAmI zrI cauthamalajI mahArAja kA paTe ke gAMvoM meM Agamana aura vihAra hogA taba Agamana aura vihAra ke donoM agate pAle jaaveNge| uparokta pratijJA kA sadaiva ke liye pAlana kiyA jaavegaa| saM0 1947 rA Asoja sadi 5 tA0 6 akTUbara san 1940 I0 -vijayasiMha mahArAja sAheba saMvat 1968 ke caitra meM jaina divAkarajI Ahora padhAre / kAmadAra sAheba evaM jodhapura ke jaja zaMbhunAthajI sAheba ne muni zrI kA pablIka vyAkhyAna kraayaa| Ahora ThAkura sAheba usa samaya vahA~ nahIM virAja rahe the / jodhapura the / vahA~ se ThAkura sAheba kA sandeza AyA ki maiM jaina divAkarajI ke upadeza kA lAbha nahIM le sakA isakA mujhe duHkha hai / yahA~ AvazyakIya kArya hone se rukA haA haiM, nahIM to avazya vaha isa samaya AtA Adi Adi munizrI ko Ahora ThAkara sAheba ne bheMTa svarUpa meM jIvadayA kA paTTA likha kara bhejaa| vahA~ se vihAra kara jaina divAkarajI caNDAvala pdhaare| caNDAvala ThAkura sAheba ne evaM
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadayA aura sadAcAra ke amara sAkSya : 172 : kuMvara sAheba ne munizrI kA upadeza zravaNa kara bar3I prasannatA prakaTa kI aura bheMTa svarUpa meM eka jIva dayA kA paTTA kara dene kA abhivacana diyA / vahA~ se jaina divAkarajI bUsI (mAravAr3a) padhAre / ThAkura sAheba ne upadeza zravaNa kA lAbha liyA aura jIva dayA kA eka paTTA kara dene kA abhivacana diyaa| vahA~ se munizrI vihAra kara saMvat 1668 ke caitra zuklA meM bagar3I sajjanapura (mAravAr3a) pdhaare| vahA~ ke jAgIradAra kuMvara sAheba ne do bAra upadeza zravaNa kA lAbha liyA aura usa upadeza se bahuta prasanna hue bheMTa svarUpa meM eka jIva dayA kA par3hA kiyaa| // shrii|| ||shrii paramezvarajI sahAya cha / ||shrii mukaMda jii|| mohara chApa / zrI jaina divAkara prasiddhavaktA munizrI cauthamalajI mahAAhora (mAravADa) rAja kA caumAsA samvat hAla meM jodhapura meM haA aura maiMne vyA maniinni khyAna aura dharmopadeza sunakara nIce muAphika pratijJA kI hai(1) hara sAla ke pauSa sudi 10 ko pArasanAtha bhagavAna kI jayanti / (2) hara sAla caitra sudi 13 ko bhagavAna mahAvIra svAmI kI jayanti / (3) pajusana ke ATha dina taka / (4) ApakA Agamana aura vihAra Ahora padhAranA hogA usa samaya / upara mujaba mitiyoM meM agatA Ahora khAsa va mere paTTa ke kula gA~voM meM rakhA jaavegaa| saM0 1998 rA caitra vadi 7 Sd. Rawat Singh // zrI ||shrii cAra bhujaajii|| mohara chApa Thi. zrI bagar3I TIkAyata jodhapura sTeTa svarUpa zrI ThAkurA Thi0 bagar3I (mArava sAheba zrI bhairUsiMhajI sAhaba kuMvara zrI sajjanasiMhajI sAhaba vacanA+r.mammmmmm yata jana svAmI zrI 108 zrI cauthamalajI mahArAja kA Agamana bagar3I meM saM0 1968 caita sudi 12 ko huA aura maiMne bhI vyAkhyAna va dharmopadeza sunA jisase khuza hokara nIce mujaba pratijJA kI hai| (1). zrAvaNa mAsa meM kisI jAnavara kI zikAra nahIM karUgA aura mere paTTe ke gA~va meM isa mAsa meM koI zikAra nahIM kara skegaa| (2) pauSa vadi 10 ko zrI pArzvanAtha bhagavAna kA janma divasa hone se hamAre paTTe ke gA~va meM koI jIva hiMsA nahIM hogii| (3) caita sudi 13 ko zrI mahAvIra kA janma divasa hone se hamAre paTTe ke gA~va meM koI jIva hiMsA nahIM hogii| (4) bhAdavA vadi 8 janmASTamI ko hamAre paTTe ke gAMvoM meM koI jIva hiMsA nahIM hogii| (5) bhAdavA sudi 14 ananta caturdazI kA agatA pAlA jaavegaa| (6) zrI pUjya svAmIjI zrI cauthamalajI mahArAja kA paTTe ke gAMvoM meM Agamana va vihAra hogA taba paTTe ke gA~voM meM agatA palAyA jaavegaa| (7) pajUSaNoM meM mere paTTe ke gA~voM meM zikAra vagairA va ghANI calAnA bilkula banda rahegA va kasAI apanA pezA nahIM kregaa| uparokta pratijJA kA sadaiva ke liye pAlana kiyA jaavegaa| samvat 1968 miti caita sudi 13 daH bAraTha zolarAja zrI kuMvara sAhabarA hakma saM -F +++++ ++++++++++++++
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha brahmAkA arya % D bhakti bharA praNAma
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / __ zraddhA kA arghyaH bhakti-bharA praNAma zatAbdI puruSa ko praNAma! * AcArya zrI Ananda RSi jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA vyaktitva adbhuta thaa| ve eka zatAbdI puruSa the| IsA kI utaratI unnIsavIM zatAbdI meM unakA janma haA aura car3hatI bIsavIM zatAbdI meM unake sAdhaka jIvana kA vikAsa huaa| unakA tapasteja, vANI-vaibhava aura AdhyAtmika bala zatAbdI ke sAtha-sAtha nirantara car3hatA hI gyaa| do zatAbdiyoM para unake vyaktitva kI amiTa chApa par3I hai| itanA tejasvI, nirbhIka, nirmala aura madhura, komala svabhAva eka hI vyakti meM dekhakara lagatA hai, prakRti kitanI udAra hai. jise detI hai. saba gaNa dila kholakara detI hai| _jaina samAja para hI nahIM, balki sampUrNa bhAratIya va bhAratIyetara varga para bhI unake agaNita-asIma upakAra haiN| hajAroM dalita-patita jIvanoM kA uddhAra unhoMne kiyA aura unako sanmArga kA bodha diyaa| lAkhoM jIvana unake pArasa-sparza se kaMcana ho gye| jIvadayA, sadAcAra-saMskAra-pravartana, tathA saMgha ekatA ke hetu kie gae unake mahanIya prayatna itihAsa kI eka yazogAthA hai / maiM mahArASTra-madhyapradeza-rAjasthAna-hariyANA-paMjAba Adi prAntoM meM vicaraNa karake AyA, zrI jaina divAkarajI mahArAja kI sarvatra prazaMsA sunI, kahIM para bhI unake viSaya meM apavAda kA eka zabda bhI nahIM sunA, unake jIvana kI yaha bahuta bar3I vizeSatA hai| maiM apanI asIma hAdika-zraddhA ke sAtha zatAbdI ke usa mahAn santapuruSa ko praNAma karatA huuN| TIINDI wilUDI
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ tha zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 174 : hamArI saccI zraddhAMjali * mahAmahima uparASTrapati zrI ba0 dA0 jattI ___ muni zrI cauthamalajI mahArAja ke janma zatAbdI samAroha meM upasthita hone kA jo avasara Apane mujhe diyA, usake lie maiM mahotsava samiti ko dhanyavAda detA huuN| aise avasaroM para jaba bhI maiM hAjira huA, santa-mahAtmAoM ke sambandha meM kucha adhika sunane aura jAnane kA maiMne lAbha pAyA hai| Aja se eka sau varSa pahale mani zrI cauthamalajI kA janma madhyapradeza meM nImaca nAmaka sthAna para huA thaa| aThAraha varSa kI Ayu meM unhoMne dIkSA grahaNa kI / apane 55 varSa ke dIkSA jIvana meM unhoMne bhagavAna mahAvIra ke satya, ahiMsA, saMyama aura aparigraha ke asUloM ko apane jIvana meM utAra kara, unakA jana-jana taka pracAra-prasAra kiyaa| usake lie sAhitya likhA, padayAtrAyeM kI, zikSaNa saMsthAoM kI sthApanA kI / vAstava meM unakA sArA jIvana AdhyAtmika aura naitika mUlyoM kI pratiSThA meM hI biitaa| vaha sAdhaka the, AdhyAtmika unnati ke lie unhoMne hamezA samanvaya kA siddhAnta apane sAmane rakhA aura isake lie saMskRta, prAkRta, hindI, urdU, phArasI, gujarAtI, rAjasthAnI, mAlavI Adi bhASAoM ke jJAna se unhoMne jainadharma granthoM, gItA, rAmAyaNa, bhAgavata, kurAna-zarIpha, bAibala Adi dharma-granthoM ke adhyayana meM lAbha uThAyA / santa-mahAtmA to avirAma sadAsadyaH usa nadI ke samAna hote haiM jinakA jala sabhI jagaha nirmala rahatA hai| sabhI use pI sakate haiM / aise puruSa pratyeka dRSTikoNa kA sammAna karate haiM aura yaha svIkAra karate haiM ki parvata kI coTI para pahu~cane ke lie kaI mArga ho sakate haiM, kaI dizAoM aura mArgoM dvArA usa coTI para pahuMcA jA sakatA hai| hamAre deza ke RSi-muniyoM, sUphI-santoM ne apane cintana, tapa aura anubhava se samaya-samaya para hameM jo cIjeM batAyIM, unakA yahI Azaya rahA hai ki sUkha aura zAnti ke lie hameM usa tatva ko, jisase yaha mAnava ko sthAI rUpa meM mila sakate haiM, apane bhItara khojane kI koziza karanI caahie| usake lie unhoMne hamAre sAmane mahAn Adarza rakhe / apane jIvana meM ina jIvana mUlyoM ko apanAkara yaha batAyA ki mana, vacana aura karma kI sAdhanA ucca Adarza jIvana ke lie kahA~ taka sambhava hai| Aja ke yuga meM vijJAna ne Azcaryajanaka pragati kI hai| manuSya ko sukha-suvidhA ke lie bhautika sAdhanoM meM nirantara vRddhi hotI jA rahI hai| isake sAtha vijJAna ne manuSya ke hAtha meM vinAza ke jo astra-zastra jaTA diye haiM, yaha donoM cIjeM vijJAna ne manuSya ko dii| isase vaha aihika sukha bhI prApta kara sakatA hai aura Aja taka manuSya ne jo kucha hAsila kiyA hai, apane sAtha una sabhI ko khatma bhI kara sakatA hai| isalie vicAravAna vyakti isa cIja ko svIkAra karate haiM ki mAnava mAtra kI rakSA aura kalyANa ahisaka saMskRti ke vikAsa aura unnayana dvArA hI sambhava hai tathA jaba taka manuSya ahiMsA ke vyApaka aura lokopayogI artha ko samajha nahIM letA, use pUrI taraha apanA nahIM letA, sthAI zAnti kA mArga prazasta nahIM hotA / duniyA ke logoM meM, paraspara meM sadbhAvanA aura maitrI para jitanA adhika vizvAsa dRDha hogA, ahiMsA kA kSetra utanA hI vistRta aura bar3A hotA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 175 : zraddhA kA arghya : bhakti-marA praNAma zrI jaina divAkara smRti-grantha / jAyegA / ahiMsA kA yahI artha hai ki vizva-bandhutva kI bhAvanA adhika samRddha ho, lokopakAra ke lie sabhI apanA yogadAna deM aura acche guNoM ko bar3hAyeM / mAnava mAtra ke kalyANa kA khyAla rkheN| jamAne ke jo prazna haiM, unheM vicArapUrvaka insAnI kadaroM kI pratiSThA dvArA hala karane kA prayAsa kreN| Aja bhI duniyA ke sAmane garIbI, sAmAjika aura Arthika asamAnatAoM Adi ke masale haiN| hamArA adhika dhyAna ina cIjoM kA samAdhAna DhaMr3hane kI ora honA caahie| ___bhagavAna mahAvIra ne hameM satya, saMyama, ahiMsA aura aparigraha ke jo asUla batAe, munizrI cauthamalajI kA sArA jIvana inhIM kI sAdhanA aura pracAra-prasAra meM bItA thaa| unake prati hamArI saccI zraddhAMjali yahI hogI ki samAja-sudhAra aura mAnava-utthAna kA jo kArya unhoMne kiyA thA, usako Age bar3hAveM aura apane AcAra-vicAra meM racanAtmaka zakti kA vikAsa kara dUsaroM ko prabhAvita kreN| inhIM zabdoM ke sAtha aba maiM muni zrI cauthamalajI mahArAja ko apanI zraddhAMjali arpita karatA huuN| [janma zatAbdI mahotsava dinAMka 5 navambara ko dehalI meM pradatta bhASaNa isakA sArAMza akAzavANI tathA dUradarzana para bhI prasArita huA / ] cauthamani cAla-catura zramaNasUrya pravartaka marudharakesarI zrI mizrImalajI mahArAja chappaya mRdu vANI matimaMta mahAjJAnI manamohaka, mada matsaratA mAra mamatta mithyA madamoDaka / mAMgalIka mukha zabda mahAvratI mahAmanasvI, maryAdA anusAra pracAraka parama yazasvI / / muni guNI muktA maNI, jana jIvana ke hiya hAravara, gaMgA-suta kesara-tanaya cautha muni cAru-catura // kuNDaliyA bharI javAnI meM karI, harI viSaya kI jhAla / mari tiya phira bhI nA varI, dharI zIla kI DhAla / dharI zIla kI DhAla, kAma kai kInA naamii| nahIM rati-bhara cAha, padaviyeM kei pAmI / adhyAtmikatA pAyake karI sAdhanA hara ghdd'ii| uttama loka meM cautha ne sundara yaza jhorI bharI // -----------------
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti- grantha / / zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 176 : (c) jaga-vallabha jaina divAkara kavibhUSaNa zrI jagannAtha siMha cauhAna 'jagadIza' sAhityaratna, bhiNDara (rAja.) dohA Akara Atama-jJAna ke, bhAkara bhavya mahanta / cauthamalla muni pUjya the, jaina sitAmbara santa / / hindU-momina-jaina pai, cautha saMta kI chApa / mAnava-dharma mahAn ke, pUrNa samarthaka Apa / / halapati, dhanapati, mahIpati, sadA jor3ate hAtha / dattacitta sunate sabhI, cautha guruvara bAta / / 'jaina divAkara' divya the, jagavallabha zrIkhaNDa / dIkSita kara surabhita kiye, jo the amita udaMDa / / sundarI savaiyA arahaMta arAdhaka the 'jagadIza' va sAdhaka samyak ke avrekhe| saba dharma guNagrAhaka the anumodaka bodhaka kevala jJAna ke lekhe / khala dAnavatA pratirodhaka the bhala mAnavatA pratipAdaka pekhe / hitakAraka zudra-achUta sudhAraka, jaina divAkara cautha ko dekhe / / dohA 'DImo"-sama vaktA bar3e, muni 'dinakara' saMsAra / zuddha saMskRti zramaNa kA, kiyA vipula visatAra / / 'jena divAkara' kI girA, suni svayaM 'jagadIza' / zIza jhukAte the unheM, bar3e-bar3e avanIza / ghanAkSarI vANI para dhyAna dete yavana, IsAI-hindU __DAlate prabhAva yuvA-ura anudAra pai| AdivAsI devadAsI zakti ke upAsI Adi pramudita hote guru-vimala vicAra pai| 1 prAcIna grIsa kA mahAn vaktA 'Dimosthinija' thaa| jisakI Takkara ke bhASaNa dene vAle saMsAra meM gine-cune vyakti hI hue haiN|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha | :177 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zapatha dilAte hiMsA, madya, mAMsa, ghUsa kI to dete upadeza ucca Atama uddhAra pai| saMyama-niyama sadAcAra kA pracAra kara amala kiyA thA cauthamala varNa cAra pai| dohA 'nirgrantha pravacana bhASya' ko, 'dhammapada'-'gItA' jAna / antaHkaraNa vizuddha kA, nayA nirUpaNa mAna / / janameM the ravivAra ko, dIkSA lI ravivAra / ravidivasa gaye svarga ko, ravivAsara 'ravi'pyAra / / Agama-nigama-nidhAna the, sampanna zIla nadIza / cautha saMta kI caraNa-raja, zIza dharI 'jagadIza' / / bahuta dharma kA varSa to, hai yaha bhAratavarSa / Adarza dharma ke yogya to, jainadharma utkarSa / / dekhA maiMne 1 kavivara zrI azoka muni dekhA maiMne saMta rUpa, satpatha dikhalAte mAnava ko tapaHastra se mAra bhagAte, pApa-puja ke dAnava ko // 1 // dekhA maiMne vRddha-janoM meM, vRddhoM-sI karate bAteM navayuvakoM meM dekhA, nava sAmAjika viplava phailAte // 2 // baccoM meM bacapana kI smRtiyA~, dekhA tanmaya ho kahate vIra kezarI dRr3ha-pratijJa ho, kaThina pariSaha bhI sahate // 3 // dekhA maiMne kavi rUpa, pada sarasa lalita cana-cana dharate vyAkhyAnoM meM dekhA vAgmI, bana jana gaNa mohita karate // 4 // arhata darzana ke prakANDa, paNDita ho darzana samajhAte prabhu smaraNa meM dekhA maiMne, vyaya karate pUrI rAteM / / 5 / / dekhA "jaina divAkara" banakara saMgha sumana ko vikasAte Atma-lagna se satya, ahiMsA ko jIvana meM apanAte / / 6 / / "azoka muni" gurudeva caraNa meM, merA ho zata-zata praNAma zata-zata varSoM jina-zAsana meM, rahe ApakA avicala naam||7|| 1 pRthvI ke khaNDa ko bhI kahate haiN|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha / / zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 178 : mahuktatA sadAna puSpa * mAlavaratna upAdhyAya paM0 zrI kastUracandajI mahArAja (ratalAma ma0 pra0) yaha saMsAra eka virAT udyAna kI bhA~ti hai jisameM bhinna-bhinna prakAra ke mAnava rUpI puSpa vikasita, pallavita hote rahate hai / phUloM hI kI bhA~ti koI AkAra meM to sundara sugaThita hotA hai to saguNoM kI sugandha unameM nahIM hotii| koI dekhane meM to apriya lagate haiM, para unameM cAritrika suvAsa hotI hai / koI gulAba ke phUla kI bhA~ti dekhane meM sundara va gandha meM bhI priyakArI hote haiN| gulAba kI taraha surabhita jIvana saMsAra meM kitane logoM kA hotA hai ? ine-gine logoM kA / aisA jIvana jIne vAle mAnava apane jIvana meM to dUsaroM ko praphullita-Anandita karate hI haiM, marane ke bAda bhI unakI utkRSTa-cAritra kI mahaka logoM ke mana meM sadA-sadA ke lie basa jAtI hai| jaina divAkara prasiddha vaktA zrI cauthamalajI mahArAja kA sampUrNa jIvana hI eka pUrNa vikasita mahakate gulAba kI bhA~ti thaa| apane jIvanakAla meM to ve zItala, suramita malaya kI bhA~ti sAre deza meM vicarate hue ahiMsA, satya, prema kI dhArA pravAhita karate hI rahe, para svargavAsI banane ke bAda bhI Aja unake uccAdarza, sadupadeza jana-jana ke jIvana ko maMgalamaya banAne meM lage hue haiN| zrI jaina divAkara jI mahArAja ke jIvana kA uddezya thA-zramaNa saMskRti kI zreSThatA ko sthApita karate hue mAtra dharma-pracAra, yahI nahIM varana U~ca, nIca, choTe-bar3e ke bhedabhAva ko miTAkara, jAtigata bandhanoM kI jaMjIroM meM jakar3e samAja ko vyApaka pariveza dekara unheM yaha samajhAnA ki koI bhI vyakti mAnava pahale hai, bAda meM jaina, hindU, musalamAna yA harijana / sabase bar3A dharma hai-mAnavamAtra kI sevA karanA, dIna-duHkhiyoM kI sahAyatA karanA, girate ko U~cA uThAnA / apane isa pAvana uddezya kI pUrti ke lie ve jIvanabhara satata kArya karate rhe| ve saphala rhe| yahI kAraNa hai ki unake ina mAnavatA hitaiSI kAryoM kI vajaha se, ve Aja mAtra jaina samudAya meM hI nahIM varan samasta vargoM meM pUjanIya-vandanIya va zraddhA ke pAtra haiN| Aja hama usa manasvI mahAsanta kA janma zatAbdI varSa manA rahe haiM / isa pariprekSya meM apanI eka najara samAja-saMsAra para bhI DAleM / kyA hama yaha anubhava karate haiM ki zrI jaina divAkara jI mahArAja ne jisa samAja racanA kI kalpanA kI thI, use hama yathArthatA pradAna kara sake haiM ? sAmpradAyika bhAvanA se Upara uThakara sAmAjika utthAna ke sAtha-sAtha hamane dIna-duHkhI sAdharmI, bhAIbahanoM ke lie kyA apane uttaradAyitva kA nirvAha kiyA hai ? isa manISI ko apane hRdayagata zraddhA sumana arpita karane kI dizA meM pahalA kadama honA cAhie-apane diloM meM sAdharmI-vAtsalya bhAva ko jAgRta karanA, eka bhedabhAva mukta sundara, Anandamaya samAja kA nirmANa karane ke lie prayAsa karanA / yadi hama isa dizA meM paira bar3hAyeMge, tabhI zrI jaina divAkarajI mahArAja ko apanI vAstavika zraddhAMjali samarpita kreNge| auroM ko badalane ke lie, khuda ko badalanA sIkho zaMkara bananA ho agara, viSa ghUTa nigalanA siikho| ujAle kI paribhASA na, milegI kitAboM meM tumheM, usako pAne ke lie khuda, dIpaka bana jalanA siikho|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 176 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara- smRti-grantha vaha, kAlajayI itihAsa-puruSa ! * upAdhyAya amaramuni, vIrAyatana, rAjagRha ( bihAra ) jaina divAkara, jagadvallabha zrI cauthamalajI mahArAja vastutaH jainasaMgha rUpI vizAla AkAza kSitija para udaya hone vAle sahasrakiraNa divAkara hI the / unakA jyotirmaya vyaktitva jaina-arjana sabhI pakSoM meM zraddhA kA aisA kendra rahA hai ki jana-mana sahasA vismaya-vimugdha ho jAtA hai / unakI janakalyANAnuprANita bodhavANI rAjaprAsAdoM se lekara sAdhAraNa jhoMpar3iyoM taka meM dinAnudina anuguMjita rahatI thii| pravacana kyA hote the, antarloka se sahaja samudbhUta dharmopadeza ke mahakate phUloM kI varSA hI ho jAyA karatI thI / paricita hoM yA aparicita, gA~va hoM yA nagara, jahA~ kahIM bhI pahu~ca gaye, unake zrIcaraNoM meM zraddhA aura prema kI uttAla taraMgoM se garjatA eka vizAla janasAgara umar3a par3atA thA / na vahA~ kisI bhI taraha kA amIra, garIba Adi kA koI bheda hotA thA aura na jAti, kula, samAja yA mata, paMtha Adi kA koI antadvandva hI / unakI pravacana sabhA sacamuca meM hI indradhanuSa kI taraha bahuraMgI mohaka chaTA liye hotI thI / zrI jaina divAkarajI karuNA kI to sAkSAt jIvita mUrti hI the| itane para duHkhakAtara ki kucha pUcho nahIM / abhAvagrasta asahAya vRddhoM kI pIr3A unase dekhI nahIM gayI, to unakI komala karuNAvRtti ne cittaur3a-jaise itihAsa - kendra para vRddhAzrama khola diyA | aneka sthAnoM para purAkAla se calI AtI bali prathA banda karAkara amArI ghoSaNAe~ ghoSita huiiN| hajAroM parivAra madya, mAMsa, dyUta tathA anya durvyasanoM se mukta hue, dharma ke divya saMskAroM se anuraMjita hue / zikSaNa ke kSetra meM bAlaka, bAlikA tathA praur3hoM ke lie dhArmika evaM naitika jAgaraNa ke hetu zikSA niketana khole gae / mAtRjAti ke kalyANa hetu kitanI hI prabhAvazAlI yojanAe~ kAryarUpa meM pariNata huIM / basa, eka hI bAta / jidhara bhI jaba bhI nikala jAte the, saba ora dayA, dAna, sevA aura sahayoga ke rUpa meM karuNA kI to gaMgA baha jAtI thI / zrI jaina divAkarajI mahArAja zAsana prabhAvaka mahato mahIyAn munivara the / aneka AcAryoM se. jo na ho sakI, vaha zAsanaprabhAvanA divAkarajI ke dvArA huI hai / jitanA virAT bhavya evaM U~cA unakA tana thA, usase bhI kahIM adhika virAT, bhavya evaM U~cA unakA mana thA; Aja kI samagra saMkIrNatAoM tathA kSudratAoM se pare / saMgha-saMgaThana ke zata-pratizata parakhe hue sUtradhAra / sampradAya vizeSa meM rahakara bhI sAmpradAyika gherAbandI se mukta | apane yuga kA yaha itihAsa puruSa kAlajayI hai / yuga-yuga taka bhAvI prajA apane ArAdhya kI avismaraNIya jIvana-smRti meM sahaja zraddhA ke sumana arpaNa karatI rahegI aura yathAprasaMga apane mana, vANI tathA karma ko jyotirmaya banAtI rahegI / janma-zatAbdI ke maMgala prasaMga para unake preraNAprada vyaktitva evaM kRtitva ko zata-zata vandana, abhinandana ! **
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 180: | zrI jaina divAkara- smRti-granya pavitra preraNA pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja parama AdaraNIya bhArata prakhyAta jagadvallabha jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja sAhaba kI pAvana smRti meM Ayojita isa zatAbdI samAroha ke avasara para maiM usa virATa lokavallabha jyotirmayI cetanA ke pavitra caraNoM meM hArdika zraddhAMjalI arpita karatA huuN| jaina divAkarajI mahArAja ne pUre jIvana saMyama-sAdhanA karate hae lokamaMgala kI sarjanA kI, jo yugayuga taka avismata rhegii| jhoMpar3I se lekara rAjamahaloM taka jinazAsana kI kIrtidhvajA laharAne vAle jaina divAkarajI mahArAja ko mulAnA asambhava hai| jaina divAkarajI mahArAja ne jainadharma ko lokadharma kA svarUpa pradAna kiyA, unhoMne isa mahAn vItarAga-mArga ko mahAjana samAja se alaga anya varga ke logoM meM ise phailAkara bhArata meM jainadharma kI vyApaka upayogitA ko siddha kara diyaa| zrI jaina divAkarajI mahArAja ne jinazAsana kI sabhI sampradAyoM ke bIca saujanyatA sthApita karane kA bar3A kAma kiyaa| unhoMne aise samaya meM aikya saMgaThana aura pArasparika sahayoga kA bigula bajAyA jaba cAroM tarapha sAmpradAyika kaTTaratA aura khaMDana-maMDana kA vAtAvaraNa phailA huA thaa| unakI isa vizeSatA ko hameM vartamAna sandarbha meM aura adhika utsAha ke sAtha apanAne kI AvazyakatA hai| jaina samAja ke sabhI phirake to paraspara sneha aura sahayoga pUrvaka rahe hI, sAtha hI sthAnakavAsI samAja ko apane bhItara majabUta ekatA kI sthApanA kara lenA caahie| hama bahuta adhika bikhare hue haiM; yaha bikharAva samAja ke lie ghAtaka bana rahA hai| hamArA sthAnakavAsI samAja kevala sAdhu-sAdhviyoM ke sahAre TikA hai| samAja ko inakA hI AdhAra hai ataH hamArA tyAgI varga jitanA adhika cAritravAn, AcAraniSTha aura zAstrAnugAmI hogA utanA hI yaha samAja pragati kregaa| yaha jvalanta satya hai jise ekakSaNa ke lie bhI nahIM bhulA sakate / zrI jaina divAkarajI mahArAja ke pAvana jIvana se hameM vahI pracaNDa preraNA mile-aisI AzA karatA huuN| -----------------------------0--0--0--0-0--0-0-00-5 zrI jainadivAkaro vijayatAm 4 upAdhyAya zrI madhukara muni / dharmoddhAra-paraH sadA sukha-karo loka-priyo yo muniH| prAptaM yena yazaH kRtA ca satataM saMghonnatiH sarvadA / / yasyA''nanda-karA zubhA priyatarA zrI cauthmllaa'bhidhaa| sa zrI jaina-divAkaro vijayatAM siddhi ca samprApnuyAt / / -------------------2 10-0-------------------------------------------
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 181 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma -0--0-0-0-0-0-0--0--0--- -0--0-0-0-0-0-0 ------- zrI jaina divAkara- smRti- grantha munivara tumane jana-mAnasa meM, manahara bIna bajAI na * ramAkAnta dIkSita ( bhivAnI ) munivara, tumane jana-mAnasa meM, manahara bIna bajAI / japa, tapa, sAhasa, bala, saMyama ke sapane TUTa rahe the, pAvana dharma dhvajA ko pAmara, milakara lUTa rahe the, dharma - divAkara, tumane bar3hakara, unako phira lalakArA, hameM Aja bhI dizA batAte, banakara tuma dhruvatArA, grAma-nagara kI galI-galI meM, rasa kI dhAra bahAI / munivara, tumane jana-mAnasa meM, manahara bIna bajAI || preya mArga ko chor3A tumane, zreya mArga apanAyA, nayA ujAlA diyA jagat ko, tama kA toma bhagAyA, patajhar3a ne bagiyA lUTI thI, phira se phUla khile haiM, bheda-bhAva ke nAga laharate, aba to gale mile haiM, dharma-nIti ke gaThabaMdhana para gU~ja uThI zahanAI / munivara, tumane jana-mAnasa meM, manahara bIna bajAI // aba kuMThA, saMtrAsa, ghuTana kI simaTa rahI hai mAyA, jJAna- pradIpa jalAkara tumane, bhrama kA bhUta bhagAyA, jana-jIvana ke antarmana kA darpaNa saMvara rahA hai, ghara ke A~gana meM khuziyoM kA, kumakuma bikhara rahA hai, yuga se bhaTaka rahI mAnavatA ko, sodhI rAha dikhAI | munivara, tumane jana-mAnasa meM, manahara bIna bajAI // milA tumhIM se gaurava hamako, jIvana ko paribhASA, adhyAtma-giri para car3ha jAne ko, jagatI ko nava AzA, zAzvata jJAna, karma, bhakti ko, tuma sA pUta milA jaba, camake nabha meM cA~da sitAre, sukha kA bhAna milA taba, dIpita tama kA konA-konA, aisI jyoti jagAI / munivara, tumane jana-mAnasa meM, manahara bIna bajAI // -0-0-0--0
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 182: jana-jana ke hRdaya mandirake devatA.... 4 upAdhyAya zrI madhukara munijI abhI sImita yuga hI bIta pAye haiM, jinheM svargavAsI he| yadi yUga para yuga bhI bItate jAveMge, to bhI jinakA nAma yatra-tatra-sarvatra gaMjatA rahegA, ve the avismaraNIya abhidhA vAle parama zraddhaya prasiddha vaktA pUjya jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja / zrI jaina divAkarajI mahArAja prabala puNya prakRti ke dhanI the| isalie ve jana-jana ke hRdayamandira ke devatA bane hue the| sAdhAraNajana se lekara bar3e-bar3e jAgIradAra va nareza bhI unakI bhakta maMDalI ke sadasya the| jaba prasiddha vaktA zrI cauthamalajI mahArAja pravacana-paTTa para virAjamAna ho jAte aura vahAM para upasthita jana-samAja kI ora unakA dakSiNa kara-kamala ghUma jAtA, taba AbAla-vRddha, strI-puruSa unase prabhAvita ho jAte the aura ve saba unake bana jAte the| zrI jaina divAkarajI mahArAja ke pravacana sIdhI-sAdI bhASA meM atIva sumadhura hote the| unake pravacanoM kA prabhAva jitanA sAdhAraNa janatA para par3atA thA utanA hI vidvata samAja para par3atA thaa| unake pravacana sunakara sabhI maMtra-mugdha se bana jAte the| zrI jaina divAkarajI mahArAja ne prANi-hita aura jana-hita ke aneka kArya kiye| yatra-tatra jIva hatyAe~ banda krvaaiiN| parva ke dinoM meM agate palavAe / aneka jAgIradAroM se hatyA banda karane ke paTTa likhavAye / ye kadama unake sadA-sadA ke lie saMsmaraNIya rheNge| choTI-choTI jAtiyoM para bhI unakA bahuta acchA prabhAva thA | telI-taMbolI, ghAMcI-mocI, harijana Adi jAtiyoM ke loga bhI unase pUrNata: prabhAvita rahate the| unake prabhAva meM Akara una logoM ne AjIvana mAMsa-madirA zikAra Adi durvyasanoM ke pratyAkhyAna kiye| isase aneka prANiyoM ko abhayadAna milaa| zrI jaina divAkarajI mahArAja eka saphala kavi bhI the| unakI prAyaH sabhI racanAeM sarala, sarasa va samadhura banI huI haiN| unhoMne aneka caupAiyoM kA nirmANa kiyA tathA vividha rAgoM meM aneka bhajana bhI bnaae| unake prAyaH sabhI bhajana atIva lokapriya bane, loka gItoM kI taraha unake bhajanoM kI kar3iyA~ Aja bhI jana-jana ke muMha se nikalatI rahatI hai| yadyapi zrI jaina divAkarajI mahArAja ke darzanoM kA lAbha mujhe avazya milA thA, parantu unake satsaMga kA lAbha mujhe yathocita kabhI nahIM mila paayaa| yaha saMyoga kI bAta hai, phira bhI mere hRdaya meM unake prati apAra zraddhA hai / Aja unakI janma-zatAbdI ke svarNamaya suavasara para unake saMyamI jIvana ke zrIcaraNoM meM merI zata-zata zraddhAMjali samarpita hai|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ :183 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara smRti- grantha zata-zata tumheM vandana muni lAbhacandrajI (jammU tavI) tuma the saMta mahaMta, tumhArA nAma sunate joza AtA hai / ragoM meM hamAre aphasAnoM se, cakkara khUna khAtA hai| ApakA nAma va ApakA kAma donoM hI mahAn the| nAma japane se nirAzA zAnta hotI hai, Apake upakAra yAda Ate haiN| Apa jinezvaradeva ke mArga para nara se nArAyaNa banane vAle agaNita sAdhakoM meM se eka haiN| Apane vaha prakAza, vaha AbhAsa prApta kiyA--jo atIva kaThina thaa| Apane sAre jahAna ko rozanI dI / zAnti dii| mujhe bhI zrI jaina divAkarajI mahArAja ke sAnnidhya meM kAphI arse taka rahane kA maukA milaa| kaI bAra kahA karate the, lAbha muni ! tumane bAlyakAla meM saMyama-patha liyA hai, yaha asIma puNyodaya kA phala hai / ___ eka bAra unake sAtha meM dehalI kA vi0 saM0 1665 kA cAturmAsa uThokara luhArAsarAya sthAnaka para car3hane vAle kalaza ke utsava meM jA rahe the| rAste meM eka khekhar3A gAMva AyA, eka janmAMdha bAlaka kisI ke bahakAne para jaina divAkarajI mahArAja ke samIpa Akara aprAsaMgika carcA karane lgaa| gurudeva bole-'Aja to tuma dUsaroM ke bahakAve meM bahakakara isa prakAra bola rahe ho, para eka dina aisA AyegA ki tumhAre daravAje para bar3e-bar3e seThoM kI kAreM khar3I rheNgii|' ThIka vahI bAta huii| hama do hajAra ATha kA dehalI kA cAturmAsa uThAkara ludhiyAne kI ora dehalI se bar3ota kAMdhalA hote hue karanAla jA rahe the to dehalI se bar3ota jAne vAle mArga meM vahI khekhar3A gAMva par3A, eka bhAI ke makAna meM Tahare, vaha bAlaka bhI AyA jise gurudeva kA AzIrvAda prApta thA, kahane lagA-'mahArAja ! merA vikAsa gurudeva zrI cauthamalajI mahArAja kI kRpA se huA hai| maiM pAmeSTrI hastarekhA vijJAna kA prakhara jJAtA banA hai| praznakartA ke hAtha kI rekhAoM para keva aMgulI pherakara sArA bhaviSya batA detA huuN| kaI dina taka seTha loga mere daravAje para par3e rahate haiN|' hA~ to unakI vANI brahma-vAkya thii| _yaha to sunizcita hai ki zramaNa saMskRti ke jIvana vidhAyaka zramaNa saMta hote haiN| zrI cauthamalajI mahArAja zramaNa saMskRti ke saMrakSaka, saMvardhaka the| unakI vANI meM madhuratA thI, A~khoM meM pyAra thaa| jIvana meM dulAra thaa| unakA jIvana-mana samAhita thaa| ve jIvana-sAdhanA kI paridhi meM hamezA agrasara rahate the / vAstava meM unakI jIvana-sAdhanA samagra rUpa se samyagjJAna, samyagdarzana, samyagcAritra se yukta thii| jinake vicAroM meM vizvamaMgala nihita thaa| jinake Anana para rahatI thI, madhura hAsya kI rekhA / hara vyakti ne kaThina samaya meM, Apako devarUpa meM dekhaa| svayaM saphalatA hI unakI, godI meM khelA karatI thii| vijayazrI unake mastaka para tilaka lagAyA karatI thii| unake caraNa cUmane agaNita janatA AtI thii| vo jIvana dhanya samajhate the jaba thoDI-sI caraNa-raja mila jAtI thii| aise the ve cAritra car3AmaNi, vizvamaMgala ke pratIka zrI cauthamalajI mahArAja / jinakI sAdhanA svayaM ke lie tathA sarvajanahitAya thii|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti - grantha unhoMne rAjA se raMka taka kI bAta sunI / jhoMpar3I se mahala taka prabhu mahAvIra ke saMdeza ko phailAyA / jana-jana ke mana ko prkhaa| ve mAnava jIvana ke cikitsaka the / duHkha parezAniyoM kI va bImAriyoM kI auSadhI unake pAsa thI / lAkhoM kA kalyANa kiyA, pIr3A tathA cintAeM miTAI / bhagavAna mahAvIra ne saMta kI kasoTI batalAte hue sundara evaM mahattvapUrNa bhAva bhASA meM kahA zraddhA kA arghya bhakti-bharA praNAma : 184 : "dohi ThANehi aNagAre saMpanne aNAdiyaM, aNavadaggaM, doha madhdaM ca uraMta saMsArakatAraM vIti taM jahA - vijjAe ceva caraNeNa ceva / " evajjA -- arthAta do mahAn tattvoM ke mAdhyama se sAdhaka isa anAdi-ananta caturgati rUpa saMsAra aTavI se pAra ho jAte haiM / ve haiM jJAna aura cAritra / zrI divAkarajI mahArAja bhI prabhu ke batAe hue mArga para eka dRr3hapraharI kI bhA~ti cale aura apanI maMjila ko nikaTa kI / niraticAra cAritra kI sAdhanA meM ve hamezA saMlagna rahe / unakI vANI meM eka aisA asarakAraka jAdU thA, camatkAra thA ki mAno sAkSAt devadUta ho; jinake mana vANI, kAyA meM dharma kA raMga rama cukA thA / unakA bolanA baiThanA, sonA, socanA saba dharma ke mAdhyama se hotA thA / zrutajJAna ke pragAr3ha adhyayana - cintana-manana se vANI ko mukharita hone kI zakti unheM milI thI / arthAt ve zrutajJAna ke jyotirdhara the / jahA~-jahA~ unake caraNa par3e vahA~-vahA~ kI vaha bhUmi svarga-sI banI / dhanya banI / jisa para ApakI dRSTi par3I vaha kRtya kRtya banA / ve dharma ke divAkara tana kI jyoti se cAhe hamAre samAne nahIM haiM / para unake pavitra jIvana kI amara jyoti se Aja bhI pratyeka ghaTa-ghaTa Alokita hai / Aja bhI hama svargIya jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kI pAvana gAthAeM sunate haiM to hRdaya Ananda se vibhora ho jAtA hai / he hRdayeza ! he jIvaneza ! Apa mAnava hI nahIM mahAmAnava the 1 vandana svIkAra karo guruvara, Apa to jIvana ke sRSTA the // yugapravartaka zrI jaina divAkarajI mahArAja * bhaNDArI zrI padamacandajI mahArAja ( paMjAba ) jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ne mAnava samAja ko sadAcAra aura susaMskAra kI ora prerita karane meM eka adbhuta kArya kiyA thA / aisA kauna mAnava hogA, jo unakI caraNa chAyA meM pahu~cA ho, unakI vANI sunI ho aura usakA hRdaya na badalA ho / pApI se pApI aura patita se patita manuSya bhI unake samparka se pavitra bana gaye, dharmAtmA bana gaye aise aneka udAharaNa sunane meM Aye haiM / jaina itihAsa ke hI nahIM, kintu sampUrNa bhAratIya itihAsa ke ina 2500 varSoM meM aise manasvI, tejasvI prabhAvazAlI saMta bahuta hI kama hue haiM jinhoMne yuga kI bahatI dhArA ko apanI vANI se mor3a diyA ho / asadAcAra ko sadAcAra va kusaMskAroM ko susaMskAra meM badalanA vAstava meM hI yugapravartana kA kArya hai / zrI jaina divAkarajI mahArAja ne yaha aitihAsika kArya kiyA / ataH unheM eka yugapravartaka mahApuruSa kahA jA sakatA hai /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 185 : zrAddha kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara-smRti-grantha (lokagIta kI dhuna para racita eka mevAr3I gIta) gaMgArAmajI rI AMkhyAM rA ujAlA ro - zrI madana zarmA, zikSaka DUMgalA, (rAja.) Aja ujAlI yA rAta, mAro hivar3o haraSAta, jor3a kuNyA kuNyA hAtha, TekU pagA mAMhI mAtha, katha gAU~ jAmaNa jAyA kezara lAlA ro| gaMgArAmajI rI AMkhyAM rA ujAlA ro|| mhAro hivar3o haraSAve, jaina divAkara rI zAna, mhAro manar3o gIta gAve, paMDita ratanA rI yA khAna, murajhyA phUlar3A ne khilAve, jagad - vallabha guNagAna, mhArI AMtar3iyA ucakAve, nAma cauthamalajI mahAn, gIta gAU~ Aja dharma rA rukhAlA ro| nikalyo sUraja vo tejarA tamAlA ro| gaMgArAmajI rI AMkhyAM rA ujAlA ro|| gaMgArAmajI rI AMkhyAM rA ujAlA ro|| samvat coMtIsA majhadhAra, solaha sAla meM jaba Aye, kArtika terasa ItavAra, vyAha ber3I meM ba~dhAye, mAlava deza ke maMjAra, pUnamacaMda lagana paThAye, huyo nImaca meM avatAra, barAta pratApagar3ha meM jAye, dhana-dhana bhAga vI bhUmi para raivaNa vAlA ro| bAI mAnakuMvara sUM pherA levaNa vAlA ro| gaMgArAmajI rI AMkhyAM rA ujAlA ro|| gaMgArAmajI rI AMkhyAM rA ujAlA ro| likhyA vidhAtA rA lekha, zrImAna zrI eka sau ne ATha, kuNa phere jApe rekha, gurU hIrAlAlajI ro ThATa, peryo sAdhuvAM ro bhekha, jAMsU karI sAMTha-gAMTha, chor3a cAlyA chAtI Teka, dIkSA lInI baiThA pATa, choDyo jaga choDyo prema ghara vAlA ro| samvat bAvanyA meM loca kIno vAlA ro| gaMgArAmajI rI AMkhyAM rA ujAlA ro|| gaMgArAmajI rI AMkhyAM rA ujAlA ro||
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha / zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 186 : bolatA bhASA hindI, saMskRta, urdU, phaarsii| mIThI mIThI bolI sUvI upadeza jhaadd'taa| mAlavI,gujarAtI,rAjasthAnI bolacAla rii|| hajAroM zrAvaka suNa AMkhyAM na ttmkaartaa|| bhaNyA jaina-dharma pramANa, vANyA, brAmaNa, kumhAra, gItA, bhAgavata, purANa, khAtI, ahIra, pATIdAra, veda, upaniSad, rAmA'Na, jATa, telI ne luhAra, bAibala gulistA~ kurANa, Dher3a, bolA' ne camAra, paMDitaratna ro tujarabo pAvaNa vAlA ro| sabhI suNatA vyAkhyAna jJAna mAlA ro| gaMgArAmajI rI AMkhyAM rA ujAlA ro|| gaMgArAmajI rI AMkhyAM rA ujAlA ro|| premasu garIbAM rI jhoMpaDyA meM jaavtaa| rAjasthAna pUro dekhyo,gA~va-gA~va shobhaabddh'ii| mahalavAlA bhI vAne jhopaDyA jyU bhaavtaa|| bhIlavAr3A, cittaur3a, kAnor3a-bar3I saaddd'ii| jhakyA rAjA rA darabAra, udayapura ne jodhapura, Amera, jamIMdAra, jAgIradAra, alavara, nAgora, bIkAnera, nabAba ne nareza saradAra, koTA, byAvara ne ajamera, kAmpyA dhAr3AtI, gaddAra, karalI arAvalI rI saira, meTyo hU~ paNo keI muchAlA ro| Thokara khAtA ne gaDAre' lAvaNa vAlA ro| gaMgArAmajI rI AMkhyAM rA ujAlA ro|| gaMgArAmajI rI AMkhyA~ rA ujAlA ro|| abe Age madhyadeza-mAlavA meM caaliyaa| koTA meM caumAso kIno ghaNA sukha paavtaa| mandasaura,ratalAma, ujjaina, indaura dekhiyaa|| dayA na AI rAma asyA saMta ne le jaavtaa| lakhanaU, AgarA ne kAnapura, samvat sAlA magasara mAsa, bambaI ne pUnA bhI mazahUra, navamI ravivAra bhAI trAsa, dillI, pAlanapura rI TyUra, kIno Apa svargA vAsa, ghUmyA bhArata meM bharapUra, AMkhyAM Ayo bhAdava mAsa, ghara-ghara meM jJAna rA divalA jovaNavAlA ro| duniyAM roI bhadur3Ajala bahiyo neNanAlA ro| gaMgArAmajI rI AMkhyAM rA ujAlA ro|| gaMgArAmajI rA AMkhyAM rA ujAlA ro|| 1 regara 2 rAste para
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ :187: zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma sacce santa aura acche vaktA * upAdhyAya zrI puSkaramunijI mahAmanISI munipuMgava jaina divAkara zrI cauthamala jI mahArAja sthAnakavAsI jaina samAja ke eka mUrdhanya santaratna the| ve aise santa the jinhoMne apanA patha apane Apa banAyA thaa| unhoMne dUsaroM ke sahAre panapanA, bar3hanA ucita na samajhakara apane hI prabala puruSArtha se pragati kI thI / eka vyakti puruSArtha se kitanA Age bar3ha sakatA hai aura apane anuyAyiyoM kI phauja taiyAra kara sakatA hai, yaha unhoMne pratyakSa rUpa se batA diyaa| ve jahA~ bhI pahu~cate vahA~ virodhI tattva unakI pragati ke lie bAdhaka banatA, para virodha ko vinoda mAnakara usakI upekSA karake barasAtI nadI kI taraha nirantara Age bar3he, para kabhI bhI kAyara puruSa kI bhA~ti pIche na htte| jaina divAkarajI mahArAja sacce vAgmI the| ve jahA~ kahIM bhI pravacana dene ke lie baiTha jAte, vahA~ dhIre-dhIre pravacanasthala zrotAoM se bhara jaataa| unakI AvAja bulanda thii| usameM oja thA, teja thA / zailI atyanta madhura thI aura viSaya kA pratipAdana bahuta hI spaSTa rUpa se karate the| pravacanoM meM Agamika rahasyoM ke udghATana ke sAtha hI samAja-sudhAra, rASTra-utthAna va jIvana kI pavitratA kina sadguNoM ke kAraNa se ho sakatI hai, ina para ve adhika bala dete the| apane viSaya ke pratipAdana hetu rUpakoM kA tathA saMskRta, prAkRta, hindI, urdU ke subhASita, sUktiyoM, dohe, zloka, zera, gajaleM aura bhajana kA prayoga bhI karate the| unake sAtha unake ziSya aise bhajana-gAyaka the, jo unake sAtha jaba gAne lagate to eka samA~ ba~dha jAtA aura zrotA mastI se jhamane lagatA / unake pravacanoM kI sabase bar3I vizeSatA thI ki ve kisI kA khaNDana karanA kama pasanda karate the| samanvayAtmaka zailI se ve apane viSaya kA pratipAdana karate the / yahI kAraNa hai ki jaina muni hone para bhI unake pravacanoM meM hindU, musalamAna, IsAI, pArasI sabhI dharmAvalambI binA saMkoca ke upasthita hote aura unake upadezoM ko sunakara apane Apako dhanya anubhava karate / maiMne svayaM ne unake pravacanoM ko sunA; mujhe aisA anubhava huA ki sAkSAt sarasvatI putra hI bola rahA hai| vANI meM itanA adhika mAdharya thA ki sunate-sunate zrotA aghAtA nhiiN| pravacanoM meM aisI cuTakiyAM lete ki zrotA ha~sa-ha~sakara loTa-poTa ho jAtA / ve sadA prasanna rahate the aura apane zrotAoM ko bhI muharramI sUrata meM dekhanA nahIM cAhate the| unakA mantavya thA-"tuma khilo, tumhArI madhara muskAna ke sAtha saMsAra kA sAtha hai, yadi tama rooge to tumhAre sAtha koI bhI ronA pasanda nahIM karegA / haMsate hue jIo aura haMsate hue mro| aura usakA rAja hai vikAroM ko kama karanA, vAsanAoM ko naSTa karanA aura sAdhanAmaya jIvana vyatIta karanA / Apa kisI jIva ko na satAoge to Apako bhI koI na staaegaa| prasannatA baaNtto|" ve apane pravacanoM meM sadA sarala aura sarasa viSaya ko lenA pasanda karate the| gambhIra aura dArzanika praznoM ko ve isa taraha se prastuta karate the ki zrotAoM ke mastiSka meM bhArasvarUpa na pratIta hoN| ve mAnate the ki pravacana kevala vAgvilAsa nahIM hai, vaha to jIvana nirmANa kI kalA hai / yadi pravacana sunakara zrotAoM ke jIvana meM parivartana na AyA, unakA sAmAjika aura gArhasthika jIvana na sudharA, to vaha dhArmika va AdhyAtmika-sAdhanA kisa prakAra kara sakegA? ata: jIvana ko sudhAranA Avazyaka hai / Aja jana-jIvana vividha prakAra kI kurUr3hiyoM se jakar3A huA hai| vaha prAntavAda, paMthavAda ke sikaMjoM meM banda hai, ataH usakA jIvana eka viDambanA hai| hameM sarvaprathama mAnava ko usase
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 188: mukta karanA hai| usake pazcAt hI hama usameM dharma kA bIja-vapana kara sakeMge, AdhyAtmika bhAvanA paidA kara skeNge| jaina divAkarajI mahArAja ke pravacana jIvana-nirmANa kI pavitra preraNA dene vAle hote the| yahI kAraNa hai ki unake pravacanoM ko sunakara hajAroM vyakti AdhyAtmika-sAdhanA kI ora agrasara hue| hajAroM vyaktiyoM ne mAMsa-madirA kA parityAga kiyA aura hajAroM vyaktiyoM ne sAttvika jIvana jIne kA vrata svIkAra kiyA / kasAI jaise kara vyakti bhI ahiMsaka bane / zUdra kahalAne vAle vyaktiyoM ne niyama ko grahaNa kara eka jvalanta Adarza upasthita kiyaa| maiMne apane jIvana meM aneka bAra unake darzana kiye / unase vicAra-carcAe~ kiiN| mujhe sadA unakA snehapUrNa sadvyavahAra prabhAvita karatA rhaa| ve vArtAlApa aura carcA meM kabhI bhI ugra nahIM hote / ve sarvaprathama zAMti se prazna ko sunate aura phira muskarAte hue uttara dete| uttara saMkSepa meM aura sAragabhita hotA / nirarthaka bakavAsa karanA unheM pasanda nahIM thaa| pravacanoM ke sAtha hI sAhitya nirmANa ke prati bhI unakI sahaja abhiruci thii| jaba bhI samaya milatA usa samaya ve likhA krte| kabhI padya meM, to kabhI gadya meM; donoM hI vidhAoM meM unhoMne likhA / kintu gadya kI apekSA padya meM adhika likhaa| unakA mantavya thA, padya sAhitya sahaja rUpa se smaraNa ho jAtA hai| usameM laya hotI hai, usako gAte samaya vyakti anya sabhI ko bhUla jAtA hai / gadya sAhitya par3hA jA sakatA hai, para use smaraNa nahIM rakha pAtA / isIlie santa kaviyoM ne kavitAe~ adhika likhiiN| unakA padya aura gadya sAhitya saccA santa-sAhitya hai| usameM bhASA kI sajAvaTa, banAvaTa aura alaMkAroM kI ramaNIya chaTA nahIM hai aura na kalpanA ke gagana meM hI unhoMne vicaraNa kiyA hai| sIdhI-sAdI sarala bhASA meM unhoMne jIvana, jagata, darzana, dharma aura saMskRti ke ve tathya aura sa prastuta kiye haiM ki pAThaka apane jIvana kA nava-nirmANa kara sakatA hai| jaina divAkarajI mahArAja eka pUNya puruSa the| ve jidhara se bhI nikalate udhara TiDDIdala kI taraha bhaktoM kI bhIr3a jamA ho jaatii| unake nAma meM hI aisA jAdU thA ki janatA apane Apa khiMcI calI aatii| eka bAra jo Apake samparka meM A jAtA vaha bhulAne kA prayatna karane para bhI Apako bhulA nahIM paataa| Apake jIvana se sambandhita aneka saMsmaraNa smatyAkAza meM camaka rahe haiN| dila cAhatA hai ki sAre saMsmaraNa likha duuN| parantu samayAbhAva aura grantha kI maryAdA ko saMlakSya meM rakhakara maiM saMkSepa meM itanA hI nivadena karanA cAhU~gA ki ve eka sacce santa the, acche vaktA the aura samAja ke tejasvI netA the| unhoMne samAja ko nayA mArga-darzana diyA, cintana diyaa| aise mahApuruSa ke caraNoM meM sneha-sudhA-snigdha zraddhArcanA samarpita karate hue maiM apane Apako gauravAnvita anubhava karatA huuN| wuzIIIIIIIII aumIII Sunuwa ADUIIIIIIIIIIIIII NNNNN NNNNOINSITION SHRATHIIIIIIIIION
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 156 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara- smRti- grantha vizva vandanIya jaina divAkara ** sAdhvI kamalAvatI zraddheya jaina divAkarajI mahArAja Aja pratyakSa rUpa se hamAre bIca nahIM haiM, phira bhI unake mukhAravinda se nikalI huI amRtavANI jana-jana ko jIne kI saccI rAha dikhA rahI hai / unake sAragarbhita upadeza jIvana ko mahAn banAne kI uttama auSadhi hai / mahAmahima jaina divAkarajI mahArAja sarvaguNa sampanna the| vidvattA ke sAtha-sAtha dhairyatA, gambhIratA, saralatA, samatA, sahiSNutA, vizAlatA, mRdutA, vAtsalyabhAva, karuNA Adi unake sahaja guNa the / unake darzana mAtra se rogI roga mukta ho jAte the, unake caraNodaka se asAdhya roga mI naSTa ho jAte the, unakI vANI ke prabhAva se patita mI pAvana banate the / unakI vANI kA prabhAva sacamuca jAduI thA, joki jhoMpar3I se lekara rAjamahaloM taka ko apanI ora AkarSita kie hue thA / pUjya gurudeva to eka aise mahApuruSa the ki yadi unheM pArasamaNi kI upamA dI jAya to bhI galata hogii| kyoMki kahA hai lohe ko sonA kare, vo pArasa hai kaccA / lohe ko pArasa kare, vo pArasa saccA // pArasa kA sparza pAkara lohA sonA banatA hai / para pArasa nahIM; lekina gurudeva to eka sacce pArasa - puruSa the| jinake caraNasparza mAtra meM hI patita bhI pAvana bana jAtA thA evaM dukhI, asahAya manuSya bhI apane ko sarvaprakAra se sukhI anubhava karate the / lohe ko sonA nahIM, pArasa hI banA dete the, arthAt use bhI apanA hI rUpa de dete the / jaina divAkarajI ne apanA hI rUpa auroM ko bhI diyA - Aja pratyakSa dekha rahe haiM--jaina divAkarajI kI pratibhA ko akSuNNa banAye rakhane vAle, unakI Ana, mAna aura zAna ko kAyama rakhane vAle jJAna divAkara, pravacanakezarI, kavikulabhUSaNa paNDitaratna zrI kevala munijI mahArAja haiM, joki bhArata ke vibhitra prAntoM meM bhramaNa karake jana-jIvana meM dharmadIpa prajvalita kara rahe haiM / ApakI preraNA se samAja ke kaI racanAtmaka kArya pragati patha para haiM / Apa zraddheya gurudeva kI khyAti meM abhivRddhi karate hue cAra-cAMda lagA rahe haiM / anta meM maiM hRdaya kI asIma AsthA ke sAtha vizva vandanIya jaina divAkarajI ko zatazaH praNAma karatI huI canda paMktiyA~ likhakara virAma letI hU~ jayantiyA~ unhIM ko manAte haiM, jinheM jaya hAra milA hai / gaddI para unhIM ko biThAte haiM, jinheM adhikAra milA hai // jIvana ke saphara meM na jAne kitane mile aura bichur3eyAda unhIM kI karate haiM, jinase kucha pyAra milA hai //
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha / zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma :160: *** zataza:praNAma ! ** DaoN0 zobhanAtha pAThaka ema. e. (hindI-saMskRta), pI. eca. DI. sAhityaratna (meghanagara) jai-sA nAma divAkara vaisI dIvya jyoti abhirAma / na-hI tulA para koi gurutara, zataza: bAra praNAma / / di-yA jagata ko jJAna-dharma, thAtI anupama nyaarii| vA-tAvaraNa suvAsita karatI, munivara kRpA tumhArI / / ka-rate hama guNagAna, gauravAnvita jisase saMsAra / ra-mya rUpa tapa se hai nikharA, sabako milA saMvAra / / zrI-mukha se jJAnodadhi umar3A, jana-jana hita kI vaannii| cau-rAsI yonI bandhana se, mukta hue kaI prANI / / tha-mA, pApa-anyAya, ahiMsA-aparigraha uphnaaeN| ma-hA puruSa ke prati, zraddhA sAgara ura meM nahIM samAe / / la-kSya jagata-kalyANa, dharA para dharma, karma upkaarii| jI-vana bhara yugabodha, vandanA ho svIkAra hamArI / / ma-nuja manujatA ko parakhe, saMsAra saMvaratA jaaye| hA-hAkAra zamana ho jAe, Akula hRdaya jur3Ave / / rA-ga-dveSa, unmAda-viSamatA, kara vANI se bhAge / ja-pa-tapa-yoga-sAdhanAoM se, bhAgya hamAre jAge / / sA-nandita zraddhAJjali arpita, karo ise svIkAra / ha-ma vinayAnata vandana karate, sabakA ho uddhAra / / ba-nI samanvayamayI sAdhanA, sukhI bane saMsAra / ++++ +++ + + + + ++++
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ :111: zraddhA kA ayaM : bhakti-bharA praNAma / zrI chaina divAkara- smRti-grantha dhaNNo ya so divAyaro * zrI umeza muni 'aNu' dhaNNA nImacabhUmI sA, kesara - jaNaNI vIrA, dhaNNaM taM uttamaM kulaM / jAe s-ppiy-nnNdnno| dhaNNo, kAloya so jami, ThAvio mokkha-maggaMmi, jAo muNI divAyaro // 1 // cothamallo muNI varo // 2 // jiNa - sAsaNa - magaNe, maMjulA saralA vANI, hukuma - gaccha - pNgnne| jaNa - maNa - viaasgaa| uggao hArao jaDDaM, jassAhiNaMdaNijjA ''sI, bhatta - kula - divAyaro // 3 // dhaNNoya so divaayro||4|| jaNa - bhAsAi sattattaM, sAsaNa - rasiA jeNa, gIyaM hiaya - hAriyaM / kAriA bahuNo jnnaa| kallANa - peragaM jeNa, jaNANa vallaho khAo, dhaNNA ya so divAyaro / / 5 / / dhaNNo ya so divAyaro // 6 // payAvaivva pattAI, kayA kayA sukAlammi, dhIro sIse ghaDIa jo| Niphphajjai jnnppio| pahAvago sudhammassa, vANI-pahU jaI seTTho; dhaNNo ya so divAyaro // 7 // sAhU dhamma - dhurndhro||8|| varisANa sayaM eyaM, jammassa jassa maMgalaM / kallANaM saraNaM tassa, ceiaM - aNuNA kayaM // 6 / / nayanoM jaina jagata ke pAvana saMta mahAn the| jana-jana ke pyAre the, nayanoM ke tAre the / / gaMgArAma tAta the, kezarabAI mAta kekula ujiyAre the, nayanoM ke tAre the / / 1 / / taja jaga ke jaMjAla ve, guruvara hIrAlAla se mahAvrata dhAre the, nayanoM ke tAre the / / 2 / / saba zAstroM kA sAra le,banakara guNa bhaMDAra ve, agha haranAre the, nayanoM ke tAre the / / 3 / / 'mUla' dayA kI khAna the, prema ke varadAna the| kapTa nivAre the, nayanoM ke tAre the / / 4 / / * zrI mUlamuni jI
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / / zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 162: zraddhA ke sumana. :-%88 zrI dineza muni paramAdaraNIya jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA smRti grantha prakAzita ho rahA hai| yaha AlhAda kA viSaya hai| divAkarajI mahArAja sthAnakavAsI samAja ke eka variSTha santarala the| yadyapi maiMne unake darzana nahIM kiye haiM, para zraddheya sadguruvarya upAdhyAya zrI puSkara munijI mahArAja evaM sAhitya manISI zrI devendra munijI se unake sambandha meM sunA hai aura divAkarajI mahArAja ke sambandha meM prakAzita pustakeM par3hI haiN| isake AdhAra se maiM yaha nissaMkoca likha sakatA haiM ki ve eka variSTha santa the| ve sacce divAkara the| unakA prabhAva rAjA se lekara raMka taka, hindu se lekara musalamAna taka, sAkSara se lekara nirakSara taka samAna rUpa se thaa| unake satsaMga ko pAkara aneka vyaktiyoM ke caritra meM nikhAra AyA / anekoM ne hiMsA aura duryavsana jaise jaghanya kRtyoM kA parityAga kara eka Adarza-jIvana jIne kI pratijJAe~ grahaNa kii| anekoM ne mAnavatA kA bhavya rUpa jana-samasta ke samakSa prastuta kiyA ki jinheM loga ghRNA kI dRSTi se dekhate the ve bhI pavitra jIvana jIkara sacce mAnava bana gae / Aja bhI jana-mana ke siMhAsana para jaina divAkarajI mahArAja AsIna haiN| loga unheM zraddhA se smaraNa karate haiN| unhoMne jinazAsana kI atyadhika prabhAvanA kI / aise mahAn prabhAvaka mahApuruSa ke zrIcaraNoM meM maiM zraddhA ke sumana samarpita karatA hai| (1) ApadAoM meM kabhI nA ddgmgaaye| sAdhanA saMyama ke tumane gAna gAye / gagana meM camakA "divAkara" jaba / dharA ne vandanA ke gIta gAye // (2) jindagI ke jahara ko amRta banAkara tuma pI gaye ho| zUla meM bhI phUla jaise muskurAkara tuma gaye ho| mauta becArI tumheM kyA chU skegii| lAkhoM diloM meM pyAra banakara basa gaye ho / / caMdanamala 'cA~da' pradhAna mantrIbhArata jaina mahAmaNDala, bmbii| sampAdaka'jaina jagata' ekatA aura pyAra kA paigAma laaye| dharma ke vyavahAra se jana-mana pe chaaye| sAmya, samatA, saumya ke Adarza tum| yuga-yugoM taka kaise koI bhUla pAye / /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ :163: zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara-smRti-grantha bahumukhI pratibhA ke dhanI 4 mahAsatI zrI puSpAvatI, 'sAhityaratna' jaina divAkara zrIcauthamalajI mahArAja bahamukhI pratibhA ke dhanI, prasiddhavaktA, vicAraka, santaratna the| maiMne sarvaprathama unake darzana udayapura meM kiye aura unake pravacana bhI sune / unake pravacanoM kI sabase mahattvapUrNa vizeSatA yaha thI ki ve gambhIra se gambhIra viSaya ko isa taraha sarasa zailI meM prastuta karate the ki zrotA usa gambhIra viSaya ko sahaja hI hRdayaMgama kara letaa| unake pravacanoM meM jaina Agama ke rahasyoM ke sAtha vaidika-paramparA ke granthoM ke subhASita, sUktiyA~, uktiyA~ aura urdU kI zAyarI tathA saMgIta kA aisA madhura samanvaya hotA thA ki zrotA kabhI UbatA nahIM, thakatA nahIM thaa| kabhI-kabhI ve jaina loka-kathAe~, bauddha-kathAe~, bhI prastuta krte| usameM sAmAjika rUr3hiyoM para, loka dhAraNAoM para karAre vyaMgya hote jo tIra kI taraha hRdaya ko bhedate / kabhI vIra-rasa kI gaMgA pravAhita hotI to kabhI hAsyarasa kI yamunA bahane lagatI aura kabhI zAntarasa kI sarasvatI kA pravAha pravAhita hotA / ve vastutaH vANI ke jAdUgara the| unake pravacanoM meM hindU aura musalamAna, IsAI, pArasI, sabhI bheda-bhAva ko bhUlakara upasthita hote aura pravacana ko sunakara unake hRdaya ke tAra jhanajhanAne lagate / ve kahane lagate ki hamane jaina divAkarajI mahArAja kI jaisI prazaMsA sunI thI usase bhI adhika unakA tejasvI vyaktitva hai| ye jaina sAdhu haiM, para unake pravacanoM meM mAnavatA kI bAteM haiM, koI bhI sAmpradAyika vicAra-carcA nahIM hai / saritA kI sarasa-dhArA kI taraha unakI vANI kA pravAha calatA rahatA hai apane lakSya kI ora / maiMne aneka bAra udayapura varSAvAsa meM unake pravacana sUne / maiM svayaM bhI unase bahata prabhAvita hii| jaina divAkarajI mahArAja kI dUsarI vizeSatA maiMne dekhI ki ve eka U~ce sAdhaka the| navakAra mahAmaMtra ke prati unakI gaharI niSThA thii| ve jIvana ke kalyANa ke lie, vicAroM kI nirmalatA ke lie, hRdaya kI zuddhi ke lie usakA japa Avazyaka mAnate the| eka dina vArtAlApa ke prasaMga meM unhoMne mujhe batAyA--ki navakAra mantra kA jApa savidhi kiyA jAya to usake japa kA apUrva Ananda A sakatA hai / japa eka sA~sa meM karanA cAhie / japa karate samaya kevala eka pada ko lenA cAhie, sAtha hI usa pada ke raMga kA bhI cintana karanA caahie| jaise "namo arihaMtANaM" isa pada ko leN| isa pada kA varNa hai zveta / isa pada kA sthAna mastiSka hai jise yogazAstra meM sahasrAra cakra kahA hai| usa samaya zvAsa kI sthiti antakumbhaka honI caahie| isI taraha "namo siddhANaM" pada ko lekara bhI jApa kiyA jAya / siddhoM kA raMga lAla batAyA gayA hai; dhyAna karate samaya lAla raMga cintana rUpa meM rahanA cAhie / jApa karate samaya lalATa ke madhya bhAga meM dhyAna kendrita karanA caahie| jise AjJA cakra kahate haiN| sabhI pada ke dhyAna karate samaya antambhaka kI sthiti honI caahie| "namo AyariyANaM" pada kA japa karate samaya usake pIle raMga kI kalpanA karanI cAhie usakA sthAna galA hai jise vizuddhi cakra kahate haiN| hamAre AvegoM ko yaha sthAna niyantrita karatA hai| "namo uvajhAyANaM" isa pada kA raMga nIlA hai, isakA sthAna hRdayakamala hai| ise maNipUra cakra kahate haiN| "namo loe savva sAhaNaM" isa pada kA raMga kRSNa hai aura isakA sthAna nAbhi hai / isa prakAra eka-eka pada ko lekara japa karane se mana caMcala nahIM hotA tathA dhyAna aura japa kA viziSTa Ananda AtA hai|" mujhe anubhava haA ki jaina divAkarajI mahArAja isa sambandha ke acche jJAtA haiN| maiM apanI sadguruNIjI viduSI mahAsatI zrI sohanakuMvarajI mahArAja ke sAtha aneka bAra
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha varSAvAsa meM ApazrI ke darzana karane gyii| khAlI gayI aura jJAna kI jholI bharakara lAI ve samanvaya ke sajaga praharI the / jaina samAja meM ekatA ho yaha unakI tamannA thI / yahI kAraNa hai ki unhoMne sarvaprathama pahala kI aura byAvara meM pA~ca sampradAyoM kA eka saMgaThana banA, para usa samaya pA~coM sampradAyoM meM sabase adhika tejasvI vyaktitva ApazrI kA hI thA, para ApazrI ne koI bhI pada yA adhikAra na lekara aura dUsaroM ko adhikAra dekara nispRhatA kA jo jvalanta Adarza upasthita kiyA vaha apUrva kahA jA sakatA hai / maiM usa svargIya mahApuruSa ke caraNoM meM apane zraddhA ke sumana samarpita karatI huI gaurava kA anubhava karatI hU~ | V jinake pada meM .... zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 164 : jinake pada meM bItA merA pyArA bacapana / jinake pada meM prApta huA mahAvratoM kA dhana // jinake pada meM prApta huI thI vidyA rekhA | jinake pada meM maiMne nUtana jIvana dekhA // - kavi zrI azoka muni jinake pada sarasija para, mugdha banA dina raina / ve surabhita pada kahA~ gaye, khojeM pyAse naina // jinake pada meM hotA thA, sajjana sammilana / * jinake pada meM camakA thA kaiyoM kA jIvana // jinake pada meM hotA nava sAmAjika sarjana / jinake pada meM hotA thA nUtana AkarSaNa || jinake pada meM jana kaI, kahalAte the dhanya / Aja ve hI pada taja hameM, cale gaye kahIM anya // jinake pada raja se, kaiyoM ne kaSTa miTAyA / jinake pada raja se, kaiyoM ne jIvana pAyA // jinake pada raja se, kaiyoM ne aghamala khoyA / jinake pada raja se, kaiyoM ne antara dhoyA // tIrtharAja una padoM para bhaktoM kI thI bhIr3a / "azoka muni" una pada binA nainA barase nIra // ******
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ :165 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma || zrI jaina divAkara smRti-grantha eka krAntadarzI yugapuruSa -rAjendra muni zAstrI jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ke maiMne darzana nahIM kiye| unake svargavAsa ke cAra varSa pazcAt merA janma huaa| kAza, yadi usa mahApuruSa ke darzana kA saubhAgya mujhe bhI milatA to kitanA acchA hotA / ve loga dhanya haiM jinhoMne usa mahApuruSa ke darzana kiye haiM, unake pravacana sune haiM, unakI sevA kA lAbha liyaa| maiMne zraddhaya sadguruvarya rAjasthAnakesarI upAdhyAya zrI puSkara munijI mahArAja sAhaba tathA sAhitya manISI zrI devendra munijI mahArAja se unake sambandha meM sunA ki jaina divAkarajI mahArAja eka bahata hI tejasvI krAMtadarzI yugapuruSa the| unhoMne apane divya prabhAva se, sAdhanA se, atyadhika dharma kI prabhAvanA kii| aise puruSa varSoM ke pazcAt hote haiM / jinakA vyaktitva aura kRtitva itanA nikharA huA hotA hai ki ve jana-mAnasa kA pratinidhitva karate haiN| apane sadAcaraNa se eka aisA Adarza upasthita karate haiM jisase bhUle-bhaTake jIvana-rAhI sahI mArga para calane lagate haiN| unakI vANI meM aisA adbhuta teja hotA hai ki usake prabhAva se janatA durvyasanoM kA sahaja hI parityAga kara detI hai aura aisA pavitra jIvana jIne lagatI hai ki jise dekhakara sahaja hI Azcarya hotA hai| maiMne sunA aura par3hA hai ki zrI divAkarajI mahArAja ke samparka ko pAkara patita se patita vyakti bhI pAvana bana gayA; hiMsaka vyaktiyoM ne hiMsA kA parityAga kara diyA aura ve ahiMsaka jIvana jIne lge| zarAbiyoM ne zarAba pInA chor3a diyA, vezyAoM ne apanA anaitika vyApAra banda kara diyA tathA ThAkura, rAjA aura mahArAjAoM ne zikAra Adi khelanA banda kara diyaa| yaha thI unakI vANI kI adbhuta zakti / Aja bhI rAjasthAna aura madhya pradeza ke kisI bhI grAma meM cale jAye to vahA~ para Apako sahaja rUpa se logoM ke mAnasa meM jaina divAkarajI ke prati jo gaharI niSThA hai vaha sunane ko milegI / kAla kA pravAha bhI unakI smatiyoM ko dhuMdhalI nahIM kara sakA hai| mujhe apAra prasannatA hai ki smRti-grantha ke mAdhyama se mujhe bhI usa santaratna ke caraNoM meM apane zraddhA ke sumana samarpita karane kA pavitra prasaMga prApta huA hai| maiM apanI ananta zraddhA unake caraNoM meM samarpita karatA huuN| mahAyogI ko vaMdana ! -zrI TekacandajI mahArAja, (caNDIgar3ha) zrI cauthamalajI mahArAja usa rAjatantra ke yuga meM paidA hue jo pardAnazInI aura ghuTana kA yuga thaa| rajavAr3A zakti kA bolabAlA thaa| usa vakta zAhI mahaloM meM, rAjabhavanoM meM parindA bhI para nahIM mAra sakatA thaa| yahI zrIcauthamalajI mahArAja kA puNya prabhAva thA jo gujarAta meM pAlamapura ke nabAba, mevAr3a meM udayapura nareza mahArANA phatahasiMha ke rAjabhavana meM praveza kiyA aura vilAsoM meM DUbe rAjA-rAniyoM ko bhagavAna mahAvIra kI vANI kA sandeza sunaayaa| unhoMne garIboM kI jhoMpar3iyoM se lekara rAjamahaloM taka ahiMsA kI jyoti phailaayii| usa mahAna yogI mahApuruSa ke caraNoM meM koTi-koTi vaMdana !
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha || zraddhA kA arghya : bhakti bharA-praNAma : 166: muni zrI kIrticandrajI 'yaza' (zakti nagara, dillI) Apa eka camakate motI the. Apa eka jagamagAtI jyoti the / Apa eka mahakate hue gulazana the, Apa eka jalatI hiMsA ko cunautI the| (2) teja A~khoM meM, muha pe lAlI thI, zAnta mudrA, jabA~ rasIlI thii| kyA-kyA batalAU~ ApakI siphteM, ApakI hara adA nirAlI thI // jaina-divAkara jyoti / * muni zrI kIrticandrajI 'yaza' (zakti nagara, sacce sAdhaka the, satyarakSI the, satya vaktA the, AtmalakSI the / sIdhA-sAdA sA, saccA jIvana thA, Apa munirAja ! zuklapakSI the / // jinavANI ke Apa adhyetA the, _aneka granthoM ke Apa praNetA the| santa nispRha the, sacce sAdhu the, Apa sacce samAja netA the| tUne andhoM ko rozanI bakhzI, ko tAjagI bakhzI / tere phaijo-kadama ke kyA kahane ! tUne murdo ko jindagI bakhzI // * jagadvallabha the, sabake pyAre the, ____ santa-satiyoM ke tuma sahAre the / rAjamahaloM se jhoMpar3I taka meM, hamane carce sune tumhAre the // jaina divAkara, cauthamala muni, Atma-teja kI jyoti cirantana / puNyamayI isa janma-zatI para; svIkRta kara lIje abhinandana //
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ :167 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara - smRti-grantha jaina divALasunA divAkara * ratana muni (mevAr3a bhUSaNa zrI pratApamalajI mahArAja ke suziSya) jainadharma ke prasiddha tathA saphala siddhAntoM para calakara jina mahAmuniyoM ne apanA utthAna kiyaa| jinake udabodhana se saikar3oM-hajAroM balki lAkhoM prANiyoM ke jIvana meM parivartana AyA / jana-jana meM jinake saMyama kI saurabha sadA suvAsita rahI, unhIM mahAn santoM meM se eka zatAbdi pUrva-janma lene vAle hamAre svargIya jaina divAkara gurudeva zrI cauthamalajI mahArAja hue haiN| sAdhanA ke kSetra meM jinakI Atma-cetanA kAphI sabala aura sakriya tathA gatizIla thii| Aja bhI jinake vimala vizuddha vyaktitva kI manohara jhAMkI jana-jana ke hRdaya meM chAI huI hai| Apa eka saphala caritrakAra bhI hue the| kaI bhavya sundara, sarasa, sAragarmita tathA vairAgyarasa se ota-prota caritra Apane banAye haiN| Apake pravacanoM meM upaniSad, rAmAyaNa, mahAbhArata, kurAna-zarIpha, dhammapada, jainAgama tathA dharma-sammata nItiyoM kA bar3A hI sundara vivecana-yukta jJAna kA sAgara laharAtA thaa| yahI kAraNa rahA hai ki Apake upadezoM ko sunane ke lie jaina hI nahIM 36 hI kauma lAlAyita rahatI thii| ApakI vANI kA asara mahaloM se lekara jhoMpar3I taka, rAjA se lekara raMka taka tathA saikar3oMhajAroM rANA-mahArANA, jAgIradAra, umarAva, inspekTara, elakAra, navAba tathA aMgrejoM para pdd'aa| jinhoMne Apake sandezoM se prabhAvita hokara jIvana-bhara ke lie madya-mAMsa, zikAra, jUA ityAdi aniSTa vyasanoM ke tyAga kiye| aisI eka nahIM aneka vizeSatAe~ ApameM vidyamAna thiiN| jisake kAraNa Apa prasiddha vaktA, jagatvallabha tathA jaina ke hI nahIM jana-jana-mAnasa ke divAkara bana gye| hAlAMki""""""maiMne Apake darzana tathA vANI kA lAbha nahIM liyA, phira bhI Apake isa divya tejasvI prabhAva ne mere antara-hRdaya ko prabhAvita kara diyaa| ___ Apa eka saphala kavi, lekhaka, suvaktA, caritrakAra, sugAyaka, sampAdaka, dharmapracAraka Adi ina sabhI guNoM se bhare-pUre the| jagatvallabha prasiddha vaktA jaina divAkara svargIya gurudeva zrI cauthamalajI mahArAja ke caraNoM meM zraddhA ke sAtha canda mAva-zabda-sumana arpita karatA huuN| zraddhA samana... jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja eka tejasvI samAja-sudhAraka santa the| unhoMne apanA samUcA jIvana mAnava-kalyANa meM samarpita kara diyaa| unheM vastutaH jaina santa nahIM, balki eka rASTrasanta ke rUpa meM pratiSThita kiyA jAnA caahie| munizrI kA hara pala rASTra meM vyApta asamAnatA, avyavasthA, andhavizvAsa evaM adhArmika vAtAvaraNa ko dUra karane meM lagA thaa| aise mahAmAnava ke caraNa-kamaloM meM maiM apane zraddhA-sumana car3hAtA huuN| -DaoN0 bhAgacandra jaina 'bhAskara' -adhyakSa, pAli-prAkRta vibhAga, nAgapura vizvavidyAlaya
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddhA kA adhyaM : bhakti-bharA praNAma : 168 : saMta-paramparA kI eka amUlya nidhi ! * muni zrI pradIpakumAra 'zazAMka' bhAratIya jana-jIvana kI pRSThabhUmi ke nirmANa meM RSiyoM, manISiyoM aura manasvI cintakoM kA mahAn yogadAna rahA hai / samaya-samaya para santoM ne isa deza meM jJAna, darzana evaM cAritra kI triveNI mAnava-hRdaya meM pravAhita kara, janamAnasa ko AdhyAtmika cetanA kA amUlya avasara pradAna kiyA hai| vaise bhI bhAratavarSa kA loka-jIvana sadaiva dharma evaM saMskRti se Abaddha rahA hai / jisameM zramaNa saMskRti kA bhI advitIya yogadAna rahA hai| zramaNa saMskRti sadaiva AcAra pradhAna rahI hai / jisake saMrakSaka prAyaH jaina santa rahe haiM, jinakA mukhya dhyeya mokSa aura sAdhanA dharma hai| bhAratIya itihAsa ke zauryapUrNa aneka svarNima-pRSTha mahAtapasvI nara-ratnoM kI gaurava-gAthAoM se bhare hue haiN| AdhyAtmika yogI, svanAmadhanya, jaina divAkara svargIya zrI cauthamalajI mahArAja jaina jagata kI santa-paramparA ke eka amUlya nidhi ke rUpa meM zramaNa saMgha ko gaurava-pradAtA eka mahAna saMta hue haiN| niHsandeha ApakA bhavya-lalATa, ojasvI, tejasvI, yazasvI, vacasvI anekAneka sadguNoM se otaprota satya-sAdagI kI sAkAra mUrti rUpa hue| Apane jaina jagat ke divya-bhAla para eka anUThI AkarSaka vyaktitva kI amiTa chApa ddaalii| Apane apane sAdhanAkAla meM sva-para-kalyANa kI bahumukhI virAT bhAvanA ko lekara jo jvalanta udAharaNa prastuta kie / unheM zabda-jAla meM bAMdhanA azakya hai| vastuta: ve jaina samAja ke mahAn santaratna the| anta meM maiM unakI janma zatAbdI ke pAvana upalakSya ke pAvana prasaMga para unake amUrta, apArthiva vyaktitva ko yaha zraddhA kA sumana ardhavikasita rUpa meM hAdika bhAvAMjali ke svarUpa meM samarpita kara apane Apa ko dhanya evaM parama bhAgyazAlI samajha rahA huuN| zraddhA ke do sumana - saMgIta premI, bAbA vijayamuni (gore gA~va, bambaI) pUjya zrI cauthamalajI mahArAja bhArata ke eka mahAn santa the / eka sampradAya ke guru hokara bhI Apane saba sampradAyoM kA prema ajita kiyA isase spaSTa hotA hai ki Apa eka sampradAya meM rahakara bhI sAmpradAyikatA se Upara rahate the| ApakI saMyama-sAdhanA ne Apako jana-jana ke AkarSaNa kA kendra banA diyaa| ApakI vANI meM alaukika prabhAva thA / ApakA jIvana, vANI tathA cAritra ke prabhAva kA eka prakAra se saMgamasthala thA / Apane bhagavAna mahAvIra ke ahiMsA dharma kA cahuMmukhI pracAra kara; jaina zAsana kI jo anupama sevA kI hai usakI smRti loka-mAnasa meM sadaiva surakSita rhegii| sojata tathA jodhapura meM mujhe Apake bhavya darzana karane kA saubhAgya milaa| Apake vyaktitva ne mujhe ati prabhAvita kiyA / ApakA darzana mere jIvana-kSetra meM dIkSA ke dRr3ha saMkalpa kA eka prakAra se bIjAMkura bana gyaa| usa mahAn munIzvara ke caraNa-sarojoM meM maiM apane zraddhA ke sumana arpaNa karake santoSa karatA huuN|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ :166 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara- smRti-grantha / prema ko hiloreM uThI... * upAdhyAya kaviratna zrI amaracandrajI mahArAja jaba taka deha meM jIvana kI jyoti rahI, mUr3ha Ae tyAga kI prakhara jyoti jalatI rahI jagamaga jo bhI Ae andhakAra AyA nahIM vAsanA kA pAsa kabhI sabhI loga divAkara ghiratA hai tama se kabhI nhiiN| gad-gad ho gae mUka pazuoM ke prati prema meM vibhora ho ! karuNA kA jharanA bahA sIdhI-sAdI bhASA thI basa, Thaura-Thaura phUkA sIdhA-sAdA upadeza dayA kA amara zaMkha kintu kyA vaha jAdU thA, balidAna banda hue, mAMsAhAra banda haA jo bhI hRdaya meM baiTha jAtA thA ! vilAsI rAja-bhavanoM meM vANI kI miThAsa dayA-zUnya sadanoM meM basa, misarI-sI dhUlI hogI, gUMja uThA dayA kA jo bhI sUna letA saba ora siMhanAda ! phira bhUla nahIM pAtA thA bhUla kauna sakatA hai| bUr3he, bAla, yuvAjana dayA kA pracAra yaha ? nara aura nArI saba jidhara bhI nikala gaye magna hI baiThe rahate jana-mAnasa meM jhUma-jhama jAte the ! prema kI hiloreM uThIM, sahasra-sahasra kaNTha zraddhA aura bhakti kii| jaya-jaya-jayakAra karate. rAjA Ae gagana aura bhUmi taba jJAnI Ae gUja-gUja jAte the| ---------------- paropakArI jIvana paramaprasiddha jaina divAkara munizrI cauthamalajI mahArAja ke svargavAsa ke samAcAra se dehalI meM virAjamAna jainAcArya pUjya zrI gaNezI- 1 lAlajI mahArAja tathA unake anuyAiyoM ko parama duHkha huaa| pUjya ? jI ne unake nidhana ko jaina samAja kI eka mahAn kSati btaayaa| / unhoMne Age divaMgata AtmA ke pUnIta evaM Adarza-jIvana kI carcA karate hue kahA ki gRhasthAvasthA meM maiMne svataH unase unake pada sIkhe the| unakA vyaktigata jIvana paropakAra meM rata rahA, unake prabhAvazAlI upadezoM se jaina samAja kA bar3A kalyANa aura jainadharma kA vyavasthita pracAra huaa| -sva. AcArya zrI gaNezIlAla jI mahArAja 2-0--0--0--0-0-0 [svargavAsa ke prasaMga para prApta patra se]
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara mmRti-grantha : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 200: bhAvAMjalI ra raMgamunijI mahArAja Aja se lagabhaga 100 varSa pUrva eka sadAbahAra phUla bhArata ke udyAna meM khilA thaa| jisane jhopaDI se lekara rAjamahala taka ahiMsA kI khuzabU phailAI thI / madya, mAMsa, juA , zikAra Adi durvyasanoM meM lipta mAnava saMsAra ko vItarAga vANI kA madhura-makaraMda-pAna karAkara sanmArga batAyA tathA ajJAniyoM ko samyak patha meM lagA jIvana uddhAra kiyA vaha mAnava hI nahIM mahAmAnava thA jisakA vyaktitva virAT thA, jisakA jIvana gaMgA kI dhArA se bhI mahA pAvana thaa| jisakA manobala meruparvata-sA acala evaM aDola thaa| jisakI vANI meM amRta kA akSaya srota pravAhita hotA thaa| jisakI dRSTi meM rAjA, seTha, sAhUkAra, amIra, garIba sabhI eka samAna the| jinakA teja sUrya-sA prakAzamAna thA / candra jaisI jIvana meM saumyatA thI / vaha jana-jana kA hRdaya dulArA, saMgha aikyatA kA agradUta, jagadvallabha, jaina divAkara prasiddha vaktA paNDita ratna zrI cauthamalajI mahArAja sAhaba ke nAma se khyAti prApta rASTra-santa thaa| jisane iThalAtI yuvAvasthA meM sAMsArika viSaya-bhogoM para vijaya prApta kara, saccI zUravIratA kA paricaya diyaa| hajAroM mUka prANI, jo dharma ke nAma para ajJAnagrasta vyaktiyoM ke dvArA bali car3hAye jAte the, unakI karuNa citkAra-bharI vANI ko zravaNa kara Apane hajAroM vyaktiyoM ko jJAnadAna dekara hajAroM prANiyoM ke prANa bacAye / vaha amaratA evaM ahiMsA kA pujArI thA / nirgrantha saMskRti kA sandezavAhaka thA / jaina samAja kA unnAyaka thA / ekatA kA prabala himAyatI thaa| __ Apa nirabhimAnI, saMgaThana premI the, kSudra sAmpradAyika dAyare se bAhara the| Apake vicAra bahuta unnata the| ApakI kathanI evaM karaNI meM tanika bhI antara nahIM thaa| jisakA pratyakSa pramANa Apane koTA ke antima varSAvAsa kAla meM zvetAmbara, digambara, muni AcAryoM ke sAtha eka hI sTeja para Adarza triveNI saMgama kara dikhAyA, sAtha hI eka hI maMca para vyAkhyAna diyaa| yaha ApakI mahAnatA kA dyotaka hai| ApakA jIvana gAgara meM sAgara thA / Apake zatAbdi varSa kI maMgalamaya zubha belA meM Apake paramapAvana caraNa sarojoM meM maiM apanI zraddhAMjali car3hAkara apanA jIvana gauravAnvita mAnatA hU~ ! Apake jIvana se preraNA prApta kara maiM bhI apanA jIvana dhanya banA sakaM yahI maMgalamaya zubhakAmanA karatA huuN| eka adbhuta puruSa paM. zrI zobhAcandrajI bhArilla zrI jaina divAkarajI mahArAja kA viyoga sArI jaina jAti ke lie eka aisI kSati hai, jisakI pUrti ke lie na jAne kitane yugoM ko pratIkSA karanI par3egI, phira bhI kauna jAne kSati pUrti hogI bhI yA nahIM? bArahavIM zatAbdI meM AcArya zrI hemacandrajI he| unake karIba cAra sau varSa bAda zrIhIravijaya sUri hue aura itane hI samaya ke pazcAt isa bIsavIM zatAbdI meM jaina divAkarajI pragaTa hue the, jinhoMne jainadharma kI jainetara saMsAra meM bar3I prabhAvanA kii| ve puNyazAlI mahAtmA the| unakA sArA jIvana yazomaya rahA, magara apane antima samaya meM to ve apane yaza para zAnadAra kalaza car3hA gaye haiN|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 201: zraddhA kA arghya : bhakti-marA praNAma zrI jaina divAkara-smRti-grantha mahApuruSa kI janma jayanti, AtI lAtI nava sandeza / dUja cA~da jyU bar3he nirantara, detI pAvana yaha upadeza / / bhavya bhAvanA liye bhaktagaNa, yaza-gaNa-gAthA gAte haiN| jJAnI-mani-gaNa gAne vAle, bhava-sAgara tara jAte haiN| jaina divAkara jagavallabha zrI cauthamala jI hue mahAna / puNyavaMta guNavaMta munIzvara, jAna rahA hai sakala jahAna / / kalAkAra jIvana ke sacce, kAMti-zAMti ke puJja prm| jJAna-dhyAna kI vividha vidhA se, pAvana jIvana ucca narama / / pravahamAna gaMgA kA nirmala, nIra sabhI kA upakArI / pravacana kI nirmala dhArA se, tare anekoM saMsArI / / moha-mAna se masta bane jo, unako mArga dikhAte the| mukti-mahala pahu~cAne vAlA, uttama zruta sikhalAte the / / Atma-jJAna ke anupama sAdhaka, camake jaise nabha meM caMda / bhAratIya jana-jana ke mana meM, base sumana meM yathA sugaMdha / / rAjA rANA raMka sabhI jana, caraNoM meM pAte Ananda / vANI bhUSaNa, kuzala pravaktA, sunakara lete guNa makaranda / / janma zatI ke puNya paloM meM, "muni jinendra" guNa gAtA hai| mahApuruSa ke caraNa kamala meM, savinaya zIza jhukAtA hai|| jIvana ke sacce kalAkAra 4 zrI jinendramuni 'kAvyatIrtha zrI subhASamuni 'sumana' divya divAkara jaina jagata ke, jyotirdhara the santa mahAn / mAnavatA ke svara saMdhAyaka, karate the nija-para kalyANa / / Aye the Aloka lie ve. Alokita jana ko karane / satya-ahiMsA-karuNA, maitrI kA pAvana amRta bharane / divya bhavya vyaktitva suhAnA, jana-mana khUba lubhAyA thaa| gae jidhara bhI udhara khUba hI, prema parAga luTAyA thA / / lokanAyaka santapravara the, jaga-vallabha jaya-jaya gurudeva / jaya-jaya vANI ke jAdUgara, jaina divAkara jaya gurudeva // uddhAraka the patita-janoM ke, Azraya-dAtA the gurudeva / saba jIvoM para karuNA nirjhara, jhara-jhara bahatA thA nitameva / / jaga jIvoM ke prati maitrI ho, yaha sandeza tumhArA pyArA thaa| virala-vibhUti vizva prabhAkara, saccA zreSTha sahArA thaa| mahaka uThA thA eka sumana vaha, AryAvarta kI dharatI para / kusumAkara saurabha luTA gayA, svarga-loka sI avanI para / jaya-jaya jIvana pyAre guruvara, jaya-jaya sura-gaNa bhI krte| mahAyogI yugazreSTha ke, pAda-padma meM mastaka dharate / / jaya-jaya guruvara cauthamalajI, jaya samatA guNa ke dhaarii| caraNoM meM zat-zat vandana, svIkAra karo he ! avatArI // MIII IIII11 lifilm IT IIIIII HLILI Int UN HIMIT
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / / zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 202: praNAma, eka sUraja ko DaoN nemIcanda jaina (saMpAdaka-tIrthakara) mani zrI cauthamalajI ko zraddhAMjali arpita karanA sacamaca eka bahuta kaThina kArya hai / vaha isalie ki unakA sArA jIvana zramaNa-saMskRti kI utkRSTatAoM para tila-tila nyochAvara thA, ve usake jIvanta-jvalanta pratinidhi the, unakA sArA jIvana una lakSyoM kI upalabdhi para samarpita thA jinake lie bhagavAna mahAvIra ne bAraha varSoM taka durddhara tapa kiyA, aura jinheM sadiyoM taka jainAcAryoM ne apanI kathanI-karanI kI nirmalatA dvArA eka udAharaNIya ujjvalatA ke sAtha prakaTa kiyaa| munizrI asala meM vyakti-krAnti ke mahAn pravartaka the, unhoMne ahasAsa kiyA thA ki samAja meM vyakti ke jIvana meM kaI zithilatAoM, durbalatAoM tathA vikRtiyoM ne dvAra khola lie haiM, aura durgandhita nAliyoM dvArA usake jIvana meM kaI asvacchatAeM dAkhila ho gayI hai, ata: unhoMne sabase bar3A evaM mahattvapUrNa kArya yaha kiyA ki ina daravAjoM ko majabUtI se banda kara diyA, tathA naitikatA aura dhArmikatA ke asaMkhya ujjvala rozanadAna vahA~ khola diye| isa taraha ve jahA~ bhI gaye, vahIM unhoMne vyakti ko UMcA uThAne kA kAma kiyaa| eka bar3I bAta jo muni zrI cauthamalajI ke jIvana se jur3I huI hai, vaha yaha ki unhoMne janamAtra ko pahale AdamI mAnA, aura mAnA ki AdamI phira vaha kisI bhI kauma kA ho, AdamI hai; aura phira AdamI hone ke bAda jarUrI nahIM hai ki vaha jaina ho (jaina to vaha hogA hI) cUMki unhoMne isa bAta kA lagAtAra anubhava kiyA ki jo nAmadhArI jaina haiM unameM se bahuta sAre AdamI nahIM haiN| kyoMki ve isa bAta ko barAbara mahasUsate rahe ki bhagavAn mahAvIra ne jAti aura kula AdhAra para kisI AdamI ko choTA-bar3A nahIM mAnA, unakI to eka hI kasoTI thI-karma; karmaNA yadi koI jaina hai to hI ve use jaina mAnane ko taiyAra the, janma se jaina aura karma se dAnava vyakti ko unhoMne jaina mAnane se inakAra kiyaa| yaha unakI na kevala zramaNa-saMskRti ko varan sampUrNa bhAratIya saMskRti ko eka apUrva dena hai, isIlie ve bhIla-bhilAloM ke pAsa gaye, pichar3e aura patita logoM ko unhoMne gale lagAyA, unake duHkha-darada, hIra-pIra ko jAnA-samajhA, unheM apanI prItibharI AtmIyatA kA pArasa-sparza diyA, aura isa taraha eka naye AdamI ko jnmaa| ho sakatA hai kaI loga jo gRhastha, yA sAdhu haiM, unake isa mahAn kRtitva ko camatkAra mAneM, kintu munizrI cauthamalajI kA sabase bar3A camatkAra eka hI thA aura vaha yaha ki unhoMne apane yuga ke una bahuta se manuSyoM ko, jo pazu kI barbara bhUmikA meM jIne lage the, yAda dilAyA ki ve pazu nahIM haiM, manuSya haiM, aura unheM usI zailI-salIke se apanA jIvana jInA cAhiye / manuSya ko manuSya kI bhUmikA se skhalita hone para jo loga use punaH manuSya kI bhUmikA meM vApasa le Ate haiM, santa kahalAte haiN| manizrI kevala jaina muni nahIM the, manajoM meM mahAmanuja the / ve tyAga aura samarpaNa ke pratIka the| niSkAmatA aura nizchalatA ke pratIka the / nirlobha aura nirvera, apramattatA aura sAhasa, nirbhIkatA aura avicalatA kI jItI-jAgatI mUrti the / kyA yaha saca nahIM hai ki aisA manasvI santa puruSa hajAroM-hajAra varSoM meM kabhI-kabhAra koI eka hotA hai, aura bar3e bhAgyodaya se hotA hai|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 203 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara-smRti-grantha / mani yadi vaha kevala muni hai to usakA aisA honA aparyApta hai, cUMki muni samAja se apanA kAyika poSaNa grahaNa karatA hai, use apanI sAdhanA kA sAdhana banAtA hai ata: usa para samAja kA jo RNa ho jAtA hai, use lauTAnA usakA apanA kartavya ho jAtA hai, mAnA samAja isa taraha kI koI apekSA nahIM karatA (karanA bhI nahIM cAhiye), kintu jo vastuta: muni hote haiM, ve samAja ke sambandha meM cintita rahate hai aura use apane jIvana-kAla meM koI-na-koI AdhyAtmikanaitika khurAka dete rahate haiM, yaha khurAka pravacanoM ke rUpa meM prakaTa hotI hai / munizrI cauthamalajI eka vAgmI santa the, vAgmI isa artha meM ki ve jo-jaisA socate the, use tyoM-taisA apanI karanI meM akSaraza: jIte the| Aja bakavAsI santa asaMkhya-anagina haiM, kyA hama inheM santa kaheM ? bAne meM bhale hI unheM vaisA kaha leM, kintu cauthamallI kasauTI para unheM santa kahanA kaThina hI hogaa| jisa kasauTI para kasakara hama munizrI cauthamalajI mahArAja ko eka zatAbdi-puruSa yA santa kahate haiM, vAstava meM usa kasauTI kI prakharatA ko bahuta kama hI mahana kara sakate haiN| una jaisA yuga-puruSa hI samAja kI ragoM meM nayA aura svastha laha de pAyA, anyoM ke lie vaha Dagara niSkaNTaka nahIM hai, kAraNa bahuta spaSTa hai, unakI vANI aura unake cAritra meM ekarUpatA thI; jo jIbha para thA, vahI jIvana meM thA; usameM kahIM-koI duI nahIM thI, isIlie yadi hameM usa zatAbdi puruSa ko koI zraddhAMjali arpita karanI hai to vaha aMjali nirmala-prAmANika AcaraNa kI hI ho sakatI hai, kisI zabda yA mudrita grantha yA pustaka kI nhiiN| usa manISI ne sAhitya to sirajA hI, eka sAMskRtika sAmanjasya sthApita karane ke prayatna bhI kiye| isa prayatna ke nimitta ve svayaM udAharaNa bane, kyoMki ve isa marama ko jAnate the ki jaba taka AdamI svayaM udAharaNa nahIM banatA, taba taka apane lakSya ko prApta nahIM kara sktaa| adhikAMza loga udAharaNa dete haiM, udAharaNa bana nahIM pAte; Aja udAharaNa dene vAle loga hI adhika haiM, udAharaNa banane vAle logoM kA akAla par3a gayA hai| loga kathAe~ sunAte haiM, aura sabhA meM haMsI kI eka lahara eka sire se dUsare sire taka daur3a jAtI hai, bAta AyI-gayI ho jAtI hai, kintu usase na to vaktA kucha bana pAtA hai, na shrotaa| prasiddhavaktA munizrI cauthamalajI vaktA nahIM the, caritra-sampadA ke svAmI the, unakA cAritra tejomaya thA, ve pahale apanI karanI dekhate the, phira kathanI jIte the; vastutaH saMtoM kA sampUrNa kRtitva bhI isI meM hai, isalie krAnti ke lie jo sAhasa-zaurya cAhiye vaha usa zatAbdipuruSa meM jitanA hameM dikhAyI detA hai, utanA unake samakAlInoM aura uttaravartiyoM meM nhiiN| yahI kAraNa thA ki ve ekatA lA sake aura eka hI maMca para kaI-kaI sampradAyoM ke munimanISiyoM ko upasthita kara sake, unakA yaha avadAna na kevala ullekhanIya hai varan mAnava-jAti ke itihAsa meM svarNAkSaroM meM aMkita karane yogya hai| anyakSaroM meM utkINita unakA vaha puruSArtha Aja bhI hamAre sanmukha eka prakAza-stambha kI bhA~ti varadAna kA hAtha uThAye khar3A hai usa kavaca-jaisA jo kisI bhI saMkaTa meM hamArI rakSA kara sakatA hai| saba jAnate haiM ki jaba koI AdamI mahattvAkAMkSAoM kI kIca se nikala kara eka khule AkAza meM A khar3A hotA hai, taba lagatA hai ki koI yugAntara sthApita huA hai, yuga ne karavaTa lI hai, koI nayA sUraja UgA hai, koI aisA kArya huA hai, jo na Aja taka huA hai, na hone vAlA hai, koI nayA AyAma mAnava-vikAsa kA, utthAna kA, pragati kA khulA hai, udghATita huA hai|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha || zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 204: munizrI cauthamalajI isI taraha ke mahApuruSa the, jo mahattvAkAMkSAoM ke paMka meM se kamala khilAnA jAnate the| use kisI para ulIcanA nahIM jAnate the, ve cintana ke unmukta AkAza-tale akasmAt hI A khar3e hue the aura unhoMne apanI varadAnI chA~va se apane samakAlIna samAja ko upakRta-anugrahIta kiyA thaa| hamArI samajha meM zatAbdiyoM bAda koI aisA sampUrNa puruSa kSitija para AyA jisane rAvaraMka, amIra-garIba, kisAna, majadUra, vikasita-avikasita, sAkSara-nirakSara, sabhI ko prabhAvita kiyA, sabake prati eka abhUtapUrva samabhAva, mamabhAva rakhA, koI kucha dene AyA to usase durguNa mA~ge, dhana-vaibhava nahIM mA~gA, vyasana mA~ge, asana yA siMhAsana nahIM mA~gA, vipadA mAMgI, sampadA nahIM mAMgI; unheM aise loga apanA sarvasva apita karane Aye jinake pAsa zAma kA khAnA taka nahIM thA, aura aise loga bhI saba kucha sauMpane Aye jinake pAsa Ane vAlI apanI kaI pIr3hiyoM ke lie bharaNa-poSaNa thA, kintu unhoMne donoM se, ahiMsA mAMgI, jIva dayA-vrata mAMgA, sadAcaraNa kA saMkalpa mAMgA, bahumUlya vastra lauTA diye, dhana lauTA diyA; isIlie hama saMtatva kI isa paribhASA ko bhI sajIva dekha sake ki santa ko kucha nahIM cAhie, usakA peTa hI kitanA hotA hai ? aura phira vaha bhUkhA raha sakatA hai, pyAsA raha sakatA hai, ThaNDa saha sakatA hai, lU jhela sakatA hai, mUsalAdhAra vRSTi use sahya hai, kintu yaha sahya nahIM hai ki AdamI AdamI kA zoSaNa kare, AdamI AdamI kA galA kATe, AdamI AdamI ko dhokhA de, AdamI AdamI na rhe| usakA sArA jIvana AdamI ko Upara aura Upara, aura Upara, uThAne meM pratipala lagA rahatA hai| saMtoM kA sabameM bar3A lakSaNa hai unakA mAnavIya honA, karuNAmaya honA, logoM kI usa jubAna ko samajhanA jise hama darada kahate haiM; vyathA kI bhASA kahate haiN| munizrI cauthamalajI ko vizeSatA thI ki ve AdamI ke hI nahIM prANimAtra ke vyathA-kSaNoM ko samajhate the, unakA Adara karate the, aura use dUra karane kA prANapaNa se prayAsa karate the| AyeM, vyakti-krAnti ke anasta sUraja ko praNAma kareM, tAki hamAre mana kA, tana kA aura dhana kA A~gana kisI sAMskRtika dhUpa kI garamAhaTa mahasUsa kara sake, aura rozanI aisI hameM mila sake jo abujha hai, vastutaH munizrI cauthamala eka aise sUryodaya haiM, jo roja-ba-roja kevala pUraba se nahIM sabhI dizAoM se Uga sakate haiN| jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja prakAzacanda jaina (ludhiyAnA) jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kI mahAnatA va tyAga anUThA thA, sabhI ne apane ko saMjoyA, sNvaaraa| unhoMne garIba-amIra ke duHkhoM ko dekhA, parakhA aura usake nirAkaraNa kA mArga btlaayaa| eka zAyara ne kahA hai ve santa bane, ve mahanta bane car3hatI huI bharI javAnI meM / ve zUra bane, ve vIra bane jIvana ke yakatA the, apanI zAnI meM //
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ :205: zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara - smRti-grantha saphala jIvana kA rahasya 1 zrI ratana muni (candrapura) jAtasya hi dhra vo mRtyu dhruvaM janma mRtasya ca / janma hai vahA~ mRtyu bhI hai, mRtyu hai vahA~ janma bhI nizcita hai / cAra araba kI mAnavI duniyAM meM hajAroM manuSya pratidina janma lete hai aura hajAroM hI mRtyu ke mukha meM praveza kara jAte haiN| lekina unake janmane aura marane kA koI mahattva nahIM hai / ina manuSyoM meM virala manuSya aise bhI mahattvapUrNa avatarita hote haiM, jinakA janmanA lAkhoM prANiyoM ke kalyANa ke lie aura parama dhyeya kI pUrti ke lie hotA hai| ve jIte haiM, lekina apane lie nahIM, paramArtha kI siddhi ke lie| unake jIne meM eka nirAlApana hotA hai / unake jIvana kA pratyeka kSaNa dIpaka ke samAna tila-tila jala kara bhI duniyAM meM prakAza phailAtA hai / aise puruSoM ke lie mRtyu bhI amaratA kA varadAna bana jAtI hai / jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAjaH jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA jIvana bhI saphalatA kI eka kathA hai| unakA dehAvasAna bhI jIvana kA vizrAma hai| jIvana meM saphalatA kA amRtapAna kiyA aura jana-mana meM adhyAtma jAgRti kA zaMkhanAda kiyA / jisakI Aja bhI hajAroM AdamiyoM meM gUMja maujUda hai| yugoMyUga taka unakI sAdhanA kI saphala jIvana-gAthAeM gAyI jAtI rheNgii| 18 varSa kI Ayu meM hI vairAgya kA kiramicI raMga car3hanA aura mautika sukhoM ko apanI ora AkarSita karane meM asaphala pAnA kama mahattva nahIM rkhtaa| jina cauthamalajI mahArAja ko pUrNa yauvana meM nArI kA mAdaka moha bA~dhane meM asamartha rahA aura mAtA-bahaneM parivAra kA vAtsalyabharA madhura-prema bhI roka na sakA ! unakI gaNagarimA kA kyA vyAkhyAna ? unake vairAgya bhAva ko dekhakara zAstrajJa mahAmuni zrI hIrAlAlajI mahArAja ne zrI cauthamalajI ko dIkSita kiyA to samyaga jJAna, darzana, cAritra ke samArga kA bodha karAke jIvana ko aura pragAr3ha banA diyaa| gambhIra vyaktitva, prakhara vaktRtva kalA, nirahaMkAratA, niHspRhA aura sahaja-sarala svabhAva, sAmpradAyika rUr3hiyoM se nirlipta, samanvayAtmaka vivecana zailI, adbhuta kAvya zakti Adi vizeSatAoM ke dhanI the| zrI jaina divAkarajI mahArAja ke sadUpadeza ne samAja ko aneka racanAtmaka pravRttiyoM meM jor3a diyaa| dharma para jo hai phidA, marane se vo Darate nhiiN| loga kahate mara gaye, daraasala vaha marate nahIM //
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 206 : virAT vyaktitva ke dhanI 4 sAdhvI zrI kusumavatI zramaNa-paramparA meM jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA vyaktitva bahuta virATa va urjasvala thaa| laghavaya meM hI jaba maiM sAdhanA-patha para kadama bar3hAne kI taiyArI meM thI / ApazrI ke darzanoM kA saubhAgya prApta kiyA thaa| Apake ojasvI-tejasvI vyaktitva se maiM atyadhika prabhAvita thI / yahI kAraNa thA ki maiM apanI mA~ me pravacana zravaNa hetu bAra-bAra unheM Agrahita karatI va unheM sAtha lekara pravacana-sthala para pahu~ca jAtI thii| ApazrI kI sumadhura vANI kA amRtapAna kara maiM apane Apa ko dhanya mAnatI thii| sAdhvI pada svIkAra karane ke pazcAt bhI mujhe kaI bAra ApazrI ke jJAnabhita evaM maMgalamaya pravacana sunane kA suavasara prApta huA thA / Apake pravacana meM mujhe itanA Ananda AtA thA ki maiM yahI socatI rahatI ki pravacana pIyUSa-dhArA nirantara calatI rahe to acchA ! ApakI vANI meM teja thaa| jaba Apa sabhA ke bIca meM nirbhIka hokara bolate usa samaya aisA pratIta hotA mAno siMha kI garjanA hI ho rahI hai| jhoMpar3I se lekara mahaloM taka ApakI jAduI vANI kA prabhAva thaa| pratyeka vyakti ke jubAna para ApakA nAma sunAI par3atA thaa| maiMne dekhA, jaba Apa udayapura padhArate to ApakI agavAnI karane hetu mahArANA zrI phatehasiMhajI svayaM padhArate aura usa dina sAre nagara meM amAripaTaha udghoSita karavAte / "Aja ke dina kahIM bhI hiMsA nahIM hogI ! katlakhAne banda raheMge !" yaha thA ApakA prabhAva / Apake prabhAvazAlI vyaktitva meM jaina samAja hI nahIM apitu choTe-choTe grAmoM kI abodha va ajaina janatA bhI prabhAvita thii| Apa jahA~ bhI jAte vahIM eka melA-sA laga jAtA thaa| ApakA grAmavAsiyoM se bahuta prema thaa| unakI bhAvukatA se prabhAvita hokara kaI dinoM taka Apa grAmoM meM hI rahate / ApakA dRSTikoNa thA ki grAmavAsiyoM ke nItiparaka anAja se jIvana meM zuddha vicAra raha sakate haiM aura saMyama-jIvana kI ArAdhanA-sAdhanA bhI samyak prakAra se ho sakatI hai / Apa mAnavatAvAdI the| kisI bhI duHkhI prANI ko dekhakara ApakA karuNAzIla hRdaya zIghra hI dravita ho uThatA thaa| unake duHkha ko dUra karane hetu Apa sadA tatpara rhte| apane jIvana meM hajAroM muka-prANiyoM ko abhaya-dAna dilavAyA thaa| isa dRSTi se Apako hama mAnavatA ke mahAmasIhA bhI kaha sakate haiN| __ aise virATa vyaktitva ke dhanI mahAmahima zraddheya zrI jaina divAkarajI mahArAja ke caraNakamaloM meM unakI janma zatAbdI varSa meM pUNya paloM meM maiM hRdaya kI ananta AsthA ke sAtha zraddhAkusuma samarpita karatI huuN|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 207: zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara-smRti-grantha hejanajAtike divyadUta! -pro0 zrIcandra jaina ema. e., ela ela. bI. (ujjaina) jaya jaya jaya zrI jaina divAkara / Agama-jJAna-koza, guNa sAgara // he tapaH pUta ! he amara saMta ! Aloka-puja ! maitrI sAdhaka / he jana jAgRti ke divya dUta ! the surabhita maMgalamaya udAra / he saMyama sAdhaka ! jaga praharI ! the jJAna-karma-bhaktI-saMgama / he satya sanAtana ! vibhu-vibhUta ! he syAdvAda ke karNadhAra ! tuma the mAnavatA ke pratIka / jaya-jaya he jJAna-gaMga dhaaraa| tuma kalpavRkSa the dInoM ke / jaya jaya jagatI ke dhruvatArA / tuma zaraNAgata ke prtipaalk| jaya bola rahA ambara saaraa|. tuma Rddhi-siddhi the hInoM ke || zoSaka pApI tumase hArA / / tuma bhramitoM ke vizvAsa bane / tuma siddha rUpa ke samupAsaka / he mahat manasvI jIvana ke / nirgrantha grantha ke nirmaataa| jaga kA unmAda sadA hrte| sAhitya-manISI sdvaagmii| munirAja ! svayaM sevaka bana ke / / udvelita jaga ke priya trAtA / / jaga-vallabha ! prabala prabodhaka the| tuma candana the basa isiilie| he pArasa puruSa ! patita pAvana / tava pada-paMkaja meM tana jinke| he satyAnveSI ! saMta pravara ! ve bhAgyavAna ho gae satata / the manuhAroM ke sukha-sAvana / / jyoM bodhivRkSa banate tinake / / jaya prasaraNazIla ! dayA sAgara / yuga puruSa ! yugAntara kiyA sadA / abhinandanIya ! nayanAbhirAma / cAritra sampadA ke svaamii| he jJAna jyoti ! he madhuvihAna ! cirajIvita ho itihAsoM meM / the paripoSaka ghanazyAma zyAma / / tuma tejomaya the niSkAmI / / tuma khare rahe khAre na bane / he patitoddhAraka ! smbhaavii| ImAna bacAyA jana-jana kaa| varadAnI the laghu manujoM ke| tuma jiye sadA parahita meM hii| tumane apanAe dalitoM ko| tuma meM pratIka hai kaNa-kaNa kA / / rakSaka banakara ina tanujoM ke / / he mahAmahima ! ArAdhya deva / / A~dhI tUphAna DigA na sake / the vANI-jAdUgara anUpa / caTTAna camelI bana mhkii| the vaktA prakhara pratApa dhnii| he gauravamayI ! virata vidhnaa| jayadeva ! karmayogI svarUpa / / sau bAra yahAM zyAmA bahakI / mRdula megha garjana sI vANI / vAgmI indradhanuSa sI kavitA / / satyaM zivaM sundaraM pratimA / terI Alokita gati savitA / /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 208: (1) jaina divAkara divya dvAdazI 1. kaviratna candana muni, paMjAbI (2) jinake japa ke tapa ke Age jaina divAkara dayA divAkarajhukatA gayA jmaanaa| hI the ika vaha duje| jaina divAkara cauthamalla kI jinake pAvana caraNa kamala ko muzkila mahimA gAnA / / __ prajA prema se pUje // (3) nAma amara hai, kAma amara hai unakA jaga ke andara / nirmala yazaH kIti se unakI gujita dharatI-ambara // jJAna-dhyAna kA dayA-dAna kA zubha sandeza diyA thaa| duSkarmoM se dAnava the jo mAnava unheM kiyA thaa| apanA yA begAnA hai yaha bheda nahIM thA mana meN| rAnA-raMka sabhI the sama hI unake madhu jIvana meM // sAtvika-Atmika unnati kAraka parimita lete bhikssaa| zrAvaka, zramaNa aneka banAye de karake hita shikssaa| (8) zAnta, dAnta, ninti bar3e the gahare Agama - vettaa| duniyA ko haiM durlabha aise nyAya-nIti ke netA // Atama-bheda khedahara milatA milatA patha avinaashii| cAtaka-sI thI duniyA~ unakI vacanAmRta kI pyaasii|| saphala Apa the vaktA, lekhaka saphala Apa ika kavi the| jana-jana ke jo mana ko mohe satya chimA kI chavi the| jaba taka rahe jagata ke andara candra sUrya se sAje / uttama saMyama pAla anta meM jAkara svarga virAje // (12) pAra apAra guNoM kA unake "candanamuni" na paataa| cAru-caraNa meM cAra-pAMca ye _zraddhA sumana car3hAtA / / janama, nidhana, dIkSA tInoM ko sUraja vAra sahAyA / bana tejasvI sUraja-se hI duniyAM ko dikhlaayaa|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ :206 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara-smRti-grantha | sampUrNa mAnavatA ke divAkara * mevAr3abhUSaNa muni zrI pratApamalajI "divAkara' zabda sUrya, kA pratIka rahA hai| phalasvarUpa virAT vizva ke vistRta aMcala meM vyApta andhakAra kI iti karake jo yatra-tatra-sarvatra prakAza se paripUrNa hajAra kiraNoM ko bikheratA hai, use divAkara nAma se pukArA jAtA hai| divAkara kI taraha aneka ziSyoM se suzobhita eka santa-ziromaNi bhI kucha varSoM pahale mAlavA, mevAr3a, mAravAr3a kI pavitra bhUmi para vicara rahe the| jinakI pIyUSavarSI vANI meM jAdU, bolI meM eka anokhA AkarSaNa, camakate cehare para madhura-muskAna, vizAla akSikAe~, sulakSaNI bhujAe~, gaura varNa evaM manamohaka gaja-gati cAla jinakA bAhya vaibhava thaa| jinakI jJAna-dhyAna-sAdhanA meM cumbakIya AkarSaNa thA, sahaja meM hajAroM nara-nArI upadezAmata kA pAnakara apane Apako saubhAgyazAlI mAnate the| jinake ahiMsAmaya upadezoM kA prabhAva rAjamahaloM se lekara eka TUTI-phUTI kuTiyA taka evaM rAjA se raMka paryaMta aura sAhUkAra se cora paryanta vyApta thaa| jinhoMne saikar3oM-hajAroM mAnavoM ko saccI mAnavatA kA pATha paDhAyA, bhUle-bhaTake rAhagIroM ko sahI dizA-darzana pradAna kiyA, jana-jIvana meM jina-dharma kA svara bulaMda kiyA, chinna-bhinna sAmAjika vAtAvaraNa meM sneha-saMgaThana kA udghoSa phUMkA aura jaina samAja meM naI sphUrti, naI cetanA jAgRta kii| jinake dvArA sthAnakavAsI jaina samAja ko hI nahIM, apitu akhila jaina samAja ko jJAna-prakAza, nutana sAhitya evaM premamaitrI kI prabala preraNA pradAna kI hai| ve the ekatA ke saMsthApaka jaina jagat ke vallabha sva0 jaina divAkara gurudeva zrI cauthamalajI mahArAja / _ isa janma zatAbdI varSa samAroha ke punIta kSaNoM meM maiM bhI apanI ora se usa mahAmanasvI ke caraNoM meM zraddhA sumana samarpita karatA hai| divAkara-eka prAdhAra 4. nirmalakumAra lor3hA (nimbAher3A) eka musAphira bIhar3a jaMgaloM meM mArga bhUlakara, thakA-mAMdA, bhUkha se vyAkula kisI sahAyatA kI apekSA se calA jA rahA hai, acAnaka mIloM dUra usa nirjana vana meM eka TimaTimAte dIpaka kI rozanI usameM sphUrti kA saMcAra kara detI hai| vaha apanI sArI kaThinAiyoM ko bhUlakara usa navIna sahAre kI tarapha tIvragatI se agrasita hone lagatA hai| ThIka usI prakAra hamAre deza, samAja, dharma aura mAnavatA para saMkaTa ke bAdala maMDarAte rahe haiM aura rahate haiN| ina saMkaToM ko dUra karane hetu samaya-samaya para kucha aisI pavitra AtmAe~ bhI hamAre bIca upasthita hotI rahatI haiM, jo hamArA jIvana kA mArga-darzana karatI haiM / saubhAgya se inhIM mahApuruSoM meM lokanAyaka jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja bhI isa dharatI para avatarita hue aura apane divya Aloka se jana-mAnasa ke jIvana ko navIna dizA pradAna kI / andhakAra meM bhaTakatI huI janatA ko prakAza-patha kI ora prasphuTita kiyA / jaina divAkarajI mahArAja ko janme sau varSa pUrNa ho rahe haiM, parantu unakI smRtiyA~ Aja bhI jana-mAnasa ke mana-mastiSka meM itanI taro-tAjA haiM ki mAno vaha Aja bhI hamAre bIca pratyakSa vidyamAna hoN| unhoMne ekatA ke lie jo pahala evaM kadama samAja hetu uThAye the, ve sadaiva cirasmaraNIya rheNge| sAmAjika aikyatA-sarvadharmasamabhAva kI hAdika vizAlatA ko kabhI bhulAyA nahIM jA sktaa|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara- smRti-grantha / zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 210 : zata-zata praNAma -zrI udayacandajI mahArAja 'jaina siddhAntAcArya' (ratalAma) zrI jaina divAkara jI ke caraNoM meM, zata-zata praNAma, zata-zata praNAma / isa zubha zatAbdI ke avasara para, guruvara ko merA praNAma zata-zata praNAma / kaliyuga ke moha malina tama meM, janatA jaba bhrAMta vimUr3ha rhii| taba divya jyoti kA de prakAza, kara diyA naye yuga kA vikAza / / 1 / / nImaca nagarI meM janma liyA, jananI thI kesara kiitimtii|| zrI gaMgArAma the puNya janaka, parivAra huA saba dhanya-dhanya // 2 // jaba pUrva janma ke puNya udaya, aSTAdaza pApoM kA hotA kSaya / taba hIrAlAla gurudeva mile, dIkSita hokara ho gaye nihAla / / 3 / / jainAgamoM kA adhyayana kiyA, zAradA mA~ kA sUprasAda milaa| vyAkhyAna dAna upadeza diyA, jaga meM nija mahimA sumana khilA // 4 // AdhyAtmavAda kA kara pracAra, sat zikSA kA karake prasAra / taba jaina jyoti kA kara vikAsa, nija nAma divAkara kA pracAra // 5 // rAjA-mahArAjA aura raMka, saba janatA ko upadeza diyaa| dharma-parAyaNa zikSA dekara, sabake hiya meM sthAna kiyA // 6 // jagaha-jagaha vicaraNa karake, niveda mArga kA kara pracAra / saMsAra tApa kA zamana kiyA, amata kA nirjhara bahA diyA // 7 // guruvarya Apake caraNoM meM, nata mastaka ho rahe Aja / kara puNya 'udaya' saba para bhava ke, kRta-kRta hue saba dhanya Aja / / 8 / / adbhuta yogI ___-zrI magana muni 'rasika' adbhuta yogI jaina divAkara, bhArata ke mahipAloM ko, jagamaga jaga meM camake the| ahiMsA kA pATha par3hAyA thaa| virala vibhUti jinazAsana meM, jo bhUla gaye the mAnavatA, pyAre anupama damake the / / sanmArga unheM dikhalAyA thA / / jana-jana ke the vallabhakArI, gA~va-gA~va aura nagara-nagara meM mahA mahima guNa vAre the| upadezAmRta barasAyA thaa| hRdayasparzI jJAna anUThA, zuSka ho gayA thA janamAnasa, zramaNa-zreSTha sitAre the| pallavita sarasa banAyA thA / Aja deza ke sabhI bhakta-gaNa, gIta tumhAre gAte haiN| anunaya vinaya-zraddhA-bhakti yuta, karabaddha zIza jhukAte haiM /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ :211: zraddhA kA arghya : bhakti-marA praNAma dharma-jyoti ko namana ! --zrI mizrIlAlajI gaMgavAla, indaura parama zraddhaya muni zrI cauthamalajI mahArAja kI gaNanA isa yuga ke una mahAn santoM meM hai, jinhoMne pIr3ita mAnavatA ke krandana ko sanA, samajhA aura usake nidAna meM apanA jIvana apita kara diyaa| ve zramaNadhArA ke tejasvI sAdhaka the / unake upacAra ke sAdhana bhI ahiMsA-mUlaka the| unakA hRdaya vizAla tathA kAryakSetra vistRta thA / ve jhoMpar3I se lekara mahaloM taka pahu~cate the| unakI dRSTi meM rAjA-raMka, dharma-jAti kA bheda nahIM thaa| sabako samatAbhAva se vIravANI kA amRta-pAna karAkara hajAroM logoM ko bhedabhAva binA sanmArga para lagAne kA mAnavIya kArya jisa nirbhayatA aura dRr3hatA se munizrI ne kiyA, vaha alaukika hai / duHkhiyoM, pIr3itoM, patitoM aura zoSitoM ke ve sahaja sakhA the| unake kaSToM se dravita hote the| jJAnadAna dvArA unake duHkhoM ko miTAne kA puruSArtha karate the| para-upakAra hI unakI pUjA thii| jise ve sahaja dharma ke rUpa meM jIvana bhara karate rhe| 'tulasIdAsajI' ne kahA hai "para upakAra vacana, mana, kAyA saMta sahaja svabhAva khgraayaa| saMta vipaTa sahitA gira dharaNI para hita heta inanakI krnii||' munizrI ke jIvana meM saMta kA yaha divya caritra paga-paga para bharA-pUrA najara AtA hai| munizrI jaina tattvajJAna ke parama upAsaka aura sAdhaka the| prabala pravaktA the| unakI ojasvI vANI meM mAnava-mana kI vikRtiyoM ko naSTa karane kI adbhuta kalA thI / ahiMsA, maitrI, ekatA aura prema kA sandeza ghara-ghara phailA kara unhoMne mAnava-samAja aura deza kI anupama sevA kI / manuSyoM meM zuddha jIvana jIne kI niSThA kA sneha, vAtsalya se akhaMDa dIpaka jalAyA / aise nispRha tapasvI sAdhu adhyAtma-jagat meM birale hI hote haiM / munizrI kI prathama janma-zatAbdI bhArata bhara meM manAI jA rahI hai isa rUpa meM hama usa mahAna saMta ko apanI pUjA arpita kara rahe haiN| yaha hamArA parama saubhAgya hai / zatAbdI ke pAvana-punIta avasara para maiM usa dharma-jyoti ko apanI AMtarika zraddhA arpita karatA hai| unheM zata-zata namana karatA huuN| samarpita vyaktitva -zrI sunanamalajI bhaMDArI, indaura jaina divAkara munizrI cauthamalajI mahArAja apane yuga ke mahAna santa the| jaina itihAsa meM ApakA dharma-pracAraka ke rUpa meM advitIya sthAna rahA hai| cehare kI prasanna mudrA dekhakara zrotA kA maMtramugdha ho jAnA Apake caritra kI mukhya vizeSatA rahI hai| yahI kAraNa thA ki tAtkAlIna rANAmahArANA, rAjA-mahArAjA, evaM samAja ke anya varga ke logoM para Apake hitakArI vacanoM kA camatkArika prabhAva pdd'aa| Apake sadupadeza se bahuta se rAjAoM aura jAgIradAroM ne apane-apane rAjyoM meM hiMsA-niSedha kI sthAyI AjJAeM prasArita kii| munizrI kA sampUrNa jIvana prANimAtra kI rakSA ke pavitra uddezya ke prati samarpita thA /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / zraddhA kA arghya : makti-bharA praNAma : 212: jagat-vallabha munizrI cauthamalajI kA dRSTikoNa sadaiva vyApaka rahA hai| unhoMne rAjA aura raMka meM bhedabhAva na rakhate hue sabhI zreNiyoM kI janatA meM bhagavAn mahAvIra ke siddhAntoM kA samAna rUpa se pracAra kiyA / munizrI ne samAja meM ghRNAspada samajhe jAne vAle mocI, camAra, kalAla, khaTIka aura vezyAoM taka ko apanA saMdeza sunA kara unake jIvana ko U~cA uThAne kI dizA meM bhagIratha prayAsa kiyaa| kitane hI hiMsaka kRtya karane vAle vyaktiyoM ne Apake upadezoM se prabhAvita hokara AjIvana hiMsA kA tyAga kiyA evaM kaI logoM ne zarAba, mAMsa, gAMjA, bhAMga tathA tambAkU nahIM sevana karane kI pratijJAeM kii| isa prakAra munizrI ne apane Apako dharmopadeza evaM jIvadayA ke mahAn kArya meM lagA diyaa| jaina divAkara munizrI cauthamalajI mahArAja kA zatAbdI varSa hamAre jIvana kA maMgalamaya prasaMga hai| hameM cAhiye ki hama unake AdezoM ke anurUpa mAnava-jAti ke kalyANakArI dizA meM racanAtmaka kadama uThA kara usa mahApuruSa ke prati apane zraddhA sumana samarpita kreN| tejasvI puNyAtmA - bAbUlAla pATodI, indaura paramapUjya jaina divAkara munizrI cauthamalajI mahArAja ne sau varSa pUrva bhArata bhUmi meM janma lekara bhagavAna mahAvIra ke saMdeza ko jana-jana taka pahuMcAne kA jo kArya kiyA, vaha sadaiva svarNAkSaroM meM aMkita rhegaa| unhoMne dharma-pracAra hetu jisa kSetra ko cunA, use Aja kI bhASA meM pichar3A huA kSetra kahate haiN| bhagavAna mahAvIra ne Aja se 2500 varSa pUrva apanI divya jyoti dvArA usa samaya vyApta kathita uccavarNIya vargoM dvArA samAja meM dharma ke nAma para phailAye jA rahe vitaNDAvAda evaM hiMsA kA makAbalA nimna se nimna arthAta antima AdamI kI jhoMpar3I taka jAkara karane ko protsAhita kiyaa| rAjyavaMza meM janma lekara jisa mahAmAnava ne bheda-vijJAna prApta kara Atma-zakti ko jAgRta kiyA, svayaM vItarAgI hue va vizva ko vinAza se bacAyA / eka sau varSa pUrva janme munizrI cauthamalajI ne AdivAsiyoM ke bIca jAkara unase mAMsa va zarAba chur3avAI tathA unheM manuSya banane kI preraNA dI / munizrI ke samakSa rAjA evaM raMka kA koI bheda nahIM thaa| ve nispRha bhAva se, samAna rUpa se samatAbhAva dhAraNa kiye hue rAjAoM aura raMkoM ko bhagavAn kA upadeza dete the / sarala, manohArI, ojasvI vANI jo pratyeka vyakti ke hRdaya ko chUtI thI, unake upadeza kI zailI hRdayasparzI thii| svayaM tyAga kara dUsaroM ko prerita kara ahiMsA, satya, acaurya, aparigraha evaM brahmacarya vrata ko jhoMpar3iyoM taka pahuMcAne vAle usa mahAn tejasvI puNyAtmA kA zatAbdI-mahotsava manA kara hama svayaM apane kartavya-patha para calane ko agreSita ho rahe haiN| pUjya munizrI ke caraNoM meM merA zata-zata vandana ! ahiMsA-dharma ke mahAn pracAraka -DaoN0 jyotiprasAda jaina, lakhanaU prasiddha vaktA jaina divAkara svargIya manizrI cauthamalajI mahArAja zvetAmbara sthAnakavAsI zAkhA se sambaddha, vartamAna zatAbdI ke pUrvArdha meM eka mahAna prabhAvaka jaina santa ho gaye haiN| san 1877 I0 meM nImaca (madhyapradeza) meM janme aura 1865 I0 meM mAtra 17-18 varSa kI kizora vaya meM sAdhu-dIkSA grahaNa karane vAle ina mahAtmA kA 55 varSIya sudIrgha muni-jIvana ahiMsA evaM naitikatA
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ :213 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara - smRti-grantha kA jana-jana meM prasAra karane tathA jinazAsana kI prabhAvanA meM vyatIta haA / uttara bhArata, vizeSakara rAjasthAna evaM madhyapradeza ke prAyaH pratyeka nagara va grAma meM padAtika vihAra karake unhoMne nirantara lokopakAra kiyaa| unakI dRSTi udAra thI aura vaktRtva zailI ojapUrNa, sarala-subodha evaM prabhAvaka hotI thI, choTe-bar3e, jaina-ajaina, sabhI ke hRdaya ko sparza karatI thii| yahI kAraNa hai ki usa sAmaMtIyuga meM rAjasthAna, madhyapradeza, gujarAta Adi ke aneka rAjA, ThikAnedAra, jAgIradAra, musalamAna nabAba, kaI aMgreja ucca adhikArI tathA janetara viziSTa vyakti bhI unake vyaktitva evaM upadezoM se prabhAvita hue| choTI jAtiyoM-yathA mocI (jinadhara) jaise logoM meM se anekoM ko madya-mAMsa-tyAga kI mahArAja ne pratijJA kraaii| muni zrI cauthamalajI ke dIkSAkAla ke 51 varSa pUre hone para aba se 31 varSa pUrva ratalAma kI zrI jainodaya pustaka prakAzaka samiti ne 'zrI divAkara abhinandana grantha' prakAzita kiyA thA, jisameM mahArAja sAhaba se sambandhita sAmagrI bhI bahuta kucha thii| hamArA bhI eka lekha 'rAjya kA jaina Adarza' usa grantha meM prakAzita huA thaa| usake tIna varSa pazcAt hI, san 1950 I0 meM munizrI kA 73 varSa kI Ayu meM nidhana ho gayA / unake sAdhika ardhazatAbdIvyApI mahattvapUrNa kAryakalApoM ko dekhate hue vaha grantha aparyApta thaa| unakI vividha sAhityika racanAoM kA bhI samIkSAtmaka vistRta paricaya apekSita thaa| jinadharma kI sArvabhaumikatA ko jana-jana ke hRdaya para aMkita karane ke sadprayAsI munizrI cauthamalajI mahArAja kI puNya smRti meM isa zubhAvasara para maiM apanI zraddhAMjali arpita karatA huuN| uccakoTi ke vyAkhyAnadAtA -seTha acalasiMha, AgarA bhU0 pU0 ema0 pI0 zrI cauthamalajI mahArAja usa jamAne meM bhArata ke jaina samAja meM vikhyAta sAdhuoM meM eka the / AgarA samAja ne vinatI karake AgarA meM cAturmAsa ke vAste AmaMtrita kiyA aura Apa yahA~ padhAre, ApakA bar3A svAgata kiyA gayA thaa| divAkarajI kA bar3A nAma thA aura ve bar3e acche darje ke vyAkhyAnadAtA the / ApakA jIvana ekatA, maMtrI, zAnti, ahiMsA aura vAtsalya kA apUrvazaMkhanAda thaa| Apake AgarA meM kaI sArvajanika vyAkhyAna hue| unakA AgarA kI janatA para mukhyatayA santa vaiSNava-saMpradAya ke logoM para jo jainadharma ke bAre meM bhrAMti thI, vaha dUra ho gayI aura bar3A prabhAva pdd'aa| usa samaya lAuDaspIkara nahIM thaa| Apake pratidina ke vyAkhyAnoM meM saikar3oM AdamI jAte the aura sArvajanika vyAkhyAnoM meM hajAroM zrotA hote the, ApakI AvAja itanI bulanda thI ki hara vyakti taka AsAnI se pahuMca jAtI thii| usa jamAne meM AgarA meM divAkarajI ke vyAkhyAnoM kI baDI soharata thii| Apake prabhAva se aneka loga jainadharma ke anuyAyI bane / / mujhe bhI usa samaya zrI divAkarajI kI sevA karane kA avasara prApta huaa| aise mahAna AtmA ke caraNoM meM merA bhaktibharA vandana !
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 214 : caumukhI vyaktitva ke dhanI -pArasa jaina (sikandrAbAda) bhagavAna mahAvIra 2500vIM zatAbdI meM jaina ekatA, samanvaya evaM sampradAyoM meM paraspara sadbhAvanA kA sundara vAtAvaraNa nirmANa huA / sAmpradAyika vidveSa aba atIta kAla kI bAta ho gayI hai / isakA zreya una santoM va sAmAjika kAryakartAoM ko hai, jinhoMne viparIta paristhitiyoM meM bhI ekatA kA nAda guMjAye rakhA / aise hI virala santoM meM jaina divAkara munizrI cauthamalajI mahArAja kA nAma ullekhanIya hai| usa samaya eka sampradAya ke sAdhu dUsare sampradAya ke sAdhuoM ke sAtha mela-milApa rakheM, aisA vAtAvaraNa nahIM thaa| usa samaya jaina divAkarajI ne digambara AcArya zrI sUryasAgarajI tathA zvetAmbara mUrtipUjaka AcArya zrI AnandasAgarajI ke sAtha kaI sammilita kAryakrama kiye / usa samaya yaha bar3A hI kaThina sAhasa kA kArya thaa| isa prakAra munizrI ke hAthoM ekatA kA bIjAropaNa ho gayA, jo kAla-prabhAva ke sAtha Aja eka saghana vaTa vRkSa kI taraha zAnti va zItalatA kI anubhUti de rahA hai / munizrI caumukhI vyaktitva ke dhanI the| sarasvatI unakI vANI se prasphuTita hotI thii| mAnavIya ahiMsA meM unakI pragAr3ha AsthA thI / aThAraha varSa kI umra meM unhoMne muni-jIvana svIkAra kiyA / 55 varSoM taka kaThina sAdhanAmaya jIvana bitaayaa| sAdhanA-kAla meM jo upalabdhiyA~ hotI rahIM, unheM ve nirantara mAnavakalyANa ke lie upayoga karate rhe| unheM apane jIvana-kAla meM hI aparimita prasiddhi va pratiSThA prApta ho gayI / unakA prabhAva sAdhAraNajana, zreSThivarga tathA rAja parivAroM para bhI thA / mevAr3a ke mahArANA, devAsa nareza tathA pAlanapura ke navAba Adi Apake parama bhakta the| mAlavabhUmi meM munizrI ke rUpa meM vizva ko adbhuta dena dI hai| unakI vANI Aja bhI divAkara kI taraha mAnava-jIvana ko prabhAvita karatI hai| aisI mahAna AtmA ko bhAvabhInI zraddhAMjali arpita karatA hai patitoddhAraka santa -bhUrelAla bayA, udayapura jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ke sAnnidhya meM Ane kA mujhe jaba bhI suyoga milA, unakI snehasikta anugrahapUrNa dRSTi rahI aura yaha bhI eka saMyoga hI nahIM, jIvana kI sukhada smRti rahegI ki munirAjazrI ke nidhana se pUrva koTA meM jaba darzana hue, to ve bahuta AhlAdapUrNa the| jaina muniyoM meM aise prakhara pravaktA, patitoddhAraka aura vyaktitva ke dhanI manirAjadhI kA honA sArI jainaparamparA ke lie gaurava kI bAta hai| unakI cumbakIya vANI bhI kaiyoM ke hRdaya meM gUMjatI hai aura aMdhere kSaNoM meM prakAza detI rahatI hai / maiM isa mahAn divaMgata munirAjazrI ke prati apanI vinamra zraddhAMjali arpita karatA huuN| zubhakAmanAe~ aura praNAma -dvArikAprasAda pATodiyA, udayapura jaina divAkara munizrI cauthamalajI mahArAja ke smRtigrantha kI saphalatA ke lie zrImAn mahArANA sAhaba (udayapura) apanI zubhakAmanAeM preSita karate haiM tathA upasthita AcArya, sAdha evaM sAdhviyoM kI sevA meM apanA praNAma nivedana karate haiN|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 215 : zraddhA kA arghya : bhakti marA praNAma zrI jaina divAkara smRti-grantha dukhiyAroM ke paramasakhA yaha jAnakara bar3I khuzI huI ki samanvaya ke mahAna preraka jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kI janma zatAbdI manA rahe haiN| mahArAjazrI kA jIvana ekatA, maMtrI, zAnti aura vatsalatA kI vijaya kA apUrva zaMkhanAda thaa| ve patitoM dukhiyAroM ke paramasakhA the| unakA jIvana par3ha kara hameM mArga-darzana prApta hogaa| maiM hArdika saphalatA cAhatA hai| -pratApasiMha veda, bambaI (adhyakSa bhArata jaina mahAmaNDala') * vAtsalya ke pratIka dillI meM munidhI cauthamalajI mahArAja ke cAturmAsa hue usa samaya unake kaI bAra pravacana sunane kA avasara prApta huaa| unakI vANI dvArA bhagavAn mahAvIra ke mukhya-mukhya Adarza kI vyAkhyA sunane ko milii| unake vyAkhyAna ojasvI aura hRdayasparzI hote the| unake pravacana khaMDanakutarka Adi se achUte rahate the| unhoMne sadaiva sAmAjika ekatA aura vAtsalya ko sudRr3ha banAne kA prayAsa kiyaa| ve lokaMSaNA se kosoM dUra the| unhoMne pada-pratiSThA Adi ko mahatva nahIM diyA / jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA jIvana hamAre lie preraNA-srota hai| maiM apane zraddhA sumana unake caraNoM meM samarpita karatA hU~ / -bhagatarAma jaina, dillI jAjvalyamAna nakSatra pUjya jaina divAkarajI apanI pIr3hI ke eka jAjvalyamAna nakSatra the / unakA jIvana svayaM ke lie nahIM, mAnavatA ke lie unhoMne jiyA jinhoMne unheM dekhA aura unakA sAnnidhya prApta kiyA, ve to unase preraNA prApta karate hI haiM, parantu bhAvI pIr3hiyAM bhI usa preraNAmRta kA pAna karake lAbhAnvita hoM, isa dRSTi se Apa kA prakAzana saphala aura yazasvI ho| - sundaralAla paTavA, mandasaura ekatA - saMvedanA - karuNA kI triveNI jaina divAkara pUjya munizrI cauthamalajI ke darzanoM kA saubhAgya unake kAryoM kI suvAsa evaM sAhityasaurabha se AkarSita avazya rahA hU~ danA aura prANimAtra ke prati karuNA kI triveNI unake jIvana meM thii| usa santapuruSa ke caraNoM meM hArdika vandanA karatA hU~ / to mujhe nahIM milA, kintu jaina ekatA, mAnavIya saMve - candanamala 'cAMda', bambaI lokopayogI mArga-darzana bhAratIya saMskRti meM santoM kA bahuta bar3A yogadAna rahA hai / unhoMne jhoMpar3iyoM se mahaloM taka pahu~ca kara logoM kI dhArmika evaM naitika jAgRti kI hai| unhIM santoM kI zrRMkhalA meM jaina divAkara, prasiddha vaktA pUjya zrI cauthamalajI mahArAja bhI hai| unake darzana kA mujhe lAbha nahIM milA, kintu unake kArya aura sAhitya Adi ko par3hane tathA sunane se unakA vyaktitva bahuta ho UMcA mAlUma huA jo parivartana zAsana tathA kAnUna se manuSya ke antaraMga meM nahIM ho sakA, vaha una mahAn santa ke lokopayogI mArgadarzana se huA / ve eka mahAn ojasvI vaktA bhI the| unhoMne mahArASTra kI bhUmi ko pAvana karake lokodvAraka upadeza diye, jisake hama saba RNI hai| una mahAn puNyAtmA kI janma zatAbdI manAne kA nirNaya ucita aura svAgata yogya hai / unake kArya se logoM kI cAritrya zuddhi ho aura naitikatA bar3hatI rahe, yahI merI zubhakAmanA hai| --- candrabhAna rUpacanda DAkale, zrIrAmapura (ahamadanagara)
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara smRti-grantha zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 216 : svargavAsa ke avasara para vyakta, para jo Aja bhI tAjI hai kucha zraddhAMjaliyA~ (1) zrI jaina divAkarajI ke avasAna se gurukula parivAra meM sannATA-sA chA gyaa| mujhe vajrapAtasA duHkha huaa| saMgha aikya ke yuga meM yaha asAmayika viyoga se sthAnakavAsI jaina kI hI nahIM, samasta jaina samAja kI amiTa kSati huii| aikya sAMkala kI kar3I ttuuttii| dayAdharma aura udAra-bhAva ke advitIya upadezaka kI janasAdhAraNa ko khoTa par3a gayI / kucha samajha meM nahIM AtA, magaja avyavasthitasA ho rahA hai / divaMgata mahAn AtmA kI zAntikAmanA pUrvaka zraddhAMjali arpita karatA huuN| -dhIrajalAla ke0 turakhiyA jaina divAkara paNDita muni zrI cauthamalajI mahArAja ke svargavAsa ke samAcAra jAnakara gaharA zoka haA hai| jaina divAkarajI kI kamI se jaina samAja meM jo hAni haI hai usakI pUrti nikaTa bhaviSya meM nahIM ho skegii| saMgha aikya yojanA ke prati unakI hArdika lagana aura kAnphansa ke sAtha unakA apUrva sahayoga prazaMsanIya thaa| kAphensa kI 'saMgha aikya yojanA' kI pragati meM inakA bahuta bar3A sAtha thaa| unakI vANI meM aisA AkarSaNa thA ki Ama janatA jainetara samAja bhI unakI tarapha barabasa AkarSita ho jAtA thaa| ahiMsA ke pracAra meM unakA jo hissA rahA vaha jaina samAja ke itihAsa meM amara rahegA / kaI rAjA-mahArAjAoM ko unhoMne ahiMsaka banAyA thA aura madya-mAMsAdi kA tyAga karAyA thaa| saMgha aikya ke samaya meM jaina divAkarajI ke avasAna se kAnphrensa kI gaharI kSati huI hai| zAsanadeva unakI AtmA ko zAnti deM aura caturvidha saMgha unakI saMgha aikya kI bhAvanA pUrNa kare yahI kAmanA hai / -jaina prakAza -khImacandra vorA (bambaI) mAnada mantrI zve0 sthA0 jaina kAnphreMsa jaina divAkara jI mahArAja ke nidhana ke duHkhada samAcAra sane, atyanta duHkha huA jaina zAsana meM eka camakatA sitArA asta ho gayA, jisakI pUrti alabhya hai / hajAroM loga isa samAcAra ko duHkha se suneMge, kintu paramAtmA mahAvIra ke vacanAnusAra baradAsta ke sivA koI cArA nhiiN| usa saumyamUrti ne apane antima nikaTa samaya meM tridala sammelana meM eka agragaNya kA kartavya adA kara jaina saMgha para smaraNIya upakAra kiyA hai| -zvetAmbara mUrtipUjaka jainAcArya zrI AnandasAgara sUrIjI mahArAja, maMDAlA (rAjasthAna) sthAnakavAsI jaina sAdhuoM meM jo katipaya pratibhAzAlI munirAja haiM, unameM se eka tejasvI pratibhAzAlI aura vidvAn munirAja prasiddha vaktA paM0 munizrI cauthamalajI mahArAja kA tA0 17-12-50 ko koTA meM avasAna ho jAne ke samAcAra dete hue atyanta duHkha ho rahA hai| munizrI ke avasAna se caturvidha saMgha ko gaharI kSati huI hai|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / :217: zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma munizrI kI vyAkhyA zailI bar3I AkarSaka aura prabhAvazAlI thii| Apake vyAkhyAna meM janajainetara sabhI varga ke zrotAgaNa Ate the / adhikArI varga aura rAjo-mahArAjA bhI hAjira hote the| Apake upadeza se kaI rAjA-mahArAjAoM ne zikAra khelanA aura mA~sa khAnA chor3a diyA thaa| zarAba pInA kaiyoM ne banda kara diyA thaa| unake prabhAvazAlI pravacanoM kA hI yaha pariNAma hai ki Aja kaI jagaha hiMsaka pravRttiyA~ banda kara dI gaI haiN| ina kAryoM meM bhI unakA eka prazasta-kArya joki sthAnakavAsI itihAsa meM svarNAkSaroM meM likhA jAyagA 'saMgha aikya yojanA' ko vega dene kA hai| sthAnakavAsI samAja meM phailI huI 32 sampradAyoM ko dUra kara eka AcArya, eka samAcArI, eka zramaNasaMgha aura eka zrAvaka saMgha kI jo yojanA kAnphrensa ne banAI thI; usakI svIkRti ke liye mAnanIya zrI phirodiyAjI ke netRtva meM eka DepyuTezana sarvaprathama jaina divAkarazrI cauthamalajI mahArAja ke pAsa gayA thaa| taba Apane isa yojanA para apanI svIkRti dekara ise Age bar3hAne ke lie krAntikArI kadama bhI uThAyA thaa| byAvara meM jina pA~ca sampradAyoM ne apanI zAstrokta padaviyoM aura sampradAyoM kA tyAga kara vIra vardhamAna zramaNa saMgha ko sthApanA kI aura ekatrita hue usameM jaina divAkarajI mahArAja kA agragaNya bhAga rahA hai| -cunnIlAla kAmadAra zraddhA ke sumana 4 madana muni 'pathika' sAmAjika jIvanotthAna kI garimA meM paripUrNa mAnavatA kA vikAsa hI usakI carama sthiti hai| jisa prakAra kisI maMjila ko prApta karane ke lie sIr3hiyoM kI AvazyakatA hotI hai usIprakAra mAnavatA kI sarvocca sthiti ko prApta karane ke lie eka sabala sAdhana kI AvazyakatA hai to sAdhanA binA mArga-darzana ke prApta nahIM ho sktii| mArga-darzana unhIM prakAza se mila sakatA hai jo svayaM prakAza-puJja ho| jisa samaya jaina samAja meM bikharAva kI kar3iyA~ ugra-se-ugratara hone jA rahI thIM usa samaya aise eka mahApuruSa kI vANI karNa gahvaroM meM gUjI, phalazru ti yaha huI ki hama najadIka A gaye / una mahAn AtmA kA nAma thA jaina divAkara prasiddha vaktA jagadvallabha saMgaThana yojanA ke agradUta zrI cauthamalajI mahArAja sAhaba / yauvana kI pagaDaNDI para kadama rakhA hI thA, bhoga kI bahAra chanachanAhaTa karake sAmane hAtha pasAre khar3I thI; tabhI vairAgya kI AvAja uThI ki cauthamala ! tu eka sIpa meM baMdhane ke lie ya nahIM AyA hai / terA to akhila vizva hI sAdhanA-sthala hai / "utiSTha jAgRta ! prApya varAnni bodhata" uTho, jAgo va soi huI mAnava-jAti ko apane kartavya kA bodha kraao| yaha udghoSaNA sunakara ke caturthamala ko kartavya-bodha ko jhaMkAra sunAyI dii| sarvasva kA parityAga karake virodha kI paravAha na karake nikala par3e / svayaM ko tapAyA, khapAyA aura saMsAra ko mAnavatA kA amara saMdeza sunaayaa| mAnavatA ke usa sandezavAhaka ko koTizaH praNAma !
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha / zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 218 : jaya bolo jaina divAkara kI zrI kevala muni (tarja-jaya bolo mahAvIra svAmI kI) jaya bolo jaina divAkara kI, zAnti samatA ke sAgara kI ||tter|| mAtA kezara ke nandana haiM, zrI gaMgArAma kula candana haiN| nImaca ke nAma ujAgara kI // 1 // phUloM kI seja ko diyA tyAga, jambU svAmI jaisA vairAga / dIkSA-dhArI guNa Agara kI // 2 // kaI jIvana bane zuddha nirmala, nAlI bhI bana gaI gaMgA jl| -se amRta nirjhara kI ||3 / / bAjAra-mahala aura parNa kuTI, jinakI vANI se gUMja utthii| usa vANI ke jAdUgara kI." // 4 / / zadiyoM se saMta aise Ate, jo soyA jagata jagA jaate| jaya karuNAnidhi karuNA kara kI..." ||5|| sampradAyoM ke ghere tor3e, zadiyoM se bichur3e mana jodd'e| guru cauthamala jI saMgama kara kI... ||6|| jaya jaya jina-zAsana ke sapUta, jaya saMgha aikya ke agradUta / jaya 'kevala muni' jyotirdhara kI // 7 // jaina jaga ke divAkara kI sAdhvI zrI candanA 'kIti' (tarja--merA jIvana korA kAgaja" ) jaina jaga ke divAkara kI jaya bulaaiye| bhakti ke dIpaka hRdaya meM jagamagAiye..." dhanya jananI, dhanya nagarI, dhanya hai vaha vaMza / kitanA sundara,kitanA mohaka, khilA vaha avatanza // chA gaI ''-2 khuziyA~, vo khuziyA~ aba bhI lAiye........ mA~ kI mamatA tor3I chor3A, patni kA bhI pyAra / mukti-patha ke bane rAhI, taja diyA saMsAra / / nAma pyArA-pyArA cauthamalajI guna gunAiye........" jagatvallabha, prasiddhavaktA, guNoM ke AgAra / bahuzruta, munizreSTha, jana-jana ke hRdaya ke hAra // ArAdhya jana-jana ke unheM, dila meM biThAiye...... aya dayAlu ! aya kRpAlu ! vizva kI e zAna ! Aja tere darzanoM ko 'kamalA' vyAkula prANa / / dvAra AI 'candanA' bhava se tirAiye......
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha mAnavatA kI sevA meM nirata : munizrI cauthamalajI * durgAzaMkara trivedI (koTA) unakA jIvana sAmAjika ekatA, maitrI, zAntipUrNa sahaastitva, ahiMsAtmaka AcaraNa aura sahaja vAtsalya kI vijaya kA apUrva zaMkhanAda thA / : 216 : zraddhA kA arghyaM bhakti bharA praNAma ve vAgmitA, yAnI sahaja vaktRtva kalA ke adbhuta dhanI the, unakI guru- gambhIra vANI meM eka virala kisma kI aparimita cumbakIya UrjA vyApta thI, jo citta ko sahaja hI bIMdha letI thI / ve hiMsA, azAnti, vaira aura avizvAsa kI durdama zaktiyoM ko parAjita karake 'ekalA calo re' ke mArga- dIpa ko saMdIpta kara calane vAle yuga-puruSa the / patitoM, zoSitoM, dIna-duHkhiyoM, pIr3itoM aura taraha-taraha ke kaSToM se saMtrasta jana-sAmAnya kI pIr3A pUrita azra - vigalita A~khoM ke AMsU poMchane ko sannaddha aharniza sevArata santa the / ye tathA aise kitane hI prazasti paraka vAkyoM kI paMktiyoM ke samUha jisa kisI Adarza jaina santa ke lie likhe jA sakate haiM; unameM jaina divAkara santa zrIcauthamalajI mahArAja kA mahattvapUrNa sthAna hai | samAja-sevA ko samarpita aisA satyAnveSI santa isa yuga meM durlabha hI hai / unhoMne apane apratima vyaktitva ke mAdhyama se ajJAniyoM, azikSitoM, bhUle-bhaTake saMzayagrasta manuSyoM ke mana-mandira meM sAdhanA aura saccaritratA kA akhaNDa dIpaka prajvalita kiyA / vizva maMgala ke lie tila-tila samarpita isa mahAmAnava kA vyApaka prabhAva Aja bhI usI taraha se kAyama hai / zraddhA kA sailAba janajIvana meM usI taraha uphanatA najara AtA hai unake nAma para ! kArtika zuklA trayodazI, ravivAra saMvat 1934 ko madhyapradeza ke nImaca nagara meM janma lekara zrI cauthamalajI mahArAja ne 18 varSa kI vaya meM hI boliyA ( mandasaura, madhya pradeza) meM zrI hIrAlAlajI mahArAja se dIkSA lekara 'vasudhA; merA kuTumba' kI ghoSaNA kI thii| jise AjIvana nibhAkara Apane mAnavoddhAra kA mArga jana-jIvana meM prazasta kiyA / apane jIvana ke 55 cAturmAsoM meM Apane apanI sahaja bodhagamya dhArApravAhI andara taka chUkara udvelita karane vAlI guru-gambhIra vANI dvArA choTe-bar3e, rAva-raMka sabako abhiSikta kiyA / vibhinna dharmAvalambiyoM ke prati ApakA sahaja sneha isI bhAvanA kA poSaka rahA hai / ApakI vaktRtva-zailI zrotAoM ko apanI ora khIMce binA nahIM rahatI thI / vaha vyaktitva ko andara se jhakajhora kara rakha diyA karatI thI / zrotA socane, karane kI UhApoha meM ulajhakara kucha kara gujarane kA sAhasa juTA liyA karatA thA / prasaMga vi0 saM0 1972 kA hai| munizrI pAlanapura meM cAturmAsa kara rahe the / Apake mArmika pravacanoM kI carcA navAba taka pahu~cI to vaha bhI tArIpha ko kasauTI para kasane pravacana sunane AyA; aura abhiruci jAgRta ho uThane se barAbara AtA hI rahA / cAturmAsa kI samApti para eka dina nabAba sAhaba eka bezakImatI zAla mahArAjazrI ke caraNoM meM arpita karake bole - "barAye karama, merA yaha adanA-sA tohaphA kubUla pharmAyeM, mazakUra hU~gA / " cauthamalajI mahArAja yaha dekhakara navAba sAhaba se snehapUrvaka bole- 'navAba sAhaba, hama jaina
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha sAdhu haiM | maryAdita upakaraNa rakhate haiM / Aja yahA~, kala vahIM, kabhI jaMgala meM, to kabhI jhoMpar3I meM, kabhI mahala meM, to kabhI TUTe-phUTe mandira meM, maThoM meM rAta gujAranI hotI hai; isalie aisI koI bhI bahumUlya vastu hama nahIM svIkArate / " zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 220 : navAba sAhaba unakI nirlobhavRtti se aura adhika prabhAvita hokara bole- 'kyA maiM itanA badakismata ki mujhe khidamata karane kA mutalaka maukA bhI kibalA nahIM deMge ?" prasanna mudrA meM munizrI bole - "nahIM, Apa jaise nareza badakismata nahIM bhAgyazAlI haiM ki satsaMga meM ApakI ruci hai / sAdhu cAhe vaha bhI kisI dharma kA anuyAyI ho, samAja ko to 'kucha-nakucha detA hI hai na ! Apa mujhe kucha denA hI cAhate haiM to apanI kucha eka duSpravRttiyA~ hI de dIjiye / jIvana paryanta Apa jIvoM kA zikAra aura madya - mAMsAdi sevana kA tyAga kara deM / " navAba sAhaba ne munizrI cauthamalajI mahArAja ke samakSa tInoM kA hI tyAga kA ahada liyA / riyAsata meM mahArAjazrI ke pravacanoM meM Ama janatA se ruci lene kI apIla bhI unhoMne kii| aisI thI unakI vRtti jo sahaja hI hRdaya parivartana kI bhAva-bhUmikA utpanna kara diyA karatI thI / 'koI kavi bana jAe sahaja sambhAvya hai' vAlI sthitiyA~ jIvana meM sAmAnyatayA banatI nahIM hai / kAvya prasava prakRti kI anupama dena hai / Apane isa sandarbha meM bhaktirasa ke hajAroM pada, upadezAtmaka stavana aura sAmAjika rUr3hiyoM ke khilApha kavitAe~, dohe, kavitta Adi likhakara unheM janasAmAnya meM paryApta lokapriya banA diyA thaa| Aja bhI mevAr3a, mAlavA aura hAr3autI aMcaloM meM aise loga saikar3oM kI tAdAda meM mila jAe~ge jinheM unakI racanAe~ kaNThastha haiM / unake sudhAramUlaka gIta bahuta se samArohoM meM Aja bhI gAye jAte haiM / saMskRta, prAkRta, hindI, urdU, phArasI, gujarAtI, rAjasthAnI aura mAlavI ke ve adhikRta vidvAn the aura apane lekhana aura pravacanoM meM inakA barAbara upayoga kiyA karate the / nigrantha pravacana', 'bhagavAn mahAvIra kA Adarza jIvana', 'jambUkumAra', 'zrIpAla', 'campaka', 'bhagavAna neminAtha caritra', 'dhannA caritra', 'bhagavAn pArzvanAtha', 'jaina subodha guTakA' Adi aneka gadya-padya kRtiyoM kA praNayana Apane kiyA / ina sAhityika sAMskRtika-kRtiyoM para kisI zodha chAtra ko kArya karanA cAhiye / zatAbdivarSa meM unake sAhitya kA adhikAdhika evaM vyavasthita pracAra-prasAra honA cAhiye, usa para carcA - goSThiyA~ Ayojita karanA bhI sAmayika hogA / ve vAgmitA ke anyatama dhanI the / unakI vANI meM zrotAoM ko udvelita kara dene vAlI advitIya cumbakIya zakti thI / gahare paiTha jAne vAlI upadezAtmaka pravRtti se abhiprerita hokara unhoMne ajJAniyoM, azikSitoM, bhUle-bhaTakoM, saMzayagrastoM ke mana meM saccaritratA aura niSThA kA akhaNDa dIpaka pradIpta kiyA /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ :221 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma / zrI jaina divAkara - smRti-grantha jIvita anekAnta jo dIpaka ghara meM hI prakAza karatA hai usako apekSA khule AkAza meM prajvalita sva-para-prakAzaka dIpaka kA mahattva adhika hai| paM0 nAthUlAla zAstrI jaina divAkara prasiddha vaktA paMDita munizrI cauthamalajI mahArAja ke prabhAvazAlI pravacanoM ke zravaNa karane kA saubhAgya mujhe prApta huA hai / abhI unheM divaMgata hue 28 varSa hue haiN| apanI sumadhura vyAkhyAna-zailI dvArA isa vizAla bhArata meM lagabhaga 52 varSoM taka dharma kA pracAra-prasAra unhoMne kiyA hai| unakI vidvattA, vyaktitva evaM upadeza se prabhAvita hokara aneka rAjA-mahArAjAoM aura jAgIradAroM ne apane rAjya meM hone vAlI pazu-pakSiyoM, jalacaroM Adi ke balidAna, zikAra Adi hiMsA-kAryoM ko svayaM va prajA dvArA banda karAne kI pratijJA va hukmanAme nikAle gaye / joki isI grantha meM pRSTha 133 se 172 taka diye gaye haiN| kahA jAtA hai ki sabhI taraha ke sAMsArika sambandhoM kA parityAga kara kevala AtmakalyANa ke lie hI muni dIkSA lI jAtI hai| para isa uddezya ko maiM ekAntika mAnatA huuN| jo dIpaka ghara meM hI rahakara prakAza karatA hai usakI apekSA khule AkAza meM prajvalita sva-para-prakAzaka dIpaka kA adhika mahattva hai| sAdhugaNa kA bhI svakalyANa ke sAtha lokahita sampAdana karanA maNi-kAMcana saMyoga ke samAna hai| mahArAjazrI na kevala prabhAvaka vaktA hI the, varan prakhara cintaka evaM kuzala lekhaka bhI the| unakI anekAnta Adi viSayoM para vidvattApUrNa racanAe~ par3hane se unake ucca zAstrajJAna, anekAnta tattva ke manana evaM parizIlana kA paricaya milatA hai| Aja se 36 varSa pUrva kI unakI mahattvapUrNa racanAe~ anya darzanoM kI samAlocanA ke sAtha anekAnta, nayavAda aura saptabhaMgIvAda kA vizada vivecana hai / vizva-zAnti ke lie 'jIo aura jIne do' isa siddhAnta ke anukaraNa kI AvazyakatA hai, usI prakAra dArzanika jagata kI zAnti ke lie 'maiM sahI aura dUsare bhI sahI' kA anusaraNa anekAnta kI khUbI hai| hamArA kartavya hai ki hama dUsare ke vicAroM ko samajheM, usakI apekSA ko soceM aura taba amuka naya se use saMgatiyukta svIkAra kara leN| isa anekAnta ko jIvana meM utArakara eka bauddha vidvAn ke zabdoM meM 'ghumakkar3a bhagavAn mahAvIra' ke samAna mahArAjazrI ne bhI ghumakkar3a aura kaSTasahiSNu banate hue dharmopadeza ke sAtha hI pichar3e varga meM sahasroM puruSoM evaM mahilAoM ko madya aura mAMsa Adi durvyasanoM kA tyAga karAyA tathA vezyAoM ko unake vyavasAya kA parityAga karAkara sadAcArapUrNa jIvana kI ora prerita kiyA / Apane sAmAjika kurItiyoM meM bhI sudhAra karAkara samAja ko Arthika kaSTa se mukti dilAI hai| koTA meM tInoM jaina-sampradAyoM ke sAdhaoM kA, jinameM mahArAjazrI bhI sammilita the, eka sAtha baiThakara pravacana dene kI ghaTanA apanI viziSTatA rakhatI hai| vartamAna meM jaina saMgaThana kA yaha eka Adarza udAharaNa hai / isI kA anukaraNa upAdhyAya munizrI vidyAnandajI ke indaura cAturmAsa ke samaya hamane pratyakSa dekhA hai| sAdhupada kI garimA sarva prakAra kI dIvAroM---sAMpradAyika vicAroM ke parityAga meM hI hai|
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / / zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 222 : sAdhu vahI dhanya hai jo kartarikA (kaicI) ke samAna samAja ko chinna-bhinna na kara sUcikA (suI) ke samAna jor3ane kA kAma karatA hai| jaise-'mArane vAle se bacAne vAlA mahAn hai', usIprakAra tor3ane vAle se jor3anevAlA mahAn hai|' mahArAjazrI isake Adarza udAharaNa the| ve atyanta sahRdaya aura udAra the| karuNA unake roma-roma se TapakatI thii| unheM dekhakara aura sunakara aisA mAlUma par3atA thA mAno sarvadharmasamanvayAtmaka anekAnta kA mUrtimAna rUpa ho / la) divAkara * motIlAla jaina koTA mAnava mAnava meM bheda nahIM, karate the jaina divAkara / koTi-koTi vandana hai tumako, jagavallabha jaina divAkara / 1 / mAnavatA ke amara pujArI, dhanya dharA huI tumako pAkara / zraddhA sumana car3hAU~ tumako, jagadavallabha jaina divAkara / 2 / kAma-krodha-mada-lobha na jinako, sty-ahiNsaa-amrpujaarii| vItarAga ! vaMdana hai tumako, he ! akhaNDa mahAvratadhArI / / dhana mAlava, dhana rAjapUtAnA, pAvana-pada-parase munIza / agatA pAle hukma nikAle, natamastaka hue avanIza / 4 / jIvanadAna dilAyA tumane, hiMsA ke prabala tUphAnoM meN| U~ca-nIca kA bheda na pAyA, tere pAvana aramAnoM meM / / vizva-bandhu ! he mahAmAnava ! bhava-timira ke tuma ho prbhaakr| koTi-koTi vaMdana hama karate, jagadvallabha jaina divaakr|6| dhanya dharA taTa cambala jisa para, muni kA huA mahAprayANa / pAvana tIrtha banA hai koTA, abhyAgata saba karate bakhAna / 7 / barSa saptAdhika sahasradvaya, caturmAsa koTA anukUla / tere pAvana pada kI raja se, roga bhayaMkara huA nirmUla / / kAtI suda terasa ke dina, timaMjila se girA zizu javAhara / guru-caraNoM meM haMsatA pAyA, motI ne lAla javAhara / / saMgha aikya ke preraka bana kara, pAvana dhyeya phailaayaa| karI prazasti sakala saMghoM ne, milakara zramaNa saMgha banAyA // 10 // ravi meM janme ravi meM dIkSita, ravi samAdhistha jaina divAkara / amara rahe yaza-gAthA terI, jaba laga camakeM candra-divAkara // 11 //
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-nya : 223 : zraddhA kA adhyaM : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara jI eka devadUta kI bhUmikA meM. -hastImala jhelAvata (indaura) munizrI cauthamalajI mahArAja kA eka dharmapracAraka ke rUpa meM bahuta U~cA sthAna hai / ApakI vANI meM anupama bala thaa| hajAra-hajAra zrotA mantramugdha, mauna-zAnta baiThe rahate the / cAroM ora sannATA chA jAtA thA aura anta meM pravacana-sabhAra gaganabhedI jayaghoSoM se gaMja uThatI thiiN| munizrI ke isa prabhAva kA kAraNa bahata spaSTa thaa| ve jaina tattva-darzana ke asAdhAraNa vettA the aura unhoMne jainetara dharma aura darzanoM kA bhI gahana adhyayana kiyA thaa| unakI bhASA sarala-sugama thI, aura ve amIragarIba, UMca-nIca, choTe-bar3e, jaina-ajaina kA koI bheda nahIM karate the| unake prabhAva kA kSetra vistRta thaa| jaina muniyoM kI zAstrokta maryAdA ke anurUpa paidala ghUmate hue unhoMne bhArata kI sudUra yAtrAe~ kii| mevAr3a, mAravAr3a, mAlavA to unakI vihAra-bhUmi bane hI; inake alAvA ve dillI, AgarA, kAnapura, pUnA, ahamadAbAda, lakhanaU Adi saghana AbAdI vAle bar3e zaharoM meM bhI gaye aura vahA~ kI janatA ko apanI amatopama vANI se upakRta kiyaa| Apake madhura, snehila aura prasanna vyaktitva ne ahiMsA aura jIvadayA ke prasAra meM bahata sahAyatA kii| jaina divAkarajI ne mAnava-jAti ke naitika aura sAMskRtika utthAna ke lie eka devadUta kI bhUmikA nibhaayii| samakAlIna rANe-mahArANe, rAje-mahArAje, seTha-sAhUkAra sabane svayaM ko unakA kRtajJa mAnA aura unakI vANI se prabhAvita hokara vaha kiyA jisakI ye kalpanA bhI nahIM kara sakate the| zarAba chor3I, mAMsa-bhakSaNa kA tyAga kiyA, zikAra khelanA banda kiyA aura eka vilAsI jIvana se haTakara sadAcArapUrNa jIvana kI ora agrasara hue| yaha kAma kisI eka varga ne nahIM kiyaa| camAra, khaTIka, vezyAvarga bhI unase prabhAvita. hue aura aneka sukhada-jIvana kI ora mur3a gye| aneka upekSita jAtiyoM ne bhAMga-carasa, gAMjA-tambAkha, mAMsa-madirA jindagI-bhara ke lie chor3a diye| unakI karuNA aura vatsalatA kI paridhi itanI hI nahIM thI, vaha vyApaka thI; usane na kevala manuSya ko andhakAra se prakAza kI ora mor3A varan una lAkha-lAkha mUkapazuoM kI jAne bhI bacAyIM jo zikAra, bali aura mAMsa-bhakSaNa ke durvyasana ke kAraNa mAre jAte the| kaI riyAsatoM aura jAgIroM ke niSedhAdeza isake pramANa haiN| munizrI Arambha se hI maulika vaktRtva ke dhanI the| Apane bAlavivAha, vRddhavivAha, kanyAvikraya, hiMsA, mAMsAhAra, madirApAna, zikAra, anaitikatA-jaisI kuprathAoM aura durvyasanoM para. to prabhAvazAlI pravacana diye hI; ahiMsA, karttavya-pAlana, gRhastha-jIvana, darzana, saMskRti ityAdi para bhI gaveSaNApUrNa vivecanAe~ prastuta kii| Apake sArvajanika pravacana itane dharmanirapekSa aura mAnavatAvAdI hote the ki unameM binA kisI bhedabhAva ke hindU, musalamAna, IsAI sabhI sammilita hote the| jaina sAhitya ke sAtha Apako kurAna-zarIpha, bAibila, gItA ityAdi kA bhI gahana adhyayana thA ataH sabhI vicAradhArAoM ke aura sabhI dharmoM ke vyakti Apake vyaktitva aura jJAna se prabhAvita hote the| saMkSepa meM, ve vANI aura AcaraNa ke abhUtapUrva saMgama the, kathanI-karanI ke mUrtimanta tIrtha /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara mmRti-grantha / zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 224 : unakA avinAzI yaza ka geMdamala dezalaharA, guNDaradehI (ma0 pra0) svargIya jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja sAhaba ne apane kaThina se kaThina tapasyAutkRSTa tyAga, saMyamamaya jIvana dvArA-jo deza ke aneka prAntoM meM vihAra kara apane amUlya pravacanoM evaM svaracita aneka naitika bhAvapUrNa stavanoM dvArA jo sevA bajAI-unakI tArIpha meM mere pAsa zabda nahIM jo ki varNana kara skuu| zrI jaina divAkarajI mahArAja ne sAdhu jIvana meM aneka bhArI kaSToM-pariSahoM-bAdhAoM ko sahana karate hue-jo samAja kI bhArI sevAeM kI unakA hama kaise mUlyAGkana kareM ? aise Atma samarpita santoM kA jIvana kyA eka hI jaina samAja ke liye hI hotA hai ? unake dvArA nirgrantha-jinavANI deza ko vibhinna matAvalambI samAjoM ke liye to kyA ? jaisA ki merA vizvAsa evaM anubhava hai-loka-kalyANa va vizva-kalyANa ke liye hI hotA hai| cAhe aise santa kArya karake cale jAye-lekina unake pazcAt bhI-itihAsa meM svarNAkSaroM meM likhane lAyaka ajara, amara evaM smRti rUpa meM avinAzI hotA hai| vandanAtumako... zrImatI sudhA agravAla ema0 e0, bI0eDa0, vArANasI he munivara tumako zata praNAma / he guruvara tumako zata praNAma / zata-zata praNAma, zata-zata praNAma / zata-zata praNAma, zata-zata praNAma / 1 / jJAnAdhideva tumako mAnU / maiM amRta-siMdhu tumako jaaneN| tumane darasAyA mokSa yAma / he guruvara tumako zata praNAma / 2 / adhyAtma-jJAna ke prakhara diip| tumase Alokita sabhI dvIpa / ajJAna-timira ke taDiddhAma / he munivara tumako zata praNAma / / he zAnta-kSamAdhArI vidhuvara / tuma bhakta cakoroM ke priyatara / zraddhA nata hoveM nAtha mAtha / he munivara tumako zata praNAma / 4 / ----------------------------
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 225 : zraddhA kA arghya : bhakti-marA praNAma zrI jaina divAkara-smRti-grantha abhinandana zrImatI kamalA jaina (vIra nagara, dillI) saMtajana vizva kI mahAna vibhUti hote haiM, aisI vibhUti jo kabhI naSTa nahIM hotii| jisakI chatra-chAyA meM prANImAtra sukha aura Ananda kA anubhava karatA hai| saMtoM ke caraNa jahA~ par3ate haiM, vahA~ kI miTTI bhI sonA ugalane lagatI hai / unake tapa-saMyama kI pAvana sugandhi se dUra-dUra kA vAtAvaraNa pAvana aura sugaMdhita ho jAtA hai| zrI cauthamalajI mahArAja aise hI mahAn santa the| jinhoMne apane tana, mana aura vANI se duHkhI mAnava ko sukha kA patha dikhlaayaa| jana-jana meM adhyAtma-jAgRti utpanna kii| unakI vANI meM jAdU kA sA prabhAva thaa| unake pravacanoM ko sunakara kaI dasyuoM aura vezyAoM ne apanA sudhAra kiyaa| rAjAoM ke rAja-prAsAdoM aura bhIloM kI kuTiyoM meM ahiMsA kA pracAra karanA unhIM kA kArya thaa| kaI vidyAlayoM aura vAtsAlya-phaNDa kI sthApanA unhIM ke upadezoM dvArA huii| samAja sudhAra ke liye jo kArya unhoMne kiyA vaha anupama hai / paramparA se cale Ate andhavizvAsoM aura rUr3hiyoM ko unhoMne samApta krvaayaa| bAla-vivAha aura vRddha-vivAha jaisI kuprathAe~ sadA ke liye banda ho gii| kanyA-vikraya aura mRtaka-bhoja banda hye| samAja meM vyApta kurItiyoM ko dUra karane kA unakA bhAgIratha prayatna sadA smaraNIya rhegaa|| unhoMne gAMva-gAMva bhramaNa kara apane kaSToM kI paravAha na karate huye jana-jana kA kalyANa kiyaa| unake kaI ziSya baneM, jo Aja bhI unhIM kI bhAMti jana-jAgaraNa karate haye unake nAma ko jIvita rakhe huye haiN| Aja unakI janma-zatAbdI para, usa yuga-puruSa ko smaraNa kara, unake mahAn kAryoM ko smaraNa kara natamastaka vandana karate haiM. abhinandana karate haiN| -0-0--0--0----0 bhArata ke nUra the * paM0 jAnakIlAla zarmA moha-mamatA ko chor3A sAdhu kA bAnA pahanA / kAma, krodha, mada, lobha jItane meM zUra the| vANI meM ojasvitA, tejasvitA didAra meM thii| kalaha azAMti se, rahate sadA dUra the| saralatA ko somyatA ko, rakhate sadaiva pAsa / adharma ko pApoM ko, karate cUra-cUra the / / jAnakI zarmA kahe, jJAnamayI divAkara / jaina saMgha ke hI nahIM, bhArata ke nUra the|
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara smRti-grantha / zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 226 : kevala smRtiyA~ zeSa zrI rAmanArAyana jaina, jhAMsI AgarA se merA sambandha bahuta hI nikaTa kA hai kyoMki vahA~ mere kuTumbI-jana bhI haiM, aura merI sasurAla bhI hai jisake kAraNa jAnA-AnA lagA hI rahatA hai / saMtoM va sAdhviyoM ke darzana hone kA saubhAgya prApta hotA hI hai / maiM apanA parama saubhAgya mAnatA hU~ ki maiM santoM ke paricaya meM A sakA hai, aura unakI divya vANI bhI sunane ko milI hai isa zRkhalA meM maiM jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ke samparka meM bhI aayaa| usa samaya merA vidyArthI jIvana thaa| munizrI kA AgarA cAturmAsa thA / jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA saMgha usa samaya AgarA meM hI virAjamAna thA / pandraha yA bIsa sAdhu-santa hoMge hii| zrI cauthamalajI mahArAja kA vyaktitva kitanA mahAn thA, yaha kisI se chipA nahIM hai| jinhoMne dekhA hai, ve bhalI-bhAMti jAnate haiN| camakatA-damakatA ceharA, unnata lalATa, ekadama gaura varNa kitanA AkarSaNa aura oja thA unmeN| sthAnaka meM vyAkhyAna ke samaya strI-puruSoM kA vizAla jamaghaTa hotA thA 1 kitanI bulanda AvAja thii| ve binA lAuDaspIkara ke bhii| vyAkhyAna jana-samudAya ke bIca bhalI-bhA~ti diyA karate the / vyAkhyAna ke samaya kitanA zAMta vAtAvaraNa, ekadama stabdhatA-sI mahasUsa hotI thii| unakI puNyAI bar3I jabaradasta yI jisake kAraNa itanI prasiddhi pAI aura jana-samudAya umar3a par3atA thaa| AgarA ke cAturmAsa meM vyAkhyAna meM zrI cauthamalajI mahArAja ne kahA thA ki AgarA kI lohAmaNDI, lohAmaNDI na hokara sonAmaNDI hai, vaha vANI saca siddha huI / usa samaya lohAmaNDI meM Athika rUpa se inegine hI sampanna vyakti the-Aja jaisI sthiti usa samaya nahIM thii| zrI cauthamalajI mahArAja zaMkA-samAdhAma bhI bar3I utsakatA ke sAtha karate the| unakA adhyayana-ciMtana-manana kAphI gambhIra thaa| sabhI dharmoM kI pustakeM unhoMne par3hI thiiN| bhASA para unakA adhikAra thaa| unake tarkavitarka sunane-samajhane yogya hote the| kAnapura meM zrI cauthamalajI mahArAja kA cAturmAsa thA vahA~ bhI darzana karane kA saubhAgya prApta huA thaa| vahA~ bhI apAra jana-samUha thaa| usa samaya kAnapura ke kucha lohA vyApAriyoM ne hRdaya kholakara cAturmAsa meM bahuta bar3A sahayoga diyA thaa| samAja-sudhAra para unakA vizeSa dhyAna rahatA thaa| kurItiyoM ke nivAraNa meM sadaiva unakA sahayoga rahatA thaa| usa samaya sunane meM AtA thA ki zrI cauthamalajI mahArAja ne saikar3oM vyaktiyoM se mAMsa va zarAba kA tyAga karavAyA hai| unake pravacana sunane amIra-garIba sabhI Ate the| usa divya santapUruSa ke caraNoM meM koTi-koTi vandanA !
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ :227: zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma || zrI jaina divAkara-smRti-nya | KO divAkara hamAre astitva meM DhalA huA hai eka aura AkAra ! jo hameM, sauMpatA hai vizadatA hameM apanI avasthiti kI cetanA se paripUrNa karatA hai ! apanI zarIra sImAoM se bhI pare aura vistRta svayaM ko mahasUsa karane lagate haiN| hamArI zraddhA kA anukumbha hai vaha bharatA hai hamameM anupameyatA ! hama eka-eka atidivya ho uThate haiM aisA anUThA hai vaha AkAra jo sAkAra nahIM phira bhI hamAre aMtasa kI gaharAI meM vidyamAna hai| 'divAkara' kyA sArthaka nAma diyA hai bIte hue kala ne use ! Aja bhI vaha sUraja-sA dedipyamAna hai ! Aja bhI vaha hameM nirAzA ke aMdhakAra se bacAtA hai ! ____ Aja bhI hamAre jIvana ko AMdolita karatI hai ra muni zrI mahendrakumAra 'kamala' usakI anupreraNA ! eka kartavya ke dAyare meM rahakara bhI eka simaTe hue AkAza meM udita hokara bhI kitanA udAra thA vaha ki usase hara koI kucha na kucha pA sakA ! sUraja, jAti varga ke bhedoM meM kabhI nahIM pdd'taa| dhanI, nirdhana rAjA-raMka ucca nimna sabhI sUraja se eka samAna lAbhAnvita hote ! camAra, khaTika, harijana, vezyA kise nahIM dI usane divyatA / apanI bhavyatA se usane rAjAjJAe~ prasArita karavAI aura pazuoM ko saMrakSaNa diyaa| vaha yazaHzarIra bana cukA hai vaha sthiratA kA eka mAnadaNDa bana cukA hai| hamAre astitva meM Dhala gayA hai sUrya usane hameM sauMpI haiM apAra sakSamatA ! Ao hama divAkara kI ujjvala paramparA ko Age aura Age bar3hAte cale jaaeN|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 228 : bhAva praNati pUjA vyakti kI nahIM hotI, vyaktitva kI hotI hai / AkarSaNa zabdoM meM nahIM, unake pIche tyAga meM hotA hai / duniyAM phUla nahIM, makaranda cAhatI hai / vyaktitva ke bala para hI vyakti vizvavaMdya banatA hai kintu vyaktitva nikhAra ke lie apekSita hai-- puruSArtha, sahiSNutA, AtmAnuzAsana, vAtsalya evaM ujjvala caritra jaise mahAn guNoM kii| isa prakAra kI zreSTha vizeSatAoM ko prApta kara sAmAnya mAnava bhI alaukika vyaktitva sampanna mahAmAnava bana jAtA hai / zrI amaracanda loDhA, pAlI ( rAjasthAna ) jaba maiMne zrI jaina divAkarajI mahArAja ke vyaktitva para dRSTipAta kiyA to pAyA ki ve laukika yuga meM-- alaukika vyaktitva ke dhanI mahAmAnava the| pUjyazrI kA virAT vyaktitva jJAna, darzana aura cAritra kI pAvana tripathagA se abhisnAta thA / ApakA ananta pravAhI vyaktitva apane Apa meM eka apUrva upalabdhi thI / pUjya zrI bar3e prabhAvazAlI aura puNyavAn santa the / gehuMA varNa, lambA kada, gaThA huA zarIra, prazasta lalATa aura gola-gola camakatI vAtsalya bharI A~kheM, yaha thA unakA prabhAvazAlI bAhya vyaktitva | ApakA vyaktitva vividhatAoM kA puJja thaa| Apa meM jahA~ gurutva kI zAsanA thI vahA~ sAdhaka kI mRdutA bhI thii| Apa kavitva kI rasa- laharI meM nimagna rahate the| Apa jahA~ jana-jana ko AkRSTa karane vAle vAgmI the vahA~ ekAntavAsI mauna bhI the| Apake vyaktitva evaM kartRtva se samAja ko nayA Aloka milA / Apake alaukika vyaktitva kI sabase bar3I vizeSatA yaha thI ki Apa bar3ebar3e rANA, rAjA-mahArAjA, jAgIradAra, dArzanika, sAhityakAra, uccAdhikArI va zikSA - zAstriyoM ke sAtha vArtAlApa karane meM jitanA Ananda lete the utanA hI Ananda garIba, azikSita janatA, hindU, musalamAna, pArasI, IsAI ke sAtha vArtAlApa meM lete the / yahI kAraNa thA ki Apake pravacanoM kI AvAja majadUra kI jhoMpar3I se lekara rAjA-mahArAjA ke mahaloM taka pahuMcI thii| pUjyazrI kA cintana saMkIrNa sAmpradAyika bhAvanAoM se bahuta dUra thA / samanvaya Apake jIvana kA mUla mantra thA / Apane isa mantra ko na kevala vicAroM taka sImita rakhA, apitu jIvana ke hara vyavahAra meM caritArtha bhI kiyA thA / Apake pravacanoM meM rAmAyaNa, bAibila aura kurAna kI AyateM sunA sunAkara jaina AgamoM dvArA samanvaya kara hajAroM-lAkhoM logoM ko mantra mugdha kara dete the isI kA supariNAma hai ki jaina hI nahIM, apitu anya dharmAvalambI bhI Apako mAnavatA kA masIhA mAnakara samAdara karate the / inhIM udAtta bhAvanAoM ke phalasvarUpa Apako 'jaina divAkara' kI upAdhi se vibhUSita kiyaa| ApazrI ne alaukika divya prajJA ke aneka mahattvapUrNa kalpanAoM ko mUrtarUpa diyA thaa| kaI jJAna-sAdhanA ke saMsthAna sthApita kiye the / ApakI spaSTavAditA aura usameM jhalakate cAritra ke tejapuJja ke sammukha pratyeka vyakti natamastaka ho jAtA thA / ApakI puNyavattA advitIya thI / jo kArya saikar3oM vyaktiyoM ke parizrama aura dhana se bhI sambhava nahIM hotA, vaha unakI puNyavattA se svayaM hI ho jAyA karatA thA / rAjasthAna ke vibhinna riyAsatoM ke nareza aura bar3e-bar3e jAgIradAra Apake varcasvI vyaktitva aura pravacanoM se atyanta prabhAvita huye aura unhoMne apanI-apanI riyAsatoM evaM
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 226 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara-mmRti-grantha / jAgIrI meM zikAra banda, mAMsa banda evaM dArU bandI ke paTTa likha diye; jisakA pAlana vartamAna meM bhI ho rahA hai| pUjyazrI ne kaI saMghoM meM phUTa ko miTAkara Apasa meM vAtsalya-bhAva sthApita kiyaa| kaI zaharoM meM agate, parva dinoM meM rakhavAye jisakA pAlana Aja bhI ho rahA hai / pAlI meM cAra agate unakI smRti ko Aja bhI harI karate haiM / yaha thA unakA apUrva puNyavANI kA prabhAva / ApazrI bejor3a pravacanakAra the| ApakA pravacana kA srota jIvana-nirmANa kI dizA meM pravAhita huA aura usane na jAne kitanI baMjara manobhUmiyoM ko urvarA meM badala diyaa| ve AjIvana jaina zAsana ko vikAsa kI parAkASThA taka pahu~cAne kA bharasaka prayatna karate rhe| unake bahumukhI raMgabiraMge vyaktitva ke zItala nirjhara se anaginata dhArAyeM phUTI, vividha dizAgAminI banIM jinase kSetra, dhArmika dRSTikoNa se urvara aura bIjApana ke yogya bana gaye / vikAsa ke aneka AyAma svata: udghATita ho gye| sAdhu-sAdhviyoM kI vRddhi huii| vihAra-kSetra va kAryakSetra vistAra pAne lge| ApazrI ne svayaM uccakoTi kA sAhitya aura sAhityakAroM kA sRjana kiyA thaa| Agama zodhakArya ApakI alaukika medhA aura dUradarzitA kA supariNAma thaa| aise vilakSaNa vyaktitva ko abhivyakti dene kA prayAsa ajJa vyakti kI nakSatra gaNanA jaisA hai| unake AbhAvalaya kI tejomaya razmiyA~ yuga-yuga taka hamAre jIvana-patha ko prakAzita karatI rheNgii| unakI amiTa chaviyA~ cirakAla taka hamAre hRdaya-paTaloM para aMkita rheNgii| ataH usa jyotirmaya divyapuMja kI isa janma zatAbdI para hRdaya kI samasta zubha bhAvanAyeM zraddhAJjalI rUpa arpita kara, maiM apane Apako dhanya aura kRtakRtya anubhava karatA huuN| ++++ +++++++ + + +++++++ + + + +++++ + + + + + + + + jaina divAkara abhinandana hai -zrI vipina, jArolI (kAnoDa) jaina divAkara abhinandana hai| japa-tapa-saMyama zama ke sAdhaka, mahA munIzvara vandana hai / jaina divAkara abhinandana hai / zramaNa saMskRti ke unnAyaka, satya-ahiMsA ke cira gAyaka, mukti-mArga ke amara pathika tava, koTi koTi jana kA vandana hai| _ jaina divAkara abhinandana hai / rAva-raMka ke tuma upadezaka, zUdra jAti ke tuma uddhAraka, mUka-prANiyoM ke tuma rakSaka, jinavANI ke jIvana-dhana hai / jaina divAkara abhinandana hai / prasiddha vaktA, paNDita, munivara, jaina - jagata ke pUjya divAkara janma - zatI para guruvara tumako, vandana hai-abhinandana hai / jaina divAkara abhinandana hai| ++ + + + + + + + ++ + + + + + +
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI Apa misAla the zrI jaina divAkara smRti grantha ***** - svAmI nArAyaNAnandajI ****************** ****************** zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 230 : jaya jaya jaya munirAja jaina jaga ke hitakArI, svayaM prema sAkAra prema ke parama pujArI / rahe sunAte sadA kathAyeM pyArI pyArI, nija jIvana meM kiye prema ke cazme jArI / jina zAsana ke agraNI atizaya hRdaya vizAla the / jaina divAkara cauthamala apanI Apa misAla the || nirata rahe ve sadA dharma hI ke vicAra meM, thA unakA vizvAsa rUr3hiyoM ke sudhAra meM / jIva dayA hI sAra samajha isa jaga asAra meM, lage rahe sAnanda ahiMsA ke pracAra meM / siddha saMyamI sarala cita mahA manasvI dhIra the, parvata sama ve aTala the siMdhu sarisa gambhIra the / barasAte the sudhA sadA nija pravacana dvArA, karate the upakAra nirantara tana mana dvArA / prApta kiyA sammAna loka meM jana-jana dvArA / kiyA jagata kalyANa tapasvI jIvana dvArA / miTA gaye ajJAna tuma sampa ke jJAna prakAza se, Alokita jaga ho uThA ali avidyA nAza se // zAstroM kA siddhAnta dharma kA marma batAyA, gumarAhoM ke lie satya kA patha dikhalAyA / mAnava, mAnava- vizva prema pIyUSa pilAyA, sneha salila se sIMca hRdaya kA sumana khilAyA // komala cita karuNAyatana rAga rahita svacchanda the, dhanya dhanya munivara amara AnandI Ananda the / pUjya pilAte rahe sadA premAmRta pyAle, jAgRta kiyA samAja khola nidrA ke tAle / sAdhu-mArga ke santa amita guNavanta nirAle, dhanya dhanya munirAja parama pada pAne vAle / sarAbora ho prema meM muni vrata pUrNa nibhA gaye, bhaktoM ko kara mudita mana Apa mokSa pada pA gaye // ******************
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha zrI jaina divAkara jI mahArAja kA samAja ke prati yogadAna : 231 : zraddhA kA arghyaM bhakti bharA praNAma - cAMdamala mAru, mandasaura mahAmantrI a0 mA0 jaina divAkara saMgaThana samiti evaM janma zatAbdI mahAsamiti aneka bAra yaha dekhA gayA hai ki mAnava jahA~ apane jIvana ko sukhamaya banAne ke lie agrasara rahatA hai, vahIM dUsarI ora mAnava ne apane manana- cintana se vaha anubhava kiyA ki zArIrika sukhoM kI upalabdhi hI saba kucha nahIM hai / ataH aisI sthiti meM mahAn santoM ne jagat ke kalyANa ke lie vAstavika sthiti ko janatA ke sAmane rakkhA / una mahAmuniyoM ne apane ciMtana ke dvArA jo upalabdhiyA~ prApta kIM tathA ati sUkSma dRSTi se dekhA use apane vicAra dekara jana-jana ke samakSa rakkhA / Aja ke yuga meM dharma ke nAma para aneka vyakti nAka-bhauMha sikor3ane lagate haiM tathA dharma ko sAmpradAyikatA kA puTa dene lagate haiM / lekina vAstavikatA meM aisI bAta nahIM hai / dharma vaha pavitra siddhAnta hai, jo mAnava ko mAnava ke pAsa lAkara mAnavatA sikhAtA hai / dharma mAnava ko hiMsAvRtti se dUra karake sahI arthoM meM ahiMsAvAdI banAtA hai tathA mAnava bane rahane kI zikSA detA hai / Aja saMsAra meM sarvatra azAnta vAtAvaraNa banA huA hai, bhraSTAcAra phailA huA hai use ekamAtra dharma hI dUra kara sakatA hai | dhArmika niyamoM kA upadeza tyAgI, mahAn santa hI de sakate haiM aura aise hI santoM ke upadeza kA prabhAva mI jana-mAnasa para par3a sakatA hai / bhAratavarSa meM prAyaH aneka sthAnoM para aise mahAn santoM ke yogadAna se hI ahiMsA evaM satya dharma kA pracAra-prasAra hotA rahA hai / hamezA yaha bAta dekhI gaI hai ki mahAn santoM kA prAdurbhAva paropakAra ke lie hotA hai unakA apanA vyaktigata koI svArtha nahIM hotA / aise mahAn tyAgI santoM meM zrI jaina divAkara, jagatvallabha, prasiddha vaktA zrI cauthamalajI mahArAja kI gaNanA kI jAtI hai| vAstava meM jainadharma ke pracAra va prasAra ke lie zrI jaina divAkara jI mahArAja ne apanA sampUrNa jIvana hI de diyA thaa| zrI jaina divAkarajI mahArAja kI bAlyakAla se hI bahumukhI pratibhA rahI hai / bahuta choTI avasthA meM hI aneka bhASAoM ke ve pAraMgata ho gaye the / prAyaH dekhA jAtA hai ki upadezaka aura guru yogya vyakti hotA hai, to usakI yogyatA kA dUsaroM para acchA prabhAva par3atA hai aura saba hI samAja usakI pratijJA kA mahatva svIkAra karatA hai| zrI jaina divAkarajI mahArAja jaina siddhAntoM ke pAragata vidvAn to the hI, anya darzanoM ke bhI talasparzI jAnakAra the / isake sAtha-sAtha acche vaktA, sulekhaka, kavi, vidyApremI, dharmarakSaka dayA se dravita paropakArI bhI the| apanA jIvana unhoMne dUsaroM ke kalyANa ke liye hI samarpita kara diyA thaa| Apake pravacanoM se zraddhAlu Ananda-vibhora ho jAte the| aisA koI bhI pravacana nahIM hotA jisameM aneka jIvoM ko abhayadAna evaM aneka tyAga pratyAkhyAna nahIM hote / zrI jaina divAkarajI mahArAja mahAn ahiMsAvAdI mahAtmA puruSa the / Apake samasta guNoM kA
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara smRti-grantha / zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 232 : varNana karanA lekhanI se bAhara hai tathA atyanta duSkarata kArya hai, lekina ApakA jIvana evaM kArya saMsAra ke prANiyoM ke lie preraNAdAyaka rahA hai| zrI jaina divAkarajI mahArAja ne sacamuca meM ahiMsA va satya ke siddhAntoM dvArA jainadharma ke pracAra va prasAra meM yogadAna to diyA hI hai, kintu ina mahAn santa ne hajAroM mIla kI pada-yAtrA karake rAjA-mahArAjA jAgIradAra, seTha evaM madhyama varga ke logoM ko apane vyAkhyAnoM se lAbhAnvita kiyA hai| itanA hI nahIM, asaMkhya jIvoM ko abhayadAna bhI dilavAyA tathA aneka rAjA-mahArAjA, jAgIradAroM se agate palavAne ke paTTe bhI likhvaaye| anta meM gurudeva ke prati apanI bhAvapUrNa azru pUrita zraddhAMjalI arpita karatA huA samAja se nivedana karatA haiM ki unakI janma zatAbdI meM unake batAye hue mArga kA anusaraNa kara kArya karane kI ora agrasara ho| - % 0-0-0 0.00 0-0-0 0-00 0-0-0 0-00 saddhajalI 5 zrI rameza muni zAstrI [upAdhyAya zrI puSkaramuni ke suziSya] jIvarAyo mahArAyo, guNANa rynnaagro| sAhAe tassa saMjAo, cothamallo munniisro|| samaNasaMgha siMgAro, somo sasIsamo syaa| dhamma - dhuraMdharo dhIro, 000 dhaNNo so ya tavodhaNo / 2 / santo jiiMdiyo danto, jiNasAsaNa pNgnne| sahassarassI so uggao nimmalo aho / 3 / / 000 maMjulaM vayaNaM gIyaM, saraNaM yAvi mNglN| sajjhANaM jIvaNaM jesA, 0.00 hiayahAriyaM aho / 4 / jiyamoha mahAmallo, nissallo jaNavallaho / jaiNAgama viNNU jo, vANIpahU phaavgo|| guNIvarANaM guru pokkharANaM, buhANa sIso ya muNI rmeso| subhatti bhAveNa puNo muNida, ahaM pi vande sirasA suvIraM / / 0-00 0-0-0 1-0-0 0-0-0 0-00 0.00
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 233 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma | zrI jaina divAkara-smRti-grantha | -~- mahAmAnava mahAmAnava nahIM hote haiM mAtA se paidA mahAmAnava nirmANa hote vizva kI karmazAlA meM !! yU to isa jaga meM kaI janma lete aura cale jAte, kucha aise bhI mahAmAnava hote haiM jo kucha dekara amaratA paate| gujara jAtA hai unakA jamAnA phira bhI hama janma lene vAle unheM yAda karate, unhIM ke AdarzoM aura siddhAntoM ko jAnakara, amaratA kI rAha kI ora ____ agrasara hote ! aisA hI eka mahAmAnava ! isa puNya bhUmi para eka nayA prakAza dekara, 'jaina divAkara' ke nAma se apanI adbhuta chavi se 'jagadvallabha' bana kara ___bhavyI jIvoM ko satbodha diyA thaa| vizva meM phira se eka bAra jaina dharma kA marma batAkara, bhaTake huye pathikoM ko, rAha para lAkara; kaI rAjAoM, mahArAjAoM, jamIMdAroM, jAgIradAroM ko ahiMsA kA upadeza sunAkara, DaMke kI coTa ke sAtha 66 zrI akSayakumAra jaina, jodhapura jaina dharma ke jayanAda se eka nayA udghoSa kiyA thaa| jaga vaibhava tumheM chala na sake, vicAroM ko na badala sake, tuma aise jinadharma marmI the, sacce aTala karmI the, para-prakAzI tumhArA jIvana thA, jise sacce dila se jIyA thaa| anUThA camatkAra tumane dikhalAyA, patthara dila bhI A~sU le aayaa| jaba vikarAla mauta bhI tuma se hAra gaI, taba mauta ko gale lagAyA thaa| jaga kA krama nibhAyA thA, prakRti ne bhI tumhAre liye azka bahAyA thaa| tumhAre, mahA sukarmoM se Aja yAda tumhArI jindA hai| par3ha-sunakara, tumhAre jIvana ko pAkhaNDI hote
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 234 : mindA haiN| utsAha bana, nitya terA nayA patha smaraNa mAtra karane se, diyA krte| jana, jIvana hai yahI AkAMkSA merI AcchAdita hotA hai, ki he ! pUjya divaakr| tere AdarzoM se tuma-sama isa bhUmi para eka mAnava, phira se eka nayA mahA mAnava banane kI, divAkara banA do rAha para, yA phira, agrasara hotA hai| tumhIM eka bAra mahAmAnava ! phira se na kabhI marate, nava prakAza dekara, sAyA bana divAkara ke nAma ko sAtha hai clte| "akSaya" banA do| nirutsAha meM vara samaNo jiNa divAyaro kA prAcArya mAdhava zrI0 raNadive, satArA (prAkRta bhASA pracAra samiti) jo NihavamohadiTTI Agamakusalo virAgacariyammi / ambhuTTido mahappA dhammo tti visesido smnno|| sirIkudakudAyarieNaM pavayaNasArammi samaNavarassa jaM vaNNaNaM kayaM taM savvaM sirIcauhamalamuNiNo visae saccaM hoi / jayA juvvaNojjANammi maNusso suheNa viharai visayasuhammi ramai ya, tayA cauhamallo saMsArAo viratto jaao| aTThArasamammi varise so sirIhirAlAlAyariyasamIve pavvajjai / teNa appamattaNa mUNidhammo paalio| sirIcauhamalamuNI satta bhAsAsu paarNgo| AgamakusaleNa teNa savvadhammasatthAI paDhiyAiM / mahuravANIe dhammovaesaM kAUNa teNa aNegA jaNA aavjjiyaa| jiNANuyAI sAvagasAvigAo anne vi itthIpurisA tassa pAvayANaM souM jiNaThANagaMsi Agacchati / sirIcauhamala muNI appaNo tavoteeNa avirayasAhaNAe ya dippaMto sUro vva pagAsei / so ya raTusato tti pasiddho / teNa jipadivAyarapayaM vibhUsiyaM / ao jiNadivAyaro sirIcauhamalamuNI nAmeNa so jaannijji| tassa mUNivarassa sariyassa uvamA dijji| jahA sUro aMdhayAraM nassai, tahA teNa jaNANaM annANaMdhayAro viNAsio / jahA sUro kiraNehiM paumAi~ viyAsei, tahA so jiNa divAyaro suvayaNehiM naraNArIkamalAi papphullaM krei| jiNadivAyaro teyassI samaNo / so paMcasamio tigutto paMcediyasaMvuDo jiyakasAo dasaNaNANa cAritta samaggo saMjado ya / namo tassa jiNa divaayrss|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 235 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma || zrI jaina divAkara-smRti-grantha divAkara-pacIla.00000 [1] ni divya-divAkara divya-vibhUti, divya-dezanA patha - darzaka / divya tejasvI cauthamuni jI, bane jagat meM AkarSaka / 4 zrI vijaya muni 'vizArada' [mevAr3abhUSaNa zrI pratApamalajI mahArAja ke ziSya] [2] surabhi yuta zubha sumana camana meM, ___ khilatA hai Ananda dAI / vaise hI guruvara kI mahimA, jIvana meM gaurava lAI // [4] kezara pisakara raMga detI hai, jisako jaga ne zubha mAnA / vaise hI paMca mahAzIla se apanApana bhI pahacAnA // nIra nirantara rahe pravAhita, karatA hai sarasabja dhraa| dhanya-dhanya suta gaMgArAma hai, hIrAlAla guruvara nikharA // manuja are kyA mahA manuja the, usameM bhI the mahA munivara / sampradAya se mukta manasvI, saphala-sabala zAsaka guNivara // sambat unnIsau cauMtIsa kA, sUryodaya lekara AyA / vaMza coraDiyA ujjvala karane divAkara ye prgttaayaa| [] phAlguna zuklA dasamI caupana, maMgalakArI hai priyakAra / ravivAra kI sukhada ghar3I meM, bane Apa tyAgI aNagAra // [11] bane vijJa-vidvAna Apa para, ___ garva nahIM jinako lavaleza / sAgara se gambhIra Apa the, mahA manasvI muni maheza // 'nImaca' nagarI puNya puMja hai, jahA~ janma guru ne paayaa| mAtA 'kezara' kA mana phUlA, dekha-dekha kara haraSAyA // [] yogya pitA ke yogya putra the, zikSA kA pAyA zubha yoga / milA suhAnA saMskAroM kA, jinako sukhadAI saMyoga / [10] guru sevA-bhakti se pAyA, __atula jJAna kA jo nvniit| sarala saumya pAI AkRti-, koI nahIM hotA bhayabhIta // [12] jainAgama ke jJAtA pUre, gItA - mahAbhArata jaanii| rAmAyaNa kurAna bhAgavat, purAna gulistAM-vijJAnI //
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 236 : saMskRta - prAkRta-hindI - urdU, gujarAtI bhASA jAnI / rAjasthAnI aura phArasI, mevAr3I ke guru jJAnI / / [14] thA upadeza prabhAvI jinakA, ___ adbhuta rasa se bharA huaa| dharmAvalambI mAnava kA jahA~, suna-suna mAnasa harA huaa| dA mahaloM se kuTiyA taka pahuMcA, sabhI varga jAti ke bandhu, ___ jaina divAkara kA sandeza / sunate the saMdeza sdaa| 'prasiddha vaktA' kahalAye jo, chor3a vyasana banate pAvana, udita huA jina-patha kA sandeza / vANI meM thA sneha ladA / / _ [17] [18] vaktA the gurudeva kavi the, caritrakAra the race Apane, lekhaka bhI the gAyaka the| kaI suhAne mahAcaritra / saMtoM ke guNa se paripUrita, jinako par3hakara kaiyoM ke, bhaktoM ke unnAyaka the| mAnasa bana gaye yahAM pavitra / / [16] [20] hindU-muslima-sikkha-IsAI kaI virodhI Aye the basa, ___ meM bhI dharma-pracAra kiyaa| ulTA-sIdhA le abhiyAna / adhaH ora jAne vAloM gurudeva kI tejasvitA ne, kA; guru ne uddhAra kiyA / unameM bhI pAyA sammAna / [21] [22] jhuke caraNa meM unake mastaka, kaiyoM ne dI bheMTa Apako, jhUTha-kapaTa saba chor3a diyaa| sapta-vyasana choDe mana se| samyak zraddhA mArga dikhAyA, kaiyoM ke patha-supatha bane haiM, AyA unameM mor3a nayA // kaI sarasanja bane dhana se| [23] [24] sumana camana se calA gayA para aise jaina vivAkara jaga ke, jaga meM chor3a gayA zubha vAsa / mhaa| divAkara khlaaye| upadezoM kA nIra bahAyA, aise guruvara ke caraNoM meM miTA gayA bhaviyoM kI pyAsa // __ zraddhA sumana car3hAyeM // [25] smRti prantha rahe hRdaya bIca meM, pUjyanIya bana jaayegaa| jaya-jayakAra rahegI usakI, jo nita guru ko dhyaayegaa|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ :237: zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma / prI jala divAkara spati-galya zrI jaina divAkara-smRti-grantha || gulAba-sA surabhita jIvana sau0 maMjulAbaina anilakumAra bauTAdrA, (indaura) [bI. e., adhyApana vizArada] bhArata saMtoM kA deza hai / arthAt bhArata kA gaurava, bhArata kI zobhA mahAna vibhUti, saMta, mahAtmA haiN| apane jJAna, darzana, cAritra, satsAhitya-amRta vANI rUpa parAga se aneka bhavIjanoM ko apanI ora AkarSita karate haiM aura jinavANI ke mAdhyama se cAragati meM pha~se ajJAnI jIvoM ko bAhara nikAlate haiM unameM se Aja aneka santa isa avanI para nahIM haiM kintu unakI surabhi se unake kAryoM se Aja bhI hamArA hRdaya-vibhora ho jAtA hai| gagana meM sUrya udaya hotA hai dharAtala camaka uThatA hai / udyAna meM vRkSa para puSpa vikasita hote haiM, vAtAvaraNa meM surabhi bhara detA hai / mAnava samAja bhAratIya aise hI nara-ratnoM se paripUrNa ho jAtA hai| jinhoMne jIvana ko tapa, tyAga kI sAdhanA ke patha para Age bar3hAyA hai / vahA~ samAja aura dharma ko bhI alaukika jJAna kA jvalaMta prakAza diyA hai| sthAnakavAsI samAja kA itihAsa aise hI eka-do nahIM, saikar3oM santoM ko AdaraNIya, vaMdanIya stutya jIvana aura unake jJAna kA alaukika prabhA se bharA hai| unhIM mahApuruSoM meM haiM "jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja sAhaba / ' gulAba apanA sarvasva arpaNa karake vAtAvaraNa ko surabhimaya banA detA hai| agarabattI svayaM jalakara sAre vAtAvaraNa ko zuddha banAtI hai| usI taraha santa svayaM apane liye hI nahIM jIte, kintu apane alaukika jJAna kA prakAza se bhavyAtmAoM ke hRdaya kI aMdhiyArI guphA meM ajJAna ko naSTa karate haiM aura jJAna kI jyoti jvalita rakhate haiM / usa mahAn AtmA ko janma zatAbdI ke isa suavasara para hama bhAvapUrNa zraddhA vyakta kiye binA nahIM raha sakate / saccI zraddhA ke puSpa to hama unake guNoM ko apane jIvana meM dhAraNa karake hI bar3hA sakate haiM / isa bhAvanA se maiM zraddhA ke madhara kSaNoM meM usa virATa AtmA ke prati apanI bhAva pUrNa zraddhAMjali arpaNa karatI haiN| pUjya gurudeva jaina divAkara jI -prakAzacanda mAru (maMdasaura) jaina divAkara-prasiddha vaktA paM0 muni zrI cauthamalajI mahArAja sAhaba eka mahA santa the jinhoMne isa bhArata-bhUmi meM janma lekara apanA samasta jIvana vizva-kalyANa ke liye evaM mAnavajAti kI sevA ke lie samarpita kara diyA thaa| mahaloM se lekara jhoMpar3I taka ke mAnava ko jJAnarUpI prakAza se dedIpyamAna karate hue aneka durvyasanoM se chur3Akara hajAroM jIvoM ko abhayadAna dilaayaa| gurudeva ke sAnnidhya meM svarNa jayanti mahotsava cittaur3agar3ha kile para haa| yaha utsava svarNAkSaroM meM likhA gayA hai| anta meM pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja sAhaba kI janma zatAbdI para unake zrIcaraNoM meM apanI bhAvapUrNa zraddhAMjali arpita karatA hai|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara smRti-grantha zraddhA kA arghya : bhakti-marA praNAma : 238 : WRITHILITHHTHHTIHITHYANE HT BHIIIIIMill ITHTTLI tinum IIIIIIIIIIII pAili . zrI gopIkRSNa vyAsa, ema0 e0 sAhityAcArya, nava vyAkaraNa zAstrI, 'kAvyatIrtha' jaitraM vRttamupAsya vizvavijayI yo'jAyatA'khaNDite navye bhavyapurANake jagati satkItiprabhAbhAskaraH / / divyazveta - sitAmbaraH sakalavAgarthaprakArAgraNIr vAgvaidagdhyadhano'tra cauthamalajI jIvyAjjanAnAM hRdi // 1 // kaSTaM ziSTajaneSu sUkSmasudhiyA sRSTaM prakRtyA yadi raJjanmajayati sma miSTa sugirA'nAyAsato'zeSataH / / prajJAprajJasamastamAnavagaNe yo mAnavatvaM dadhat sindhusrota ivAtra cauthamalajI prohyAjjanAnAM hRdii-||2|| ddhakrodhaM matabhedajaM vyazamaya dvahninturASADiva vandyo'bhUdata eva sarvajagataH satsampradAyairjanaiH / / ktAnto'ciH pratipUjanArtha vimalo dhAtuH suvarNo'citaH paNye paNya janaivivicya suvacovidvanmahAryo maNiH / / 3 / / DiNDinnAdamavAdayaDDamaruNA varNAJzivastAntrikAn tadvadyo nyavadatsadaiva vibudhAndharma paraM zrAvakAn / ramyaM bodhamavApya yaH suguru hIrAlAlatazcA sapanadvaSadvipavAraNArthadamahisAkhyaM vrataM prANayat / / 4 / / prApadyo janimatra kesara sudevyAH svarNadIrAmato'taH so'bhUdvimalAMzucandrapaTa dhatsaMghasya saMsthApako'- / / smacchabdapratipAditArthanayaviddhaureyatAM sandadhat rakSArthaM pradadau sukAvyanayanaM saMghAya navyaM satAm // 5 // NIdhAtostRci jAyate kimapi yad paM sa zabdo mahAn yasmai yuktamadAyi tena jinasAmarthyena jainAgame / guNyaM puNyayutaM tato mukharitaM vRttaM ca saMghe mahat ruSTAnapyatiharSitAnprakurutesmAdhyAtma zaktyA yataH / / 6 / / devA apyatimAnuSatvaguNamAkAsya karNasya te'vazyaM gocaramAlabhanta paramaNo vivAdaM punaH / /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 236 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI arhatkRpayA vizAmayitu mA jagmurbhuvaM bhAvukAH cauryacchadmamanuSyaveSamapidhAyAtmIyatAM dyAmivA'- // 7 // thaprAcInayuge yathA bhuvi surAzcitraM caritraM guroH madhyaM lokamupAgatasya parayA bhaktyA''stumevAkSibhiH / labdhu bhUri sukhaM tathaiva diviSayUtho'ryagehaM yayau jIvA''nantyabhavAnvivikta pathagAnkaivalyamAptu sukham / / 8 / / mandaM mandamasau madhavya vacanairovoDha havyAdavat hAtvA'STAdazavarSa AyuSi gRhaM dIkSAM gRhItvA munii-|| rASTra rAjata bhArate sazaradAM SaTke marutsaMyute jayyaM yasya samasta bhUtalamanastvAsIdvaco-gaMgayA // 6 // kotiryasya sasAra sAgaradizAM sImAnamullaGadhya ca jagdhvA nIlatalaM nabhaH khagataleSvAkAzate candravat / / yasyAbhUccaritaM sugandhisumanaH kundAravinde iva hoteva bhramarAndvijAnyadavasaGa kRSyasthitaM bhUriva // 10 // gopIkRSNa kRtaM vacaH sumanasAM gucchaM gale dhArayet ponaH syAnmanasi svayaM sa puruSaH satsaGgatau bhaktimAn / / kRtvA sarvazubhAni dharmacaritAnyAdAya puNyaM vitRSNaH sajjJAnarataH kusaGga-vijayI vibhrADivA''dIvyati // 11 / / bhAvArtha OM apane vijayazIla caritra svarUpa ratha para ArUr3ha hokara jisane naye aura purAne sabhI vargoM ke mAnava mana para vijaya prApta kI, aura apanI saccI kIti-patAkA phaharAte hue vizvasAhitya ke gahana adhyayana tathA viziSTa rUpa se jainAgamA'dhyayana dvArA prakhara vAgmitA-dhana prApta kara vizva ke pravaktAoM meM agrasthAna-lAbha kiyA, vaha zrI cauthamalajI mahArAja janamAnasa meM nirantara jIvita raheM / / 1 / / jisane, kadAcit svabhAvavaza ziSTajanoM ke mana meM kahIM kaTutA A gaI to use apane satya aura madhura vacanoM dvArA isa prakAra dho diyA jisa prakAra sindhunada kA pravAha kIcar3a ko dho detA hai aura jana-jana ke mana ko anuraJjita karate hue unheM mAnavatva kA pATha par3hAyA vaha zrI cauthamalajI mahArAja sadA nirmala gaGgAjala kI bhA~ti pravAhi hote raheM / / 2 / /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 240 : jinhoMne janoM ke hRdaya meM matabheda ke kAraNa umar3ate hue tathA bhar3akate hue krodha ko, agni ko indra kI bhA~ti zAnta kara jagata meM vandanIyatA pAI aura sabhI sampradAyoM se Adara prApta kiyA aura suvarNa hIre kI bhAMti jar3akara atula zobhA pAyI vaha zrI cauthamalajI ma0 janamAnasa meM jIvita raheM // 3 // jisa prakAra zivajI ne DamarU bajAkara pANini muni ko prabuddha kiyA ThIka usI prakAra zrAvakoM ko zrI jaina divAkarajI ne bhI apane upadezoM se jAgRta kiyA / apane sadguru zrI hIrAlAlajI mahArAja se sadbodha prApta kara AtmadvaSI hAthI rUpI mada ko dUra karane ke lie ahiMsA mahAvrata svayaM pAlana karate hue sarvatra anuprANita kiyaa| zrI jaina divAkarajI ne zrImatI kesara devI aura zrI gaGgArAmajI se janma prApta kara tathA apane gurudeva se AzIrvAda pAkara zrI zvetAmbara jainasaMgha ke pramukha saMcAlaka bane aura AtmajJAna ke pracAra aura prasArArtha ati sundara sAhitya kA nirmANa kiyA, jisase saGgha ko ati sudRr3ha banAyA // 4 // 5 // unhoMne apane udAtta aura udAra adhyAtma-jJAna ke dvArA mAnanIya netA banakara jainAgama ko aisA mukharita kiyA, jisase kaI sajjana apane rAgadveSa ko sadA ke lie tilAJjali dekara AtmAnanda vibhora ho uThe // 6 / / unake devopama yaza ko sunakara devaloka se devatA bhI manuSya jaisA kapaTa veSa dhAraNa kara apanI A~khoM ke vivAda ko miTAne ke lie pRthvI para Aye aura unake darzana kara bahuta hI Ananda lAbha kiyA // 7 // 8 / / unhoMne ananta janmoM se A rahe jIvoM ko kaivalya sukha kI upalabdhi kA sAdhana upalabdha karAne kI icchA se hI apane aTThArahaveM varSa kI Ayu meM hI dIkSA grahaNa kara bhAratarASTra meM 55 varSoM taka candravata prakAza karate hae mIThe-mIThe vacanoM dvArA sanmArga pradarzita kiyA / / / / zrI jaina divAkarajI mahArAja kI kIrti sAtoM samudroM aura sAtoM AsamAnoM ko pAra kara candramA kI bhAMti camaka rahI hai / unakA sugandhimaya saccaritra gulAba aura mogare ke puSpoM kI bhAMti bhaMvare rUpI zrAvakoM ke jhaNDoM ko AkarSita karane meM kuzala hai // 10 // gopIkRSNa dvArA racita ina zlokasumanoM ko gale meM phUloM ke hAra kI bhA~ti jo pahanegA usakA mana masta ho jAyagA tathA satsaGgati kA vyasanI banakara samasta zubhakArya karatA huA kusaGga kA parityAga kara svayaM divAkara kI bhA~ti camakane laga jAyagA // 11 //
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 241 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara-smRti-grantha | jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ko sampradAya meM na bA~dha 4 zrI mAnavamuni (indaura) jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja isa yuga ke eka mahAn rASTrasanta ho gaye haiM, unhoMne jaina samAja kI ekatA ke lie sabhI sampradAya munirAjoM ko saMgaThita banAne kA prayAsa koTA cAturmAsa meM kiyaa| yaha bar3A puruSArtha kA kAma huaa| ve jaina samAja ke hI nahIM apitu mAnava samAja ke kalyANa ke lie hI avatarita hue the| unake pravacana meM jainoM ke alAvA hindra, muslima, sikkha tathA rAjA-mahArAjA, ThAkura, jamIMdAra saba Ate the aura eka sAtha samAna bhAva se dharmasthAna para baiThate the; kisI bhI prakAra kA bhedabhAva nahIM thaa| dharmopadeza ke prabhAva se hajAroM vyaktiyoM se zarAba, mAMsa, pazubali kA tyAga karavAyA tathA lAkhoM pazaoM ko abhayadAna dilaayaa| bhagavAna mahAvIra ke siddhAntoM ko svayaM ke jIvana meM apanAyA jinake raga-raga meM satya-prema, karuNA, ahiMsA kA bhAva bharA thaa| jaina samAja kA gaurava bddh'aayaa| Aja unakA nazvara zarIra nahIM hai, para unake samanvaya vicAra Aja bhI amara haiN| jaina divAkarajI mahArAja sampradAya ke santa-satiyA~ unake mAnava samAja ke kalyANakArI kArya ko uThA leM to vijJAna yuga meM mahAn krAntikArI kArya hogaa| unake prati saccI zraddhAMjali zraddhA-bhakti se arpita kara skeNge| ------------ divAkara stuti zrI gautama muni (1) isa dhavala dharA para jaina divAkara, kalpa taru sama pallavita he| tamAcchAdita saMsAra bIca meM, Aloka puja sama udita hue| vimala thA vyaktitva jinakA, nirmala thA saMyama-mahA ! AcAra-thA ujjvala ravisama. dhairya dharatI sA ahA ! mAnavatA ke the uddhAraka, kaise nara - nArI bhUla paaeNge| ekatA ke agradUta manasvI, gaurava * gAthA gaaeNge| -0-0-0--0-0-0-5 h-o-----------
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 242 : anukaraNIya Adarza : zatazaH namana * AcArya rAjakumAra jaina ema0 e0 ( hindI-saMskRta) eca0 pI0 e0, darzanAyurvedAcArya sAhityAyurveda zAstrI, sAhityAyurveda ratna TeknIkala AphIsara (Ayurveda) bhAratIya cikitsA kendrIya pariSada, dillI prAtaH smaraNIya parama pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja samAja kI una divya vibhUtiyoM meM se hai jinhoMne Atmahita cintana ke sAtha-sAtha parahita kI bhAvanA se samAja ko bahuta kucha diyA hai / ve karuNApuMja aura dayA ke sAgara the / unakA hRdaya vizAla aura loka-kalyANa kI bhAvanA se prathA / ve Adhunika kAla ke eka aise AdhyAtmika santa the jinakI vANI meM gajaba kA mAdhurya aura adbhuta AkarSaNa kSamatA thI / unake caritra meM viveka aura vyavahAra kA aisA adbhuta sammizraNa thA jo anyatra durlabha hI dekhane ko milatA hai| sahajatA aura svAbhAvikatA unake romaroma meM samAI huI thI / yahI kAraNa hai ki unake jIvana meM, AcaraNa meM yA vyavahAra meM ADambara aura kRtrimatA kahIM dekhane ko nahIM milI / AdhyAtmikatA unakI jIvana saMginI thI aura ve usameM hI raMge hue the / unhoMne apane upadezoM meM kevala unhIM bAtoM ko kahA jinakA unhoMne svayaM anubhava kiyA aura apane AcaraNa meM utaaraa| unhoMne manuSya jIvana kI zreSThatA ko samajhate hue saMsAra meM nazvaratA ke madhya jIvana kI sArthakatA aura saphalatA ke usa kendra bindu ko bhI samajhane kA prayatna kiyA, jisakA pratipAdana Apta vAkya meM nihita hai / yahI kAraNa hai ki ve samAja meM mAnavIya mUlyoM kI pratiSThApanA ke lie sadaiva jAgRta aura tatpara rahe / vastutaH ve na kevala samAja ke lie, apitu mAnavamAtra ke eka anukaraNIya Adarza the / unhoMne samAja ko bahuta kucha diyA hai aura samAja ne unake upadezoM se bahuta kucha grahaNa kiyA hai / unake upadezoM ke dvArA samAja ko jo dizA nirdeza prApta huA hai usake lie samAja unakA ciraRNI rhegaa| ve samAja meM rahate hue bhI jala meM rahane vAle kamala kI bhAMti alipta rahe / moha aura parigraha ko unhoMne sadaiva tyAjya mAnakara usase virata rahe / ve vAstava meM santa puruSa the, unakI AtmA mahAn aura uccatama guNoM ke udreka se ApUrita thI / aise tapasvI sAdhaka ko merA zatazaH namana hai aura unake zraddhAcana hetu vinayapUrvaka kusumAMjali arpita hai / jaina divAkara : divAkara kA yoga * vaidya zrI amaracanda jaina ( baranAlA ) zrI jaina divAkarajI kI utkRSTa saMyama tathA yoga-sAdhanA kA jAdU to akathanIya thA / bar3e se bar3A virodhI Apake samakSa natamastaka ho jAtA thA / Apake hRdaya mandira meM cara-acara jIvoM ke lie kSamA zAnti kI lahara laharA rahI thI / Apa isa dharA dhAma para bhAnu bhAskara kI bhA~ti udaya hue| usI taraha sAdhanA-patha grahaNa kara camake, prakAza kiraNeM bikherIM / anta meM bhAnu bhAskara kI bhA~ti alokamaya ho gaye /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 243 : zraddhA kA arghya : bhakti bharA praNAma -0-0-0--- -O-O----------- -0-0-0-0 zrI jaina divAkara- smRti-grantha vandanA hajAra ko - zrI vimalamuni 'dharma bhUSaNa' divya jyoti Apa meM thI, bhavana meM samAI hai / gA~va gA~va ghUmakara, ghara ghara jar3a jaina dharma kI jamAI hai / gadya-padya granthoM dvArA vIra vANI kA pracAra, kiyA jhoMpar3I se leke rAja-mahaloM mA~I hai / " vimala" zrI jaina bhAnu ho gayA adRzya Aja, unhIM ke jJAna kI raha gaI yahA~ lalAI hai // divya jJAnavAna mArtaNDa muni cauthamala, lekara janma kiyo kAma upakAra ko / bole yA na bole para darzaka icchate yahI, dekhate sadA hI rahe inake dIdAra ko / zrotAoM ko chor3a gaye sukhoM meM tallIna hue, Apa sA sunAveM kauna sujJAna saMsAra ko / mere deva hoMge jahA~, vahIM pe svIkAra leMge, AzA hai " vimala" merI vandana hajAra ko // lAkhoM meM nahIM thI vaha bhaktoM ke suhRdaya athaka parizrama se divya jJAna kI khAna * zrI jItamala copar3A ( ajamera) divya jJAna kI khAna divAkara, divya jJAna kI khAna ||Tera || isa kalayuga meM khUba bar3hAI, jaina dharma kI zAna | divAkara || jaga jaMjAla samajhakara chor3A, kiyA Atma-kalyANa | hIrAlAlajI se guruvara se, khUba bar3hAyA jJAna // divAkara || 1 || deza-deza meM vicara - vicara kara, tAre jIva mahAna / rAjA-rANAoM taka pahu~ce, vIra kA le pharamAna // divAkara||2|| bar3e-bar3e likha grantha kavitA, ghara ghara guMjAyA jJAna / saMgha aikya yojanA meM phUMkI, sabake pahale jAna || divAkara || 3 || zoka ? zoka hA mahA zoka hai, kaise karU bayAna / koTA meM usa mahApuruSa ne kara diyA mahA prayANa // divAkara // 4 // mara kara ke bhI amara raheMge 'cautha muni' guNavAna / 'jIta' zAMtimaya ho AtmA, yahI vinaya bhagavAna || divAkara ||5|| -0--0--0--- -0-0--0--0--0--0-0-0 -0--0--0-0
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha tapa tyAga kI mahAn jyoti - zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 244 : jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja * zrI madanalAla jaina [ rAvala piNDI vAle, jAlandhara ( paMjAba ) ] mahAn sAdhaka tapomUrti divya jyoti puMja jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kI zatAbdi manAne kA abhiprAya yahI hai ki hama saba unake mahAn guNoM kA anusaraNa karane kI preraNA leM / divAkarajI mahArAja kA jIvana vizeSatAoM se yukta thA sAdhu samAja meM saMgaThana evaM ekatA kI tIvra tar3apa unake jIvana kI mahAn vizeSatA rahI hai| divAkara pravara zrI cauthamalajI mahArAja eka mahAn tyAgI santa tathA sarala saMyamI, mRdu saumya, sukha-duHkha se nirapekSa, parama sevAbhAvI yuga pravartaka the / ApazrI ke Alokamaya mahAn jIvana kA lakSya satya-prApti aura madhyAtmika vikAsa thA / ve jIvana bhara AcaraNa meM pavitratA, sAtvikatA evaM udAra bhAva vikasita karane ke lie kaSAya-bhAvoM tathA durguNoM se saMgharSa karate rahe / ApazrI ne loka-kalyANa evaM samAja utthAna aura mAnavatA ke vikAsa ke lie svayaM ko samarpita kara diyA thA / parama zraddheya svargIya zrI divAkarajI mahArAja ke saMyamI jIvana ke sadguNoM kA kahA~ taka varNana karU ? merI tuccha lekhanI meM itanA bala hI kahA~ hai, jo usa mahAn AtmA ke divya guNoM kA citraNa kara sake, phira bhI zraddhAvaza jyoti puJja ratna ke prati kucha apane bhAva likha pAyA hU~, jo zraddhAMjali ke rUpa meM unheM hI samarpita haiM / 44 hIre kI kanI thI - suni zrI lAlacandrajI (jaya zramaNa ) hIre kI kanI thI, 'mana' mohana manI thI jaga, camatkRti ghanI thI mAno Abha bIja thI / khyAtI kI khanI thI "khUba" khUbI bhI ThanI thI ati janatA kI mAnI huI sadA zukla bIja thI / 'hukma dala' cauguNoM pujAya 'vardhamAna' milyo, sunate haiM kAhU se na rIjha aura khIja thI / do hajAra sAta mArgazIrSa suda nauma Aya, kaha diyA "divAkara cautha" bhuvi cIja thI // riktA navamI ne kiyA, pUrNA banana upAya / avaguNa riktA "cautha grasi, rahi hai aba pachatAya / suda navamI ko thA nahIM, zazi prakAza santoSa / "catura divAkara" le calI, pRthvI kara tama toSa // -0--0
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ :245 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara smRti-grantha sArthaka nAma zrI amaracanda modI (mantrI-'mahAvIra jaina navayuvaka saMgha', byAvara) svargIya jaina divAkara, jagatvallabha, prasiddhavaktA, pUjya gurudeva paM0 muni zrI cauthamalajI mahArAja sAhaba eka mahAn tejasvI puNyAtmA saMta the| Apane sUrya ke samAna, jJAna rUpI prakAza se jainadharma ko bhArata ke kone-kone meM camakAyA ataH Apa "jaina divAkara" kahalAye / Apa ahiMsA, satya va kSamA kI divya mUrti the, ApakI yazakIrti sAre jaga meM phailI ataH Apa "jagat ballabha" khlaaye| ApakI vANI ke prabhAva se hajAroMlAkhoM jIvoM ko abhayadAna milaa| Apake sadUpadezoM se hajAroM-lAkhoM logoM ne zarAba, mAMsa Adi kuvyasanoM ke tyAga kie / Apake vyAkhyAna meM jaina-ajaina, rAjA, mahArAjA Adi chattIsoM kauma ke loga sammilita hote the, eka taraha se samavazaraNa kI racanA dekhane ko milatI thI ataH Apa "prasiddha vaktA" khlaae| ApakA sAhitya uccakoTi kA hai jise par3hakara mAnava apanA jIvana ucca va Adarzamaya banA sakatA hai| Apake dvArA racita kaI bhajana, AratiyAM to aisI haiM jo sArvajanika rUpa se prAtaHkAlIna prArthanA meM ghara-ghara meM bolI jAtI haiM, jo jaina samAja ke lie upayogI siddha huI haiM, jaise 'U~ja arihaMtANaM', 'jaya gautama svAmI, 'sAtA kIjo jI zAMtinAtha prabhu', 'RSabha kanhaiyA lAlA Adi / Apa aneka bhASAoM ke jJAtA the ataH Apa 'paMDita' khlaae| sadaiva saMghaThana va prema ke hAmI the| ApakA hRdaya vizAla thA, vinaya aura sahanazIlatA Apake svAbhAvika guNa the ata: Apa eka kuzala 'saMta' khlaaye| zraddhA kI vaha virAT mUrti, viziSTa buddhizAlI, gambhIratA kA vaha zAnta ralAkara sadaiva janatA ko lAbhAnvita karatA rahA, aise puNyazAlI saMta ke caraNoM meM natamastaka hotA huA zraddhA ke sumana arpita karatA huuN| "jaba taka sUraja cAMda raheMge, jaina divAkara yAda rheNge| gUMja rahA hai nArA ghara-ghara, dhanya dhanya guru jaina divAkara // " bhakta sahAre * zrI dineza muni jaina divAkara ujjvala tAre / prANa piyAre bhakta shaare| karuNA sAgara mohana gaare| zaraNAgata ko pAra utAre // 1 // nahIM nihArI chavi tumhaarii| nAma smaraNa hai maMgalakArI // sadguNa kyArI saurabha nyaarii| mahimA-bhArI vANI pyArI // 2 // guNa-garimA kA gAna kruuNgaa| pAra kahA~ maiM pAU~gA / bhakti nAva meM car3ha jaauuNgaa| bhalA kyoM na tira jAU~gA // 3 //
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 246 : jaina-divAkara-muni zrI cauthamallajitprazastiH zrI nAnAlAla javaracandajI rUnavAla, bI0 e0 mantrI-saMskRta pariSada, jhAbuA (madhya pradeza) jayati bhagavAn vIro, jayati jinazAsanam / saddharmasya praNetAro jayanti munipugavAH / / munizcauthamallaH sudharmopadeSTA, prajAtaH pure nImace khyAtanAmni / pitA tasya gaMgAyuto rAmasaMjJastadambA ca suzrAvikA kezarAkhyA / / prabhAvotpAdi vaktRtvaM vyaktitvamapi cAdbhutam / vANI saMmohinI tasya zailI vAhlAdadAyinI / / medapATa-mahArANA-zrImatphatahasiMhajit / kRtavAn darzanaM tasya zrutavAn dharmadezanam / 4 / (bhujaMgaprayAtam) aneke narezAstathAmAtyavargAH, purazreSThivaryAzca vidvadvarAzca / savarNA avastithA muslimA vA'bhavan bhaktinamrA janAnAM samUhAH / / gato yatra tatrApi dharmapracAro'bhavat sarvavargeSu varNeSvabAdhaH / sabhAyAM janA mantramugdhAH prajAtA muneH zIrSakampena sAdhaM samastAH / / (upajAtivRttam) dharmapracAreNa ca bhUyasA'sAvavApa kIti vipulAM vizuddhAm / mAnyo'bhavajjaina divAkareti vaktA prasiddhazca janapriyazca / 7 / munisaMdhaikyakAryArthaM yatnazIlo'bhavanmuniH / kRtavAn sampradAyasya vilInIkaraNaM tathA / / AyuSazcAntime varSe dharmArAdhanatatparaH / koTAnAmni purekhyAte varSAyAM nyavasanmuniH / / tatra saMyuktarUpeNa zvetAmbaraidigambaraiH / sammilya manibhiH sAdhaM kRtavAn dharmadezanAm / 10 / munikhAkAzanetrAbde zuklapakSe'grahAyaNe / tatraivAsau divaM yAto navamyAM ravivAsare / 11 / ravivAre munerjanma dIkSApi rvivaasre| vyAkhyAnamantimaM caiva svarvAso'pi ca taddine / 12 / (upajAtivRttam) yadyapyasAvadya na bhautikena dehena bhUlokamalaMkaroti / yazaH zarIreNa vidhAsyatIha sthiti sa yAvat kSiticandrasUryAH / 13 / (mandAkrAntA) AdiSTaH sannajitamuninA lekhanAya prazaste loke saMghe saviditamanezcauthamallasya pdy| nAnAlAlo'rpayati mudito hyaliM zraddadhAnaH kA~kSanne SA bhavatu bhavikAn prerayitrI sumArge / 14 /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 247 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma * lakSmIcandra jaina 'saroja' ema. e. (hindI - saMskRta) zrI jaina divAkarajI mahArAja ahiMsA-sadAcAra - aparigraha ke prabala pracAraka the / ve vANI ke eka hI jAdUgara the, unakI vANI meM oja thA aura dezanA meM mAnava-jIvana darzana thA / mAnava dharma kI vyAkhyA kA, gUr3ha tatvoM ke vivecana kA unakA apanA DhaMga thA / unake bahumUlya vicAroM kA praveza raMka se rAjA taka ke hRdaya meM nirAbAdha thA / unakA vyaktitva aura kRtitva apanatva aura ekatAmUlaka thA / jaina divAkara nama divAkara jo kArya bhagavAna mahAvIra ke 2500veM nirvANa varSa samAroha ke sandarbha meM 'samaNasutaM' ke rUpa meM AcArya vinobA bhAve kI preraNA se kiyA gayA, usa kArya kI nIMva kI IMTa-bahuta pahale 'nirgrantha pravacana' ke rUpa meM divAkarajI mahArAja deza aura samAja ke sammukha jamA cuke the / ve sahI arthoM meM AtmadharmI, samAjadharmI aura rASTradharmI sAdhu the / ve sAmpradAyikatA aura jAtIyatA ke sthAna meM mAnavatA kI hI ArAdhanA karate the / ve deza aura samAja ke nimna cAritrika stara ko atIva unnata aura ujjvala stara para dekhane ke lie lAlAyita the / eka vAkya meM divAkara vastuta: divAkara the / zrI jaina divAkara- smRti-grantha zraddhArcana sva0 gurudeva jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kI lohAmaMDI zrIsaMgha (AgarA) para vizeSa kRpA rahI hai / san 1937 I. meM ApakA AgarA cAturmAsa eka aitihAsika pravAsa rahA / yahA~ ke zrIsaMgha kI bhAvabharI bhakti aura kartavyazIlatA dekhakara gurudevazrI ne kahA thA - "lohAmaMDI sonAmaMDI ho jAyegI / " gurudevazrI kI vaha vANI Aja zata-pratizata saphala ho rahI hai / adhyakSa jagannAtha prasAda jaina 000 000 000 gurudevazrI kA AgarA meM do bAra padhAranA huA / yahA~ ke pramukha zrAvaka seTha ratanalAlajI jaina (mittala), zrI bAbUrAmajI zAstrI aura seTha kalyANadAsajI jaina ( AgarA ke bhU. pU. meyara) ne tana-mana-dhana se gurudeva kI sevA kI aura dharma pracAra meM apUrva utsAha dikhAyA | zrI jaina divAkarajI mahArAja ne jainadharma ko mAnava dharma banAne kA mahAn prayatna kiyA thaa| unake asIma upakAroM se na kevala jaina samAja, apitu sampUrNa mAnava samAja sadA kRtajJa rahegA / usa mahApuruSa ke prati hamArI koTi-koTi zraddhAMjali / zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina zrI saMgha, lohAmaMDI, AgarA / 000 000 000 upAdhyakSa padamakumAra jaina maMtrI candrabhAna jaina
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara - smRti-grantha zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 248 : eka adbhuta phUla thA. mahAsatI madhubAlA (naMdurabAra) upavana meM hajAroM phUla khilate haiM, sabhI ke raMga-rUpa, saurabha alaga-alaga ! lekina jisa phUla kI sugandha sabase adhika lubhAvanI, sabase prakhara hotI hai, jisakA saundarya sabase vilakSaNa hotA hai; darzakoM kA dhyAna usI para kendrita hotA hai aura loga usI phUla ko lene, dekhane tathA ghara meM lagAne ko lAlAyita rahate haiN| saMsAra-upavana meM jisa manuSya meM adbhuta gUNa-saurabha paropakAra kA mAdharya aura zIlasadAcAra kA saundarya kucha vilakSaNa hotA hai, saMsAra usI kI ora AkRSTa hotA hai aura use hI apane zIza va nayanoM para car3hAtA hai| jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja eka aise adbhuta phUla the jinameM tyAga-vairAgya, karuNA-vAtsalya Adi kA apAra saurabha aura saundarya thA, saMsAra upavana ke ve eka adbhuta phUla the| jinheM yuga-yuga taka saMsAra yAda karatA rhegaa| jyotimAna gurudeva -kaviratna zrI kevala muni (tarja-cupa-cupa khar3e ho) jaina divAkara gurudeva jyotimAna the| bar3e puNyavAna the jI bar3e0 ||tter|| vRddhApana meM bhI keharI se lalakArate / pApiyoM ke adharmoM ke jIvana sudhArate // __ asarakAraka upadeza-rAmabANa the / / 1 / / nara-nArI daur3e Ate mAnoM koI mAyA hai| mIThI-2 vANI jaise amarata pilAyA hai| hinda ke sitAre pyAre bhArata kI zAna the // 2 // darzana mile ki roma-roma khuzI chA gii| dayA pAlo! kaha diyA to mAno nidhi pA gii| __tyAgI-divya mUrti the-karuNA kI khAna the||3|| zAMti-prasannatA kA srota sadA bahatA thaa| choTe-2 gA~voM meM bhI melA lagA rahatA thaa| __ cAroM ora pUje jAte-devatA samAna the / / 4 / / jaina jainetara Aja unake liye rote haiN| saikar3oM varSoM meM kabhI aise sAdhu hote haiN| agradUta, saMgha-aikya yojanA ke prANa the // 5 // jaya-2 pyAre gurudeva yAda aayeNge| taba-2 A~suoM se naina bhara jAyeMge / kahA~ gaye "kevala muni" deva varadAna the // 6 // --------------------------
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha jaina divAkara paMca-paMcAzikA ( pacapanikA) (saMskRta-vaMzastha ; hindI - harigItikA racayitA - muni zrI ghAsIlAlajI mahArAja) : 246 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma praNamya devA dinutaM jinezaM tIrthaMkaraM sAJjali ghA silAlaH / vaMzastha vRtta vitanoti lokeSvanAvilAM cauthamalasya kIrtim // muni ghAsilAla jinendra kI karavandanA vidhi sarvathA / vikhyAta karatA loka meM muni cauthamala kI yazakathA // 1 // mahAtmanAM puNyajuSAm zamInAM zRNvan yazaH zuddharmAta labhante / prasiddhireSA jagatAM hitAya prayatnazIlaM kurute muni mAm // hai khyAta jaga meM RSijanoM kI yaza suneM mati zuddhi ho / saMyata banAtI hai mujhe yaha lokahita kI buddhi ho // 2 // Rtu vasantaM samavApya vATikA, vidhuM yathA zAradapaurNamAsikA / vyarAjata prApya tathA jagattalaM divAkaraM cauthamalaM munIzvaram // jyoM pA vasanta ko vATikA zaradindu ko rAkA nizA / tyoM cauthamala munirAja se sarvajana rAjita yazA // 3 // mahI prasiddhA khalu mAlavAbhidhA nRpairabhUd vikramabhojakAdibhiH / tathaiva jAtA dharaNI nu dhanyA divAkarazcauthamalena sAdhunA // vikhyAta mAlava bhUmi thI una bhoja vikramarAja se / bhUloka dhanyA vaha huI zrI cauthamala munirAja se // 4 // muni bhaviSNu jananI tanUdbhavaM prasUya pUtaM kurute kulaM svakam / svakIya mAtra sa yaza stadAdizad divAkara zcauthamalo munIzvaraH // muni bhavi suta ko janma de jo kula pavitra kare vahI / yaha yaza diyA nijamAtuko zrI cauthamala munirAja hI // 5 // purAtanaM puNyaphale zarIriNAm sukhasya heturya vinAM sadA bhuvaH / abhUSayallokamimaM svajanmanA divAkarazcauthamalo munIzvaraH // thA pUrva saMcita puNyaphala saMtata sukhoM kA hetu thA / bhUSita kiyA nija janma se jo cauthamala munirAja thA // 6 // mahIvibhUSA bhuvaneSu manyate sabhUSaNA bhAratavarSatastu sA / abhUd yadaMze sa tu sarva bhUSaNo divAkarazcauthamalo munIzvaraH // hai loka meM bhUSaNa yahI bhArata vibhUSita bhUmi hai / jaMha cauthamala munirAja bhava vaha sarvabhUSaNa bhUmi hai ||7|| pitA'bhavaddhanyatamo janapriyaH gaMgAyutoyaH khalu rAma nAmakaH / nirIkSya lokeSu sukIrti maurasaM divAkaraM cauthamalaM munIzvaram // thA pitA gaMgArAma nAmaka dhanya suta ko dekhakara | loka meM vikhyAta aurasa cauthamala jyoM UrNakara // 8 // saba
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha || zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 250 : ayaM mahAtmA satataM jinapriyo jinendravArtA zravaNotsukaH sadA / dehAtmacitApita dhIrajAyata divAkarazcauthamalo munIzvaraH / / thA satata janapriya ye muni ahaMta kathA sunatA sdaa| dehAtmacitArata manasvI cauthamala munirAja thA // vinazvaraM puSkala karmasambhavaM dehaM prapuSNan muvameti mAnavaH / iti pracitAjvalanena dIpito divAkarazcauthamalo manIzvaraH // dina rAta nazvara deha ke poSaNa nirata jana haSTa hai| cintA zikhA dIpita munIzvara cauthamala ati zreSTha hai // 10 // samadra mArgAkSinavendu vatsara (1934) trayodazI kArtika zukla pakSaje / khedine kesarabAIto'bhavad divAkarazcauthamalo munIzvaraH // unnIsa sau cauMtisa trayodazi zakla kArtika pakSa meN| the hae kesarabAI ke ravi dina divAkara kakSa meM // 11 // sanetrabANa grahacandrahAyane (1952) zubhe site phAlguna paMcamI tithau| vratAya dIkSAM prayato gahItavAn divAkarazcauthamalo munIzvaraH / bAvana adhika unnIsa sau phAguna tithI sita paJcamI / lI thI munIzvara cauthamala vrata hetu dIkSA saMyamI // 12 // na durlabhA nandana kAnane gatiH, nacApya zakyo jagataH sukhodbhavaH / viveda samyaktvamati sudurlabhAM divAkarazcauthamalo munIzvaraH // durlabha nahIM nandana gamana nahiM lokasukha kI prApti hii| samyaktva pAnA hai kaThina zrI cauthamalajI mati yahI // 13 // yathAtmapittAdi vazAda vilokyate, sitaH padArtho'pi haridvarAgavAn / alistathaiveti viveda sarvathA divAkarazcauthamalo manIzvaraH // jyoM pitta dUSita netra se sita vastU pIlA diikhtaa| tyoM bhramajanoM ko sarvathA yaha cauthamala thA dIpatA // 14 // ayaM mahAtmA sakale'pi bhArate svatejasA dhaSita-durgaNAzayaH / pada praNAyena mudaM samIyivAn divAkarazcauthamalo manIzvaraH // nija teja dharSita duSTajana ko kara akhila isa bhuvana meM / dinakara munIzvara cauthamala sukha mAnatA padagamana se // 15 // gaNAnurAgaM svajane samAnatAM samastazAstreSa vivecanAdhiyama / avAptamatko bhavatisma sarvadA divAkarazcauthamalo manIzvaraH // samatA janoM meM rAga guNa meM zAstra meM anushiilnaa| ko prApta karane kI sadA thI cauthamala kI eSaNA // 16 // dinena cAlyena gurorupAsaNAdavAptavidyAgatazemaSIdhanaH / savismayaM lokamama cakAra sa divAkarazcauthamalo manIzvaraH / / thor3e dinoM meM guru kRpA se prApta vidyA thI dhanI / vismita jagata ko kara diyA zrI cauthamala dinakara manI // 17 //
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 251 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma zrI jaina divAkara- smRti-grantha nayAnvitA tasya munaH matiH sadA dadhAra divyAM pratibhAsabhAGgaNe / ato jagadvallabhatAmupAgato divAkaraicauthamalo munIzvaraH // tho sabhA meM pratimA vilakSaNa sarvanaya vyAkhyAna meM / ataeva jagavallabha bane zrI cauthamala sarvaloka meM / / 18 / / gudariSTho vibudhAdhipAzrayAd budhovariSTho vasudhAdhipAzrayAd / anAzrayeNaiva babhUva pUjito divAkarazcauthamalo munIzvaraH // surarAja Azraya se vRhaspati budhavariSTha narendra se Azraya binA pUjita hue zrI cauthamala devendra se // 16 // guNaM gRhItvekSu rasasya jIvanaM prasUna gandhaJca sametyarAjate / parantu doSojjhita sadguNairathaM divAkarazcauthamalo munIzvaraH // pA puSpa gandha virAjate jala ikSu ke mAdhurya se / para cauthamala munirAja to nirdoSa sadguNa puJja the ||20|| sa saMzayasthAn viSayAn vivecayaJjinendra siddhAnta vidAM samAje / cakAra sambhASaNa mohitAn janAn divAkarazcauthamalo munIzvaraH // saMdigdha pada vyAkhyAna kara zAstrajJa jaina samAja meM / bhASaNa vimohana kI kalA thI cauthamala munirAja meM // 21 // apaMDitAssantvathavA supaNDitAH vivekinassantva vivekino'thavA / svabhAvatastaM satataM same'nanaman divAkarazcauthamalo munIzvaram // paNDita apaNDita yA vivekI sarvajana sAmAnya ho / the bhAva se karate namana zrI cauthamala ko namra ho // 22 // namaskRto'pi praNataH kSamApanA mayAcata prANabhRtaH sabhAvanaH / virodha buddhi vyaruNat svato mitho divAkarazcauthamalo munIzvaraH // jana praNata the para ve sadA jana se kareM yAcana kSamA / thA virodha nahIM paraspara cauthamala meM thI kSamA // 23 // yathAsvarUpaM pravihAya kITakAH vicintanAda bhrAmararUpamadbhutam / samAzrayante yatistathA divAkarazcauthamalo munIzvaraH // jyoM kITa apanA rUpa taja cintA nirata ali rUpa ko / pAtA yatana karate muni tyoM cauthamala nija rUpa ko // 24 // pragartakam / munIzvaraH // tamaH svarUpaM sujanaivigarhitaM virAgabhUmi kugatiM svakarmarUpaM kalayan kadarthaya divAkarazcauthamalo tamarUpa ati sajjana vinindita kugatiprada vairAgyabhU / karate kadarthana karma ko zrI cauthamala munivara prabhU // 25 // prakRSTa tIrthaMkara dRSTasatpathA' zrayAjjanassarvasukhaM samedhate / itIha siddhAntamavAlalambata divAkarazcauthamalo munIzvaraH / / zreSTha tIrthaMkara vilokita pathagamana saba sukha mile| kahate sadA yaha cauthamala siddhAnta kA avalamba le // 26 //
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara - smRti-grantha zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 252 : udArabhAvo yatakAyavAGamanA nirIhatAM svAvapuSA prakAzayan / jagadvirAgaNa sadA virAjate divAkarazcauthamalo munIzvaraH // audArya yuta mana vacana kAyA tana prakAza nirIhatA / thA jaga virati se sarvadA zrI cauthamala muni sohatA // 27 / / jagatprasiddhA vividhAzayAjanAH samAgatA: zrAvaka zrAvikAdayaH / manorathAn pallavitAn prakurvate divAkarazcauthamalo munIzvaraH // the zrAvikA zrAvaka anekoM vividha phala ke Aza meM / karate manoratha saphala A jana cauthamala ke pAsa meM // 28 // manorathaM kalpataruyathAthinAM dudoha bhakyAgata zuddhacetasAm / kotavAdAzrayiNAmakotido divAkarazcauthamalo manIzvaraH // kalpataru sama bhakti yuta Agata janoM kI kAmanA / pUraNa kiye zrI cauthamala para thA jinheM sadbhAvanA // 26 // vacAMsi tasyAM svaguroH sabhAsadaH viziSTa vaktRtvakalAgurorvacaH / nizamya nemastama nanyamAnasA vivAkaraM cauthamalaM manIzvarama // vaiziSTya yuta unake vacana suna ke sabhAsada prema se / karate namana the kalAguru muni cauthamala ko nema se // 30 // kumArgagAn bhinnamati nnyavedaya jinendra siddhAnta va comirohite| jinendravArtAdhayiNo vyadhApaya divAkarazcauthamalo mniishvrH|| smRti hIna kutsita patha pravRtta jinendra darzita mArga meM / siddhAnta vacanoM se munIzvara Anate sanmArga meM // 31 // vihArakAlekamanIyamAnanaM vyalokayan bhavyajanA hatAvayam / ityevamacaH pathidUrabhAgate divAkare cauthamale munIzvare // bhavya jana the dekhate kamanIya mukha munirAja ke| the loga pachatAte paraspara cauthamala patha sAja ke // 32 // samAdhikAle nihitAtmavRttimAna vibhAtivAcaspativat smaasthitH| imaM vadantIha janAH parasparaM divAkaraM cauthamalaM munIzvaram // guru sama sabhA meM zobhate the yogayuta nija vRtta the| yoM bolate jana the paraspara cauthamala ke kIti the / / 33 / / udIyamAne divi bhAskaraM jano gurUpadArthAn kurute samakSam / aNasvabhAvAnapi tAnavedayahivAkarazcauthamalo munIzvaraH // guru vastu ko jana dekhate ravi jaba udita ho gagana meM / para sUkSma ko bhI the dikhAte cauthamala nija kathana meM // 34 // mahAjanA vaizya kulodbhavA janAH svakarma bandhasya kSayAya santatam / ne muHprabhAte vidhivad vratesthitA divAkaraM cauthamalaM munIzvaram // nija karma bandha kSayArtha santa vaizya kUlabhavabhakti se / the divAkara ko satata karate namana anurakti se // 35 //
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 253 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma aprApta vairAgya jinokta satpatha prayANa kAmA bahavaH suzikSitAH / suziSya lokA satataM siSevire divAkaraM cauthamalaM munIzvaraM // pAkara virAga jinendra naya meM gamana karanA cAhate / the suzikSita ziSyagaNa muni cauthamala ko sevate // 36 // nizIthinI nAtha mahassahodaraM vibhrAjate smAmbaramasya pANDuram / janAH svavAco viSayaM svakurvate divAkaraM cauthamalaM munIzvaraM // the nizAkara ke sahaza ambara yugala zita zobhate / jana divAkara cauthamala muni ke viSaya meM bolate // 37 // navalezo'pi babhUva jAtucit, prazAsati sthAnakavAsi maNDalam / janA na tasmiJjahati sma satpathaM divAkaraM cauthamale munIzvare // jaba jaina maNDala zAsate the bheda nahIM kiMcita kahIM / nahi chor3ate sanmArga ko ve cauthamala jaba taka yahIM // 38 // zrI jaina divAkara- smRti-grantha the // 36 // vaNigjanA nyAyya pathAnuvartanAd prakAmavittAjita labdha satkriyA / babhuH svadharmeNa gurau prazAsake divAkare cauthamale munIzvare // the vaizyagaNa atizaya dhanI satkAra pAte nyAya se / the zobhita nija dharma se zrI cauthamala jaba jyAya na duHkhadAridrya bhavAyakazcana pradharSitA jJAnatamaH samantatam / upAsya bhakteha caritrazAlinam divAkaraM cauthamalaM munIzvaram // pAte na duHkha daridratA cAritra zAlI jana sabhI / ajJAna nAzaka cauthamala guru ko namana karate jaMmI // 40 // cakAra hiMsAnta caurya pravaJcanA kAmaratAMzvamAnavAn / jinendra siddhAnta pathAnusAriNo divAkarazcauthamalo munIzvaraH // corI anRta hiMsA pravaJcana kAma carata jo loga the / saba tyAga jina patha rata hue jaba cauthamala upadezate // 41 // janA vadantisma madusvabhAvo nRdehadhArI suralokanAyakaH / ihAgato dharma pracAra kAraNAddivAkarazcauthamalo munIzvaraH // nara dehadhArI devanAyaka jainadharma pasAra ne / Aye yahA~ haiM loga kahate cauthamala jaga tArane // 42 // kurudhvamAjJAM manujAH ! kRpAlomahendra deva pramukhairnRtastha / jinezvarasyeti dideza sarvadA divAkarazcauthamalo munIzvaraH // he manuja deva mahendra yuta jinadeva kI AjJA karo / the cauthamala upadeza te bhavaduHkha sAgara se taro // 43 // anityabhUtasya kalevarasya tyajadhvamasyoparamAya vAsanAm / samAna sa lokAniti saMdideza divAkarazcauthamalo munIzvaraH // nazvara kalevara mukti hita nija tyAga do saba vAsanA / dete divAkara cauthamala naraloka ko yaha dezanA ||44 // - -
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2025 zrI jaina divAkara smRti grantha svakarma santAna virAma prAptaye prayAsamAsAdayati sma santatam / zarIra saMpoSaNa karma saMtyaja divAkarazcauthamalo munIzvaraH // nija karma tantu virAmapAne yatna muni karate sadA / the deha poSaNa karma chor3e cauthamala muni sarvadA ||45 || bhajasvadhamaMtyaja laukikeSaNAM jahIhi tRSNAM kuru sAdhu sevanam / kathA prasaGga ena janAnapAdizaddivAkarazcauthamalo ma unIzvaraH // kara dharma tyAgo loka sukha tRSNA virata sAdhu bhajo / kahate sabhA meM cauthamala muni dharmahita saba sukha tajo // 46 // jagatpavitraM kurute muneH kathA atohi bhakti kurutAdanAratam / jagatpriye sAdhu samAjasammate divAkare cauthamale munIzvare // jagapUta karatI munikathA ataeva bhakti sadA karo / jagata priya ati sAdhu mAnita cauthamala kA paga dharo // 47 // jina prayAtena pathAparivrajan samAcaralloka hitAya kinna / kRtajJatAM tatra tanuSva santataM divAkare cauthamale munIzvare // jina patha gamana karatA munIzvara kyA nahIM jaga hita kiyA / santata bano muni kRtyavita zrI cauthamala jo dhana diyA ||48 || jinendra siddhAnta vivecane rataH samasta mevAgamayat svajIvanam / iyaM mamAnRNyayupetyato mati divAkare cauthamale munIzvare // jina naya vivecana meM muni jIvana samasta bitA diyA / hone uRNa muni cauthamala se kRtya maiMne yaha kiyA // 46 // bhavATavI santamasApahAriNaM jagannutammokSa patha pracAriNam / vizuddha bhAvena nayAmi mAnase divAkaraM cauthamalaM munIzvaram // gahana jaga ke dhvAnta hara mokSa pantha pracArate / mAnasa vimala meM cauthamala muni ko sadA haiM mAnate // 50 // namo'stu tubhyaM bhuvipApahAriNe namo'stu tubhyaM janazarmakAriNe / namo'stu tubhyaM sukhazAnti dAyine, namo'stu tubhyaM tapaso vidhAyine / / tumako namana jagatApahArI saukhyakArI namana ho / tumako namana sukha - zAntidAyI tapaso vidhAyI namana ho // 51 // namosstu tubhyaM jinadharmadhAriNe namo'stu tubhyaM sakalAghanAzine / namosstu tubhyaM sakalAddhidAyine namo'stu tubhyaM sakaleSTakAriNe // tumako namana jinadharmadhArI pApahArI namana ho / tumako namana saba RddhidAyI iSTakArI namana ho / 52 / / kRpAkaTAkSeNa vilokya svaM janaM tanotu vRtiM janatApahAriNIm / sva saptabhaMgInaya prApta sanmati divAkarazcauthamalo munIzvaraH / / kRpA dRSTi pradAna kara nijaloka saba dukha hare / nija saptabhaMgI nIti se muni cauthamala sanmati kare // 53 // . zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 254 :
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ :255 : zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma mAmA gaI ki mArA prayAmaH / zrI jaina divAkaraH smRti-graltha zrI jaina divAkara - smRti-grantha / GA prasAdamAsAdya maneranArataM vidhIyeta yena nati vidhAnataH / sukhaM sa muktveha mahItale'khilaM paratracAvApsyati saukhya sampadam / / pAkara kRpA muni kI satata jo rItipUrvaka prArthanA / karate sakala sukha bhoga kara paraloka meM sakha sampadA // 54 / / muneH zrI cauthamallasya paJca paJcAzavAtmikA / ghAsIlAlena racitA stutirloka hitAvahA // ghAsIlAla mani racita ye paDhe vinaya jo koii| sakala sukhoM ko prApta kara loka hitAvaha hoi // 55 // divAkara zraddhAMjali zrI bhaMvaralAla dozI, bambaI jaise tapatA sUrya hai, vaise camake aap| naSTa kiyA ajJAnatama, kATA jana saMtApa / / divasa rAta ko ekakA, diyA sadA upadeza / vANI amRta tulya thI, meTA jana mana kleza / kavi ravi vidvAna the, zramaNoM kI the zAna / raTe tumhArA nAma jo, pUrNa ho aramAna / / cau dizA meM Apane, kiyA dharma-pracAra / thakanA to sIkhe nahIM, jaga-vallabha aNagAra / / mahAvIra ke nAma kI, dhvaja phaharAkara Apa / lagA die sumArga para, karate the jo pApa / / jIvana jyoti bujhakara, huvA svarga meM vAsa / magara tumhArA nAma ye, degA satata prakAza / / hAtha jor3akara caraNa meM, Ate dAnava deva / rAta avasthA meM kabhI, karate the vo seva / / jahA~ par3I thI caraNa raja, huA maMgalAnanda / kIrti yaza phailAkare, jaba taka sUraja canda / / jaya-vijaya ho ApakI, vandana zata-zata baar| yahI dAsa kI Aza hai, karado bhava se pAra / /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-granth zraddhA kA arghya : bhakti-bharA praNAma : 256: gIta (tarja-ghara AyA merA paradezI........ divAkara jaga meM chAyA, jana-jana ne mila guNa gAyA ||tter|| nImaca nagarI kA pyArA gaMgA - kezara - kA tArA bhAgya suhAnA jo lAyA // 1 // prAcI meM jyoM sUrya khilA "divAkara" tyoM hameM milA prasiddhavaktA pada pAyA / / 2 / / saMyama-meM anurakta banA hara mAnasa thA bhakta banA dharma-dhvajA ko phaharAyA // 3 // upadezoM kI ajaba chaTA mAno barasI megha ghaTA jIvana suna-suna sarasAyA // 4 // jaina - ajaina jise jAne divya guNi jinako mAne "navIna" sukhada saMgha kahalAyA / / 5 / / bhI navIna munijI (majaja, mAravAGa) bhI navIna munijI (majala, mAravAr3a) (tarja- maiM to AratI utArU re........) maiM to pala-pala pukArU~ re, jaya jaina divAkara kI sadA hove jaya-jayakAra, mahAvIra zAlA meM bhaktoM ke bhare haiM bhaNDAra, mahAvIra zAlA meM sadA hote hai maMgala-gAna. pyAre bhArata meM pitA ke pyAre dulAra, cauthamala guruvara hai-2 mAtA kezara ke nanda sukumAra, cauthamala guruvara hai kiyA koTA zahara ko nihAla, cauthamala guruvara ne ___-jinako pukAro re, pyAre bhArata meM........ sadA hotI hai sama bhAva. jinake jIvana-darzana meM saMgaThana kA nahIM hai abhAva, jinake jIvana-darzana meM pAyA zraddhA aura sneha kA bhAva, jinake zAsana meM-2 dekho hara ghar3I-2 nayA camatkAra, pyAre guruvara meM-2 jIvana meM nayA prakAza phailAyA, pyAre guruvara meM-2 jinakA nAma bar3A priyakAra, sAre zAsana meM-2 jinake hRdaya meM jJAna kA bhaNDAra, pyAre guruvara meM jinakI sadA hotI hai jaya-jayakAra sAre zAsana meM cauthamala janma zatAbdi manAo re..." zrI surezacanda jaina (maMdasaura)
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ HIMAOPAL . zrI jaina hijakara vyaktitva bahuraMgI kiraNeM zrI jaina divAkara-smRti-grantha For Private & Personal Use One
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM mahAmahima jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja | akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAnphreMsa ke svarNajayantI grantha (san 1956 ) meM sthAnakavAsI jaina-paramparA ke unnAyaka mahAmahima jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA paricaya ina zabdoM meM diyA gayA hai / ] janma-janmAntara meM saMcita prakRSTa puNya lekara avatarita hone vAle mahApuruSoM meM prasiddha vyAkhyAtA jaina divAkara muni zrI cauthamalajI mahArAja kA zubha nAma prathama aMkita hone yogya hai / Apane apane jIvana kAla meM saMgha aura dharma kI sevA evaM prabhAvanA ke lie jo mahAn stutya kArya kiye, ve jaina itihAsa meM svarNa-varNoM meM likhane yogya haiM / hamAre yahA~ aneka bar3e bar3e vidvAn, vairAgyavAn, vaktA aura prabhAvika santa hue haiM, parantu jaina divAkarajI mahArAja ne jo prasiddhi aura pratiSThA prApta kI vaha asAdhAraNa hai / rAjA-mahArAjA, amIra-garIba, jaina-jainetara sabhI varga Apake bhakta the / uttara bhArata aura vizeSataH mevAr3a, mAlavA tathA mAravAr3a ke prAyaH sabhI rAjA-raIsa Apake prabhAvazAlI upadezoM se prabhAvita the / mevAr3a ke mahArANA Apake parama bhakta rahe / pAlanapura ke nabAba, devAsa nareza Adi para ApakI gaharI chApa par3I / apane isa prabhAva se jaina divAkarajI mahArAja ne ina raIsoM se aneka dhArmika kArya karavAye / jaina divAkarajI mahArAja advitIya prabhAvazAlI vaktA hone ke sAtha uccakoTi ke sAhitya nirmAtA bhI the / gadya-padya meM Apane aneka granthoM kA nirmANa kiyA, jinameM nirgrantha pravacana, bhagavAna mahAvIra kI jIvanI, 'padyamaya jaina rAmAyaNa', mukti patha Adi prasiddha haiM / Apa dvArA nirmita padoM kA 'jaina subodha guTakA' nAma se eka saMgraha bhI prakAzita ho cukA hai / saMyoga kI bAta dekhie ki ravivAra (kArtika zu0 13, saM0 1934) ko ApakA janma huA, ravivAra (phAlguna zu0 5 saM. 1652) ko Apane dIkSA aMgIkAra kI aura ravivAra (mArgazIrSa zu0 6 saM0 2007) ko hI ApakA svargavAsa huA / sacamuca ravi ke samAna tejasvI jIvana Apako milaa| ravi ke sadRza hI Apane jJAnaloka kI svarNima kiraNeM loka meM vikIrNa kIM aura ajJAnAndhakAra kA vinAza kiyaa| Apake pitA zrI gaMgArAmajI tathA mAtA zrI kesarabAI aise sapUta ko janma dekara dhanya ho ge| nImaca ( mAlavA ) pAvana ho gayA / cittaur3a meM Apake nAma se 'zrI caturtha jaina vRddhAzrama' nAmaka eka saMsthA cala rahI hai| koTA meM ApakI smRti meM aneka sArvajanika saMsthAoM kA sUtrapAta ho rahA hai / divAkarajI mahArAja jaina saMgha ke saMgaThana ke prabala samarthaka the / antima jIvana meM Apane saMgaThana ke lie sarAhanIya prayAsa kiye / digambara munizrI sUryasAgarajI, zve0 mUrtipUjaka munizrI AnandasAgarajI aura Apake aneka jagaha sammilita vyAkhyAna hue / yaha tripuTI sammilita vihAra karake jaina samAja meM ekatA kA zaMkhanAda karane kI yojanA banA rahe the, para kAla ko yaha sahana na huA / divAkarajI mahArAja kA svargArohaNa ho gayA / phira bhI Apa sthAnakavAsI sampradAya ke zramaNa saMgha kI jar3a jamA hI gaye / nissandeha jaina divAkarajI mahArAja apane yuga ke asAdhAraNa pratibhAzAlI - mahAn santa 1 jagat Apake upakAroM ko jaldI bhUla nahIM sakatA /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha muni zrI cauthamala jI eka vicakSaNa samAja zilpI vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 258 : # DA0 nemIcanda jaina ( indaura ) ema. e., pI-eca. DI. [virala hotA hai aisA ki dharatI para koI vicakSaNa pratibhA janme aura apane yuga ko eka spaSTa samAja- darzana pradAna kare, apane samakAlIna manuja kA naye sire se bhAgyavidhAna kareM, usake sukha-duHkha kA sAjhedAra bane, andhavizvAsoM ko cunautI de camatkAra kI apekSA svAbhAvikatAoM, maulikatAoM aura tarkasaMgatiyoM meM gahana AsthA rakhe, tathA unake lie prANapaNa se sakriya ho, evaM dharma ko subhItA na mAna aparihArya mAne - isa saMdarbha meM yadi mujhase pUchA jAe ki IsvI san 1875 aura 1675 ke madhya aise vicakSaNa samAja-zilpiyoM kA siramaura kauna hai, to meM garva se mastaka uThAkara munizrI cauthamalajI mahArAja kA nAma lUMgA, jinhoMne na kevala vyakti kA bhAgya nirmita kiyA varan dharma kA navasImAMkana bhI kiyA aura usake lie sarvathA achUte sevA kSetra udghATita kiye / ] munizrI cauthamalajI mahArAja kA janma utaratI unnIsavIM zatAbdI (IsvI) meM huA, kintu unakA vyaktitva car3hatI bIsavIM meM prakaTa huA / isI avadhi meM yaha bhI spaSTa huA ki dharma aura samAja do alaga-alaga cetanAe~ nahIM haiM, bhArata meM to ye jur3avAM haiM / isa saMdarbha meM dharma ko hama sAmAjika AcAra- zAstra bhI kaha sakate haiM, jo eka taraha se sadAcAra kI hI eka rUpAkRti hai / muni zrI cauthamalajI mahArAja ke vyaktitva kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki unhoMne koramakora dhArmika siddhAntoM kI bAta nahIM kI, apitu dharma manuja ko kitanA sukhI, nirApada, nirbhIka, Azvasta aura nizcinta nirAkula banA sakatA hai, ise vyavahAra meM siddha kiyA / aisA zAyada hI koI viSaya ho jo unake pravacanoM kI udAra paridhi se baca pAyA ho, vastutaH unake vicAra A~kha ughAr3ane vAle haiM, pIr3hiyoM meM lokamaMgala kA alakha jagAne vAle haiM, aura dharma ko eka suspaSTa rUpa pradAna karane vAle haiM / munizrI jIvana meM aMdhAdhuMdha, niruddezya yA tarkahIna DhaMga se AcaraNa ke pakSa meM nahIM haiM / ve usakI eka prAMjala yojanA aura vastuparaka nirmama samIkSA ke himAyatI haiM / ve karmaniSTha haiM, apramatta haiM, durddhara karmayogI hai, aura cAhate haiM ki jo dharma ke kSetra meM praviSTa ho vaha A~kha para paTTI na bAMdhe, sira jhukAkara eka bandI, yA gulAma kI bhA~ti hara vicAra ko svIkAra na kare, viveka kI bhUmi para khar3e hokara vicAra kare; isIlie unhoMne byAvara kI eka sabhA meM 5 sitambara san 1941 ko kahA
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 256 : eka vicakSaNa samAjazilpI | zrI jaina divAkara-smRti-grantha thA-'manuSya jaise Arthika sthiti kI samIkSA karatA hai, usI prakAra use apane jIvana-vyavahAra kI samIkSA karanI caahiye| pratyeka ko socanA cAhiye ki merA jIvana kaisA honA caahiye|' isa taraha ve cAhate hai ki koI bhI vyakti andhAdhudha A~kha mUMda kara na cale, kintu sadviveka se kAma le, aura apane jIvana tathA AcaraNa kI yathocita samIkSA-mImAMsA kre| itanA hI nahIM, manizrI eka svapnadRSTA haiM, jinakI bhUmikA para sadaiva eka vidagdha-jvalanta satya pratiSThita rahatA hai / vastutaH koI bhI satya apanI pUrvAvasthA meM eka svapna hI hotA hai| svapna aura satya ke do pRthak saMgIta haiM, jo eka mahIna tAra se paraspara jur3e hue haiM, kucha loga satya kA svapna dekhate haiM, aura kucha svapna ko satya kA AkAra dene ke prayatna karate haiN| vaijJAnika bhI prakhara svapnadRSTA hote haiM aura mahApuruSa bhii| eka pArthiva satyoM kI khoja ke svapna dekhatA hai aura unheM AkRta karatA hai, dUsarA sAmAjika athavA dArzanika satyoM ko loka-jIvana meM saMsthApita aura prakaTa karatA hai| munizrI cauthamalajI mahArAja eka medhAvI vyavahAra-puruSa the, unakI kathanI-karanI eka thii| unhoMne dUsaroM ko rozanI yA dizA dene kA ahaMkAra kabhI nahIM kiyA varan isa tathya kA patA lagAyA ki kahIM aisA to nahIM hai ki hama dUsaroM ko rozanI denA cAhate haiM, aura khuda ghanaghora andheroM se ghire haiM, isIlie byAvara kI eka sabhA meM 8 sitambara ko unhoMne kahA thA-'bahuta se loga aise hote haiM, jo pratyeka viSaya para tarka-vitarka karane ko taiyAra rahate haiM aura unakI bAtoM se jJAta hotA hai ki ve vividha viSayoM ke vettA haiM, magara Azcarya yaha dekhakara hotA hai ki apane Antarika jIvana ke bAre meM ve ekadama anabhijJa haiM, ve "diye-tale andherA" kI kahAvata caritArtha karate haiN|' unheM apane rASTra para garva thA / ve AtmAbhimAnI the| apane gauravazAlI atIta se unhoMne anavarata preraNA lI / mahApuruSoM ke jIvana se unhoMne apane tathA samAja ke jIvana ko kvaNita-gaMjita kiyA, aura phira isa taraha sampUrNa vAtAvaraNa ko apanI vicakSaNatA se jhanajhanA diyA, sugandha se bhara diyA / ve cAhate the eka samarasa aura saMtulita samAja, eka aisA samAja jisakI pariracanA meM mAnavamAtra ke maMgala kA saMgIta anugu jita ho / kahIM-koI vaiSamya na ho, bhedabhAva kI dIvAreM na hoM, saba aparampAra bandhutva ke aTa-avicchinna sUtra meM bandhe hoM, isIlie unhoMne byAvara kI hI eka sabhA meM 7 sitambara, 1941 ko kahA thA-'ApakA kitanA bar3A saubhAgya hai ki Apako aise deza meM janma milA hai, jisakA itihAsa atyanta ujjvala hai aura deza ke atItakAlIna mahApuruSoM ke eka se eka uttama jIvana Aja bhI vizva ke sAmane mahAn Adarza ke rUpa meM upasthita haiN| ina mahApuruSoM kI pavitra jIvaniyoM se Apa bahata kucha sIkha sakate haiN|' munizrI ne dhana kI prabhutA ko kabhI svIkAra nahIM kiyaa| unhoMne manuSya kI sattA aura mahattA ko sampatti se sadaiva bar3A mAnA; yaha unakI samagra sAmAjika-naitika-sAMskRtika krAnti kA merudaNDa hai / unakI dRSTi meM dhana eka jar3a sAdhana hai, sAdhya mUlataH AtmotthAna hai, lokamaMgala hai, vyaktimaMgala hai, isIlie unhoMne kahA-'dhana tuccha vastu hai, jIvana mahAn hai| dhana ke lie jIvana ko barbAda kara denA koyaloM ke lie cintAmaNi ko naSTa kara dene ke samAna hai|' isI taraha dhana ke viziSTa caritra para TippaNI karate hue unhoMne apane kisI pravacana meM kahA hai-"dhana kI maryAdA nahIM karoge to pariNAma acchA nahIM nikalegA / tRSNA Aga hai, usameM jyoM-jyoM dhana kA IMdhana jhoMkate jAoge, vaha bar3hatI hI jaaegii| eka sanAtana prazna hai AtmA aura zarIra ke paraspara sambandha kaa| donoM judA haiM, eka nahIM
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 260 : haiM / jaina-darzana kA bhedavijJAna yahI kahatA hai| zarIra sIr3hI hai, AtmA prApya hai, tana sasIma hai, AtmA ananta zaktiyoM kA bhaNDAra hai| munizrI ne spaSTa karate hue kahA hai-'AtmA nirbala hogI to zarIra kI sabalatA kisI kAma nahIM aayegii| talavAra kitanI hI teja kyoM na ho, agara hAtha meM tAkata nahIM hai to usakA upayoga kyA hai ?' isI rI meM unhoMne kahA hai-'yaha zarIra dagAbAja hai, beImAna aura cora hai| yadi isakI naukarI meM hI raha gayA to sArA janma bigar3a jAegA ataeva isase lar3ane kI jarUrata hai / dUsare se lar3ane meM koI lAbha nahIM, khuda se hI lar3o / ' santa vidagdha vicakSaNa hote haiM, ve binA kisI lihAja ke bolate haiM, yahAM hama munizrI kI sAphagoI kA spaSTa anubhava kara sakate haiN| munizrI mAnava-ekatA ke masIhA the / ve jIvana meM aise AdhAroM kI khoja karate rahe haiM jinakA avalambana kara manuSyoM ko eka kiyA jA sake / ve mAnate rahe ki manuSya sarvatra eka hai| aspRzyatA kRtrima hai, nirmUla hai, nirvaMza hai / isIlie unhoMne apane pravacanoM meM mAnava-ekatA ke krAntitva ko samAviSTa kiyA, yathA-'dharma para kisI kA Adhipatya nahIM hai| dharma ke vizAla prAMgaNa meM kisI bhI prakAra kI saMkIrNatA aura bhinnatA ko avakAza nahIM hai| yahA~ Akara mAnavamAtra samAna bana jAtA hai|' isI taraha-"jaise sUrya aura candra kA, AkAza aura dizA kA baMTavArA nahIM ho sakatA usI prakAra dharma kA ba~TavArA nahIM ho sktaa| jaise AkAza, sUrya Adi prAkRtika padArtha haiM, ve kisI ke nahIM haiM, ataeva sabhI ke haiM, isI prakAra dharma bhI vastu kA svabhAva hai aura vaha kisI jAti, prAnta, deza yA varga kA nahIM hotaa|" unhoMne dharma ko eka jIvanta-jvalanta astitva mAnA hai| agara koI dharma lokamaMgala ko apanA lakSya nahIM banAtA hai to munizrI kI dRSTi meM vaha murdA aura niSprANa hai, usakA koI mahatva nahIM hai / yaha bAta unhoMne apane pravacanoM meM kaI bAra kahI hai, yathA-"jo dharma jIvana meM kucha bhI lAbha na pahuMcAtA ho aura sirpha paraloka meM hI lAbha pahuMcAtA ho, use maiM murdA dharma samajhatA huuN| jo dharma vAstava meM dharma hai, vaha paraloka kI taraha isa loka meM bhI lAbhakArI avazya hai| isI dharma kI vargahInatA para apane vicAra vyakta karate hue unhoMne kahA thA-'dharma kisI kheta yA bagIce meM nahIM upajatA, na bAjAra meM mola bikatA hai| dharma zarIra se-jisameM mana aura vacana bhI gabhita haiutpanna hotA hai / dharma kA dAyarA atyanta vizAla hai / usake lie jAti-birAdarI kI koI bhAvanA nahIM hai / brAhmaNa ho yA cANDAla, kSatriya ho yA mehatara koI bhI jAti kA ho, koI bhI usakA upArjana kara sakatA hai / jainoM meM bhagavAn mahAvIra ke bAda koI bhI jaina sAdha isa taraha kI vargahIna krAnti kA AhvAna nahIM kara sakA, aisA AhvAna jise janatA-janArdana ne AdarapUrvaka apanA sira jhukAkAra svIkAra kiyA ho / aisA lagatA hai ki yuga-yugoM kI gatAnugatikatA ne isa saMta ke atyanta vinamrabhAva se caraNa-vandanA kI ho| munizrI cauthamalajI mahArAja kA camatkAroM meM koI vizvAsa nahIM thaa| ve kisI AkasmikatA ko darzana, yA AsthA ke rUpa meM nahIM mAnate the| koI ghaTanA ho, va usameM kAryakAraNa saMgati talAzate the| unakI vicakSaNa pratibhA kA AkasmikatAoM aura visaMgatiyoM se koI sarokAra na thA, Aja adhikAMza sAdhu camatkAra ko hI apanI sastI lokapriyatA kA AdhAra banAte haiM, aura usI se apanI prabhAvakatA sthApita karane kA yatna karate haiM, kintu cauthamalajI mahArAja meM yaha bAta nahIM hai| camatkAra unake caritra kA aMza nahIM hai balki duddhara sAdhanA hI unheM hara kSetra meM priya hai| vahI
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 261 : eka vicakSaNa samAja zilpI zrI jaina divAkara smRti-grantha / unakI upalabdhiyoM kA atyanta vizvasanIya sAdhana hai| unhoMne jo kahA vaha caritra kI varNalipi meM hI kahA / camatkAroM ke sambandha meM unake vicAra haiM-'bahuta se loga camatkAra ko namaskAra karake camatkAroM ke sAmane apane-Apako samarpita kara dete haiN| ve bAhya Rddhi ko hI AtmA ke utkarSa kA cihna samajha lete haiM, aura jo bAhya Rddhi dikhalA sakatA hai, use hI bhagavAn yA siddha puruSa mAna lete haiM, magara yaha vicAra bhramapUrNa hai| bAhya camatkAra AdhyAtmika utkarSa kA cihna nahIM hai aura jo jAnabUjhakara apane bhaktoM ko camatkAra dikhAne kI icchA karatA hai aura dikhalAtA hai, samajhanA cAhiye ki use saccI mahattA prApta nahIM huI hai| isI taraha unhoMne kahA hai ki 'mithyAtva se bar3hakara koI zatru nahIM hai|' yaha svIkRti bhI krAnti kA eka bahuta bar3A AdhAra prastuta karatI hai| mAtra itane ko loka-jIvana meM pratiSThita karA dene se samagra krAnti saMbhava ho sakatI hai, aura vyakti tathA samAja ko AmUla badalA jA sakatA hai| itanA hI nahIM, munizrI mAnava-mana ke adbhuta pArakhI bhI the| ve bhalIbhA~ti jAnate the ki manuSya bhAvanAoM kA eka saMbhAvanAoM se harAbharA puMja hai| krodha aura kSamA-jaisI paraspara virodhI anubhUtiyA~ usake caritra kI saMracanA karatI haiM, isIlie unhoMne kahA-"Atmazuddhi ke lie kSamA atyanta Avazyaka guNa hai| jaise suhAgA svarNa ko sApha karatA hai, vaise hI kSamA AtmA ko svaccha banA detI hai|" isI taraha unhoMne kahA hai-'amata kA AsvAdana karanA ho to kSamA kA sevana karo / kSamA alaukika amRta hai / agara Apake jIvana meM saccI kSamA A jAe, to Apake lie yaha dharatI svarga bana sakatI hai|' X X isa taraha yadi hama munizrI cauthamalajI mahArAja ke pravacanoM kA abhimanthana karate haiM to hameM jIvana ke lie kaI prakAzastambha anAyAsa hI mila jAte haiN| ina pravacanoM meM jIvana kI saccI jhalaka milatI hai aura milatA hai azAnti, vighaTana, visaMgati, saMtrAsa, tanAva, krodha, rAga-dveSa, andhavizvAsa ityAdi se jUjhane kA abhUtapUrva sAhasa, zakti, vizvAsa aura parama puruSArtha / paricaya evaM saMparka satraprakhara cintaka tathA nirbhIka lekhaka, patrakAritA meM yazasvI : 'tIrtha kara' mAsika ke saMpAdaka 65, patrakAra kaoNlonI, kAnADiyA roDa, indaura .
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti - grantha [jaina divAkara smRti nibandha pratiyogitA meM dvitIya puraskAra prApta nibandha ] vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 262 : yuga-puruSa jaina divAkara jI mahArAja * pro0 nijAmauddIna (islAmiyA kAleja, zrInagara ) saMta asaMtanhi ke asi karanI / jimi kuThAra caMdana AcaranI // kATai parasu malaya sunu bhAI / jina guna dei sugandha basAI // tAte sura-sIsana caDhata, jagavallabha zrIkhaMDa / anala dAhi poTata dhanaha, parasu-badana yaha daNDa // viSaya alaMpaTa sIla gunAkara / para dukha dukha, sukha sukha dekhe para // sama abhUtariSu vimada birAgI / lobhAmaraNa haraSa bhaya tyAgI // [ rAmacaritamAnasa uttarakANDa ] tulasIdAsa ne uparyukta paMktiyoM meM saMtapuruSa ko candana -sadRza mAnA hai, jo apane svabhAvavaza kATane vAlI kulhAr3I ko apanI sugandha se suvAsita karatA hai| saMta viSaya nirlipta, zIla-sadguNAkAra, parAye ke sukha se sukhI tathA duHkha se duHkhI, samabhAva rakhane vAle, kisI se zatrutA nahIM, madavihIna vairAgyavAn, lobha-krodha-harSa-bhaya kA parityAga karane vAle hote haiM / 'jagavallabha', 'prasiddhavaktA', 'jaina divAkara' munizrI cauthamalajI mahArAja isI prakAra ke lokanAyaka saMtAtmA the / zramaNa saMskRti kI utkRSTatAoM tathA jinendra mahAvIra ke mahAn lakSyoM- Adarzo upalabdhiyoM ke jIvanta - jvalanta pratIka the / vANI evaM cAritra kI ekarUpatA dvArA unhoMne sAmAjika jIvana ke kaTAva-kSaraNa ko saphalatA ke sAtha rokA, zaithilya tathA pramAda ke megha khaNDoM ko vidArita kiyA aura sAMskRtika va naitika jIvana kSetra ko apanI sunahalI kiraNoM se saMjIvinI pradAna kI / vaha eka 'mardekAmila' the - sampUrNa puruSa the, bhAratIya RSi paramparA ke eka mahAn saMta the-- yugapuruSa the / unakA vyaktitva sarvatobhadra sarvodayI thA / jaina divAkarajI mahArAja Agama kI bhASA meM-- 'mahakumme mahupihANe - madhukumbha kI bhA~ti bhItara-bAhara cira madhura aura 'NavaNIya tullahiyayA' - navanIta ke samAna komala hRdaya the / tejomaya mukhamaMDala, zAMta mudrA, prazasta bhAla, A~khoM meM tairatI zramaNa saMskRti kI divya jyoti, hRSTa-puSTa deha, gehu~A raMga, karmayoga ke preraka, niHspRhI, vItarAgI, vAgmitA va cAritra ke dhanI, samyak jJAna-darzana- cAritra meM tapa kaMcana caritra, sAmAjika sauhArda tathA samanvaya ke udghoSaka, zAMtipUrNa saha-astitva ke ( Co-existence ) pracAraka, mUka prANiyoM ko abhayadAna dilAne vAle, ahiMsA kI gaMgA pravAhita karane vAle, dhArmika sahiSNutA aura patitoddhAra kI dhvajA phaharAne vAle, pAradarzinI jJAnadRSTi sampanna - yaha thA zrI cauthamalajI mahArAja kA virAT vyaktitva -- sarvathA yugapuruSa sammata | yugapuruSa usa mahAn vyakti ko kahate haiM jo apane lie nahIM varan sampUrNa yuga ke lie, sakala prANiyoM ke lie jItA hai-- jIva-hita samarpita hotA hai| sabhI ke lie aharniza kalyANa
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ :263 : yuga-puruSa jaina divAkarajI mahArAja zrI jaina divAkara-smRti-grantha / kAmanA karatA hai| usake jIvana-sarovara meM prema, dayA, karuNA, satya, ahiMsA, para-kalyANa ke surabhita sarasija vikasita hote haiM / vaha sampUrNa yuga ko apanI kathanI-karanI kI samatA se prabhAvita karatA hai| rAjamahala se lekara dIna-raMka kI jhoMpar3I taka meM unakI vANI ke dIpa karNa zravaNagocara hote haiN| usakI rasAI zudra-brAhmaNa, hindU-musalamAna, Astika-nAstika, bAla-vRddha, strI-puruSa, garIbaamIra, deza-videza , gA~va-zahara, sarvatra abAdha rUpa meM hotI hai| vaha sabhI logoM ko, sampUrNa mAnavasamAja ko-loka ko-yuga ko sAtha lekara calatA hai-sampUrNa yuga ko prabhAvita karatA hai-apane guNoM-sadvicAroM va satkarmoM se sampUrNa janamAnasa ko Andolita karatA hai; use sote se jagAtA hai / vahI yugapuruSa kA abhidhAna dhAraNa karatA hai| usake sadupadeza eka jAti yA varga vizeSa ke lie nahIM hote ve sabhI ko jJAna-saMyama kI USmA-tejasvitA pradAna karate haiN| vastutaH vaha vyakti aura loka donoM ke saMskAraka hote haiM / apanI vaktRtA va caritra-sampadA se anuprerita karatA huA yugapuruSa krAMtipuruSa hotA hai aura janamAnasa meM nUtana kalyANamayI krAnti kA zaMkhanAda karatA hai| vaha jAti yA manuSya kA sudhAraka hI nahIM apitu sarjaka bhI hotA hai-mAnavatA kI abhinava sarjanA karatA hai| zrI cauthamalajI mahArAja isI prakAra ke mAnava-sarjaka the| unhoMne durjana ko sajjana, hiMsaka ko ahiMsaka, duzcaritra ko saccaritra, pApI ko puNyAtmA, kAmuka ko saMyamI, durvyasanI ko zIlavAna, nirdaya ko sadaya, krodhI ko zAnta, kRpaNa ko udAra, saMkIrNa-buddhi ko vizAla-buddhi, suSupta ko jAgrata banAne kA prazaMsanIya kArya kiyA aura isa prakAra samAja kI naI racanA kI-eka nae vAtAvaraNa kA nirmANa kiyaa| vaha jIvana-mUlyoM ke hAsa ko rokane vAle the tathA unakI punasthApanA karane vAle the| AdhyAtmika sUryodaya sarvA dizo dadhati bhAni sahasrarazmi, prAcyeva dig janayati sphuradaMzujAlam / jaina divAkara munizrI cauthamalajI mahArAja aise AdhyAtmika sUrya the jisake udaya hote hI ajJAnAMdhakAra vinaSTa ho gayA, hRdaya kI kAlimA samApta ho gaI, janamAnasa meM naI sphUrti evaM paropakAra ke kamala vikasita ho gye| dhanya hai mAlava-bhUmi jisane aise AdhyAtmika mahApuruSa ko prasUta kiyaa| mAlava-sthita nImaca (madhyapradeza) meM saMvat 1934 kArtika zuklA yodazI ko zrIgaMgArAmajI ke ghara mAtA kesarabAI ne isa putra ratna ko janma diyaa| alpAyu meM hI unhoMne kaI bhASAoM kA jJAna prApta kara liyA thaa| unakI adhyayanazIlatA, kuzAgrabuddhi, saMgIta-prema tathA uttama sAtvika guNoM ko dekhakara loga unake 'mahApuruSa' hone kI kAmanA karate the| kizorAvasthA ko pahu~cate-pahu~cate unake dhArmika saMskAra prabala hone lage / saMvat 1947 meM unake bar3e bhAI kAlUrAma paTavArI kI akasmAt mRtyu se unheM bhArI AghAta phuNcaa| unheM yaha samajhane meM vilamba na lagA ki saba prakAra ke anartha-aniSTa kA mUla lobha hai-"loho mUlaM aNatthANaM / " . unakI vairAgyavRtti rAta divasa bar3hane lgii| mAtA-pitA ne unakI isa vairAgya bhAvanA ko dekhakara saMvat 1650 meM pratApagar3ha (rAjasthAna) ke zrI pUnamacandajI kI putrI mAnakuMvara se unakA vivAha kara diyaa| parantu yaha kyA ? unakI suhAgarAta vairAgyarAta meM badala gaI / bandhu parijana unheM dhanopArjana tathA vyApAra meM mana lagAne kA jitanA Agraha karate utanA hI adhika vaha vairAgyabhAva meM DUbe rahate / udhara sAdhu-saMtoM ke zubhAgamana ne unake vairAgya ko aura adhika prakharatA pradAna kii| antatogatvA saM0 1952 phAlguna zuklA paMcamI ko indaura sTeTa ke boliyA grAma meM vaTavakSa ke nIce
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-mmRti-grantha vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 264: - sthAnakavAsI paramparA ke gurudeba munizrI hIrAlAlajI mahArAja se 18 varSa kI avasthA meM dIkSA grahaNa kI aura pA~ca mahAvratoM-"ahiMsA-satya-asteya-brahmacarya-aparigraha" kA anupAlana pUrNa niSThA ke sAtha karane lage tathA krodha-mAna-mAyA-lobha Adi kaSAyoM ko kSINa karane meM juTa gye| unakI patnI ne unakA bahuta pIchA kiyA, parantu bAda meM calakara usake moha ko bhaMga karane meM vaha saphala ho ge| unake zvasura to kAphI dinoM taka bandUka kA AtaMka dikhAkara unake pIche par3e rahe, parantu munizrI kA nirbhIka vyaktitva isa prakAra se AtaMkita hone vAlA na thA / nirlipta bhAva se vaha apane mArga para calate rahe / saMskRta, prAkRta, hindI, urdU, gUjarAtI, rAjasthAnI, mAlavI Adi bhASAoM kA acchA jJAna unhoMne prApta kara liyA thaa| isake atirikta 32 jainAgamoM kA talasparzI adhyayana bhI unhoMne kiyaa| sAtha hI jainetara dharmagranthoM-kurAna, bAibila, rAmAyaNa, gItA kA bhI pArAyaNa kiyaa| phira 'piyaMkare piyavAI, se sikkhA laddhamarahaI' zAstrokti ke anusAra zrI cauthamalajI mahArAja jJAnAloka vikIrNa karane lge| munizrI cauthamalajI mahArAja 'yathA nAma tathA guNa' the / 'cautha' se abhipreta cAra meM sthita honA arthAt 'samyagjJAnadarzanacAritra' aura tapa meM lIna honA tathA 'mala' kA artha hai-cAramallalobha, krodha, mAna, mAyA ko parAjita karane vaalaa| isalie unakA nAma cauthamala sAbhiprAya evaM sArthaka thA / munizrI kanhaiyAlAlajI mahArAja 'kamala' ke zabdoM meM, "sarvasAdhAraNa kI.bhASA meM 'cautha' pratipakSa Ane vAlI eka tithi hai| jainAgamoM meM caritra ko riktakara kahA hai| caritra kI vyutpatti hai-'cayarittakaraM cArittaM' arthAt anantakAla se ajita karmoM ke caya, upacaya, saMcaya ko rikta (niH zeSa) karane vAlA astitva cAritra hai| isa taraha cAritra ko cautha tithi ke nAma se 'mala' arthAt dhAraNa karane vAle bane zrI cauthamalajI mahArAja / " vAgmitA ke dhanI samyakatvajJAna saMvalita zrI cauthamalajI mahArAja eka suvikhyAta vaktA the-'sacce vaktA' the| sacce vaktA isa artha meM ki jo kahate the tadanukUla AcaraNa bhI karate the-jo kahate the vaha jIte the / jo unake mana meM hotA thA vahI unakI jihvA para hotA thA, vahI unake vyavahAra meM pravAhita hotA thaa| jaba vaha pravacana pharamAte the to loga mantra-mugdha hokara sunate the| unakI vAkzIlatA meM eka mAdhurya thA, AkarSaNa thaa| unakI sabhAeM-pravacana-sabhAe~ 'samavasarana' kA dRzya paidA karatI thiiN| vahA~ 'sarvadharma samabhAva' kA sukhada vAtAvaraNa phailA hotA thaa| jaina-arjana sabhI unakI bAteM sunate the| unake pravacana sadaiva dharma-sampradAyAtIta hote the / vaha khaNDana kI nahIM, maNDana kI zailI meM bolate the| vaha tor3ane vAle nahIM the, jor3ane vAle the, kaiMcI nahIM suI the jo pRthak jor3oM ko sItI hai-milAtI hai / vaha sabhI ko ekatA evaM samanvaya ke sUtra meM bA~dhane vAle the| yahI kAraNa thA ki gA~va ho yA zahara-sabhI sthAnoM para hajAroM kI saMkhyA meM loga unake upadeza sunane Ate the / unakI lokAtizAyinI vaktRtvakalA ke AdhAra para catuvidha saMgha ne unheM 'prasiddha vaktA' kI upAdhi pradAna kI thii| vaha svayaM hI eka zabda-kathA the| "unakI vANI meM vastuta: eka adbhutaapUrva pArasa-sparza thA, jo lauha citta ko bhI svarNima kAMtidIpti se jagamagA detA thaa| unakA pravacana amRta hajAra-hajAra rUpoM meM barasA thaa|" loka-jIvana ko prabuddha karane vAle unake upadeza rAjA-mahArAjAoM se lekara achutoM, bhIloM, majadUroM taka unakI kalyANamayI vANI meM nirantara pahu~cate rahe / zrI cauthamalajI mahArAja jaisA vAvibhUSaNa saralatA se nahIM miltaa| unakI vANI meM bhAva aura prabhAva donoM the / ataH viveka-vANI se prabhAvita hokara rAjAoM-mahArAjAoM ne hiMsA
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ - : 265 : yuga-puruSa jaina divAkarajI mahArAja || zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vRtti kA parityAga kara diyA thaa| jahAM jAte loga palaka-pAMvaDe bichA dete the| eka yugapuruSa ke samAna unhoMne AtmIyatA va nirbhIkatA kA mArga prazasta kara vyakti aura loka donoM kA saMskArapariSkAra kiyaa| eka krAntadarzI mahApuruSa ke vyaktitva kI garimA unakI vAgmitA se prasphuTita hotI thii| sAhitya-manISI yugapuruSa sAhitya-manISI zrI cauthamalajI mahArAja ne apane sAhitya ke dvArA yuga-bhAvanA ko pariSkRta kiyA thaa| unhoMne bhaktirasApyAyita tathA upadezAtmaka stavanoM, bhajanoM, lAvaNiyoM kI racanA kI thI, jaise-Adarza rAmAyaNa, kRSNa-caritra, campaka-caritra, mahAbala caritra, supArzva caritra Adi / udhara gadya meM bhI kaI acche granthoM kA praNayana kiyA thA, yathA-(1) bhagavAna mahAvIra kA Adarza jIvana, (2) bhagavAna pArzvanAtha, (3) jambUkumAra, (4) 'nirgrantha pravacana' kA sampAdana / muni zrI saMgItamaya bhaktigItoM ke kuzala racanAkAra zilpI the| unakI AratiyoM tathA bhaktigItoM kI svaralaharI zrotAoM kI hRdayatantriyoM ko avilamba jhaMkRta kara detI thii| Aja bhI zraddhAniSTha vyakti unake bhajanoM-gItoM ko bar3e cAva se gAte haiN| unake zabdoM meM eka ajIba jAdU bharA hai, ve sIdhe hRdaya para coTa karate haiM / niHsandeha vaha eka mahAn sAhitya-sRSTA draSTA the| 'gItA' aura 'dhammapada' sadRza unhoMne 'nirgrantha pravacana' meM AcArAMga, sUtrakRtAMga, samavAyAMga, sthAnAMga, prazna-vyAkaraNa, uttarAdhyayana aura dazavakAlika sUtroM se gAthAoM kA sundara cayana kiyaa| yaha grantha 18 adhyAyoM meM vibhakta hai jaise SaDdravyanirUpaNa, karmanirUpaNa, dharmasvarUpa, Atmazuddhi, jJAnaprakaraNa, samyaktvaprakaraNa, dharmanirUpaNa, sAdhudharmanirUpaNa, lezyA-svarUpa, kaSAyasvarUpa, manonigraha, svarga-narka-nirUpaNa aura mokSasvarUpa Adi / 'samaNasuttaM' isakI agalI kar3I hai| isameM saMkalita sUtra sabhI jaina-sampradAyoM ko mAnya hai| 'nirgrantha pravacana' munizrI kI AtmaniSTha abhiruci kA pratinidhitva karatA hai, saMkalita sampAdita hote hue bhI grantha unake maulika vicAroM ko pratibimbita karatA hai / 'jJAnaprakaraNa' meM lekhaka kI AtmavyathA parilakSita hotI hai| yahA~ 'uttarAdhyayana' kI kucheka gAthAe~ saMkalita haiN| Adhunika yuga meM caritrahInatA kI bAr3ha kI vibhISikA se bacAne-trANa dene ke lie 'jJAnaprakaraNa' utkRSTa racanA hai / 'jJAnaprakaraNa' (8-10) kA yaha agrAMkita uddharaNa dekhiye ihamege u maNNaMti, appaccakkhAya pAvagaM / AyariaM vidittANaM, savva dukkhA vimuccaI // bhaNaMtA aritA ya, baMdhamokkha paiNNiNo / vAyAviriyamattaNa samAsAsaMti appayaM / Na cittA tAyae bhAsA kuo vijjANusAsaNaM / visaNNA pAvakammehi bAlA paNDiya mANiNo // -arthAt kucha loga yaha mAnate haiM ki pApa-karmoM kA parityAga kiye binA hI kevala Aryatatva ke jJAna se hI ve saba duHkhoM se mukti prApta kara leMge, kintu jAnate hue bhI AcaraNa nahIM karane vAle ve loga, bandhana aura mokSa ke vAstavika svarUpa se anabhijJa, kevala zabdoM se apanI AtmA ko santoSa dete haiM-AtmapravaMcanA karate haiN| apane Apako paNDita mAnane vAle, pApakarmoM meM anurakta ve mUrkha loga yaha nahIM jAnate ki yaha zabda kauzala se yukta vANI unakI trAtA nahIM hogI /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 266 : avadAna : ___ eka yugapuruSa ke rUpa meM jaina divAkarajI mahArAja kA sabase bar3A yogadAna jaina-sampradAyoM ko eka maMca para samAsIna karanA thA, bhedadRSTi samApta kara svastha dRSTi utpanna karanI thI / matavaibhinya ke sthAna para mataikya sthApita karanA thaa| jAtIya tathA sAmpradAyika bhedabhAva kI U~cIUMcI dIvAroM ko tor3ane kA kAma karanA thaa| yaha eka yugAntarakArI, krAntikArI prayatna va parivartana thaa| ataH hama unheM saMgha-ekatA kA agradUta kaha sakate haiM / saMgha-saMgaThana ke nava-nirmANa meM unake yogadAna ko vismata nahIM kiyA jA sktaa| eka mahAvIra jayaMti ke avasara para unhoMne kahA thA-"bhagavAna mahAvIra to zvetAmbara, digambara donoM ke hI ArAdhya haiM, devAdhideva haiN| eka hI ArAdhya ke anuyAyI hone se sabhI bhAI-bhAI haiM phira matabheda kaisA?" bAta saM0 1972 kI hai| munizrI jodhapura meM cAturmAsa pUrNa kara byAvara Aye the / unake dIkSA-guru kavivara zrI hIrAlAlajI mahArAja bhI vahA~ maujUda the| una dinoM sthAnakavAsI sampradAya bhinna vargoM meM vibhakta thA / sanAtanadharma hAIskUla meM jaina divAkarajI mahArAja ne 'prema aura ekatA' para ojapUrNa bhASaNa dekara byAvara saMgha meM ekatA kA bIjAropaNa kiyaa| usake kaI varSoM bAda saM0 2006 meM vahIM nau sampradAyoM kA-unake pramukha santoM kA sukhada milana huA / sabhI apane pUrvapadoM va pUrvAgrahoM ko chor3akara saMgha ke eka mahAsAgara meM vilIna ho gye| sAmpradAyika ekatA mAno unake jIvana kA eka mizana thaa| saMgha kI ekatA ko sudRr3ha karane, use prabhAvazAlI banAne ke lie unhoMne eka bAra kahA thA-(i) samasta prAntoM meM vicaraNa karane vAle sAdhu-sAdhviyoM kA eka sthAna para sammelana ho / (ii) sAdhuoM kA samAcArI aura AcAra-vicAra prarUpaNa eka ho| (iii) sthAnakavAsI saMgha kI ora se pramANabhata zreSTha sAhitya kA prakAzana ho| (iv) tithiyoM kA sarvasammata nirNaya ho| (v) ekadUsare kI nindA, avahIlanA, TIkA-TippaNI, chidrAnveSaNa-dvaSAkSepa Adi kabhI na ho| saM0 1986 meM ajamera meM vRhatsAdhu-sammelana huA / usameM munizrI cauthamalajI mahArAja ne apane sampradAya kA pratinidhitva karate hue pUjyazrI hukmIcandajI mahArAja ke donoM sampradAyoM ko eka karane kA mAMgalika kArya kiyaa| saM0 2007 meM munizrI ne koTA meM varSAvAsa kiyA / vahIM zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya ke AcArya zrI AnandasAgarajI mahArAja digambara sampradAya ke muni AcArya zrI sUryasAgarajI mahArAja bhI cAturmAsa kara rahe the| zrI jaina divAkarajI mahArAja ke satprayAsoM se sabhI pratyeka budhavAra ko eka hI maMca se pravacana dete the / samanvayavAdI dRSTi sampanna jaina divAkara jI mahArAja ne ina bhinna sampradAyoM meM pArasparika sauhArda kI kesara-kaliyA~ vikasita kara janamAnasa ko harSita kiyA thaa| dezanA-gaMgA : yugapuruSa kI dRSTi apane yuga kI pratyeka samasyA para par3atI hai, vaha yuga-nAr3I kI dhar3akaneM sajaga hokara sunatA hai| munizrI cauthamalajI mahArAja ne apane yuga kI dazAoM, paristhitiyoM tathA samasyAoM ko bhalIbhA~ti dekhA-samajhA thA, jIva-jagat para gaharAI se cintana kiyA thaa| vaha dharmasahiSNutA ke puraskartA the| dharma va jAti ke nAma para Apasa meM koI dvaSa-vaira na rakhe / eka sthAna
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ :267 : yuga-puruSa jaina divAkarajI mahArAja zrI jaina divAkara-smRti-grantha | para kahA thA-"vibhinna dharmoM ke anuyAyI hone ke kAraNa dveSa karane kI kyA AvazyakatA hai ? saMsAra kA koI bhI dharma dveSa karanA nahIM sikhalAtA phira bhI dharma ke nAma para dvaSa kiyA jAtA hai / vastutaH dharma kI Ar3a lekara dvaSa karanA apane dharma ko badanAma karanA hai|" hama dekha cuke haiM ki dharma ke nAma para jitanA adhika atyAcAra aura bikharAva phailA hai, pArthakya ko poSaNa milA hai utanA kisI vastu ke nAma para nhiiN| etAvata jaina divAkarajI mahArAja ne kahA "dharmAtmA bano, dharmAndha na bno|" nAro-zakti kA avatAra jaina divAkarajI mahArAja ne nArI-samAja ke utthAna va jAgaraNa kI ora vizeSa dhyAna diyaa| eka bAra apane pravacana meM unhoMne pharamAyA thA-"bahino ! tuma apane teja ko prakaTa karo, apanI zakti ko pahacAno / jisane balavAna aura zUravIra puruSoM ko janma diyA hai, ve abalA nahIM ho sktiiN| tuma zakti kA avatAra ho / tumhArI AtmA meM ananta bala hai|" unhoMne strI ko pRthvI ke samAna kSamAzIla hone kI kAmanA kI, tAki ghara kA kalaha-vigraha zAnta ho / patnI kI garimA isa bAta meM hai ki vaha apane durAcArI pati ko bhI sadAcArI bnaaye| isameM sandeha nahIM, yadi nArI apanI mahimA-garimA ko pahacAne to koI usakA zoSaNa nahIM kara sakatA, koI use bhoga-vilAsa kI sAmagrI nahIM banA sakatA / vezyAvRtti ko unhoMne atyadhika sAvadya evaM avadhorita karma mAnA thA aura usakA samUlocchedana karane kA bIr3A uThAyA thaa| munizrI ne dekha liyA thA ki vezyAvRtti mAnava-jAti para eka kalaMka hai / vezyA kA jIvana apamAna, ghRNA, nindA, tiraskAra, upekSA kA jIvana hai / bhalA aisA ghRNita apamAnita, tiraskRta, upekSita jIvana jInA kauna nArI cAhegI ? unhoMne vezyAoM ke svAbhimAna ko jagAyA- unake bhItara chipI garimAzIla nArI ko jagAyAsaM0 1966 meM jahAjapura pahuMcakara munizrI ne vivAhAdi avasaroM para Ayojita vezyA-natya ko banda karA diyaa| isa para kucha vezyAoM ne ise apanI roTI-rojI kI vikaTa samasyA samajhA aura munizrI se zikAyata kI ki hamArI to jIvikA hI jAtI rhii| isa para unhoMne vezyAoM ko yoM udbuddha kiyA "bahano ! nArI jAti saMsAra meM devIsvarUpa hotI hai| usakA pada mamatAmayI mAtA aura snehazIla bahana jaisA gauravazAlI hotA hai| aisA mahatvapUrNa pada pAkara kutsita karma karanA, nRtya-gAna . karanA nArI jAti ke lie kalaMka hai / isa kalaMkita jIvana ko tyAgakara sAtvikavRtti dhAraNa karo aura nArItva kI mahimA bddh'aao|" pariNAmataH saM0 1980 meM pAlI meM unake pravacanoM se anuprerita hokara 'maMgalI' aura 'banI' nAma kI vezyAeM sadAcArI, zIlavAna bana gaI / 'siNagArI' ne pati-vratA-jIvana apanA liyA / saM0 2005 meM jodhapura kI 'pAtariyA~' isa vighRNita dhandhe ko chor3akara zIlamaya tathA maryAdita jIvana vyatIta karane lgiiN| yaha thA unakI dezanA kA prabhAva / parigrahavatti vyApArI varga ko bhI unhoMne AcAra-vicAra kI uccatA se avagata kiyaa| unhoMne anyAya se, dhokhAdhar3I se, milAvaTa se, kama taulane se, corabAjArI se arthopArjana ko kabhI bhI ucita nahIM tthhraayaa| "saccA zrAvaka kabhI anyAya se dhana kamAne kI icchA nahIM krtaa| zrAvaka banane kI
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 268 : 3 - - pahalI zarta 'nyAyopAtta dhanaH' hai, nyAya-nIti se dhana kamAnA hI zrAvaka ucita samajhatA hai|" yethe munizrI ke bhAva / Ajakala parigraha aura lUTakhasoTa meM loga lage rahate haiN| milAvaTa ke viSaya meM unhoMne kahA thA-"milAvaTa karanA ghora anaitikatA hai / vyApAra-dRSTi se bhI yaha koI saphala nIti nahIM hai / agara sabhI jaina vyApArI aisA nirNaya karaleM ki hama prAmANikatA ke sAtha vyApAra kareMge aura kisI prakAra kA dhokhA na karate hue apanI nIti spaSTa rakheMge to jainadharma kI kAphI prabhAvanA ho, sAtha hI unheM bhI koI ghATA na ho|" munizrI samAja meM phaile bhraSTAcAroM ko samApta karane ke lie kRtasaMkalpa the| yaha unake eka yugapuruSa hone kA pramANa hai| unhoMne samAja ko pratyeka prakAra ke zoSaNa se mukta karane kA prayAsa kiyaa| bhArata meM abhI taka pUrNata: madya-niSedha na hone ke kAraNa yuvAvarga meM cAritrika durbalatA panapatI jA rahI hai| deza kI garIbI, azikSA, bekArI meM madya kA vizeSa hAtha rahA hai / zrI jaina divAkarajI mahArAja ne kahA thA ki yadukula aura sAtha hI dvArikA kA nAza karane vAlI madirA hI to hai / loka meM nindA, paraloka meM duHkha isI ke pratApa se hotA hai| zarAbI kA ghara tabAha ho jAtA hai| zarAba saubhAgya rUpI candramA ke lie rAha ke samAna hai| vaha lakSmI aura sarasvatI ko naSTa karane vAlI hai| nAthadvAre meM zrInAthajI ko 56 bhoga car3hAye jAte haiM magara usameM madirA nahIM hotii| patitoddhAra va antyajoM meM ahiMsA : bhAratIya samAja se aspRzyatA eka aisA kalaMka hai jo Aja taka nahIM mittaa| unhoMne jAtigata ekatA aura sAmaMjasya para vizeSa bala diyaa| eka sacce yugapuruSa ke rUpa meM unhoMne patitoM kA uddhAra kiyaa| unakI mAnyatA thI ki jainadharma yaha nahIM mAnatA ki eka varNa janma se UMcA hotA hai dUsarA janma se nIcA hotA hai / jaina saMskRti manuSyamAtra ko samAna avasara pradAna karane kI himAyata karatI hai / jainadharma aspRzyatA kA virodhI hai, samAnatA kA pakSapAtI hai-"samayAe samaNo hoI"-sabhI ko samAna rUpa se AtmakalyANa kI ora prerita karanA hai / gAMdhIjI ne harijanoM ke uddhAra kA bIr3A uThAyA thA, usase pUrva hI zrI cauthamalajI mahArAja ne 'patitodaya' yA 'patitoddhAra' ke kArya ko uThAyA thaa| munizrI ne apane ojapUrNa bhASaNoM dvArA antyajavarga kI hiMsA mAMsa-madyase vana-vRtti ko naSTa kiyaa| unheM aneka durvyasanoM se mukti dilaaii| aneka bhIla, khaTIka ahiMsaka bane / rASTradharma ke premI : munizrI ne Atmika dharma ke utkarSa ke lie rASTradharma ko apanAne para vizeSa bala diyaa| eka yogya nAgarika ke nAte rASTra ke prati apane kartavya kA pAlana karanA hI rASTradharma hai aura rASTra dharma kA bhalIbhAMti paripAlana karane vAle hI adhyAtmadharma ko-Atmikadharma ko aMgIkAra kara sakate haiN| jo vyakti rASTradharma kA anupAlana nahIM kara sakatA vaha Atmika dharma kA bhI AcaraNa nahIM kara sakatA / sAmAjika paryoM ko bhI unhoMne rASTradharma va Atmika dharma kI unnati meM mahatvapUrNa mAnA hai| unhIM ke zabdoM meM--"rAkhI kA korA dhAgA bA~dhane se kAma nahIM clegaa| agara rakSAbandhana ko vAstavika rUpa denA hai to bhAI, bhAI kI rakSA kare, par3osI kI, gAMva-nagara kI, rASTra kI rakSA kre| jaise dIpAvalI para makAna kA kUr3AkacarA sApha karate ho aura use sApha-sutharA banAte ho, isI prakAra AtmA ko bhI, apane citta ko bhI nirmala svaccha bnaao| AtmA ko zuddha kro| antastala meM ghuse andhakAra ko naSTa karane kA udyoga karo, bhItara kI malinatA ko httaao|"
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 266 : yuga-puruSa jaina divAkarajI mahArAja zrI jaina divAkara-smRti-grantha | ahiMsA-jyoti kA prasAra zrI jaina divAkarajI mahArAja ke ahiMsA-prasAra ko aitihAsika pariprekSya meM dekhanA samIcIna hogaa| sambhavata: isa zatAbdI se ahiMsA kA prasAra-pracAra jitanA munizrI ne kiyA utanA anya kisI mahApuruSa ne nahIM kiyaa| vijJAna ne saba kucha diyA parantu logoM kI subuddhi meM tanika bhI pariSkAra va unnati nahIM huii| manuSya Aja bhI hiMsaka pazu banA huA hai| hiMsA meM azAMti kI bhayaMkara jvAlA chipI hai| unhoMne aneka sthAnoM para ahiMsA va jIvadayA para mArmika bhASaNa diye jinase prabhAvita hokara aneka logoM ne hiMsA kA, zikAra karane kA, mAMsAhAra kA parityAga kara diyA thaa| udayapura, alavara, jodhapura, zikArapura, kizanagar3ha, karer3A, tAla, ghaTiyAvalI, kozIthala Adi jagahoM ke narezoM, ThAkuroM ne hiMsA kA parityAga kiyA thaa| saM0 1980 indaura meM unakA sAragabhita bhASaNa sunakara najara muhammada kasAI ne jIva-hatyA kA tyAga kara diyaa| pAlanapura (gujarAta) ke navAba sara zeramuhammada khA~ bahAdura ne munivara kI dharmacarcA sunakara unheM eka duzAlA bheTa karanA cAhA, isa dAna ke badale meM unase ahiMsA kA dAna munijI ne mAMgA aura isake bAda navAba sAhaba ne mAMsazarAba ko tyAga diyaa| ratalAma aura devAsa tathA baner3A Adi narezoM ne-ThAkuroM ne unake pravacanoM se prabhAvita hokara jIvadayA ke sarakUlara nikAle / san 1935 meM udayapura ke mahArANA phatehasiMha jI va bhUpAlasiMhajI ne ahiMsA-prema ko apnaayaa| unhoMne kahIM 'gaurakSA' para vyAkhyAna diyA, to kahIM baliprathA ko banda karAyA / mandasaura meM saM0 1976 meM jAkara kanyA-vikraya, bAlavivAha, vRddhavivAha jaisI sAmAjika kurItiyoM kA ucchedana kiyA / unakI dRSTi se choTI se choTI burAI taka nahIM chipI thii| eka mahApuruSa ke rUpa meM samAja ko dharmaparAyaNa banAne kA unhoMne bharasaka prayatya kiyA, zIla aura sadAcAra kA sarvatra pracAra kiyaa| videzI prazaMsaka jaina divAkarajI mahArAja ke samatA, udAratA, nispRhatA, mitratA, sahiSNutA, satyavAditA, kartavyaniSThA, dharmaniSThA, saccaritratA kA upadeza sunakara kucha videzI bhI kAphI prabhAvita hue| udayapura ke revenyU kamiznara ceneviksa aica unake bahuta prazaMsaka the| TreMca sAhaba ke naukara ne muni jI ke pravacana sunakara burI AdateM chor3a dI thiiN| netra vizeSajJa DA0 homarasajI pArasI jAvarA meM pratidina unake vyAkhyAna sunate the| aMgreja cIpha kamANDara ne to aNDoM kA sevana hI chor3a diyA thaa| cittaur3a me aphIma vibhAga ke AphIsara ema0 jI0 Telara unake pravacanoM se vizeSataH prabhAvita the| jainadharma ke viSaya meM unhoMne kahA thA-"merA vizvAsa hai ki yaha dharma bhogapradhAna hotA to mokSa kI ora le jAne vAlA na hotA / saMsAra se mukti cAhane vAle manuSya ko to jainadharma kI hI zaraNa lenI pdd'egii|" svAtaMtryottara bhArata ke nava- nirmANa meM bhautika samRddhi ke upAdAnoM para hI hama dhyAnakendrita kiye haiM / bAhya sukha-sAdhanoM ke juTAne meM khUna-pasInA bahA rahe haiM / deza ko-manuSya ko bAhara se banA rahe hai, lekina bhItara se tor3a rahe haiM-niSprANa banA rahe haiN| Aja kA manuSya misra kI tAbuta meM rakhI 'mamI' banakara raha gayA hai| parigrahoM ke vyAmoha bar3hate jA rahe haiM, ahaMkAra kA viSadhara phukAra rahA hai / yaha mAnya hai ki bhautika samRddhi rASTra kA zarIra hai, lekina binA AtmA ke zarIra kA kyA mahatva / AdhyAtmika samaddhivihIna bhautika samRddhi Atma-pravaMcanA ke atirikta aura kucha
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNe : 270 : nahIM / amerikA Adi bhautikasamRddhi-sampanna deza kitane azAMta, vyAkula, tanAvagrasta haiM, yaha sabhI jAnate haiM / munizrI ne hameM bhautika samRddhi ke sAtha Atmasamaddhi kA vyAvahArika jJAna pradAna kiyaa| hamAre naitika saMskAroM ko prabuddha kiyaa| kisI sthUla yojanA ko sAkArita karanA sarala kArya hai, parantu naitika tathA cAritrika amUrta yojanA ko mUrtarUpa denA zrI cauthamalajI jaise yugapuruSa kA hI kArya thaa| "ve yuga ko pahacAnane vAle yugadraSTA the, yuga kI dhArA ko mor3ane vAle yuga-puruSa the / jina andha-vizvAsoM, kurItiyoM va sar3I-galI paramparAoM ke damaghoMTU vAtAvaraNa meM mAnava-samAja chaTapaTA rahA thA, jina ber3iyoM ko tor3ate na bana rahA thA aura na nibhAte-una ber3iyoM ko tor3a DAlane kA AhvAna kiyA unhoMne, AhvAna hI nahIM, manuSya meM zakti va sphUrti kA prANa phUMka kara use satya sAdagI-sadAcAra ke mukta vAyumaNDala meM jIne kA avasara pradAna kiyaa|" paricaya va saMparka sUtrajaina dharma va sAhitya para vizeSa ruci tathA adhyayana / cintanazIla lekhaka, prAdhyApaka-islAmiyA kAleja, zrInagara patA-sAjagarI porA, zrInagara (kAzmIra) ------------2 zraddhA-sumana AryA zrI AjJAvatI (caNDIgar3ha) cauthamala munirAja kI, mahimA kA na paar| yAda jinheM hai kara rahA, sArA hI saMsAra / / puNyavAna guNavAna the, vaktA kavi vidvAna / tapa, japa,tyAga vairAga aura vimala jJAna kI khAna / / jo bhI AyA caraNa meM, bar3e prema ke sAtha / dayA, dAna kI, jJAna kI kahI use hI bAta / / madya, mAMsa au cha ta au, corI aura zikAra / chor3a gae the bahuta jana, vezyA aura paranAra // anaginatI kA kara diyA, aise hI kalyANa / milate muzkila Ajakala unase dayA nidhAna / / gadya-padya meM Apane, race anekoM grantha / jaina divAkara kI nahIM, mahimA kA kucha anta / 'AjJA' jo paMjAba kI, laghu-sI AryA eka / zraddhA ke arpita kare, sAta sumana saviveka // M-0--0--0-0--0---
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 271 : jyotivAhI yugapuruSa zrI : cauthamalajI mahArAja zrI jaina divAkara smati-grantha jyotivAhI yugapuruSa : zrI cauthamalajI mahArAja * DaoN0 narendra bhAnAvata, ema0 e0, pI-eca 0 DI0 jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja sAhaba kA smaraNa karate hI mAnasa-paTala para eka aise divya vyaktitva kA citra aMkita hotA hai jisake mastiSka meM jJAna kA agAdha samudra hiloreM le rahA ho, jisake hRdaya se anubhava-sUrya kI ananta kiraNeM phuTa rahI hoM, jisake hAthoM meM gatAnugatika samaya-pravAha ko rokane kI kSamatA ho, jisake pairoM meM pahalavAna kI sI mastAnI cAla ho jisake kaNTha se udAttavANI phUTatI ho| sacamuca, isa divAkara ne bAhya jagat ke andhakAra ko hI nahIM miTAyA varana antarjagat meM chAye nibir3a andhakAra ko bhI tahasa-nahasa kara, UrdhvagAmI cetanA kA Aloka jana-jana meM bikhera diyA / mujhe apane bacapana kI eka dhuMdhalI smRti smaraNa A rahI hai| kAnor3a ke gAMdhI cauka meM isa uttuMga jJAna himAlaya se pravacana-gaMgA phUTa rahI hai| usake pAvana zItala sparza se sabakA mana AlhAdita hai| kyA rAjA, kyA raMka, kyA amIra, kyA garIba, kyA khaTIka, kyA kalAla, kyA mocI, kyA camAra, saba usakI vANI ke AkarSaNa kI Dora meM khice cale A rahe haiN| vyaktitva kA adbhuta prabhAva vANI kA bemisAla camatkara / dUsarI bAla-smRti ubharatI hai Adarza utsava cittaur3agar3ha kI, jaba isa loka-puruSa kI dIkSA svarNa jayantI manAI gayI thii| kAnor3a ke vijaya jaina pAThazAlA ke chAtra ke rUpa meM maiMne usa avasara para cittaur3agar3ha ke lAla kile ke vizAla prAMgaNa meM 'mahArANA pratApa' nATaka meM abhinaya kiyA thA ! hajAroM loga isa utsava para sammilita hue the, isa yuga-puruSa ko vandanAnjali dene / itane varSoM ke bAda jaba Aja jaina divAkarajI mahArAja ke vyaktitva kA mUlyAMkana karane lagatA hU~, to anubhava hotA hai ki usa mahAn vyaktitva ke Age hamArA paimAnA uttarottara choTA par3atA jAtA hai| usa akele vyaktitva ne jo dhArmika-sAmAjika krAMti kI, kaI loga aura saMgaThana milakara bhI usake samAnAntara Aja taka vaha krAnti nahIM kara sake haiN| isa mahApuruSa kA janma usa samaya huA jaba Arya samAja apane astitva ko AkAra de rahA thA aura rASTrIya kAMgresa ke janma ke pUrva kI uthala-puthala joroM para thii| krAntidraSTA isa saMta ne AdhyAtmikatA aura sAmAjikatA ke bIca par3I khAI ko samajhA, use dekhA aura pATane kA prayatna kiyaa| muni zrI cauthamalajI mahArAja ne apane cAroM ora sampradAya kI, varNabheda kI hadabaMdI kI rekhAyeM khicI huI dekhiiN| unakA mana tar3apha utthaa| unhoMne jainadharma ko jana-jana kA dharma banAne kA saMkalpa kiyA aura apanI vANI meM Atma-vizvAsa aura tapa-tyAga kA aisA teja bharA ki UMcI se UMcI zreNI ke rAjA-mahArAjA aura nimna se nimna zreNI meM bhaMgI, camAra samAna AkarSaNa aura AdarabhAva se unakI tarapha khicate cale aaye| isa prakAra unhoMne jIvana zuddhi aura dharma-krAnti kA pravartana kiyaa| saMkSepa meM unakI dharma-krAnti ke tIna mukhya sUtra haiM :(1) jaina tattvoM kA saralIkaraNa / (2) jIvana kA zuddhikaraNa / (3) dharma kA samAjIkaraNa / (1) jaina tattvoM kA saralIkaraNa-munizrI ne dekhA ki jaina dharma ke jo tattva jIvana meM krAnti
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 272 : 'lAne vAle haiM, ve sAmane nahIM A rahe haiN| ve bhASA kI durbodhatA aura bhAvoM kI zAstrIyatA meM kaida ho gaye haiM / canda logoM taka unakI pahu~ca raha gayI hai aura vaha bhI paripATI ke rUpa meM / unheM lagA ki sabakA hita karane vAlI sarasvatI, jo satata pravAhinI rahI hai, eka tAlAba meM Akara rudha gayI hai / jana-jIvana se usakA samparka TUTa gayA hai / yaha samparka punaH jur3e, isakI chaTapaTAhaTa munizrI ke dila meM thI / munizrI apane gRhastha jIvana meM vahA~ ke nivAsI the jahA~ turrA-kalaMgI ke niSNAta khilAr3I rahate the / inhoMne bhI vaha sune the unakI AvAja meM bulandagI thI aura kavitA jor3ane meM ve dakSa the / jaina dIkSA aMgIkRta karane ke bAda jaba unhoMne zAstrAbhyAsa kiyA to aise aneka kathAnakoM aura caritroM se unakA paricaya huA jinake udAtta Adarza jIvana ko unnata aura kalyANaka banA sakate haiN| loka-bhUmi aura loka-dharma se jur3e hue aise kathAnakoM ko munizrI ne loka-zailI ke khyAloM, lAvaNiyoM aura caritoM meM bAMdhanA, gUMthanA aura gAnA zurU kiyA ki loga dekhate aura tarasate raha gaye / bolacAla kI bhASA meM gajaba kA baMdha, zeroM-zAyarI aura gajala kA jamatA raMga, saMgharSa se gujarate hue apane zIla aura satya kI rakSA meM prANotsarga karate hue camakate caritra, marma ko chUne vAlI darda bharI apIla | sAhitya kI saMvedanA ke dharAtala se uThA huA, hRdaya ko vigalita karane vAlA marmasparzI saMgIta, jo jana-jana kI raMga-raga ko chU gayA / (2) jIvana kA zuddhikaraNa munizrI ke janma kI AvirbhAvakAlIna paristhitiyA~ dhArmikasAmAjika Andolana ke lie anukUla thIM / AryasamAja, sAmAjika kurItiyoM ko dUra karane ke lie sakriya thA / jaina samAja bhI nAnAvidha kurItiyoM se grasta thA / munizrI ne jIvana-zuddhi ko dharmacaryA kA mukhya AdhAra mAnA / unhoMne dekhA ki dharma se zuddhatA aura pavitratA kA lopa ho rahA hai / sarvatra azuddhatA aura kathanI va karanI kI dvaMtatA kA pATa caur3A hotA jA rahA hai / dharma ke nAma para devIdevatAoM ke mandira meM pazuoM kI bali dI jA rahI hai / rakta-raMjita hAthoM se dhArmika devI-devatAoM ko tilaka kiyA jA rahA hai / madya, mAMsa aura mAdaka padArthoM ke sevana kI pravRtti dinoM-dina bar3hatI jA rahI hai aura yaha saba isa bhrAmaka dhAraNA ke sAtha ki isase jIvana zuddha hotA hai, dharma pavitra hotA haiM / sAmAjika zuddhatA ke nAma para bAla-vivAha, anamela vivAha, mRtyu-bhoja, kanyA vikraya, daheja jaisI ghinaunI prathAe~ cala par3I thIM / rAjA-mahArAjAoM meM sapta kuvyasanoM kA sevana carama sImA para thA / ise uccatA aura mAna pratiSThA kA pratIka banA diyA gayA thA / munizrI ne isa paristhiti para gaMbhIratApUrvaka vicAra kiyA / AbhijAtya varga aura nimna varga ko yugapata udbodhana dekara, unheM eka sAtha biThAkara sapta kuvyasanoM kA tyAga karAyA / dharma ke nAma para bali car3hane vAle hajAroM pazuoM ko abhayadAna diyA / sAmAjika kurItiyoM meM pha~se hajAroM logoM ko ubaaraa| isa prakAra Atmazuddhi aura jIvanazuddhi kA yugAntarakArI mahAn kArya munizrI ne sampAdita kiyA / (3) dharma kA samAjIkaraNa - dharma, vyakti aura samAja ke sambandhoM ko rekhAMkita karatA hai / dharma kI sAdhanA vyakti se Arambha hotI hai, para usakA prabhAva samAja para parilakSita hotA hai / isa dRSTi se dharma ke do stara haiM-- vyakti stara para kSamA, Arjava, mArjava, tyAga, tapa, ahiMsA, aparigraha, Adi kI ArAdhanA karate hue sAmAjika stara para grAma dharma, nagara dharma, rASTra dharma, saMghadharma ko paripuSTa aura baliSTha banAyA jAtA hai / saca pUchA jAe to grAma-dharma, nagara-dharma, aura rASTra-dharma kI samyak paripAlanA karane para hI zruta aura cAritra dharma kI ArAdhanA saMbhava ho pAtI hai / isa bindu para dharma samAja ke sAtha jur3atA dikhAI detA hai / para kucha vicArakoM ne dharma ko ekAnta nivRttimUlaka mAnakara use sAmAjikatA se alaga kara diyA / munizrI cauthamalajI mahArAja ne isa antarvirodha
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 273 : jyotivAhI yugapuruSa zrI cauthamalajI mahArAja zrI jaina divAkara-smRti-grantha / ko pahacAnA aura dharma ke mAdhyama se samAja sudhAra ke Andolana ko gati dekara dharma ke samAjIkaraNa kI prakriyA teja kii| unakI preraNA se kaI aisI lokopakArI saMsthAyeM astitva meM AyIM jinase loka-sevA aura loka-kalyANa kA mArga prazasta huaa| Aja bhautika piMDa ke rUpa meM munizrI hamAre bIca nahIM haiM, para unakI vANI, unakA prakhara teja aura preraNAzIla vyaktitva hamArI raga-raga meM zakti, sphati aura utsAha kI cetanA bhara rahA hai| aise jyotivAhI yugapuruSa ko usakI janma-zatAbdI para zata-zata vandana-zraddhArcana ! paricaya va samparka sUtrahindI evaM jaina sAhitya ke pramukha vidvAna, samIkSaka tathA lekhaka sampAdaka-'jinavANI' prAdhyApaka-hindI vibhAga, rAja. vizvavidyAlaya, jayapura sI0 235 e0 tilakanagara, jayapura / para-bhava sukha prabandha (tarja-panajI mUDe bola) le saMga kharacIre-2, parabhava kI kharacI lIdhA sarasIre ||tter|| kUr3a-kapaTa kara dhana kamAI, jor3a jamIM meM dhrsiire| sundara mahala bAgane chor3I, jANo par3asore // 1 // Age dhandho pAche dhandho, dhandho kara-kara mrsiire| dharma sukRta nahIM kare, parabhava kAMI karasIre // 2 // rAjA vakIla berisTara se, kara mohabbata tU saMga phirasIre / kauna chur3Ave kAla Apa jaba, ghaMTI pakar3asIre // 3 / / pA~ca kosa gAmAMtara khAtira, kharacIleI nikalasIre / nayA zahara hai dUra, nahIM maniArDara milasIre / / 4 / / yauvana kI thane chAka car3hI, bur3hApo AyAM utarasIre / isa tana kI to hogI khAka, kahA~ taka nirakhasore / / 5 / / ghara kI nArI hA~DI phoDane. pAlI ghara meM vrsiire| masANa bhUmi meM chor3a thane, phira kuTumba bichar3asIre // 6 // lakha caurAsI kI ghATI karar3I kaise pAra utrsiire|| rattI sIkha nahIM lAge thArI chAtI bajarasIre / / 7 / / sAla guNyAsI hAtoda meM, jinavANI jora se barasIre / guru prasAda cauthamala kahe, kiyA dharma sudharasIre / / 8 / / -jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja 20-0--0--0--0--0--0--0
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara- smRti-grantha vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 274 : eka pArasa-puruSa Jir AcArya zrI Ananda RSijI mahArAja zrI lihiyAkaraNa [unakI vANI meM, vastutaH, eka adbhuta-apUrva pArasa-sparza thA, jo lauha citta ko bhI svaNima kAnti-dIpti se jagamagA detA thaa| unakA pravacanAmRta hajAra-hajAra rUpoM meM barasA thA / rAjA-mahArAjAoM se lekara achUtoM, bhola-bhilAloM aura majadUroM taka unakI kalyANakArI vANI pahuMcI thii| ve saghana andhakAra meM prakhara prakAza the|"] bhAratIya saMskRti kI antarAtmA hai saMta-saMskRti, jo santoM kI sAdhanA-ArAdhanA se hI aMkurita, pallavita, puSpita aura phalita huI hai| vastutaH saMtoM kI mahimAzAlinIcaryA aura vANI kA itihAsa hI bhArata kI AdhyAtmika saMskRti kA itihAsa hai / atIta ke agaNita saMta-mahAtmAoM kI jIvanI Aja bhI preraNA kA ajasra-prakhara srota hai| aise hI the zramaNa saMskRti kI gauravamayI saMta-paramparA ke mahAn saMta jaina divAkara, prakhara vaktA zrI cauthamalajI mahArAja / unake darzana karane kA parama saubhAgya mujhe sarvaprathama milA manamAr3a meM / lambA kada, vizAla deha, gehu~A raMga, dIpta-tejomaya-zAnta mukhachabi, unnata bhAla Aja bhI mere smati-paTala para jyoM-kA-tyoM vidyamAna hai| taba sthAnakavAsI samAja meM alaga-alaga aneka saMpradAya the| vaha yuga thA jaba saMtavarga ekadUsare ke sAtha vyavahAra-sambandha rakhane meM bhI jhijhaka kA anubhava karatA thaa| aise viSama samaya bhI hama eka hI sthAna para Thahare the / paraspara AtmIyatApUrNa vyavahAra rahA / unhoMne mujhe usa samaya yahI sujhAva diyA thA ki tumheM apane sampradAya ko susagaThita karanA cAhiye / sabhI ko eka maMca para milabaiThakara vidhAna Adi para vicAra-vimarza karanA cAhiye / unakA sujhAva zata-pratizata anukaraNIya thA, kyoMki saMgaThana meM hI bala hai, utkarSa hai| kaliyuga meM jana, dhana, rAjya, aNu Adi kaI zaktiyAM haiM, kintu ina saba meM sarvopari zakti 'saMgha-zakti' hai / 'yUnAiTeDa vI sTeMDa, DivAiDeDa bI phAla'--svAmI vivekAnanda kA yaha divya ghoSa sabhI ke lie sArthaka evaM anusaraNIya hai| isa taraha do-cAra dina unase khUba khulakara bAtacIta huii| paraspara madhura vyavahAra aura abhUtapUrva sneha rahA, isake bAda bhI kaI bAra milane ke mauke Aye aura sauhArdra uttarottara bar3hatA gyaa| kucha varSoM bAda saMgaThana kI havA calI / byAvara meM nau sampradAyoM ke pramukha saMtoM kA milana huA, usameM RSi-sampradAya kI ora se maiM upasthita huA / apane-apane pUrvapadoM ko chor3akara saba kA eka samudra banA, saba kA vilInIkaraNa haa| usa samaya jaina divAkarajI mahArAja ne 'vardhamAna saMgha' ke AcAryapada ke cunAva kI bAta kahI aura usake lie merA nAma sujhAyA / ve svayaM kisI pada ke lie utkaNThita nahIM the, isase unakI udAratA, saMgaThana ke prati utkaTa prema, sahiSNutA tathA udAtta vicAra ke darzana hote the| saMgaThana ke pUrva bhI unake anuyAyI kSetroM meM jahA~ bhI merA jAnA huA, vahAM unhoMne santoM aura zrAvakoM ko mujhe pUrNa sahayoga dene kA izArA kiyaa| ina saba prasaMgoM para mujhe unakI udAra A~khoM ke bhItara chalakatI niSkAma-akaluSa AtmIyatA dikhAyI dI thii|
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 275 : eka pArasa-puruSa : zrI jaina divAkarajI zrI jaina divAkara-smRti-grantha // jaina divAkarajI mahArAja ojasvI vaktA bhI the / vANI kA camatkAra unake vyaktitva kI eka anyatama vizeSatA thii| unakI vANI meM, vastuta: eka adbhuta-apUrva pArasa-sparza thA, jo lauhacitta ko bhI kAnti aura dIpti se jhilamalA detA thaa| unakI pravacana-pIyUSadhArA hajAra-hajAra dhArAoM meM pravAhita huI thii| rAjA-mahArAjAoM se lekara majadUroM ke jhoMpar3oM taka unakI kalyANakara vANI pahuMcI thI aura usane andhere meM rozanI pahu~cAI thii| unakI bhASA meM madhurAI thI, maMjula aura prabhaviSNa mukhAkRti ke kAraNa ve jahAM bhI gaye sahasra-sahasra janamedinI ne unakA abhinandana kiyA, apane palaka-pAMvar3e bichA diye| kaI rAjAoM ne unake pravacana sunakara apanI-apanI rAjyasImAoM meM hiMsA rokane kA prayatna kiyaa| unakI vatsalatA bar3I varadAnI thI, isIlie achutoM ko gale lagAkara, jainadharma meM unheM praveza dekara unhoMne eka aitihAsika udAharaNa prastuta kiyaa| yaha thA unake patitapAvana vyaktitva kA prbhaav| unakI sAhitya-sAdhanA bhI anaThI thI / divAkara-sAhitya meM se kAvya-sAhitya khUba lokapriya haa| janatA-janArdana ke kaNTha meM Aja bhI usakI anugUja hai| __maiMne madhyapradeza, rAjasthAna, paMjAba jaise sudUdavartI pradezoM meM bhI vihAra kiyaa| vahA~ bhI sthAna-sthAna para unakI kIti-kathAe~ suniiN| mere khayAla se unake jIvana kI saba meM bar3I upalabdhi eka yaha bhI hai ki maiMne unake viSaya meM koI apavAda nahIM sunaa| jaba maiMne koTA meM unake dehAvasAna kA duHkhada saMvAda sanA, taba mere mana ko gahana coTa lgii| zIghra hI hama saba nyAvara meM puna: ekatrita he| AcArya hone ke nAte merI upasthiti lagabhaga aparihArya thii| unake prati merI agAdha zraddhA hai| jaba maiM koTA gayA taba unakI puNya-punIta smRti meM 'divAkara jaina vidyAlaya' calAne kI preraNA dekara AyA thaa| vidyAlaya merI upasthiti meM hI khula gayA thA, prasannatA hai ki vaha vikAsonmukha hai aura Avazyaka unnati kara rahA hai| -0--0--0--0--0--0 jagata ke khela meM (tarja-sayAla kI) thAro narabhava niSphala, jAya jagata ke khela meM / / Tera / sundara ke saMga saija meM sove, rAta divasa tU mahala meN| ittara lagAve peca jhukAve, jAve zAma ko saila meM / / 1 / / kaMThI DorA DAla gale meM, baiThe moTara rela meN| mauta pakar3a le jAve tujhako, havA lage jyU pela meM / / 2 / / kasUmala pAga kezariyA bAgA, paTA camelI tela meN| kAma andha ghUme galiyoM meM, hoya chavIlo chela meM // 3 / / dharma karegA to mokSa varegA, badI caurAsI jela meN|| cauthamala hita zikSA dInI, indaura AlIjA zahara meM / / 4 / / -jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 276 : eka sampUrNa saMta puruSa * zrI kevala muni unhoMne bar3I gambhIratA se kahA-"pA~ca sau ghara ke sivAya jo loga yahA~ basate haiM, harijana-AdivAsI se lekara mevAr3a ke mahArANA taka, ve saba hamAre haiN|' unake prati rAje-mahArAje, ThAkura-jAgIradAra, seTha-sAhakAra jitane anurakta the, utane hI nirakSara kisAna, kalAla, khaTIka, mocI, harijana Adi bhii| 'sahasraSu ca paMDitaH' kI sUkti ke anusAra hajAra meM kahIM, kabhI eka paMDita hotA hai; aura jJAnI to lAkhoM meM koI eka viralA hI milatA hai, kyoMki jJAnI jJAna kI jo lau jyotita karatA hai, vaha usakI jIbha para nahIM hotI, jIvana meM hotI hai aura kucha isa vilakSaNatA se hotI hai ki lAkha-lAkha logoM kA jIvana bhI eka abhinava rozanI se jagamagA uThatA hai| bhagavAn mahAvIra ke siddhAntAnusAra jJAnI ahiMsA kI jIvanta mUrti hotA hai / saMskRta meM eka zloka hai akrodha vairAgya jitendriyatvaM, kSamA dayA sarvajanapriyatvaM / nirlobha dAtA bhayazokahartA, jJAnI narANAM daza lakSaNAni // ukta zloka meM jJAnI ke dasa pratinidhi lakSaNa ginAye gaye haiN| ye vastutaH eka sampUrNa saMtapUruSa ke lakSaNa haiM / jaina divAkara munizrI cauthamalajI mahArAja sampUrNa santapuruSa the| ve jJAna ke athAha, atala sindhu the| maiM unakA ziSya rahA haiN| maiMne unheM bahuta nikaTa se dekhA hai| maiM jAnatA hai ki ve kisa taraha pratipala samAja ke utthAna meM samarpita the| ve divAkara the, unhoMne jahA~ bhI, jisameM bhI, jaisA bhI aMdhiyArA milA, usase yuddha kiyaa| ajJAna kA a~dhiyArA, rUr3hiyoM kA a~dherA, durvyasanoM kA aMdherA, chuAchUta aura bhedabhAva kA a~dherA-ina sAre aMdheroM se ve jUjhe aura unake pravacana-sUrya ne hajAroM logoM ke jIvana meM rozanI kA khajAnA kholA / ve paropakArI puruSa the, unakA jIvana tila-tila AtmotthAna aura samAjodaya meM lagA huA thaa| krodha unameM kama hI dekhane meM AyA unake yuga meM sAmpradAyikatA ne bar3A vIbhatsa rUpa dhAraNa kara liyA thaa| loga akAraNa hI eka dUsare kI nindA karate the; aura Apasa meM daMgA-phasAda karate the| bAta isa hada taka bar3hI huI thI ki loga unake gAMva meM Ane meM bhI etarAja karate the, jaise gA~va unakI nija kI jAgIra ho, kintu divAkarajI mahArAja ne bar3e zAnta aura samabhAva se ina gAMvoM meM vihAra kiyaa| udayapura kA prasaMga hai / gurudeva vahA~ pahu~ce to logoM ne kahA-'yahA~ hamAre 500 ghara haiM, Apa kahA~ jA rahe haiM ?" unhoMne bar3I gaharAI se kahA-"500 ghara ke sivAya jo loga yahA~ basate haiM harijana-AdivAsI se lekara mevAr3a ke mahArANA taka ve saba hamAre haiN|' sarpa kI taraha phana uThAye krodha kA itanA zAnta uttara yadi koI de, to Apa use krodhajayI kaheMge yA nahIM ? vairAgya to Apako vivAha se pahale hI ho gayA thaa| vaha uttarottara samRddha hotA gyaa|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 277 : eka sampUrNa santa puruSa zrI jaina divAkara-smRti-grantha || bharI taruNAI meM rUpasi patnI kI rezama-sI komala rAga-rajjU ko kATanA kyA kisI sAdhAraNa puruSa kA kAma hai ? unakA suhAgarAta na manAnA aura patnI ko jambUsvAmI kI taraha saMyama-mArga para lAnA eka indriyajayI kI hI pahacAna hai| saMyamAvasthA meM bhI ve Atmacintana aura svAdhyAya meM hI vyasta rahate the, nindA, vikathA aura anargala-vyartha kI bAtoM kI ora unakA lakSya hI nahIM thA / koI kabhI-kabhAra AyA bhI to usase svalpa vArtAlApa aura jaldI hI pUrNa viraam| aisA nahIM thA unake sAtha ki ghaMToM vyartha kI bAteM karate aura apanA bahumUlya samaya barbAda karate / sAdhu-maryAdA ke prati ve bar3e apramatta bhAva se pratipala caukasa rahate the| kadama-kadama para Atmodaya hI unakA carama lakSya hotA thaa| unhoMne rasanA-sahita pAMcoM indriyoM para vijaya prApta kI thii| ve rAta tIna baje uTha jAte the| sukhAsana se baiThakara mAlA phirAte, cintana karate, pratikramaNa karate / lagabhaga tIna-cAra ghaNTe unake isI Asana meM vyatIta hote the| eka dina maiMne unase pUchA-'gurudeva ! Apa itanI jaldI uTha jAte haiM to kabhI nIMda kA jhoMkA to A hI jAtA hogA? bole-'kabhI nahIM / ' dina meM bhI, yadi pichale kucha samaya kI bAta chor3a deM to, ve kabhI sote nahIM the| 74 varSa kI Ayu meM bhI 3-4 ghaNTe nirantara japa-dhyAna-cintana-pratikramaNa karanA aura nIMda ko eka pala bhI atithi na hone denA Azcaryajanaka hai / aisA suyoga, vastutaH kisI AtmayogI ko hI sulabha hotA hai| kSamA kI to ve jItI-jAgatI mUrti hI the| unhoMne kabhI kisI ke prati vaira nahIM kiyaa| koI kitanI hI, kaisI hI nindA kyoM na kare, ve usa sambandha meM jAnate bhI hoM, phira bhI koI dveSa yA durbhAvanA yA pratikAra-bhAvanA unake prati nahIM rakhate the| jo bhI muni unase milane Ate the una sabase ve hRdaya kholakara milate the; jinase nahIM mila pAte the unake prati koI dveSa jaisI bAta nahIM thii| loga kahate phalAM vyakti vandanA nahIM karatA, to gurudeva eka bar3I saTIka aura sundara bAta kahA karate the-'unake vandana karane se mujhe svarga milane vAlA nahIM aura vandana nahIM karane se vaha TalanevAlA nhiiN| merA AtmakalyANa merI apanI karanI se hI hogA, kisI ke vandana se nhiiN|' svarNAkSaroM meM aMkita karane yogya sUkti hai yaha / dayA ke to ve mAno avatAra hI the| karuNAsindhu gurudeva dayA aura upakAra ke lie itane saMkalpita the ki unheM apanI bar3hI huI avasthA * kA bhI khyAla nahIM rahatA thA / meziyA (rAjasthAna) meM jeTha kI bhara dupahara meM jaba lU cala rahI thI, ghAsa-phUsa ke chappara-tale kucha kisAna-majadUra aura grAmavAsI pravacana sunane ekatrita hue| pravacana sunanA hai ekatritoM kI yaha icchA jAnate hI Apa taiyAra ho gye| yadi mujhe aise samaya koI kahatA to maiM dhUpa, dhUla aura lU dekhakara manA kara detA kintu gurudeva karuNAsindhu the, nA kase kahate ? unhoMne bar3e manoyogapUrvaka vyAkhyAna diyaa| samaya nahIM kATA / idhara-udhara kI bAtoM se vyAkhyAna pUrA nahIM kiyaa| hama logoM ko bhI unake pravacana meM kucha-na-kucha nayA mila hI jAtA thaa| vyAkhyAna ke bAda eka sAdhu ne prazna kiyA-'mATI aura phasa kI jhopar3I ke kAraNa ApakI cAdara para reta aura ghAsa gira gayA hai| Apa dopahara ko pravacana na karate to kyA thA ?' gurudeva bole-'eka vyakti hI mAMsa, zarAba, tambAkU, jUA Adi chor3a de to eka vyAkhyAna meM kitanA lAbha mila gayA ? kitane jIvoM ko abhaya milA? mere thor3e se kaSTa meM kitanA upakAra !' gurudeva sarvajanapriya the| jagadvallabha the| unake prati rAje-mahArAje, ThAkura-jAgIradAra,
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 278 : sAhUkAra jitane anurakta the, utane hI apar3ha kisAna, kalAla, khaTIka, mocI, harijana Adi bhI the| sabhI kahate-gurudeva kI hama para bar3I kRpA hai, bar3I meharabAnI hai| hara AdamI yaha samajhatA thA ki gurudeva kI usa para bar3I kRpA hai| kaI loga kahA karate-'rANAjI ke guru hokara bhI unheM abhimAna nhiiN'| unake samparka meM Ane vAle aise aneka vyakti the, jo anubhava karate the ki 'mujha para gurudeva kA atyadhika sneha hai|' paMjAba-kesarI paMDitaratna zrI premacandajI mahArAja ne apanA eka anubhava sojata sammelana ke vyAkhyAna meM sunAyA thaa| jaba ve ratalAma kA bhavya cAturmAsa sampanna kara udayapura hote hue rANAvAsa ke ghATa se sIdhe sAdar3I mAravAr3a hokara sojata ke lie padhAra rahe the, taba unheM jisa rAste se jAnA thA vaha kaccA thA, gAr3I-DAra thI, sar3aka nahIM thI, mAilasTona bhI nahIM the| kahe do kosa to nikale tIna kosa, kahe cAra kosa to nikale chaha kosa, aisA anizcita thA saba kuch| Apane kahA-eka gA~va se maiMne dopahara vihAra kiyA / anumAna thA ki sUryAsta se pahale agale gAMva meM pahu~ca jAeMge, kintu gAMva dUra nikalA / sUryAsta nikaTa A rahA thaa| pAMva jaldI uTha rahe the maMjila taka pahu~cane ke lie utkaNThita / aise meM eka choTI-sI pahAr3I para khar3A AdivAsI bhIla merI ora daudd'aa| maiMne samajhA yaha bhIla mujhe Aja avazya luuttegaa| suna bhI rakhA thA ki bhIla jaMgala meM lUTa lete haiN| use Aja saca hote dekhanA thA; phira bhI hama loga Age bar3hate rhe| bhIla sAmane Akara bolA-'mahArAja vndnaa'| paMjAba kesarIjI bole-'maiM Azcaryacakita raha gayA yaha dekha ki jhoMpar3I meM rahane vAlA eka bhIla, jise jaina sAdhu kI koI pahacAna nahIM ho sakatI, isa taraha bar3e vinayabhAva se vandanA kara rahA hai|' jaba usase pUchA to bolA, 'mahArAja maiM aura kisI ko nahIM jAnatA, cauthamalajI mahArAja ko jAnatA hai|' usa bhIla kI usa vANI ko sunakara usa mahApuruSa ke prati merA mastaka zraddhA se jhuka gyaa| merI zraddhA aura pragAr3ha ho gyii| socane lagA-'ahA, jhoMpar3I se lekara rAjamahala taka unakI vANI gUMjatI hai, yaha kabhI sunA thA; Aja pratyakSa ho gayA / ' bhIla bolA-'mahArAja ! dina thor3A hai / gA~va abhI kAphI dUra hai / Aja Apa merI jhoMpar3I pAvana kreN| 'mahArAja, merI jhoMpar3I gandI nahIM hai| maiMne mAMsa-madirA-zikAra saba chor3a diyA hai| aba vaha pavitra hai / Apake caraNoM se vaha aura pavitra ho jaaegii|' maiMne kahA-'bhAI, terI jhoMpar3I meM itanA sthAna kahA~, aura phira jaina sAdhu gRhastha kI gRhasthI ke sAtha kaise raha sakate haiN|' bhIla ne kahAmahArAja, hama saba bAhara so jaaeNge| Apa jhopar3I meM rahanA / ' usakI isa ananya bhakti se hRdaya gadgada ho gayA; maiMne kahA-'abhI maMjila para pahuMcate haiN| tune bhaktibhAva se rahane kI prArthanA kI, tujhe dhanyavAda / una jaina divAkarajI mahArAja ko bhI dhanyavAda hai, jinhoMne tuma logoM ko yaha sanmArga batAyA hai|' eka udAharaNa paM0 harizcandrajI mahArAja paMjAbI ne bhI sunAyA thaa| unhoMne kahA-jaba, jodhapura meM paMDitaratna zrI zukla candrajI mahArAja kA cAturmAsa thA, vyAkhyAnasthala alaga thA aura Thaharane kA sthAna alaga / vyAkhyAna-sthala para kucha muni paM0 zukla candajI mahArAja ke sAtha jAte the aura anya munigaNa Thaharane ke sthAna para bhI rahate the| vyAkhyAna-samApti ke bAda kucha bhAI-bahi muniyoM ke darzana ke lie Thaharane ke sthAna para jAyA karate the| vyAkhyAna ke bAda pratidina eka bahina sapheda sAr3I pahanakara AtI thI aura bar3e bhaktibhAva se tIna bAra jhukakara sabhI muniyoM ko namana karatI thii| eka dina paM0 harizcandra muni ne pUchA-'tuma vyAkhyAna sunane, darzana karane AtI ho, zrAvakajI nahIM aate|' isa para pAsa khar3e zrI zivanAthamalajI nAhaTA ne kahA-'mahArAja,
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha inake pati nahIM haiM / ' 'kyoM, kyA huA ?' 'mahArAja, yaha pAtariyA ( hindU vezyA) hai / inake pati nahIM hote aura hote haiM to aneka gurudeva jaina divAkarajI mahArAja ke vyAkhyAna sunane ke bAda isa bahina ne raMgIna vastra tyAga diye haiN| aba zveta sAr3I pahanatI hai aura brahmavayaMtrata kA pAlana karatI hai| inakI jAti kI aneka bahinoM ne vezyAvRtti chor3akara zAdI kara lI hai|' yaha sunakara isa kAyApalaTa para zrI harizcandrajI muni ko bahuta Azcarya huaa| unhoMne nAsika roDa para jaba unase merA milana huA taba gurudeva kI prazasti karate hue yaha saMsmaraNa sunaayaa| aise aneka udAharaNa haiM, jo gurudeva kI mahAnatA kA jayaghoSa karate haiM / ina para alaga koI svatantra grantha prakAza meM AnA cAhiye / : 276 eka sampUrNa samta puruSa zramaNa ke dazadharmoM meM nirlobhatA bhI eka hai, kintu yaha guNa Aja vikRta yA zithila ho gayA hai| navAba aura rAjAoM dvArA sammAna aura bhaktipUrvaka diye hue bahumUlya zAla aura vastroM ko bhI jinhoMne ThukarA diyA, unakI nilamatA kA isase bar3hakara aura udAharaNa kyA ho sakatA hai ? unheM yaza aura padavI kA koI lobha nahIM thaa| jaba unase AcArya pada grahaNa karane kI prArthanA kI gayI, taba unhoMne bar3I nispRha bhAvanA se kahA- "mere gurudeva ne mujhe muni kI padavI dI, yahI bahuta hai, mujhe bhalA aba aura kyA cAhiye / " aise aneka prasaMga unake jIvana meM Aye kintu ve avicala bane rhe| unakI mAnyatA thI ki 'kevala vastu dAna hI dAna nahIM hai, jJAna-dAna bhI dAna hai, balki yahI utkRSTa dAna hai / sarvopari tyAga hai ahaM kA visarjana, anyoM kA sanmAna / ' dAna kA yaha bhI eka zreSTha AyAma hai / vyAvara meM pAMca sthAnakavAsI sampradAyoM ne eka saMgha kI sthApanA kI thii| inake pramukhoM ne apanI-apanI padaviyA~ chor3akara AcArya kI niyukti kI thii| jina pAMca sampradAyoM kA vilaya huA thA unameM se tIna meM padaviyA~ nahIM thIM, do meM thiiN| do sampradAyoM meM se bhI isa sampradAya meM padaviyA~ adhika thiiN| apane pratinidhi ke rUpa meM unhoMne apane priya ziSya upAdhyAya paMDitaratna zrI pyAracandajI mahArAja ko bhejate hue apanA sandeza bhejA ki "padavI eka hI AcArya kI rakhanA, pada nahIM rakhanA; aura yaha padavI zrI Ananda RSijI mahArAja ko denaa| yadi alaga-alaga padaviyA~ doge to tyAga adhUrA rahegA; ataH tyAga saccA aura vAstavika karanA" zramaNa saMgha kI saMghaTanA ke bAda byAvara sammelana sampanna karake jaba upAdhyAya thI pyAracandajI mahArAja lauTe taba gurudeva ne prasannatA prakaTa kii| isa avasara para eka sAdhu ne unase kahA - "gurudeva ! apane saMpradAya kI saba padaviyoM ke tyAga se cAra to yathAsthAna bane rahe, hAni apanI hI huI / " uttara meM gurudeva ne kahA"are mUr3ha ! zyAga kA bhaviSya atIva ujjvala hai| Aja kA yaha bIja kala vaTavRkSa kA rUpa grahaNa karegA / Aja kA yaha bindu kala sindhu banegA dRSTi vyApaka aura udAra rakhanI cAhiye terAmerA kyA samaSTi se bar3A hotA hai ? vyakti se samAja bar3A hotA hai, aura samAja se saMgha saMgha ke lie sarvasva homoge to koI pariNAma nikalegA / padavI to isake Age bahuta nagaNya hai|" maiMne gurudeva kI usa vyApaka dRSTi kA usa dina bhI Adara kiyA thA, aura meM 'varddhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha' kI sthApanA para Ananda-vibhora huA thaa| gurudeva kI sabase bar3I vizeSatA thI-- nirbhIkatA / ve kahA karate the - " jo tana-mana se zuddha hai, vaha sadaiva nirbhaya hai; aura vahI auroM ko bhI mayamukta kara sakatA hai" / ve sadaiva vyasana, pApAcaraNa Adi chur3avAkara nirbharatA kA varadAna dete the| mujhe ki aise mahAn dharmapracAraka aura vizvamitra se loga akAraNa hI pala anubhava kiyA ki unakA hRdaya pUrI taraha zAnta aura nizchala thA isIlie ve pratikSaNa abhIta hamezA isa bAta kA aphasosa rahA vairabhAva rakhate the kintu maiMne prati
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 280 : bane rhe| eka dina unheM cintita dekha maiMne vinayapUrvaka pUchA-'gurudeva, Apako cintA? unhoMne kahA-'mujhe apanI koI cintA nahIM hai| usa ora se maiM nizcita huuN| cintA samAja aura saMgha kI hI mujhe hai / ' maiMne punaH nivedana kiyA-'Apane to bahutoM kA upakAra kiyA hai / kaI pathabhraSToM ko ujjvala rAha dI hai, kaiyoM ko sudhArA hai; samAja aura saMgha ke utthAna ke lie Apane athaka prayatna kiyA hai| Apako to prasanna aura nizcinta rahanA cAhiye / ApakI yaha prasannatA anyoM ko udbuddha karegI, unakA chala-kapaTa dhoyegI, unheM nayI U~cAiyA~ degii|" maiMne pratipala anubhava kiyA ki unakA cAritra unakI vANI thI aura vANI unakA cAritra thaa| ve vahI bolate the jo unase hotA thA, aura vahI karate the jise ve kaha sakate the| kathana aura karanI kA aisA vilakSaNa samAyojana anyatra durlabha hai| unakI vANI meM eka viziSTa mantramugdhatA thii| kaisA hI hatAza-nirAza vyakti unake nikaTa pahu~catA, prasanna citta lauTatA / 'dayA pAlo' sunate hI kaisA bhI udAsa hRdaya khila uThatA / use lagatA jaise koI sUraja uga rahA hai aura usakA hRdaya-kamala khila uThA hai, sArI a~dhiyArI miTa rahI hai, aura ujayAlI usakA dvAra khaTakhaTA rahI hai / kaI bAra maiM yaha socatA ki phalA~ AdamI AyA, gurudeva ne koI bAta na kI, na pUchI aura kitanA prasanna hai ! ! ! jaise usakI prasannatA ke sAre banda dvAra acAnaka hI khula gaye haiN| aisI vilakSaNa zakti aura vyaktitva ke dhanI the jaina divAkarajI mahArAja / usa tyAgamUrti ko mere zata-zata, sahasra-sahasra praNAma ! kaTuka vAkya-niSedha (tarja-panajI mUDe bola) chor3a ajJAnIre-2 yaha kaTaka vacana samajhAve jJAnI re ||tter|| kaTuka vacana draupadI bolI, kaurava ne jaba tAnI re / bharI sabhA meM kheMce cIra, yA prakaTa kahAnI re // 1 // kaTu vacana nArada ne bolI, dekho bhAmA rANI re / / hari ko rukhamaNa se byAva huo, vA Upara ANI re // 2 // aivaMtA RSi ne kaTu kahyo yA, kaMza taNI paTarANI re| jJAna dekha muni kathana karyo, piche pachatANI re // 3 // bahU sAsu se kaTu ka hyo, huI cAra jIva kI hAnI re| kaTu vacana se TUTe prema, lIjo pahacAnI re // 4 // thor3o jIno kyo kAMTA vINo, mati baira basAo prANI re| guru prasAda cauthamala kahe, bolo nirvadya vANI re // 5 // -jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 281 : jaina divAkarajI mahArAja kI kucha yAdeM zrI jaina divAkara- smRti-grantha jaina divAkarajI mahArAja kI kucha yAdeM * ( sva 0 ) zrI riSabhadAsa zaMkA jaina zvetAmbara sthAnakavAsI sampradAya meM sva0 zrIcauthamalajI mahArAja kA nAma bahuta Adara ke sAtha smaraNa kiyA jAtA hai, sthAnakavAsI samAja ke vartamAna itihAsa meM unakA kArya svarNAkSaroM meM likhane jaisA hai, ve sthAnakavAsI samAja kI zramaNa paramparA meM 'jaina divAkara' ke rUpa meM suprasiddha rahe haiM / dIkSA ke bAda jaina divAkarajI mahArAja ne na kevala jainadharma, balki dUsare dharmoM kA bhI gaharA adhyayana kiyA / yahI kAraNa hai ki unake vyAkhyAnoM kA prabhAva janetara janatA para bhI kAphI par3atA thA / bhASA sarala aura subodha hotI thI isa kAraNa apar3ha tathA grAmINa bhAI bhI Apake vyAkhyAnoM ko AsAnI se samajha lete the / divAkarajI mahArAja sahI mAnoM meM dharma ko samajhate the aura yahI kAraNa hai ki ve dharmasthAnakoM meM jAtIyatA aura varNavAda ko ghusane nahIM dete the, unake pravacanoM meM manuSya mAtra ko bekhake praveza milatA thA / Aja hajAroM kalAla, khaTIka, meghavAla, mocI, harijana, Adi aise milate haiM jo divAkarajI mahArAja kA smaraNa bar3I zraddhA se karate haiM / divAkarajI mahArAja ne una logoM meM se mAMsa-madirA ke vyasana ko dUra kiyA, unake caritra ko sudhArA / isakA pariNAma yaha huA ki ye loga Arthika dRSTi se sudhara gaye, mAMsa-madirA ke sevana se ina logoM kA jIvana jo pahale narka tulya rahatA thA vaha aba itanA sundara aura vyavasthita ho gayA ki dekhate hI banatA hai / yaha saba divAkarajI mahArAja kI vANI aura caritra kA hI prabhAva / hamArI dRSTi meM to saikar3oM ziSya bar3hAne aura lambe-lambe lekcara dene kI apekSA kisI ke jIvana kA nirmANa karanA adhika mahattva rakhatA hai / bhAratIya dhArmika paramparAoM meM nicale varga kI itanI upekSA huI hai ki usake duSpariNAmoM se ucca varga bhI nahIM baca sakA hai| divAkarajI mahArAja ne isa ora dhyAna diyA aura achUtoddhAra tathA patitoddhAra kA bIr3A uThAyA, yaha unakI samAja -sAdhanA thI / aise samAja-sAdhaka meM sAmpradAyikatA aura rUr3hi custatA nahIM raha sakatI, vaha to mAnavatA kA upAsaka bana jAtA hai / sAmAjika kurItiyoM ke prati bhI usameM darda hotA hai; kyoMki ve kurItiyA~ samAja kI hAni karatI haiM / bAla vivAha, vRddha vivAha, bahuvivAha, mosara, AtizabAjI, vezyAnRtya, phijUlakharcI Adi kA ve virodha karate rahate the 1 samAja kI unnati meM sAmpradAyikatA kI bAdhA ko ve samajha gae the / isIlie koTA meM unhoMne digambara AcArya zrI sUryasAgarajI mahArAja aura mUrtipUjaka AcArya zrI AnandasAgarajI mahArAja ke sAtha eka sthAna para baiThakara sAmpradAyika melajola bar3hAne tathA bhedabhAva ko dUra karane kA kAryaM prArambha kiyA / apane jIvana ke antima dinoM meM unhoMne samUce jaina samAja kI ekatA ke lie jo kArya kiyA, use bhulAyA nahIM jA sakatA / ve yuga kI mA~ga aura AvazyakatA ke dRSTA sAdhu the / samAja kI unnati ekatA ke binA asambhava hai, ise ve jAna gae the / hameM harSa hai ki Aja unakA ziSya samudAya bhI isa ekatA ko banAye hue hai / samAja-sudhAra ke Arthika dRSTi se bhI unakA citana mahattvapUrNa thaa| samAja ke garIba aura
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 282 : bUr3he tathA asamartha logoM ke prati ve kAphI saMvedanazIla the| jinakA vRddhAvasthA koI sahArA nahIM hotA, unakA jIvana bhI zAMti aura dhArmika vAtAvaraNa meM bIte, isalie unhoMne eka caturthAzrama kI sthApanA kI jo Aja cittaur3a meM cala rahA hai| mahAvIra-vANI kA adhika se adhika pracAra aura prasAra ho yaha unakI hArdika icchA thii| mahAvIra-vANI meM vaha zakti hai jo saMsAra kI azAMti ko nirmUla kara detI hai| isalie unhoMne 'nirgrantha pravacana' jaise mUlyavAn grantha kA sampAdana kiyaa| ve hRdaya se sApha, spaSTa aura zuddha the, apanI kamajoriyoM ko vyakta karane meM ve kabhI nahIM hicakicAte the| eka bAra sva0 seTha rAjamalajI lalavANI ne jaba unase pUchA ki 'mahArAja! Apa loga bhagavAna jinendra kI vANI kA hI rasapAna karAte haiM, kevalI kI vANI hI sunAte haiM, phira bhI hama logoM para ApakI bAta kA asara kyoM nahIM hotA ?' taba divAkarajI mahArAja ne eka prAcIna kathA ke udAharaNa dvArA samajhAyA ki 'bhAI, tuma bhI bandhana meM aura hama bhI bandhana meM, aba kauna kisako bandhana se mukta kare-hama bhI rAga-dveSa ke vikAroM se kahA~ mukta haiM ?' hama dAve ke sAtha kaha sakate haiM ki aisI bAta nirahaMkArI aura zuddha sAdhaka hI kaha sakatA hai, aura jo zuddha hotA hai, usakI vANI kA, caritra kA aura zarIra kA supariNAma sAmane vAle para hue binA nahIM raha sktaa| Aja yadyapi divAkarajI mahArAja hamAre bIca nahIM haiM, para ve jo kAryarUpa smRtiyA~ chor3a gae haiM unako Age bar3hAnA hI unakA hamAre bIca vidyamAna rahane kA pramANa hogaa| paricaya : [samasta jaina samAja ke priya netA va karmaTha kAryakartA, taTastha vicAraka, lekhaka : 'bhArata jaina mahAmaNDala ke prANa pratiSThApaka' gata disambara meM svargavAsI] manaH zuddhi prayatna (tarja-yA hasInA basa madInA karabalA meM tU na jA) isa tana ko dhoe kyA huve, isa dila ko dhonA caahie| bAkI kucha bhI nA rahe, bilakula hI dhonA cAhie !|tter|| zillA banAvo zIla kI, aura jJAna kA sAbuna shii|| prema pAnI bIca meM, saba dAga khonA cAhiye // 1 // vyabhicAra hiMsA jhUTha corI, kAma-krodha-mada-lobha kaa| maila bilkula nA rahe, tumheM pAka honA cAhiye / / 2 / / dila kheta ko karake saphA, aura pApa kaMkara ko httaa| prabhU nAma kA isa kheta meM, phira bIja bonA cAhiye // 3 // muMha ko dhotI hai billI, snAna kI kavvA kre| dhyAna baka kaisA dhare, aisA na honA cAhie // 4 // guru ke prasAda se, kahe cauthamala suna liijiye| jhaThe gauhara chor3a kara, sacce pironA cAhiye // 5 // -jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 283 : samAja sudhAra ke agradUta..." zrI jaina divAkara- smRti-grantha zrI jaina divAkara smRti - nibandha pratiyogitA meM tRtIya puraskAra yogya ghoSita nibandha samAja sudhAra ke agradUta : jaina divAkarajI mahArAja munizrI nemicandrajI manuSya sAmAjika prANI hai / vaha samAja kA Alambana aura sahayoga lie binA sukhapUrvaka nahIM sakatA, na hI AdhyAtmika, naitika, pArivArika, sAmAjika evaM sAMskRtika abhyudaya kara sakatA hai / sAdhAraNa gRhastha kI bAta jAne dIjie, mahAn se mahAn sAdhu-santa, tapasvI, tyAgI bhikSu evaM saMnyAsI bhI samAja ke sahayoga ke binA apanI jIvanayAtrA athavA saMyamayAtrA sukhapUrvaka nahIM kara sakate / unheM bhI pada-pada para samAja kA sahArA lenA par3atA hai| cAhe ve akele alaga-alaga ghora jaMgala, janazUnya bIhar3a, yA guphA meM hI ekAnta meM jAkara sAdhanA kareM unheM bhI samAja ke kucha na kucha sahayoga kI AvazyakatA rahatI hai / isIlie bhagavAn mahAvIra ne sthAnAMgasUtra (sthAna 5, 3-3 ) meM dharmAcaraNa karane vAle sAdhaka ke lie 5 sahAyakoM kA Azraya lenA batAyA hai - ( 1 ) kAyika jIva, (2) gaNa, (3) zAsaka, (4) gRhapati aura ( 5 ) zarIra / ' isa para se Apa anumAna lagA sakate haiM ki ucca sAdhakoM ko bhI apanI dharmamaya jIvanayAtrA ke lie mAnava samAja hI nahIM, prANimAtra ke tathA viziSTa logoM ke Azraya kI kitanI AvazyakatA rahatI hai ! * samAja meM azuddhiyoM kA praveza manuSyoM kA samUha hI samAja kahalAtA hai / samAja jaba banatA hai, taba usako saMgaThita aura suvyavasthita karane vAle kA uddezya pavitra hotA hai / manuSya pazutA aura dAnavatA se Upara uThakara mAnavatA ko dhAraNa kare, zuddha dharmapradhAna jIvana bitAe, apane jIvana ko zuddha aura pavitra rakhakara ucca bhUmikA para pahu~ce, yahI samAja nirmAtA mahApuruSoM kA uddezya hotA hai, lekina dhIre-dhIre bAda meM samAja meM kucha vikRtiyA~ ghusa jAtI haiM / vAtAvaraNa, paristhiti, pArasparika prabhAva, kusaMga evaM kuvicAra-saMsarga ke kAraNa samAja meM kaI durvyasana evaM dUSaNa praviSTa ho jAte haiM / kaI bAra gRhasthasamAja ke netAoM kI asAvadhAnI yA upekSA ke kAraNa athavA adUradarzitA ke kAraNa kaI kurUr3hiyA~ samAja meM pracalita ho jAtI haiM, kaI bAra samAja meM khoTI pratikriyAvaza kaI vyakti cora, DAkU, vezyA, juArI yA hatyAre Adi bhayaMkara rAkSasa-se bana jAte haiM / kaI bAra samAja kI lAparavAhI ke kAraNa kaI vyakti anaitika kAryoM ko karane laga jAte haiN| samAja meM ahaMkAra ke pujAriyoM kI rassAkassI se kaI bAra phUTa, manamuTAva aura vaimanasya kI Aga bhar3aka uThatI hai, jo sAre samAja kI zAnti ko bhasma kara detI hai / ye aura isa prakAra kI burAiyA~ hI samAja kI gandagI haiM / ye dhIre-dhIre samAja meM praviSTa hokara samAja ke svaccha vAtAvaraNa ko gandA banA detI haiN| samAja meM isa prakAra kI gandagI bar3ha jAne ke kAraNa samAja azuddha aura dUSita hotA jAtA hai / aise samAja meM sajjana vyakti kA sA~sa lenA atyanta kaThina ho jAtA hai| sattA, pada aura dhana kA ahaMkAra samAja kA tridoSa hai / ina tInoM meM se kisI bhI eka ke ahaMkAra ke kAraNa samAja meM burAiyA~ panapatI haiM aura 1 " dhammassa NaM caramANassa paMca NissATThANA paNNattA, taMjahA chakkAyA, gaNe, rAyA gAhAvatI, sarIraM / " - sthAnAMgasUtra sthAna 5, 3-3 sUtra 162
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNe : 284 : vaha samAja bhraSTa, dUSita aura gandA ho jAtA hai| yaha sar3Ana (azuddhi) kabhI-kabhI sAre samAja ko le DabatI hai| aise gande samAja meM sukha-zAnti ke lie khatarA paidA ho jAtA hai| sajjana aura santa kyA kareM ? aisI sthiti meM sajjana aura sAdhu-santa kyA kareM ? kyA ve usa dUSita hote hue samAja ko upekSA bhAva se Tukura-Tukura dekhate raheM yA vahAM se bhAgakara ekAnta janazUnya sthAna meM cale jAe~ athavA jahA~ haiM, vahIM rahakara samAja ko badalane, zuddha karane, usameM sudhAra karane kA prayatna kareM? yA samAja ko apane duSkarmoM ke udaya ke bharose chor3akara kinArAkasI kareM ? vAstava meM dekhA jAe to sajjanoM aura sAdhu-santoM kA kartavya hai, unakA vizeSa dAyitva bhI hai ki ve samAja ko vikRta hone yA azuddha hone se bcaaeN| agara ve vahAM se bhAgakara yA samAja apane karmodaya ke bharose chor3akara samAja ke prati upekSA karate haiM to usakA pariNAma yaha hogA ki dhIre-dhIre vaha samAja itanA gandA aura burAiyoM se paripUrNa ho jaaegaa| usa samAja meM bhI aise bhayaMkara ghAtaka loga paidA ho jAeMge ki sAdhu-santoM ko jInA bhI dUbhara ho jAegA / unako dharmapAlana karane meM bhI pada-pada para vighna-bAdhAe~ aaeNgii| sAdhu-santa bhI koI AsamAna se nahIM utarate, ve bhI gRhasthasamAja meM se hI Ate haiM / agara samAja bigar3A huA evaM aparAdhoM kA piTArA hogA to sAdhusanta bhI vaisI hI manovRtti ke prAyaH hoNge| samAja meM agara uddaNDatA, ucchRkhalatA, asAttvikatA Adi doSa hoMge to ve hI kusaMskAra evaM durguNa sAdhusamAja meM Ae binA na rheNge| cAroM ora Aga lagI ho, usa samaya apane kamare meM baiThA-baiThA manuSya yaha vicAra kare ki maiM to sahIsalAmata hU~, yaha Aga abhI mujhase bahuta dUra hai / batAie, aisA svArthI aura lAparavAha manuSya kitanI dera taka surakSita raha sakatA hai ? vaha kucha samaya taka bhale hI apane-Apako surakSita samajha le, kintu adhika samaya taka vaha vahA~ surakSita nahIM raha skegaa| Aga kI lapalapAtI huI jvAlAeM usake nikaTa pahu~ca jAeMgI aura use apane sthAna se jhaTapaTa uThakara usa Aga ko bujhAne evaM Age bar3hane se rokane ke lie prayatna karanA hogaa| vaha eka minaTa bhI yaha socane ke lie baiThA nahIM raha sakatA ki yaha Aga kahA~ se AI hai ? kaise paidA huI ? isa Aga ko lagAne meM kisakA hAtha hai ? usane yaha Aga kyoM lagAI ? Adi / usa samaya samajhadAra AdamI yaha saba socane ke lie nahIM baiThA rahatA / vaha dUra se Aga ko AtI dekhakara use Age bar3hane se rokane kA prayatna karegA / vaha socatA hai ki agara maiMne isa Aga ko bujhAne meM jarA-bhI vilamba kiyA yA tanika bhI lAparavAhI yA upekSA kI to thor3I hI dera meM yaha Aga mere makAna, parivAra, zarIra aura sAmAna ko bhasma kara degI, merI zAnti ko jabardasta khatarA pahu~cAegI, merI zArIrika evaM mAnasika sukha-zAnti ko bhI bhasma kara degii| phira to dharmadhyAna mujhase saikar3oM kosa dUra bhAga jAegA aura maiM ArtadhyAna evaM raudradhyAna ke jhUle meM jhUlatA rhuuNgaa| yahI bAta samAja meM cAroM ora phUTa, vaimanasya, corI, durvyasana, zikAra, juA, kurUr3hiyoM, kurItiyoM aura atisvArtha Adi burAiyoM yA vikRtiyoM kI Aga laga jAne para ekAnta meM alagathalaga nizcinta hokara baiThe rahane, gaira-jimmevAra yA lAparavAha banakara cupacApa dekhate rahane yA usa sthAna se dUra bhAgane kA prayatna karane vAle sAdhu-santoM ke viSaya meM kahI jA sakatI hai / samAja meM cAroM ora burAiyoM kI Aga lagI ho, usa samaya sAdhu-santa kartavyavihIna yA uttaradAyitva se rahita hokara kyA mahInoM aura varSoM taka yahI socatA rahegA ki yaha burAI kI Aga kahA~ se AI ? kisa
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 285 : samAja sudhAra ke agradUta" zrI jaina divAkara-smRti-grantha / / duSkarma kA phala hai ? yaha kisane paidA kI? yaha kyoM lagAI gaI ? Adi / athavA burAiyoM kI usa Aga ko tatkAla bUjhAne kA bharasaka prayatna karane ke badale yahI bauddhika yA vAcika vyAyAma karatA rahe ki maiM kyA kara sakatA hai ? eka jIva yA eka dravya dUsare jIva yA dUsare dravya kA kyA kara sakatA hai ? sabhI apane-apane karmoM ke phalasvarUpa duHkha pAte haiM, burAiyoM meM phaMsate haiM ? kauna kisako sudhAra sakatA hai ? athavA amuka vyakti, samAja, varga, dharmasampradAya, jAti, Izvara, avatAra yA dharma-pravartaka Adi nimittoM ko kosatA rahegA, unheM ina burAiyoM ke phailAne meM jimmedAra ThaharA kara, yA samAja meM phailI huI burAiyoM yA doSoM kA TokarA una para DAlakara svayaM ko yA apanI upekSA ko jarA mI uttaradAyI nahIM mAnegA? burAiyoM kI Aga ko Age bar3hane se rokane yA bujhAne kA prayatna na karane se sAdhuvarga ke jIvana meM kyA saMkaTa A sakatA hai ? isakA anumAna to sahaja hI lagAyA jA sakatA hai ? samAja kI burAI kI vaha upekSita Aga bahuta zIghra hI sAdhuvarga ke dainika jIvana meM praviSTa ho sakatI hai, gRhasthavarga kI phUTa yA dharmasaMgha kI vaha phUTa, vaha vaimanasya athavA IrSyA-dveSa kI Aga sAdhuvarga para atizIghra asara DAle binA nahIM rhtii| jahA~ bhI saMgha meM phaTa kI Aga lagI hai, vahA~ usa saMgha ke samarthaka tathA virodhI donoM pakSa ke sAdhusantoM meM ApasI kaSAya, rAga-dveSa, IrSyA, mithyA-Aropa-pratyAropa, eka-dUsare ko badanAma karane kI vRtti ne jora pakar3A hai| vItarAgatA ke upAsaka sAdhuvarga ke caritra ko isa Aga ne apanI tejI se AtI huI lapaToM ne jhulasA kara kSata-vikSata kara diyA hai / Ae dina isa prakAra ke kANDa dekhane-sunane meM Ate haiM / gRhasthavarga meM pracalita jAtIya yA sAmAjika kurUr3hi kA asara sAdhuvarga para bhI par3A hai aura sAdhuvarga usI kurUr3hi kI Aga meM svayaM jhulasatA aura siddhAnta ko jhulasAtA najara AyA hai| ataH siddhAntavAdI sAdhu-samAja meM burAiyoM kI Aga phailate dekhakara kabhI cupacApa gairajimmevAra evaM akarmaNya banakara sirpha upAzraya yA dharmasthAna kI cahAradIvArI meM banda hokara baiThA nahIM raha sakatA; kyoMki vaha jAnatA hai ki jisa samAja meM vaha rahatA hai, usameM kisI bhI prakAra kI vikRti praviSTa hone para rASTra aura samAja kI to bahuta bar3I hAni hai hI, usake mana para bhI rAgadvaSa kI lapaTeM bahuta jaldI asara kara sakatI haiM, use bhI krodha aura abhimAna kA sarpa Dasa sakatA hai, isase cAritra kI to kSati hai hI. kinta dhIre-dhIre usakI sakhazAnti ko bhI kSati pahu~ca sakatI hai| isalie samAja-kalyANa evaM paropakAra kI dRSTi se, athavA samAja kI zuddhi karake usameM dharma kA praveza karAne kI dRSTi se bhI tathA apanI samyagdarzana-jJAna-cAritramaya jIvanayAtrA nivighna evaM nirAbAdha paripUrNa karane kI dRSTi se bhI samAja meM pravarddhamAna ina burAiyoM kI Aga ko tatkAla rokane yA bujhAne kA prayatna karanA hI hitAvaha hai| samAja-sudhAra kA pratyeka kadama sAdhuvarga ke lie sva-para-kalyANakAraka hai| jaina divAkara prasiddhavaktA mahAmahima zrI cauthamalajI mahArAja isa tathya-satya se bhalIbhA~ti avagata the| avagata hI nahIM, ve samAja meM pracalita burAiyoM ko dekhakara apane pravacanoM meM una burAiyoM para kaThora prahAra karate the aura samAja ko una burAiyoM se bacAne kA bharasaka prayatna karate the / ve apanI A~khoM ke sAmane pracalita burAI se AMkheM mUMda kara anyatra palAyana nahIM karate the| ise ve sAdhuvarga kI kAyaratA aura dakiyAnusIpana samajhate the| ve samajhate the ki dUSita vAtAvaraNa meM sAdhuvarga kI sAdhanA sucAru rUpa se cala nahIM sktii| 'paropakArAya satAM vibhUtayaH' isa Adarza ke anusAra samAja ke prati karuNAdra hokara sAmAjika zuddhi ke lie ve prayatnazIla rahate the| ve paidala
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 286 : vicaraNa kA eka uddezya yaha bhI mAnate the ki sAdhu jana-jana ke samparka meM Akara, usakI nabja TaTola kara hRdayasparzI upadeza dvArA janatA kA jIvana parivartana kare / ve jana-jIvana meM vyApta kuprathAoM, hAnikAraka kurUr3hiyoM evaM phUTa tathA vaimanasya ko miTAne meM apanI pUrI zakti lagA dete the| yahA~ hama unake dvArA samAjasudhAra ke rUpa meM kucha yugAntarakArI prayatnoM kA digdarzana karate haiM, jisase pAThaka bhalIbhAMti samajha sakeM ki jaina divAkarajI mahArAja ke pAvana hRdaya meM samAjasudhAra kI kitanI prabala preraNA jAgRta thI ! vaimanasya aura phUTa ko miTA kara rahe samAja meM phUTa sabase adhika ghAtaka hai, vaha samAja ke jIvana ko azAnta banA detI hai aura vikAsa ke prayatnoM ko Thappa kara detI hai / jisa samAja yA jAti meM vaimanasya kI viSAkta lahara vyApta ho jAtI hai, usakI zikSA-dIkSA, susaMskAra evaM vikAsa kI AzAeM dhUmila par3a jAtI haiM, prAyaH aisA samAja hiMsA-mAnasika hiMsA, asatya evaM durvyasanoM kI ora jhukakara apane lie svayaM patana kA gaharA garta khodatA rahatA hai| vikrama saMvat 1966 kI bAta hai| jaina divAkarajI mahArAja apanI ziSyamaNDalI sahita vicaraNa karate hue hamIragar3ha padhAre / vahA~ katipaya varSoM se hindU chIpoM meM vaimanasya cala rahA thaa| paristhiti itanI nAjuka ho gaI thI ki unameM paraspara premabhAva hone kI AzA hI kSINa ho gaI thii| aneka santoM ne isa manamuTAva ko miTAne kA bharasaka prayatna kara liyA, magara donoM pakSoM ke diloM kI khAI aura adhika caur3I hotI gii| ApazrI kA hamIragar3ha meM padArpaNa sunakara chIpoM ne apanI manovyathA-kathA Apake samakSa prastuta kii| Apane ekatA para vividha yuktiyoM aura dRSTAntoM se paripUrNa jozIlA bhASaNa diyaa| isakA prabala prabhAva donoM hI pakSoM para pdd'aa| donoM hI pakSa ke agragaNya loga sulaha ke lie taiyAra ho gae / vaimanasya kA muMha kAlA ho gyaa| donoM pakSoM meM paraspara sneha-saritA bahane lgii| isI prakAra mAhezvarI aura mahAjanoM meM bhI pArasparika vaimanasya kaI varSoM se calA A rahA thaa| Apane donoM daloM ko aise DhaMga se samajhAyA ki donoM meM puna: AtmIyatA bar3hI aura donoM snehasUtra meM Abaddha ho ge| cittaur3a meM brAhmaNa jAti meM ApakI IrSyA ke kAraNa tanAtanI bar3ha gaI thii| usake kAraNa jAti meM do pATiyA~ ho giiN| eka pArTI vAle dusarI pArTI vAloM se bAta karane se bhI napharata karate the / jana divAkarajI mahArAja ke samakSa cittaur3a cAturmAsa meM yaha vikaTa samasyA prastuta kI gii| ApazrI ke avizrAnta prayatnoM se donoM pArTiyA~ eka ho gii| jAti meM par3I huI chinna-bhinnatA miTa gaI / cittaur3a ke hAkima sAhaba ne isa aikya kI khuzI meM sabako prItibhoja bhI diyA / gaMgarAra meM aneka jAtiyoM meM paraspara manamuTAva cala rahA thaa| Apake padArpaNa kA samAcAra sunakara sambandhita logoM ne apane vaimanasya kI ApabItI sunaaii| Apane karuNA hokara prabala preraNA dI, jisase unameM par3I huI phUTa vidA ho gii| sabake hRdaya meM sneha-sadbhAva kA jharanA bahane lgaa| indragar3ha kA mAmalA to bahuta hI pecIdA thaa| vahA~ 40 varSoM se brAhmaNa jAti meM phUTa apanA Asana jamAe hue thii| isa vaimanasya ko miTAne ke lie aneka prayatna hue, para saba vyartha ! indragar3ha-nareza taka ne isa vaimanasyapUrNa kalaha ko miTAne ke lie donoM pakSoM ke agragaNyoM se jora dekara kahA, taba bhI ve taiyAra na hae / Akhira vi0 saM0 1962 kA cAturmAsa koTA meM sampanna
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha karake jaina divAkarajI mahArAja indragar3ha padhAre ! janatA Apake pravacana sunane ke lie barasAtI nadI kI taraha umar3atI thii| brAhmaNa jAti ke donoM pakSoM ke sadasya Apake pravacana sunane Ate the| eka dina ekatA aura sneha para jozIlA pravacana dete hue Apane pravacana ke daurAna hI sabhA meM upasthita brAhmaNoM se pUchA - "Apa loga prema cAhate haiM yA saMgharSa ?" Apake pravacana se prabhAvita mukhiyA loga sahasA bola uThe - "isa saMgharSa ne to hamArA satyAnAza kara diyA hai, hama to prema aura aikya cAhate haiM / " : 287 : samAja sudhAra ke agradUta" "agara ekatA cAhate haiM to purAne baira kI Aga ko Aja, abhI yahIM para bujhA deN| ekadUsare se kSamA mAMgakara premapUrvaka mile|" dekhate hI dekhate pUrI sabhA meM paraspara kSamA ke AdAna-pradAna se madhura evaM maMgalamaya vAtAvaraNa ho gayA / isI taraha jahAjapura, poTalA, sAMgAnera Adi meM sarvatra ApakI preraNA se vaimanasya dUra huA / pAlI zrIsaMgha meM aneka prayAsoM ke bAda bhI ekatA nahIM ho pA rahI thI, kintu vi0 saM0 1960 meM jaba Apa pAlI padhAre to Apake saMgha aikya para hue jozIle pravacanoM se pAlIsaMgha ke agragaNya logoM ke hRdaya Dola uThe aura saMgha meM ekatA kI lahara vyApta ho gii| isa prakAra jahA~-jahA~ bhI Apane phUTa, vaimanasya, alagAva evaM saMgharSa dekhA, preraka sadupadeza dekara dUra kiyA / vaivAhika kurUr3iyA~ banda karAI vivAha gRhastha jIvana meM maMgala pradeza kA dvAra hai / vivAha ke sAtha samAja meM kaI kurUr3hiyA~ evaM kurItiyAM pracalita ho jAtI hai, eka bAra unakA pAlana, bhaviSya meM ghAtaka hone para bhI usa parivAra ko unake pAlana ke lie bAdhya karatA rahatA hai| kurUr3iyoM ke pAlana ke kAraNa samAja ke madhyamavargIya parivAra kI kamara TUTa jAtI hai| varSoM taka yA kaI parivAra to pIr3hiyoM taka uTha nahIM paate| ataH jaina divAkarajI mahArAja kI preraNA se aisI kaI kurUr3iyA~ banda ho gii| jaina divAkarajI mahArAja kA jaba jahAjapura padArpaNa huA, taba vahA~ kA samAja kanyAvikraya, vivAhoM meM vezyAnRtya, madirA pAna AtizavAjI Adi kurItiyoM meM burI taraha pha~sA huA thA / inhIM kurItiyoM ke kAraNa vahA~ ke jainetara logoM me paraspara manamuTAva thaa| eka-dUsare ke pAsa baiThakara paraspara vicAra vinimaya karane se katarAte the / ApazrI ne vahA~ samAja-sudhAra para itane prabhAvazAlI pravacana diye ki janatA mantramugdha ho gaI aura anekatA ke aMdhere ko cIra kara prema ke ujjvala prakAza se sarAbora ho gii| phalataH Apake sadupadezoM se prabhAvita hokara vahA~ ke mAhezvarI, digambara jaina evaM anya anekoM logoM ne paraspara prema bhAva se vicAra vinimaya karake uparyukta aneka rUr3hiyoM tathA durvyasanoM kA tyAga kiyaa| cittaur3a meM samAja-sudhAra para hue Apake pravacanoM se prabhAvita hokara osavAloM aura mAhezvariyoM ne apane-apane samAja meM kanyAvikraya, paharAvaNI Adi kaI kurItiyoM kA parityAga kiyA / sAtha hI unhoMne apanI jAti meM yaha ghoSaNA karavA dI ki jisa bhAI ke pAsa apanI kanyA ke vivAha ke lie arthavyavasthA nahIM ho, use jAti ke paMcAyatI phaNDa se 400 rupaye taka karja ke rUpa meM binA byAja ke diye jAe~ge / ' pazubali nivAraNa kA prayAsa dharma ke nAma para devI-devatAoM ke Age kI jAne vAlI pazubali bhI eka bhayaMkara kurUr3hi hai,
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 288 : ghora hiMsA hai, adharma hai / jaina divAkarajI mahArAja ne isa kurUr3hi ko bhI banda karAne ke lie prayAsa kiyA thaa| gaMgApura meM jaba Apa virAja rahe the, usa samaya ujjaina ke sarasUbedAra bAlamukundajI Apake darzanArtha Ae aura unhoMne Apase prArthanA kI-'mahArAja! koI sevA ho to phrmaaie|' ApazrI ne ahiMsA-pracAra kI preraNA dete hue kahA-"Apa ujjaina ke ucca adhikArI haiN| Apa vahA~ devI-devatAoM ke nAma para hone vAlI pazubali ko banda karAne kI bharasaka koziza kreN|" unhoMne isake lie pUrNa prayAsa karane kI svIkRti dii| indaura meM Apake vyAkhyAnoM se prabhAvita hokara vahA~ ke DisTrikTa sUbedAra ne vibhinna sthAnoM para devI devatAoM ke Age hone vAlI pazubali banda kraaii| jisake phalasvarUpa 1500 pazuoM ko abhayadAna milaa| hiMsAjanaka karUr3hi ko dUra karane kA yaha kitanA prabala kadama thaa| aspRzyatA kA kalaMka miTAyA aspRzyatA bhAratIya saMskRti aura samAja kA sabase bar3A kalaMka hai| jainadharma to aspRzyatA ko mAnatA hI nahIM, phira bhI par3osI dharma ke samparka se kucha jenoM meM yaha kalaMkadAyinI kuprathA ghusa gaI / ve isa bAta ko bhUla jAte haiM ki jainadharma ke ucca sAdhakoM meM harikeza cANDAla, maitArya bhaMgI, yamapAla cANDAla Adi aneka pUjanIya vyakti ho cuke haiN| kisI bhI jAti, varNa aura dharmasampradAya kA vyakti sadAcAra kA pAlana karake apanI AtmA ko pavitra aura ucca banA sakatA hai| jaina divAkarajI mahArAja ne bhI aspRzya, patita aura nIca kahe jAne vAle kaI logoM ko ahiMsaka banAyA hai aura durvyasanoM kA tyAga karA kara unheM dharmamArga para car3hAyA hai| parantu aspRzyatA kA bhayaMkara rUpa to taba prakaTa hotA hai, jaba kisI nirdoSa vyakti para jhaThA kalaMka lagA kara use aspRzya ghoSita kara diyA jAtA hai, usake sAtha mAnavatA kA vyavahAra bhI nahIM kiyA jaataa| bar3I sAdar3I meM kucha striyoM ne anya striyoM para mithyA kalaMka lagA kara unheM aspRzya karAra de diyA / samAja meM usako lekara kAphI vaimanasya phailaa| aneka santoM ke prayAsa se bhI vaha jhaMjhaTa na miTA / Akhira jaina divAkarajI mahArAja ke prabhAvazAlI sadupadeza se vaha jhaMjhaTa nipaTa gayA / samAja kA vaha manomAlinya sadA ke lie miTa gayA / bunakara bhI pavitratA ke patha para madhya pradeza meM vicaraNa karate hae ApazrI rAjagar3ha pdhaare| bunakaroM meM mAMsa evaM madya kA durvyasana lagA haA thaa| Apake sadupadeza se prabhAvita hokara unhoMne jIvana-bhara ke lie mAMsa-madirA kA tyAga kara diyaa| khaTIkoM ne madyapAna kA tyAga kiyA pipaliyA gAMva ke khaTIkoM meM madyapAna kA bhayaMkara durvyasana lagA huA thaa| isake kAraNa ve dhana, dharma aura tana se barbAda ho rahe the| ApazrI kA jozIlA pravacana 400 se adhika khaTIkoM ne sunA / zarAba ke durgaNa aura apanI burI hAlata sunakara khaTIka ekadama jAgRta ho ge| unhoMne ApazrI ke samakSa AjIvana zarAba na pIne kI zapatha le lii| khaTIkoM kA to madyapAna ke tyAga se sudhAra haA, para nihita-svArthI zarAba ke ThekedAra ko Arthika hAni huii| usane AvakArI inspekTara se zikAyata kii| vaha bhI ThekedAra kA samarthaka bana
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 286 : samAja sudhAra ke agradUta.. || zrI jaina divAkara-smRti-grantha / kara jaina divAkarajI mahArAja ke pAsa khaTIkoM kI zikAyata lekara pahu~cA / ApazrI ne use sAphasApha sunA diyA ki 'janatA ko zarAba pilAkara usake tana, dhana aura dharma ko naSTa karanA tathA usakI jindagI ke sAtha khilavAr3a karanA ucita nhiiN|' iMspaikTara niruttara hokara calA gayA / ___ isa prakAra Apane samAja kI jar3oM ko khokhalA karane vAle madyapAna kA durvyasana aneka logoM ko chur3Akara samAja ko dharma dRSTi se sazakta bnaayaa| khaTIkoM ko ahiMsA-patha para lagAyA khaTIka antyaja jAti meM gine jAte haiM / ve mAlavA, mevAr3a Adi meM kAphI phaile hue haiN| inakA mukhya dhandhA pazuoM ko kharIdanA, kasAiyoM ke hAtha becanA yA svayaM unheM mArakara unake aMgoM mAMsa Adi ko becanA thA / jaina divAkarajI mahArAja kA dhyAna ina logoM kI ora gyaa| una logoM ke pichar3epana kA kAraNa bhI mahArAjazrI kI dRSTi meM chipA na raha sakA! aba to ApazrI jahA~ bhI padhArate khaTIka parivAroM ko ahiMsaka banane kA upadeza dete aura Apake upadeza unake jhaTapaTa gale bhI utara jAte tathA ve apanA pUrvokta paitRka-dhandhA chor3a dete / vi0 saM0 1970 meM jaba Apa bhIlavAr3A padhAre to Apake upadeza se 35 khaTIka parivAroM ne apanA paitRka-dhandhA chor3akara ahiMsaka jIvana bitAne kA saMkalpa le liyaa| savAI mAdhopura meM bhI Apake pravacanoM se prabhAvita hokara 30 khaTIka parivAroM ne apanA hiMsaka dhandhA chor3akara sAttvika dhandhe (kRSi, mehanata-majadUrI Adi) apanA lie| hiMsaka dhandhe chor3ane ke bAda unakA jIvana saba prakAra se sukhI ho gyaa| isakA asara anya khaTIkoM para bhI pdd'aa| unhoMne bhI pustainI hiMsaka dhandhA chor3akara jIvakopArjana ke lie sAttvika sAdhana apanA lie| vi0 saM0 1671 meM AgarA varSAvAsa sampanna karake jaba Apake caraNa mAlava pradeza kI ora bar3ha rahe the, taba koTA se kucha Age eka khaTIka ko Apane pratibodha diyA aura apane jAti ke ahiMsaka banane para sukhI evaM sampanna hue bhAiyoM kA anusaraNa karane ke lie kahA to usane sarala hRdaya se mahArAjazrI kI bAta ko svIkAra kara liyaa| isI prakAra nasIrAbAda (chAvanI), sojata Adi kaI gAMvoM ke khaTIkoM ne ahiMsAvatti aMgIkAra kii| samAjazuddhi kA yaha kArya kitanA mUlyavAna hai ? Apake karuNAdra hRdaya ne aneka kaSTa saha kara ina pichar3I jAti ke logoM ke jIvanaparivartana kara diye / mociyoM ke jIvana kI kAyApalaTa gaMgApUra ke mocIjAti meM jaina divAkarajI mahArAja ne mAnavatA kI jyoti jgaaii| mocIjAti ke aneka loga Apake upadezoM se prabhAvita hokara zuddha zAkAhArI ahiMsaka bana ge| unhoMne zarAba, mAMsa, jIvahiMsA Adi durvyasanoM kA tyAga kara diyaa| kaI mocI to jainadharma kA pAlana kara rahe haiM / gaMgApura ke jinagaroM (mociyoM) ke dvArA svIkRta ahiMsAvRtti kA prabhAva pAlI, relamagarA, poTalA, jodhapura Adi kSetroM ke mociyoM para bhI pdd'aa| unhoMne bhI mAMsa, madya jIvahiMsA Adi durvyasanoM se virata hokara sAttvika jIvana apanA liyaa| bhIloM dvArA hiMsA kA tyAga mevAr3a ke AdivAsI girijana bhIla kahalAte haiN| ye bhole, bhadra aura sarala hote haiN| mahArANA pratApa ke vanavAsa ke samama ye atyanta sahAyaka rahe haiN| vi0 saM0 1666 meM jaina divAkarajI
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha || vyaktitva kI bahuraMgI kiraNe : 260 : mahArAja jaba udayapura se vihAra karake 'nAI' gA~va padhAre, taba vahA~ ApakA upadeza sunane ke lie tIna-cAra hajAra bhIla ekatrita the / Apane mevAr3I bhASA meM bhIloM ko lakSya karake upadeza diyA, se bhIloM ke hRdaya meM hiMsA ke prati aruci ho gii| unhoMne Apake upadeza tathA Apake nirmala caritra va lokopakArI vyaktitva se prabhAvita hokara nimnalikhita pratijJAe~ lIM (1) vana meM agni nahIM lgaaeNge| (2) kisI bhI nara-nArI ko kaSTa nahIM dege / (3) vivAha Adi prasaMgoM para bhI pazuoM kA vadha nahIM kreNge| mAmA ke yahA~ se pazu Ate haiM, unheM bhI abhayadAna deNge| vi0 saM0 1982 meM jaba ApazrI nandavAsa padhAre, vahA~ ke bhIloM ne bhI jaMgala meM Aga na lagAne kI pratijJA lii| camAra mAMsa-madirA tyAga para dRr3ha rahe jaina divAkarajI mahArAja jisa vastu kA tyAga karAte the, usa vastu se hone vAlI hAniyA~ tathA usake tyAga se hone vAle lAma ko khUba acchI taraha samajhA dete the, tAki bhaya aura pralobhana kI A~dhI Ane para bhI vaha apane tyAga para DaTA raha ske| __ aisI hI eka ghaTanA kesUra grAma meM huI / kaisUra meM usa samaya sailAnA, mahIdapura, ujjana, ratalAma Adi 60 kSetroM ke camAra gaMgAjalotsava para ekatrita hue the| sthAnIya zrAvakoM ne Apase carmakAra bastI meM padhArakara camAra logoM ko upadeza dene kI prArthanA kI / dayAlu mahArAjazrI unakI prArthanA para dhyAna dekara vahA~ padhAre aura do vyAkhyAna diye| unakA jAdU-sA asara huaa| Apake vyAkhyAna ke bAda carmakAroM kI eka vizeSa mITiMga huI, jisameM pacalUnI, baDalAvadA, khAcaroda evaM bar3anagara ke paMca bhI sammilita hue| sabane dIrghadRSTi se vicAra karake sabhI upasthita logoM ko jaina divAkarajI mahArAja ke samakSa AjIvana mAMsa-madirA kA tyAga karavAyA aura svayaM kiyaa| isake pazcAt AjIvana mAMsa na khAne aura madyapAna na karane kA 60 gAMvoM ke camAroM kI ora se paMcoM ne ikarAranAmA likhakara diyaa| usameM isa pratijJA kA bhaMga karane vAle ke lie jAti kI ora se bahiSkAra tathA daNDa kA nizcaya bhI likhA gyaa| isake pazcAt zarAba ke ThekedAra tathA sarakArI adhikAriyoM ne ina madyatyAgI camAroM ko bahuta DarAyA, dhamakAyA, jabardastI pratijJA bhaMga karane kA prayatna kiyA, lekina camAra apanI pratijJA se eka iMca bhI na Dige / tyAga para itanI dRr3hatA ke kAraNa gurudeva ke dvArA diye gae jJAna aura . vyaktitva kA hI prabhAva thA / kasAiyoM kA hRdaya-parivartana vi0 saM0 1980 meM ApakA cAturmAsa indaura thA / eka dina 'jIvadayA' para ApakA prabhAvazAlI sArvajanika pravacana huaa| pravacana meM 'najara muhammada' nAmaka eka prasiddha kasAI bhI upasthita thaa| pravacana kA usa para itanA tIvra prabhAva par3A ki pravacana meM hI khar3e hokara usane ghoSaNA kI"maiM isa bharI sabhA meM kurAna-zarIpha kI sAkSI se pratijJA karatA hai ki Aja se kadApi kisI jIva kI hiMsA nahIM kruuNgaa|" kasAI ke isa Akasmika parivartana se sArI sabhA cakita ho gii| saba ne use dhanyavAda diyA aura jaina divAkarajI mahArAja kA adbhuta prabhAva dekhakara unake prati saba natamastaka ho ge|
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha isI prakAra ahamadanagara Adi kaI kSetroM meM Apake upadezoM ne kasAiyoM kA jIvana parivartana kara diyA / ke : 291 samAja sudhAra 'agradUta'''' cora kA jIvana badalA samAja meM corI kA dhandhA use rasAtala evaM patana kI ora le jAne vAlA hai / cora kA parivAra kabhI sukha-zAnti se jI nahIM sakatA, na hI samAja meM usakI pratiSThA hotI hai / jalesara ( u0 pra0 ) meM jaina divAkarajI mahArAja kA pravacana corI ke duSpariNAmoM para ho rahA thA / zrotA mantramugdha hokara suna rahe the / pravacana pUrNa hote hI eka vyakti sahasA khar3A huA aura karabaddha hokara kahane lagA- "mahArAja ! mujhe corI kA tyAga karA diijie| Aja se maiM AjIvana corI jaisA nindanIya karma nahIM kruuNgaa|" ApabhI ne usake krUra cehare para pazcAttApa kI rekhA dekhI, A~kheM sajala hokara usakI sAkSI de rahI thIM / Apane kSaNabhara vicAra karake use corI na karane kA niyama dilA diyaa| upasthita janatA usa bhUtapUrva cora, Dakaita aura krUra vyakti kA akasmAt hRdayaparivartana dekha kara cakita thii| sabane usake tyAga ke prati maMgalakAmanA pragaTa kii| para yaha saba camatkAra thA, jaina divAkarajI mahArAja ke hRdayasparzI pravacana kA hI ! kaidiyoM dvArA bhaviSya meM duSkarma na karane kA vacana kaidI bhI koI na koI aparAdha karake svayaM jIvana ko gaMdA banAte haiM aura samAja meM bhI gaMdA vAtAvaraNa phailAte haiN| jaina divAkara jI mahArAja samAja zuddhi ke isa mahattvapUrNa pAtra kA bhI dhyAna rakhate the, jahA~ bhI avasara milatA, ve kaidiyoM ke hRdaya taka apanI bAta pahu~cAte the / vi0 saM0 1984 kI paTanA hai| cittaur3a ke majisTreTa ko kaidiyoM kI dayanIya evaM patita dazA dekha kara dayA AI / ApakI prabhAvazAlI vaktRtvazakti se vaha paricita thaa| eka dina usane Apase kaidiyoM ke jIvanasudhAra ke lie upadeza dene kI prArthanA kii| Apane prArthanA svIkRta kI ora kaidiyoM ke samakSa itanA prabhAvazAlI pravacana diyA ki unake hRdaya hila utthe| sabane pazcAttApapUrvaka sAzrupUrNa netroM se saMkalpa vyakta kiyA- "hama bhaviSya meM kadApi aisA koI kArya nahIM kareMge, jisase hamAre vA dUsare kA koI apakAra ho / hama sadaiva satpatha para caleMge / " devAsa jela meM bhI kaidiyoM ko isI taraha upadeza diyA thA sacamuca samAja kI sarvatomukhI zuddhi ke lie Apake ye ko ujAgara kara dete haiN| evaM kaI tyAga karavAye the / prayatna Apake patitapAvana viruda vezyAoM kA jIvanoddhAra 'vezyAvRtti sAmAjika jIvana ke lie eka kalaMka hai, patana kA dvAra hai, yaha jitanA zIghra samAja se vidA ho, utanA hI samAja kA kalyANa hai| jaina divAkarajI mahArAja isa viSaya para gaharAI se cintana karate the aura samAja ko zuddha evaM svaccha banAne ke lie vezyAvRtti ko miTAnA Avazyaka samajhate the / jahA~ bhI Apako avasara milatA thA, Apa isa durbutti ko banda karane kA saMketa karate the / vi0 saM0 1969 meM jaina divAkarajI mahArAja cittaur3a Adi hote hue jahAjapura pdhaare| yahA~ vivAha Adi avasaroM para vezyAoM ke nRtya kA rivAja thaa| mahArAjazrI ne apane pravacanoM meM ne
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 262 : isa kurIti para kar3A prahAra kiyA / phalataH sabhI jaina- vaiSNavoM ne vezyAnRtya kI kurIti kA sadAsadA ke lie tyAga kara diyA / vezyAoM ne samAja kA yaha nirNaya sunA to unheM bahuta bar3A dhakkA lagA, unheM lagA ki hamArI AjIvikA hI china gaI hai| ataH eka dina jaba jaina divAkarajI mahArAja zaucArtha padhAra rahe the, taba kucha vezyAoM ne sAhasa baTorakara ApazrI se kahA - 'munivara ! Apane vezyAnRtya baMda karA diyA, isase to hamArI rojI china gii| aba hama kyA kareM Apa hI hameM mArga batAie / " Apane mahilAjAti ke devIsvarUpa, mAtR-pada kA gaurava batA kara vezyAoM ke dimAga meM yaha bAta jacA dI ki azlIla nRtya-gAna Adi kutsita evaM kalaMkita karma ko chor3akara sAttvikavRtti se jIvanayApana karanA hI zreSTha hai / " ataH vezyAoM ne ApakI preraNA pAkara apane kalaMkita jIvana kA parityAga karake zramaniSTha sAttvika jIvana jIne kA saMkalpa kiyA / vi0 saM0 1680 meM pAlI meM vezyAvRtti para Apane apane pravacanoM dvArA kaThora prahAra kiye, taba vahA~ kI 'maMgalI' aura 'banI' nAma kI vezyAoM ne vezyAvRtti ko tilAMjali dekara AjIvana zIlavrata dhAraNa kara liyA 'siNagArI' nAma kI vezyA ne eka pativrata svIkAra kiyA / vi0 saM0 2005 ke jodhapura varSAvAsa meM Apake pravacana sunane ke lie aneka vezyAe~ ( pAtariyA~) AtI thIM / Apake pravacanoM se aneka vezyAoM ke hRdaya meM aisI jJAnajyoti jagI ki unhoMne isa nindya evaM ghRNita peze ko sarvathA tilAMjali de dii| kucha vezyAoM ne maryAdA nizcita kara lI / yaha thA jaina divAkarajI mahArAja kA samAja sudhAraka evaM patita-pAvana hone kA jvalanta pramANa / ma taka bhoja kI kuprathA kA tyAga mRtaka bhoja samAja kI Arthika sthiti ko kamajora karake samAja ke madhyama yA nimnavarga ke logoM ko jiMdagIbhara karjadAra karake unheM abhizapta karane vAlI kuprathA hai / jisa samAja meM yaha kuprathA pracalita hai, vahA~ dharma dhyAna ke badale ArttadhyAna aura raudradhyAna meM hI prAyaH vRddhi hotI dekhI gaI hai / samAja-sudhAra ke agradUta zrI jaina divAkarajI mahArAja aisI hI aneka sAmAjika kuprathAoM se hone vAlI hAniyoM se pUre paricita the / ataH kaI jagaha Apane upadeza dekara isa kuprathA ko baMda karAyA / ghor3anadI aura ahamadanagara meM aneka logoM ne mRtakabhoja meM sammilita na hone tathA na karane kA niyama liyA / samAja ko svadharmI vAtsalya kI ora mor3A samAja meM dAna ke pravAha ko satata jArI rakhane tathA kurUr3hiyoM aura kurItiyoM meM tathA durvyasanoM meM hone vAlI phijUlakharcI ko rokakara usa pravAha ko svadharmI vAtsalya kI ora mor3ane kA athaka prayAsa kiyA / svadharmI vAtsalya kI ApakI paribhASA sahadharmI bhAI-bahana ko eka vakta bhojana karA dene taka hI sImita nahIM thI / ataH Apa sAdharmI bhAI-bahanoM ko tana, mana, dhana evaM sAdhanoM se saba taraha se sahAyatA karane kI apIla kiyA karate the / vi0 saM0 1988 kA bambaI cAturmAsa pUrNa karake Apa nAsika kI ora bar3ha rahe the /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 263 : samAja sudhAra ke agradUta" | zrI jaina divAkara-smRti-grantha nAsika se kucha dUra, sar3aka ke kinAre eka choTe-se makAna meM eka atyanta phaTehAla jaina parivAra rahatA thaa| usakI dayanIya dazA dekhakara ApazrI capacApa nahIM baiThe / nAsika pahuMca kara ahamadanagara nivAsI zrI DhoDhIrAmajI ko svadharmI kI karuNa-dazA kA citraNa karake patra dvArA sUcita kiyaa| unhoMne apanA munIma turanta bhejaa| unhoMne ahamadanagara cAturmAsa meM Apake samakSa pratijJA lI thI ki maiM aba mausara (mRtaka-moja) nahIM karUMgA tathA 5 hajAra kA phaMDa sAdharmI-sahAyatA ke lie karatA hU~; usameM se ukta bhAI ko jIvana-sAdhana dekara Azvasta kiyaa| yaha thA samAja ke upekSita evaM asahAya vyaktiyoM ke lie sahAyatA kI preraNA dekara samAja ko adhAmika evaM niSThara hone se bacAne kA dIrghadarzI satprayatna ! zAsakoM ke jIvana kA sudhAra prAcIna kAla meM zAsaka samAja-nirmANa meM mahattvapUrNa bhAga adA karatA thaa| 'rAjA kAlasya kAraNaM' yaha ukti zAsaka kI yuga nirmAtrI zakti kI paricAyikA hai| zAsaka usa yuga meM samAja kA netA mAnA jAtA thaa| agara zAsaka kA jIvana dharmamaya evaM naitika na ho, to janatA para bhI usakA gaharA aura zIghra prabhAva par3atA thaa| isa bAta ko madde najara rakhakara jaina divAkarajI mahArAja ne usa samaya ke adhikAMza zAsakoM kI rIti-nIti, paramparA aura vyasana-parAyaNa jiMdagI ko badalane kA nizcaya kiyaa| prAyaH zAsakoM ke jIvana meM mAMsAhAra, zikAra, sarA aura sandarI Adi durvyasana praviSTa ho cuke the| Apane jagaha-jagaha zAsakoM ko apanI vaktRtvazakti ke bala para dharma, sAdhusaMta aura paramAtmA ke prati zraddhAlu banAyA, unake jIvana ko nayA mor3a diyaa| unake jIvana meM ahiMsA kI lahara vyApta kii| unase tyAga (hiMsA tyAga, vyasana tyAga Adi) kI bheMTa svIkAra kii| phalataH mevAr3a ke mahArANAoM se lekara mAravAr3a, mAlavA Adi ke choTe-bar3e rAjA, rAva, rAvata, ThAkura, jAgIradAra Adi taka ApakA puNyaprabhAva bar3ha gyaa| unameM itanI jAgati A gaI ki unakI vilAsitA evaM aiyyAzI kAphUra ho gaI / surA-sundarI, zikAra aura mAMsAhAra ke durvyasanoM ko unhoMne tilAMjali de dI aura janatA kI sevA ke dAyitva kI ora dhyAna dene lage / janatA kI cikitsA, zikSA, nyAya, AvAsa, annavastra Adi samasyAoM ko sulajhAne meM laga gae |'jain divAkarajI mahArAja ne svayaM kaSTa (pariSada) sahakara bhI zAsakoM ke jIvana-sudhAra ke lie athaka prayAsa kiyaa| vAstava meM Apane samAja ke usa yuga meM mAne jAne vAle agragaNyoM ko sudhAra kara samAja ko kAphI aMzoM meM patana aura dUSaNoM se bacA liyaa| ApakI isa mahatI kRpA ke lie samAja yugoM-yugoM taka ApakA ciraRNI rhegaa| Apake upadezoM meM samAja ko badalane kI mahAna zakti sacamaca Apake upadezoM meM samAja kI kAyApalaTa karane kI mahAna zakti thii| megha kI zItala-saumya jaladhArA kI taraha ApakI patitapAvanI samAja-svacchakAriNI vacanadhArA jhoMpar3I se lekara mahaloM taka binA kisI bhedabhAva ke sarvatra samAna bhAva se barasatI thii| Apa jahA~ rAjA-mahArAjAoM aura zAsakoM kA dhyAna unakI burAiyoM kI ora khIMcate the, vahA~ patitoM, padadalitoM, upekSitoM evaM pichar3e logoM ko bhI unameM vyApta aniSToM kI ora se haTAkara nayA zuddha mor3a dete the| 1 'Adarza upakAra' pustaka meM isakA vistRta varNana par3hie
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha / vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 264: Apake pravacanoM se kitane hI zAsakoM, seTha-sAhUkAroM evaM netAoM Adi ne surA-sandarI, zikAra, mAMsAhAra, phUTa, kurur3hiyAM Adi kA tyAga kiyA / vahA~ kitane hI camAroM, mociyoM, harijanoM, girijanoM, khaTIkoM vezyAoM, coroM Adi ne apane dUSita jIvana ko chor3akara sanmArga grahaNa kiyaa| hajAroM logoM ne phUTa aura vaimanasya kA kapatha chor3a kara prema aura aikya kA sanmArga apnaayaa| samAja-sadhAra ke Apake upadezoM ko hajAroM logoM ne kriyAnvita kara dikhaayaa| kitane hI zarAbiyoM ne zarAba chor3I, kaI mAMsAhAriyoM ne mAMsAhAra chor3A, kaI hiMsakoM ne jIvavadha kA tyAga kiyA, kaI coroM juAriyoM, badamAzoM yA vezyAoM ne apane-apane durvyasanoM ko tilAMjali dI aura sAttvika sanmArga apanAyA / Apake pravacanoM se kaI kumArgagAmI, pApI aura patita-AtmAoM kI jIvana dizA bdlii| kahA~ taka ginAe~ Apake jIvana meM samAja-sadhAra ke lie eka se eka baDhakara hajAroM upalabdhiyA~ thiiN| aise samAja-sudhAra ke agradUta ko koTi-koTi kaNThoM se dhanyavAda aura lakSa-lakSa praNAma ! G/ badanAmI mata le! (tarja-panajI mUDe bola) matI lIje re- 2, badanAmI kitano jINo prANI re ||tter|| lI badanAmI rAjA rAvaNa, harI rAma kI rANI re / svAratha bhI kujha huvA nahIM, gaI rAjadhAnI re // 1 // diyo pIMjare bApane re, kaMza anIti ThAnI re| virodha karIne maryo hari se, huI usI kI hAnI re // 2 // lI badanAmI kauravA~ ne, nahIM bAta hari kI mAnI re| pAMDavoM kI jIta huI, mahAbhArata bakhAnI re // 3 // lI badanAmI bAdazAha ne, gar3ha cittaur3a para AnI re| hAtha na AI padamaNI, gaI nAma nizAnI re // 4 // vAsana to viralAya jAve, vAsanA raha jAnI re| taja ghumarAI lIje bhalAI, yA sukhadAnIre // 5 // dharma dhyAna se zobhA hove, sudhare nara jindagAnI re / guru prasAde cauthamala kahe, dhana jinavAnIre // 6 // -jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ----0--0--0--0--0--0-0
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 265 : vizvamAnava munizrI cauthamalajI mahArAja zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vizvamAnava mani zrI cauthamalajI mahArAja * sva0 paM0 'udaya' jaina addhaM zatAbdI pUrva kI bAta hai / hama choTe bacce the / sunate the-zrI cauthamalajI mahArAja padhAre hai / jaina-ajaina sabhI unakI agavAnI kara rahe haiM, jaya bola rahe haiM, vyAkhyAna suna rahe haiM, tyAgapratyAkhyAna kara rahe haiM aura yaha bhI sunate the ki amuka rAjA, amuka mahArAjA, amuka rANA, amuka mahArANA, amuka ThAkura, amuka rAvata, amuka navAba aura amuka sAmanta, amuka amIra, amuka umarAva unake darzana kara prasanna hue haiM, prabhAvita hue haiN| zikAra chor3I hai aura agate palavAne prArambha kiye haiN| amuka nimna samajhI jAne vAlI jAti ne unako apanA gurU mAnA hai| usane zarAba pInI chor3I hai, mAMsa khAnA chor3A hai| amuka gAMva meM varSoM se cale A rahe dhar3e miTe haiM aura amUka jAti unakI bhakta banI hai| samaya thA, cAroM ora zrI cauthamalajI mahArAja ke nAma kI dhUma macI thii| ziSya para ziSya bana rahe the / yadyapi ve apanI sampradAya ke AcArya nahIM the, lekina AcArya ke samAna zobhita ho rahe the| unhIM ke Adeza pAle jA rahe the, unhIM kI pUjA ho rahI thI aura unhIM ke guNa-gAna gAye jA rahe the| na hoM AcArya aura na mile upAdhyAya pada, phira bhI sabhI kucha the| ve betAja ke santasirotAja the| unakI muni-maNDalI ke bAdazAha-samrATa the| unakA saMgaThana zrI 'cauthamalajI mahArAja kI sampradAya' ke nAma se mazahUra thaa| mAlava pradeza aura mevAr3a unakA ananya upAsaka thaa| jidhara viharate, udhara unake bhaktoM kI bhIr3a jama jAtI thii| jahAM bolate, vahA~ bhaktagaNa A jamate aura jaba taka bolate, unakI tarapha bijalI kI bhA~ti khice hue jame rahate, eka Taka nihArate aura unhIM kI sunate the| unakA bhASaNa banda aura janasamUha titara-bitara / dUsarA koI bhI bole-janatA sunanA pasanda nahIM karatI thii| kyA thA unakI vANI meM ? aura kyA thA unake zarIra ke bhASaNastha Asana-pITha meM jisase ki janatA unakI ora hI khicI rahatI thI ? unakA dIdAra, unakA zarIrAkAra, unakA samavasaraNastha amogha varSaNa aura unakI divya lalakAra tathA unakI saMgIta kI pIyUSasanita phaTakAra-ye hI to unake AkarSaNa ke kAraNa the, ye hI unake prasiddhi ke sAdhana the aura ye hI unake bhakti ke aMga the| ziSya-samudAya ke sAtha unakI eka saMgIta kI jhaMkAra hajAroM kI jana-medinI ko mohita kara letI thI, jhumA detI thI, masta banA detI thI aura asara DAlakara hRdaya-parivartana kara detI thii| unakI saMgIta kI dhvani muha se uccarita hote hI unakA ziSya-samudAya use tatkAla uThA kara, usako saMvardhamAna karatI huI hRdaya bINA ke tAra jhaMkRta kara detI thii| vaha dhvani, vaha vANI aura vaha udgItha sarasvatI kI vINA kI tAna eka bAra mAnava mana ko mohita kara, usa ora AkarSita kara letI thii| aisA AkarSaNa ki jana-mana kI zra tendriyajanita zravaNa-zakti Asa-pAsa ke gaganabhedI AvAjoM kI tarapha se bhI baharI banA detI thii| kitanA hI zora maca rahA ho, kitane hI Dhola aura bAje baja rahe hoM, kitane hI gaganabhedI nAre laga rahe hoM, lekina jaba taka usa surIlasaMgIta kI dhvani-lahara bahatI rahatI, kisI kA kAna-kisI kA dhyAna udhara nahIM jAtA thA / yaha thI usa mahAmuni zrI cauthamala jI mahArAja kI vANI kI vizeSatA, jisako unake bhaktagaNa bhI nahIM sAdha sake aura na pA hI sake / kyA muni zrI cauthamalajI mahArAja prasiddha vaktA the ? yaha eka prazna mere dimAga meM
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNe : 266 : udbhavita huaa| prasiddha vaktA to usa samaya bhI bahata the aura Aja bhI bahata haiM, lekina ve sirpha vaktA hI nahIM the-ve the vANI ke udgIya brahmanAda / saMgIta aura bhASaNa kA jahA~ utkaTa sammizraNa ho, use hama sirpha vaktA yA prasiddha vaktA kaheM, yaha svayaM ke zabdoM ko lajjita karanA hai| maiM kahUMgAmunizrI cauthamalajI vAstavika brahmanAda kA udaghoSaka prakhyAta saMgItajJa, kavirAja tathA vyAkhyAna vAcaspati vyAkhyAkAra the| muni zrI cauthamalajI mahArAja jainiyoM aura unake bhaktoM ke hI nahIM the-ve vizva mAnava ke the| unakI janma zatAbdI ke avasara para hama cAhate haiM ki bhagavAna mahAvIra ke saMgha kA eka kItistambha sthApita kreN| yaha kIrtistamma patthara kA nahIM, kArya rUpa amara yAda kA sthApita kreN| hamArA zatAbdI manAnA tabhI sArthaka hogA jabaki hama unakI divya vANI aura unake divya udghoSa kA upayoga kara, vIra zAsana ke saikar3oM Tukar3oM meM ba~Te ina sAmpradAyika aMgoM ko saMgaThita karane kA kArya hAtha meM leN| paricaya : [jaina samAja ke eka nirbhIka cintaka, zikSAzAstrI aura tana-mana-dhana se sevArtha samarpita / mevAr3a kI aneka zikSaNa-saMsthAoM ke pratiSThAtA; do varSa pUrva svargavAsI] tapa kA mahatva (tarja-yA hasInA basa madInA, karabalA meM tU na jA) yaha karma dala ko tor3ane meM, tapa bar3A balavAna hai| kAma dAvAnala bujhAne, megha ke samAna hai|tter|| kAma rUpI sarpa kIlana, maMtra yaha paradhAna hai| vighana ghana tama-haraNa ko, tapa jaise bhAnu samAna hai // 1 // labdhi rUpI lakSmI kI, latA kA yaha mUla hai| nandiSeNa viSNu kuvara kA, sArA hI bayAna hai // 2 // vana dahana meM Aga hai, aura Aga upazama megha hai| megha haraNa ko anila hai, aura karma ko tapa dhyAna hai // 3 / / devatA kara jor3a ke, tapavAna ke hAjira rhe| vardhamAna prabhu tapa tape, upanA jo kevalajJAna hai // 4 // gurU ke prasAda se, kare cauthamala aisA jikara / AmosahI Rddhi mile, yahI svarga sukha kI khAna hai // 5 // -jana divAkara zrI cauthamalajI mahArAja
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 267 : cauthamala : eka zabdakathA zrI jaina divAkara- smRti- grantha cauthamala : eka zabdakathA "cautha hara pakhavAr3e hamArA dvAra khaTakhaTAne vAlI eka tithi hai / sAmAnya jana ise 'cotha' kahatA hai / jyotiSa meM 'cautha' ko riktA kahA gayA hai / jainAgamoM meM cAritra ko riktakara kahA / isa taraha 'cautha' aura 'cAritra' nirjarA aura nirmalatA ke jIte-jAgate pratIka haiM / * muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' [Agama anuyoga pravartaka, prasiddha Agama vidvAn ] maiMne sva0 jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ke darzana bRhatsAdhu sammelana ke avasara para ajamera meM kiye the / yadyapi sImita zabdoM meM unake asImita sAdhutva tathApi janmazatAbdi-varSa ke isa punIta prasaMga para usa mahAn vyaktitva kA likhanA mere svayaM ke tathA anya mumukSu sudhIjanoM ke lie zra eyaskara hai / kA aMkana sambhava nahIM hai kucha paMktiyoM meM paricaya 1. sarva sAdhAraNa kI bhASA meM 'cautha' pratipakSa Ane vAlI eka tithi hai / jyotiSa kI bhASA meM 'cautha' riktA tithi hai / jainAgamoM meM cAritra ko riktakara kahA hai / cAritra kI vyutpatti hai - 'cayarittakaraM cArita' arthAt anantakAla se arjita karmoM ke caya, upacaya, saMcaya ko rikta (niHzeSa) karane vAlA astitva cAritra hai / isa taraha caritra ko 'cotha' tithi ke nAma se 'mala' arthAt dhAraNa karane vAle hue zrI cauthamalajI mahArAja / 2. mokSa ke cAra mArgoM meM cauthA mArga hai tapa / tapa AtmA ke antahIna karmamala kI nirjarA karane vAlA hai - 'bhavakoDI saMciyaM kammaM tavasA nijjarijjai' / isa taraha tapa kI ArAdhanA kA sUcaka nAma dhAraNa karane vAle the sva0 cauthamalajI mahArAja | Apane tathA Apake tapodhana antevAsiyoM ne bAhyAbhyantara tapArAdhanApUrvaka mukti kI rAha kA anusaraNa kara apanA nAma caritArthaM kiyA / 3. pA~ca mahAvratoM meM cauthA mahAvrata brahmacarya hai / yaha mahAn vrata hI brahma ( AtmA ) ko paramabrahma (paramAtmA) meM utthita karane vAlA hai / vizva meM yahI sarvottama vrata hai / isakI ArAdhanA meM sabhI vratoM kI ArAdhanA sannihita hai / yaha zeSa mahAvratoM kA kavaca hai, mUla hai-- 'paMcamahavvaya savvayaM muulN'| isa mUla mahAvrata ke nAma se apane nAma ko sArthaka karane vAle the sva0 zrI jaina divAkarajI mahArAja / 4. dharma ke cAra prakAroM meM cauthA dharma 'bhAva' hai, jisakA gaurava vizvavidita hai / isake bagaira zeSa tInoM dharma niSphala haiM / tIrthaMkara nAma kI niSpatti 'bhAva' se hI hotI hai aura Atmazodhana kA mUlamantra bhI 'bhAva' hI hai; 'bhAva' se hI ananta AtmAe~ mukta huI haiN| 'bhAva' kI yaha Dagara ajara-amara hai / samunnata loka-jIvana kA AdhAra bhI yahI 'bhAva' hai / udAharaNArtha, godAmoM meM mAla bharA hai / byAja aura kirAye ke bojha se vyApArI kA mana udAsa hai / vaha pratipala bhAva kI pratIkSA meM dUrabhASa kI ora TakaTakI lagAye baiThA hai / ghaMTI Ate hI coMgA uThA letA hai / anukUla samAcAra sunakara ceharA khila uThatA hai / kevala hAtha-paira hI nahIM usakA sArA vadana utsAhita aura sasphUrta ho uThatA hai / yaha hai bAjAra bhAva kI karAmAta / yaha huI laukika bhAva kI bAta, kintu aupazamika
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 268 : Adi lokottara bhAva to AtmA ko jJAnAdi nija guNoM se sampanna, samRddha karane vAle haiN| caturtha bhAvadharma kI smRti anukSaNa banI rahe isIlie 'cauthamala' nAma Apako milA aura tadanusAra Apane bhAvavRddhi kI amara upalabdhi dvArA apanA nAma caritArtha kiyaa| caudaha guNasthAnoM meM cauthA guNasthAna samyaktva hai| AtmA ko bodhi yA samyaktva kI upalabdhi isI guNasthAna meM hotI hai| jaise bIja kI anupasthiti meM vRkSa AvirbhUta nahIM hotA, vaise hI bodhi ke binA ziva-taru kA prAdurbhAva bhI saMbhava nahIM hai| samyaktva ke binA jJAna, jJAna nahIM hai, cAritra cAritra nahIM hai| isa cauthe guNasthAna ko dhAraNa kara ve sAmAnya jana se samyaktvI cauthamala bane aura uttarottara ArohaNa karate gaye / unake padacihna amara haiM, unakA kRtitva amara hai, vyaktitva amara hai, aura unhoMne jJAna tathA samAja-sevA kI jisa paramparA kA nirmANa kiyA hai, vaha amara hai| mujhe smaraNa hai ki eka dina kisI jainetara grAmavAsI ne mujhase pUchA thA kyA Apa cauthamalajI mahArAja ke cele haiM ? usake isa prazna se maiM zraddhAbhibhUta ho uThA / maiMne kahA-'hA~' / bAtacIta se patA calA ki usane apane gAMva meM unakA koI pravacana sunA thA, jisakA prabhAva abhI bhI usake mana para jyoM-kA-tyoM thaa| aise savAla rAjasthAna ke kaI grAmavAsiyoM ne mujhase kiye haiN| ataH yaha asaMdigdha hai ki ve kabhI na asta hone vAle sUraja the, jisakI dhUpa aura rozanI Aja bhI hameM ojavAna aura Alokita banAye hue hai| kiMvadantiyoM-sA jana-janavyApI unakA vyaktitva avismaraNIya hai| satsaMga kI mahimA (tarja-yA hasInA basa madInA karabalA meM tU na jA) lAkhoM pApI tira gaye, satsaMga ke paratApa se / china meM ber3A pAra ho, satsaMga ke paratApa se ||tter|| satsaMga kA dariyA bharA, koI nhAle isameM Anake / kaTa jAyeM tana ke pApa saba, satsaMga ke paratApa se // 1 / / loha kA suvarNa bane, pArasa ke parasaMga se| laTa kI bhaMvarI hotI hai, satsaMga ke paratApa se // 2 // rAjA paradezI huA, kara khUna meM rahate bhre| upadeza suna jJAnI huA, satsaMga ke paratApa se // 3 // saMyati rAjA zikArI, hirana ke mArA thA tIra / rAjya taja sAdhu huA, satsaMga ke paratApa se // 4 // arjuna mAlAkAra ne, manuSya kI hatyA krii| cha: mAsa meM mukti gayA, satsaMga ke paratApa se // 5 // ilAyacI eka cora thA, zreNika nAmA bhuupti| kArya siddha unakA huA, satsaMga ke paratApa se // 6 / / satsaMga kI mahimA bar3I hai, dIna duniyAM bIca meN| cauthamala kahe ho bhalA, satsaMga ke paratApa se / / 7 / / -jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 266 : saMtoM kI patitoddhAraka paramparA zrI jaina divAkara-smRti-ThAntha || * saMtoM kI patitoddhAraka paramparA aura manizrI cauthamalajI mahArAja zrI agaracandajI nAhaTA (bIkAnera) vizva apanI gati se cala rahA hai / usameM sadA acche aura bure donoM taraha ke loga rahate haiN| aisA kabhI nahIM haA ki isa saMsAra meM saba acche hI loga rahate hoM, burA koI nahIM rahatA ho| bhI kabhI nahIM huA ki saba bure hI hoM, acchA koI nahIM ho| yaha saMsAra hI dvandvAtmaka hai| isameM acchI-burI ghaTanAeM ghaTatI hI rahatI haiN| jJAnI loga donoM bAtoM meM nahIM ulajhate; ve na duHkha meM udvigna hote haiM na sukha meM masta / ve duHkha ko bhI sukha mAna lete haiM aura sukha meM bhI duHkha kI parachAI dekhate rahate haiN| isalie taTastha ho jAte haiN| donoM sthitiyoM meM samatva bhAva rakhane lagate haiM / acchAI bhI rahegI, burAiyA~ bhI raheMgI kyoMki saMsAra meM sadA se yahI hotA AyA hai, yahI hotA rahegA / svayaM taTastha ho jAnA samatva ko prApta kara lenA bahuta bar3I aura UMcI sthiti hai| aise vyakti vItarAgI paramajJAnI, paramAnandI, paramapuruSa paramAtmA aura lokottama puruSa kahalAte haiM / uttama puruSa ve haiM, jo burAiyoM ko dUra karane aura acchAiyoM ko vikasita karane kA prayatna karate haiM / svayaM bhI apane doSoM ke nivAraNa va guNoM ke utkarSa meM lage rahate haiM aura dUsaroM ko bhI mArga-pradarzana karate hue logoM kI burAiyoM meM kamI Aye aura acchAiyAM bar3hatI raheM, doSa miTate jAyaM guNa pragaTa hote jAyeM aise prayatna meM lage rahate haiN| aura aise vyaktiyoM kI bahuta AvazyakatA bhI hai| tIrthakaroM kI paramparA meM AcAryoM, muniyoM, sAdhu-sAdhviyoM ne bhI mahatvapUrNa bhUmikA nibhaaii| ve sva-kalyANa ke sAtha para-kalyANa bhI karate rahe / yadyapi ve pUrNa vItarAgI nahIM bane ataH rAga aura dveSa unameM abhI bhI hai| para ve viSayoM ke rAga se haTakara dharmAnurAga, bhaktirAga jaisI prazasta rAga kI bhUmikA meM A jAte haiM / pApiyoM se ve ghRNA nahIM karate, ve pApa se ghRNA karate haiM isalie pApiyoM para karuNA va anukampA barasAte haiN| jisase ve pApoM ko chor3akara dharmI bana jAte haiN| Aja kA va aba kA pApI kala aura kSaNabhara bAda hI dharmI bana jAtA hai| aisA Atma-vizvAsa unameM hotA hai| isIlie mahApuruSoM ne kahA hai ki hRdaya-parivartana hote dera nahIM lgtii| tuma kisI ko patita samajhakara ghaNA na karo aura usa patita ko UMcA uThAkara apane samAna banAlo aura vaha yadi apane se hI Age bar3ha jAtA hai to prasannatA kA anubhava karo yahI karuNAbhAvanA va pramodabhAvanA kA sandeza hai / maitrI bhAvanA apane samAna banAne kI preraNA detI hai| mitra ke duHkha-sukha meM bhAgI rahanA hI maitrI hai / sadA usakI hita-kAmanA kare, yahI mitra dharma hai| mAdhyastha bhAvanA se ghRNA kA bhAva samApta kiyA jAtA hai| duSTa se duSTa vyakti ke prati bhI hama dveSa-bhAva na rkheN| apane bharasaka prayatna karane ke bAda bhI yadi koI nahIM sudharatA hai to bhI apane meM dveSa-bhAva na ubharane deM / ina cAroM bhAvanAoM se sAre saMsAra ke manuSyoM ke sAtha yathAyogya bartAva kiyA jAtA rahe to sva-para-kalyANa nizcita hai| hamAre sAdhu-sAdhviyoM ne sadA tIrthaMkaroM ke upadeza ko svayaM apanAne aura dUsaroM ko apanAne kI preraNA dene kA nirantara prayAsa kiyA hai| ahiMsA Adi mahAvratoM ke pAlana meM ve sadA tatpara
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 300: rahate haiM aura hiMsA ke nivAraNa meM bhI sadA prayatnazIla rahe haiN| unhoMne patitoM ke uddhAra meM apanA jIvana lagAyA va khapAyA hai / aise hI udAtta bhAvanA vAle aura karmaTha dharma-pracAraka munizrI cauthamala jI mahArAja hae haiM jinakI janma zatAbdI unake ziSyoM aura bhaktoM ke dvArA bar3e joroM se va acche rUpa meM abhI varSa bhara taka manAI jA rahI hai| pratyeka vyakti guNa aura doSoM kA puMja hai| aneka acchAiyoM aura vizeSatAoM ke sAtha usameM kucha burAiyA~ va kamiyA~ bhI rahatI haiN| pUrNa guNI to paramAtmA mAnA jAtA hai| manuSya mAtra bhUla kA pAtra hotA hai, para jo vyakti bhUla ko bhUla mAna letA hai aura usa mala ko sudhArane va miTAne kI bhAvanA rakhatA hai, tadanukUla puruSArtha karatA hai| vaha avazya hI doSoM ko miTAkara guNoM ko acche parimANa meM pragaTa kara letA hai| usa guNI vyakti dvArA dUsaroM ke guNoM kA vikAsa kA prayatna bhI calatA rahatA hai jisase unake samparka meM Ane vAle hajAroM vyakti unake jJAna aura cAritra se prabhAvita hokara jIvana meM nayA mor3a lAte haiM / pApI se dharmI bana jAte haiM, patita se pAvana bana jAte haiN| aise vyakti jana-jana ke pUjya aura zraddhA ke kendra bana jAte haiN| janatA ke lie smaraNIya va upAsanIya bana jAte haiM / munizrI cauthamalajI mahArAja ne bhI apane jIvana meM kucha aise viziSTa kArya kiye jisase ve Aja bhI smaraNIya bane hue haiN| jainadharma ahiMsA pradhAna hai / tIrthaMkaroM ne jisa sUkSmatA ke sAtha ahiMsA siddhAnta kA pratipAdana kiyA va sAtha hI apane jIvana meM Acarita kiyA vaha vizvabhara meM anupama hai, advitIya hai| jaina muniyoM ko bhI yathAzakya usa mahAn ahiMsA dharma kA pAlana karanA hotA hai| ve jaba cAroM ora hiMsA kA bolabAlA dekhate haiM hiMsA kA sAmrAjya unake anubhava meM AtA hai, to unakI sahaja karuNA prasphuTita ho uThatI hai| unakI anukampA unheM udvelita karatI rahatI hai jisase hiMsA nivAraNa ke prayatna meM unakI gati-pragati hotI hai aura bar3hatI jAtI hai| kevala jIvoM ko mAranA hI hiMsA nahIM hai unako kaTu vacana se kSobhita karanA bhI hiMsA hai / dUsarA cAhe mare yA na mare, apane mana meM mArane kA bhAva lAnA, kaTutA evaM krUratA ke pariNAma ho jAne se bhI hiMsA hotI hai| aura isa dRSTi se dekhA jAya to sabhI meM hiMsA kA bhAva kamabesI rUpa meM hai hI / aura usake nivAraNa kA prayatna karanA bhI utanA hI Avazyaka hai, anyathA yaha vizva Tika nahIM sktaa| eka-dUsare ke vaira-virodha aura hiMsA-pratihiMsA meM saMhAra-cakra se saba duniyA samApta ho jaayegii| pApoM aura doSoM se manuSya kA jo patana ho rahA hai usase bacAyA na jAya to saMsAra pApiyoM se bhara jAyagA, doSoM se ApUrita ho jAyagA / isalie santajana sadA apane upadezoM se patitoM kA uddhAra karate rahe haiN| hameM dharmamArga para pravartita karate rahe haiN| una gire huoM ko U~cA uThAne meM prayatnazIla rahe haiM aura isI prayatna kA supariNAma hai ki bhUle-bhaTake ajJAnI aura pApI prANiyoM kA uddhAra sadA hotA rahA hai va hotA rhegaa| kyoMki mahApuruSoM kI vANI sadA sAtvika preraNA detI rahatI hai| jaina muniyoM kA to jIvana bahuta hI Adarza evaM ucca rahatA hai / ataH unake samparka meM Ane vAloM para unakA sahaja aura gaharA prabhAva par3atA hai / munizrI cauthamalajI mahArAja bhI aise hI ucca AdarzoM kA jIvana jIne vAle the| unakI vANI meM camatkArika prabhAva thA; kathanI ke sAtha karanI bhI tadanurUpa thii| jJAna va cAritra kA sumela thA, hRdaya meM anukampA aura karuNA ke bhAvoM kI kiloleM uThatI rahatI thIM, laharAyamAna hotI rahatI thiiN| isase aneka sthAnoM meM aneka vyaktiyoM ne sata preraNA prApta kI aura apane jIvana ko ucca evaM Adarza banAyA / doSoM meM kamI kI va guNa prgttaaye| janmate hI koI prANI pApI va duSTa nahIM hotA; pUrva saMskAra avazya kucha kAma karate haiN| para
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 301 : saMtoM kI patitoddhAraka paramparA... zrI jaina divAkara-smRti-grantha AsapAsa kA vAtAvaraNa aura dUsaroM ke samparka se usameM acchAiyoM aura burAiyoM kA pragaTana hotA hai| acche-bure saMskAra panapate aura bar3hate rahate haiN| Age calakara jisa guNa yA doSa kA dRr3hIkaraNa ho jAtA hai, adhika puSTI va protsAhana milatA hai usI ke kAraNa usakA jIvana sadAcArI va kadAcArI, duSTa va ziSTa, pApI va dharmI bana jAtA hai| AsapAsa ke vAtAvaraNa va saMgata ke prabhAva se bahuta bAra manuSya kI sAtvika vRttiyA~ daba jAtI haiM aura burI vRttiyA~ ubhara AtI haiM / para acchI vRttiyoM kA ekadama lopa nahIM hotA, ve chipI huI bhItara vidyamAna rahatI haiN| isalie acche vAtAvaraNa aura saMgati se ve punaH jAgRta kI jA sakatI haiM aura santa-jana yahI kAma karate haiN| santoM kA prabhAva do kAraNoM se adhika par3atA hai| eka to unakA jIvana pavitra hone se binA kucha kahe bhI unake darzana mAtra se dUsaroM ke mana meM sadbhAva jAgRta hone lagate haiM / ve jaba unake jIvana ke sAtha apane jIvana kI tulanA karate haiM, to unheM AkAza-pAtAla-sA antara dikhAI detA hai| ataH mana meM preraNA uThatI hai ki aise santa-jana kA sahayoga milA hai to avazya hI kucha lAbha uThAyA jAya jisase apanA jIvana bhI U~cA uTha sake / dUsarA prabhAva unakI ojasvI va sadhI huI vANI kA par3atA hai kyoMki unake eka-eka zabda ke pIche sAdhanA mukharita hai / svAdhyAya, dhyAna, tapa aura sadbhAvanAoM ke nirantara cintana se unake zabdoM meM-vANI meM eka ajaba-gajaba kI zakti utpanna hotI hai jise sunane vAle hRdaya ko ve zabda bedhate cale jAte haiN| hRdaya meM eka kampana va Andolana-sA hone lagatA hai| usa samaya vaha santajana jo bhI tyAga Adi ke upadeza dete haiM usakA bahuta gaharA asara hotA hai aura varSoM kI burI AdateM eka kSaNa meM chor3a dene kI zakti aura sAhasa zrotA meM TUTa par3atA hai| bar3A Azcarya hotA hai ki bahuta bAra prayatna karane para bhI burI AdatoM aura vyavahAroM ko vaha chor3a nahIM pAyA thA, Aja ekAeka unheM kaise chor3a diyA / isa taraha kala ke pApI Aja ke dharmI bana jAte haiN| muni zrI cauthamalajI ne bhI mAnava kI kamajoriyoM ko bar3I gaharAI se pahacAnA, usake antara meM jo acchAiyA~ chipI par3I haiM unakA nirIkSaNa va anubhava kiyA / bahuta bAra ke abhyAsa aura AdatoM ke kAraNa jo mAnava kI sadvRttiyAM supta par3I haiM, gupta par3I haiM, daba gaI haiM unako puna: pragaTa karane meM santoM kI vANI jAdU-sA kAma karatI hai| muni zrI cauthamalajI mahArAja ne jo mAnava-hRdaya ke pArakhI the / apane hRdaya kI pukAra se Antarika karuNA ke zrota se jahA~-jahAM jisa-jisameM jo-jo kharAbiyA~ dekhIM unheM sudhArane kA bhAgIratha prayatna kiyaa| isI ke phalasvarUpa ve hajAroM-hajAroM vyaktiyoM ko rAjA se lekara raMka taka ke vividha prakAra ke mAnava hRdayoM ko Andolita karate, mathate aura usake phalasvarUpa jo navanIta yA sAra-sarvasva unheM prApta hotA unakI tejasvI mukha mudrA aura tejasvI vANI se aneka vyaktiyoM ne cirakAlIna abhyasta burAiyoM ko tilAMjali dii| mAMsAhAriyoM ne mAMsa chor3A, mAMsa bhakSaNa na karane kA niyama liyaa| zarAbiyoM ne zarAba chor3I, zikAriyoM ne zikAra karanA chodd'aa| vezyAoM taka ke dila meM parivartana huaa| jinake hAtha khUna meM lage rahate the, mA~sa khAnA hI nahIM, becanA jinakA vyavasAya thA una kasAiyoM, khaTIkoM Adi ne bhI apane bure kAmoM ko chor3ane kA saMkalpa kiyaa| mocI Adi aneka nIcI ginI jAne vAlI jAtiyoM meM acche saMskAroM kA bapana huaa| yaha koI mAmUlI camatkAra nahIM hai| eka bhI vyakti sudharatA hai to usakA parivAra kuTambI-jana aura AsapAsa ke loga sahaja hI sudharane lagate haiN| jisa taraha kusaMgati se kharAba vAtAvaraNa se manuSya meM aneka doSa va kharAbiyA~ Ane lagatI haiN| usI taraha acche vAtAvaraNa va saMgati se unameM sadbhAvanAoM ke gula bhI khilane lagate haiN| yaha jarUra hai ki burAiyA~, kharAbiyA sahaja haiM, acchAiyA~ kaSTa sAdhya haiN| kyoMki pAnI
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha - DhalAva kI ora jAne meM dera nahIM lagatI sahaja svAbhAvika gati se prabala vega se vaha nIce kI ora bahane lagatA hai aura usI jala ko U~cAI kI ora le jAne meM vizeSa prayatna karanA par3atA hai; usI taraha burI AdateM to dekhA dekhI svayaM ghara kara jAtI haiN| paira jamA letI haiM, para unako ukhAr3ane meM, miTAne meM bahuta samaya va zrama lagatA hai| para yaha saMtajanoM kA hI prabhAva hai ki unakI saMgati va vANI ke prabhAva se bar3e-bar3e pApiyoM ke dila meM ajaba-gajaba kA prabhAva bar3hatA hai aura ve kSaNabhara meM sadA ke lie una pApoM se nivRtta ho jAte haiM, chor3a dete haiM aura dhArmika tathA sAttvika vAtAvaraNa meM Age kUca karane lagate haiM / munizrI cauthamalajI mahArAja ke jIvana meM aise aneka prasaMga pAye jAte haiM jisase aneka vyaktiyoM ne aneka burAiyoM ko unake upadeza se chor3a diyA aura ve dhArmika bana gaye / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM 202 hamAre zAstrakAroM ne kahA hai ki eka bhI vyakti ko pApoM se chur3Akara dharma meM niyojita karane vAlA bahuta bar3e puNya kA bhAgI banatA hai / ajJAna aura mithyAdRSTi se manuSya vivekahIna bana kara pApoM kA zikAra ho jAtA hai| ataH use sabodha va samyagdRSTi dene vAlA mahAn upakArI hotA hai / kyoMki samyagdRSTi hone ke bAda manuSya meM eka gaharA parivartana hone lagatA hai vaha bhavamIrU yA pApabhIrU bana jAtA hai| bahuta bAra burI bAteM chor3a nahIM pAtA para isakA usake mana meM yaha nahIM karanA cAhie phira bhI maiM yaha kara baiThatA huuN| yaha merI bahuta burI pravRttiyoM se chuTakArA nahIM pA rahA hU~ merA vahI dina vahI ghar3I nivRtta ho jAU~gA / jaba taka vaisA nahIM ho pA rahA hU~ / taba taka mere hai aura usake bure pariNAma mujhe bhugatane hI par3eMge ataH jaldI se jaldI aisA usake mana meM bAra-bAra AtA rahatA hai / samyagdRSTi aura mithyA " bar3A duHkha hotA hai ki 'mujhe bar3I kamajorI hai ataH maiM ina sArthaka hogI jaba maiM inase azubha karmoM kA baMdha ho rahA ina burI bAtoM ko chor3a dUM / ' dRSTi meM yahI sabase bar3A antara hai ki donoM pravRttiyAM to karate haiM, para midhyAdRSTi gAr3ha AsaktipUrvaka karatA hai, bahuta bAra unake bhAvI duSpariNAma ko nahIM socatA aura kaI bAra to acchI samajhakara karatA rahatA hai aura samyagRSTi meM eka aisA viveka jAgRta hotA hai jise vaha acchI ko acchI va burI ko burI ThIka se samajhatA hai tathA burI karate hue usake mana meM cubhana rahatI hai, pazcAttApa rahatA hai, usako chor3a dene kI bhAvanA rahatI hai| kama se kama rUkhe-sUkhe pariNAma se kyA karU" karanA par3atA hai, chor3a sakUM to acchA hai; isa taraha ke bhAva usake mana meM rahate haiM / sadguru kA lakSaNa aura kArya hI yaha hai ki vaha ziSya yA bhagata ke ajJAna ko miTAtA hai / jJAna aura viveka jAgRta karatA hai| guru kI stuti karate hue prAyaH yaha zloka bolA jAtA hai ajJAnatimirAndhAnAM jJAnAMjanazalAkayA / netramunmIlitaM yena tasmai zrI guruve namaH // - arthAt ajJAna rUpI andhakAra jinake hRdaya A~khoM para chAyA huA hai, gurU jJAna kI zalAkA se usa andhakAra ko miTA dete haiM / jJAnanetra khola dete haiM / munizrI cauthamalajI mahArAja ne aneka ajJAkAraNa jo pathabhraSTa ho gaye the unheM sahI aura saccA mArga dikha niyoM ke jJAna netra khole| ajJAna ke laayaa| aba jJAna-netra khula jAne se ve bahuta bar3A upakAra mAnanA cAhiye una burI pravRttiyoM kA sahI jJAna taba taka ve una pApoM se nivRtta nahIM svayaM acche-bure kA nirNaya karane meM samartha ho gye| yaha unakA kyoMki aneka pApa ajJAna ke kAraNa hote haiN| jaba taka unheM nahIM hotA usake duSpariNAmoM kI unheM jAnakArI nahIM hotI ho paate| dUsaroM kI dekhAdekhI aura apane cirakAlIna abhyAsa
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 303 : saMtoM kI patitoddhAraka paramparA." zrI jaina divAkara - smRti-grantha ke kAraNa ve punaH-punaH una burI AdatoM ko karate rahate haiM, unase lipta bane rahate haiM, unheM chor3a nahIM pAte; jaba sadguru yA santa-jana ke samparka va samAgama kA suavasara unheM puNyayoga se prApta hotA hai, taba ve saceta va jAgarUka ho jAte haiM aura burI bAtoM ko chor3ane kA tatkAla nirNaya kara baiThate haiM / ve una santoM kA jitanA bhI upakAra mAne thor3A hai jinakI kRpA se unakA hRdaya parivartana hotA hai ve burI bAtoM ko chor3ane meM samartha bana jAte haiM / jinase unakA jIvana patanonmukhI ho rahA thA, zarAba Adi se unakA behAla ho rahA thA aura unake pArivArika-janoM, strI-bacce Adi ko bhI usake duSpariNAma bhugatane par3a rahe the / kyoMki zarAba kA eka aisA nazA manuSya ke mastaka para chA jAtA hai ki apanI sudha-budha kho baiThatA hai| akaraNIya kArya karate hue use tanika bhI bhAna nahIM hotaa| Arthika dRSTi se bar3e parizrama se kamAe hue dravya kI roja barbAdI hotI hai, ghara vAloM ke lie vaha do samaya kA pUrA anna bhI nahIM juTA pAtA / strI becArI taMga A jAtI hai bahuta bAra use mAra khAnI par3atI hai| gAlIgalauja to roja kI jIvanacaryA-sA bana jAtA hai| baccoM ko dUdha nahIM mila pAtA / ve pAThyakrama kI pustakeM kharIda karane ke lie bhI paisA nahIM juTA pAte / arthAt zarAbI kA asara eka vyakti para nahIM sAre parivAra para par3atA hai ata: zarAbI kA zarAba pInA chur3A denA usake parivAra bhara meM zAnti kI vRddhi karanA hai / munizrI cauthamalajI mahArAja ke upadeza se aneka zarAbiyoM ne zarAba pInA chor3a diyA yaha unake jIvana kA bahuta hI ujjvala pakSa hai| prAcIna kAla se yaha mAnyatA calI A rahI hai ki 'yathA rAjA tathA prAjA' / isalie hamAre aneka AcAryoM aura muniyoM ne rAjAoM ko sudhArane kA bhI pUrA dhyAna rakhA aura unako upadeza dekara mAMsa-madirA, zikAra, parastrIgamana, vezyAgamana, juA Adi durvyasanoM ko dUra karane kA bharasaka prayatna kiyaa| kyoMki zAsaka kA prajA para bahuta hI vyApaka prabhAva par3atA hai / eka zAsaka ke sudharane para usake jI-hajuriye va adhikArIgaNa bhI sudharane lagate haiN| bahuta bAra zAsakagaNa rAjya bhara meM kasAIkhAne banda rakhane, madya-niSedha Adi ke AjJApatra ghoSaNA jArI kara dete haiM jisase hajAroM pazu-pakSiyoM kI hiMsA banda ho jAtI hai unheM abhayadAna milatA hai / aisI hamArI udghoSaNAeM samaya-samaya para aneka rAjAoM, ThAkUroM Adi ne jainAcAryoM va muniyoM ke upadeza se karavAyI thIM unake sambandha meM merA eka zodhapUrNa nibandha prakAzita ho cukA hai| musalamAnI sAmrAjya ke samaya bhI vizeSata: samrATa akabara ko ahiMsA va jainadharma kA upadeza dekara 6-6 mahine taka usake itane vizAla zAsana meM govadha, pazuhatyA Adi kA nivAraNa kiyA jAnA bahuta hI ullekhanIya va mahatvapUrNa hai| tapAgacchIya zrI hIravijaya sUri kharataragacchIya zrIjinacandrasUri tathA zrIzAnticandra, bhAnucandra, jinasiMha sUri vijayasena sUri, Adi jainAcAryoM tathA muniyoM ke upadezoM kA samrATa akabara va jahA~gIra Adi para itanA acchA prabhAva par3A thA ki unhoMne svayaM apane mAMsAhAra kI pravRtti ko bahuta kama kara diyA thA aura kaI dina to aise bhI nizcita kiye gaye the jisa dina ve mAMsAhAra karate hI nahIM the| AzAlI aSTAnikA aura paryuSaNoM ke 10 dina sarvathA jIvahiMsA banda karane ke pharamAna akabara ne apane sabhI sUboM meM bhijavA diye the, itanA hI nahIM khaMbhAta ke kaI samudra va kaI tAlAboM meM macchiyoM ko bhI na mArane ke pharamAna jArI kara diye gaye the| zAsana prabhAvaka jinaprabhasUri Adi ke prabhAva se mauhammada tugalaka ne jaina tIrthoM kI rakSA Adi ke pharamAna jArI kiye aura svayaM zatrujaya Adi tIrthoM kI yAtrA kii| arthAt eka zAsaka ko dharmopadeza dekara sudhAra diyA jAya to isase jIvadayA Adi kA bahuta bar3A kAma sahaja hI
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 304 : % 3D karavAyA jA sakatA hai / isa paramparA ko bhI muni zrI cauthamalajI mahArAja ne acche rUpa meM Age bddh'aayii| unakI jIvanI meM hama yaha pAte haiM ki aneka rAjAoM, ThAkuroM, jAgIradAroM, jamIMdAroM ko unhoMne dharmopadeza dekara unako va unake parivAra ko mAMsAhAra madirApAna Adi se mukta kiyA aura unake rAjya meM jIvahiMsA niSedha kI ghoSaNA karavAyI / udayapura mahArANA Adi unake kAphI bhakta bana cuke the| rAjA ho cAhe raMka, jo pApoM meM lipta haiM ve patita kI zreNI meM hI AyeMge aura unakA sudhAra uddhAra karanA avazya hI bahuta mahatva kA kArya hai| jise muni zrI cauthamalajI mahArAja ne kAphI acche rUpa meM kiyA / hinduoM meM to dayAdharma kA pracAra karanA phira bhI sahaja hai kyoMki jIvadayA ke saMskAra unheM janmaghuTI kI taraha milate rahe haiN| para kisI musalamAna ko prabhAvita karake mAMsAhAra chur3AnA yA pazuhatyA nivAraNa karanA avazya hI eka kaThina kArya hai| munizrI cauthamalajI mahArAja ne kaI musalamAnoM ko bhI apanA makta bnaayaa| zrI kevala munijI likhita jaina divAkara grantha ke pRSTha 120 meM kucha mahatvapUrNa aise prasaMga diye haiM jinheM par3hakara unake prabhAvazAlI vyaktitva evaM kuzala vaktRtva kA patA calatA hai| isa grantha meM likhA hai ki khAna sAhaba seTha najara alI alAbakhsa mila ke mAlika seTha lukamAna bhAI ne 5 hajAra kA nukasAna sahana kara eka dina ke lie tapasvI mayAcandajI mahArAja kI tapasyA ke upalakSya meM Arambha-samArambha banda rkhaa| itanA hI nahIM jisa samaya moharrama kA tyauhAra par3a rahA thA isa tyauhAra ke 30 dina taka musalamAnoM meM vahA~ jAtimoja hotA thA jisameM mAMsa-bhakSaNa unakI paramparAnusAra calatA thaa| do dina to bIta hI gaye the, para jaina muni kI tapasyA kI bAta sunakara lukamAna bhAI ne kahA ki mujhe kyA mAlUma thA ki koI jaina sAdhu tapasyA kara rahe haiM, nahIM to do dina bhI mAMsAhAra na karavAtA, aba tIsare dina to mIThe cAvala hI banavAU~gA, sAtvika bhojana hI karAUMgA / islAma dharma ke anuyAyI hote hue bhI unake ye zabda muni zrI cauthamalajI mahArAja ke pravacanoM ke prati zraddhA ke sUcaka haiN| unake isa kArya se 100 bakaroM ko abhayadAna milA / ujjaina meM yaha ahiMsA kA pracAra va pazuoM ko abhayadAna kA aitihAsika kArya ApazrI ke prayatna se hI saMbhava huA thaa| devAsa meM ApakA pravacana IdagAha meM bhI huaa| pravacana se prabhAvita hokara kAjI sAhaba tAjjubaddIna ne mAMsa, zarAba, parastrIgamana Adi kA tyAgakara diyA / aura bhI aneka sthAnoM meM musalamAna Apake pravacanoM meM Akara Apake pravacanoM ko sanakara bar3e prabhAvita hote va kaI to Akara Apake bhakta bana gye| badanaura meM jodhA khaTIka va jIvanakhA~ musalamAna ne jIvanaparyanta mAMsabhakSaNa tathA jIvahiMsA tyAga kA niyama liyA aura bhI aneka musalamAna bhAiyoM ne ahiMsAvRtti apnaayii| vezyAoM ko samAja meM bahuta patita mAnA jAtA hai unakA bhI muni zrI cauthamalajI mahArAja ne uddhAra kiyaa| Apake vyAkhyAnoM ko sunakara 'maganI' tathA 'banI' nAma kI vezyAoM ne AjIvana zIlavrata pAlane kI pratijJA kI aura 'saNagArI' nAma kI vezyA ne eka pativrata kA saMkalpa liyaa| aneka sthAnoM meM usa samaya vezyAnatya kA pracAra thA use Apane banda karavAyA va vezyAoM ke kalaMkita jIvana ko badala DAlA / jodhapura meM kaI pAtariyoM ne Apake upadeza sunakara apane ghaNita peze ko bilkula tilAMjali de dii| sAdhAraNa manuSya kI apekSA kaidiyoM kA jIvana adhika patita hotA hai kyoMki ve kisI bar3e aparAdha ke kAraNa hI sajA pAkara jeloM meM jAte haiN| unako upadeza dekara sudhAranA aura unakA
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 305 : saMtoM kI patitoddhAraka paramparA.... zrI jaina divAkara-smRti-grantha hRdaya-parivartana karanA bahuta kaThina va mahatvapUrNa kArya hai| munizrI cauthamalajI mahArAja ne una patitoM ke uddhAra kA bhI prayatna kiyA / usake bAda to jeloM meM jAkara baMdiyoM ko upadeza dene kA kArya aneka muniyoM ne kiyA, para aba se 51 varSa pahale isa kArya kA zrIgaNeza muni zrI cauthamalajI mahArAja ne kiyA / jaina divAkara grantha ke pRSTha 185 meM likhA hai-"vi0 saM0 1984 kI ghaTanA hai, cittaur3a ke eka majisTreTa ko baMdiyoM kI dazA dekhakara dayA AyI aura munizrI kI prabhAvazAlI vANI se unake jIvana meM sudhAra ho isalie nivedana kiyA / mahArAjazrI ne kaidiyoM ko jo upadeza diyA usase una sabhI ke hRdaya meM pazcAttApa kI agni jalane lgii| sAzru nayana una sabane saMkalpa vyakta kiyA ki hama bhaviSya meM aisA koI kAma nahIM kareMge jisase hamArA tathA kisI dUsare kA apakAra ho| devAsa meM bhI jela meM kaidiyoM ko Apane upadeza diyA evaM pApa-kAryoM ke tyAga karavAye / pAlanapura ke navAva Apase prabhAvita hokara mUlyavAna duzAle Adi kucha bheMTa karanA cAhate ye to Apane unase kahA ki yadi Apa bheMTa denA hI cAhate haiM, to zikAra, zarAba va mAMsAhAra kA tyAga kreN| ApakI nispRhatA se prabhAvita hokara unhoMne usI samaya ina vastuoM kA tyAga kara diyaa| isI taraha dhAnerA ke navAba ke dAmAda jabaradastakhA~ ne bhI Apake upadeza se prabhAvita hokara kaI jAnavaroM ke zikAra na karane kI pratijJA svIkAra kii| samAja meM mociyoM ko kAphI nIcA mAnA jAtA hai| unako koI chate nahIM the kyoMki ve pazuoM kI khAla kA kArya karate haiM tathA mAMsa-madirA pIte haiN| unake gharoM meM camar3e kI gandha banI hI rahatI hai / Apane una mociyoM ko bhI zarAba, mAMsa, jIvahiMsA Adi durvyasanoM se mukta kiyA / gaMgApura ke mociyoM ne ApakI vANI sunakara hamezA ke lie mAMsa-madirApAna kA tyAga kara diyaa| relamagarA ke 60 parivAroM ne mAMsa-madirA kA tyAga kiyA / isI taraha aneka sthAnoM meM unhoMne kevala mAMsa-madirA kA tyAga hI nahIM kiyA varan jainadharma ko svIkAra kara, sAmAyika-pratikramaNa Adi dhArmika kriyAyeM bhI karane lge| camAra bhI bahuta nIcI jAti ke mAne jAte haiN| para Apake prabhAva se 60 gA~voM ke camAroM ne mAMsa-madirA kA tyAga kara diyaa| isI taraha kasAI, khaTIka, bhIla Adi nimna zreNI ke tathA patita mAne jAne vAle logoM ko durvyasanoM se mukta kara Apane hajAroM vyaktiyoM, parivAroM kA uddhAra kiyaa| bhagavAna kA jo patita pAvana vizeSaNa hai use munizrI cauthamalajI mahArAja ne apane jIvana meM sArthaka karake patitoddhAraka bane / unake anukaraNa yadi hamAre anya sAdhu-sAdhvI kareM to lAkhoM vyaktiyoM kA uddhAra ho jAya va jaina zAsana kI bar3I prabhAvanA ho| paricaya evaM patA : jainadharma, itihAsa evaM sAhitya ke prasiddha vidvAn anusaMdhAtA tathA lekhk|| patA-nAhaToM ko gavAr3a, bIkAnera
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI baharaMgI kiraNe : 306 : bahu AyAmI vyaktitva ke dhanI gurudeva zrI jaina divAkarajI zrI ajitamuni 'nirmala' mAratIya saMskRti kI antarAtmA hai-'nirgrantha zramaNa sAdhanA' / isa nirgrantha zramaNa sAdhanA ke ArAdhaka ve aniketana anagAra-santa-mahAtmA haiM, jo 'tamaso mA jyotirgamaya' ke prati sarvAtmanA samarpita haiM / ye santa-mahAtmA apanI mahimAmayI caryA evaM vANI, AcAra aura vicAra dvArA yugabodha karAte rahe haiM / apane vyaktitva evaM kRtitva se yugapuruSa ke viruda se vibhUSita hue haiM tathA azana-vasana, vAsana-Asana-siMhAsana, dhana-dhAnya se vihIna hone para bhI rAjA se lekara raMka taka ke AdaraNIya rahe haiM aura haiN| unameM se hama yahA~ eka aise hI yugasanta ke vyaktitva ke Alekhana kA prayAsa kara rahe haiM / hamAre prayAsa ke kendra bindu zraddhAspada mahAmunipravara haiM-'zrI jaina divAkarajI mahArAja' / yadyapi nAmataH ve 'munizrI cauthamalajI mahArAja' kahalAte the, lekina jaba unakI jIvana-pothI ke panne laTate haiN| mAnavIya mAnasa ke svaroM ko sunate haiM, to yaha spaSTa ho jAtA hai ki ahaniza jina siddhAntoM ke anurUpa jana-samAja ke kalyANa kI kAmanA se otaprota rahane ke kAraNa ve bhAvataH "jaina divAkara" the aura jaina divAkara zabda sunate hI hamAre mastaka usa yugapuruSa ke prati zraddhA, bhakti, vandanA arpita karane ke lie svataH svayameva nata ho jAte haiN| yugapuruSa apane adhyavasAya, prayatna puruSArtha se sva-para-jIvana kA nirmANa karate haiN| janma kaba huA, kahA~ huA, mAtA-pitA kauna the, pArivArika-jana kauna-kauna the? ityAdi unakI mahimA ke sAdhana nahIM haiM aura na ve inakA Azraya lekara apane kartavya-patha para agrasara hote haiN| unakA lakSya hotA hai-'svavIrya guptaH hi mano prasUti' / zrI jaina divAkarajI mahArAja aise hI eka yUgapUruSa haiM, unakA vyaktitva evaM kRtitva bahu AyAmI hai aura jisa AyAma se bhI hama unakA darzana karate haiM, mUlyAMkana karate haiM, to usameM eka anUThepana, dIrghadazitA, lokamaMgala Adi-Adi kI pratIti hotI hai| Aiye ! Apa bhI una AyAmoM meM se kucheka para dRSTipAta kara leN| sAmpradAyika veSa : asAmpradAyika vRtti zrI jaina divAkarajI mahArAja saMyama-sAdhanA ke lie sthAnakavAsI jaina-paramparA meM dIkSita hue the / ataH unako sthAnakavAsI jaina-paramparA kA santa kahA jAtA hai| lekina unakA mAnasa, vicAra, vRtti isa veSa taka sImita nahIM thii| unake lie veSa kA utanA hI upayoga thA jitanA hamaApakI AtmA ke lie isa vArtamAnika zarIra kaa| unakI dRSTi to isa veSa se bhI pare thii| ve "gaNAH pUjA sthAnaM na ca ligaM na ca vayaH" ke himAyatI the| isalie unameM veSa kA vyAmoha ho mI kaise sakatA thA ? samAja aura sampradAya donoM kA samAna Azaya hai| lekina donoM ke dRSTikoNa meM thor3A-sA antara hai| samAja vividha AcAra-vicAra praNAliyoM vAle manuSyoM kA samuha hai aura sampradAya eka prakAra ke AcAra-vicAra, zraddhA-vizvAsa vAle mAnavoM kA samUha / isa prakAra samAja aura sampradAya meM vyApta-vyApaka kI apekSA bheda hai, kintu lakSya eka hai| taba bahumata kI upekSA karake sirpha ine-ginoM mAnavoM ke samUha ko apane kRtitva ke lie cana lenA aura usI ko upAdeya mAna
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 307 : bahu AyAmI vyaktitva ke dhanI.... / zrI jaina divAkara-smRti-grantha // lenA, eka prakAra kA abhiniveza pUrNa vicAra hai| isIlie zrI jaina divAkarajI mahArAja ne sAmpradAyikatA kA vyAmoha dUra karane kA anavarata prayAsa kiyaa| unhoMne sampradAyavAda se dUra rahane kA sadaiva AhvAna kiyaa| sampradAyavAda kA viSelA aMkura kaba, kaise aura kahA~ phUTatA hai ? isakI ora saMketa karate hue unhoMne kahA thA "samAcArI meM jarA-sA antara dekhakara Aja dUsaroM ko DhIle hone kA pramANa-patra de diyA jAtA hai aura isI bahAne uccatA kA Dhola pITA jAtA hai / mAno eka sampradAya tabhI U~cA siddha ho sakegA jaba dUsaroM ko nIcA dikhAyA jaave| dUsare ko nIcA dikhAkara apanI uccatA pragaTa karane vAloM meM vAstavika uccatA nahIM hotI / jisameM vAstavika uccatA hogI vaha apanI uccatA pragaTa karane ke lie kisI dUsare kI hInatA sAbita karane nahIM baiThegA / ataeva jaba koI sAdhu dUsare sAdhu kI hInatA pragaTa karatA ho, use DhIlA batAtA ho, apane AcAra-vicAra kI zreSThatA kI DIMga mAratA ho to samajha lIjiye usameM vAstavika uccatA nahIM hai|" --'divAkara vANI' pRSTha 124 ukta kathana meM zraddha yapravara zrI jaina divAkarajI mahArAja ne usa marma kA udghATana kiyA hai, jo mAnava jAti ko alaga-alaga dAyaroM meM bAMTatA hai| una dAyaroM ko saccA yathArtha mAnakara dUsaroM ko apamAnita karane kI naI-naI tarakIbeM socI jAtI haiN| dUsare dharmAnuyAyiyoM kI ora dRSTipAta na karake yadi hama zramaNa bhagavAna mahAvIra ke anuyAyI apane ko dekheM, to pUrNataH spaSTa ho jAtA hai, ki apane-apane dAyaroM se Age bar3hane meM dharma saMkaTa mAnate haiM / sAtha hI dUsaroM kI garhA-nindA kaise kI jAye? ina upAyoM ke tAne-bAne juTAte rahate haiN| sampradAyavAda ke duSpariNAmoM kI ora dhyAna AkarSita karate hue unhoMne kahA thA-"sampradAyavAda kA hI yaha phala hai ki Aja eka sampradAya kA sAdhu dUsare sampradAya ke sAdhu se milane meM, vArtAlApa karane meM evaM mila-julakara dhyAna karane meM pApa samajhatA hai / eka sAdhu dUsare sAdhu ke pAsa se nikala jAyegA, magara bAteM nahIM kreNge| dUsaroM se bAta karane meM pApa nahIM lagatA hai, parantu anya sampradAya ke sAdhuoM se bAtacIta karane meM pApa lagatA hai| kaisI vicitra kalpanA hai| kitanI mUrkhatA hai|" X "jo sAdhu zAstrokta sAdhu ke guNoM se yukta haiM to unake caraNoM meM bArambAra vandanA karo, phira yaha mata soco ki yaha hamAre sampradAya ke haiM athavA bhinna sampradAya ke haiM / sadguNoM kI pUjA karo, avaguNoM kI pUjA se bco| sAmpradAyikatA kA malIna bhAva mithyAtva kI ora ghasITa le jAtA hai|" -divAkara vANI, pRSTha 123 zrI jaina divAkarajI mahArAja ne sampradAyavAda kI hAniyoM, burAiyoM ko sirpha vacanoM dvArA hI pragaTa nahIM kiyA aura na 'para upadeza kuzala bahutere' ke anurUpa lokaraMjana athavA janasAdhAraNa meM apanA prabhAva jamAne ke lie vicAra vyakta kiye| kintu svayaM unakA mAnasa isa prakAra kI bAr3AbandI ko pasanda nahIM karatA thaa| unhoMne sampradAyavAda kA unmUlana karane ke lie sakriya kadama uThAyA aura aise samaya meM uThAyA jaba sAmpradAyika mAnyatAoM ko lekara zAstrArtha Ayojita kiye jAte the aura tattva nirNaya ke nAma para vitaMDAvAda kA Azraya lene meM bhI kisI ko hicakicAhaTa nahIM hotI thii| aisI viparIta evaM vikaTa paristhiti meM bhI Apa apane patha se, praNa se, uddezya se vicalita nahIM hue aura jisake phalasvarUpa Aja ke yuga meM lagabhaga 26-27 varSa
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 308 : pUrva koTA (rAjasthAna) meM jaina dharmAntargata sthAnakavAsI mUrtipUjaka aura digambara munirAjoM ke eka pATa para baiThakara pravacana hue| bhinna-bhinna sampradAyoM ke zramaNa evaM zrAvakoM kA eka sAtha milanA aura mahAvIra dezanA kA pravacana zravaNa karanA kucha loga aupacArikatA samajheM, to unake lie isakA kucha bhI mahattva nahIM hai, lekina jo bindu meM sindhu ke darzana karane vAle haiM aura jo 'je egaM jANai, se savvaM jANaI' ke anuyAyI haiM, ve hI isakA mUlyAMkana kara sakate haiN| zrI jaina divAkarajI mahArAja dvArA boyA bIja aba vizAla vaTavRkSa kA rUpa dhAraNa karane kI ora unmukha hai aura sampradAyavAda ke gahana garbhagRhoM meM bhI prANavAyU evaM prakAza-jyoti jhilamilAne lagI hai| jIvana-nirmAtA! mAnava jaba janma letA hai, taba vaha insAna hotA hai, haivAna nahIM; deva hotA hai, dAnava nhiiN| devatva usake antara meM vAsa karatA hai / lekina buddhi-vikAsa ke sAtha yugIna vAtAvaraNa ke kAraNa vaha apane devatva ko bhUla jAtA hai / vaha dUsaroM ko cAhe nukasAna kare yA na kare / lekina apane mAnavatva ko to vaha ekadama hAra hI baiThatA hai / durvyasanoM kI kArA meM par3akara usa guphA meM chalA~ga lagAtA hai, jahAM para use duHkha, dainya kA sAmrAjya milatA hai| yugadRSTA zrI jaina divAkarajI mahArAja ko yaha dRzya pratidina apane vihAra kAla meM dekhane ko milate the| unhoMne gambhIratA se adhyayana kiyaa| eka vicAra bAra-bAra unake mana meM cakkara lagAtA rahatA thA, ki gAMvoM meM base bhArata kI isa sthiti kA kAraNa kyA hai ? dhArmika AsthAoM meM vizvAsa karane vAle grAmavAsiyoM meM aisI kaunasI kamI hai ki zuddha prAkRtika vAtAvaraNa hone para bhI ye bhole-bhAle zuddha hRdaya azuddha ho rahe haiN| pavitra jIvana kI AkAMkSA rakhate hae bhI apavitratA meM apane Apako Dubo rahe haiM / isa gambhIra cintana se ve isa niSkarSa para Aye, ki bhale hI vyaktigata rUpa se apane jIvana kA nirmANa karane ke lie agrasara ho gayA hU~, lekina jaba taka Asa-pAsa kA vAtAvaraNa zaddha nahIM hogA. to merI sAdhanA meM AMzika asaphalatA rahegI / ataH merA anubhava sva ke lie ISTa hone ke sAtha-sAtha para ko bhI kalyANaprada honA cAhie / basa ! eka nizcaya kiyA, ki maiM "tinANaM tArayANaM" zramaNa bhagavAna mahAvIra kA laghutama adanA anugAmI ziSya hU~ aura ukta vizeSaNa gata bhAvoM ko spaSTa karane kA jaba yaha avasara svayameva prApta ho gayA hai, to aba mujhe cUkanA yogya nahIM hai / pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja ne apane nizcaya ko mUrta rUpa denA prArambha kiyaa| sarvaprathama unhoMne isa AbhijAtya varga ko sambodhita kiyA, jo jAgIradAra, ThAkura, umarAva, rANA, rAjA Adi ke rUpa meM grAmINa janatA para zAsana karatA thA aura sAdhAraNa jana to 'yathA rAjA tathA prajA' kI kahAvata kA anusaraNa karane vAle hote haiM / ataeva yadi rAjA paropakAraparAyaNa, vyasana mukta, sadAcArI, naitika evaM nyAyapUrvaka zAsana karatA hai, to prajA kI bhI vaisI hI pravRtti va AcAra-vicAra hote haiN| zraddhaya zrI jaina divAkarajI mahArAja kA vihAra-kSetra grAmINa bhArata thA hI aura aba vicAra-kSetra bhI vahI bana gayA / ataH jahA~ bhI jAte, vahIM bholI-bhAlI janatA ko usakI vANI meM jIvana kA mUlya samajhAte aura AbhijAtya varga ko usake kartavyoM kA bodha karAte the| "kauna jAnatA hai, ki Aja ke tumhAre durvyavahAra kA phala kaba aura kisa rUpa meM tumheM
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 306 : baha AyAmI vyaktitva ke dhanI".. zrI jaina divAkara-smRti-grantha bhoganA par3egA ? isa janma ke vaira kA badalA na mAlUma kisa janma meM cukAnA pdd'e| ataeva zakti aura sattA Adi ke abhimAna meM mata bhuulo| sadA soca-samajhakara prANImAtra ke prati sneha aura dayA kI hI bhAvanA rkho|" X "jina bhale AdamiyoM ko ihaloka aura paraloka na bigAr3anA ho, samAja meM ghRNA aura napharata kA pAtra na bananA ho, dharma se patita na honA ho, apane kUTramba, parivAra vAloM ke lie bhArabhUta aura kAlarUpa na bananA ho, apane bApa-dAdoM kI ijjata ko dhUla meM na milAnA cAhate ho, apanI sampatti kA svAhA na karanA cAhate ho aura apanI pyArI santAna ko saMkaTa ke gahare gaDDhe meM nahIM DAlanA cAhate ho, to madirApAna se sadaiva dUra-bahuta dUra hI rahanA caahie| jo manuSya moriyoM meM par3A-par3A duniyA kA tiraskAra or3hane se bacanA cAhatA hai aura apane jIvana ko sarvanAza se bacAnA cAhatA hai use madirApAna kI burI Adata ko zurU hI nahIM karanA caahie|" -divAkara divya jyoti samaya-samaya para nikale isI prakAra ke hRdayodgAroM ne sabhI ko prabhAvita kiyaa| jisakA pariNAma yaha huA, ki samakAlIna rAjA-mahArAjAoM ne, amIra-umarAvoM ne, seTha-sAhakAroM ne vaha saba kiyaa| jisakI koI kalpanA bhI nahIM kara sakate haiN| unhoMne vilAsI jIvana chor3akara sadAcAra pUrNa jIvana kI ora agrasara hone kA svecchA se nizcaya kiyA aura isa prakAra ke jIvana nirmANa ke lie zarAba chor3I, mAMsa bhakSaNa kA tyAga kiyA, zikAra khelanA banda kiyaa| kSatriyoM ne apane kSatriyatva kI sahI mAyane meM sthApanA kii| sAtha hI anugAmI prajA ne bhI vaisA hI jIvana bitAne kI pratijJA kii| camAra, khaTIka Adi achata samajhe jAne vAle prabhAvita hue aura aneka sukhada jIvana kI ora bar3ha gye| ve to sambhavataH hoM yA na hoM, lekina unakI santAneM naitika jIvana ko vyatIta karate hue isa puNya puruSa kA sazraddhA avazya smaraNa karatI haiN| zrI jaina divAkarajI mahArAja ke isa vicAra kaNa ne Aja itanA vyApaka rUpa le liyA hai ki bhAla nala kAMThA prayoga, vIravAla pravRtti, dharmapAla pravRtti jaisI vyasana mukti kI aneka pravRttiyA~ apane-apane kSetroM meM jIvananirmANa ke lie kArya kara rahI haiN| kaMsa bhAyaNaM va mukkatoe gurudeva zrI jaina divAkarajI mahArAja mahAmAnava the| mahAmAnava vahI kahalAte hai jinakI karuNA paridhi sva taka sImita na hokara 'Atmavata sarvabhUteSa' ko sparza karatI hai| jinakA jI lakSya Atma-kalyANa hI nahIM, sAtha meM janakalyANa bhI hotA hai| vaha mAnavatA ke prati nyauchAvara ho jAtA hai| zrI jaina divAkarajI mahArAja kI jIvana-pothI meM yahI saba to akita hai| ve jahA~ bhI gaye, grAma aura nagara, mahala aura jhoMpar3I, dhanI aura nirdhana, par3he-likhe aura anapar3he ko samAna rUpa se mAnavatA kA bodha karAte the| sabhI yahI kahate haiM ki 'gurudeva kI hama para bar3I kRpA hai|' pichar3I mAnI jAne vAlI jAtiyoM ke vyakti kahate haiM ki 'Aja jo kucha bhI hama haiM, dRSTi badalate hI sRSTi badalI hai to isake nimitta yahI mahArAja haiN| rAjAjI ke guru evaM bar3e-bar3e dhanapatiyoM ko natamastaka hone para bhI inameM abhimAna nahIM hai, aura apanI hRdayAMjali arpita karate hue 'jagadvallabha' kA uccAraNa karane lagate haiN| jo unakI vANI se prabhAvita the aura saiddhAntika vicAroM ko jAnane ke icchuka rahate the, unheM 'prasiddha vaktA' kahakara apanI manobhAvanA vyakta karate haiN| jaina bandhuoM ke mAnasa meM to 'jana divAkara' ke rUpa meM aMkita haiN| sabhI apanI-apanI bhAvanA se
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha vyaktitva kI baharaMgI kiraNe : 310 : bhAvodgAra vyakta karate the / yadi ina sabako saMkSepa meM kahA jAya, to 'mujha para gurudeva kA atyadhika sneha hai' jaisA vAkya hI paryApta hogaa| ina saba vizeSaNoM se vibhUSita zrI jaina divAkarajI mahArAja jahA~-kahIM bhI pahuMca jAte the, vahIM para hI loga gItoM meM apane vicAroM ko vyakta kara dete| lekina ye itane nilipta the ki Atma-maMthana kI gaharAI meM DUba jAte aura cintana karate ki isa guNAnuvAda se maiM abhibhUta to nahIM ho gayA hai, 'prabhutA pAya kAhi mada nAhiM' kI kAlimA ne AvRtta to nahIM kara liyA? ve kavitAoM yA vyakta vicAroM ko sunakara itane udAsIna se ho jAte the ki usakI chAyA mukhamudrA para bhI jhalaka uThatI thI aura na aisA kucha saMketa karate jisase vaktA yA anya ko duHkha ho, lekina svayaM vicAroM meM itane DUba jAte ki 'kahIM ye vizeSaNa merI sAdhanA meM vyAghAta na DAla deM, ye anukUla upasarga mujha muni pada se calita na kara deN|' zAsana kI sevA aura saMgha kI anuzAsana-vyavasthA ke sandarbha meM jaba caturvidha saMgha ne sarvAnumati se yaha nirNaya kara liyA ki ApazrI AcArya pada grahaNa kareM aura eka svara se AcArya pada para AsIna hone kI sAnurodha prArthanA kI / apane nirNaya ko pragaTa kiyA to avAk se raha gaye aura bar3e hI niSpakSa bhAva se kahA-"gurudeva kI dI huI muni padavI se bar3hakara aura padavI nahIM hai| yahI bahuta hai aura isake yogya bana jAU~, yahI merI sAdhanA kA lakSya hai| aba aura kyA cAhiye / " isa vANI meM na to manuhAra kI AkAMkSA thI, na khuzAmada karAne kI bU aura na apane prabhUtva va sammAna karAye jAne kA pradarzana thaa| isI taraha ke aura bhI aneka prasaMga Aye, lekina ye mahAtmA to 'kasa bhAyaNaM va mukkatoe' jaise nirlipta bane rhe| bhAraMDe ceva appamatta-hama-Apa mAnava zarIra ko dhAraNa kiye hue haiN| lekina hameM yaha yoM hI nahIM milA hai / na jAne kina ananta kAla ke puNya-prayAsoM evaM sAdhanAoM ke phalasvarUpa asaMkhya yoniyoM ko pAra karane janma lene ke pazcAt isa par3Ava para Akara apane pUrNa vikAsa kI ora agrasara hone kA avasara pAyA hai| koI bhI vyakti lAkhoM-karor3oM kI dhanarAzi dekara, yahA~ taka ki cakravartI bhI apane chaha khaNDa ke rAjya ko dekara bhI mAnava-janma ko kharIda nahIM sakatA hai aura na isakA mukAbalA deva-jIvana hI kara sakatA hai| isIlie yaha anamola hai, isakA sahI mUlya ve hI vyakti kara sakate haiM, jo sadA sAvadhAna haiN| kSaNamAtra kA bhI pramAda nahIM karate haiM, jo sadA jAgata rahate haiN| jinake viveka-cakSu khule rahate haiN| pratyeka kSaNa kisI na kisI kartavya meM lage rahate haiM aura eka kattavya pUrA hone para dUsare aura dUsare ke bAda tIsare, isa prakAra pratikSaNa kartavya-pAlana meM nirantara vyasta rahate haiN| hamAre pUjya jaina divAkarajI mahArAja kA yahI to jIvana-lakSya thaa| prArambha se lekara avasAnaparyanta ke samagra jIvana meM aisA koI bindu nahIM hai, jaba pramAda kI parachAIM bhI dikhe / yuvAvasthA kI taraha vRddhAvasthA meM bhI jaba zarIra thaka jAtA hai, kucha ArAma cAhatA hai, taba bhI svAdhyAya japa, tapa, cintana, lekhana, pratikramaNa meM apramatta bhAva se lIna rahane ke sAtha-sAtha parakalyANa ke prati samarpita the| unheM apanA karttavya karane meM samaya bAdhaka nahIM hotA thA, na mausama kI camakatI dhUpa yA kar3akar3AtI zIta lahara vyavadhAna DAla pAtI thii| isake lie svayaM unhIM ke kucha sazakta vicAra sUktoM ko par3hiye "jaise koI andhI aurata cakkI pIsatI jAtI hai aura jyoM-jyoM ATA cakkI se bAhara nikalatA jAtA hai, tyoM-tyoM pAsa meM khar3A kuttA use khAtA jAtA hai, vaise hI jo sAdhaka pramAda meM
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 311 : bahu AyAmI vyaktitva ke dhanI.... / zrI jaina divAkara-smRti-grantha par3a jAtA hai to, usakI sAdhanA bhI vyartha ho jAtI hai| ataeva bhagavAna kA pharamAna hai ki sAdhaka ko kSaNabhara ke lie bhI pramAda nahIM karanA cAhiye / " -divAkara divya jyoti bhAga 4 ve bahuzruta ! bahuta se zAstroM ko jAnane vAlA, bahuzra ta kA zabdArtha hai| lekina yathArthataH vahI mahApuruSa bahuzru ta jaise pAvana pada para virAjamAna hone kA adhikArI hai, jo svadarzana aura paradarzana kA marmajJa ho, AtmA-paramAtmA, jIva-ajIva, svarga naraka, loka-paraloka, dravya-tatva Adi ke sambandha meM apanI kyA zraddhA, vizvAsa, jJAna dRSTi hai ? anya dArzanika paramparAyeM kyA mAnyatAe~ rakhatI haiM ? ina mAnyatAoM ke pIche kauna-sI dRSTi hai ? ina saba kA jJAtA hI vAstava meM bahuzruta hai| hamAre pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja aise hI bahuzrata maharSi haiN| unhoMne sAdhanA ke prArambha kAla se hI zAstroM ke adhyayana kI ora apanA dhyAna kendrita kiyA thaa| saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI, urdU, phArasI Adi samakAlIna bhASAoM kA talasparzI jJAna prApta kara jaina AgamoM ke atirikta veda, upaniSad, gItA, kurAna Adi kA anuzIlana bhI kiyaa| pAzcAtya vidvAnoM dvArA likhita bahuta se granthoM ke vizeSa aMzoM kI jAnakArI prApta kii| isa vyApaka adhyayana kA pariNAma yaha huA ki svadarzana aura paradarzanoM kA tulanAtmaka vizleSaNa karane kI ve apUrva yogyatA prApta kara ske| jaina aura janetara darzanoM ke gUr3ha rahasya unase anajAne nahIM rahe / jina vyaktiyoM ne unake pravacana sune haiM ve bhalI-bhAMti jAnate haiM ki apane vivecanIya viSaya ko sarvajana sulabha banAne ke lie dUsare dharmoM-darzanoM kI aneka yuktiyoM, udAharaNoM ko prastuta karate the| jisase jaina bandhu to lAbhAnvita hote hI the, lekina unakI apekSA jainetara janatA pUrNa utsAha, ullAsa, zraddhA ke sAtha pratilAbhita hotI thii| yahI kAraNa hai ki janmajAta mAMsa, macchI, madya pAyI, cora jaise vyaktiyoM ne pragaTa meM apane doSoM kA varNana karake saMskAra-nIti sampanna jIvana bitAnA prArambha kiyA thA / saMgama tIrtha do pavitra jIvanadAyinI nadiyoM ke eka-dUsare meM milakara eka rUpa hone ke sthAna ko loka meM saMgama tIrtha kahate haiN| jaise vartamAna meM gaMgA aura yamunA ke milana sthAna se prayAga kA dUsarA nAma saMgama tIrtha bhI hai / isI taraha hamAre pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja bhI eka saMgama tIrtha haiN| unameM ahiMsA aura karuNA kI aisI akSayadhArA milI huI thI ki jinakI zItalatA meM prANimAtra kA tana-mana pulaka uThatA thaa| unake vyaktitva aura kRtitva kI ahiMsA aura karuNA paridhi thii| ve apane pratyeka kArya kA mUlyAMkana ahiMsA aura karuNA kI dRSTi se karate the| ve apane pratyeka kArya meM yaha dekhate the ki kisI ke mana ko AghAta na pahu~ce, dUsare kA ahita na ho aura sadaiva isa prayatna meM lage rahate the ki sabakA bhalA ho ! saMgha samarpita pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja yaha bhalI-bhAMti jAnate the ki vyaktitva cAhe kitanA bhI mahAn ho, logoM ke samUha Age-pIche ghUmeM aura svAgata sammAna meM palaka pA~var3e bhI bichA deM / phira bhI samaSTi ke sammukha usakA mahatva kama hI hai| koI bhI vyakti saMgaThana, samUha, saMgha se Upara nahIM ho sktaa| isalie unhoMne saMgha-saMgaThana ke lie apanA sarvasva arpaNa karane kA
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara smRti-nya vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 312 : AhvAna kiyA thA, apane isa AhvAna ke anusAra sarvaprathama apane Apako samarpita kiyA thaa| jisakI pratIti nimnalikhita prasaMga se ho jAtI hai byAvara meM pA~ca sthAnakavAsI zramaNa sampradAyoM ne eka saMgha kI sthApanA kI thii| inake pramukhoM ne apanI-apanI padaviyoM-sampradAyoM ko chor3akara eka AcArya kI niyukti kI thii| jina pA~ca sampradAyoM kA vilaya huA thA / unameM se tIna meM padaviyA~ nahIM thIM aura do meM thiiN| do meM se bhI isa sampradAya meM padaviyA~ adhika thiiN| apane pratinidhi ke rUpa meM unhoMne apane priya ziSya upAdhyAya paMDitaratna zrI pyAracandajI mahArAja ko bhejate hue apanA saMdeza bhejA thA-"padavI eka hI AcArya kI rakhanA, anya AcArya-pada na rakhanA aura yaha padavI zrI Ananda RSijI mahArAja ko denA / yadi alaga-alaga padavI doge, to tyAga adhUrA rahegA / ataH tyAga saccA aura vAstavika krnaa|" - isake bAda kA jo prasaMga hai usameM hI ApazrI ke saMgha samarpita jIvana kI bhAvanA sAkAra rUpa letI hai ki sammelana sampanna karake jaba zrI upAdhyAyajI mahArAja lauTe aura saba vivaraNa sunA to atyanta harSa vibhora ho gye| isa avasara para kisI ne kahA-"gurudeva ! apane sampradAya kI saba padaviyoM ke tyAga se cAra to yathAsthAna bane rahe, hAni apanI hI huI hai|" taba Apane use bar3I udAratA evaM saralatA se samajhAte hue kahA-"tyAga kA bhaviSya atIva ujjvala hai| Aja kA yaha bIja kala vaTavRkSa kA rUpa dhAraNa kregaa| Aja kA yaha bindu kala sindhu bnegaa| dRSTi vyApaka aura udAra rakhanI caahiye| terA-merA kyA samaSTi se bar3A hotA hai ? vyakti se samAja bar3A hotA hai aura samAja se saMgha / saMgha ke liye sarvasva arpaNa kara doge to koI pariNAma nikalegA, padavI to isake Age bahuta nagaNya hai|" pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja ne apanI vacanalabdhi se jo abhivyakta kiyA thA, vaha bhaviSya meM yathArtha ke dharAtala para pragaTa haA aura usakI pariNati haI-zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha ke rUpa meM ! jisameM eka AcArya ke netRtva meM zramaNa varga Aja apanI sAdhanA meM rata hai evaM Atma kalyANa karane ke sAtha-sAtha jana-kalyANakArI pravRttiyoM ke liye yathAyogya nirdeza karatA hai| svAdhyAya-dhyAna yogI! pUjyazrI jaina divAkarajI mahArAja kI khyAti prasiddha vaktA ke rUpa meM thI aura ApakA nAma hI 'prasiddha vaktA' par3a gayA thaa| yaha unakA bAhya rUpa thA, lekina jinhoMne unake antaraMga ko dekhA hai. ve jAnate haiM ki unake jIvana meM svAdhyAya aura dhyAna sAkAra ho uThe the / apane dainaMdinI kAryoM se jaba bhI aura jitanA bhI avakAza milatA thA taba dina ko svAdhyAya, vividha granthoM kA adhyayana athavA kisI na kisI grantha kI racanA meM saMlagna rahate / rAtri ke samaya jaba sabhI soye hue hote, taba dhyAna-sAdhanA meM lIna rahate the / antevAsI zramaNa varga dina ho yA rAtri, sadaiva dhyAnastha dekhate to unheM Azcarya hotA ki ApazrI nIMda lete haiM yA nahIM, aura lete bhI haiM, to kaba ? sadA hI japatapa svAdhyAya, dhyAna meM lIna / / ukta donoM prakAra kI sAdhanAoM kA pariNAma thA ki ApazrI ne Agama, bauddha aura vaidika sAhitya kA gambhIratA se anuzIlana kiyA thaa| Apako hajAroM gAthAyeM, zloka, sUktiyA~ kaNThastha thIM pravacana ke samaya unheM prastuta karake zrotAoM ke mAnasa meM eka naI kiraNa, naI anubhUti jAgrata kara dete the|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 313: vaha AyAmI vyaktitva ke dhanI..." zrI jaina divAkara smRti grantha janmajAta 'virAgI' "pUta ke lakSaNa pAlane meM / " mAtA-pitA ne bar3e lAr3a-pyAra se pAlA-posA, par3hAyA-likhAyA bar3A kiyA aura yogya vaya sampanna hone para vivAha sUtra meM bA~dha diyaa| isa AzA se ki virAga kA biravA rAga ke vega meM apane Apa hI nirmUla ho jAyegA / unhoMne to apane vicAroM se ThIka hI kiyA thA ki bar3e-bar3e maharSi bhI ramaNI kI ramaNIyatA meM rama gaye, to yaha yuvA dArA kI kAza ko kaise ulAMgha sakatA hai ? lekina yauvana kI amarAI meM rAga kI koyala nahIM kUjI so nahIM phUjI / anta meM tor3a sakala jaga dvanda phanda AtamalIna kahAye / rAga hArA aura virAga jiitaa| ApazrI kI AkAMkSA to yahI thI ki patnI bhI sAtha meM pravrajyA le aura prathama milana ke avasara para bhI yahI bhAvanA pradarzita kI thii| lekina patnI nahIM smjhii| kAraNa yahI thA ki taba kAla paripAka nahIM huA thA jisase virodha kI bela to bar3hAtI rahI, parantu virAga ke bIja ko nahIM boyA aura jaba samaya AyA, to sacoTa boloM ne vicAra badala diye / dRSTi badalate hI sRSTi badala gii| ve bola hai "hamArA sAMsArika sambandha to janma-janmAntara meM kitanI hI bAra huA hogA, parantu dhArmika sambandha nahIM huA aura yaha manuSyabhava durlabhatA se hI prApta hotA hai, ataeva jaise maiM sAdhu bana gayA hai, vaise tuma bhI sAdhvI ho jAo, kSaNika sAMsArika sukha ko sarvasva mAnakara amUlya aura durlabha manuSya jIvana ko gaMvA nahIM denA caahiye| saMsAra asAra hai| usameM koI kisI kA sadA kA sAkSI nahIM aura Atma-kalyANa jo ki manuSya jIvana kA vAstava meM sArthakya mAnA jAtA hai, vaha bhI usameM nahIM hai| paraloka kI bAta to dUra rahI, parantu isI loka meM hI mAtA-pitA, bhAI-bahina, pati, putra koI sahAyaka nahIM hote| isaliye yogya lage to merA kahanA mAnakara tuma bhI sAdhvI bana jaao|" isa sAragarbhita kathana kA pariNAma yaha huA ki jo bAta varSoM pahale sambhava ho jAnI cAhiye thI vaha aba sambhava huii| patnI bhI pati kI anugAminI bana gyii| dhArmika sambandha joDa kara aTUTa AtmIya sambandha jor3a liyaa| " samAja-sudhAraka jaina muni kI dIkSA kA mukhya dhyeya Atma-sAdhanA hai| lekina jisa kSaNa yaha dIkSA lI jAtI hai, usI samaya se vyakti ke sAtha sAmAjika nirmANa, dhArmika prabhAvanA aura dharma sevA ke kArya bhI binA kisI prakAra kI pratijJA liye apane-Apa jur3a jAte haiN| yA phira yoM kaha sakate haiM ki jaina zramaNa apanI caryA ke dvArA jo Adarza abhivyakta karate haiM, vaha samAja dharma prabhAvanA ke rUpa le lete haiN| apanI pada-yAtrA aura paMca mahadvAtoM kA bAnA pahanakara grAma-grAma ko udbodhana dete hue, jo jAgRti kA zaMkhanAda karate haiM usase unakI nispRha samAja sevA sadaiva smaraNIya banI rahatI hai| pUjyazrI jaina divAkarajI mahArAja bhI aise hI eka santa ziromaNi the| unhoMne apane prava canoM ke mAdhyama se dharma-bodha karAyA, samAja ko karttavya kA mAna karAyA aura usakI sahI sArthakatA batalAI, to usase aisA vAtAvaraNa banA ki pahale jana jaina banA aura jaina banakara apane sAmAjika dAyitva kI ora agrasara huA / mAnavAkRti dhAraNa karane vAle prANiyoM kA cetanA kA saMkalana hai| yaha saMkalana yoM hI gaMvA dene ke kita karane kA kisI ko adhikAra hai| isI sUtra ko samUha samAja nahIM hai, lekina samagra jIvanta liye prApta nahIM huI hai aura na hI ise kalaMdhyAna meM rakhakara pUjya zrI jaina divAkarajI
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha vyaktitva ko bahuraMgI kiraNeM 314 mahArAja ne mAnavIya AtmA ke darzana kiye| usameM baiThI huI kurItiyoM, kuvAsanAoM aura kuvRttiyoM ko parimArjita karane ke liye prasthAna kiyA / ve jahA~ bhI gaye, vahIM sarvaprathama mAnava-mAnava ke bIca judAI paidA karane vAle kAraNa ahaM aura usake nimitta dhana ke tyAga kI sIdhI-sAdhI bhASA bolI ki - " Apa zrImanta haiM aura zrImantAI ke aham meM par3ausI ko bhI nahIM jAnate to yaha pradarzana vyartha hai / yadi zrImanta haiM, to samaya para paramArtha kara lo ! jisase svArtha bhI sadha jAye / yadi aisA bhI nahIM kara sakate, to una rIti-rivAjoM kI lIka na DAlo jo dinoM-dina bar3hatI huI sAdhAraNa vyakti ko apane jAla meM jakar3a lete haiN| una kupradarzanoM ko banda kara do jo prajA ke naitika patana ke kAraNa haiM / " isI prakAra samaya-samaya para aura bhI aneka prakAra se mAnava ko usake karttavya kA bodha karAte hue jaba aura jahA~ kahIM bhI kisI kurIti-rivAjoM ko dekhate, to usake unmUlana ke liye pravacanAtmaka upadeza Adeza dekara sanmArga kA darzana karAte the / pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja kA yuga aMdhazraddhA bahula thaa| aMdhavizvAsoM ke vaza hokara na mAlUma kitane bhairoM-bhavAnI ko pUjatA rahatA thaa| ise pUjane ke nimitta binA kisI vicAra ke vaha saba karane meM tatpara ho jAtA thA, jo mAnavatA ko kalaMkita karatA thaa| aise aura bhI aneka kAraNa the, jisase mAnava samAja apane Apa meM azAMta thA / pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja ne ina saba kA samAdhAna kiyA / dizA dI aura dazA badala dI / yahI kAraNa hai ki samaya kA antarAla bar3hane para bhI unheM eka samAja sudhAraka ke rUpa meM mAnA jAtA hai| ve jahA~ bhI gaye, vahIM bhikSA mAMgI burAiyoM kI aura pratidAna meM diyA mAnavIya, oja, teja, AsthA, vizvAsa ! samagra AyAmoM kA samavAya pUrvokta ke atirikta sahasra razmi pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja ke aura bhI aneka AyAma Alekhya haiM / lekina yahA~ para eka mahAn jainAcArya ke nimnalikhita boloM ke puNya smaraNa hote hI virAma lenA ucita hai- / "guna samudra tuma guna avikAra kahata na sura guru pAvaipAra // ataeva samagra AyAmoM kA paMjIkaraNa karake itanA hI prastuta karate haiM ki unakA vyaktitva jAgatika thaa| kisI eka samAja yA kSetra athavA rASTra taka sImita nahIM thaa| ve bhramaNa the, unake kRtitva meM granthi nahIM thI aura granthi ho bhI kaise sakatI thii| jaba ve svayaM granthi kA bheda na karake nirgrantha hue the / unhoMne bhAratIya saMskRti kI maulikatA ke anurUpa jahara piyA, amRta baaNttaa| unhoMne sImA meM rahakara anahada kAma kiyA aura jo kiyA, vaha cirasthAyI hai| isa dRSTi se unake vyaktitva ko samagra krAnti ke liye samarpita kahA jAye, to sambhavataH hama unake sahI mUlyAMkana ke nikaTatama pahu~cane meM AMzika rUpa se saphala hue haiN| unhoMne apanI cAritrika nirmalatA pUrvaka janapada vihAra karake aMdha-vizvAsoM, rUr3hiyoM aura paramparAoM meM dhaMsI mAnavatA ko nirmala banAyA hai| isa samagratA kA avalokana karane ke pazcAt bhI yadi hamArI aMjaliyA~ nahIM uThatI haiM / sAtha hI unake vyaktitva evaM kRtitva se preraNA nahIM lete haiM, to yaha hamArA durbhAgya mAnA jAyegA / kyA hama abhAge rahe ! nahIM, to Aiye! apane diye se prakAza leM aura prayAsa kareM, usa vizva ko prakAza meM lAne kA, jo a~dhere, anizcaya aura saMdeha se parAvRtta hokara klAnta bhrAMta hai /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 315 : lokacetanA ke cinmaya khilAr3I zrI jaina divAkara-smRti-vAntha * * lokacetanA ke cinmaya khilAr3I munizrI cauthamalajI mahArAja * DaoN. mahendra bhAnAvata, ema0 e0, pI-eca0 DI0 munizrI cauthamalajI mahArAja lokacetanA ke jabardasta sacetaka the| unakI vANI janakalyANI thI isalie mahala-mAliyA se lekara sar3aka para sone vAle sabhI unake mAnalevA the| ve amIroM kI rAha aura garIboM kI Aha; donoM ko apanI donoM A~khoM kI olakhANa dete the| apane upadezoM meM ve pratyeka varga, dharma, jAti-pA~ti se Upara uThakara samunnata mAnavatA kI bAta kahate the| manuSya ke mara jAne se bhI adhika khataranAka ve manuSyatA kI mauta mAnate the ata: unake sAre upadeza mAnavatA ke carama vikAsa ko prakAzita karane vAle hote the| unheM garIboM, pIr3itoM, asahAyoM aura dalita-patitoM se adhika lagAva, adhika sahAnubhUti aura adhika sneha-saMbala thA, parantu ucca sampanna samRddhavarga se unheM kataI ghRNA nahIM thii| ghRNA yadi thI to kuvRtti aura kukarma se, cAhe vaha U~ce tapake meM vyApta ho, cAhe nIce tapake meM / ve cAhate the U~ce loga apane hiye kI A~kha kholakara nimna varga ko apanApA deN| inakI hInatA ko apanI zAlInatA deN| inakI dInatA ko apanA DAva aura dAna deN| inakI jihvA ko apanA pAna deN| inakI jhakI haI jhoMpar3iyoM ko apane neboM kA pAnI deN| apane darIkhAne kI baiThaka deN| caurAhe kA cirAga deM aura vaha saba kucha deM jisakI inheM jarUrata hai aura jisakI ve adhikatA lie haiN| ve apane visarjana ko inakA sarjana maane| munizrI ne yahI saba kucha kiyA apane upadezoM ke mAdhyama se ; apanI padayAtrAoM ke mAdhyama se aura apane mela-milApa ke mAdhyama se / ve jAnate the ki yadi yaha nahIM kiyA gayA to manuSya-manuSya kA antarAla itanA adhika bar3ha jAyagA ki choTe varga kA astitva pazutA ke samakakSa pahu~ca jAyagA aura manuSyatA eka majAka banakara raha jaaygii| isalie unhoMne lokacetanA kA sahArA liyaa| loka ke mUlya aura usake astitva ko pratiSThita kiyaa| unhoMne pAyA ki loka kI zrI aura zakti meM, usake saMskAra aura sauMdarya meM ve saba bhAva vibhUtiyA~ vidyamAna haiM, magara unakA ahasAsa karAne vAlA koI nahIM hai| yadi inameM nihita supta bhAva jaga gaye to inakA abhAva kAphI hada taka dUra kiyA jA sakatA hai| ata: unhoMne apane upadezoM meM loka ke una caritroM ko astitva diyA jo jJAta hote hue bhI ajJAta bane hue the / jo bAra-bAra bole jAte hue bhI abole the| kaI caritra, kaI AkhyAna, kaI kathAe~, gAthAeM puNya ke pratApa kI, satya aura sadAcAra kI, zAstroM kI, lokajihvA kI, samAja saMskAroM kI, vratakathAoM kI; ina sabako unhoMne punarjIvana diyA, pratiSThA dI, gIta diyA, saMgIta diyA, nayA bola aura kar3AvA diyA, loka kA jIvana-rasa diyA aura ina sabake mAdhyama se samagra mAnavatA kI, manujatA kI eka UrdhvagAmI cetanA-gaMgA kI lahara nIce se Upara taka aura Upara se nIce taka sabameM samAna bhAvabhami para puliyA dii| loka kI yaha bhAvabhUmi dIkSA grahaNa karane ke pahale se hI, kahiye to bacapana se hI, unameM paiThI huI thii| kyoMki nImaca meM acche khilAr3I the khyAloM ke khyAloM meM bhI turrAkalaMgI khyAloM ke / eka ajIba kissA hai ina khyAloM ke pracalana kA, prArambha hone kaa| inake mUla meM bhI saMta hI rhe|
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 316: inake mUla meM hI kyA-AdhyAtma, yoga aura prema kI pIra ke saMdeza ko janatA-janArdana meM yadi kisI ne asarakArI rUpa meM pracArita-pArita kiyA to ve saMta hI the, pahaMce hae saMta / tukanagIra eka hindU saMta aura zAhaalI eka musalamAna phkiir| donoM ne lokakathAvArtA bAtoM-gAthoM ko lekara janagItoM kI racanA karate, hAthoM meM caMga para gAte cala par3e, lokabastI meM aura inake sAtha jur3atA gayA loka / gAne-bajAne-nAcane vAloM kA eka samUha taiyAra hotA rahA / para ye to donoM pahuMce hue saMta the| dhIre-dhIre inakI lokapriyatA itanI bar3hI ki apane nivAsasthAna caMderI (madhyapradeza) ke mahArAja ne inheM apane darabAra meM yAda kiyaa| donoM pahuMce aura apanI ApasIkhI gAyakI sunaaii| mahArAja inheM suna itane atyadhika prasanna hue ki sammAnasvarUpa tukanagIra ko apane mukuTa kA turrA aura zAhaalI ko kalaMgI meMTa kara dii| phira kyA thA ! mahArAja kI chApa ne inheM aura lokapriya kara diyaa| AsapAsa inakA sammAna bar3hane lgaa| loga zraddhA aura bhakti ke vazIbhUta ho inake pAsa Ane-umar3ane lge| donoM apanI lAvaNiyA~ banAte, khyAla gAyakiyAM gAte to hote-hote inake bhaktoM, ziSyoM ne bhI inakI isa bela ko gAMva-gAMva ghara-ghara pahuMcA diyaa| isakA pracAra aura itanI jabardasta lokamAnyatA rahI ki madhyapradeza se uThI yaha lahara braja-uttarapradeza aura rAjasthAna meM bhI usI harAvalatA ke sAtha phailii| nImaca meM to isake khAsa akhAr3e kAyama hue| acche khilAr3I ustAda lekhaka aura zaukiyA logoM ne ina khyAloM kI maNDaliyA~ taiyAra kI aura eka hor3a-sI maca gayI / munizrI cauthamalajI mahArAja kI janmabhUmi nImaca inhIM khyAloM ke acche khilAr3iyoM kA ghara thA / eka viSaya kavitA kA koI cher3a detA ki tatkAla usakA uttara usI viSaya, kAvya, chaMda lahaje meM denA hotA thaa| isa taraha ke pratispardhAtmaka akhAr3e, lAvaNI daMgala calate rhte| satya harizcanda, rAjA bharatharI jaise satya vairAgyamUlaka kathAnaka khyAloM meM khUba calate aura sarAhe jAte the| rAta-rAtabhara ye khyAla calate jinheM dekhane ke lie AsapAsa ke gAMva ke gAMva umar3a par3ate the| sambhava hai lokajIvana meM pracalita inhIM vairAgya-bhAvanA pradhAna khyAloM, ghaTanA kissoM ne aparokSa rUpa se munizrI ko gRhastha-jIvana se uThAkara saMnyAsa-jIvana, saMta-sAdhu jIvana kI ora prerita kiyA ho to koI Azcarya nhiiN| phalataH 18 varSa kI umra me hI ve sAdhu bana gye| sAdhujIvana aMgIkAra karane ke pazcAt bhI inakA mana jana-jana kI kalyANakAmanA kI pravRtti se prerita hokara janatA kI bhASA aura janatA meM gAI jAne vAlI layoM ko, toM ko apnaayaa| phalataH inhoMne lokajIvana pracalita jaise-"*so, jalA, mIrAM thAre kAMI lAge gopAla, rAvaNa ko samajhAve rANI, tarakArI lelo mAlana AI bIkAnera kI, beTI sAhUkAra kI thAMpa caMvara durai chai jI rAja, manavA samajha mhArA vIra;" jaisI toM meM vividha jainacarita nAyakoM kI khyAla jIvaniyA~ likhIM, jo dharmapremI janatA meM adhika lokapriya huii| ve aba taka lokakaNThoM meM pracalita dhunoM, gItoM tathA kathA AkhyAnoM se paricita ho cuke the| ve isako bhali-bhAMti jAnate the ki janatA kI bhASA meM diyA haA upadeza janatA ke hRdaya taka phuNcegaa| ___ munizrI apane vyAkhyAnoM meM ina caritroM kA sasvara vAcana-gAyana karate taba zrotA-samudAya pUrA kA pUrA munizrI ke sAtha apane gAyaka svara milAtA jhUma uThatA aura caritra ke sAtha AtmasAta
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ :317 : lokacetanA ke cinmaya khilAr3I | zrI jaina divAkara-smRti-grantha / ho jaataa| kaI loga aise mila jAyeMge jinake mana para unakI gAyaka vANI kA Aja bhI vahI svara saundarya paiThA huA hai| kitanI mIThI teja aura U~cI sApha gAyakI thI unakI! kyA taNeM nikAlate aura gAyana banAte the ve ! janajIvana kI samagra bhAvanAoM kI jaise pratyeka akSara paMkti gAyakI meM ve jar3a dete the| eka namUnA dekhiye unakI caMpaka caritra nAmaka prakAzita vRti kA : dohA-varddhamAna zAsana pati, tAraNa tiraNa jahAja / namana karI ne vinavU, dIjo zivapura rAja / gautama gaNadhara sevatAM, sakalavidhna Tala jAya / aSTa siddha nava nidhi, mile, paga-paga sukha prakaTAya / / are karuNA diladhArI karaNa upakArI caMpaka seThajI ||tter|| deza manohara mAlavo sare, nagarI bar3I ujjaina / rAjA rAja kare jahA~ vikrama, prajA meM sukha caina // 1 // bAvana bhairU causaTha yogInI, sipharA nadI ke tIra / mahA kAla gaNapati hara siddhi sahAyaka Agyo vIra // 2 // usI nagara meM jIvo seTha rahe, dhana bharyA bhaMDAra / mulkAM meM dukAnA usakI, baDA hai nAmanadAra / / 3 / / seThAnI hai dhAriNI sare, pativratA sukhamAla / caMpaka ku~vara hai vidyA sAgara, zazi sama zobhe bhAla // 4 // munizrI cauthamalajI mahArAja ke ziSyoM ke ziSya evaM anya muniyoM para bhI vartamAna meM unhIM kI tarja zailI meM isa prakAra kI racanAoM meM lIna haiN| ina ziSyoM meM mUlamuni racita zrI samarAditya-caritra tathA vyavahArI ratanakumAra-caritra, muni ramezakumArajI kA vIrabhAna udayabhAna caritra, hajArImalajI mahArAja sAhaba kA satI kanakasundarI caritra ullekhanIya hai| lokagAyikI kI isa paramparA meM munizrI ne jaina-caritroM kI racanA kara na kevala unheM sAmAnya Ama janatA ke lie zikSAprada hI banAyA, apitu lokAnuraMjana dvArA lokazikSaNa kA eka jabardasta dvAra bhI sadA ke lie khola diyA jisase jainadharma kevala jainoM ke rahane se baca gayA / munizrI kI dena jitanI samAja kI rahI, sAhitya aura sAMskRtika itihAsa ko bhI usase kama nahIM rahI / ve hara saMdarbho me jIvana va samAja ko svastha bhAvabhUmi aura jIvanIzakti pradAna karane vAloM meM eka aguA saMta ke rUpa meM smaraNa kiye jAte rheNge| [paricaya va samparka sUtrarAjasthAnI lokakalA ke vitha ta marmajJa vidvAn nidezaka-bhAratIya lokakalA maNDala, udayapura
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha zrI jaina divAkara jI mahArAja kI saMgaThanAtmaka zakti ke vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 318 : [ sRjanadharmA satpuruSa dvArA satprerita svayaMsevI saMgaThanoM kA paricaya ] * kaviratna zrI kevalamuni jIvita smAraka samAja-sudhAra, usake nirmANa aura samAja meM ucca evaM maMgalakArI kArya satata hote rahe, isake lie mAnava vibhinna saMsthAoM kA nirmANa karatA hai / saMsthAoM kI saMsthApanA ke pramukha uddezya hote haiM - samAja meM kisI kalyANakArI kArya tathA pravRttiyoM ko cAlU rakhanA aura use unnata evaM susambaddha banAnA / zrI jaina divAkarajI mahArAja mI saMsthAoM ke mahattva se paricita the / ve saMghIya ekatA, sAmUhikatA, sahakAritA ke lAbhoM se paricita hI nahIM, usake suphala meM vizvAsa rakhate the / ve jAnate the ki lokopakAra ke kArya akelA vyakti nahIM kara sakatA / usake lie saMsthAoM kI, sAmAjika saMgaThanoM kI AvazyakatA hotI hai aura saMsthAe~ hI use sucAru rUpa se cira kAla taka kara sakatI haiN| saMsthAe~ vyakti ke vicAroM ko amara banA detI haiN| ApazrI kI preraNA se aneka samAja-sevI saMsthAoM kA nirmANa huA / jinameM se kucha ye haiM / - bAlotarA meM jaina maNDala vikrama samvat 1971 meM zrI jaina divAkarajI mahArAja bAlotarA pdhaare| usa samaya taka vahA~ ke nivAsI sabhA Adi ke vicAra se pUre jAnakAra nahIM the / usakI sthApanA evaM saMcAlana ke niyamoM kI to unheM kalpanA bhI nahIM thI / bAlotarA nivAsI vyaktigata rUpa se zraddhAlu the, dharmakriyAe~ bhI kara lete the aura koI sAdhu-sAdhvI A jAtA to usake pravacana suna lete basa yahIM taka unakA dhArmika jIvana thA / saMgha banAkara kisI sAdhu ko lAnA, usakA cAturmAsa karAnA - Adi bAtoM kI ora unakI ruci na thI / jaina divAkarajI mahArAja ne apane pravacanoM meM ye saba bAteM batAIM / saMsthA nirmANa kI preraNA dI aura usake lAbha batAe / isa lAbhaprada bAta ko logoM ne samajhA aura bAlotarA meM jaina maMDala kI sthApanA huI / jaina vIra maMDala, byAvara byAvara meM jainoM kI ghanI AbAdI hai, kintu sampradAyagata bheda-bhAva kA raMga bhI kucha gaharA hai / jaina divAkarajI mahArAja kA ( samvat 1682) cAturmAsa vahIM huA / unakI preraNA se yuvAzakti sampradAyagata bhedabhAvoM se kucha Upara uThI aura unhoMne jaina vIra maNDala kI sthApanA kI
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ :316 : saMgaThanAtmaka zakti ke jIvita smAraka zrI jaina divAkara smRti-grantha cAturmAsa meM bAhara se Ane vAle darzanAthiyoM ke AvAsa-bhojana kI vyavasthA, sArvajanika pravacanoM kA Ayojana tathA unakI zAnti-vyavasthA tathA tapasvIratna zrImayAcandajI mahArAja ke 37 upavAsoM kI tapaHpUrti utsava kI vyavasthA sucAru DhaMga se jaba isa maNDala aura usake sadasya yuvakoM ne kI, taba nagara ke AbAla-vRddha sabhI jaina bhAiyoM ne isa saMsthA kA mahattva smjhaa| ve isake kAryoM ko sarAhane lage / unhoMne socA---'yadi isa saMsthA kI sthApanA nahIM huI hotI to yuvakoM kI zakti nirmANakArI kAryoM meM kaise lgtii|' pIpalodA meM do saMsthAeM vikrama samvat 1982 meM jaina divAkarajI mahArAja kA Agamana pIpalodA meM huaa| vahAM ke nivAsiyoM meM bhaktibhAvanA bahuta thii| kintu do bAtoM kA abhAva thAacchI nahIM thI aura dUsarI bhAvI pIr3hI meM jainatva ko sarakSita rakhane vAlI saMsthA kA abhAva / saMgha vyavasthA ke lie eka maNDala kI AvazyakatA thI aura jainatva kI rakSA pAThazAlA se ho sakatI thii| gurudeva ne sthAnIya zrAvaka samAja ko ina donoM AvazyakatAoM kI pUrti hetu preraNA dii| zrAvaka-samAja ne sarvaprathama 'zrI jaina mahAvIra maNDala' kI sthApanA kii| isake bAda parama udAra samAja hitaiSI dIvAna sAhaba ke kara-kamaloM se samvat 1983 meM caita sudI 8 maMgalavAra ke zubha muhUrta meM jaina pAThazAlA kI sthApanA huii| isake vyaya ke lie usI samaya kucha phaMDa bhI ekatrita huaa| jaina mahAvIra maNDala, udayapura udayapura sAre mevAr3a kA kendra hai| yaha jainoM kA bhI vividharaMgI kSetra hai| mahArANA jI kI gurudeva ke prati bhakti ke kAraNa jaina divAkarajI mahArAja kA sAre mevAr3a meM DaMkA baja gyaa| mahArAjazrI ne yahAM ke jainoM ko sAMpradAyikatA ke daladala se nikAlane hetu eka saMsthA ke nirmANa kI preraNA dii| udayapura meM zIghra hI jaina mahAvIra maNDala kI sthApanA huI / isakA uddezya rakhA gayA-jaina zAsana kA bhaviSya ujjvala karanA aura yuvA pIr3hI meM jainatva ke saMskAra bharanA, tathA AkRSTa bhAvuka logoM evaM bAhara se Aye darzanArthiyoM kI ucita sevA evaM dekhabhAla krnaa| jaba ApazrI ke cAturmAsa ke daurAna byAvara nivAsI rAyabahAdura seTha dAnavIra zrI kundanamalajI, unake suputra zrI lAlacandajI tathA pUrA parivAra Apake darzanArtha AyA to ve jaina mahAvIra maNDala kI sevA dekhakara bahuta prabhAvita huA aura pharnIcara Adi ke lie dhanarAzi bheMTa kii| isa maNDala ne kaI bAra jaina divAkarajI mahArAja ke sArvajanika pravacana bhI karAe aura bAhara se Aye darzanAthiyoM kI bhI ucita sevA kii| gogUdA meM jaina pAThazAlA udayapura cAturmAsa ke pazcAt jaina divAkarajI mahArAja goguMdA padhAre / vahA~ apane pravacanoM meM Apane sthAnIya zrAvakoM kA dhyAna jainatva kI rakSA hetu eka pAThazAlA kI sthApanA kI ora AkarSita kiyA / tadanusAra jaina pAThazAlA kI sthApanA huI aura sthAyI phaMDa ekatrita kara isakI Arthika sthiti sudRr3ha banA dI gii| jainodaya pustaka prakAzaka samiti, ratalAma uttama sAhitya ke prakAzana ke lie sAhitya-prakAzaka samiti athavA saMsthA kA honA
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara - smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 320 : Avazyaka pratIta ho rahA thaa| isa kArya ko ratalAma ke zrAvakoM ne jainodaya pustaka prakAzaka samiti kI sthApanA karake pUrA kiyaa| jaina divAkarajI mahArAja evaM anya munigaNa jisa sAhitya kI racanA karate the vaha yahA~ se prakAzita hotA thaa| vikrama samvat 1983 meM jaba byAvara nivAsI seTha kundanamalajI jaina divAkarajI mahArAja ke darzanArtha udayapura Aye to 5200 rupaye kA eka sundara bhavana kharIdakara isa saMsthA ko diyA / aba taka isa saMsthA se saikar3oM choTI-bar3I pustakeM prakAzita ho cukI haiN| inameM gadya-padya meM caritra jIvaniyAM haiM aura bhajana-stavana bhii| pahale nivedana, puNyabhUmi, ratalAma TAimsa Adi patrapatrikAeM bhI prakAzita hotI rahI thIM kintu aba unakA prakAzana banda ho cukA hai / ratalAma kI anya saMsthAeM jaina divAkarajI mahArAja kI preraNA se ratalAma meM anya kaI saMsthAoM ne bhI janma liyaa| inameM zrI jaina mahAvIra maMDala aura eka jaina pAThazAlA bhI sthApita huii| jaina pAThazAlAoM kI sthApanA jaina divAkara jI mahArAja kA udghoSa thA-'jaino! soco-samajho aura yuga ko phicaano| bhAvI saMtati meM jaina dharma ke saMskAroM ko jAgRta karane tathA samAja ko naitika dRSTi se unnata aura samRddha banAne hetu jaina pAThazAlAoM kI sthApanA ati Avazyaka hai / isameM lagAyA huA dhana sArthaka hotA hai / zikSaNa kA bIja jJAna vaTa-rUpa meM phlegaa|' Apake isa udghoSa kA anukUla prabhAva pdd'aa| jainiyoM ne apane-apane kSetra meM pAThazAlAoM kI sthApanA kA nizcaya kara liyaa| phalasvarUpa rAyapura (borANA), delavAr3A, sanavAr3a, goguMdA, nAI, sonaI (mahArASTra), indaura, ahamadanagara Adi sthAnoM meM jaina pAThazAlAeM khulIM / mahArASTra meM sonaI se jaina pAThazAlA kI lahara zuru huI to gAMva-gAMva meM phaila gii| jahAM-jahA~ jaina divAkara jI mahArAja ke caraNa par3e, pAThazAlAe~ khulatI gaI haiM / ApakI preraNA se indaura meM madhyabhAratIya jaina sammelana huaa| usameM gAMva-gAMva meM pAThazAlAe~ kholane kA prastAva pArita huaa| isa prastAva se bhI pAThazAlAoM kI sthApanA ke kArya ko gati milii| mahAvIra maMDaloM kI sthApanA jaina divAkarajI mahArAja kA vicAra thA jaina loga pArasparika sampradAyagata matabhedoM ko bhUlakara eka hoM aura samAja sevA ke kArya meM jutteN| isIlie unhoMne sthAna-sthAna para mahAvIra maMDaloM kI sthApanA kraaii| amalanera meM jaba tInoM saMpradAyoM (digambara, zvetAmbara, sthAnakavAsI) ne sammilita rUpa se mahAvIra jayantI manAI to vahA~ zrI mahAvIra maMDala kI sthApanA huii| isI prakAra, phAlaNA, indaura Adi sthAnoM para bhI zrI mahAvIra maMDala banAye gye| jodhapura meM mahilA Azrama jodhapura-jaina bahula kSetra hai| yahA~ dharma bhAvanA bhI adhika hai| jaina divAkarajI mahArAja ke upadezoM se vahA~ kI mahilAoM ke dhArmika saMskAroM meM abhUtapUrva pragati hii| ina dhArmika saMskAroM meM dRr3hatA kAyama rakhane aura mahilAoM ko suzikSita karane ke lie mahilA Azrama kI sthApanA kI AvazyakatA anubhava kI jAne lgii| sarvaprathama isake lie eka bhavana kharIda liyA gayA / vahA~ mahArAjazrI kA pravacana rakhA gyaa| vyAkhyAna meM ApazrI ne mahilA jIvana, usake mahatva aura unakI pArivArika tathA sAmAjika jimmedAriyoM para sarvAMgapUrNa prakAza DAlate hue mahilA Azrama kI upayogitA btaaii| mahilAoM para to isakA prabhAva par3A hI, puruSa varga bhI bahuta prabhAvita
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 321 : saMgaThanAtmaka zakti ke jIvita smAraka huA / tatkAla mahilA Azrama kI yojanA banI aura isake saMcAlana ke lie 5000 rupaye kA vacana bhI diyA gyaa| isa prakAra jodhapura meM mahilA Azrama kI sthApanA sundara DhaMga se ho gii| yAdagirI kA pustakAlaya pustakAlaya pustakoM kA hI nahIM, jJAna kA bhI bhaMDAra hotA hai| yaha sarva-sAdhAraNa ke jJAnopArjana ke lie sarvAdhika upayogI sAdhana hai / isakI upayogitA aura jaina divAkarajI mahArAja kI preraNA se yAdagirI zrI saMgha ne sarvasAdhAraNa ke lie eka pustakAlaya kI sthApanA kii| ahamadanagara meM osavAla nirAzrita phaMDa ahamadanagara cAturmAsa ke avasara para jaina divAkarajI mahArAja ne nirdhana aura nirAzrita svadharmI bhAiyoM kI sahAyatA hetu zrAvakoM ko preraNA dii| pariNAmasvarUpa sthAnIya saMgha ne 'osavAla nirAzrita phaMDa' kI yojanA bnaaii| isa paropakArI kArya hetu udAra hRdaya dAnI sajjanoM se 15,000 rupaye bhI prApta ho ge| mandasaura meM samAja-hitaiSI zrAvaka maMDala vi0 saM0 1666 ke mandasaura cAturmAsa ke daurAna ApakI preraNA se pUjya zrI hukmIcandajI mahArAja-sampradAya ke hitaiSI maMDala kI sthApanA huI / isakA saMkSipta nAma 'samAja hitaiSI zrAvaka maMDala' hai| saM0 2001 meM ujjaina meM isa maNDala kA adhivezana bhI haa| maNDala ko Arthika dRSTi se samRddha aura sudRr3ha banAne ke lie kAryakartAoM ne hajAroM rupaye kA candA bhI ikaTThA kiyaa| caturtha jaina vRddhAzrama - jaina divAkarajI mahArAja kA cAturmAsa (vi0 saM0 2000 kA) cittaur3agar3ha meM thaa| vahAM Apane zrAvakoM ko preraNA dete huye pharamAyA-'samAja ke vRddhoM, apAhijoM kI sevA karanA puNya kA kArya hai / inakI upekSA nahIM honI cAhie / ye parivAra ke hI nahIM, samAja ke bhI mahatvapUrNa aMga haiM / vRddhAvasthA meM inakI adhyAtma-sAdhanA, cintana-manana evaM anya dhArmika kriyA-kalApoM ke lie samucita sAdhana juTAnA samAja kA kartavya hai|' Apake ina vacanoM se samAja meM jAgati aaii| caturtha vaddhAzrama kI sthApanA huii| isa kArya ke lie jaba jaina divAkarajI mahArAja kA 2002 kA cAturmAsa indaura meM thA taba rAya bahAdura seTha kanhaiyAlAlajI suganacandajI bhaMDArI ne evaM samAja ke dAnavIra zrImantoM evaM sAmAnya sadgRhasthoM ne muktahasta se dAna dekara 20000 ru0 ekatra karake saMsthA kI jar3eM majabUta kii| isa saMsthA ne Arthika sahAyatA dekara aneka vRddhoM kA bharaNa-poSaNa kiyA aura unakI adhyAtma-sAdhanA hetu samucita sAdhana juTAe haiN| Aja bhI cittaur3a kile para yaha saMsthA apanA punIta sevA kArya kara rahI hai| ye aura isa prakAra kI vibhinna saMsthAe~ jo ApazrI kI praraNA se prArambha huI, apane-apane kSetra meM kAryazIla haiN| inake dvArA samAja kA bahumukhI kArya ho rahA hai| ye saMsthAe~ ve paudhe haiM, jinakI jar3eM jaina divAkarajI mahArAja rUpI sUrya kI dhUpa se sudRr3ha ho rahI haiM, jinake patte aura DAliyoM evaM TahaniyoM para unake nAma kA prakAza par3a rahA hai| ye aise smAraka haiM jo ApakI smRti ko sthAyI rakhakara bhaviSya meM Ane vAlI pIr3hiyoM ko bhI jJAna aura sevA kA prakAza dikhAte raheMge aura dete raheMge jaina divAkara rUpI divAkara ke samAna preraNA !
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 322 : bhArata ke eka alaukika divAkara 4 zrI manohara muni 'kumuda' (bambaI) isa gaganamaNDala para divAkara kA udayAsta ananta bAra ho cukA hai| kSitija para isakA zubhAgamana isa dharatI para divya prakAza lekara AtA hai aura astAcala kI ora isakA prayANa dharatI para andhakAra kA gahanAvaraNa DAla detA hai kintu mahApuruSa eka aisA divAkara hai ki jaba isa saMsAra meM usakA udbhava hotA hai to vaha apane sAtha divya saMskAra kA ananta prakAza lekara AtA hai / jaba taka vaha isa duniyA meM rahatA hai taba taka vaha lokamAnasa ke sacetana dharAtala para apane jIvana ke tapa, tyAga, satya, saMyama, mAdhurya, maitrI, sauhArda, sneha tathA upadeza vANI kI prakAza kiraNeM bikheratA rahatA hai, kintu jaba vaha isa nazvara jagata se mRtyu astAcala kI ora mahAprayANa karatA hai taba bhI vaha isa dharA para apane pAvana evaM punIta AdarzoM kA eka ananta prakAza chor3akara jAtA hai| AkAza ke usa divAkara meM aura dharatI ke isa divAkara meM yahI antara hai / yaha antara bhI koI kama nahIM hai| yaha vaha antara hai jo eka ko laukika aura dUsare ko alaukika banA detA hai| sUrya sadaiva pUrva dizA meM udita hotA hai aura pazcima meM asta ho jAtA hai| kintu cetana sUrya ke lie aisA koI niyama nahIM hai / mahApuruSa isa dharatI para kisI bhI dizA se prakaTa ho sakatA hai| usake lie dizA kA koI pratibandha nahIM hai / usa dizA mukta divAkara kA asta isa dharatI para kahIM bhI ho sakatA hai vastutaH tattva dRSTi se dekhA jAye to duniyA meM mahApuruSa kA asta kabhI hotA hI nhiiN| kyoMki usake sajIva Adarza loka-mAnasa meM jJAnAloka ke rUpa meM sadaiva udita rahate haiM / kevala isa dharAtala para carma-cakSuoM ke lie usakA darzana na honA hI usakA asta hai| jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja isa dharatI ke eka aise hI jJAna evaM cAritra ke prakAzamAna divAkara the| ApakA udaya madhyapradeza ke nImaca nagara meM huA aura Apake pArthiva zarIra kA asta koTA kI dharatI para huA kintu ApakA puNya smaraNa hara hRdaya-gaganAGgana meM jaina divAkara ke rUpa meM Aja bhI udita hai| duniyA ke mana se vaha kabhI asta nahIM huA / avazya usa vyaktitva meM kucha vaiziSTya hogaa| nahIM to dUsaroM ke mana meM sUrya banakara camakanA koI sAdhAraNa bAta nahIM hai| gaMgArAma kI A~khoM kA tArA aura kesarAdevI ke kula kA dIpaka Age calakara jaina divAkara bana jaayegaa| prakRti ke isa gupta rahasya ko koI nahIM jAnatA thaa| duniyA meM jIva karma se ba~dhA huA calA AtA hai aura mRtyu ke Ane para calA jAtA hai| Ane aura jAne meM koI vizeSatA nhiiN| mAnava isa dharatI para apane jIvana-kAla meM rahatA kisa taraha se hai usake vyaktitva kA sArA rahasya isa tathya para hI AdhArita rahatA hai / kevala jIvanayApana mAtra jIvana kA kauzala nahIM hai / mAnava apane sAtha moha lekara AtA hai aura sArI umara vaha apane mana, vacana aura kAyA ke karma-jAla se usa moha kA siMcana karatA rahatA hai / sva-sukha se baMdhA huA jIva kevala moha ko hI bar3hAtA hai aura mohazIla vyakti jIvana-bhara duHkha aura karmabandha ke rUpa meM usa mohavRkSa ke kaTu-phala bhogatA rahatA hai| kintu kabhI pUrva janma ke puNyodaya se vyakti ke antaraGga meM sadjJAna kA janma hotA hai| jJAna jIvana kI vaha maMgala belA hai jisa belA meM mAnava ke mithyA moha kA upazamana hone lagatA hai| use apanI A~khoM ke sAmane apanI AtmA kA divya prakAza evaM zAzvata sukha najara Ane lagatA hai / vaha jagata ke samasta cetana evaM acetana sambandhoM ke nAgapAza se mukta hone ke lie adhIra ho jAtA hai| citta kI isa virakta dazA ko zAstrIya bhASA meM vairAgya kahA jAtA hai|
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ :323 : bhArata ke eka alaukika divAkara zrI jaina divAkara-smRti-nya zrI cauthamalajI mahArAja ke hRdaya meM eka aisA hI saccA evaM pakkA vairAgya utpanna haA aura ve tyAga ke zikhara para car3hane ke lie becaina ho utthe| vairAgya aura tyAga ke bIca meM saMgharSa kI eka vikaTa ghATI sAdhaka ko pAra karanI par3atI hai| jisake hRdaya meM lagana evaM dhairya kA jitanA adhika vega hotA hai utanI hI jaldI vaha usa viSamasthala se Age nikala jAtA hai| zrI jaina divAkarajI mahArAja ke jIvana-caritra ke adhyayana se mAlUma hotA hai ki unheM bhI tyAga-patha ke pathika banane ke lie eka aisA hI ghora saMgharSa kA sAmanA karanA pdd'aa| smaraNa rahe ki vyakti ko virAga kI bhUmikA para Ane ke lie sabase pahale apane hI hRdaya ke moha-pizAca se lar3anA par3atA hai| isa saMgharSa meM varSoM bhI bIta sakate haiM kintu jaba sAdhaka isa dvandva yuddha meM pUrNa vijayI hotA hai tabhI vaha jJAnabhita-vairAgya kI ucca bhUmikA para ArohaNa karatA hai / isake pazcAt tyAga kI coTI para pahuMcane ke lie sAdhaka ke jIvana meM bAhya jagata ke mohaka sambandhoM kA saMgharSa zurU hotA hai / isa saMgharSa meM kabhI varSoM laga jAte haiM aura kabhI yaha kucha dinoM meM sI samApta ho jAtA hai / jo sAdhaka apane bhItarI moha para vijaya pA letA hai usake pagoM meM apane moha kI svarNa zRGkhalA koI nahIM DAla sakatA / sAdhanA evaM saMyama patha ke lie svayaM ko sahamata karane kI apekSA isa mArga kA anUgAmI banane ke lie dUsare bandhuoM kI sahamati prApta karanA adhika duSkara nahIM hotA / vairAgya kI caTTAna se duniyA ke kisI moha ko TakarAne kI himmata nahIM ho sakatI / bandhuoM kA moha vairAgya se TakarAtA nahIM, kevala jhUThe pralobhana dikhalAkara phusalAtA hai| kintu jJAnI kisI phusalAhaTa se nahIM aataa| zrI cauthamalajI mahArAja ke jIvana pRSTha dekhane se jJAta hotA hai ki vaha prayatna karane para bhI kisI pralobhana-jAla meM nahIM pha~se / unakA vivAha bhavitavyatA kI icchA-pUrti ke atirikta anya kucha nhiiN| usake lie unakI apanI koI icchA va kAmanA nahIM thii| jo bhramara phUla kI pAMkhur3I ke nikaTa pahu~ca kara bhI usake komala evaM kamanIya sparza se anabhijJa rahe vaha bhramara kitanA nispRha hogaa| zrI cauthamalajI mahArAja eka aise hI nispRha vairAgI the| unake agraja aura pitA ke nidhana ne unake vairAgya ko aura bhI paripuSTa kara diyaa| jIvana kI amaMgala ghaTanAoM se mA~ kesara kA mana duniyA se virakta ho cukA thaa| jo svayaM virakta ho jAye vaha dUsaroM ke lie bandhana nahIM bana sakatA / jo mA~ svayaM sAdhikA banane ke lie tatpara ho usakA jIvana apane sAdhaka putra ke lie kabhI bAdhaka nahIM bana sakatA / pUtra ke svaroM meM mAM ne apane svara milaaye| zrI cauthamalajI mahArAja eka AcAraniSTha guru kI khoja meM nikala pdd'e| jo hRdaya ke ajJAnatama ko miTAkara jIvana meM satya kA camatkRta prakAza bikhera sake vahI guru ke siMhAsana para samAsIna hone ke yogya hotA hai / guru jIvana kA catura-citerA tathA eka kuzala kalAkAra mAnA jAtA hai / yogya ko yogya kI hI khoja hotI hai| aura vaha use nissandeha prApta ho hI jAtA hai| Akhira zrI cauthamalajI mahArAja ko Azukavi zrI hIrAlAlajI mahArAja ke darzana hue| yaha darzana zrI cauthamalajI mahArAja kI khoja kI basa antima sImA thii| vastuta: yaha darzana guru aura ziSya kA eka prakAra se madhura milana thaa| kabhIkabhI janma-janma ke bichur3e hue hRdaya bahuta hI rahasyapUrNa DhaMga se mila jAte haiN| saMskAroM kA pArasparika AkarSaNa adbhuta evaM acUka hotA hai / pUjya zrI hIrAlAlajI mahArAja ke caraNoM ko pAkara mokSArthI zrI cauthamalajI mahArAja ke tRSAtura nayanoM ko anupama sukhAnubhUti huii| hRdaya gurucaraNoM meM samarpita hone ke lie vihvala ho uThA / ApakI jainendrI dIkSA kI utkaNThA-nadI meM prabala vega A gyaa| dIkSA kevala veza parivartana nahIM, balki tyAga ke mahApatha para jIvana kA samarpaNa hai; AtmA ke
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 324: ananta loka meM mAyA-vimukha mana kA Anandamaya praveza hai / dIkSA kevala bAhyAcAra kA AgrahaNa hI nahIM hai| balki samatA yoga kI sAdhanA ke lie viSaya-kaSAya kA visarjana hai| dIkSA kA uddezya mahAvratoM kA mAtra pradarzana nahIM balki caritraratna kA samyak paripAlana evaM jIvana kA UdhrvIkaraNa hai| koI vyakti dIkSA ko bhUla se suvidhAvAda na samajha le| yaha to vratoM kI asidhArA para sAdhaka kA praphulla mana se anugamana hai / harSamaya prayANa hai / zrI cauthamalajI mahArAja saMyama kI isa sutIkSNa asidhArA para calane ke lie kaTibaddha the| ve kisI maMgala suavasara kI utsuka hRdaya se pratIkSA kara rahe the| kintu vidhi ke lekha amiTa hote haiN| vidhAtA unake dIkSA-patha para avarodha ke kA~Te bikhera rahA thaa| unake sasura zrI pUnamacandajI kA virodha pratyeka saMgha ko socane ke lie bAdhya kara detA thaa| putrI kA moha unheM aisA karane ke lie vivaza kara rahA thaa| vaha sasura se asura nahIM banA / usakA virodha ucita thA ki anucita maiM isa samIkSA meM utaranA nahIM cAhatA kintu eka bAta avazya kahU~gA ki dIkSA ke uparAnta usakA virodha upekSA banakara avazya rahA hogA kyoMki vaha pratikAra nahIM banA / moha bar3A nIca aura patita hotA hai| isa tathya ko spaSTa karane ke lie gajasukumAra aura somila kA eka udAharaNa hI paryApta hai| kintu carita-nAyaka ke jIvana-caritra ke pavitra pRSThoM se jJAta hotA hai ki dIkSA ke uparAnta ruSTa sasura ne Apako kisI bhI upasarga se AtaMkita nahIM kiyA / zAyada divAkara kI kucha razmiyAM usakI tamasAvRtta hRdaya guhA meM pahuMca gaI hoM aura usane Apake niSkAma tyAga kA mUlyAMkana karane kA prayatna kiyA ho| tyAga se bar3A saMsAra meM koI bala nhiiN| usake sAmane kabhI pASANa bhI navanIta piNDa banakara pighala jAtA hai| Apake tyAga mArga ko grahaNa karane ke maMgala kSaNoM kI zobhA ko to kucha hI A~khoM ko dekhane kA avasara milaa| kyoMki ApakI dIkSA vyartha ke ADambara se ekadama mukta rhii| kisI sAdhaka kI dIkSA-zobhA hajAroM hRdayoM ko vAha-vAha karane ko vivaza kara detI hai| kintu jIvana-sAdhanA kisI ko bhI AkRSTa nahIM kara pAtI aura kisI sAdhaka kI dIkSA bar3e hI sAdhAraNa rUpa meM sampanna hotI hai kintu vaha sAdhaka apane sAdhanA-bala se saMgha meM eka asAdhAraNa vyaktitva bana jAtA hai aura usake AdhyAtmika jIvana kI alaukika zomA jana-mAnasa ko Azcaryacakita kara detI hai| sarvavandanIya pUjya zrI cauthamalajI mahArAja bhI jaina zAsana meM eka aise sAdhaka the jinakI dIkSA sAdhAraNa kintu Atma-sAdhanA asAdhAraNa thii| Atma-sAdhanA sAdhu jIvana kA sabase U~cA lakSya hai| Atma sAdhanA kA uddezya hai AtmaguNoM kA uttarottara vikAsa tathA antataH pUrNatA kI upalabdhi / vikAsa ke lie bAdhaka kAraNoM ko haTAnA Avazyaka hotA hai / jainadharma kI dRSTi meM kaSAya sAdhanA-patha kA sabase bar3A vighna hai| kaSAya kA pUrNa vijetA arihanta hai| jainadharma kaSAya para vijaya pAne kI eka sAdhanA sAraNI hai| zrAvaka tathA zramaNa kaSAya para vijaya pAne vAle kevala sAdhaka mAtra haiN| jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja bhI apane Apako arihanta mArga kA eka sAdhaka hI samajhate the| jo apane ko sAdhaka mAnatA hai vaha avazya uttarottara vikAsa karatA hai aura eka dina saMsAra meM mahAn vyaktitva kA svAmI bana jAtA hai / zrI cauthamalajI mahArAja bhI guru kI caraNachAyA meM rahakara Atma-sAdhanA karane lage aura eka dina jaina zAsana kI zAna bana gaye / jaina zAsana meM caritra kA samyaka paripAlana hI Atma-sAdhanA hai| kintu vaha jJAna ke binA saphala nahIM hotii|
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 325 : bhArata ke eka alaukika divAkara zrI jaina divAkara- smRti-grantha tathA AMkha meM jyoti ye tInoM apekSita cAritra, hRdaya se vairAgya tathA jJAna kA maMjila para pahuMcane ke lie caraNoM meM vega, hRdaya meM utsAha haiN| ThIka isI taraha Atma- siddhi pAne ke lie jIvana meM samyak prakAza ye tInoM tattva Avazyaka mAne jAte haiN| ApakA jIvana ina tIna tattvoM kA eka triveNI saMgama thA / Apa AtmajJAnI to the hI isake sAtha-sAtha Apa eka uccakoTi ke vidvAn bhI the / jaina muni hone ke nAte se Apane jainAgamoM kA gahana adhyayana kiyaa| yaha eka prakAra se Apake apane parama kartavya kA paripAlana mAtra thA / yaha to ahiMsA dharma kI taraha Apake jIvana kA parama dharma thA / kintu anya dharmoM ke jJAnopavana ke kamanIya phUla cunakara Apane apane jJAnAJcala meM saMgrahIta kiye| yaha ApakI jJAna sAdhanA kA vizeSa aMga thaa| ApakA jJAna kevala vANI vilAsa yA buddhi kA camatkAra banakara nahIM rahA / Apane use cintana ke dvArA AtmasAt bhI kiyaa| yaha jJAna phira Apake antaraGga meM anubhUti ke rUpa meM pragaTa huA / jJAna aura anubhUti kA madhura milana kisI bhI sAdhaka ke jIvana meM kisI anya janma kI sAdhanA ke pariNAmasvarUpa hI hotA hai| vidvAn aura jJAnI banane ke bAda Apa eka kuzala pravacanakAra bhI bne| dekhA gayA hai ki kucha loga vidvAn tathA jJAnI to khUba hote haiM, kintu apane antaraGga kI bAta dUsare ke antaraGga meM nahIM utAra skte| kintu Apa apanI bAta dUsaroM ke hRdaya meM utArane meM khUba pravINa the / prakRti ne Apako isa pravacanapaTutA ke alaukika guNa se bhI khUba vibhUSita kiyA thaa| ApakI dharmasabhA eka samavasaraNa ke rUpa meM lagatI thii| ApakI jJAnagaMgA meM Atma-snAna karake sabhI dharmAvalambiyoM ko Atma-santoSa milatA thaa| Apake virAT adhyayana ne Apake cintana ko virAda banA diyA thaa| yahI kAraNa thA ki sabhI dharmoM ke loga ApakI pravacana sabhA kI zobhA banakara baiThate the / jhoMpar3I ke kisAna va majadUra, aTTAlikA ke seTha sAhUkAra tathA rAja-bhavanoM ke zahanazAha sabhI ApakI vANI kA amRtapAna karane ke lie Atura rahate the| usa alaukika divAkara kI jJAna razmiyAM hara choTe-bar3e ke mana ko Aloka se bhara detI thiiN| kucha videzI vidvAn bhI Apake vyaktitva se AkRSTa the unheM bhI ApakA upadezAmRtapAna karane meM Ananda AtA thA / ApakI sapreraNA se bunakara, mocI, camAra, khaTIka Adi kitane ho kusaMskArI janoM ne apane hRdaya ko Apake caraNoM meM samarpita kara sadA ke lie sanmArga grahaNa kara liyaa| Apa aspRzyatA ko bhArata ke mAthe kA kalaMka samajhate the| Apa jahA~ bhI jAte the vahA~ 'mAnavamAnava eka samAna' kA nArA lagAkara sAmyabhAva kI mandAkinI bahA dete the / zAsaka prajA para zAsana karate haiM, kintu Apa zAsakoM ke hRdaya para bhI zAsana karate the| Apa nissandeha vIra the, kintu mUka- pazuoM kA karuNa krandana sunakara Apa adhIra ho jAte the / abhayadAna kA abhiyAna Apake isa kAruNika hRdaya kA hI eka supariNAma thaa| Apa apane yuga ke eka mahAn zAsana prabhAvaka munIzvara the| saMgha aikya kI yojanA meM ApakA sahakAra avismaraNIya evaM advitIya rahegA / saMgaThana samAja kI rIr3ha hai / Apake isa upadeza se zAsana kI jar3oM ko kAphI bala pradAna kiyaa| kitane hI sAmAjika upakAra Apake jIvana ke kIrtimAna banakara isa bhArata- vasundharA kI zobhA bar3hA rahe haiN| divAkara udita hokara Akhira asta bhI hotA hai| yaha alaukika divAkara mI pArthiva zarIra ke rUpa meM eka dina duniyA kI najaroM se ojhala ho gayA kintu usake cintana evaM cAritra kA divya prakAza usake sAhitya ke amara pRSThoM tathA isa dharatI ke vistRta vakSastala para yugoM-yugoM taka banA rahegA / paricaya : [ bhArata ke pUrvAMcala meM aneka varSoM se dharmapracArarata / sva0 AcArya zrI AtmArAmajI mahArAja ke yogya vidvAna ziSya, ojasvI vaktA / ]
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha sAmAjika samatA ke svapnadRSTA jagadavallabha zrI jaina divAkara jI vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 326 : ratnagarbhA vasundharA ke anamola ratnoM meM jaina divAkara prasiddhavaktA paM0 muni zrI cauthamalajI mahArAja sAhaba kA mahattvapUrNa sthAna hai / vaicArika krAnti ke sUtradhAra, mahAn udabodhaka, divya vibhUti jaina divAkarajI mahArAja ne varSoM pUrva samAja ko vaividhyapUrNa dIvAreM tor3ane kA udghoSa kiyA / bahu AyAmI vyaktitva ke dhanI divAkarajI mahArAja ne divAkaravat apanI jJAnarazmiyA~ jana-jana ko sulabha kIM tathA apanA nAma (upAdhi) sArthaka kiyA / sImita dAyaroM se dUra rahakara isa jyotipuMja ne apane saMyama, sAdhanA va jJAna kI triveNI pravAhita kI jisase na kevala ajJAnAndhakAra dUra huA varan lakSAdhika logoM kI jIvana- dizA hI badala gaI / jaina divAkarajI mahArAja yadyapi jaina sampradAya se ( sthAnakavAsI paramparA) jur3e hue the, para ve isase baMdhe nahIM | ve to prakAzastambha the, jahA~ varNa, varga, jAti, rUpa Adi meM vibhakta samAja unase preraNA pAkara navajIvana pA sake / kathanI aura karanI kA bheda dUra kara Apane apekSAkRta kamajora upekSita va zoSita varga ko garimA pradAna kI / unake pravacanoM meM abhUtapUrva samabhAva dRSTigocara hotA thA kyoMki vahA~ rAjA va raMka, nirakSara va sAkSara, harijana va zreSThi jaba mantramugdha hokara pravacana zravaNa karate the / jinheM hama patita, achUta va zUdra mAnate haiM unheM bhI ve bar3I AtmIyatA se jIvana utthAna kA mArga batalAte the / * udaya nAgorI, bI0 e0, je0 si0 prabhAkara mAnava dharma divAkarajI mahArAja kI dRSTi meM manuSya ko manuSya rUpa meM pratiSThita karanA hI dharma hai / unakA saMkalpa thA ki sacce mAnava ke bhItara chipe asaMskAra, krUratA, kadAcAra va kaTutA ko anAvRtta kara diyA jAya / jaina vahI ho sakatA hai jo saccA mAnava hai / yahI mAnavadharma hai / jainetara tattvoM va siddhAntoM ke marmajJa vidvAn va indradhanuSI bhASAoM ke jJAtA munizrI cauthamala jI mahArAja ne yugAnukUla vicAra hI nahIM die, 55 varSAvAsoM kI sudIrgha avadhi meM vyAvahArikanaitika viSayoM para hajAroM gaveSaNApUrNa pravacana die / jaba deza meM rAjanaitika, sAmAjika evaM Arthika cetanA kA daura thA, divAkarajI mahArAja ne bhI supta samAja ko jAgrata kiyA aura mAnavIya dRSTi pradAna kii| unhoMne samagra mAnava samAja ke sAtha samAnatA va bhrAtRtva kA bhAva rakhane kA sandeza diyA / dhArmika udAratA jaina divAkarajI mahArAja ne kabhI kisI dharma kA khaNDana nahIM kiyA / isI sahiSNutA ke kAraNa unake vyAkhyAnoM meM hindU, musalamAna, IsAI, AryasamAjI samabhAvapUrvaka Ananda lAbha karate the / sacce dharma kA Adarza batAte hue Apane samatA samAja kA krAntadarzana kiyA
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 327 : sAmAjika samatA ke svapna dRSTA zrI jaina divAkara smRti grantha "manuSya ko dharma mata-matAntaroM ke vivAda meM na pha~sakara kartavya pAlana kI ora lakSya rakhanA caahie| dharma kA ucca Adarza to Atmonnati evaM lokasevA hai / " "dIna-dukhiyoM kA duHkha nivAraNa karanA bahuta bar3A dharma hai|" "dharma kI Ar3a lekara dveSa karanA apane dharma ko badanAma karanA hai / " - divAkara divya jyoti bhA011, pR0 17 "dharma ke vizAla prAMgaNa meM kisI bhI prakAra kI saMkIrNatA va mizratA ko avakAza nahIM hai|" - tIrthaMkara cau0 ja0 aMka 26 - dharmaM usI kA hai jo usakA AcaraNa karatA hai / -di0 di0 bhA0 13, pR0 12 - dharma vastu kA svabhAva hai aura vaha kisI jAti, prAnta, deza yA varga kA nahIM hotA / - vi0 di0 mA0 18, pR0 185 kitanI spaSTa, madhura va vizAla dRSTi thI divAkarajI mahArAja kI / vaha bhI paratantratA ke usa yuga meM jahA~ duharI zAsana sattA kI mAra ke Age janatA trasta thI kintu mahAmAnava divAkara jI mahArAja ko to eka naI bhUmikA va naI prakriyA meM mAnava dharma kA sandeza denA thaa| kyA jAdU thA unakI vANI meM - yaha to zrI Alima hAphija (savAI mAdhopura) kI AtmA se pUcheM kyoMki vaha jainatva se otaprota thaa| usane jainadharma svIkAra kara apanA zeSa jIvana tapa pUrvaka vyatIta kiyA thaa| - bambaI (kAMdAvAr3I) ke sthAnaka ke sammukha zokAkula maulAnA kI ye bAteM kyA purAnI ho sakatI haiM ? jaba use divAkarajI mahArAja ke svargavAsa kI prathama sUcanA varSoM bAda milI to vaha bola uThA "yA paravaradigAra ! yaha kyA huA ? aisI rUhAnI hastI hamase judA ho gii| kAza ! usa sacce phakIra kA dIdAra mujhe nasIba ho jAtA / " divAkarajI mahArAja kisake haiM ? kisake nahIM ? ve sabake haiM, sabake lie haiM / jahA~ bheda kI dIvAreM Dhaha jAeM, vahIM saccA dharma hai / ye kSaNa paramAnanda ke haiM / dharma ke nAma para vibhedaka rekhAe~ nyUnatama hoM tabhI dharma-jyoti kA prakAza kendrita hokara adhika tejI se prajvalita hogA- yaha mAnate hue eka naI dizA dI divAkarajI ne "dharmAtmA bano, dharmAndha nahIM" - di0 di0 bhA0 5,238 dharma kA svarUpa, sAdhanA prakAra meM antara hone para bhI eka hI rahatA hai| di0 di0 bhA0 2, pR0 168 samatA kA masIhA 1 bhAratIya saMskRti kI AdhAra zilA tyAga, ahiMsA va samatA para TikI huI hai / ise saMyama, jJAna, AcAra kA mizraNa kara samatAvAdI dRSTikoNa diyA divAkarajI mahArAja ne jaina dRSTi meM samabhAva vAlA hI zramaNa hai / ataH varga-vihIna samatA pradhAna samAja banAne vAle divAkarajI mahArAja sahI artha meM zramaNa the| samAja sevA ko samarpita isa satyAnveSI santa ne apanI zakti, 1 samayAe samaNo hoi /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 328 : patitoM, zoSitoM, dIna-du:khiyoM va pIr3itoM kI pIr3A haraNa karane meM kendrita kii| unakI dRSTi meM janajanetara, amIra-garIba, rAje-mahArAje, ThAkura-umarAva, khaTIka, mocI, harijana, kalAla meM koI bhI bheda nahIM thaa| mAnava mAtra kI kalyANa bhAvanA lekara Apa sarvajana priya bane / udayapUra kA prasaMga hai / jaba logoM ne kahA ki hamAre yahA~ 500 ghara haiM to unhoMne bar3I gaharAI se kahA "500 ghara ke sivAya jo loga yahAM basate haiM, harijana-AdivAsI se lekara mevAr3a ke mahArANA taka ve saba hamAre haiN|" -tIrthakara nava0, visa0 775102 yahI kAraNa hai ki inakA sandeza mahaloM meM ho yA jhoMpar3iyoM meM, gAMvoM meM ho yA nagaroM meMsamAna rUpa se guMjAyamAna hai| jIvana meM vAstavika samatA lAne kA athaka prayAsa kara divAkarajI mahArAja ne siddha kara diyA ki AdamI kevala AdamI hai| lekina yaha samabhAva kahA~ se AyagA? yaha to AtmAnubhUti se sambhava hai / jaba hamArI AtmA yaha samajha le ki 'Atmavat sarvabhUteSu' hI samAnatA kA AdhAra hai to phira kahA~ hai duHkha, kahA~ hai bheda ? unhone batAyA ___ "samabhAva hI AtmA ke sukha kA pradhAna kAraNa hai / samabhAva utpanna ho jAne para kaThina se kaThina karma bhI sahaja hI naSTa ho jAte haiN|" "samatA ke zAnta sarovara meM avagAhana karane vAlA apane samabhAva ke yantra se samasta zabdoM ko sama banA letA hai|" divAkarajI mahArAja kA samatA rUpI mantra itanA prabhAvazAlI thA ki jaina samAja meM vaimanasya dUra hue tathA saMgaThana va aikyatA kA vAtAvaraNa bnaa| yahI nahIM aneka sthAnoM para ajaina samAja bhI prabhAvita hue binA na raha sakA / katipaya udAharaNa jJAtavya haiM hamIragar3ha meM 36 varSoM se hindU chIpAoM meM pArasparika vaimanasya thaa| Apake sadupadeza se do daloM meM mAdhurya kA saMcAra huA aura paraspara milana bhii| gaMgarAra va cittaur3agar3ha ke brAhmaNa samAja meM jAti kI tar3eM (darAreM) thIM, jo miTakara ekAkAra hue| saMkSepa meM kaheM to divAkarajI mahArAja ne eka mAnasa taiyAra kiyA, jisase logoM kI dRSTi udAra banI / eka-dUsare ke prati pakSapAta va dveSa na ho etadartha unakA saMdeza vicAraNIya hai"pakSapAta pUrNa mAnasa ucita-anucita kA viveka nahIM kara sktaa|" -vi0vi0mA05/87 "duSI kA dila kabhI AkulatA-rahita nahIM hotaa|" -di0 di0 mA0 11/93 "tuma dUsare kA burA cAhakara apanA hI burA kara sakate ho|" -di0 di0 mA0 11/66 manuSya, sarvaprathama manuSya Aja kA mAnava sabhya, susaMskRta evaM zikSita hote hue bhI svayaM ko vismRta kiye hue hai| vaha apanA va dUsaroM kA paricaya UparI taura para hI prastuta karatA hai jabaki AvazyakatA hai apane 1 divAkara divya jyoti bhA0 16, pR0 51 2 divAkara divya jyoti bhA0 2, pR0 240
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 326 : sAmAjika samatA ke svapna dRSTA ko vAstavika rUpa meM samajhane kii| manuSya aura kucha bAda meM hai, sarvaprathama to vaha manuSya hI hai| vyakti samAja kA eka aMga hai| yadi vaha apane Apako samAja-srota se nahIM jor3a sake, apane sabako samAja ke rUpa meM pariNita na kara sake, to usakA koI mahatva nahIM hai| ata: vyakti kA mahatva va astitva isa bAta para nirbhara hai ki vaha apane sva ko samAja-hita ke lie kitanA virAT banA sakatA hai| yaha virATa dRSTi divAkarajI mahArAja ne dii| jaba mAnava mAnava hI hai. to usameM bheda-bhAva kI rekhAe~ kyoM ? sAmAjika samatA ke mantradAtA zrI jaina divAkarajI mahArAja ne apane ko ucca varga ke mAnane vAloM ko spaSTa zabda meM batAyA hai ki"yaha achUta kahalAne vAle loga tumhAre bhAI hI hai / inake prati ghRNA-dvaSa mata kro|" -'tIrthakara' cauthamalajI aMka (tathA di0 di0 11/98), pR0 30 "jUtoM ko bagala meM dabA leMge, tIsarI zreNI ke musAphirakhAne meM jUtoM ko sirahAne rakha kara to soyeMge magara camAra se ghRNA kareMge?" yaha kyA hai ? -tIrthakara cautha0 vize0 31 "bhAiyo ! tumheM jAtigata dveSa kA parityAga karake manuSya mAtra se prema karanA sIkhanA hogaa| mAnava mAtra ko bhAI samajha kara gale lagAnA hogaa|" -di0 di. 11/8E samatA aura vyavahAra yadi samatA kI bAta siddhAnta taka hI rahe aura vyavahAra meM prakaTa na ho to vaha nirarthaka hai| cUMki sabhI prANiyoM ko sukha priya hai, koI du:kha nahIM cAhatA aura sabhI jInA cAhate haiN| parantu yaha kaise sambhava hai ? eka kA sukha dUsare kA duHkha / yadi koI isIlie dukhI hai ki usake par3osI sukhI haiM to isakA anta nahIM / ataH honA cAhie viSamatA kaa| vyavahAra meM samatA se tAtparya yaha hai ki hama aise kArya nahIM kareM jo kisI ke lie bhaya, duHkha, kleza kA kAraNa bane / yadi koI zoSaNa karatA hai, adhika lAma hetu anucita sAdhana prayoga karatA hai aura kahe ki vaha samatA kA upAsaka hai to kauna ise satya samajhegA? __ ataH naitika dharAtala taiyAra kara jaina divAkarajI mahArAja isa ora bhI abhimukha hue| unhoMne binA kisI lAga-lapeTa ke zoSaNa va milAvaTa jaise viSayoM para apanI bAteM spaSTa kii| ve to apane jamAne se bhI Age the| unakI dRSTi hI anUThI thI "jo svAmI apane AzritoM se lAbha uThAtA hai, kintu apane samAna nahIM banAtA, vaha svArthI hai|" -vi0 di0 4, 258 "saccA zrAvaka kabhI anyAya se dhana kamAne kI icchA nahIM karatA / " -di0 di0 1-161 "vyApAra ko bhI janatA kI sevA kA sAdhana mAnakara jo cale vahI Adarza vyApArI hai| aisA vyApArI anucita munAphA nahIM letA, cIjoM meM milAvaTa nahIM karatA, dhokhA nahIM detaa|" -di0 di016/231
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 330: "milAvaTa karanA ghora anaitikatA hai|" -----tIrthaMkara cau0 ja0 vizeSAMka, pR0 34 cUMki artha hI anartha kA mUla hai, vyakti apanI naitikatA ko tAka meM rakhakara adhikAdhika lAbha kI AzA meM lobha kI ora bar3hatA hai| saca bhI hai lAbha lobha ko bar3hAtA hai / isa pravRtti kI ora iMgita kara divAkarajI mahArAja ne asaMkhya logoM ko nayA prakAza diyaa| hRdaya-parivartana aura samatA hiMsaka, dhUrta, zikArI aura yahAM taka ki kasAI, khaTIka, bhIla Adi apanI AsurI vRttiyAM bhUla gae isa divAkara ke prakAza meM / isake mUla meM hamAre caritanAyaka kI vANI kA mAdhurya thA jo sahasA apanI ora AkRSTa kara letaa| Apane aneka narezoM ko udbodhana diyA evaM kSetrIya parisImA meM hiMsA na ho aise prayatna aitadartha prastara-aMkita lekha Aja bhI pramANa haiN| katipaya udAharaNa siddha karate haiM ki divAkarajI mahArAja ne apane samatA siddhAnta ke bala para hRdaya-parivartana kI saphala prakriyA apanAI hai| gaMgApura (mevAr3a) ke mociyoM ne apanA jIvana hI badala diyA thA / sarvazrI amaracandajI, kastUracandajI va tejamalajI ke nAma ullekhya haiM jinhoMne durvyasanoM kA tyAga kara zuddha jIvana vyatIta karane kA vrata liyaa| poTalA grAma ke mociyoM va regaroM ko sadbodha dekara bhI divAkarajI mahArAja ne abhUtapUrva kArya kiyaa| jaba dRSTi badalI to jIvana hI badala gyaa| kesUra gA~va meM ikaTThe hokara 60 gA~voM ke camAra paMcoM ne mAMsa-madirA kA tyAga kiyaa| yaha AzAtIta prayAsa thaa| usI paramparA meM aneka udAharaNa sammukha haiM saM 1980 indaura ke najara muhammada kasAI dvArA hiMsA tyAga kI pratijJA / savAI mAdhopura ke khaTIkoM dvArA jaghanya kArya banda kiyA gayA / saM0 1966 nAIgrAma (udayapura) meM 3-4 hajAra bhIloM dvArA hiMsA tyAga kI pratijJA / saM0 1982 nandavAsa ke bhIloM dvArA vana meM Aga na lagAne kI pratijJA / saM0 1970 bhIlavAr3A-35 khaTIkoM dvArA paitRka dhandhe kA tyAga / yaha thA samatA kA prabhAva aura jAdU / sadAcAra parivartana meM samatA divAkarajI mahArAja ne kise prabhAvita nahIM kiyA ? samAja kI nazoM meM vyApta vezyAvRtti para pravacana diye to unake jIvana meM sadAcAra kA pravartana huaa| saM 1966-jahAjapura vezyA-nRtya ke doSoM para prakAza DAlA to vezyAoM ko AtmaglAni huI aura unhoMne apanA vyavasAya parivartana kara diyaa| saM0 1980 pAlI maMganI va banI nAmaka do vezyAoM ne AjIvana zIla pAlana kI pratijJA kI aura siNagArI ne eka puruSavrata kA saMkalpa liyaa| -jaina divAkara, pR0 166 yahI hAla thA jodhapura meM / saM0 2005 kA varSAvAsa / vahA~ kI vezyAoM (pAtariyA~) dvArA apane ghRNita peze ko tilAjali dI gii| upayukta saMkSipta vivaraNa se spaSTa hai ki zatAbdI puruSa jaina divAkarajI mahArAja kA samatA-sarala prabhAva DAlane lagA thaa| unake vyAkhyAna zravaNa kara lAkhoM logoM ne apanA jIvana badalA / samatA-samAja kI saccI tasvIra banAne vAlA citerA pArthiva rUpa meM Aja bhale hI nahIM haiM, unake upadeza Aja bhI hamArA patha-pradarzana kara rahe haiM / AvazyakatA hai hama ina para AcaraNa kreN|
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha zramaNa paramparA meM zrI jaina divAkarajImahArAja kA jyotirmaya vyaktitva AcArya rAjakumAra jaina vicAra dhArAe~ pravAhita hotI vaidika vicAradhArA ne bhArata meM Arambha se hI bhAratIya saMskRti ke mUla meM samAnAntara do rahI haiM - eka vaidika vicAradhArA aura dUsarI zramaNa vicAradhArA / vaidika saMskRti ko janma diyA to zramaNa vicAradhArA ne zramaNa saMskRti ke udbhava meM apanI pravRtti kI udbhAvanA kI / zramaNa vicAradhArA yA zramaNa saMskRti ne jahA~ Antarika zuddhi aura sukha-zAnti kA mArga batalAyA, vahA~ brAhmaNoM athavA vaidika saMskRti ne bAhya sukha-suvidhA aura bAhya zuddhi ko vizeSa mahattva diyA / zramaNoM athavA zramaNa paramparA ne jahA~ logoM ko nizra eyasa evaM mokSa kA mArga batalAyA brAhmaNoM ne vahA~ laukika abhyudaya ke lie vibhinna upAya apanAkara logoM kA mArga-darzana kiyA / zramaNa vicAradhArA ne vyaktigata rUpa se jahA~ Atma-kalyANa kI bhAvanA se loka-kalyANa kA mArga prazasta kiyA tathA "jio aura jone do' ke vyAvahArika rUpa meM vizva ko ahiMsA kA sandeza dekara prANimAtra ke prati samatA bhAva kA apUrva Adarza jana-sAmAnya ke samakSa prastuta kiyA vahA~ dUsarI ora brAhmaNa varga ne varNa-vyavasthA ke dvArA na kevala samAja meM phailI avyavasthA apitu vibhinna sAmAjika virodhoM ko dUra kara dhArmika mAnyatAoM evaM kriyA-kalApoM ko dRr3hamUla kiyA / zramaNa varga sadA apanI AtmA kA nirIkSaNa karane ke kAraNa antardRSTi banA rahA, jabaki brAhmaNa varga ne zarIra ke saMrakSaNa evaM poSaNa ko vizeSa mahattva diyA / zramaNa saMskRti jahA~ bhautikatA se svayaM ko haTA kara AdhyAtmikatA kI ora prerita karatI rahI, vahA~ vaidika saMskRti vividha kriyAkANDoM kI ora jana-sAmAnya ko AkRSTa karatI rahI / zramaNa paramparA ne jahA~ apane tyAga, tapazcaraNa evaM Atma-saMyama ke dvArA samAja ke sammukha aneka Adarza upasthita kie vahA~ vaidika saMskRti se anuprANita brAhmaNa paramparA apane vidhi-vidhAna ke dvArA samAja kI gaharI parivA ko ApUrita karatI rahI / jahA~ zramaNa vicAra pravAha apanI ahiMsaka pravRttiyoM ke dvArA yathArtha ke dharAtala ko abhisiMcita karatA rahA, vahA~ brAhmaNa samudAya jIvana meM karmakANDa kI anivAryatA ko nirUpita karate hue vyAvahArika kArya-kalApoM se jIvana ko pUrNa banAtA rahA / AtmA aura zarIra, Adarza aura vidhAna, jJAna aura AcaraNa, siddhAnta aura prayoga tathA nizcaya aura vyavahAra ke isa abhUtapUrva sammelana se hI bhArata kI sarva lokakalyANakArI saMskRti kA nirmANa huA hai aura isI ke pariNAmasvarUpa ise cirantana sthiratA prApta huI hai| : 331 : zramaNa paramparA meM jyotirmaya vyaktitva yaha eka nirvivAda tathya hai ki zramaNa paramparA ne abhyudaya aura nizreyasa kA mArga prazasta karane vAlI jisa garimAmaya saMskRti kA nirmANa kiyA hai usane bhAratIya jana-jIvana ke mAnasika dharAtala ko itanA unnata banA diyA hai ki AdhyAtmikatA usake roma-roma meM vyApta ho gaI hai / isakA yaha pariNAma hai ki cirakAla taka janamAnasa meM dhArmika sahiSNutA kA bhAva jAgrata karane kI AvazyakatA pratIta nahIM huI apitu vaha to svataH hI logoM ke antaHkaraNa meM udbhUta huA / zramaNa-paramparA ne samAja aura deza ko Abhyantaronmukha jisa mArga para dI usakA uddezya antaH mukhI pravRttiyoM ko jAgrata kara samAja ko nivRtti kI ora prerita karanA thA / zramaNa saMskRti meM sAdhu aura santoM kI eka lambI paramparA hai jisane anukaraNIya AcaraNa calane kI dezanA aura preraNA -
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha / / vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 332: dvArA jo Adarza prastuta kie ve cirakAla taka ke lie akSuNNa aura upAdeya bana gae / zramaNa vastutaH apane jJAna aura AcaraNa ke dvArA jana-mAnasa para aisA adbhuta prabhAva DAlate haiM ki use apanI pravRttiyA~ svataH hI ghRNita pratIta hone lagatI haiN| zramaNa kI vANI meM jo oja parNa evaM tejasvI dezanA hotI hai use kSudra mAnava mAtra kA antaHkaraNa apanI pravRttiyoM ke sandarbha meM lekara jaba AtmAlocana kA prayAsa karatA hai to svataH hI use apanI hInatA aura kaluSita vRttiyoM kA ahasAsa hone lagatA hai / vaha vAstavikatA ke nikaTa pahu~catA jAtA hai aura heya aura evaM upAdeya kA antara spaSTataH jAnane va samajhane lagatA hai| yahIM se usake AcaraNa evaM vyavahAra meM parivartana Ane lagatA hai| zramaNa kA AcaraNa svataH hI manuSya ko anukaraNa kI preraNA detA hai, phira yadi zramaNa kI vANI upadeza rUpa meM mukharita hotI hai to manuSya para usakA prabhAva kyoM nahIM pdd'egaa| parama zraddhaya prAtaH smaraNIya zrI jaina divAkarajI mahArAja zramaNa-paramparA kI una divya vibhUtiyoM meM se eka haiM jinhoMne bhagavAna jinendra deva ke patha kA anusaraNa karate hue mAnava-kalyANa ko hI apane jIvana meM pramukhatA dI / jJAna-sAdhanA ke dvArA unhoMne jahA~ apanI AtmA ko unnata evaM vikasita kiyA vahA~ apane sadupadezoM dvArA unhoMne anekAneka manuSyoM ko kUmArga se haTAkara sanmArga kA anugAmI bnaayaa| jise unhoMne apane jIvana meM utArakara svataH anubhava kiyaa| usakA hI unhoMne dUsaroM ko AcaraNa karane kA upadeza diyaa| logoM ke mana-mastiSka para isakA anukUla prabhAva par3A aura burAiyA~ unake jIvana se svataH hI dUra bhAgane lgii| mAnava-jIvana meM burAiyoM kA praveza jitanA sarala hai unako nikAlanA utanA hI duSkara hai| kintu jisane eka bAra bhI zrI jaina divAkarajI mahArAja sAhaba kA pravacana sunA usake jIvana se burAiyoM kA palAyana svataH hI hone lgaa| yaha eka nirvivAda tathya hai ki jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kevala samAja kI hI nahIM, apitu sampUrNa deza kI eka mahAna, divya evaM alaukika vibhUti the| unakA vyaktitva abhUtapUrva thA jisameM adbhuta sahaja AkarSaNa kSamatA thI / ve zramaNa saMskRti ke mahAn upAsaka, bhArata varSa ke eka asAdhAraNa santa aura vizva ke advitIya jyotipuMja the| isa deza kI janatA ke naitika stara ko U~cA uThAne, jIvana ko sAdagI pUrNa banAne, vicAroM meM uccatA lAne aura ahiMsA kA pracAra-prasAra karane meM unhoMne jo yogadAna kiyA hai vaha asAdhAraNa evaM avismaraNIya hai| unakI asAdhAraNa evaM vilakSaNa pratibhA ne na jAne kitane gire hae logoM ko uThAyA aura unake patha-bhraSTa jIvana ko unnata bnaayaa| unakI sahaja svAbhAvika saralatA ne na jAne kitane kaNTakAkIrNa jIvana ko sarala aura madhura banAkara jIvana meM puSpoM kI varSA kii| apane jIvana se hatAza aura nirAza aneka sAdhanahIna asahAya logoM ne Apa se preraNA aura sphUrti prApta kara punarjIvana prApta kiyaa| Apake upadeza kI eka vizeSatA yaha thI ki vaha varga vizeSa ke lie na hokara jana-sAmAnya ke lie thaa| gurudeva eka mahAmanA the, unakA vyaktitva anokhA, prakhara aura katipaya vizeSatAoM se yukta thaa| unake vicAra unnata aura pragatizIla the| vicAroM kI uccatA, AcaraNa kI zuddhatA, jIvana kI saralatA aura sAdagI ne Apake vyaktitva ko prakhara aura bahumukhI pratibhA se sampanna bnaayaa| unakA hRdaya itanA vizAla thA ki vizva ke prANimAtra ke prati asIma karuNA kA nivAsa unake hRdaya meM vidyamAna thaa| yaha eka vastusthiti hai ki jina mahApuruSoM ke vizAla hRdaya meM vidyamAna karuNA "saba" se Upara uThakara "para" taka pahu~ca jAtI hai usakA jIvana lakSya bhI adhika vyApaka evaM unnata ho jAtA hai / usakI karugA samAja aura deza ke sImA-bandhana ko lAMgha kara vizva ke
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ :333 : zramaNa-paramparA meM jyotirmaya vyaktitva / zrI jaina divAkara-smRti-grantha / prANimAtra ke prati asIma rUpa se vyApta ho jAtI hai| pUjya gurudeva kI bhI yahI sthiti thii| yahI kAraNa thA ki unakA jIvana dhyeya mAtra Atma-kalyANa taka hI sImita nahIM rahA aura vaha janakalyANa ke sAtha-sAtha prANi kalyANa taka vyApta ho gyaa| vizva kI sampUrNa mAnavatA unakI kalyANa bhAvanA kI paridhi meM samAhita ho gii| manuSya mAtra meM unhoMne kabhI bhedabhAva pUrNa dRSTi nahIM apnaaii| yahI kAraNa hai ki samAja ke pratyeka varga ne unakI amRtamayI vANI kA lAbha utthaayaa| unake vyApaka dRSTikoNa ke kAraNa saMkIrNatA, sAmpradAyikatA evaM saMkucita manovRtti se Upara uThakara ve sadaiva janamAnasa ko Andolita karate rahe aura mAnavIya mUlyoM ko unameM pratiSThApita karate rhe| ve eka aise mahAmAnava the jo sampUrNa mAnavatA ke prati sarvatobhAvena samarpita the| kisI bhI prakAra ke bhedabhAva se rahita hokara unhoMne samAja ke nimna, pIDita, dalita aura upekSita varga ke logoM ke naitika, AdhyAtmika, sAmAjika, Arthika evaM zaikSika utthAna ke lie apane sadupadeza evaM AhvAna ke dvArA jo krAntikArI kArya kie haiM, ve itihAsa ke pRSThoM meM cirakAla taka suvarNAkSarAMkita rheNge| unhoMne samAja kI pIr3ita mAnavatA ke tamasAcchanna patha ko apane upadeza-Aloka ke dvArA na kevala Alokita kiyA; apitu anyAnya bAdhAoM ke nirAkaraNa meM advitIya camatkAra pUrNa ghaTanAoM ke dvArA apanI antaHzakti kA prayoga kiyaa| unake kAryoM meM sarvatra mAnavIya zakti hI vidyamAna thI / kahIM devI zakti yA amAnUSa vRtti kI jhalaka dikhAI nahIM dii| isase unhoMne yahI siddha kiyA ki mAnavIya Antarika zakti kA vikAsa sAdhAraNa manuSya ko bhI sarvoccatA ke zikhara para ArUr3ha kara detA hai| AvazyakatA kevala isa bAta kI hai ki samasta mAnavIya pravRttiyAM sadAzaya pUrNa, sAtvikatA yukta evaM sadicchA se prerita hoN| svArtha kA unameM nitAnta abhAva ho aura parihita kA udAtta dRSTikoNa unameM samAhita ho| ajJAna, mithyAjJAna, azikSA evaM kurItiyoM se grasta janamAnasa meM unhoMne apanI jJAna-razmiyoM ke dvArA jo Aloka prasArita kiyA usane na jAne kitane logoM ke jIvana meM krAntipUrNa parivartana lA die| samAja ke avikasita kamaloM ke lie ve sUrya kI bhA~ti eka advitIya puruSa the| samAja ko eka naI dizA aura Aloka dRSTi dene ke kAraNa janatA janArdana ne unheM "jaina divAkara" ke nAma se sambodhita kiyaa| sUrya kI bhA~ti andhakAra dUra kara Aloka dene ke kAraNa ve "divAkara" hae aura ahiMsAmaya saMyama pUrNa jIvana vyatIta karane ke lie mArga nirdeza dene ke kAraNa ve "jaina divAkara" khlaae| jaina zabda kA prayoga saMkucita sAmpradAyika bhAva meM na kara usake vyApaka abhiprAya meM karanA hI abhISTa hai| janmanA hI koI jaina nahIM hotA; apitu utkRSTa karma, saMyamapUrNa jIvana aura indriyoM para vijaya prApta karanA hI "jainatva" kA pratipAdaka hai| bhArata meM jaina AcAra aura vicAra ne jisa saMskRti vizeSa ko janma diyA vaha sAtvikatA, pavitratA, zuddhatA evaM dRSTikoNa kI vyApakatA ke kAraNa atizreSTha evaM unnata mAnI gaI / usane janasAmAnya ko jo dizA dRSTi pradAna kI usameM manuSya Atma-hita ke dvArA akSaya sukha va zAnti kA anubhava karane lgaa| usa saMskRti meM hI jaba zramaNa dharma aura usake AcAra-vicAra kA bhI vizleSaNa pUrvaka abhiniveza huA to cirantana satya ke rUpa meM abhyudaya evaM nizreyasaparaka vaha saMskRti 'zramaNa saMskRti' ke nAma se abhihita huii| zramaNa saMskRti ke svarUpa nirmANa, abhyutthAna evaM vikAsa meM zramaNoM evaM zramaNa-paramparA kA jo advitIya yogadAna hai use vismRta nahIM kiyA jA sktaa| zramaNa zabda ke abhiprAya ko spaSTa karane kI dRSTi se kahA gayA hai-"zrAmyati tapaH klezaH sahate iti shrmnnH|" arthAt jo svayaM tapazcaraNa karatA hai, kleza ko sahatA hai vaha 'zramaNa' kahalAtA hai|
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNe : 334 : ataH zramaNa zabda kA artha hai sabhI prakAra ke antaH-bAhya parigraha se rahita jaina sAdhu / zramaNa saMskRti meM mAnavatA ke ve uccatama Adarza, AdhyAtmikatA ke ve gUr3hatama rahasyamaya tatva evaM vyavahArikatA ke ve akRtrima siddhAnta nihita hai jo mAnava-mAtra ko cirantana satya kI anubhUti va sAkSAtkAra karAte haiM / mAnavatA ke hita sAdhana meM agraNI hone ke kAraNa yaha vAstava meM saccI mAnava saMskRti hai aura isa mAnava saMskRti ke anuyAyI, paricAlaka, udghoSaka evaM vizleSaka rahe haiM hamAre prAtaH smaraNIya gurudeva jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja sAhaba / isameM koI sandeha nahIM hai ki zrI jaina divAkara jI ne zramaNa-dharma, zramaNa-AcAra-vicAra evaM zramaNa-paramparA kA pUrNataH paripAlana evaM nirvAha kiyaa| ataH zramaNa-saMskRti evaM zramaNa-paramparA meM unakA advitIya sthAna hai| vartamAna zatAbdI meM zramaNa AcAra-vicAra kA niSThA evaM vivekapUrvaka paripAlana karane ke kAraNa zrI jaina divAkarajI mahArAja ko zramaNa-paramparA meM viziSTa mahatva evaM advitIya sthAna prApta hai / ataH yahA~ saMkSepata: zramaNa evaM zrAmaNya kI carcA karanA aprAsaMgika nahIM hogA / "zramaNasya bhAvaH zrAmaNyam" arthAt "zramaNa ke bhAva ko hI zrAmaNya" kahate haiM / saMsAra ke prati moha-mamatA, rAga-dveSa ke bhAva kA pUrNataH tyAga karanA athavA saMsAra ke samasta antaH-bAhya parigrahoM se rahita hokara pUrNataH saMnyAsa grahaNa karanA aura saMyamapUrvaka sAdhu-patha kA anukaraNa karanA hI "zrAmaNya" kahalAtA hai| isameM kisI bhI prakAra ke vikAra ke lie raMcamAtra bhI sthAna nahIM hai aura AcaraNa kI zuddhatA evaM antaHkaraNa kI pavitratA pUrvaka saMyamAcaraNa ko hI vizeSa mahattva diyA gayA hai| isa prakAra kA akRtrima evaM vizuddha AcaraNa karane vAlA jaina sAdhu hI zramaNa hotA hai| usake vizuddhAcaraNa meM batalAyA gayA hai ki vaha paMca mahAvratoM kA pAlaka evaM rAga-dveSotpAdaka samasta sAMsArika vRttiyoM kA parityaktA hotA hai| vaha niSkarma bhAva kI sAdhanA se pUrNa ekAgracittapUrvaka Atmacintana meM lIna rahatA hai| ADambarapUrNa vyavahAra evaM kriyA-kalApoM kA usake jIvana meM koI sthAna nahIM hotA aura vaha Atmahita sAdhana ke sAtha mAnavatA ke prati sarvatobhAvena samarpita rahatA hai| zrI jaina divAkarajI mahArAja eka sAdhanArata mahAn jaina sAdhu the aura pUrNa niSThApUrvaka ve sAdhuvRtti kA AcaraNa karate the| isa dRSTi se unhoMne apane jIvana meM kabhI zithilAcAra nahIM Ane diyaa| aneka bAra unheM apane jIvana meM bhISaNa paristhitiyoM evaM samasyAoM kA sAmanA karanA pdd'aa| kintu ve na to kabhI vicalita hue, na kabhI ghabar3Aye aura na hI kabhI apane AcaraNa ko raMcamAtra bhI dUSita hone diyaa| isa prakAra ve sahI mAyane meM eka uccakoTi ke sAdhaka hone ke kAraNa zramaNa the| zramaNatva unakI raga-raga meM vyApta thA aura zramaNa dharma unake AcaraNa meM jhalakatA thaa| jina logoM ko unake darzana-lAbha kA saubhAgya prApta huA hai unhoMne vAstava meM zramaNatva kI eka jItI-jAgatI pratimA ke darzana kie haiN| kamala kI bhA~ti sadaiva khilA huA unakA mukhamaNDala unake abhUtapUrva saumya bhAva ko darzAtA thaa| unake cehare para vidyamAna advitIya teja unake sAdhanAmaya saMyamapUrNa jIvana kA sAkSI thaa| unhoMne apane sAdhanAmaya jIvana ke dvArA eka sacce zramaNa kA jo Adarza upasthita kiyA hai sudIrghakAla taka usakA udAharaNa milanA sambhava nahIM hai| apane hRdaya kI vizAlatA aura usa vizAla hRdaya meM vyApta mAnavatA ke prati asIma karuNA kA aisA vilakSaNa dhanI cirakAla taka dekhane ko nahIM milegaa| ve eka yuga puruSa the aura isake sAtha hI ve yuga dRSTA bhI the| unhoMne jIvana ke yathArtha ke sAtha hI mAnavIya mUlyoM evaM vartamAna meM ho rahe usake hrAsa ko bhI samajhA thaa| ve svayaM anubhava karate the ki jIvana kI jaTilatAoM se ghirA haA nirIha mAnava Aja kitanA hatAza aura apane
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 335 : zramaNa-paramparA meM jyotirmaya vyaktitva zrI jaina divAkara - smRti-grantha svayaM ke jIvana ke prati kitanA nirAza hai| usake andhakArAvRtta mArga ko prakAza puMja se Alokita karane vAlA koI nahIM hai / Aja manuSya itanA svArthAndha ho rahA hai ki svArtha sAdhana ke atirikta use aura kucha bhI rucikara pratIta nahIM hotaa| aisI sthiti meM parama karuNAmaya mAnavatA-sevI santa pUruSa zrI jaina divAkarajI mahArAja kA antaHkaraNa bhalA kaise cupa rahatA / unhoMne usa nirIha mAnavatA kA patha Alokita karane kA saMkalpa kiyA aura sarvAtmanA isa kArya meM maMlagna ho ge| unake kAryakSetra kI yaha vizeSatA thI ki ve jhoMpar3I se lekara mahaloM taka pahu~cate the| unakI dRSTi meM sabhI manuSya samAna the aura rAjA-raMka tathA dharma-jAti kA koI bheda nahIM thaa| sabhI ko samatAbhAvapUrvaka vIra vANI kA amRtapAna karA kara binA kisI bhedabhAva ke sanmArga para lagAne kA durUha kArya jisa nirbhayatA aura dRr3hatA se munizrI ne kiyA vaha alaukika evaM avismaraNIya hai| isa bAta ke aneka udAharaNa dekhane ko milate haiM ki duHkhiyoM, pIr3itoM, patitoM aura zoSitoM ke ve sahaja sakhA the| dalitoM kA uddhAra unakI eka svAbhAvika pravRtti thI aura unakA kaSTa dekhakara ve zIghra hI dravita ho jAte the| munizrI yadyapi svayaM parigraha rahita eka sAdhu the, kintu jJAna dAna ke dvArA ve dukhiyoM ke duHkha dUra karane kA sahaja puruSArtha karate the| unake puruSArtha meM eka vizeSatA yaha thI ki usakA tAtkAlika pariNAma dRSTigocara hotA thaa| unhoMne dharma-pracAra hetu jisa kSetra ko cunA usameM pichar3Apana atyadhika rUpa se vyApta thA aura nimna varga ke logoM kA hI usameM adhikAMzataH nivAsa thaa| AdivAsiyoM ke bIca bhI unhoMne apane puruSArtha ko sArthaka banAyA aura logoM ke jIvana stara meM sudhAra kiyaa| unhoMne una logoM ko manuSya banane aura manuSya kI bhA~ti jIne kI preraNA dii| Atma-sAdhanA ke patha para ArUr3ha hokara nirantara pA~ca mahAvratoM kA akhaNDa rUpa se pAlana karane vAlA, dasa dharmoM kA satata anucintana, manana aura anuzIlana karane vAlA bAIsa parISahajaya tathA ratnatraya ko dhAraNa karane vAlA zuddha pariNAmI, sarala svabhAvI apanI antarmukhI dRSTi se Atma-sAkSAtkAra hetu prayatnazIla tathA zramaNadharma ko dhAraNa karane vAlA sAdhu hI zramaNa kahalAtA hai aura nija svarUpAcaraNa meM pramAda nahIM honA usakA zrAmaNya hai| zramaNa sadaiva rAga-dveSa Adi vikAra mAvoM se dUra rahatA hai| kyoMki ye vikAra bhAva hI moha-mamatA evaM kaTutA-IrSyA ke mUla kAraNa haiM jinase sAMsArika bandhana hone ke sAtha hI jIvana meM pArasparika kalaha evaM lar3AI-jhagar3A kI sambhAvanAoM-ghaTanAoM ko protsAhana milatA hai| uparyukta vikAra mAvoM se zramaNa kI Atma-sAdhanA meM nirantara bAdhA utpanna hotI hai aura vaha apane lakSya evaM mantavya-patha se vicalita ho jAtA hai| isI prakAra krodha-mAna mAyA-lobha ye cAra kaSAya manuSya ko sAMsArika bandhanoM meM bA~dhane vAle tathA aneka prakAra ke duHkhoM ko utpanna karane vAle mukhya manovikAra haiN| Atma-svarUpAnveSI sAdhaka zramaNa sadaiva ina kaSAyoM kA parihAra karatA hai, tAki vaha apanI sAdhanA evaM lakSya sAdhana ke patha se vicalita na ho sake / caMcalamana aura viSayAbhimukha indriyoM ke pUrNa niyantraNa para hI zramaNa sAdhanA nirbhara hai| Atma-sAdhaka zramaNa ke zrAmaNya kI rakSA ke lie upayukta rAga-dveSa Adi vikAra bhAva tathA krodha Adi cAra kaSAyoM kA parihAra karate hue indriyoM kA tathA mana kA niyamana nitAnta Avazyaka hai| zramaNa ke jIvana meM saMyama evaM tapazcaraNa ke AcaraNa kA vizeSa mahatva hai| usakA saMyama pUrNa jIvana use sAMsArika vRttiyoM kI ora abhimukha hone se rokatA hai aura tapazcaraNa usakI karma-nirjarA meM sahAyaka hotA hai| saMyama ke binA vaha tapazcaraNa kI ora amimukha nahIM ho sakatA aura tapazcaraNa ke binA usakI mukti sambhava nahIM hai| aisI sthiti meM mokSa prApti hetu Atma
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara smRti-vAntha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 336 : sAdhana kA usakA dhyeya apUrNa raha jAtA hai / ataH yaha sunizcita hai ki saMyama dharma kA pAlana tapazcaraNa kA anupUraka hai / isa viSaya meM AcAryoM ne tapa kI jo vyAkhyA kI hai vaha mahatvapUrNa evaM upayogI hai| AcArya umAsvAmI ke anusAra, "icchAnirodho tapa:"---arthAt icchAoM kA nirodha karanA tapa kahalAtA hai| tapa kA yaha lakSaNa saMyama aura tapa ke pArasparika sambandha ko spaSTa karatA hai| kyoMki icchAe~ aura vAsanAe~ indriya janita hotI haiM / unakA virodha karanA hI saMyama kahalAtA hai aura tatpUrvaka yA usake sAnnidhya se vihita kriyA vizeSa hI tapazcaraNa hai| manuSya kI sabhI indriyA~ bhautika hotI haiM, ataH una indriyoM se janita icchAoM aura tika kSaNika sukhoM ke lie hotI hai| una icchAoM aura vAsanAoM ko roka kara indriyoM ko svAdhIna karanA, saMsAra ke prati vimukhatA tathA cittavRtti kI ekAgratA hI saMyama kA bodhaka hai| isa prakAra ke saMyama kA carama vikAsa manuSya ke munitva jIvana meM hI sambhAvita hai / ataH saMyama pUrNa munitva jIvana hI zrAmaNya kA dyotaka hai / zramaNa-paramparA ke anusAra ApekSika dRSTi se gRhastha ko nimna evaM zramaNa ko ucca sthAna prApta haiM / kintu sAdhanoM ke kSetra meM nimnocca kI kalpanA ko kicinmAtra bhI prazraya nahIM diyA gayA hai| vahA~ saMyama kI hI pradhAnatA hai| isa viSaya meM uttarAdhyayana meM bhagavAna ke nimna vacana mananIya evaM anukaraNIya hai-aneka gRhatyAgI bhikSuoM kI apekSA kucha gRhasthoM kA saMyama pradhAna hai|" isa prakAra eka zramaNa meM saMyamapUrNa sAdhanA ko hI vizeSa mahatva diyA gayA hai| zramaNaparamparA ke anusAra moha rahita vyakti gAMva meM bhI sAdhanA kara sakatA hai aura araNya meM bhii| kore veza parivartana ko zramaNa-paramparA kaba mahatva detI hai ? sAdhanA ke lie mAtra gRhatyAga yA muniveza hI paryApta nahIM hai, apitu tadanukUla viziSTAcaraNa bhI mahatvapUrNa hai evaM apekSita hai| apane viziSTAcaraNa evaM Asakti rahita tyAga bhAvanA ke kAraNa hI zramaNa ko sadaiva gRhastha kI apekSA ucca evaM viziSTa mAnA gayA hai| / isa prakAra ke zrAmaNya ke prati udAttacetA evaM dharma-sahiSNu pUjyavara zrI cauthamalajI mahArAja kA tIvra AkarSaNa prArambha se hI rahA hai| zramaNa dharma ke prati unake hRdaya meM zurU se hI gaharI AsthA thI aura antataH ve usa patha ke anuyAyI bane rhe| unake vyaktitva meM eka vilakSaNa pratibhA thI, jo unheM hitAhita vivekapUrvaka kartavya bodha karAtI rahatI thii| ataH vivAhoparAnta jaba unakA Atma-viveka jAgrata huA to sarvaprathama unhoMne apanI mAtA se jina-dIkSA lene kI anumati lenI caahii| mAtA ko apane putra meM vairAgya bhAva kI prabalatA dekha kara pahale to harSa huA kintu ve cAhatI thIM kucha kAla aura vaivAhika jIvana kA sukhopabhoga karane ke uparAnta yadi vaha vairAgya letA hai to adhika acchA hai| lekina vairAgyonmukhI putra ke dRr3ha nizcaya ke sAmane mAtA kI eka nahIM calI aura antataH unheM anumati denI pdd'ii| unake vairAgya dhAraNa karane aura jina dIkSA lene kA samAcAra tvarita rUpa se samAja meM phaila gyaa| kucha tathAkathita buddhijIviyoM ne jo svayaM ko samAja ke karNadhAra mAnate the| ise kevala bhAvanA meM baha jAnA mAtra samajhA aura unake nikaTa Akara bole- "hameM mAlUma huA hai ki tuma jaina sAdhu banane jA rahe ho / kyA jaina sAdhu banane meM hI apanA hita aura kalyANa samajhate ho? hamArI samajha meM sAdhu-jIvana bitAnA bhArI bhUla hai| Aja jabaki paisA, parivAra aura patnI ke lie duniyA miTa rahI hai, tuma inheM chor3anA cAhate ho| tumheM to sahaja meM hI sabhI sAmagrI prApta huI hai| phira use isa prakAra chor3anA kauna-sI buddhimAnI hai ?
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha bhoga kie binA prApta sAmagrI kA parityAga kara svarga pAne kI abhilAyA meM tuma bhaTaka rahe ho, vAstava meM 'tuma galata mArga kA anusaraNa kara rahe ho mitratA ke nAte hamArI to sIdhI va sApha rAya hai ki tuma dIkSA lene kA vicAra tyAga do / " : 337 : zramaNa paramparA meM jyotirmaya vyaktitva isake pratyuttara meM vairAgyonmukhI zrI cauthamalajI ne kahA- "merI samajha meM nahIM A rahA hai ki jaba dharmAcaraNa ko galata mAna liyA jAtA hai, to batAiye zreSTha mArga phira kauna-sA hai ? kyA vyasana durAcaraNa, lUTa-khasoTa, chala-kapaTa, dhokhAdhar3I beImAnI kA mArga apanAnA acchA hai ? ApakI dRSTi meM sAdhu banakara 'sva-para' kA kalyANa karanA burA hai, to kyA maiM durAcArI, laMpaTI, jhUThA aura Thaga bana kara jIU~ ? brahmacArI aura paramArthI banakara jIne kI apekSA ApakI dRSTi meM saMsAra kI vRddhi aura svArtha kA poSaNa karanA adhika acchA hai / merI samajha meM Apa logoM ko apane vicAroM kI zuddhi karanI caahie| aise malina vicAroM ke lie mere jIvana meM koI sthAna nahIM hai / " gyAnandI Atma-sAghanonmukha zrI cauthamalajI ke mukha se isa prakAra spaSTa uttara sunakara be sabhI loga niruttara ho gaye aura bhIgI billI kI taraha vahAM se khisaka lie| isa prakAra ve zrAmaNya patha kI ora unmukha aura kAlAntara meM usa para agrasara hue / yadyapi asAdhAraNa vilakSaNa pratibhA to unameM prArambha se hI vidyamAna thI, suprasiddha saMta zrI hIrAlAlajI mahArAja sAhaba kA ziSyatva svIkAra kara zramaNa dharma ko aMgIkAra karane evaM sakriya Atma-sAdhanApUrvaka sva tathA para kalyANa ke prati apanA jIvana sadA-sarvadA ke lie arpita karane ke uparAnta usa pratimA meM aura adhika asAdhAraNatA evaM vilakSaNatA utpanna ho gyii| ApakA tejasvI vyaktitva aura bhI adhika prakhara ho gayA aura ApakA sandeza jana-jana taka pahu~cakara unheM sanmArga para agrasara karane lgaa| unhoMne vastutaH dharma ke marma ko samajhA aura use sarvajana sulabha kraayaa| Aja ke yuga meM jabaki logoM ko dhArmika upadezoM se aruci hotI hai, Apake upadezoM meM itanA tIvrAkarSaNa hotA yA ki sahasroM loga anAyAsa hI sice cale Ate the| Apake upadeza itane surucipUrNa, sAragarbhita aura mAnasa ko Andolita karane vAle hote the ki sudIrghakAla taka unakI chApa mAnasa paTala para aMkita rahatI thii| aise aneka udAharaNa dekhane ko mile haiM jo Apake upadezoM kI prabhAvakAritA ko suspaSTa karate haiN| vyasanarata kumArgagAmI aura bhraSTa AcaraNa vAle aneka vyakti Apake prabhAvapUrNa sadupadezoM se prabhAvita hue| Apake upadezoM ne una logoM ko aisA prabhAvita kiyA ki sahaja hI unakA hRdaya parivartana ho gayA aura AjIvana unhoMne sadAcaraNa kI pratijJA lii| zarAbiyoM ne zarAba chor3I, juAriyoM ne juA khelanA chor3A, DAkuoM ne apane kAryoM para pazcAtApa kiyaa| isa prakAra hRdaya parivartana kI aneka ghaTanAoM ke udAharaNa hamAre sAmane haiM / } zrI jaina divAkarajI mahArAja sthAnakavAsI the aura sthAnakavAsI samAja meM unakI lokapriyatA advitIya thii| tathApi yaha eka nirvivAda tathya hai ki ve samatAbhAva kI eka jAgrata mUrti aura samanvayavAdI mahAn samta the| yaha saca hai ki unakI dIkSA sthAnakavAsI saMgha meM huI thI, kintu unakA kAryakSetra kevala sthAnakavAsI samAja taka hI sImita nahIM rahA, apitu sampUrNa jaina samAja ko unhoMne apane AhvAna aura sandeza kA lakSya bnaayaa| ve eka udAra dRSTikoNa ke sarala svabhAvI udAttacetA sAdhu the / yaha unake samanvayavAdI dRSTikoNa kA hI pariNAma thA ki lagabhaga 27 varSa pUrva koTA (rAjasthAna) meM bhinna-bhinna vicAradhArA evaM sampradAya ke sAdhu munirAja eka hI maMca para (red)
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 338 : AsIna hue| vaha vAstava meM eka AhlAdakArI adbhuta dRzya thaa| munizrI zramaNa-dhArA ke eka tejasvI sAdhaka the jo sarvatobhAvena mAnavIya mUlyoM evaM uccAdarzoM ke prati samarpita the / ahiMsAmUlaka unakI sampUrNa pravRttiyA~ mAnavIya hita sAdhana hetu samatA bhAvapUrvaka hotI thiiN| unhoMne U~ca-nIca meM bheda-bhAva na rakhate hue sabhI vargoM ke logoM meM samAna rUpa se bhagavAna mahAvIra kI amRtavANI aura zramaNa dharma ke siddhAntoM kA pracAra kiyaa| unhoMne samAja meM ghRNAspada samajhe jAne vAle mocI, camAra, kalAla, khaTIka Adi nimna jAti ke logoM taka apanA sandeza pahu~cAyA tathA unheM zarAba, gAMjA, bhAMga, tambAkU Adi ke vyasana se chuTakArA dilAkara mAMsa-bhakSaNa aura jIvahiMsA na karane kI preraNA dii| unhoMne una logoM ke jIvanastara ko unnata banAne aura samAja meM svAbhimAnapUrNa pratiSThita sthAna dilAne ke lie jo bhagIratha prayAsa kiyA vaha itihAsa ke pRSThoM meM svarNAkSarAMkita rhegaa| Apake pAvana sandeza evaM upadeza se preraNA lene vAloM meM vezyAvatti tyAgane vAlI mahilAoM kA bhI eka varga hai| - Apa zramaNa paramparA ke eka aise sUrya haiM jisane samAja ko Aloka diyA, dizA dRSTi pradAna kI aura apane satsAhitya ke dvArA preraNAprada sandeza diyaa| vibhinna sthAnoM para Ayojita apane cAturmAsa kAla meM unhoMne apane sadupadezoM ke mAdhyama se asaMkhya logoM kA uddhAra kiyaa| unakA jIvana itanA saMyata, sadAcArapUrNa evaM ADambaravihIna rahA ki usane prAyaH sabhI ko prabhAvita kiyaa| unhoMne ahiMsA Adi kA pAlana itanI sUkSmatA evaM sAvadhAnI se kiyA ki use dekhakara logoM ko Azcarya hotA thaa| unake vrata-niyama kaThora hote hue bhI udAtta the| ve yadyapi vAkpaTu the aura unakI vANI evaM vaktRtva zailI meM gajaba kA sammohana thA, phira bhI unakI vaktRtA meM vAkpaTutA kI apekSA jIvana kA yathArtha hI adhika chalakatA thaa| eka ora jIvana ko U~cA uThAne vAlA aura naitikatA kA bodha karAne vAlA unakA sandeza aura dUsarI ora unakA anukaraNIya Adarzamaya jIvana logoM ke hRdaya para gajaba kA prabhAva DAlatA thA / zramaNa sUrya-zrI jaina divAkarajI kI jIvanI evaM unake jIvana ke preraka pAvana prasaMgoM ko par3hane se unakI pravacana zakti evaM AkarSaNa yukta adbhuta vyaktitva kA bodha to sahaja hI ho jAtA hai / mAMsa-madirA jaise durvyasanoM meM phaMse hue saikar3oM-hajAroM logoM ne unakI jAdU bharI divya vANI se prabhAvita hokara sadA ke lie una vyasanoM ko chor3a diyA--yaha koI sAdhAraNa bAta nahIM hai| jaina loga yadi unakI ora AkRSTa hote haiM to itanA Azcarya nahIM hotA, kintu jainetara jana unake prabhAvazAlI cumbakIya AkarSaNa se bidhakara unakI bAta sunatA hai aura usa para AcaraNa karatA hai to sahaja hI Azcarya hotA hai / yaha unake prabhAvazAlI vyaktitva kA hI pariNAma thA ki tatkAlIna aneka rAjA-mahArAjA unake caraNoM meM natamastaka hue aura unhoMne apanI riyAsatoM meM jIvahiMsA niSedha ke Adeza jArI kiye| isa prakAra unake prabhAva se anekAneka nirIha pazu-pakSiyoM ko abhayadAna milaa| unhoMne mAnava jAti ke naitika, sAmAjika evaM sAMskRtika utthAna ke lie divyatA vibhUSita eka deva dUta kI bhUmikA kA nirvAha kiyaa| unhoMne prANimAtra kI jo sevA kI hai vaha avismaraNIya hai| hama cirakAla taka unake jIvana se, jo svayaM hI eka divya sandeza hai preraNA lete raheMge aura sanmArga para calane kA upakrama kreNge| unakA pAvana sandeza evaM alaukika jyotiHpuMja zatAbdiyoM taka hamArA patha pradarzana karatA rhegaa| aisI amara vibhUti hamAre lie sadA sarvadA vandanIya hai| unake caraNoM meM zatazaH vandanapUrvaka hamArA namana hai|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 336 : pIr3ita mAnavatA ke masIhA | zrI jaina divAkara-smRti-nya pIr3ita mAnavatA ke masIhA zrI jaina divAkarajI - zrI rAjIva pracaMDiyA bI0 e0, ela-ela0 bI0 (alIgar3ha) bhAratavarSa santoM kA deza hai| santa-paramparA arvAcIna nahIM hai| isa paramparA kA Adima rUpa prAcIna aitihAsika srotoM meM Aja bhI surakSita hai| saMtoM kI vANI gaMgAjala kI taraha pavitra tathA jala pravAha kI bhA~ti gatyAtmaka hai| ThaharAva kA pariNAma gaMdagI tajjanya durgandha hai jabaki bahAva meM sAtatya gati tathA nirmalatA hai / manuSya ko manuSya kI bhUmikA meM vApisa le Ate haiM ve vastutaH santa kahalAte haiN| santa vyakti ko ajJAna se jJAna ke dharAtala para le jAne meM sakSama hotA hai| prazna hai-jJAna kyA ? "jJAyate anen iti jJAna" arthAt jisase jAnA jAya vaha jJAna hai / pratyeka kSaNa meM jJAna vidyamAna rahatA hai aura jJAna ko jAnane vAlA vyakti sacamuca jJAnI kahalAtA hai, paMDita kahalAtA hai / AcArAMgasUtra ke anusAra-'khaNaM jANAI paMDie' arthAt jo kSaNa ko jAnatA hai, vaha paMDita hai, santa hai aura mahAn hai| santa-paramparA meM jaina santa kA apanA alaga sthAna hai| unakI dainikacaryA dUsare santoM se sarvathA bhinna hai| unakI apanI eka jIvana zailI hai| isI se ye jana-jana meM samAhata haiN| jaina santa sadaiva pada-yAtrI hote haiN| varSARtu ke cAra mahIne eka sthAna para jise cAturmAsa yA varSAvAsa kahA jAtA hai / isa avadhi meM unake tattvAvadhAna meM dharma kI prabhAvanA huA karatI hai / ye mUlataH aparigrahI aura guNoM ke upAsaka hote haiN| unake sadAcaraNa se samAja meM satya ahiMsA jaise udAtta guNoM kA saMcAra huA karatA hai| phalasvarUpa-pA~ca pApa-kAma, krodha, mAna, mAyA aura lobha Adi se sAmAjika vizuddha rahatA hai| zramaNa-paramparA arthAt jaina-paramparA kI santa zRkhalA meM jaina divAkara pUjya zrI cauthamala jI mahArAja kA sthAna zIrSastha hai| tarkaNA-zakti ke manISI madhukara muni jI mahArAja ke zabdoM meM-"jaina divAkarajI mahArAja sacce vaktA the, vAgmI the|" unakI kathanI aura karanI eka rUpA thI, astu unakI vANI meM bala thA, prabhAva thA aura thA oja / gItA meM spaSTa likhA hai ki "jIvana ke siddhAntoM ko vyavahAra meM lAne kI jo kalA yA yukti hai, usI ko yoga kahate haiN|" zrI jaina divAkarajI mahArAja isa bAta se suparicita the / ve yoga-vidyA meM pAraMgata the / ve 'yathA nAma tathA guNa' the| ve sacamuca be-najIra the| samabhAvI the, samyagadRSTi jIva the| zrI devendra munijI zAstrI ke zabdoM meM, "ve kaicI nahIM, suI the, jinameM cubhana thI, kintu do diloM ko jor3ane kI apUrva kSamatA thii|" samAja ko saMkIrNatA se akIrNatA kI ora le jAne meM sacamuca jagadvallabha jana divAkara jI mahArAja ne apanA sArA jIvana khapA diyA hai / ve apane lie nahIM, sadaiva dUsaroM ke lie jie| ve sacamuca divAkara the| sUrya kI razmiyA~ saMsAra ko pratidina eka nayA jIvana detI haiM, sphUrti utpanna karatI haiM usI prakAra jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ne samAja ko eka naI cetanA dI hai, jAgRti dI hai| samAja kA yadi vistAra se adhyayana kiyA jAya to samAja ko mUlataH do vargoM meM vargIkRta kiyA jA sakatA hai| eka to uccastarIya samAja aura dUsarA nimnastarIya samAja / ucca samAja se 1-tIrthaGkara, sampAdaka-DaoN0 nemIcandra, navambara-disambara 77, pRSTha 7 /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM 340 tAtparya hai savarNajAti kA samudAya aura nimnastarIya jAti se abhiprAya hai nimna varNa kA varga, antyaja samAja arthAt bhIla, AdivAsI, harijana, camAra, mocI, kalAla, khaTIka, vezyAeM Adi kA varga jaba ucca samAja garta kI ora jAne lagatA hai, dharma se vimukha ho jAtA hai, hiMsA, mAMsa, madyasevana, durAcAra Adi durvyasanoM meM pha~sa jAtA hai, taba vaha sahaja hI patita samAja kI saMjJA pA jAtA hai| donoM samAjoM ke utkarSa ke lie zrI jaina divAkarajI mahArAja ne sthAna-sthAna para jAkara divya-dezanA dI, unheM apane astitva kA bodha karAyA / jo kArya rAjanItika dala karane meM prAyaH asaphala rahe haiM, vaha kArya jaina divAkarajI mahArAja ne apanI vAkpaTutA se apane cAritrya se antyaja tathA patita donoM samAjoM ko sudhArane kA prazaMsanIya prayAsa kiyA aura ve usameM kAphI sImA taka saphala hue| vAstava meM ye sacce samAja sudhAraka the, antyoddhAraka tathA patitoddhAraka the| pUjya divAkarajI mahArAja eka meM aneka the / adbhuta the / vANI ke jAdUgara zrI jaina divAkarajI mahArAja mAnava hRdaya ke pakke pArakhI the / karuNA aura dayA se unakA hRdaya sadA AplAvita rahatA thaa| tabhI to bhIloM ke hRdaya meM mahArAjazrI ke vaktavya ko sunakara vyApta hiMsA kI bhAvanA ahiMsA meM parivartita ho gii| mAMsa-madirA Adi pA~ca makAroM ko corI, DakaitI, hatyA, parastrI apaharaNa Adi ko tyAganA bhIloM ne saharSa svIkAra kiyA / rAjasthAna meM sthita nAI gA~va meM mIla jAti ne mahArAjazrI se nivedana kiyA- "mahArAja zrI ! hama loga hiMsA-tyAga kI pratijJA lene ko tatpara haiM, kintu hamArI vinaya hai ki yahA~ ke mahAjana bhI nyUnAdhika tolane kI pravRtti kA tyAga kreN|" mahAjanoM ne bhI bAta svIkAra kii| mahArAja zrI ke satsaMga aura vANI kI prabhAvanA se tarakSetrIya bhIla samUha meM jIvanta parivartana hue / yaha kathana apane meM satya hai ki 'vANI caritra kI pratidhvani hotI hai' jaisA cAritrya hotA hai vyakti meM vaisI hI usakI vANI mukharita hotI hai, jo prabhAvazAlI, jana-kalyANakArI hotI hai| aisI hI kucha bAteM zrI jaina divAkarajI mahArAja meM dekhane ko milatI hai| jo ve kahate haiM, karate 1 hai astu, unakA prabhAva jana-jana meM par3hatA hai, tabhI to apane vaktavya se lagabhaga 400 se adhika khaTIkoM sake / Apane madirA ke durguNoM ko isa prakAra se madhya pradeza ke antargata pipaliyA gAMva meM ko madirA kA tyAga karAne meM Apa saphala ho batAyA ki vyAkhyAna sabhA meM upasthita khaTIka samudAya ne usI samaya zarAba na pIne kA dRr3ha saMkalpa kiyaa| vastutaH yaha bar3I bAta hai| nArI kA anamola gahanA usakA zIla hotA hai / dohApAhuDa meM spaSTa kahA hai--' zIlaM mokkhassa sovANaM' - arthAta zIla hI mokSa kA sopAna hai / zIla ke abhAva meM koI bhI nArI panapa nahIM sakatI hai| usakA vikAsa nahIM ho sakatA hai| nArI kA nArItva zIla saMyama para nirbhara karatA hai| samAja kA apakarSa aura utkarSa nArI para nirbhara hai; kyoMki nArI samAja kA eka abhinna aMga hai| patita nArI athavA vezyA samudAya, samAja ko rasAtala para le jAtI hai| vastutaH aisI nArI kA jIvana bhoga kA jIvana hotA hai, yoga kA nahIM usakA apanA koI astitva nahIM hotA hai, vaha dUsaroM ke saMketa para kaThaputalI kI bhA~ti apanA jIvanayApana karatI hai / astu vezyAoM ko samApta 1 jaina divAkara kaviratna zrI kevalamuni, pRSTha 161 / 2 jaina divAkara, zrI kevalamuni, pRSTha 164 /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ :341: pIr3ita mAnavatA ke masIhA zrI jaina divAkara-smRti-grantha / karane kI apekSA vezyAvRtti ko dUra karane kA dRr3ha saMkalpa Apane kiyA aura pAlI, rAjasthAna meM maMvat 1980 meM Apake ojasvI vaktavyoM se prabhAvita hokara 'maMganI' aura 'banI' nAmaka vezyAoM ne Apake samakSa AjIvana zIlavrata pAlane kI pratijJA kI tathA 'siNagArI' nAmaka vezyA ne to eka puruSavrata kA saMkalpa liyaa| sacamuca jagadvallabha zrI divAkarajI mahArAja kA yaha kArya aitihAsika hai| gire vAtAvaraNa ko Upara uThAne meM mahArAjazrI ne sthAna-sthAna para jAkara logoM ko prabhAva pUrNa tathA rocaka dRSTAntoM ke mAdhyama se unake aMdara supta bhAvanAoM ko jAgRta kiyaa| jIne kI kalA dii| sacce sukha kA mArga batAyA / sacamuca ve sacce arthoM meM krAMtikArI the aura the ekatA-samatA ke jAgarUka praharI / unhoMne U~ca-nIca ke bheda-bhAva kI antara rekhA ko samApta karane kA athaka prayatna kiyaa| unake vaktavya se prabhAvita hokara mocI samAja ke zrI amaracandrajI, kastUracandrajI tejamalajI Adi kaI parivAroM ne zarAba, jIvahiMsA, mAMsa Adi durvyasanoM kA tyAga karake jainadharma ko aMgIkAra kiyaa| ___ aneka udAharaNa sAmane Ate haiM, jahA~ para vyakti mahArAjazrI ke samparka meM Ate hI dharmamaya ho jAte the, dhArmika bana jAte the kyoMki mahArAjazrI svayaM jIte-jAgate dharmAlaya the| mAnasa-paTala para par3e ajJAnarUpI parde jIrNa-zIrNa ho jAte the| nizcita hI yaha divAkarajI mahArAja kI thIadbhuta tejasvitA aura vyApta unameM ojsvitaa| saMvat 1980 meM mahArAja zrI cauthamalajI mahArAja kA cAturmAsa madhyapradeza meM sthita indaura nagarI meM honA sunizcita huA thaa| vyAkhyAnasthalI meM mahArAjazrI kA 'jIva-dayA' para sundara, rocaka DhaMga se prabhAvazAlI pravacana ho rahA thaa| unakI pravacana zailI se AkarSita hokara najara muhammada kasAI ne pravacana meM hI khar3e hokara apane nimna udgAra vyakta kie haiM-"maiM isa bharI sabhA meM kurAne-zarIpha kI sAkSI se pratijJA karatA hU~ ki Aja se hI kabhI bhI, kisI bhI jIva kI hiMsA nahIM kruuNgaa|" isase andAjA lagAyA jA sakatA hai ki mahArAjazrI kI vaktavya zailI kitanI madhura thii| sacamuca unakI vANI meM jJAna kI gaumatI pravAhita thI aura thI mizrI kI sI mitthaas| "upadeza denA sarala hai, upAya batAnA kaThina hai" yaha kathana kavIndra ravIndra zrI ravIndranAtha jI Taigora kA nizcita hI kisI sImA taka sArthaka hai, sahI bhI hai| jaisA ki Aja prAyaH dekhA jAtA hai ki vaktA apane acche-acche zabdoM ke gaThana se tathA suMdara vAkyAJjali se kathAoM-vikathAoM ke mAdhyama se zrota maNDalI ko maMtra-mugdha to kara detA hai, kintu antatogatvA vaha saba nirarthaka hotA hai| aise vaktavya se zrotA, jaisA vaktavya se pUrva thA vaisA hI bAda meM rahatA hai arthAt nitAnta korA / usake hAtha kucha nahIM aataa| vAstava meM citta kI malInatA hI vyakti ko mailA karatI hai, usakI vANI ko niSprabhAva banAtI haiM / nizcaya hI sacce santa kA zakti-aujAra usakI vANI huA karatI hai jo kisI zaktizAlI ko dharAzAyI kara sakatI hai| aise hI santa zrI jaina divAkarajI mahArAja the| unakI sabase bar3I vizeSatA thI ki ve apanI baktatva kalA meM itane niSNAta the ki ve upadeza ke 1 jaina divAkara, zrI kevalamuni jI, pRSTha 66 / 2 vahI, pR0 167 / 3 jaina divAkara, zrI kevalamuni, pRSTha 171 /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNe : 342 : sAtha-sAtha vyakti meM samAhita amAnavIya tattvoM se bacane ke upAya kA mArga bhI batAte the / korI kathAoM kA unameM abhAva thA, jo kucha ve kahate usake pIche unakA jIvana-anubhava hotA thaa| jaina divAkara mahArAja zrI prAyaH pracalita jvalanta samasyAoM para apanA sarala kintu sarasatA se ota-prota zailI meM vaktavya diyA karate the| ve jana-jana meM dharma kI bAtoM ko batAte the, sAtha hI una para amala karane ke lie bala bhI dete the| _ kyA kucha kahA jAe, kyA kucha likhA jAya, aise santa ke viSaya meM jisane sampUrNa jIvana dIna-dukhiyoM, patitoM ke uddhAra meM khapAyA ho / sAtha hI jisane antyaja tathA patita samAja ke anaginata vyakyioM ko jIne kA eka nayA dina diyA, eka naI rAta dI aura diyA eka nayA rUpa / sacamuca samAja meM vyApta viSAda pUrNa vAtAvaraNa meM samAja ko aise mahApuruSa kI atyanta AvazyakatA thI, AvazyakatA hai aura rhegii| -rAjIva pracaMDiyA bI0 e0, ela-ela0 bI0 pIlI koThI, AgarA roDa, alIgar3ha 202001 * bogI rijarva karadI hai ---------------------------o-o-o-o-o-r? udayapura pravAsa ke samaya vahA~ ke sTezana mAsTara kI dharmapatnI gurudeva ke vyAkhyAna sunane AtI thii| ekadina sTezana mAsTara bhI aaye| unheM patA lagA ki mahArAja sAhaba yahA~ se amuka dina prasthAna karake cittaur3a kI tarpha jaayeNge| -o-10--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-2 eka anya dina dopahara ke samaya sTezana mAsTara punaH Aye aura nivedana kiyA-"svAmIjI ! yahA~ se cittaur3a taka ke lie eka DibbA (bogI) Apake aura Apake ziSyoM ke lie maiMne rijarva kara diyA hai, Apa Ananda se jaaie| Age kA prabandha aura koI kara degaa|" gurudeva ne unheM batAyA-"hama kisI prakAra kI savArI nahIM karate, pairoM meM jUtI kA bhI prayoga nahIM karate / paidala aura naMge pA~voM hI pUre deza kA paryaTana 6 karate haiN|" sunakara sTezana mAsTara ko bar3A Azcarya huaa| Apake tapa va tyAga 1 se ve itane prabhAvita huye ki ghara para gocarI ke lie le gye| unakI dharmapatnI ne AratI sajAkara rakhI thii| gurudeva ke pahuMcate hI AratI utArane lgii| aura sTezana mAsTara sAhaba rupayoM kI varSA karane lage! gurudeva ne rokA, aura / samajhAyA-hamArA svAgata karanA ho to tyAga kI AratI kIjie, bhakti, zraddhA kA suphala hai-jIvana meM kucha na kucha satsaMkalpa lenaa| -zrI kevala muni -o------- --------------O-----(c)---------0---0--(c)------o 0-0--0--0--0--0--0
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 343 : samAja-sudhAra kI dizA meM yugAntarakArI prayatna zrI jaina divAkara - smRti-grantha / samAja sudhAra kI dizA meM zrI jaina divAkarajI mAnava ko ekatA tathA pragati kA mukta vAtAvaraNa sadiyoM se phaTa tathA karItiyoM ko kArA meM banda mAnava ko ekatA tathA pragati kA mukta vAtAvaraNa pradAna karane kI bolatI kahAnI / yUgAha tarakArI prayata * zrI kevala muni sAmAjika kuprathAeM, kurItiyA~ bhI eka prakAra kI burAI hai, eka gandagI hai, unakA svabhAva hai ki ve dhIre-dhIre samAja ke svaccha vAtAvaraNa meM praveza karatI hai, use mailA karatI hai| jaba gandagI bar3ha jAtI hai to samAja kA vAtAvaraNa dUSita ho jAtA hai| bhale-sajjana puruSoM ko sA~sa lene meM bhI kaThinAI hone lagatI hai| taba usake sudhAra kI AvazyakatA anubhava kI jAtI hai|| sAdhaka bhI jisa samAja meM rahatA hai, usase sarvathA nirlipta nahIM raha sakatA hai| duSita vAtAvaraNa meM usakI sAdhanA kI carcA sucAru rUpa se nahIM cala paatii| dUsare sAdhaka kA svabhAva hI paropakArI hotA hai| isIlie to vaha paidala vicaraNa karatA hai tAki jana-jAti ke saMparka meM Akara vaha usakI nabja ko pahacAne aura phira hRdaya-sparzI upadeza dvArA usakI jIvana dizA ko badale / saMta kA mArga hRdaya parivartana kA mArga hai / vaha jana-jIvana meM vyApta kuprathAoM, kurItiyoM, hAnikAraka paramparAoM tathA phUTa evaM vaimanasya ko miTAne meM apanI zakti lagA detA hai| jaina divAkarajI mahArAja ko tatkAlIna samAja meM phailI burAiyA~ dRSTigocara huiiN| unhoMne ina sabako samApta kara DAlane kA saphala prayAsa kiyA, apane prabhAvazAlI vyaktitva aura camatkArI stRtva se samAja ko Andolita kiyA, ucita mArga-darzana diyaa| unhoMne samAja ko yugAnurUpa preraNA dekara unheM sudhAroM kI ora pravRtta kara svaccha jIvana bitAne hetu prerita kiyaa| mana-muTAva aura phUTa ko vidA phUTa sadA ho vinAzakArI hai aura ekatA nirmANakArI / vizRkhala samAja patana ke garta meM giratA hI calA jAtA hai| anya burAI ko bhI taba taka dUra nahIM kiyA jA sakatA, jaba taka ki samAja meM aikya bhAvanA na ho| jaina divAkarajI mahArAja jahA~ bhI padhAre, unhoMne ekatA ko sarvaprathama mahatva diyaa| jaina divAkarajI mahArAja ke caraNa saM0 1966 meM hamIragar3ha meM ttike| vahA~ kucha varSoM se hindU chIpoM meM paraspara kalaha cala rahA thaa| aneka santoM ne bhI prayatna kara liye, kintu vaimanasya dUra na huA / chIpoM ne apanI manovyathA ApazrI ke sammukha rkhii| Apake eka hI pravacana se snehasaritA bahane lgii| varSoM kA vaimanasya dUra ho gyaa| isI prakAra mahezvarI aura mahAjanoM kA bhI varSoM purAnA vaimanasya dUra huaa| donoM pakSoM ko Apane aise DhaMga se udbodhana kiyA ki ve prema kI chAyA meM A gae / unakA manomAlinya havA ho gyaa| cittaur3a meM brAhmaNa jAti do daloM meM ba~TI huI thii| vaimanasya itanA tIvra thA ki yadA-kadA donoM dala Apasa meM TakarAte rahate the| mahArAjazrI kA cAturmAsa huA to Apake samakSa yaha samasyA
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara - smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 344 : rakhI gaI / ApakI preraNA se vaimanasya somanasya meM badala gyaa| cittaur3a ke hAkima sAhaba ne isa ekatA kI khuzI meM prIti-bhoja bhI diyaa| cittaur3a cAturmAsa ke bAda jaba Apa gaMgarAra padhAre to vahAM bhI kaI jAtiyoM ke madhya cala rahe saMgharSa ko naSTa kiyaa| gaMgarAra se ApazrI kA padArpaNa jahAjapura meM huA / vahA~ ke jainetara samAja ke madhya cala rahe dvandva kI ApakI hI preraNA se itizrI huii| indragar3ha ke brAhmaNa samAja meM 40 varSa se phUTa apanA aDDA jamAe huI thii| ekatA ke aneka prayAsa hue kintu saba viphala rahe / indragar3ha nareza bhI isa dveSa-kalaha ko na miTA sake / donoM daloM ke mukhiyAoM ko jaba indragar3ha nareza ne apane samakSa bulAkara ApasI kalaha miTAne kI bAta kahI to una logoM ne do-Traka jabAba de diyA-annadAtA ! Apa aura kucha bhI kaheM, sira mAthe hai, isa bAta ke lie mata khie|" nareza cupa ho gye| saM0 1662 kA cAturmAsa koTA meM sampanna kara gurudevazrI indragar3ha padhAre / pravacanoM meM vizAla janamedinI umar3a par3atI thI / brAhmaNa-samAja ke donoM dala ke hI sadasya vyAkhyAna meM Ate the| eka dina ekatA, saMgaThana tathA prema kA prasaMga upasthita kara gurudevazrI ne pravacana sabhA meM hI una logoM se pUchA-Apa loga saMgharSa cAhate haiM yA ekatA ? donoM dala ke mukhiyA, jo pravacana se gadgada ho uThe the-sahasA bola par3e--"mahArAja ! saMgharSa se to hama barabAda ho gaye, aba to ekatA cAhate haiN|" gurudeva kA saMketa pAkara donoM dala ke mukhiyA khar3e huye, gurudeva ke nikaTa aaye| gurudevadhI ne madhura hRdayasparzI zabdoM meM kahA-"agara ekatA cAhate ho to purAne varadvaSa ko Aja, abhI, yahIM para samApta kara DAlo aura hAtha jor3akara eka-dUsare se mAphI mA~go, prema pUrvaka milo|" loga visphArita netroM se dekhane lage / donoM pArTI ke netAoM para jaise sammohana ho gayA ho, ve hAtha jor3akara eka-dUsare se mAphI mAMgane lage aura paraspara gale mile / kSaNabhara meM to jaise pUrI sabhA eka dUsare se mAphI mAMgakara gale milane lagI / sarvatra eka madhura vAtAvaraNa chA gayA aura asambhava pratIta hone vAlA kArya sambhava kyA, sAkSAt ho hI gyaa| pUrI sabhA meM prema kI varSA ho gii| isa dRzya se prabhAvita hokara rAjya ke mantrIjI ne nareza ko bambaI tAra bhejA-'yahA~ para eka aise jaina sAdhu Aye haiM jinakI vANI meM jAdU hai| brAhmaNa samAja kA jhagar3A unhoMne miTA diyA hai|' nareza ne cakita hokara vApasa tAra diyA-'sAdhujI ko roko, maiM A rahA huuN|' aura indragar3ha nareza ne Akara gurudeva ke darzana kiye, apanI bAga vAlI koThI meM pravacana karAye / gurudevazrI jhAbuA kI ora jA rahe the, mArga meM par3A 'pAre' gAMva / vahA~ bhI phaTa kA sAmrAjya thaa| Apake upadezAmRta se ekatA kI rasadhArA baha pdd'ii| phuTa-rAkSasI kA palAyana ho gyaa| saMvat 1676 meM mAlavA pradeza se punaH gaMgarAra pdhaare| vahA~ do jAtiyoM kI pArasparika guTabandI ApakI preraNA se hI samApta hii| sAMgAnera meM mAhezvarI logoM kA vaimanasya ApazrI kI preraNA se miTA / poTalA meM mAhezvarI logoM kI dalabandI Apake hI dvArA samApta huii| pAlI saMgha meM bahuta dinoM se vaimanasya calA A rahA thA / aneka santoM ke prayAsa bhI ekatA
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 345 : samAja-sudhAra kI dizA meM yugAntarakArI prayatma zrI jaina divAkara-smRti-grantha || na karA sake / ApazrI kA padArpaNa vahA~ saM0 1960 meM huaa| logoM ne samajhA aba ekatA sthApita ho jaaygii| ekatA para bala dete hue Apane kaI vyAkhyAna bhI die, kintu icchita pariNAma na niklaa| ApazrI vahA~ se calakara rAmasnehI Azrama pdhaare| yaha Azrama pAlI nagara se kucha dUra hai| janatA vahA~ bhI ApakA pravacana sunane phuNcii| pravacana itanA jozIlA thA ki jainoM ke dila hila uThe / pAlI saMgha meM prema kI gaMgA baha aaii| zrI mizrIlAlajI muNota ne bhI isa kArya meM bahuta sahayoga diyaa| ekatA sthApita hone ke bAda pAlI saMgha Apako punaH nagara meM le AyA tathA vahA~ Apake do pravacana aura hue| manamADa ke saMgha kA manomAlinya bhI Apake sadupadezoM se dUra huaa| ratalAma cAturmAsa (1985 vikramI) pUrNa karake Apa chatrIvaramAvara padhAre / vahA~ osavAlasamAja meM purAnA vaimanasya tho / Apake sapravacanoM se vaha dhula gayA aura sabhI ekatA ke sUtra meM ba~dha gye| isI prakAra jahA~-jahA~ bhI samAja meM, cAhe vaha jaina rahA ho athavA jainetara, vaimanasya, phaTa, alagAva Adi Apake sadupadezoM se dUra huA / yaha Apake ojasvI vaktRtva aura prabhAvazAlI vyaktitva kA camatkAra thaa| rUr3hiyoM aura kurItiyoM para prahAra samAja ke sudhAra hetu kurItiyoM aura rUr3hiyoM ko miTAnA Avazyaka hai| sAmAjika jIvana ko ye rUr3hiyA~ viSAkta karatI hai aura use adhaHpatana kI ora prerita karatI haiN| jaina divAkarajI mahArAja kI preraNA se aisI aneka rUr3hiyoM kA vinAza huaa| jaina divAkarajI mahArAja jaba jahAjapura padhAre to vahA~ kA samAja vezyAnRtya, madirApAna, kanyA-vikraya Adi kaI ghAtaka rUr3hiyoM se grasta thA / Apake sadupadeza se digambara jaina, mAhezvariyoM aura aneka logoM ne ina rUr3hiyoM ko tyAga diyaa| cittaur3a meM Apake vyAkhyAnoM se prerita hokara osavAla aura mAhezvariyoM ne apane-apane samAja meM paharAvaNI, kanyAvikraya Adi kurItiyoM ko tyAgA aura sAtha hI yaha vyavasthA bhI kI ki jisa bhAI ke pAsa apanI kanyA ke vivAha ke lie dhana na ho, use paMcAyatI phaNDa se 400 rupaye taka karja ke rUpa meM binA byAja ke diyA jAya / dharma ke nAma para hiMsA eka bhayaMkara rUr3hi hai| isameM pApa, puNya kA jAmA pahanakara dharma bana jAtA hai / jaina divAkarajI mahArAja ne isa kuprathA ko bhI banda karAne kA prayAsa kiyA / jaba Apa gaMgApura meM virAjamAna the taba ujjaina ke sara sUbedAra Apake darzanArtha Aye / unhoMne sevA pharamAne kI prArthanA kI to ApazrI ne ahiMsA kI preraNA dete hae kahA-'Apa ujjaina ke uccaadhikArI haiN| vahAM devI-devatAoM ke nAma para hone vAlI hiMsA ko banda karA sakeM to kitanA acchA ho ?' unhoMne isa kArya ko karane kA vacana diyaa| rAzmI meM Apane devI ke sammukha prativarSa hone vAlI eka pAr3e kI bali ko banda krvaayaa| aspazyatA nivAraNa aspRzyatA bhAratIya samAja aura vizeSa rUpa se hindU samAja kA bahuta bar3A kalaMka hai| jaina dharma to aspRzyatA ko mAnatA hI nhiiN| vaha to manuSya kI Atmika pavitratA meM vizvAsa karatA hai, koI bhI vyakti kisI bhI jAti aura varNa kA ho, sadAcAra kA pAlana kara AtmA ko pavitra
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 346 : kara sakatA hai aura dharma kA adhikArI bana sakatA hai / apanI isa mAnyatA ke anusAra sadA se hI jaina santoM ne isa kalaMka ko miTAne kA prayAsa kiyA hai / aspRzyatA kA sabase bhayaMkara duSita rUpa taba prakaTa hotA hai jaba kisI niraparAdha para jhUThA doSa mar3hakara use aspRzya karAra de diyA jAtA hai| aura use mAnavIya dharAtala se bhI nIce girA diyA jAtA hai|| aisA hI eka mAmalA bar3I sAdar3I meM huaa| kucha striyoM ne anya striyoM para aspRzya hone kA jhUThA kalaMka lagA diyaa| samAja meM mana-muTAva ho gyaa| aneka santoM ke prayAsa se bhI yaha bakher3A na nibaTa sakA / ise sulajhAne kA zreya bhI jaina divAkarajI mahArAja ko prApta huaa| unake sadupadeza se yaha bakher3A nipaTa gayA aura samAja kA manomAlinya dUra huaa| indaura meM Apake vyAkhyAnoM se prabhAvita hokara vahA~ ke DisTrikTa sUbedAra ne vibhinna sthAnoM para bali-prathA banda karAI / pariNAmasvarUpa 1500 pazuoM ko abhayadAna milaa| dharma ke nAma para hiMsA kI kurIti ko dUra karane kA yaha kitanA zaktizAlI kadama thA / saMvat 1976 meM Apa vicaraNa karate hue mandasaura padhAre / vahA~ janakapurA bajAjakhAnA Adi sthaloM para samAja sudhAra sambandhI pravacana hue| pariNAmataH sthAnIya poravAla bandhuoM ne kanyA-vikraya na karane kA saMkalpa kiyaa| osavAloM meM bahuta se sudhAra hue / bAla-vivAha, vRddhavivAha jaisI kuprathAe~ sadA ke lie banda kara dI gii| mahAgar3ha meM ApazrI ke eka hI vyAkhyAna se kanyA-vikraya kI kuprathA sadA ke lie samApta ho gii| gaurakSA aura vidyA pracAra mahArAjazrI ne devAsa meM eka dina 'dhana ke sadupayoga' para vyAkhyAna diyA aura dUsare dina 'gaurakSA' tathA 'vidyA' para pravacana itane prabhAvazAlI the ki logoM ne ina kAryoM ke lie dhana kA tyAga karake usakA sadupayoga kiyaa| nAriyoM ne apane gahane taka utAra diye / yaha dhana ke sadupayoga kA jvalanta udAharaNa hai| mAMDala meM ApazrI ke upadeza se logoM ne jhUThI gavAhI dene kA tyAga kiyaa| vidhavAoM ke kartavya kI ora saMketa vidhavAe~ kamI-kabhI bhAvAvega meM, yA vivaza hokara apane zIla ko khaNDita kara letI haiN| kuzIla AcaraNa ke pariNAmasvarUpa jaba nAjAyaja santAna kA janma hotA hai to vaha ghabarA jAtI haiM / samAja meM apayaza ke bhaya se vaha apane navajAta zizu ko bhI nirdaya hokara arakSita hI yatra-tatra kUr3A-karkaTa para DAla AtI hai| aise hI eka ghaTanA rAyapura (borANA) meM jaina divAkarajI mahArAja ke samakSa aaii| baizAkha badI 5 kA dina thA / eka sadyaHjAta zizu logoM ko bhairojI ke cabUtare para milaa| bAlaka maraNAsanna thaa| hAkima ne usakI jA~ca kii| zizu vahIM lAyA gayA jahA~ ApazrI pravacana de rahe the| zizu ko isa dazA meM dekhakara ApakA hRdaya bhara aayaa| logoM meM kAnAphUsI hone lgii| jaba vizvAsa ho gayA ki bAlaka kisI vidhavA kA hai to Apane 'vidhavA ke kartavya' para eka jozIlA aura sAragarbhita bhASaNa diyaa| isameM vidhavAoM ko apane zIla para dRr3ha rahane kI preraNA dI / zArIrika bhUkha ko dabAne ke lie Atmacintana karane kA upAya batAyA / yadi sabhI vidhavAe~ Apake mArga para caleM to bhra NahatyA aura zizuhatyA Adi jaise nidya karmoM kA samUla nAza ho jAya /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 347 : samAja-sudhAra kI dizA meM yugAntarakArI prayala zrI jaina divAkara smRti grantha jodhapura meM osavAla saMgamensa sosAiTI kI kAryakAriNI ke Agraha para ApazrI ne 18 janavarI, 1625 ko 'sAmAjika jIvana' para eka vyAkhyAna diyA / prabhAvita hokara kaI sajjanoM ne vividha tyAga kiye| sabhA ke sekreTarI rAyasAhaba kizanalAla bAphaNA ne nimna pratijJAeM lIM(1) apane svArtha ke lie aura kisI prakAra kI icchA se jhUTha nahIM bolUMgA / (2) apane aura dUsare sambandhIjanoM ke maraNa para 12 dina se adhika zoka nahIM manAU~gA / (3) bAraha mahInoM meM 24 dina ke sivAya sadaiva zIla vrata pAlUMgA / (4) apanI rakSA ke sivAya dUsaroM para kabhI krodha aura IrSyA nahIM karU~gA / inake suputra asisTeNTa sarjana DA0 amRtalAla jI ne nimna pratijJAeM lIM (1) Aja se jodhapura nagara ke osavAla bhAiyoM kI cikitsA ke lie phIsa nahIM lUMgA / (2) caupar3a, zataraMja Adi kheloM meM samaya barabAda nahIM karUMgA / (3) vRddha vivAha meM sammilita nahIM houuNgaa| (4) pratimAsa 20 dina zIlavrata kA pAlana kruuNgaa| (5) svadezI camar3e ke jUtoM ke sivAya camar3e kI anya cIjoM kA prayoga nahIM karUMgA / bAlI meM Apake pravacana ko sunakara hAkima sAhaba ambAcandajI ne nimna pratijJAe~ kIM(1) jIvanaparyanta pratimAsa eka bakare ko abhayadAna denA / (2) dhUmrapAna kA jIvana bhara ke lie tyAga (Apa 24 varSa se dhUmrapAna karate the) / (3) mahIne meM 25 dina brahmacarya kA pAlana karanA / jodhapura saM0 1784 meM eka bahuta bar3I bAta huii| gurudeva ne paryuSaNa ke dinoM meM vyApAra banda kara dharmArAdhanA karane kA upadeza diyA jo logoM ke hRdaya meM utara gyaa| gurudeva ne kahA"kumhAra, dhobI, telI Adi jAtiyA~ paryuSaNa meM apanA dhandhA banda rakhatI haiM aura Aja mahAjana apanA dhandhA cAlU rakhate haiM yaha kahA~ kA nyAya hai| paryuSaNa parva kA mahattva samajhate ho to ATha dina, saMvatsarI, do ho to 6 dina taka vyApAra nahIM karanA / " pUrI jaina samAja ne paryuSaNa meM apanA vyApAra banda kara diyA vaha abhI taka cAlU hai / itane bar3e nagara meM itanI bar3I saMkhyA meM logoM ke hote hue isa taraha vyApAra banda rakhanA sAdhAraNa bAta nahIM hai usa mahApuruSa kA prabhAva hai / Aja bhI adhikAMza loga isakA pAlana karate haiM / mAror3I meM boharA abdula alI ne bakarA Ida ke atirikta jIva-hiMsA kA tyAga kiyA / isI prakAra kA tyAga cA~dakhA~ aura rahImavastha ne bhI kiyaa| jodhapura cAturmAsa meM zrAvaNa sudI 14-15 ko mahArAjazrI ke vyAkhyAna kanyA - vikraya para hue| sabhI logoM para anukUla prabhAva par3A eka svara se sabhI zrotAoM ne saMkalpa kiyA- 'kanyAvikraya jaisA nidya karma kabhI nahIM kareMge aura yahA~ taka ki aisA karane vAloM se bhojana vyavahAra bhI banda kara deMge / ' maoNDala meM bhI mAhezvarI parivAroM ne aisI hI pratijJA lI / anya logoM ne juA na khelane, bIr3I na pIne Adi kA dRr3ha saMkalpa kiyaa| mRtakabhoja banda hue ghoDanadI meM jaina divAkarajI mahArAja ke pravacanoM se prabhAvita hokara logoM ne 'mRtaka mojoM meM na jAne' kA niyama liyA / kucha logoM ne yaha kahA ki yadi bharasaka prayAsoM ke bAvajUda bhI mRtakabhoja banda na ho sake to bhoja para hone vAle kharca kA AdhA sadkAryoM meM vyaya kareMge / ' ahamadanagara meM bhI Apake upadeza ko sunakara kaI logoM dvArA mRtaka bhojana na karane kI pratijJA lI gaI /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 348 : abhayadAna pippalagAMva meM eka bhAI ne Apake upadeza sunakara apane bakare kasAI ko na becane kI pratijJA lii| (usa bhAI ke yahA~ saikar3oM bakare rahate the jinheM vaha kasAI ke hAtha becA karatA thA / ) choTe-se gAMva belabaNDI ke nararatna AvA sAhaba saMpatarAva ne 'apane gA~va meM jIvahiMsA na hone dene kI pratijJA lii| jaina divAkarajI mahArAja satArA meM vyAkhyAna de rahe the| eka AdamI udhara se cUhedAnI meM bahuta se cahe lekara nikalA / pUchane para mAlUma huA--'ina cUhoM ko mAra DAlA jAyagA / ' ApazrI ne zrotAoM ko ina cUhoM kI rakSA kI preraNA dii| rAvasAhaba motIlAlajI muthA tathA sAvArAma sItArAma bAjAre ne usa vyakti ko samajhA-bujhAkara cUhoM ko abhayadAna dilaayaa| svadharmI vAtsalya vikrama saMvat 1987 kA jaina divAkarajI mahArAja kA cAturmAsa ahamadanagara meM thaa| vahA~ apane pravacanoM meM 'svadharmI vAtsalya' kA mahatva batAyA / mosara na karake yaha paisA sAmiyoM kI sevA meM lagA rahe to Apake dhana kA sadupayoga hai| ahamadanagara ke bAda gurudeva kA cAturmAsa bambaI meM huA / 1988 meM bambaI kA cAturmAsa pUrNa kara Apa nAsika padhAra rahe the| nAsika se kucha dUra para sar3aka ke kinAre eka choTe se makAna ke bAhara eka bhAI khar3A thaa| usako bahuta kama dikhAI detA thaa| vaha sar3aka para calane vAloM se pUcha rahA thA-"hamAre mahArAja Ane vAle haiM tumane dekhe kyA ?" thor3I dUra para gurudeva apane ziSyoM ke sAtha padhAra rahe the| eka sAdhu ko pUchane lagA / sAdhu ne kahA-'gurudeva padhAra rahe haiN|' usane apanI bhAbhI ko AvAja dI vaha bhI bAhara aaii| unake phaTe kapar3e aura girI huI avasthA dekhakara sabhI kA hRdaya bhara gayA / upAdhyAya zrI pyAracandajI mahArAja aura hama anya santa loga usake ghara gye| ghara meM khAne kI khAsa sAmagrI kA abhAva thA-do-cAra bartana pItala ke the| nAsika pahu~ca kara ahamadanagara ke zrImAn DhoDhIrAmajI ko usa bhAI kI karuNAjanaka dazA ke varNana kA patra diyaa| aura svadharmI bandhuoM kI sahAyatA kI preraNA dii| DhoDhIrAma jI ne ahamadanagara cAturmAsa meM gurudeva ke samakSa mosara nahIM karane kA saMkalpa kiyaa| 5000) ru0 svadharmI bhAiyoM kI sevA ke lie nikAle the, unhoMne apanA munIma bhejakara usa bhAI ko kapar3e va khAne kI sAmagrI Adi dilAI tathA usakI sahAyatA vyavasthA kii| nAsika zrIsaMgha ne bhI svadharmI bhAiyoM ko sahAyatA denA apanA sarvaprathama kartavya maanaa| X vAstavikatA yaha hai ki zrI jaina divAkarajI mahArAja kI pratibhA sarvatomukhI aura dRSTi vizAla thii| unase samAja kA koI doSa-kalaMka chipa nahIM pAtA thaa| ve kurItiyoM, rUr3hiyoM aura kuprathAoM ke vinAza ke lie sadaiva saceSTa rahate the| ve jahA~ bhI gae unhoMne samAja-sudhAra ke prayatna kiye, logoM ko durvyasana chor3ane kI preraNA dii| aspRzyatA, dharma ke nAma para hiMsA, kanyA-vikraya, matakamoja, vRddha-vivAha, bAla-vivAha Adi kurItiyoM kI burAiyoM ko batAyA aura logoM ko inake tyAga kI ora unmukha kiyaa| samAja meM vyApta kurItiyoM ko dUra karane ke lie gurudeva dvArA kiye gae bhAgIratha prayatna cira-smaraNIya rheNge| deza ke sAmane jo samasyAe~ Aja muha bAe khar3I haiM, unake prati gurudeva ne samAja ko pUrva meM hI sajaga kara diyA thaa|
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 346 : samAja-sudhAra meM santa paramparA zrI jaina divAkara- smRti-grantha samAja-sudhAra meM saMta - paramparA evaM zrI jaina divAkarajI mahArAja 4 zrI caturbhuja svarNakAra, zikSaka ema0 e0, bI0 eDa0, sAhityaratna ( hindI - arthazAstra ) vizva ke mAnacitra meM eziyA mahAdvIpa ke dakSiNa meM tribhujAkAra bhUbhAga para jahA~ rAma aura kRSma ne janma liyA, vahIM bhagavAna mahAvIra aura buddha ne bhI apane janma ko sAkAra kiyA / vartamAna yuga meM isI pAvana dharA para yugapuruSa mahAtmA gAMdhI ne saMsAra ko mAnavatA kA bodha pATha diyA / bhArata eka vicitra deza hai, saMsAra kA ziromaNi, jagadguru mAnava sabhyatA aura saMskRti kA janmadAtA, jahA~ vibhinnatA meM ekatA, aura ekatA meM bhI vibhinnatA ke darzana hote haiM / isa rAma, kRSNa, mahAvIra aura buddha kI janma bhUmi meM vibhinna dharmoM evaM saMskRtiyoM kA AdAna-pradAna hotA rahA hai / kintu bhAratIya saMskRti apanI akSuNNatA ko Aja bhI banAye hue kAyama hai| jisa prakAra mahAsAgara meM cAroM ora se saritAoM kA nIra AtA rahatA hai aura sAgara sabhI saritAoM kI jalarAzi apane meM samAye rahatA hai, usI prakAra bhAratIya saMskRti bhI mahAsAgara kI bhAMti apanI gambhIratA, mahAnatA evaM akSuNNatA banAye hue hai / bhArata kI pAvana dharA para jahA~ RSiyoM aura mahAtmAoM ne, muniyoM aura mahantoM ne, sAdhuoM aura santoM ne janma lekara apane jJAna ke prakAza ko saMsAra meM vikaNa kiyA aura andhakAramaya jagat ko prakAzamAna banAyA / "bharAt saH bharoti" riktatA cAhe jJAna kI ho, cAhe anna yA vastra kI ho yA cAhe AvAsa kI ho, yahAM jamme sAdhu-santoM aura narezoM ne riktatA kI khAI ko sadaiva pATa kara samatA siddhAnta kI rakSA kI / bhArata kRSi pradhAna deza ginA jAtA hai, kintu isa kRSi-pradhAna deza meM aneka dhArmika mata-matAntara, varga-sampradAya utpanna hue, panape aura kAlakavalita hue aura kucha Aja mI apanA astitva banAye hue haiM- aura vizva zAnti aura mAnavatA kI rakSArtha satat prayatnazIla hai / bhArata meM tIna dharmoM kA mahattva rahA hai - (1) vaidika dharma, (2) jaina dharma aura (3) bauddha dharma / prAcInatA kI kasauTI para kaunasA dharma prathama sthAna meM AtA hai isakI carcA ke lie yahA~ avakAza nahIM hai / kintu sabhI dharmoM kA pramukha siddhAnta " ahiMsA paramodharmaH" hI Aja AdhAra ke rUpa meM maujUda hai / Aja bhI ina dharmoM kI zAkhAoM-prazAkhAoM ke antargata vizva kalyANa yA mAnava-kalyANa kA parajanahitAya kA kArya kiyA jAtA hai / isa rAma aura kRSNa kI pAvana dharA para, mahAvIra kI dharmasthalI para, gautama aura gA~dhI kI karmasthalI para aneka aise santa mahAtmA, sAdhu-saMnyAsI, RSi-muni hue haiM jinhoMne mAnava mUlyoM kA hI mUlyAMkana kara mAnava dharma yA loka dharma kI pratisthApanA kara naye mAnavIya mUlya evaM naye AyAmoM ko upasthita kara loka-maMgala aura loka-kalyANa kA mArga prazasta kiyA / jaba zithilAcAra jitanI tIvra gati se bar3hatA hai, tabhI samAja aura rASTra meM viSamatAe~ bar3hatI haiM / jaba samAja meM samatA kA abhAva pAyA jAtA jaba samAja aura rASTra meM viSamatAoM aura burAiyoM kA eka chatra sAmrAjya chA jAtA hai, taba una viSamatAoM ko sAmAjika aura rASTrIya
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkarammRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 350 : kor3ha ko chinna-bhinna karane hetu samaya-samaya para dharma ke nAma alaga-alaga sampradAya banate rahe haiM, bana rahe haiM aura baneMge bhii| itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki jaba-jaba bhI isa vasundharA para pApAcAra caramasImA ko lAMgha gayA, jaba dharatI mAtA pApa ke bhAra se saMtrasta ho uThatI hai, jaba pAzavika pravRttiyA~ samAja meM janma le letI haiM, jaba dharma aura nyAya kA galA ghoMTA jAtA hai, jaba cAroM ora bhISaNa raktapAta, hatyA, lUTamAra aura agnikANDa ke dRzya dikhAI dene lagate haiM, tabhI ina viSalI pravRttiyoM kA damana karane, sukha-zAnti evaM samRddhi kA sandeza dene mAnava kalyANArtha mahApuruSoM kA janma hotA hai / jaba vaidika dharma ke karmakANDoM ne samAja meM andhavizvAsa aura rUr3hiyoM, galata paramparAoM ko janma de diyA; taba isI dharatI para mAtA trizalA kI goda meM bhagavAna mahAvIra ne janma lekara satya aura ahiMsA kA zaMkhanAda guNjaayaa| Adhunika yuga meM jaba jhUTha-kapaTa, chala-chadma evaM zoSaNa kA bhUta samAja meM tANDava nRtya karane lagA, taba isI pavitra bhUmi para mahAtmA gA~dhI ne janma lekara mahAvIra aura buddha ke satya evaM ahiMsA ke mAdhyama se mAnavatA kA saMdeza phuNcaayaa| yaha dRzyamAna saMsAra dvandvoM kA ajAyabaghara hai| saMsAra dvandvamaya hai aura dvandva hI saMsAra hai / jIva-ajIva, jaMgama-sthAvara, andhakAra-prakAza, sukha-dukha, pApa-puNya, dharma-adharma Adi dvandvoM kA jahA~ khela hotA hai vahIM saMsAra hai / isa ananta saMsAra rUpa samarabhUmi meM kabhI puNya kA prAdhAnya hotA hai to kabhI pApa kaa| kabhI duniyA meM sukha-zAnti kA sAmrAjya hotA hai to kabhI bhayaMkara tANDava nRtya / kabhI gagana se devagaNa sumanavaSTi karate haiM, to kabhI dharatI mA~ kI chAtI para bama ke gole barasate haiN| kabhI zAnti kA nirjhara pravAhita hotA hai, to kabhI rakta kI saritA bhI bahatI hai| jaba cAroM ora isa dvandvAtmaka dRzya ke bIca mAnava dAnava banakara apanA astitva kAyama karanA cAhatA hai, taba koI na koI mahApuruSa mAnavatA kI rakSArtha mA~ dharatI kI goda meM janma lekara mAnavatA kA saMdeza dete hue avatarita hotA hai / samAja evaM rASTra nirmANa meM sadA tIna zaktiyoM kA prabhutva rahA hai-(1) mAtu-zaktijisake dvArA pArivArika jIvana ko saMskAravAna banAyA jAtA hai vaha jIvana kI AdhArazIlA nArI hai| isaliye bhAratIya RSiyoM ne prathama sUtra 'mAtR devo bhava :" ko diyA hai / bhagavAna mahAvIra se lekara vartamAna yuga taka nArI jAti ke vikAsa evaM pragati hetu kaI kArya hue haiN| (2) jana-sevaka-zaktiisake mAdhyama se samAja evaM rASTra meM nyAya-nIti aura satyaniSThA kI sthApanA pracAra evaM prasAra kA dAyitva sampanna hotA hai| (3) santa-zakti-samAja evaM rASTra meM saMskRti, sabhyatA evaM dharma kI sthApanA tathA rakSA kA kAma sAdhu-santoM kA hotA hai| saMsAra meM prANI mAnava janma lekara saMsAra rUpI sAgara kI yAtrA pUrNa karatA hai| kintu aise mI kucha mAnava hote haiM, to sva-para-hita karake hI apanA jIvana saphala banA lete haiM / jIvana unhIM kA saphala hai, jinhoMne apane isa jIvana ko prApta kara AdhyAtmika khoja meM bitAyA hai, jisane saMsAracakra meM janma lekara apane vaMza kI, apane samAja evaM deza kI, apane dharma aura saMskRti kI sevA kI ho| aise hI puruSaratnoM meM, santoM kI zRkhalA meM eka bAlaka ne Aja se sau varSa pUrva-vi0 saM0 1934 ke kArtika zuklA trayodazI ravivAra ko nImaca (mAlavA) nivAsI zrI gaMgArAmajI
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha : 351: samAja-sudhAra meM santa-paramparA osavAla kI dharmaprANa ardhAMginI kesarabAI kI kokha se janma lekara, kaumAryAvasthA meM vivAhoparAnta isa bhautika saMsAra se eka jhaTake se apane Apa ko alaga kara jana-samAja ke utthAna ke liye apane jIvana ko mAnava sevA meM samarpita kara diyA, yahI bAlaka janma se "cauthamala" nAma se abhihita kiyA jAne lagA aura isI 'cauthamala' ko 'yathA nAma' tathA guNa-ke AdhAra para jaina sampradAya meM jaina "divAkara' muni ke rUpa meM, santa ke rUpa meM eka sacce tapasvI, sAdhaka, dharmopAsaka ke rUpa meM pujA gayA aura jisake-sadUpadezoM se mAnavatA ne rAhata kI sAMsa lii| kyoMki jaina divAkarajI mahArAja ne apane samaya ke samAja ko dekhA, parakhA aura usameM vyApta viSamatAoM ko dUra kara mAnavIya mUlyoM ko sthApita kiyaa| santa kA jIvana gaMgA kI pavitra-dhArA kI taraha gatizIla evaM pravAhamaya hotA hai| saMta kA caraNa dizA-parivartana kA sUcaka hotA hai| santa kI divyadRSTi divAkara kI bhA~ti tamonAzinI hotI hai| santoM kA hAsa-parihAsa prANI mAtra ke liye prANavAyu kA dyotaka hotA hai| santoM kA jIvana hita ke liye samarpita jIvana hotA hai| jaina divAkara santa zrI cauthamalajI mahArAja kA jIvana bhI isa dRSTi se kharA utaratA hai| zrI divAkarajI mahArAja ne samAjotthAna ke liye AjIvana paidala bhramaNa kara jana-mAnasa ko sanmArga kI dizA dii| santa kA jIvana sAdhanA, sevA, samarpaNa aura sahRdaya kA puja hotA hai| yahI usakI saMskRti kA dyotaka hotA hai| vaha apanI maeNjI huI AtmA se dUsaroM kI AtmA ko mAMjatA hai, saMskAravAna banAtA hai| jaina santa munizrI divAkarajI mahArAja kA jIvana bhI sAdhanA, sevA aura samarpaNa kA koSa thaa| santa divAkarajI mahArAja ne samanvaya-paraka dRSTikoNa se do prANiyoM ko-do se cAra aura cAra se ATha isI krama se paraspara bandhutva kI bhAvanAoM ko janma diyA aura vibhinna vicAradhArAoM ke santoM ko eka maMca para ekatrita kara apane samanvayakArI dRSkioNa ko sArthaka kiyaa| santa samAja evaM rASTra meM vyApta viSamatAoM ko naSTa karane hetu yAvajjIvana prayatnazIla rahatA huA apanI 'iha lIlA' samApta kara detA hai aura apane anuyAyiyoM ke lie karaNIya kArya kA mArga prazasta karatA hai / santa divAkarajI mahArAja ne bhI apane jIvana ko isake lie samarpita kiyA thaa| jagat vallabha santa divAkarajI mahArAja ne parajana hitAya apane jIvana ko lagAyA aura jhoMpar3I se lekara mahaloM taka apanA sandeza phuNcaayaa| santoM kA jIvana sUrya-candra aura bAdala kI bhAMti hotA hai| jaise sUrya binA kahe Apa hI kamaloM ko khilAtA hai, candramA binA kahe kumuda ko praphullita karatA hai, bAdala binA mA~ge jala vRSTi karate haiM usI prakAra santajana bhI binA kahe paropakAra karate haiM padmAkaraM dinakaro vikacIkaroti, candrovikAzayati karavacanavAlam / nAzyathito jala gharotijalaM dadAti, santaH svayaM para hiteSu kRtAbhiyogAH // munizrI kA jIvana paropakArArtha hI thA, Apane samAja kI burAiyoM ko dUra karane kA prayatna kiyaa| Apane bhagavAna mahAvIra ke paMcamahAvrata siddhAnta ahiMsA, satya, adatta, brahmacarya, aparigraha ke mahattva ko samAja ke samakSa rkhaa| hiMsaka aura adhama manuja ke bAre meM divAkarajI ne batAyA paMcendriya mana au ra vacanakAya, zvAsAnuchavAsAyuSyaprANa / inako jo prANI hanana kara, vaha hiMsaka manujAdhama samAna /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha / vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 352 : aura mI-- balidAna ke dvArA nahIM kabhI, Izvara prasanna ho sakatA hai| balakartA hI bhavasAgara meM, yuga-yuga isa heta bhaTakatA hai| xxx jIvoM kI hiMsA kA vidhAna jisa zAstra meM batalAyA hai| Izvara kA yaha kalAma nahIM, tU kyoM dhoke meM AyA hai| moha tyAga se AtmA-paramAtmA kA rUpa dhAraNa kara sakatA hai pA~coM tatvoM ko jo lakhai, bahirAtmA kahalAya / antarAtmA moha taje to, paramAtmA bana jAya // Atma-bodha ke sambandha meM santa divAkarajI mahArAja batAte haiM zama dama upazama ahiMsA satta datta, bahmacarya amamatva guNadhAra / ekAgratA mana kI kara leho, AtmA usake sAkSAtkAra // santa ziromaNi divAkarajI mahArAja 'Books for reader and Readers for books' vAlI kahAvata ko caritArtha kiyA thaa| ApakA jIvana zrotAoM ke lie thA, aura zrotAoM kA jIvana Apake lie thaa| Apa zrotA ke lie aura zrotA Apake lie the| pyAsA sadaiva kuMe ke pAsa jAtA hai, kuMA kabhI bhI pyAse ke pAsa nahIM jAtA hai, na hI jA sakatA hai| kintu jaina divAkarajI mahArAja meM santa hRdaya thA, unhoMne jhoMpar3I meM jAkara upadeza diyA to mahaloM meM jAkara bhI; rAjAmahArAjAoM ko bhI jJAnAmata se santuSTi dii| jaba ApakA cAturmAsa udayapura meM thA usa samaya tatkAlIna mahArANA sAhaba kI prArthanA ko svIkAra kara mahaloM meM padhAra kara unheM dharmopadeza dekara eka sacce santa hRdaya kI rakSA kii| Apane to apane jIvana kA lakSya yahI banA rakhA thA ki "mujhe to samAja kI viSamatA rUpI kor3ha ko miTAnA hai|" Apake dharmopadeza zravaNa kara hindU kula mevAr3Adhipati ne vizeSa dinoM aura parvo para pazubali banda karavAne ke Adeza prasArita kiye aura agate rakhane kI ghoSaNA krvaayii| yahI isa santa ke jIvana kI sArthakatA hai / santa duniyA ke lie AzIrvAda aura varadAna hote haiN| santa pApa se jhulasI huI duniyA ko zAnti pradAna karane vAle devadUta hote haiN| santa duniyA ke khUna se bhare hue, ujar3e aura sunasAna registAna meM zAnti kI mandAkinI pravAhita karane vAle akSaya srota hote haiM, ve eka aise prakAzamAna stambha hote haiM jo duniyA~ ko andhakAra se prakAza kI ora le jAte haiN| santa divAkarajI mahArAja ke jIvana kA bhI yahI lakSya thA kama khAnA, kama sonA, kama saMsAra se prIti / gama khAnA, kama bolanA, ye ho bar3ena kI rIti // munizrI ne isa yuga meM janma lekara vizva-kalyANArtha apanA sandeza dekara loka-kalyANa evaM loka-maMgala kA mArga mAnava-mAtra ke lie Alokita kiyaa| Apane saMsAra ko sukha-zAnti kA mArga sujhAyA / Apa apane paramapAvana AcaraNa ke kAraNa santoM kI paramparA meM mahattvapUrNa sthAna rakhate haiM / santa-mahAtmA saMsAra ko sukha-zAnti aura samRddhi kA saccA mArga pradarzita karane vAle jAgarUka yuga puruSa hote haiM / jaina divAkarajI mahArAja kA jIvana caritra bhI eka aisI hI khulI pustaka hai|
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 353 : samAja-sudhAra meM santa-paramparA zrI jaina divAkara-smRti-grantha jaina divAkarajI mahArAja na kevala prakhara vaktA hI the, apitu ve mAnava prakRti ke marmajJa vidvAn bhI the| munizrI apane pravacanoM meM pustakIya evaM zAstrIya uddharaNa hI nahIM rakhate varan ve pratyakSa anubhavoM kI pRSThabhUmi para mAnava hRdaya kA pariSkAra karate the| ve santa kabIra kI bhA~ti pratyakSadarzI the"tU kahatA kAgaja kI lekhI, maiM kahatA A~khina ko dekhii|" santa divAkarajI mahArAja kA dhArmika dRSTikoNa 'dharma' kI vyAkhyA saMsAra ke jitane bhI mata, pantha yA sampradAya haiM, sabhI ne apane-apane dRSTikoNa se kI hai| bhAratavarSa meM hI yahI sthiti hai| purAne mImAMsA sampradAya ke mAnane vAloM ke anusAra 'yajJAdi' karanA dharma hai| bhagavAna mahAvIra ke samaya meM isI mata kA pracalana thaa| bhagavAna mahAvIra kA isI siddhAnta se saMgharSa huaa| samAja meM zithilAcAra tIvragati se bar3ha rahA thaa| sAmAjika jIvana asta-vyasta thaa| hiMsAtmaka karmakANDoM meM adhikAMza loga vizvAsa karate jA rahe the| inhIM viSamatAoM ko naSTa karane hetu jaina dharma kA udaya huaa| isIlie ise 'lokadharma' bhI kahA jA sakatA hai| kyoMki lokadharma bhASA, prAnta, varNa, jAti Adi sImAoM se mukta hotA hai aura kisI ke prati Agraha nahIM rakhatA hai| jainadharma kA sUkSma cintana vizvavikhyAta hai| jainadharma vastu ke bAhya rUpa para utanA dhyAna nahIM detA jitanA usake sUkSma rUpa para / jaina dharma kI mAnyatA hai "vatthusahAvo dhammo" arthAt vastu kA svabhAva hI dharma hai| dharma koI pRthak vastu nahIM hai| vastu kA jo apanA asalI svabhAva hai, svarUpa hai, vahIM dharma hai aura anya vastu ke mela se jo svabhAva yA guNa banatA hai vaha nakalI hai, bigar3A huA hai| isI ke samarthana meM santa divAkarajI ne bhI pharamAyA-vastu svabhAva kA nAma dharma hai, sAtha hI santa divAkarajI mahArAja ne sacce dharma kI vyAkhyA prastuta kI hai saccA dharma vahI hai jisameM, bheda-bhAva kA nAma na ho| prANi mAtra kI hita cintA, jisameM jhagar3oM kA kAma na ho| X saMyoga ko kaha vibhAvadharma / hai binA dharma ke drava nahIM, matimAna manuja yaha lakhe marma // jIvana kI sArthakatA hetu munizrI ne dhArmika mArga prastuta kiyA jisake pAlana karane se mAnava jIvana saphala ho sakatA hai samyag darzana-jJAna-cAritra, svadharma inheM dhAraNa koje / viSaya kaSAyAdika para dharmoM kA, na kabhI sevana kIje // isa taraha santa divAkarajI mahArAja ne bhI dharma kA mahattva aura vastu ke svabhAva ko hI saccA dharma mAnA hai| Apane apane sandeza meM, apane upadeza meM mAnava ko mAnava kI bhAvanA se mahattva diyA hai, aura jaina dharma ko mAnava-dharma ke rUpa meM hamAre sAmane rkhaa| samAja-sudhAraka ke rUpa meM santa divAkarajI mahArAja jaina santa divAkarajI mahArAja ne tAtvika, dhArmika, sAmAjika, naitika dArzanika, vyAvahArika Adi viSayoM para bar3I gambhIratA ke sAtha vivecana prastuta kara mAnava-jIvana ko samunnata
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha || vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 354 : karane kA bhAgIrathI prayatna kiyaa| Apane sAmAjika burAiyoM-bAla-vivAha, vRddha-vivAha, kanyA vikraya, vara vikraya, mAMsAhAra, madirApAna, kuzIlasevana Adi kA niSedha kiyA to ekatA, saMgaThana, kSamA, dayA, satya, kartavya, loka-sevA, jJAna-bhakti, vairAgya, AdhyAtma, Atma-jJAna, dRr3hatA, ahiMsA aparigraha, brahmacarya, indriya-nigraha, paYSarNa, dharma kI tAtvika aura vyAvahArika mImAMsA, gArhasthadharma aura Atma-siddhi Adi kA bahuta sundara DhaMga se vivecana kiyaa| sAmAjika jIvana ko U~cA uThAne meM Apane bharasaka prayatna kiyA / Apake jJAnAmRta pAna se kaI durAcArI sadAcArI bane, kaI mAMsAhArI-zAkAhArI bane, kaI duzcaritra vyakti caritravAn bane, kaI hisaka-ahiMsaka bane aura kaI vezyAoM ne kutsita evaM samAja virodhI kRtyoM se mukti lii| jaina divAkara santa zrI eka mahAmanISI ke rUpa meM, zramaNa-saMskRti ke eka jIvanta pratinidhi ke rUpa meM sampUrNa bhAratIya jIvana ko kitanA prabhAvita kiyA-yaha unake vyaktitva evaM kRtitva se bhalI-bhAMti prakaTa hotA hai / jaina-sampradAya meM hI nahIM, balki vibhinna mata-matAntaroM ke bIca samanvaya karanA, unake sAmAjika jIvana meM jo kaTAva, jo kSaraNa, jo nukasAna aura TUTa-phUTa ho gayI thI, jo zithilatAe~ aura pramAda unake sAMskRtika evaM naitika jIvana meM vyApta ho gayI thI unheM, kina kaThinAiyoM kA sAmanA karate hue, unakI marammata kI, unheM saMbhAlA yaha unake racita sAhitya aura sAdhanA se prakaTa hotA hai / kyoMki santa divAkarajI mahArAja kA jIvana pavitra thA, unakA AcAravicAra sAtvika thA, unakA mana svaccha nirmala nIra-sA thaa| jenetara samAja meM divAkarajI mahArAja kA mahattvapUrNa sthAna evaM sammAna thaa| jaba munizrI kA vyAkhyAna (lekhaka ne kaI bAra vyAkhyAna sune haiM aura munizrI se ziSyatva grahaNa kiyA thA) hotA thA taba vyAkhyAna zravaNArtha AbAlavRddha nara-nArI bar3I lagana se unake vyAkhyAna sthala para ekatra ho manoyoga se amRtavANI sunate aura apane jIvana ko sArthaka krte| Apake sadupadezoM se AdivAsI samAja kyA, khaTIkoM va mociyo Adi ne tyAga vrata grahaNa kara sAtvika jIvanayApana kA saMkalpa liyaa| Apake vyAkhyAnoM ko sunane hetu maMzI, maulavI, paMDita, vidvAn sabhI Ate the aura zravaNoparAnta gad-gad ho jAte the| santa muni apane kathya ko jana-bhASA meM prastuta karate the aura vibhinna dharma-granthoM se uddharaNa dete hae viSaya ko spaSTa karate the| kyoMki jainAcAryoM ne bhASA viSayaka udAra dRSTikoNa kA sadaiva paricaya diyaa| dUsaroM kI taraha unakA kisI bhASA vizeSa meM dharmopadeza dene kA Agraha nahIM rahA / yahAM taka ki prAkRta aura apabhraMza bhASAoM ko apanAkara unheM samRddha tathA gauravazAlinI banAne kA zreya yadi kinhIM ko diyA jAnA cAhie to jainAcAryoM ko hii| itanA hI nahIM Aja kI prAntIya bhASAe~ bhI inhIM kI upaja haiM / rASTra bhASA hindI kA sIdhA sambandha inhIM bhASAoM se hai| isa santa mahApuruSa ko, hindI, saMskRta, ardhamAgadhI, rAjasthAnI, mAlavI, gujarAtI, khar3I bolI, urdU Adi bhASAoM kA jJAna thA, kintu jaba bhI Apa apane vicAra vyakta karate the, taba Ama janatA kI (bhASA) bolI kA sahArA lete the| yahI unakA lokanAyakatva guNa ko prakaTa karatA hai| santoM kA jIvana samAja kI sampatti hotI hai| saMkIrNatA se kAphI dUra unakA jIvana hotA hai / santa jana hita ke kArya karake samAja aura rASTra ke caritra ko ujjavala banAte haiN| munizrI kA jIvana bhI isakA eka udAharaNa hai| munizrI jahA~ bhI padhAre vahAM unhoMne vyakti ko UMcA uThAne kA kAma kiyA, unhoMne sabase pahale jaina mAtra ko AdamI mAnA aura mAnA ki AdamI phira vaha kisI bhI kauma kA ho, AdamI hai| jisa prakAra bhagavAna mahAvIra ne jAti aura kula ke AdhAra para
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 355 : samAja-sudhAra meM santa-paramparA zrI jaina divAkara-smRti-grantha kisI AdamI ko choTA-bar3A nahIM mAnA usI prakAra jaina santa divAkarajI mahArAja ne sabhI dharmAvalambiyoM ko AdamI ke rUpa meM pahale dekhA / unakI AtmA meM sabhI vargoM ke manuSyoM ke prati samatA bhAva the| jaina dharmAnusAra manuSya dharmArAdhana meM sabase bar3hakara jainazAstroM meM "devAnupriya" zabda kA prayoga hotA hai jisakA artha hai-manuSya devatAoM ko bhI priya lagatA hai / manuSya meM ananta zaktiyoM kI sattA hai, parantu sAMsArika moha-mAyA ke kAraNa karma-mala se AcchAdita bAdala se DhakA sUrya hai aura isI se use mukta karanA hai| santa divAkarajI mahArAja ne bhI 'karma' ke AdhAra para hI AdamI ko dekhA aura use tyAgatapasyA aura sAdhanA mArga meM prerita karane kA yAvajjIvana prayatna kiyaa| jaina siddhAntoM ke anusAra munizrI ne AdamI ko 'manasA, vAcA, karmaNA' se zuddha karane kA prayatna kiyA / jo vyakti vastu ke zuddha svarUpa ko jAnatA hai jisakA mana, vacana aura karma zuddha hai, pavitra hai use munizrI ne cAhe vaha bhIla ho, camAra ho, khaTIka ho, mocI ho, musalamAna yA yahUdI ho-use jaina mAnA thA / yahI unakI zramaNa saMskRti ko hI nahIM, sampUrNa bhAratIya saMskRti ko apUrva dena thii| isIlie santa divAkarajI mahArAja ne patitoM ko uThAyA, uThe hue ko sanmArga para calAyA, unheM gale lagAyA / isa prakAra unhoMne eka naye AdamI ko janma dene kA mArga DhUMr3hA / unhoMne barbara jIvanayApana karane vAloM ko sanmArga batAyA, unheM jIne kA mantra diyA, mAnavatA kA pATha par3hAyA, pATha yAda kraayaa| jo vyakti mAnava ko dAnavatA ke mArga se mukti dilAkara mAnavatA ke mArga para calanA sikhAtA ho, vahI santa hotA hai / divAkarajI mahArAja isa kasauTI para khare utarate haiM ve vAstava meM sacce santa the| inhoMne girate hue sAmAjika mAnadaNDoM ko sambala diyA aura unameM naye prANa phaMke / isa dRSTi se santa muni divAkarajI mahArAja jaina muni hI na the, manujoM ke mahAmunaja the| ve tyAga aura samarpaNa ke pratIka the, niSkAmatA aura nizchalatA ke kendra the, nirloma aura nirvera, apramattatA aura sAhasa, nirbhIkatA aura avicalatA kI sAkSAtkAra mUrti the| jaina divAkara ? nahIM, ve to jana-jana ke divAkara the, prANimAtra ke divAkara the / jinhoMne samAja kI ragoM meM nayA aura svaccha laha diyaa| unakI vANI aura caritra meM ekarUpatA thI, unake zabda aura karma eka rUpa the| unakI kathanI aura karanI meM antara nahIM thaa| 'dayApAlo' kahane se pahale ve mana se, vacana se aura karma se isakI pAlanA pahale karate the| isalie aise yugapuruSa santa ko saccI zraddhAMjali yadi hama denA cAheM to vaha hamAre nirmala prAmANika AcaraNa se hI sambhava hai| samanvayakArI santa munizrI ne sAMskRtika sAmaJjasya sthApita karane meM bhI pahala kii| samanvayakArI do virodhI tatvoM kA mela karAne vAlA hotA hai| use apane vicAra ko manavAne meM aura dUsaroM ke vicAroM ko mAnane meM tAla-mela baiThAnA par3atA hai| jhukanA aura jhukAnA aura madhyama mArga khoja nikAlanA yaha vizeSatA santa divAkarajI mahArAja meM thii| ApakA vizvAsa udAharaNa dene meM nahIM thA, udAharaNa banane meM thaa| santoM kA jIvana hotA bhI aisA hI hai / santa vaktA kama hote haiM / santoM kA jIvana cAritrika vizeSatAoM kA paMja hotA hai| apane cAritrya bala se-apane Atmabala se, ve dUsaroM ke jIvana ko jItate haiN| santa divAkarajI mahArAja kA jIvana bhI tejomaya thA, ve pahale apanI karanI dekhate the, phira kathanI karate the| unhoMne koTA cAturmAsa ke eka avasara para kaI sampradAyoM ke sAdhu-santoM, muniyoM ko eka maMca para lAkara upasthita kiyaa| unhoMne rAva-raMka, amIra-garIba, kisAna-majadUra,
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 356 : vikasita-avikasita, mAkSara-nirakSara, sabhI ko prabhAvita kiyA, sabhI ko eka mArga sujhAyA-'jIo aura jIne do' sabhI ko ekatA ke sUtra meM bAMdhane kA prayatna kiyaa| santa cauthamalajI mahArAja vAstava meM mahattvAkAMkSAoM ke paMka meM se kamala khilAnA jAnate the| unakI divya dRSTi ke samakSa sabhI mAnavI eka se najara Ate the| na koI amIra thA, na koI garIba ; na koI mocI thA, na koI mahAjana; sabhI 'jana' the, sabhI AtmA the / sabhI ke prati samabhAva, mamabhAva / santa divAkarajI mahArAja eka anokhe vyApArI ke samAna the-durguNa chur3Ate sadguNa dete, ajJAna ke badale jJAna dete, bhautikatA bhulAte AdhyAtmikatA dete| isa prakAra santa divAkarajI mahArAja ne dhArmika kSetra meM, sAmAjika kSetra meM tathA sAMskRtika kSetra meM samanvayakArI dRSTikoNa se ekatA kI AdhArazilA rkhii| nArI sudhAra--bhAratIya saMskRti meM "mAtRdevobhavaH" se nArI ko jo sammAna diyA gayA aura Aja taka isa sammAna meM kitanI kamI A gayI yaha vivecanIya hai| sAmAjika bandhanoM ke kAraNa nArI samAja meM jo kuNThAyeM utpanna huIM, unheM dUra karane ke lie samaya-samaya para kArya hote rahe haiN| sAmAjika kAryakartAoM, samAja-sudhArakoM, netAoM evaM sAdhu-santoM ne nArI ke jIvana-pakSa para, AcaraNa para bhale-bure vicAra kiye haiM / jIvana kI AdhArazilA nArI hai| "yatra nAryastu pUjyante ramante tatra devtaa|" yahI bhArata haiM, hamAre caritranAyaka santa divAkarajI mahArAja ne nArI ke Adarza jIvana ko prastuta kiyA, Apane apane upadeza se vezyAoM ko ghRNita kArya se dUra kiyaa| Apane AdarzanArI ke jIvana kI vizeSatAe~ batAte hue kahA hai pahano-2 sakhI rI jJAna gajarA-2 tumheM lage ajarA ||tter|| zIla ko sAr3I or3ha le orI, lajjA gahano pahana / prema pAna ko khAya sakhI rI, bolo saccA baina // 1 // harSa ko hAra hRdaya meM dhAro, zubha kRtya kaMkaNa sohAya / caturAI ko cUr3I sundara, prabhavANI biMdalI joya // 2 // vidyA ko to bAjUbanda sohe, prama lau loMga lgaay|| dAMtana meM cUpa sohe aisI, dharma meM cUMpa savAya // 3 // nava padArtha aisA sIkho, nevara ko jhaNakAra / cauthamala kahe saccI sajanI, aisA saje saNagAra // 4 // yaha hai nArI kA zRgAra jisake dhAraNa se 'iha loka' aura 'paraloka' donoM meM mahattva hai| santa divAkarajI ne kanyA-vikraya, bAla-vivAha, vRddhavivAha Adi sAmAjika burAiyoM ke virodha meM AvAja utthaayii| Apane nArI jagata meM nava-jAgrati kI bhAvanA utpanna kara dI thii| patitohAra aura santa divAkarajI mahArAja santa divAkarajI mahArAja manasA, vAcA, karmaNA se zuddha the, pavitra the| unakA hRdaya karuNA kA AgAra thA / Apake mana aura mastiSka para mAnava-prema kI amiTa chApa thii| ve jaina tattva jJAna ke parama upAsaka to the hI mAnava-mAtra ke sacce sAthI the| prANI mAtra ke parama hitaiSI the| Apane ahiMsA, maitrI, ekatA aura prema kA sandeza ghara-ghara pahuMcAyA aura vizva-bandhutva kI bhAvanAoM ko pnpaayii| samAja meM ghRNAspada samajhe jAne vAle varga se sambandhita jAtiyoM-mocI, camAra, kalAla, khaTIka, harijana, vezyAoM taka ko apanA sandeza diyA, unake jIvana-stara ko U~cA
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 357 : samAja-sudhAra meM santa-paramparA || zrI jaina divAkara-smRti-grantha / uThAne meM bharasaka prayatna kiyaa| bhIloM va AdivAsiyoM kI jhopar3I ke sAmane virAja unheM kupravRttiyoM ke bAre meM samajhAnA, unase mukti dilAnA Apake lie AsAna thaa| kitane hI hiMsaka kRtya karane vAloM ne hiMsA kA tyAga kiyA, kaI logoM ne zarAba, mAMsa, gAMjA bhAMga tathA nazIlI vastuoM kA tyAga kiyaa| Apane dalita varga ke bIca jAkara unheM sadpreraNA dI, unheM zikSA kA mahattva samajhAyA aura bhojya-abhojya vastuoM ke mahattva ko smjhaayaa| dharma ko saccA svarUpa padadalitoM, patitoM kA uddhAra karanA hotA hai| sacce sAdhu-santa hI jana-sAdhAraNa ke mana-mastiSka meM aise dharma ke mahattva ko praveza karAte haiN| jaina zramaNa kI dRSTi se sabhI samAna hai-"samayAe samaNoM hoii|" isa dRSTi se sabhI ko samAna rUpa se Atma-kalyANa kI ora prerita karanA dharma kA aura dharma vizvAsa karane vAle sAdhu-santoM kA parama dAyitva hotA hai / dharma-zravaNa kI sabase adhika AvazyakatA patitoM ko hI hotI hai| isI bhAvanA se santa divAkarajI mahArAja ne jhoMpar3I se mahaloM taka apane upadeza ko svayaM ne phuNcaayaa| Apane dIna-hIna, pada-dalitoM, upekSita, asabhya, vanavAsiyoM, bhIloM, jaina-ajaina sabhI ko udbodhita kiyA aura mAnavIya dRSTikoNa unameM paidA kiyaa| gAMdhIjI ne harijana uddhAra kA kArya apane hAtha meM liyA aura vartamAna rAjasthAna sarakAra 'antyodaya' ke rUpa meM patitoM kA, pada-dalitoM ke uddhAra kA kArya kara rahI hai| use santa divAkara jI mahArAja ne apane jIvana ke prArambhika caraNoM ke AyAmoM meM hI le liyA aura bar3I lagana se unheM sampanna kiye| aspRzyatA bhAratIya samAja kA kor3ha hai| vartamAna sarakAra ne isake unmUlanArtha kAnUna banAye haiN| parantu sAdhu-santoM ne isa kArya ko hRdaya parivartana karake kiyA hai| jaina divAkarajI mahArAja ne mAnava-samAja meM vyApta isa kor3ha kA apane sad evaM bodhagamya vANI se nidAna kiyaa| nissaMdeha santa divAkarajI mahArAja eka AtmadharmI, rASTradharmI evaM samAjadharmI santa the| tatkAlIna rAjatantra para unakA pramAva thA hI, parantu vartamAna sarakAra kI nIti kI taha meM bhI aparokSa rUpa se santa divAkarajI mahArAja kA nazIlI vastuoM se paraheja ke siddhAnta para "pUrNa nazAbandI" kI yojanA isakA pratIka hai| santa-paramparA meM sthAna santa sadA-sadA vandanIya aura smaraNIya hote haiM kyoMki moha-mAyA aura vAsanA se paripUrNa jagata meM janma lekara bhI ve apanI nispRhatA-tejasvitA aura loka-maMgalakAriNI vatti ke kAraNa hajAroM prANiyoM kA kalmaSa dhokara unheM pavitra Atma-sAdhanA kI ora prerita karatA hai / bhArata meM zramaNa santoM kI bhI avicchinna-paramparA rahI hai| bhAratIya saMskRti aura bhAratIya jIvana kA pramukha AdhAra dharma rahA hai| yahI isa deza kI vizeSatA hai| bhAratIya saMskRti kI akhaNDatA, pavitratA aura isake pAvana rUpa ko santoM, sAdhaoM aura zramaNoM ne pravahamAna rakhA hai| bhArata kI pAvana dharA para santoM kA, sAdhuoM kA cakravartI samrAToM se bhI bar3hakara sammAna kiyA gayA hai| cakravartI samrAToM ne yA yoM kaheM ki loka-zAsakoM ne lokanAyaka ke samakSa-ahaMkAra ne nirahaMkAra ke samakSa apanA sira jhukAyA hai / loka-zAsaka janatA ke zarIra para talavAra ke bala para zAsana karatA hai, kintu loka-nAyaka janatA ke zarIra aura mana para eka sAtha zAsana karatA hai aura vo bhI dayA-sahAnubhUti evaM prema ke bala para / isIlie loka-zAsaka kI smRtiyA~ cirasthAyI nahIM hotiiN| jabaki lokanAyaka apane jIvana kAla meM aura maraNoparAnta yuga-yugoM taka yAda kiyA jAtA hai|
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 358 : santoM kI zrRMkhalA meM-cAhe ve santa madhyakAlIna vaiSNava sampradAya se sambandhita hoM, cAhe jaina dharmAvalambI hoM yA bauddha dharmAvalambI hoM jagatavallabha prasiddha vaktA jaina santa zrI divAkarajI mahArAja kI ajJAnAndhakAranAzinI jJAna razmiyAM hamezA-hamezA ke lie apane prakAza ko vikIrNa karatI rheNgii| prAgaitihAsika kAla se vartamAna kAla taka bhArata meM zramaNa santoM kI avicchinna paramparA rahI hai / isa pAvana dharA para sadaiva hI jyotirdhara aura pratibhA ke dhanI, sadAcArI, karmaTha santa avatarita hote rahe haiN| jinake sadupadezoM se aneka, vivekazUnya aura durAcArI rAjAoM ne, zAsakoM ne kumArga chor3a sanmArga apanAyA aura apane jIvana ko saphala bnaayaa| jaina itihAsakAroM ke anusAra RSabhadeva ne prajA ke hitArtha rAjatantra kI sthApanA kI aura isa rAjatantra meM unhoMne tyAga sevA tathA ucca Adarza ko sthApita kiyA, kintu asa koU janamehU~ nahIM jaga bhAI, prabhutA pAyI jAhi mada naahii|| kAlAntara meM rAjyasattA meM aneka durguNa praviSTa ho gye| durvyasana aura durAcAra kA vAtAvaraNa bana gayA--'yathA rAjA tathA prajA'--isalie prajA ke duHkha nivAraNArtha lokopakAra kI preraNA se santoM ne rAjAoM ko sadupadeza dekara dharma mArga para lagAyA aura janatA ke kaSTa dUra kiye| zramaNasantoM kI paramparA meM zrI kezI zramaNa jinake upadeza se zvetAmbikAnagarI kA kara evaM duSTa rAjA 'pradezI' ahiMsaka evaM dharmAnurAgI bnaa| 'gardabhilla' muni kI preraNA se saMyati jaisA mRgayApremI rAjA 'saMyati muni' banakara apane jIvana ko sArthaka kiyaa| bhagavAna mahAvIra ke yuga meM-sudarzana zrAvaka kI preraNA se arjuna mAlAkAra bhagavAna mahAvIra kI vANI ko zravaNakara Atma-sAdhanA-patha kA pathika banA / AcArya bhadrabAhu ne maurya samrATa candragupta ko tyAgavRtti kA sabaka diyA / suhastigiri sari kI preraNA se samrATa samprati eka dharma-pracAraka ke rUpa meM prasiddha hue| isI prakAra haribhradra sUri ne mevAr3a ke rAjA-mahArAjAoM ko upadeza dekara unameM jIva dayA evaM karuNA kI lahara utpanna kii| zIlabhadra sUri, AcArya hemacandra sUri, AcArya hIravijaya sUri kA santoM kI paramparA meM vizeSa mahatvapUrNa sthAna hai| __ AcArya hIravijaya sUri ne tatkAlIna mugala samrATa akabara mahAn ko ahiMsA kI mahattA ko smjhaayaa| isI viziSTa zramaNa-paramparA meM jaina divAkara mahAmanISI zrI cauthamalajI mahArAja kA janma Aja se eka sau varSa pUrva nImaca (mAlavA ma0pra0) kI pAvana dharA para huaa| jinhoMne ahiMsA kI jyoti ko jhoMpar3I se mahaloM taka, majadUra-kisAnoM se mAlikoM-jamIdAroM taka, rAjA-mahArAjA, navAba, seTha-sAhUkAroM taka unake mana-mastiSka taka phuNcaayaa| vAstava meM ve eka yuga draSTA the| unakI jana-jIvana meM gaharI paiTha thI, ve samAja ke sacce sAkSI the / samAja kI nAr3I ke acche jJAtA the| aura sAmAjika bImAriyoM kA nidAnAtmaka upacAra karane vAle siddhahasta eka sAmAjika cikitsaka the| Apa apane sAthI-sAdhakoM ke lie mArga-darzaka, patha-bhraSTa male-bhaTakoM ke lie mArgadarzaka aura dambhI-pAkhaNDiyoM ke lie eka prakAza stambha the|
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ / zrI jaina divAkara-smRti-grantha : 356 : samAja-sudhAra meM santa-paramparA Apa nirbhIka, sarala evaM madhura svabhAva ke dhanI the| zikSA premI, mAnava premI, dharma premI eka samAja evaM rASTra premI yugapuruSa ke rUpa meM Apane khyAti ajita kI thii| sacce arthoM meM ve eka loka-nAyaka the-kyoMki unheM loka-vyavahAra kA pUrNa jJAna thaa| unake vyaktitva kI chApa janatA ke mana aura mastiSka para cirasthAyI rUpa se par3atI thii| ve mahAna sRjana dharmI the| unhoMne hara kSetra meM nava sRjana kA mArga ujAgara kiyA-kyA sAhitya, kyA dharma, kyA saMskRti, kyA zikSA, kyA samAjasabhI ora unakA dhyAna thA / ve sabhI ke the, sabhI Apake the| Apako eka kSaNamAtra kA bhI pramAda nahIM thaa| pratyeka kSaNa kA sadupayoga karanA, unake jIvana kA parama uddezya thA--"samayaM goyama mA pamAyae" / Apa samatA, udAratA aura nispRhatA kI sAkAra mUrti the| anta meM, santa divAkarajI ke AdarzoM ke anurUpa calakara zuddha AcaraNa ke sAtha mAnava-jAti ke kalyANArtha racanAtmaka kadama uThAne kI ora agara hama dhyAna deMge to merI samajha meM isa santa ko saccI zraddhAMjali hogii| paricaya evaM patA caturmaja svarNakAra zikSaka ema0 e0, bI0eDa0 sAhitya-ratna (hindI evaM arthazAstra) rAjakIya mAdhyamika vidyAlaya pArasolA, jilA udayapura (rAjasthAna) - --0--0--0--0--0--- dayAlu guruvara (tarja-caudahavIM kA cA~da ho) guruvara dayAla ke dila mahA vizAla ke Ao ho Aja gAyeM guNa usa be mizAla ke |tter| nImaca nagara se Apa nikala, bana gaye mahAmuni thA nAma cauthamalajI, dinakara mahAguNI pIte the jAma prema kA, durguNa ko TAla ke / 1 / vANI sudhA-sI rasavatI, traya tApa-nAzanI janatA tumhArI gA rahI, gAthA suvAsanI dekhA thA jhukate vizva ko kezara ke lAla ke / 2 / cehare para divya teja thA tapa aura tyAga kA dila meM dayA bharI huI, bala thA vairAgya kA karate dayA jaga jIva kI duzmana the kAla ke / 3 / thA janma dIkSA svarga dina eka sUryavAra kA tInoM hI pakSa zukla thA usa mahA dIdAra kA "munimUla" mukha muskAna thI, darzana kamAla ke / 4 / -madhuravaktA zrI muulmuni| --------------- Mor-o--------------
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 360 : antyodaya, tathA Aja se 50 varSa pUrva ghanaghora sAmantI yuga meM bhI antyaja, patita aura zadra mAne jAne vAle varga ke kalyANa aura utthAna ke prayatnoM kI eka rocaka dAstAna patitohAra sAphala sUtradhAra TAta zrIjeja divAkara tI 5 zrI ravIndrasiMha solaMkI (koTA) -mahAmanISI zrI jaina divAkarajI mahArAja ne zramaNa saMskRti ke eka jIvanta pratinidhi ke rUpa meM sampUrNa bhAratIya jana-jIvana ko prabhAvita kiyA / -janoM ke sAmAjika jIvana meM jo kaTAva, jo kSaraNa, jo nukasAna aura jo TUTa-phUTa ho gaI thI tathA jo zithilatA A gayI thI, unako munizrI cauthamalajI mahArAja ne vibhinna kaThinAiyo kA sAmanA karate hue unakI marammata kI / -bhagavAna mahAvIra ne jAti aura kula ke AdhAra para kisI ko choTA-bar3A nahIM mAnA, unakI kasauTI to thI 'krm'| isI prakAra munizrI cauthamalajI mahArAja ne bhI AdamI ko pahale AdamI mAnA, phira cAhe vaha kisI bhI kIma kA kyoM na ho| -patitoM, zoSitoM, dIna-dukhiyoM, pIr3itoM aura taraha-taraha ke kaSToM se saMtrasta jana-sAmAnya kI pIr3A pUrita azru vigalita A~khoM ke AMsU poMchane ko sannaddha aharniza sevArata santa the| uparokta kitane hI kathana jisa kisI Adarza jaina santa ke lie likhe jA sakate haiM unameM jaina divAkara santa zrI cauthamalajI mahArAja kA mahattvapUrNa sthAna hai| unhoMne apane vyaktitva se kaI zoSita, pIr3itoM ke mana-mandira meM caritra, dharma kA dIpaka prajvalita kiyaa| kaliyuga meM kaI prakAra kI zaktiyA~ haiM, aNubama se lekara cAMda para pahuMcane vAlI zaktiyAM bhI haiM, kintu ye sabhI sthAyI va mAnava ko santoSa pradAna karane vAlI nahIM ho sktiiN| ataH prAcIna samaya se hI hamAre manISiyoM ne 'saMgha zakti' ko sarvocca zakti mAnA aura isI krama meM munizrI cauthamalajI mahArAja ne pAMca sampradAyoM ke pramukha saMtoM ko eka lar3I meM piro diyA tathA unakA vilInIkaraNa kara diyA / bhagavAna mahAvIra ne manuSya ko Alasya, andhavizvAsa tathA kadAcAra kI kArA se mukta karane ke lie dIrghakAlIna akathanIya prayatna kiye| munizrI cauthamalajI mahArAja bhI unhIM ke padacinhoM para calane vAle sacce anuyAyI the, jinhoMne jIvana-krAMnti kA nAda eka bAra puna: gujAyA aura samAja tathA dharmasaMsthAoM tathA rAjatantra meM AyI zithilatAoM, durbalatAoM, vikRtiyoM aura viSamatAoM
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 361 : aMtyodaya tathA patitoddhAra ke saphala sUtradhAra zrI jaina divAkara-smRti-grantha ko miTAne meM athaka prayatna kiyaa| tathA usake AdhAra bhAratIya saMskRti ke AdhAra stambha tyAga, vairAgya samatA aura ahiMsA ko banAye rakhane kI apIla kii| kAryakSetra rAjanaitika dharAtala para Aja jisa 'antyodaya' kI bAta kahI jA rahI hai, vaha antyodaya kI prakriyA unhoMne mAnasa-parivartana ke sAtha apane yuga meM hI prArambha kara dI thii| bhIla, AdivAsI, harijana, camAra, mocI, kalAla, khaTIka, vezyAyeM Adi unake upadezoM se svayaM hI dharma kI zaraNa meM Aye aura sAtvika jIvana jIne lage / vartamAna meM jo bAteM zAsana dvArA patitoM ke lie kahI jAtI haiM vaha una taka nahIM pahu~ca paatiiN| isakA ekamAtra kAraNa sarakArI mazInarI meM AI zithilatA hai, jisameM pratyeka manuSya dUsare manuSya ke kandhoM para pAMva rakhakara Age bar3hanA cAhatA hai| aura isI prakriyA meM patitoM ke uddhAra kI bAteM una taka nahIM pahuMca pAtIM, kintu munizrI cauthamalajI mahArAja kA pratyakSa samparka rahatA thA, ataH jo bhI koI vyakti unake samparka meM AyA usakI sotI huI cetanA dhArmika kRtyoM meM laga gyii| yadi Aja ve hamAre madhya hote to hamAre samAja kA nakzA hI kucha aura hotA; pIDita, dalita mAnavatA Aja muskarAtI najara aatii| dharma zravaNa kI sabase adhika AvazyakatA patitoM ko hotI hai, kyoMki ve isI AsthA ke sahAre apane jIvana ko acchI prakAra jI sakate haiN| yaha bAta munizrI cauthamalajI mahArAja bhalIbhA~ti jAnate the, ataH unhoMne patitoM ke mAnasa meM dharma ko utArane ke lie Aja se 65 varSa pUrva hI yaha zubha kArya Arambha kara diyA thaa| gA~dhIjI ne harijanoM ke uddhAra kA bIr3A uThAyA thA jise Aja rAjanIti ke raMga meM raMgakara 'antyodaya' rUpa diyA jA rahA hai| kucha udAharaNa vi0saM0 1966 udayapura se jaina divAkarajI mahArAja paM0 nandalAlajI mahArAja ke sAtha vihAra karake 'nAI' pdhaare| vahA~ tIna-cAra hajAra bhIla ekatra ho gye| munizrI cauthamalajI mahArAja ne apanA ojasvI bhASaNa diyaa| ApakI vAkzakti kA acUka prabhAva pdd'aa| bhIloM ke hRdaya meM hiMsA ke prati aruci utpanna huii| unhoMne kahA-mahArAjazrI, hama loga hisA tyAga kI pratijJA lene ko tatpara haiM kintu hamArI vinaya hai ki yahA~ ke mahAjana bhI nyUnAdhika tolane kI pravRtti tyaageN| mahArAjazrI ne mahAjanoM ko samajhAyA-bujhAyA / bhIla tathA mahAjanoM ne saMyukta rUpa se zapatha lI--kisI bhI nara-nArI ko kaSTa nahIM pahu~cAyeMge, vana meM agni nahIM jlaayeNge| pazuoM kI hiMsA nahIM kreNge| vi0saM0 1970 meM jaba puna: bhIlavAr3A padhAre to 35 khaTIkoM ne apanA paitRka-dhandhA tyAga kara ahiMsA kI zaraNa lI / savAI mAdhopura meM bhI 30 khaTIkoM ne apanA dhandhA chor3A aura ve mehanatamajadUrI, kRSikArya Adi ke dvArA jIvanayApana karane lge| isake pariNAmasvarUpa unhoMne kahA"jaba hama loga hiMsA karate the to hamArA peTa bhI muzkila se bharatA thA, sadaiva abhAvoM se ghire rahate the| kintu jaba se hiMsA chor3I hai taba se hama sukhI haiM / gurudeva kI kRpA se hamArA jIvana bhI sudhara gayA hai / aba hamAre jIvana meM sukha-zAMti hai|"
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 362 : manizrI cauthamalajI mahArAja ke patitoddhAraka rUpa kA varNana kahA~ taka kiyA jAya, yaha to usakI jhAMkI mAtra hai| unakA to sampUrNa jIvana hI dalitoM ke utthAna meM bItA thaa| bhAratIya saMskRti meM saMta kA eka vizeSaNa hai-'patita pAvana' aura yaha vizeSaNa jaina divAkarajI mahArAja ke lie sarvathA upayukta hai jo unake jIvana prasaMgoM se sarvathA sAkAra ho rahA hai| Aja ko mahatI AvazyakatA Aja hama jisa bhI dizA meM dRSTipAta karate haiM, usI tarapha bhraSTAcAra, corI aura Atmapatana kA bolavAlA hai / hama jaba bhI kahIM kisI mahApuruSa kI janmatithi yA puNyatithi manAte haiM to usa mahApuruSa ke jIvana kI sUkSma jAMca-par3atAla nahIM krte| isake lie hameM vakta nikAlanA cAhie / munizrI cauthamalajI mahArAja ne vibhinna kaThinAiyoM ko sahate hue samAja ko isa prakAra kA dizAbodha karAyA jisase samAja meM AzA kI eka naI kiraNa prasphuTita huii| Aja sthiti kyA hai, hama dekheM to lagegA-vidyArthI kahate haiM-'prAdhyApaka apanA dAyitva ThIka se nahIM nibhaate|' prAdhyApaka kahate haiM-'sarakAra hamArI mAMgoM kA yathocita samAdhAna nahIM krtii| sarakAra kahatI hai-vyApArIgaNa Teksa corI karate haiM, milAvaTa karate haiM ataH sakhta kAnUna kI AvazyakatA hai|' arthAt cAroM ora asantoSa kI bhayAnaka lapaTeM uTha rahI haiN| aura isI ke sAtha pratyeka vyakti apane-apane adhikAroM kI bAta karatA hai tathA vaha apane kartavya ko bhUla jAtA hai| aise samaya para usa vyakti para TippaNI karane kI AvazyakatA hogI jo apane ko 'jaina' samajhatA hai| kyA aise loga eka pratizata bhI sacce dila se cauthamalajI mahArAja ke AdarzoM ko vyavahAra meM lAte haiM / yaha vicAraNIya hai anyathA isa prakAra kI pustakoM ke prakAzana va janma tithiya manAne kA koI lAbha nahIM hogaa| Aja AvazyakatA isa bAta kI hai ki unake anurUpa banA jAya, arthAt unake vyavahAra, unake batAe rAste kA anukaraNa kiyA jAya, tabhI unake prati kie gae kisI bhI kArya ke uddezya kI prApti ho skegii| kArya amara rahegA yadi Aja manizrI cauthamalajI mahArAja ke kAryoM kA aitihAsika mUlyAMkana kiyA jAya, to koI bhI yaha AsAnI se kaha sakegA ki Apake prayatna itihAsa meM svarNAkSaroM se likhe jAne caahie| svayaM ko takalIphoM meM DAlakara antyodayI va patitoM ke kalyANa ke lie Apane jo kaSTa uThAye tathA usakA jo supariNAma sAmane AyA vaha itihAsa meM amara rhegaa| pUrA patA ravIndrasiMha solaMkI mohana sadana, lADapurA koTA-324006
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ :363 : sAhitya meM satyaM zivaM sundaraM ke saMskartA ya * sAhitya meM satyaM zivaM sundaraM ke saMskartA * zrI jaina divAkarajI mahArAja * 4 zrI mahendra muni 'kamala' (prasiddha kavi, vaktA aura gAyaka) yuga saMta zraddheya zrI jaina divAkarajI mahArAja kI prasiddhi, prasiddhavaktA ke rUpa meM hai aura prAyaH yaha samajhA jAtA hai ki ve samyag darzana-jJAna-cAritra sAdhaka the, zramaNa the, saMta the, dharmopadezaka the / vizeSa kara isI pakSa para bhAra dekara unake vyaktitva aura kRtitva kA mUlyAMkana bhI kiyA jAtA hai / lekina una vizva puruSa ne sAhityika dRSTi se kyA kiyA aura kyA nahIM aura isa kSetra meM unakI kyA dena hai ? isakI ora kisI kA dhyAna bhI nahIM gayA ho aura yadi dhyAna bhI gayA ho, to abhI taka koI vyavasthita evaM vastuparaka adhyayana nahIM ho pAyA hai| prastuta nibandha meM unake sAhityika pakSa para prakAza DAlane kA prayAsa kiyA jA rahA hai| yaha prayAsa vihaMgAvalokana mAtra hai| yadi isase kinhIM ne preraNA lI, to saMbhava hai, ki koI na koI unake samakSa sAhitya kA talasparzI adhyayana karake samagra vizeSatAoM kA digdarzana karAyegA aura aisA saMbhava ho sakA to yaha vizeSa prasannatA kI bAta hogii| jaina divAkara sAhitya kA bhASA-pakSa bhAva, bhASA, zailI aura abhidheya-uddezya yaha cAroM sAhitya ke aMga haiN| bhAva sAhitya kI AtmA hai, bhASA aura zailI usakA zarIra aura abhidheya-uddezya usakI kasauTI hai| isa kasauTI ke dvArA sAhityakAra kA mUlyAMkana kiyA jAtA hai ki usane jisa uddezya ke liye prayatna kiyA hai, usakI abhivyaMjanA yathAtathya rUpeNa avatarita huI yA nhiiN| mAva aura abhidheya amUrta hai, aura bhASA mUrta tathA bhAva va uddezya binA bhASA-zailI ke jJAta nahIM hote haiN| unheM bhASA kA AdhAra Avazyaka hai| ataeva zrI jaina divAkarajI mahArAja ke sAhitya kI vizeSatAoM ko batalAne ke pUrva usake bhASAyI-pakSa para dRSTipAta karate haiN| sAhitya kI bhASA-paramparA para dRSTipAta karane se yaha sahaja hI jJAta ho jAtA hai ki bhAratIya sAhitya kI AdikAlIna bhASAyeM prAkRta, pAlI, ardhamAgadhI Adi usa yuga kI loka-bhASAyeM thiiN| madhya kAla meM una prAkRta granthoM para TIkAyeM Adi likhane aura nava sAhitya ke Alekhana ke liye saMskRta bhASA ko aMgIkAra kiyA gyaa| isake bAda apabhraMza kI paraMparA calI aura apabhraMza ke bAda ke yuga meM dezI bhASAoM meM sAhitya kI racanA hone lgii| vartamAna meM vizeSa tathA hindI aura gujarAtI, marAThI, tamila, telugU, kannar3a Adi prAMtIya bhASAoM meM sAhitya kA nirmANa ho rahA hai| isa bhASA parivartana ke kAraNa the| jIvana kI asta-vyastatA evaM AvAgamana ke sAdhanoM kI kamI ke kAraNa saMparka TUTatA rahA / jisase apane samaya se pUrva kI bhASAyeM vidvad bhogya to avazya rahIM, lekina sAmAnyajana usake bhAvAvabodha se vaMcita rahane lgaa| vaha sunane ke sAtha hI bhakti vibhora evaM zraddhAbhibhUta ho jAtA thaa| lekina arthAvabodha na hone se korA raha jAtA thaa| usa para koI vizeSa prabhAva nahIM par3atA thaa| yahI kAraNa hai ki pratyeka yuga meM anya bhASAoM meM niSNAta aura paMDita hone para bhI sAhityakAroM ne bhASA ke prati binA kisI prakAra ke pUrvAgraha ke samakAlIna pracalita bhASA meM hitamita-satya-pathya ko upasthita kiyA hai|
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha || vyaktitva kI bahuraMgI kiraNe : 364 : isa bhASAyI dharAtala para aba hama zrI jaina divAkarajI mahArAja ko dekheN| ve hindI, gujarAtI, saMskRta, prAkRta, ardhamAgadhI Adi prAcIna sAhityika bhASAoM ke jAnakAra to the hI aura unakA jaina sAdhu hone ke kAraNa pada-vihArI hone se mAlavI, mevAr3I, mAravAr3I, bhIlI Adi loka boliyoM evaM bhASAoM para bhI acchA adhikAra thaa| yahI kAraNa hai, ki unake pravacana jitane vidvadagamya hote the, utane hI lokagamya bhI the| unake pravacanoM meM prAcIna bhASAoM kA pANDitya, vartamAna bhASAoM kI jIvantatA aura loka-boliyoM kI madharatA paga-paga para thirakatI milatI thii| pratyeka zrotA yahI anubhava karatA thA ki yaha to hamArI bhASA meM kaha rahe haiM aura hamAre vicAroM ko sAkAra banA rahe haiN| jo bAta zrI jaina divAkarajI mahArAja ke pravacanoM ke liye lAgU hotI hai, vahI unake sAhitya ke liye bhI caritArtha hai / yaha kabhI saMbhava nahIM ki kisI sAhitya manISI kA kathana alaga ho, aura lekhana alaga ho / 'jaisA kathana-vaisA lekhana' yaha ukti saMpUrNa sAhitya meM pratibiMbita hotI hai| unhoMne vidvattA pradarzita karane ke liye sAhitya nahIM likhA, unhoMne yaza kAmanA ke liye sAhitya nahIM likhA aura na apanA smAraka banAne yA janatA kI jihvA para apane nAma kA ullekha karAne tathA car3hAye rakhane ke liye sAhitya likhA / kintu unakA lakSya thA, mAnava ko usake jIvana-kartavya kA bodha karAnA, saMskRti kA paricaya denA nIti aura adhyAtma ko janatA kI bolI meM janatA meM vitarita krnaa| yahI kAraNa hai ki pUjya jaina divAkarajI mahArAja ne jana-bhASAoM ko apane sAhitya kI bhASA bnaayaa| unhoMne apane sAhitya ke lie unhIM bhASAoM ko AdhAra banAyA, jinako ki janatA saralatA se samajhatI thii| isIliye unake sAhitya meM hindI ke atirikta mAlavI, mevAr3I, mAravAr3I ke pracalita zabdoM kI apUrva chaTA dekhane ko milatI hai| ye zabda isa rIti se yathAsthAna prayukta kiye haiM ki jisase vaha sAhitya zabdoM kA guladastA bana gayA hai| mAlava kA sAmAnyajana par3he, to vaha bhI utanA hI rasa-vibhora hogA, jitanA mevAr3I yA maarvaadd'ii| mahilAyeM par3he to ve bhI binA kucha samajhAye samajha leMgI ki isa grantha meM kyA kahA jA rahA hai ? yaha kArya kisI eka bhASAvida ke dvArA nahIM kiyA jA sakatA hai ki usakA sAhitya janaprasiddha ho / usakA acche se acchA sAhitya tabhI itara jana samajha sakeMge, jaba yA to usa bhASA meM anudita kiyA gayA ho yA koI samajhAye / lekina aisA hone para bhI saphala sAhitya aura usake kartA ke lie prasiddhi nahIM milatI hai aura milatI bhI hai to eka sImita dAyare meM hI / lekina jo janmajAta sAhityika pratibhA ke dhanI hote haiM, ve bhASA kI kArA meM bhAvoM ko nahIM bA~dhate / ve Ama AdamI taka svayaM pahu~cate haiM aura jisa bhASA-bolI meM vaha samajhatA hai, usI meM samajhAte haiN| zrI jaina divAkarajI mahArAja aise hI sAhityakAra the| jaina divAkara sAhitya kA zailI-pakSa bhASA ke sAtha zailI kA sambandha jur3A huA hai aura zailI mI loka-mAnasa kI abhiruci ke anusAra nirmita hotI hai| prAcIna kAla se gadya aura padya ye donoM zailiyA~ sAhitya ke kSetra meM pracalita rahI haiM / adhikAMza prAcIna bhAratIya sAhitya padya zailI meM likhA gayA hai aura usake bAda bhI apabhraza aura dezI bhASAoM ke jamAne meM bhI padya kI pradhAnatA rahI hai| prAcIna hindI kA Adi sAhitya bhI padya zailI meM likhA huA milatA hai / loka-bhASAoM ke prArambhika yuga meM bhI padya
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ :365 : sAhitya meM satyaM zivaM sundaraM ke saMskartA zailI kA pramukha sthAna rahA hai aura usake bAda bhI kAphI samaya taka janatA kA lagAva padya zailI se rahA tathA vartamAna meM gadya zailI kA prAdhAnya hai| lekina padya zailI Aja bhI jana-priya hai| udAharaNa ke taura para yadi kahIM kavi-sammelana ho, to vahA~ aise zrotAoM kI saMkhyA adhika milegI, jo sAdhAraNa bhASA ke jAnakAra hone para bhI kavi ke bhAvoM ko hRdayaMgama karake jhamane lagate haiM / isI prakAra yadi kahIM bhajana-gIta hote haiM, to logoM ke jhuNDa ke jhuNDa zAnti se sunane ke lie baiThe raheMge / lekina isake viparIta yadi kisI samUha ke bIca bhASaNa ho rahA ho aura zrotAoM ko rucikara na ho athavA spaSTatA na ho to hallA maca jAyegA aura vaktA ko yA to baiThanA par3egA yA sunane vAloM kA samUha hI apanA-apanA rAstA pakar3a legaa| pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja ne apane sAhitya kA nirmANa gadya aura padya, donoM zailiyoM meM kiyA hai| lekina loka-ruci ko sarvopari mAnakara padya zailI ko hI mukhyatA dI hai| yaha padya sAhitya do rUpoM meM upalabdha haiM-(1) purANa-puruSoM ke caritra-kathAnaka evaM (2) phuTakara gIta saMgraha / gadya zailI meM bhI kucha granthoM kI racanA kI hai| isake atirikta Agamagata siddhAntoM kA saMkalana bhI eka viziSTa grantha meM kiyA hai| ina saba granthoM ke nAma aura unakA saMkSipta paricaya yathAsthAna Age diyA jA rahA hai / padya zailI meM racita sAhitya meM bhI zrI jaina divAkarajI mahArAja ne padya kI kisI eka vizeSa vidhA ko nahIM apanAyA hai, apitu varNya viSaya ko samagra rUpa se prastuta karane ke lie prasaMgAnusAra dohA, caupAI Adi-Adi chandoM evaM loka dhunoM kA upayoga kiyA hai| jisa vidhA se jo bhAva spaSTa ho sakatA hai aura jana-sAdhAraNa jisa dhuna meM samajha sakatA hai / usakA prayoga unhoMne ni:saMkocarUpeNa kiyA hai| jisase usameM karNapriyatA ke atirikta geyatA evaM rasAnumati kA Ananda bhI pAThaka ko milatA hai| zraddhaya zrI jaina divAkarajI mahArAja zramaNa santa dharmopadezaka the| ataH unake sAhitya meM viSaya lolupatA Adi ko bar3hAne vAle zrRMgAra Adi sAhityika rasoM kI apekSA nahIM kI jA sakatI hai| isameM to vairAgyarasa, zAntarasa jaise hRdayasparzI rasoM ke jharane phUTa par3e hai| jaina divAkarajI dvArA racita sAhitya zrI jaina divAkarajI mahArAja ne samaya-samaya para jaina siddhAntoM kI zikSAoM ko spaSTa karane ke lie jitane phuTakara gIta likhe, sambhavata: utanI saMkhyA meM anya kisI jaina santa ne nahIM likhe hoNge| ise mAM sarasvatI kA varadAna mAnA jAyegA ki jaba aura jahA~ kahIM bhI ve kisI dhuna ko sunate aura samajhate ki isa dhuna ke mAdhyama se kisI hita zikSA ko janatA ke lie denA lAbhaprada rahegA, to kisI na kisI upadezI hita zikSA ko usa dhuna meM zrotAoM ke sAmane upasthita kara dete the| aise gIta Aja bhI sunane ko milate haiM, jo lipibaddha saMbhavataH nahIM hue hoM, para sudUravartI gAMvoM meM base jaina parivAroM athavA unake upadezoM se anuprANita saMskAra sampanna vyaktiyoM aura parivAroM meM gAye jAte haiN| ukta prakAra ke phuTakara gItoM-padyoM ko chor3akara gadya-padya meM racita granthoM ke nAma nimnalikhita haiM1. jaina sukha caina bahAra (pAMca bhAga) 2. sItA vanavAsa 3. strI zikSA bhajana saMgraha 4. saMzaya zodhana
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 366 : 5. rAma mudrikA 7. jambU caritra 6. caMpaka caritra 11. zrIpAla caritra 13. bhagavAna mahAvIra kA divya sandeza 15. pradezI rAjA caritra 17. arhaddAsa caritra 16. supArzva caritra 21. caturtha ratnamAlA 23. kRSNa caritra 25. vairAgya jaina stavanAvalI 27. haribala caritra 26. jaina gajala bahAra (pAMca bhAga) 31. manohara puSpa 33. jJAna gIta saMgraha 35. bhagavAna mahAvIra kA Adarza-jIvana 6. Adarza rAmAyaNa 8. harizcandra caritra 10. dharmabuddhi caritra 12. satI aMjanA aura vIra hanumAna 14. pArzvanAtha caritra 16. aSTAdaza pApa-niSedha 18. mahAbala malayA caritra 20. dhannA caritra 22. triloka sundarI caritra 24. dAmanakhA caritra 26. laghu jaina subodha guTakA 28. bhagavAna neminAtha caritra 30. lAvanI saMgraha (do bhAga) 32. mukti patha ( " " ) 34. jaina subodha guTakA ___ inake atirikta Apake pravacanoM ke saMkalana 'divAkara divya jyoti' ke nAma se 20 bhAgoM meM prakAzita hue haiN| 'nirgrantha pravacana' aneka Agamika siddhAntoM, sUktiyoM kA saMgraha grantha hai, jo vidvAnoM aura jana-sAdhAraNa ko preraNAdAyaka hai| ukta vipula sAhitya meM caritra granthoM kI pradhAnatA hai, phira bhI hama suvidhA ke lie use nimnalikhita vargoM meM vibhAjita kara sakate haiM 1. jIvana preraNA sAhitya-suktiyoM ke saMkalana. upadezaprada evaM bhakti sambandhI kRtiyoM ko isa varga ke antargata kiyA jA sakatA hai| jaise caturtha ratnamAlA, vairAgya jaina stavanAvalI, jJAna gIta saMgraha aadi| 2. dhArmika sAhitya-isake antargata unakI ve kRtiyA~ AtI haiM, jo jaina siddhAntoM kA vivecana karatI haiM, yathA-bhagavAna mahAvIra kA divya sandeza Adi / 3. gIta sAhitya-isa varga meM phuTakara prAsaMgika gItoM, bhajanoM, lAvaNiyoM, gajala saMgrahoM kA samAveza hotA hai| 4. caritra sAhitya-purANa prasiddha jaina mahApuruSoM ke kathA grantha / inako par3hane se una mahApuruSoM kI jIvana-gAthA kA jJAna hone ke sAtha kartavya kI preraNA milatI hai / isa varga meM saMkalita granthoM kI saMkhyA sarvAdhika hai| 5. loka sAhitya-isa varga meM unake samagra pravacana sAhitya kA samAveza kiyA jA sakatA hai| kyoMki janatA kI bhASA meM usake kartavya kA bodha karAyA hai| prasaMgopAtta saiddhAntika aura dArzanika carcAyeM bhI isa sAhitya meM upalabdha haiN| 6. tulanAtmaka sAhitya-'bhagavAna mahAvIra kA Adarza-jIvana' isa varga meM grahaNa hotA hai| isameM sirpha bhagavAna mahAvIra kI jIvanI ke atirikta bhArata kI prAcIna saMskRti, vidyAoM, kalAoM Adi kA ullekha karate hue arvAcIna vicAradhArA kA samAja-jIvana ke sAtha tulanAtmaka vivecana kiyA gayA hai| sAtha hI tatva-jJAna evaM dharma ke mUla tatvoM para prakAza DAlA hai /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1367 : sAhitya meM satyaM zivaM sundaraM ke saMskartA 'nirgrantha pravacana' eka mahatvapUrNa kRti pUjyazrI jaina divAkarajI mahArAja dvArA racita sAhitya kA bahubhAga caritra sAhitya hai aura usameM jina granthoM ke jo-jo nAma haiM, una-una mahApuruSoM ke vartamAna bhava kA varNana karane ke sAtha pUrva-bhavoM meM kiye gaye zubhAzubha karmoM se prApta iSTa-aniSTa saMyoga, sUkha-duHkhoM Adi kA bhI ullekha kiyA hai / una sabakI kathAvastu to una granthoM ko par3hane se jJAta hotI hai / lekina ina saba. meM 'nimrantha pravacana' mahattvapUrNa grantha hai| yadyapi prastuta kRti kI mUla gAthAyeM AgamoM se saMkalita kI gaI haiM, lekina inake saMkalana, cayana, saMyojana tathA una para bhASya vivecana karane meM racanA-zilpa kA saundarya evaM maulika vicAra apekSA se adhika vyakta hue haiN| isIliye usakA saMkSipta paricaya yahAM prastuta karate haiN| jaina samAja meM 'gItA' evaM 'dhammapada' ke samAna eka saMkSipta kintu sArabhUta grantha kI AvazyakatA varSoM se anubhava kI jA rahI thii| aneka vidvAnoM ne isa kamI kI pUrti ke lie prayAsa bhI kiye| unake ve prayatna prazaMsanIya haiM aura zrama bhI sammAnanIya hai, lekina ina saba prayatnoM meM pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja kA prayatna adhika vyApaka aura gambhIra thaa| Apane gItA kI taraha aThAraha adhyAyoM meM 'nindha pravacana' kA saMkalana kiyA hai| una aThAraha adhyAyoM ke nAma isa prakAra haiM-SaD dravya nirUpaNa, dharma svarUpa varNana, karma nirUpaNa, Atmazuddhi ke upAya, jJAna prakaraNa, samyaktva nirUpaNa, dharma nirUpaNa, brahmacarya nirUpaNa, sAdhu dharma nirUpaNa, pramAda parihAra, bhASA svarUpa, lezyA svarUpa, kaSAya svarUpa, vairAgya saMbodhana, manonigraha, Avazyaka kRtya, naraka-svarga-nirUpaNa, mokSa svruup| ina adhyAyoM meM una-unake yogya gAthAoM kA cayana, AcArAMgasUtra kRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga Adi-Adi battIsa AgamoM meM se hai| pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja isa grantha ko itanA mahatvapUrNa mAnate the ki prAyaH prativarSa 'nirgrantha pravacana saptAha ke antargata vAcanA karake isake gUDhArthoM ko sarala subodha zailI meM zrotAoM ko samajhAte the| prastuta kRti cayana hai, lekina isameM hama zrI jaina divAkarajI mahArAja ke vicAroM, abhiruciyoM aura antarAtmA ke darzana karate haiM ki bhautika zarIra meM rahate hue bhI unakA 'maiM' kyA thA ? yahI kAraNa hai ki usake prakAzana kI mahattA kI muktakaNTha se sarAhanA huI thii| yadi Aja kA yuga aura unake anuyAyI varga hama 'jina khojA tina pAiyAM' kI nIti ke anusAra preraNA lekara kartavya tatpara hoM, to isase zrI jaina divAkarajI mahArAja kI mahattA kI apekSA svayaM kI mahAnatA, gaurava siddha kreNge| jaina divAkarajI mahArAja kI grantha racanA kI zailI vartamAna meM grantha racanAkAroM kI zailI kA koI nizcita rUpa nahIM hai| lekhaka kisI bhI bindu se apane grantha lekhana ko prArambha kara detA hai| lekina jise sAhitya kahA jAtA hai vaha nirvighna grantha kI samApti aura apane abhidheya ko spaSTa rUpa se prastuta karane kI yogyatA-kSamatA ajita karane kI dRSTi se maMgalAcaraNa ke rUpa meM ISTa deva ko smaraNapUrvaka prArambha kiyA jAtA hai| prArambha meM kisI-kisI vAkya yA pada kA avazya ullekha kiyA jAtA hai, jo maMgalAcaraNa rUpa hotA hai| zraddhaya zrI jaina divAkarajI mahArAja ne apanI racanAoM ke prArambha meM isI zailI ko apanAyA hai| unhoMne sirpha deva yA guru yA zAstra kA puNya smaraNa na karake tInoM ko namaskAra aura grantha kA nAmollekha karate hue racanA prArambha kI hai|
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-mmRti-grantha vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 368 : udAharaNArtha- 'vardhamAna zAsana-pati tAraNa tiraNa jahAja / namana karI ne vInavU dIjo zivapura rAja / / gautama gaNadhara sevatA, sakala vighna Tala jAya / aSTa siddhi nava nidhi mile paga-paga sukha pragaTAya / / upakArI sadguru bhalA, tInoM loka mahAna / Atama paramAtama kare, yaha guru mAhAtmya jAna / / zAradA mAtA praNamu, mAMga buddhi vizAla / abhaya dAna pe kathana yaha uttama bane rasAla / --"campaka caritra" isa prakAra maMgalAcaraNa ke sAtha grantha kA abhidheya spaSTa ho jAne se pAThaka ko yaha jJAta ho jAtA hai ki granthakAra apanI racanA meM kisa viSaya kA varNana kregaa| isa prakAra ke spaSTIkaraNa se pAThaka usa grantha ko AdyopAnta par3hatA hai| isI meM grantha aura granthakAra ke zrama kI saphalatA kA rahasya gabhita hai| zraddheya zrI jaina divAkarajI mahArAja apane isa lakSya meM pUrNatayA saphala haiN| grantha racanA meM zrI jaina divAkarajI mahArAja kA uddezya grantha racanA meM pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja kA uddezya apanA pAMDitya pradarzana karanA nahIM thaa| ve jJAnI the, vidvAna the, zAstra pAraMgata the| unhoMne svadarzana aura darzanAntaroM ke granthoM kA talasparzI adhyayana bhI kiyA thaa| ataH cAhate to vaise granthoM kI racanA bhI kara sakate the, jo vidvad bhogya hote lekina ve santa the, mAnavIya bhAvoM ke citere the aura sva-kalyANa ke sAtha sarvakalyANa ke icchuka the| ataH unhoMne vahI likhA, jisase mAnava Atma-pariSkAra karake prabuddha bane aura dUsaroM ko bodha pradAna kre| santa aura unakA AcAra-vicAra, vyavahAra, vANI Adi sabhI kucha andhakAra meM patha bhUle pathika ke liye prakAza stambha kI bhAMti hai / ve moha-mUr3ha mAnava ko sanmArga para lAkara khar3A kara dete haiN| pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja ke liye yaha bAta sarvataH caritArtha hotI hai| unake sAhitya meM aura pravacanoM meM sarvatra mAnavatA ke madhura svara pratidhvanita hote haiM / isake sAtha hI mAnava ko una bhaya sthAnoM kA digdarzana karAne ke liye usakI kamajoriyoM-skhalanAoM evaM duSpravRttiyoM kA bhI saMketa hai / jinake pAza meM Abaddha hokara, mAnavatA ko bhUlakara dAnava banatA hai| yaha dAnavatA kI dAvAgni ramaNIya vizva ke vaibhava ko nigalane ko Atura ho jAtI hai / mAnava ke isa zukla aura kRSNa pakSa kA Alekhana karAne ke sAtha una andha-vizvAsoM kI jAnakArI karAI hai| jinakI kArA meM Abaddha hokara mAnava ahita karatA hai| yathArtha satya kA bodha karAne ke liye samyaka darzana, jJAna, cAritra, satya, zIla, tapa, saMyama, ahiMsA Adi kI vyAkhyA kI hai| pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja ne ukta samagra citraNa 'kathAcchalena bAlAnAm nItistadiha kathyate' ke dharAtala para kiyA hai| unhoMne 'satyaM brUyAt-priyaM brUyAt' ke anusAra isa rIti se apane kathya ko vyakta kiyA hai ki zrotA aura pAThaka ko yaha anubhava hI nahIM hotA hai ki yaha saba to par3he-likhe hI samajha sakate haiN|
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha :366 : sAhitya meM satyaM zivaM sundaraM ke saMskartA zrI jaina divAkara sAhitya kI AMzika jhAMkI yadyapi zrI jaina divAkarajI mahArAja ke samagra sAhitya kI paryAlocanA ke liye eka svatantra pustaka apekSita hai| ataH prastuta meM unake kucheka vicAroM kA ullekha karake saMtoSa karanA pdd'egaa| zrI jaina divAkara jI mahArAja ne yathArtha ke dharAtala para Adarza kI sthApanA kI hai| unhoMne apane pravacanoM aura racanAoM meM mAnava kI usa naisargika pravRtti ko dikhalAyA hai, jaba vaha pramAda ke vaza meM hokara yahI socatA rahatA hai ki Aja kare so kAla kara, kAla kare so prsoN| jaldI-jaldI kyA karatA hai, abhI to jInA hai varasoM / / isa manovRtti ke kAraNa vyakti na to zubha pravRttiyoM ko karatA hai aura na yaha dekhatA hai ki Aja kI hone vAlI pratyeka kriyA bhaviSya meM apanA phala avazya pradAna kregii| vaha to pApa karmoM ko karate hue indriya viSayoM meM rata rahate hue yahI socatA hai ki mujhase bar3hakara koI sukhI nahIM hai / apane svArtha ke liye dUsaroM ke sAtha chala-phareba, dhokhAdhar3I karane se nahIM cUkatA hai| aisA karate hue bhI yahI socatA hai ki dharma-sAdhanA Adi bur3hApe meM hI kara leMge aura usa samaya kI jAne vAlI usa sAdhanA se ber3A pAra, ho jaayegaa| aise logoM ko unakI kamajoriyAM batAne ke sAtha zrI jaina divAkarajI mahArAja cetAvanI dete hue eka yathArtha satya ke darzana karAte haiM aura Adarza sthApita karate haiM 'buDhApA Ane para puruSArtha thaka jAyegA phira Atma-kalyANa nahIM kara sakegA / jaba jhoMpar3I meM Aga laga jAye aura jhoMpar3I jalane lage, usa samaya tU kaMA khudavAne baiThegA to kyA prayojana siddha hogA? samajhadAra aura hoziyAra AdamI aisA nahIM karate haiN| ve to pAnI Ane se pahale hI pAla bAMdha lete haiN| tU bur3hApA Ane ke pahale hI paraloka kA sAmAna juTA le, phira juTAnA kaThina ho jAyegA / pramAda meM yaha mahattvapUrNa samaya naSTa mata kara / -divAkara divya jyoti 13, pR0 162 umra bItatI jA rahI hai / kSaNa-kSaNa meM pala-pala meM vaha kama ho rahI hai / tujhe khyAla hI nahIM hai| ta samajha baiThA hai ki maiM yahIM rhNgaa| isa kAraNa garIboM ko kucala rahA hai, masala rahA hai| kintu samaya A rahA hai ki terI sArI akar3a nikala jaayegii| mastI kAphUra ho jAyegI aura tere sAre kRtya hI tujhe pazcAttApa karane ko vivaza kareMge-tU jAna-bUjhakara kyoM isa hAlata meM par3ane ko taiyAra ho rahA hai| are pahale hI cetajA !""saMmala, soca aura apanI cAla-DhAla badala de / kucha bhalAI ke kAma kara!' -vivAkara divya jyoti 1, pR0 125 vyakti ko apane ku-kRtyoM para Aja nahIM to kala pazcAttApa avazya karanA par3atA hai| phira bhI vaha pApa karmoM meM lagA rahatA hai aura vaha kaise-kaise aura kina-kina pApa karmoM meM apanA anamola manuSya-bhava khapA detA hai| usakI saMkSepa meM jhAMkI dikhAte hue pUjya divAkarajI mahArAja ne jo citraNa kiyA hai vaha to itanA sajIva hai ki Aja ke yuga meM aise citra paga-paga para dekhane ko mila jAte haiN| isase sambandhita eka lAvanI ke bola haiM
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 370 : "cetana re tha kAMI-kAMI pApa kamAyA, jisakA bheda jarA nahIM paayaa| asatya Ala diyA para ke zira, yA the garbha glaayaa| jhaThI sAkSI bharI paMcAM meM, jAla kara khata vnnaayaa| hariyA gariyA nAja beciyA, sakharA meM nakharA milAyA / kama dIdhA ne jyAdA lIdhA, nahIM garIboM para dhyAna lagAyA / / SaT kAyA kI hiMsA karAI, tA vica dharma btaayaa| kUDa upadeza deI lokA nai, ulaTe rAste calAyA / / kara-kara kapaTa-nipaTa caturAI, Asana dRr3ha jmaayaa| vina sAdhu-sAdhu kahailA kara, jaga ko Thaga-Thaga khAyA / / dharma nAma se dhana le para se ghara dhandhA meM lgaayaa| cAra saMgha kI nindA kInI, aNagala jala vaparAyA / / pApI kA baNa pakSadAra ne satyavAdI ne staayaa| bana ke mithyAtvI kuguru mAnyA na nigrantha ko manAyA / / isa prakAra kI pravRtti vAloM evaM jo pApakarma to karate haiM, lekina usakA phala nahIM cAhate aura puNya karma to karate nahIM, kintu usakA phala cAhate haiM unako yathArtha kA mAna karAte hue kahate haiM mana to cAhe maiM sukha bhogU karma kaTAve ghAsa / mana cAhe rAjA bana jAUM karma banAve dAsa // tila ghaTe na rAI bar3he jo dekhe jJAnI bhaav| zubhAzubha saMcita karma kA mile phala bina cAva / / -mahAbala malayA sundarI caritra isIliye pApakarma se dUra rahakara vyakti ko sadaiva zubha kAryoM meM pravRtti karanA cAhiye aura ina zubha kAryoM kI rUparekhA saMkSepa meM jina zabdoM meM pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja ne spaSTa kI hai, vaha to anUThI hI hai| usameM sabhI dharmoM aura unake zAstroM tathA AcAryoM ke bhAvoM ko hI prastuta kara diyA hai| 'paropakAraH puNyAya pApAya parapIDanam' ke bhAva ko yathAtathya rUpa meM avatarita kara diyA hai ki kisI jIva ko nahIM satAnA kaTuka vacana nahIM khnaa| prabhUtA pA abhimAna na karanA namra bhAva se rahanA / / -vahI karma nirjarA kA sAdhana tapa hai| tIrthaMkaroM ne bhI tapa karake nirvANa pada kI prApti kI hai| tapasvI ke caraNoM meM bar3e-bar3e indra, narendra aura mahendra bhI namaskAra karate haiN| pUNiyA zrAvaka jaise eka sAmAnya gRhastha ke ghara zreNika jaisA rAjA bhI mAMgane AyA thA, to usakA kAraNa tapasAdhanA hI thI / tapa kA itanA mAhAtmya hote hue bhI Aja tapa ke prati vyaktiyoM kI zraddhA uThatI jA rahI haiM aura tapa karanA bhUkhoM maranA jaise zabdoM kA prayoga karake kaI loga tapasvI kI khillI ur3Ate haiN| aise logoM ko tapa kI mahimA aura usase prApta hone vAle phala ko batAte hue zrI jaina divAkarajI mahArAja "kamalA sundara caritra" meM kahate haiM
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ :371 : sAhitya meM satyaM zivaM sundaraM ke saMskartA sau varSoM taka bhoge karma jo jIva narka meM jAI / utane karma eka no kArasI, china meM deta nasAI // eka porasI tapa hajAra varSoM kA, karma khapAve / Der3ha porasI dasa hajAra, varSoM kA karma haTAve // do porasI se lAkha varSa ke azubha karma kaTa jaave| ekAzana dasa lAkha varSa ke karma kaThora miTAve // ekala ThANA kroDa varSa ke kare karma kA nAza / dasa karoDa varSoM ke karma kA nIvI kare vinAza / / sau koTI varSoM ke karma ko, AyaMbila tapa hrtaa| dasa hajAra kroDa varSoM kA, agha upavAsa kSaya karatA / / dasa lAkha kroDa varSoM ke abhigraha karma httaataa| jJAna prApta ho AbhyAntara se vAhya labdhi kA daataa|| yahI nirjarA dharma anta meM mokSa gati le jaataa| hoya niraMjana nirAkAra phira garbhavAsa nahIM AtA / / no kArasI, paurasI, Adi jaise sAdhAraNa tapa se hone vAle saikar3oM-hajAroM aura lAkhoM varSoM ke karmoM ke kSaya hone ko sambhavata loga gapor3e mAne aura andha-vizvAsa kahakara upekSA karadeM athavA ha~sI ur3AveM, to aise loga jIvana kI vAstavikatA se aparicita haiM / ve samajhate haiM ki jIvana kA Adi aura anta kucha varSoM ke bIca hI hai / lekina jIvana eka mahAyAtrA hai aura yaha ajJAta hai ki yaha yAtrA kaba prArambha huI thI aura kaba anta hogI ? jaba taka anta nahIM hai, taba taka jIva janmamaraNa ke cakra meM ghUmatA rahegA / ve loga tathAgata buddha ke isa kathana ko kyoM bhUla jAte haiM, jo unhoMne para meM kAMTA cubha jAne para kahA thA ki bhikSuoM ! Aja se ekAnavai janma pUrva maiMne kisI jIva kA ghAta kiyA thA, phalataH Aja yaha kATA paira meM camA hai| isaliye laghutama tapa se bhI lAkhoM varSoM ke karmoM kA kSaya honA koI anahonI bAta nahIM hai| bhale hI ve tapa na kareM, kintu zraddhA se vicalita na hoM / jaba bhI unako mokSa prApti kA avasara AyegA, taba tapa ke rAjamArga kA anusaraNa karanA par3egA aura isa mArga para calakara hI ve mokSa ko prApta kreNge| tapa kI taraha zIla aura saMyama jIvana vikAsa kI do pAMkheM haiN| ina donoM ke yoga se tapa meM to tejasvitA AtI hI hai, lekina usake sAtha loka-pratiSThA, loka-sammAna bhI prApta hotA hai| inakI sAdhanA ke liye na to zarIra ko kaSTa denA hai aura na koI bAhya pradarzana karanA hai / karanA hai, to sirpha itanA ki apanI indriyoM aura mana ko niyaMtrita kro| inakI pravRtti ko viSayavikAroM meM nahIM phaMsAo ! nyAya-nIti pUrvaka loka-vyavahAra kA nirvAha kro| itanI sarala bAta ko bhalakara bhI kaI rUpa ke lobhI hokara, kaI rasa ke lobhI hokara, kaI jihvA ke lobhI hokara patana kI ora bar3hate haiM / ye kAmAndha vyakti indriyoM ke dAsa hote haiM / aisoM kA citraNa pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja kI racanAoM meM yatra-tatra-sarvatra kiyA gayA hai| kyoMki yaha mAnava mana kI kamajorI hai ki vaha patana kI ora tejI se bar3hatA hai, binA prayAsa ke hI bar3ha jAtA hai, lekina Upara car3hane utthAna ke liye prayatna karanA par3atA hai| jaise leTe hue se baiThane meM baiThe se khar3e hone meM, khar3e se calane meM vyakti ko kucha na kucha zrama karanA par3atA hai, lekina calane se khar3e hone Adi meM kucha bhI zrama nahIM lagAnA par3atA, binA prayatna ke bhI yaha ho jAtA hai / yahI utthAna aura patana
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha | vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 372: kI ora bar3hane kI sthiti hai / aise patanonmukhI logoM ko eka mIThI cuTakI lete hue pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja samajhAte haiM, kahate haiM "bhoga kA roga bar3A vyApaka hai| isameM ur3atI cir3iyA bhI phaMsa jAtI haiN| ataeva isase bacane ke liye sadA prayatnazIla rahanA cAhiye aura citta ko kabhI gRddha nahIM hone denA caahiye|" __-divAkara divya jyoti durjana-duSTa vyakti sadaiva doSa dekhatA rahatA hai athavA burAI karatA hai| IrSyA meM jhulasatA rahatA hai| yadi koI samajhAye aura usakI kamajoriyoM ko dikhAye, to apanA sudhAra karane ke bajAya krodhita hokara sajjana vyaktiyoM ko apazabda kahane se nahIM cUkatA hai| isakA jyoM kA tyoM citraNa pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja ne 'vasantara caritra meM kiyA hai sAre zahera mahimA chAI, satiyA ke mana meM bhAI / kulaTA ke dAya nahIM AI,kahe loka nija nija para jAI / / nArI eka amita tapA bAI, pati dalidrI vA paaii| khAvaNa peraNa pUro nAI kare, pati bhakti ati hulsaaii|| dhikkAra par3e thAke tA~I icchita pero icchita khaaii| hakama uThavo the nAMI phera sAmo bolo ghurraaii| kacarI moDI ne dharI rAmataNI jANa puurii| lar3ane ko to ho pUrI kAma paDiyA the raho duurii|| nija-nija pati ke vAkya suna ve striyAM tiNa vaar| krodhAnala se parajalI sImA rahI na lgaaii| rosa karI nAryA keI deve satI ne gaal| uttama kI nindA kare bAMdhe karma caMDAla // doSI vyakti apane doSa chipAne kI koziza to bahuta karatA hai aura jhUThI zekhI baghAratA hai| itanA vivekahIna ho jAtA hai ki sahI bAta na kahakara bahAne bAjI se dUsaroM ko bhrama meM DAlane se bhI nahIM cUkatA hai| lekina jAnakara bAta kA vizvAsa nahIM karate aura use apamAnita honA par3atA hai| yaha varNana dekhiye 'draupadI caritra' ke nimnalikhita uddharaNa meM maiM umarAva rAja ko bAjU aiso kiyo upAya / sanamukha hokara karI lar3AI pAcho diyo bhagAyajI / / iNa kAraNa sunagarI sArI bigar3a gaI saNa nAtha / pUrA puNya ApakA jiNa se rahI caugunI bAta jI // suNatA hI zrIvAsdeva yoM rosa karI phrmaave| lAja hINa lApara mujha Agala, jhaThI bAta bnnaavejii|| mhAre sarIkhA uttama puruSa ve niradoSI shirdaar| jyA meM doSa batAviyo so thAro, manuSya janma dhikkaarjii| yoga aura bhoga donoM pratipakSI haiN| yogI viSaya-bhogoM ko vinazvara jAna kara virakta ho saMyama mArga para agrasara hone kI AkAMkSA rakhatA hai, jabaki mogI adhika se adhika viSaya-mogoM
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 373 : sAhitya meM satyaM zivaM sundaraM ke saMskartA zrI jaina divAkara- smRti-grantha meM anurakta hokara virAgI ko bhI saMsAra kI ramaNIyatA meM ramaNa karane kI sIkha detA hai / vaha saMyama mArga kI viDambanAoM kA varNana karake vicalita karane ke liye udyata rahatA hai| lekina saccA yogI ina sabase bhayabhIta na hokara apane nizcaya para cala par3atA hai, vaise hI jaise sAMpa kAMcalI chor3akara bar3ha jAtA hai / ina donoM kA citraNa jisa mArmika rIti se pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja ne 'jambU- caritra' meM kiyA hai vaha anUThA hai aura zAstroM meM Aye varNana ko loka bhASA meM jaisA-kAtaisA avatarita kara detA hai tana-dhana-yauvana jAna avasthA jAta na lAge bAra / saMdhyA rAga pheNa pANI ko osabiMdu saMsAra // janma maraNa kA dukha jagata meM jaise agni kI jhAra / rAga-dveSa vaza paDiyA prANI dekha rayA saMsAra // suNa mhArI jananI dukkara karaNI DhIla na karo lagAra / saMyama lene karma kATa dUM karadU khevA pAra // X X X saMyama saMyama jAyA kAMI kare re saMyama khAMDA kI dhAra re / bAvI pariSahA sahanA dohilA re tU sukhamAla ku vAra re // kuMvarA sAdha taNo AcAra yoM to calano khAMDA dhAra / meru girI uThANo mastaka pINI agni kI jhAra // saheja nahIM tivAra / jANo duSkara gaMgA meNa kA dAMta caNA cAbaNA bhujA karI ne sAgara tiraNAM sanamukha pUra ke Upara car3ha no do daza Upara doya pariSahA sahanA duSkara bhaMvara bhikSA ke kAraNa phiraNo para ghara kaI zIta uSNa varSA Rtu sahanI karanA Dagara bAlu kavala mukha mAhe melaNo, savAda nahIM lagAra | kAra // duvAra ! vihAra // X X pele pAra // dhAra / X itanI sunI ne bolyA kuMvarajI re mAtA yoM kahaNo thAMro sAMca re / zIla ratana yo maiM dhAriyo re kauna graha mAtA kAca re // isI prakAra ke aura bhI kaI citra zraddha eya zrI jaina divAkarajI mahArAja ke sAhitya meM par3hane ko mileMge aura yadi jijJAsuoM ko rasAsvAdana karanA ho, to unake sAhitya ko avazya hI par3hanA cAhiye / prastuta prasaMga to unakI jhalaka mAtra hI dikhAte haiM / jaina divAkara sAhitya ke bhASAyI prayoga yadyapi pUrva meM yaha saMketa kiyA jA cukA hai ki zraddheya zrI jaina divAkarajI mahArAja ne jana-bhASA ke pracalita zabdoM kA apane sAhitya meM prayoga kiyA hai / lekina sarvatra yaha bAta lAgU nahIM hotI hai / tarja, ghuna aura varNya viSaya kI gambhIratA ke anurUpa jana boliyoM va saMskRta ke atirikta urdU, phArasI, paMjAvI bhASA ke zabdoM kA bhI upayoga kiyA hai, jaise "juvAM ko yoM sakhta karanA, kAyade ke bAhara hai / thI kamala - sI kamala yaha kyoM Aja bana gaI khAra hai / "
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNe : 374 : "raMjogama mAdara tere ika roja saba miTa jaayeNge| mAphI mAMgeMge pidara zaramindagI uThAyeMge // " x "jIgala ke hindI seThajI tIgala saccI saarii| InU sadA dIdI cAhidA paMjAbI nu uccArI / / " x x "maiM khatAvAroM meM haiM aura tU satI hai ve khtaa| khuda zaramagAroM meM hU~, tU vakhza de merI khtaa|" -bhaviSyadatta caritra parama pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja kI racanAoM kI bhASA bahuta hI sarala hai aura pAThaka ke binA kisI prayatna ke samajha meM A jAtI hai| phira bhI aura adhika rocaka banAne ke liye yatra-tatra pracalita lokoktiyoM kA prayoga karake adhika se adhika sarva jana sugama banA diyA hai| ye lokoktiyA~ na to saMskRta sAhityagata uktiyoM kA anuvAda hai aura na usI rUpa meM rakhI haiN| kintu una lokoktiyoM kA upayoga kiyA hai, jo jana-sAdhAraNa meM pracalita haiM jaise * "dhUpa chAMva se sukha dukha haiN| - pANI pI ghara pUche jaise| jyoM dAje pai nauna / + udara bharA usa hI ghara ddaakaa| 4 jaisI honI hoya puruSa kI vaisI upaje buddha / - kalpavRkSa jAna ke sIMcA nikalA dhatUrA Aka / 4 samaya jAna ke kare kAma vaha uttama nara saMsAra / 4 uttama jana saMsarga se niguNA bane guNA kI khAna / * bhAgya hIna ko ratna cintAmaNa kaise rahe kara maaii| 4 iNa disa vyAdha nadI dUjI disa / nija hAthoM se boya vRkSa ko kauna kATe mati manda / gAgara ko bUda aba upasaMhAra ke rUpa meM itanA hI saMketa karanA paryApta hai ki prastuta nibandha meM pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja ke sAhitya kI aneka vizeSatAoM meM se kucheka kA vihaMgAvalokana mAtra kiyA gayA hai lekina prastuta pakSa bhI adhUre haiN| inake sandarbha meM bhI bahuta se vicAroM kA ullekha kiyA jA sakatA hai / aura yaha tabhI sambhava hai, jaba unakI pratyeka racanA kA sAMgopAMga vivecana karane ke sAtha vizeSa rUpa se paryAlocana kiyA jaae| yahA~ to zrI jaina divAkarajI mahArAja ke sAhitya-sAgara ko gAgara meM bharakara usake eka bUMda ke zatAMza kA digdarzana karAyA hai| yaha laghu prayAsa kitanA saphala rahA hai ? jijJAsu svayaM nirNaya kare aura yadi isakI AMzika upayogitA samajhI gaI to hArdika prasannatA hogii| saMkSepa meM yahI nivedana hai ki pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja kA sAhitya paMja saMtapta vizva aura bhramita mAnava ke lie Antarika zAMti aura ullAsa kA pradAtA hai, kalyANakArI mArga kA darzaka aura zivatva prApti kA sAdhana hai|
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 375 : jaina itihAsa ke eka mahAn tejasvI santa zrI jaina divAkara smRti grantha jaina itihAsa ke eka mahAn prabhAvaka tejasvI santa * sAdhvI zrI kusumavatI 'siddhAntAcArya' mAlavA ke nImaca nagara ke pratiSThita caurar3iyA parivAra meM kArtika zuklA trayodazI ko eka mahAn AtmA zrI cauthamalajI kA janma huA / yahI vyaktitva Age calakara muni zrI cauthamala jI mahArAja ke nAma se jaina itihAsa rUpI gagana meM eka prakhara tejasvI - pratApI sUrya bana kara camakA jisake prakAza se samAja meM vyApta rUr3hiyoM, mithyA ADambaroM, bhrAntiyoM, dharmAndhatA, jAtIya mada, sampradAyavAda Adi ajJAna va kaSAya se utpanna duSpravRttiyoM kA kuharA khatma huaa| jaina tattvadarzana va vItarAga vijJAna ke isa mahAn upadeSTA ne mahala se lekara kuTiyA taka, jana-jana kA mAnasa adhyAtma se prakAzita kiyA tathA samatA, ahiMsA, samanvaya, udAratA va sadAcAra kA mArga prazasta kiyA / ve sacce arthoM meM jaina jagata ke dedIpyamAna sUrya the kyoMki unake jJAnopadezarUpI prakAza ne binA kisI bheda-bhAva ke, jana-jana ko sanmArga dikhalAyA / unakI AdhyAtmika sAdhanA kI rozanI se kyA jaina, kyA jainetara, kyA rAjA, kyA raMka, kyA zikSita, kyA ga~vAra, sabhI kA antartama dUra huA, hRdaya kI kAlimA naSTa huI aura jIvana sadAcAra va sadjJAna se anuprANita huA / muni zrI cauthamalajI mahArAja kA jIvana eka ora jahA~ prakhara tejasvitA kA udAharaNa prastuta karatA hai, vahA~ dUsarI ora aneka bhavyoM kI AtmAoM ko jAgRta -- udbodhita karane vAlA tathA sadjJAna va sadAcAra kA preraka bhI rahA hai / unake samparka meM Aye aneka loga sadjJAna meM mArga para Age bar3ha sake, jo anyathA ajJAna andhakAra meM rAha bhaTaka jAte, ThokareM khAkara girate rahate aura asIma duHkha ke garta se kabhI chuTakArA na paate| inakI preraNA se hajAroM mAnavoM ne mA~sa khAnA becanA, pazu hiMsA, zikAra, madyapAna Adi durvyasanoM kA saharSa tyAga kiyA / ThIka bhI hai, 'divAkara' se bar3ha kara duniyA meM prakAza kA bar3A srota nahIM, aura na hI hai, usase bar3ha kara prAkRtika jIvana meM koI upakAraka, preraNAdAyaka va sphUrtidAyaka / sUrya ke prakAza meM andhakAra ko apanA astitva banAye rakhanA asambhava ho jAtA hai| sUrya ke sAtha munizrI kI svAbhAvika ekatA itanI Azcaryajanaka hai ki inake jIvana kI pramukha ghaTanAe~ (janma, dIkSA, antima pravacana va divaMgati) ravivAra ko ghaTita huii| yaha susaMgata hI thA ki rASTra ne unheM 'jaina divAkara' kI padavI se alaMkRta kiyA / munizrI kA vyaktitva itanA mahAn hai ki usa para bar3e-bar3e grantha likhe jA sakate haiM / kintu maiM to unake santa svabhAva ke prati vizeSa AkarSita hU~ / usI svarUpa ke kucha pakSoM para prakAza DAlanA yahA~ upayukta samajhatI hU~ / afa aura nItijJa zrI bhartRhari ne sajjanoM kA lakSaNa isa prakAra varNita kiyA hai 1 tRSNAM chindhi bhaja kSamAM jahi madaM pApe ratiM mA kRthAH, satyaM brUhyanuyAhi sAdhupadavIM sevasva vidvajjanam / mAnyAnmAnaya vidviSotyanunaya pracchAdaya svAnguNAna, koti pAlaya duHkhite kuru dayAmetatsatAM lakSaNam // ' nItizataka - 78
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 376 : tRSNA yAni lobha kA tyAga, kSamA-bhAva, ahaMkAra-hInatA, pApa-kAryoM se virakti, satyabhASaNa, sAdhu-mArga kA anusaraNa, vidvAnoM kI sevA, pUjyoM kI pUjA, zatruoM ke sAtha bhI vinayanamratA kA bhAva, kIrti kI rakSA (aisA koI kAma na karanA jisase apayaza ho) tathA duHkhiyoM para dayA-bhAva-ye hI sajjanoM ke, santoM ke kucha lakSaNa haiN| munizrI meM ye sAre santocita guNa the| pratyeka guNa para pRthak-pRthak prakAza DAlanA aprAsaMgika na hogaa| 1. lobha-tyAga sAMsArika duHkha vaibhava ko ThukarAkara hI inhoMne AdhyAtmika sAdhanA kA kaThora mArga svIkAra kiyA thaa| munizrI ke muni-jIvana meM bhI lobha kA bhAva kabhI nahIM rahA / bhautikatA meM DUbe rAjA-mahArAjA gurudeva ke sadupadeza se prabhAvita hokara aizvarya kI bheMTa denA cAhate, kintu muni zrI use asvIkAra kara dete the| inakI nispRhatA se dhanI-mAnI vyakti para AdhyAtmika prabhAva par3e binA nahIM rahatA thaa| munizrI yadi koI bheMTa lete bhI the to vaha thI sadAcAra kI, durvyasanatyAga kI, ahiMsA-pAlana kii| eka musalamAna navAba se (pAlanapura cAturmAsa meM) munizrI ne zikAra, zarAba, mAMsAhAra ke tyAga kI meMTa lI thI jo jina zAsana kI prabhAvanA ke itihAsa meM viziSTa sthAna rakhatI hai| yaza aura padavI kA bhI munizrI ko koI lobha nahIM thaa| jaba unase AcArya-pada grahaNa karane kI prArthanA kI gaI to unhoMne bar3e nirAsakti bhAva se kahA-'mere gurudeva ne mujhe muni kI padavI dI hai, yahI bahuta hai| mujhe bhalA aba aura kyA caahie|" 2. ahaMkArahInatA unheM jaina divAkara, prasiddhavaktA, jagad-vallabha, Adi padavI milIM, kintu ve sadA inase niHspRha rahe / itanA atyadhika Adara pAkara bhI unake hRdaya meM kabhI ahaMkAra nahIM dikhAI diyA / ve sadA hI svayaM ko bhagavAn mahAvIra kA eka sevaka (praharI) mAnate the| ahaMbhAvI vyakti apane astitva kI rakSA dUsaroM ke astitva ko miTA kara bhI karanA cAhatA hai| ahaMkAra-hIna vyakti apane astitva ko miTA kara bhI dUsaroM ke astitva kI rakSA karanA cAhatA hai| mahAn nItijJa vidurajI ne uttama puruSa kA lakSaNa batAte hue kahA hai"uttama puruSa vaha hai jo saba kA astitva cAhatA hai, kisI ke vinAza kA usake mana meM saMkalpa nahIM uThatA / " munizrI ke jIvana meM aneka ghaTanAoM se inakI nirahaMkAritA kI puSTi hotI hai| vi0 saM0 1973 meM kAnor3a (udayapura) ke bAjAra meM munizrI kA pravacana ho rahA thaa| vaiSNava bhAiyoM kA julasa Ane vAlA thaa| dhArmika sAmpradAyika tanAva kI sthiti usa samaya ho gaI thii| jhagar3A hone kI saMbhAvanA ko dekha kara munizrI ne apanA pravacana banda karane kI ghoSaNA kara logoM ke samakSa apanI nirmAnatA kA prazaMsanIya udAharaNa prastuta kiyA / vAstava meM santoM kA svabhAva hI hai shaanti-priytaa| kisI ke prati, cAhe vaha munizrI kI kaisI hI nindA kare, munizrI kI durbhAvanA yA pratikAra-bhAvanA kamI jAgRta nahIM hotI thii| ve sabhI se hRdaya khola kara milate / loga kahate, amuka vyakti vandanA nahIM karatA, to munizrI sahaja-bhAva se kahate-"usake vandanA karane se mujhesvarga prApti hone vAlI nahIM, aura vandanA na karane se vaha Talane vAlA nhiiN| merA Atma-kalyANa to
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ tha :377 : jaina itihAsa ke eka mahAna tejasvI santa mere apane kAryoM se hI hogA, kisI kI vandanA se nhiiN|"2 munizrI kA yaha sarala-bhAva unake zrAmaNya kA sUcaka hai aura sabhI ke lie anukaraNIya hai / ____asala meM saralatA jIvana-zuddhi ke lie eka anivArya guNa hai|' bhadratA hI bhadratA kA mArga prazasta karatI hai| munizrI logoM ko bhI vinaya, niraMhakAratA tathA namratA kA pATha par3hAte the| mandasaura cAturmAsa meM (saM0 1965) eka vRddhA ne mahArAja se kahA, "ApakI bAta to sabhI loga mAna lete haiM, para merI koI nahIM sunatA, mujhe bhI apanA vazIkaraNa-mantra de dIjiye n|" mahArAja ne uttara diyA-"mAtAjI ! saccA vazIkaraNa hai madhura vacana / cir3hAne vAloM ko bhI Apa mukha se koI kaThora vacana na kaheM / yahI vazIkaraNa mantra hai|" vRddhA ne isa mantra kA pAlana kiyA aura do mahIne bAda vaha mahArAja ke pAsa AbhAra prakaTa karane AI aura kahane lagI-"mahArAja 1 ApakA mantra amogha hai / maiM sukhI ho gii|" ujjaina cAturmAsa (saM0 2001) meM eka dina Apane tatva-carcA ke prasaMga meM vinaya kA mahattva spaSTa karate hue kahA thA-"mAnava kA kalyANa akar3a kara calane meM nahIM, apitu namratA ke bhAvoM se hI sambhava hai|" 3. kSamA-bhAva cANakya kA eka vacana hai ki jisake hAtha meM kSamA rUpI dhanuSa hai, durjana usakA kyA bigADa sakatA hai| jaise tinakoM se rahita bhUmi para par3I Aga svayameva zAnta ho jAtI hai| kSamA samAna koI tapa nhiiN| munizrI meM krodha va dvaSa kA kataI abhAva thaa| rAgadveSa kI bAta hI unheM nahIM bhAtI thii| eka bAra zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya ke eka AcArya ko (koTA cAturmAsa, saM0 2007) Apane apane yahA~ pravacana karane kI svIkRti dI, una AcArya ne munizrI ke prati kucha anargala bAteM khiiN| kintu munizrI ne apane pravacana meM AlocanA ke prati eka bhI zabda nahIM khaa| pravacana samApta hone para munizrI manoharalAlajI mahArAja ne khoTI AlocanA kA uttara na dene kA kAraNa jAnanA cAhA; to munizrI cauthamalajI mahArAja ne uttara diyA-"loga rAga-dveSa kI bAteM sunane nahIM Ate / rAga-dveSa kI bAtoM meM saMkalpa-vikalpa jagate haiN| unakA mana nirmala hogA, to ve svayaM hI apane kahe para pazcAttApa kreNge|" munizrI sacce arthoM meM nirmamatva, nirahaMkAratA ke dhanI the| vAstava meM kSamA kA pATha munizrI ko apanI mAtA se milA thaa| munizrI ke sAMsArika pakSa ke bar3e bhAI zrI kAlUrAmajI kI hatyA durvyasaniyoM ke hAthoM huI thii| para hatyAroM ke khilApha kAnUnI kAryavAhI kA prasaMga Ane para unakI mAtA kesarabAI ne hatyAroM ko kSamA kara diyaa| vara se vaira kI Aga bar3hatI hai, use kSamA-amRta se zAMta karanA cAhie-yaha unakA mata thA / dhanya hai-yaha alaukika kSamA bhAva / mahAkavi tulasIdAsa ne santoM ko navanIta (makkhana) se bhI bar3ha kara batAyA hai| jahAM navanIta apane tApa se pighalatA hai vahA~ santasvabhAvI vyakti dUsaroM ke tApa (kaSTa) 2 dazavakAlika, 5,2,30 3 sohI ajjuabhUyassa, dhammo suddhassa ciThThai / 4 maddaeNeva hoavvaM pAvai bhaddANi bhddo| -(utta0 sU0 3 / 12) --(utta0 sU0 niyukti, 326)
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgo kiraNeM : 378 : se dravita ho jAtA hai| munizrI kI dayA vizvavyApinI thii| ve prANimAtra ko kaSTa se pIDita nahIM dekhanA cAhate the| kSamA kamajoroM kA nahIM vIroM kA bhUSaNa hai| kahA bhI hai-'kSamA vIrasya bhUSaNam / munizrI eka prakhara tejasvI the, bhaya nAma kI koI cIja unheM jJAta na thii| koI bhI virodha yA dhamakI unheM apane kartavya-patha se vicalita nahIM kara sakatI thii| nItikAra bhartRhari ne dhIra puruSoM ke lakSaNa batAte hue kahA hai ki ve nyAya-patha se kabhI vicalita nahIM hote| sajjanoM ko nyAyamArga hI priya hotA hai, bhale hI unheM kitanI hI vipatti jhelanI pdd'e| yahI kAraNa thA ki inakI dIkSA ke samaya aneka bAdhAe~ AI, inake sasura zrI pUnamacanda jI ne yahA~ taka dhamakI dI"khabaradAra ! yAda rakho, mere pAsa dunAlI bandUka hai, eka golI se guru ke prANa le lUMgA aura dUsarI se cele ke," kintu inheM koI ghabarAhaTa nahIM huI / sAdha banane ke bAda bhI logoM ne Apako sasura kI ora se aniSTa-AzaMkA vyakta kI, to Apane nirbhayatA bhare svara meM kahA-"Apa cintA na kreN| Ayu pUrI hone se pahale koI kisI ko nahIM mAra sakatA / yadi maiM dhamakiyoM se Dara jAtA to sAdhu-dharma ho aMgIkAra na kara paataa|" vAstava meM munizrI jI komalatA va kaThoratA ke samanvita mUrti the| vipatti meM dhIratA va kaThora dila hone kA udAharaNa unake jIvana meM dikhAI par3atA hai to dUsarI ora prANi-mAtra ke prati karuNArdratA, namratA ke darzana hote haiN| bhartRhari ne santoM kA yaha svabhAva batAyA hai ki ve samRddhi meM kamala kI taraha komala, para vipatti ke samaya caTTAnoM kI taraha kaThora hote haiM / santoM ko aizvarya se kabhI ahaMkAra nahIM jAgatA, aura na hI vipatti se ghabarAhaTa / munizrI ke jIvana meM satpuruSa kI ye vizeSatAeM spaSTa jhalakatI haiM / apane sahayogiyoM ke sAtha vyavahAra meM ve bAhara se kaThora dikhAI par3ate the, para bhItara se komala the| eka bAra unhoMne (devendra munijI mahArAja zAstrI ko) kuzala zAsakatA kA rahasya spaSTa kiyA thA--"zAsaka ko to kumhAra kI taraha honA caahie| vaha Upara se prahAra karatA hai, kintu bhItara se apane komala hAtha kA dulAra detA hai| anuzAstA maryAdA-pAlana karAne ke lie kaThora bhI hotA hai aura komala-mad bhI / kintu donoM hI sthitiyoM meM usameM paramArtha kI bhAvanA hotI hai, svArtha kI nhiiN|" 4. pApa-virati manasA, vacasA, kAyena ve pUrNa niSpApa the| ve to aise preraNAsrota the jisase pApI se pApI bhI sadAcAra kI ora mur3a par3atA thaa| unakA jIvana eka khulI kitAba thA jisameM sadAcAra kI kathA thii| ve jana-jana kI vaiyaktika samasyAoM ke samAdhAna meM tatpara to dikhAI dete the, kintu manasA adhyAtma-sAdhanA meM tallIna rahate the| 5. ekatA prayAsa pApI vyakti kalahapriya hotA hai to niSpApa vyakti ekatA, samanvaya va paraspara prema kA pracAraka va saMsthApaka / munizrI gutthiyoM ko sulajhAnA jAnate the, ulajhAnA nhiiN| ve bhinna taToM para khar3e vyaktiyoM ko apane sadupadeza rUpI setu se milAnA cAhate the / ve kaiMcI nahIM, saI the, jo darAra 5 nyAyyAtpayaH pravicalanti padaM na dhiiraaH| -(nItizataka, 84) 6 priyA nyAyyA vRttiH - (nItizataka, 28)
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ :376 : jaina itihAsa ke eka mahAna tejasvI santa par3e hae diloM ko jor3ane kA kAma karatI hai, tor3atI yA kATatI nahIM / jIvanabhara ve isa prayatna meM lage rahe ki sthAnakavAsI samAja eka ho, usameM ekatA sthApita ho / itanA hI nahIM, ve anya sampradAya ke logoM se bhI sahiSNutA va udAratA ke sAtha bartAva kiye jAne ke pakSapAtI rahe / sthAnakavAsI samAja kI ekatA ke lie, saMgaThana kI nirmala bhAvanA se apane sampradAya ke AcArya pada ko bhI nahIM svIkArA / koTA meM sthAnakavAsI, mUrtipUjaka va digambara sampradAyoM ke santoM AcAryoM ko eka maMca para lAne kA unakA prayAsa avismaraNIya rhegaa| "mahAvIra jayantI sabhI sampradAyoM ko eka sAtha manAnI cAhie, kyoMki bhagavAna mahAvIra sabake the"-yaha unakA abhimata thaa| unhIM kI preraNA se ujjaina meM (saM0 1978) sabhI sampradAyoM ne milakara eka sAtha mahAvIra jayantI mnaaii| phUTa sadA vinAzakArI hotI hai aura ekatA nirmaannkaarii| samAja meM paraspara aikyabhAvanA ke lie unhoMne koI kasara nahIM uThA rakhI thii| hamIragar3ha meM hindU-chIpoM meM cittaur3a, indragar3ha va koTA Adi meM brAhmaNa samAja meM jo phUTa thI, use unhoMne sadupadeza se samApta kiyA / pAlI-saMgha meM varSoM se calA A rahA vaimanasya munizrI kI jJAna-gaMgA ke pravAha meM baha gyaa| isa taraha ke aneka udAharaNa haiM, kisa-kisa kA saMketa kiyA jAya / sadjJAna va sadAcAra-donoM unameM pUrNa the| unakA jJAna unake AcAra meM pratyakSa va praticchAyita hotA thaa| 'karma se sadAcaraNa vyakti ko yazasvI va lokapriya banA detA hai'-yaha zAstrokta vacana unake jIvana meM caritArtha hotA dikhAI detA hai| Agamokta vidhi anusAra, pApa-karma ke bandha se bacane ke lie, ve saMyata jIvana jIte the| unakA calanA-uThanA, baiThanA, sonA, khAnA, bolanA-sabhI yatanApUrvaka hotA thaa| 6. satya-bhASitA mahAtmAoM kI satyabhASitA svAbhAvika guNa hai / ve jo kucha antara meM haiM, use hI vyakta karate haiM / unake mana, vANI aura karma meM ekatA hotI hai / munizrI cauthamalajI mahArAja bhI jaisA socate the, jaisA sadjJAna unameM thA, usI ke anurUpa unakI karanI thii| vANI aura caritra meM unameM ekarUpatA thii| yahI kAraNa thA ki unakA bhASaNa bar3A prabhAvI hotA thaa| unake pravacana sarala, sarasa, subodha, sulajhe hue aura gambhIra cintana se anuprANita hote the| 'satya' ke prati unakI niSThA unake nimnalikhita kathana se spaSTa hotI hai ___ "jahA~ jhUTha kA vAsa hotA hai, vahA~ satya nahIM raha sakatA / jaise rAtri ke sAtha sUraja nahIM raha sakatA aura sUraja ke sAtha rAta nahIM raha sakatI, usI prakAra satya ke sAtha jhUTha, aura jhUTha ke 7 bhedAt vinAza: saMghAnAm -(mahA0 bha0 zAM0 pR0 81, 85) 8 nANeNa viNA na hu~ti caraNaguNA / -(utta0 sU0 28, 30) hai subhAsiyAe bhAsAe sukaDeNa ya kmmnnaa| pajjapaNe kAlavAsI va jasaM tu abhigcchi|| -RSibhAsita-33, 34) 10 jayaM care jayaM ciThe, jayaM Ase jayaM se| jayaM bhuMjato bhAsato, pAvaM kammaM na bNdhii| -(dazavai0 4, 8) 11 mukhe satyA vANI, (nItizataka, 65) 12 manasyekaM vacasyekaM karmaNyekaM mhaatmnaam| -(cANakyanIti)
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha || vyaktitva kI bahuraMgI kiraNe : 380: sAtha satya kA nirvAha nahIM ho sakatA / eka myAna meM do talavAreM kaise samA sakatI haiM ?" ThIka bhI hai, jaina 'divAkara' kA asatya rUpI rAta se mela raha bhI kaise sakatA hai ? ve eka bAra jo kaha dete, usakI rakSA karate / eka ghaTanA yahA~ prAsaMgika hogii| eka bAra munizrI ne kucha bhaktoM kI prArthanA para 'udayapura' padhArane kI svIkRti de dii| bAda meM kucha logoM ne vahA~ na Ane kA anurodha kiyaa| una logoM kA kahanA thA ki pravacana meM janatA nahIM AegI, jinazAsana tathA munizrI kI avamAnanA hogii| kintu mahArAjazrI ne spaSTa kahA-"mere pravacana meM janatA AegI yA nahIM, isa AzaMkA se maiM kabhI cintita nahIM hotA / mere mukha se jo zabda nikala gae haiM, mujhe unakA pAlana avazya karanA hai|" isa para una logoM ne kahA-"hamArA saMgha ApakA virodha kregaa|" para mahArAjazrI ne puna: apanA AtmavizvAsa doharAte hue kahA--"kisI virodha se maiM bhayabhIta hone vAlA nahIM / hama to ugra parISahoM se bhI nahIM ghbraate|" kahate haiM, mahAtmA ke mukha se jo vacana nikala jAtA hai, vaha satya ho jAtA hai| prakRti bhI santoM ke kahe vAkya kI satyatA kI rakSA karatI hai| eka bAra inhoMne ratalAma meM (saM0 1978 meM) eka AdivAso maraNAsanna yuvaka ke acche hone kI maMgala-kAmanA vyakta kI thI, aura Azcarya kI bAta hai ki vaha yuvaka acchA ho gayA thaa| 7. vidvAnoM tathA pUjyoM kA Adara munizrI jI sabhI vidvAnoM tathA variSTha sAdhuoM ke prati AdarabhAva baratate / saMsArI pakSa kI mAtA zrI kesara bAI kA inake jIvana-nirmANa meM apUrva yogadAna thA / mAtR-upakAra ke prati munizrI sada vinamra, kRtajJa aura Adara-bhAva yukta rhe| 8. kIrti rakSA satpuruSa apanI satpuruSatA kI rakSA hetu satata prayatnazIla rahatA hai / munizrI bhI apane zrAmaNya kI rakSA hetu hamezA ceSTAvAna rahate / zrAmaNya kA mUla samatA" muni kA mUla jJAna-ye donoM munizrI meM anupama the| sAdhu-puruSa sAmAnya gRhastha kI apekSA adhika sAdhanAmaya hotA hai / sAdhu kA jIvana nirantara Atmika sAdhanA kI lau meM pala-pala vijita hotA rahatA hai / munizrI bhI jIvana kA eka-eka kSaNa nirarthaka na khote / svAdhyAya meM lIna rahate, pravacana karate, tatva-carcA karate, caturvidha saMgha kI unnati hetu jo kucha kara sakate karate-ye hI sAmAnyata: unakI dinacaryA the| koI unheM ArAma karane ke lie kahate, to ve uttara dete-"sAdhaka ke lie ArAma kaisA? hama zramaNa haiM, zrama hamArA kartavya hai|" nindA, vikathA aura anargala vyartha kI bAtoM kI ora dhyAna lagatA na thaa| kadama-kadama para Atmodaya hI unakA carama lakSya thaa| 74 varSa kI Ayu meM bhI unakA 3-4 ghaNTe nirantara japa-dhyAna cintana pratikramaNa karanA aura usa samaya nIMda ko eka pala bhI na Ane denA Azcaryajanaka hai| 13 samayAe samaNo hoi -(utta0 sU0 25. 31) 14 nANeNa ya muNI hoi -(utta0 sU0 25. 31)
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 381 : jaina itihAsa ke eka mahAn tejasvI santa zrI jaina divAkara-smRti-grantha 6. duHkhiyoM para kyA satpuruSoM kA svabhAva hI hai ki saba kA upakAra karate haiN| isa kArya meM unheM Ananda AtA hai| munizrI kA jIvana paropakAra meM hI lagA rahA / unake hRdaya meM prANimAtra ke prati apAra karuNA thii| unakI loka-kalyANakArI upadeza-vANI rAjaprAsAdoM se lekara sAdhAraNa jhoMpar3iyoM taka meM dinAnudina anuguMjita rahatI thii| jidhara bhI, jaba bhI nikala jAte, saba ora dayA, dAna, sevA, sahayoga ke rUpa meM karuNA kA sAgara umar3a par3atA thaa| unake upadeza kA prabhAva thA ki hajAroM rAjakarmacAriyoM ne rizvata na lene kI pratijJA kii| hajAroM ne madya-mAMsa chor3A / vezyAoM ne ghRNita dhandhe tyAge / samAja-utthAna kI dizA meM aneka kArya hue| aneka vidyAlaya sthApita hue| vAtsalya phaNDoM kI sthApanA huI / aneka lokopakArI saMsthAe~ unakI smRti meM samAja-sevA kA kArya kara rahI haiN| mAtRjAti ke kalyANa ke lie kitanI hI prabhAvazAlI yojanAe~ unakI satpreraNA se sAkAra huii| unakA sAnnidhya hI itanA prabhAvakArI thA ki logoM kA jIvana sadAcAramaya ho jAtA thaa| aneka patthara dila insAna pighale. pApI saccaritra ho uThe-yaha saba unake virATa vyaktitva kA prabhAva thaa| Aja usa mahAn santa kI janmazatI manAI jA rahI hai| zraddhA-sumana car3hAye jA rahe haiN| merA bhI unheM zata-zata namana ! - choTI-sI bheMTa------------------------------------------- ----- -0--0-3 ----0-00----- ____ gurudeva zrI ekabAra udayapura mahArANA ke nivedana para rAjamahala meM pravacana karane pdhaare| maiM bhI usa samaya gurudeva ke sAtha thaa| pravacana meM svayaM mahArAnIjI 3 bhI upasthita thIM aura bhAva-vibhora hokara suna rahI thiiN| pravacana samApta hone para mahArAnIjI ne eka cA~dI kI bar3I thAlI meM rupaye (kaladAra) bharakara gurudevazrI I ke bheTa bhejI / gurudevazrI ne pUchA- "yaha kyA ? kyoM ?" "yaha mahArAnI sAhibA kI tarapha se eka choTI-sI bheMTa hai....?" gurudeva ne smitapUrvaka kahA-"hama sAdhu aparigrahI haiN| aisI bheMTa nahIM lete| meMTa denI ho to bheMTa avazya leMge, para tyAga-vrata kI tyAga kI thAlI meM vratoM ke 2 rupaye rakhakara hameM dIjie, hameM vahI caahie|" -kevala muni 80-0--0--0--0-0--0--0-0--0--0--0--0--0 h-0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-0-0--0--0--0--0--0--0--0--0--0 15 (ka) nItizataka, 76 (kha) santaH svayaM parahiteSu kRtaabhiyogaaH| -nItizataka, 74
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha jaila divAkara smRti inTa vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 382 : zrI jaina divAkarajI mahArAja ke sudhAravAdI prayatna, rAjanItika evaM sAmAjika pariprekSya meM -pIyUSa kumAra jaina sAmAjika jIvana se jur3A huA hara vyakti parivartana cAhatA hai, kintu ina parivartanoM kI mAMga ke pIche usake svayaM ke svArtha bhI jur3e rahate haiM isalie vaha sudhAraka kahalAne kA yogya adhikArI nahIM hai| samAja-sudhAraka vahI kahalAtA hai jisameM svArthamaya bhAvanA na ho, jo sacce mana se cAhatA ho ki samAja ke andara ghusI huI burAiyAM, samApta hoM, cAhe usameM mere vyaktigata hita kA balidAna hI kyoM na ho| aise hI vyakti ke prayatna avazya saphala hote haiM aura vaha nizcaya hI samAja meM sudhAra lA sakatA hai| santa samudAya eka aisA samudAya jo dalitoM kI ora dekhatA hai usake mana meM dayA ke bhAva utpanna hote haiM vaha unakA uddhAra karane kI socatA hai jabaki sAmAnya vyakti ke mana meM ghRNA kA bhAva utpanna hotA hai, vaha cAhatA jarUra hai ki inakI burAiyA~ jarUra dUra hoM, kintu prayatnazIla nahIM hogA jabaki sAmAnya se UMcA uThA vyakti zIghra hI prayAsa zurU kregaa| vaha vyakti jisakA dhyeya sudhAra hI ho vaha hara kSetra meM sudhAra karane kA icchuka rahatA hai aura saphala hotA hai, kintu kucha bAdhAe~ jarUra AtI haiM vaha buddhi kauzala se una bAdhAoM ko dUra kara sakatA hai| hara kSetra meM sudhAra karane vAlA vyakti biralA hI hotA hai aura ina biraloM meM hI "jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja" kA nAma bhI pratiSThA ke sAtha liyA jA sakatA hai| mahArAja zrI ke sAmAjika sudhAra ke lie kiye gaye kArya mahArAjazrI kA jIvana hamezA patitoM ke uddhAra meM lagA rahA / Apane sabhI jAtiyoM ko eka sAtha baiThAkara unako jaina dharma ke siddhAntoM ke bAre meM samajhAyA / Apa usa sAhUkAra kI taraha se the, jo mUla se adhika byAja para dhyAna detA thA, Apane apane samAja se adhika patitoM ke utthAna ke liye kArya kiyaa| santa jIvana kA~ToM se bharA patha hotA hai aura jisameM jaina samAja kA sAdhu to aneka maryAdAoM ke baMdhana se ba~dhA huA hotA hai| vaha apane samAja ko hI upadeza dekara zAnta ho jAtA hai, lekina usake pariNAmoM kI ora dhyAna nahIM detA hai| jabaki Apane usI patha para calate hue, maryAdAoM ke bandhana ko mAnate hae una jAtiyoM kA utthAna kiyA jo sAmAjika dRSTi se nirbala evaM Arthika dRSTi se nirdhana the| gurudeva ne unakI nirbalatA ko pahacAnA, unako lagA ki ina jAtiyoM kA sAmAjika jIvana jIne kA patha galata hai| yadi inako patha-pradarzaka mila jAye to nizcaya hI inakA utthAna saMbhava hai aura mahArAjazrI unake utthAna meM jur3a gye| isa sambandha meM unake jIvana se jur3e hue kucha prasaMga nimna haiM : bhIloM ko ahiMsA kA pAlana karAnA ___ bhIla jAti usa samaya pazuoM kA vadha kara unako becate the aura samUha meM pazuoM ko mArane ke lie vanoM meM Aga lagAkara unheM jIvita hI pakAkara unakA bhakSaNa kara jAtI thii|
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ :383 : rAjanItika evaM sAmAjika pariprekSya meM vi0 saM0 1966 meM nAI (udayapura) meM jaina divAkarajI mahArAja padhAre, vahA~ tIna-cAra hajAra bhIla ekatra hue tathA Apake ojasvI vyAkhyAna ko sanakara hiMsA tyAga kI pratijJA lii| khaTIka jAti dvArA apane paitRka-dhaMdhe kA tyAganA khaTIka jAti vartamAna meM kasAI jAti hI mAnI jAtI hai vaha apanA lAlana-pAlana bakaroM ko kATa kara, unakA mAMsa becakara karate the, lekina vaha Arthika dRSTi se nirbala hI the; unakA jIvana bhI zAntimaya nahIM thaa| gurudeva ke pravacanoM ko sunakara unhoMne apane paitRka dhandhe kA tyAga kiyaa| Apake isa prayatna kA yaha amRtaphala bhIlavAr3A, savAI mAdhopura, koTA Adi ke AsapAsa ke khaTIkoM ko prApta huA aura adhika se adhika saMkhyA meM upasthita hokara isa kArya ko tyAgA / Apake kuzala prayatnoM evaM upadezoM se prabhAvita hokara khaTIkoM ne zarAba kA bhI tyAga kiyaa| isa saMdarbha meM eka prasaMga hai ___Arthika dRSTi se hara vastu ke do pahalU hote haiM--eka ko lAbha hotA hai, to dUsare ko hAni / khaTIka to sadhara gaye kintu zarAba ke ThekedAra ko hAni hii| usase AbakArI iMspekTara bhI prabhAvita huaa| vaha mahArAjazrI ke pAsa gayA evaM anApa-sanApa bolane lgaa| kahane lagA-Apa santa ko kisI kA dhaMdhA banda karA denA kahA~ taka ucita hai|" gurudeva ne kahA ki zarAba pilavAnA aura kisI ko tana-dhana se barabAda karanA kahAM taka ucita hai ? Apa svayaM sociye ki eka ke peTa ke liye hajAroM kA peTa kATanA kahA~ taka ucita hai, vaha iMspekTara niruttara ho gayA aura calA gyaa| mahArAjazrI ke jIvana kI eka cAha yaha thI ki hara dalita varga unnati kreN| bhAratIyoM meM eka pravRtti hai ki vaMza-paramparA kA tyAga nahIM karate / vaha rUr3hivAdI hai cAhe unake vaMzaja ne koI galata niyama banAye, niyama ko galata samajhate hue bhI vaha rUr3hivAdI bane rahate haiN| jaba-jaba bhI jisa vyakti ne rUr3hivAditA ko tor3ane kA prayatna kiyA use samAja ne tiraskRta kiyA / isaliye bhayabhIta vyakti samAja ke bhaya se apane paitRka vyavasAya ko chor3akara dUsarA vyavasAya apanAne kA prayatna nahIM karatA hai aura jaba inako kisI mahAna puruSa dvArA parityAga karane kA Agraha kiyA gayA to inako lagatA ki isa puruSa kA svArtha hai / yahI bAta jaina divAkarajI mahArAja ke sAtha bhI huii| jaba vaha khaTIkoM ko ahiMsAmaya pravacana dete to usa khaTIka samAja ke pAkhaMDiyoM ne DaTa kara virodha kiyA aura apane samAja ke logoM ko bahakAte hue kahA ki yaha loga tumhArA dharma-bhraSTa kara sAMca ko AMca nahIM, yahI kArya jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA thaa| unhoMne una logoM kI nindA dhyAna meM nahIM rakhate hue apane mAnava-dharma ke kArya meM juTe rheN| aisI hI ghaTanA jaina divAkara zrI cauthalamajI mahArAja ke sAtha jur3I huI hai| mahArAjazrI ke pravacana ko sunakara 60 gAMvoM ke camAroM ne zarAba chor3a dI lekina yaha bAta jaba ThekedAroM ko patA calI unhoMne adhikAriyoM se zikAyata kii| adhikAriyoM ne apanI AtaMkamaya pravRtti ke bhaya se camAroM ko zarAba pIne ko vivaza kiyA lekina camAra loga jAnate the ki yaha kArya apane jIvana ko naSTa kara degA isalie unhoMne kisI ke bhaya ke Age jhukane se iMkAra kara diyA / 1 jaina divAkara, pRSTha 65
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM 384 : Apake jIvana ke sAtha aisI kaI ghaTanA jur3I huI hai yadi unakA varNana kiyA jAye to zAyada eka pustaka to una ghaTanAoM kI bana sakatI hai| ekatA va saMgaThana ke agradUta samAja kI ekatA ko sahI rUpa meM jinhoMne cAhA unameM jaina divAkara cauthamalajI mahArAja sAhaba kA nAma sAdara liyA jA sakatA hai| mahArAjazrI ke dvArA kiye gaye prayatna nizcaya hI adhika samaya taka sthAI rUpa se nahIM raha sakeM / isa dIpaka kA prakAza jaba taka isa samAja para thA vaha samAja prakAzita rahA, lekina Aja yaha hAla ho gayA hai ki choTe-choTe sAdhu samAja meM phUTa DAlane kA kArya kara apanI sattA sthApita kara rahe haiM aura bar3e mauna sAdhe baiThe haiN| yaha bAta nizcita hai ki unake mana ekatA kI icchA jarUra hai lekina saphala prayAsa nahIM kara pA rahe haiM / * mahArAjazrI jahA~ bhI gaye vahA~ samAja kI isa phUTa ko miTAne kA pUrNa prayAsa kiyA / Apane samAja kI ekatA prayAsa rAjasthAna meM sabase adhika kiyA / vi saM0 1972 meM byAvara aura ajamera meM, Apane athaka prayAsa kiyA ekatA sthApita karane kA prayatna kiyaa| samAja kI phUTa se duHkhI the, unakA kahanA thA do bhAI Apasa meM lar3a-bhir3akara apanA baTavArA karanA cAhe aura apanI mAtA ke Tukar3e karanA cAhe to Apa unheM kyA kaheMge ? yahI kaheMge ki inase bar3ha kara kapUta duniyA meM aura kauna ho sakatA hai jo apanI mAtA ke bhI khaNDa karane ko taiyAra ho gaye haiN| Apa jAti ko bhI mAtA mAnate haiM, phira ghar3e bandI karake apanI jAti mAtA ke Tukar3e kara DAlanA kyA usake pUtoM kA kartavya Apake jIvanta caraNoM se jaba mAlava bhUmi dhanya huI to ApakI vANI kI garimA ko sunakara ujjaina zrIsaMgha jo kaI bhAgoM meM ba~TA huA thA vaha eka ho gayA / Apake prayAsoM se ujjaina meM digambara - zvetAmbara sabhI ne eka sAtha mahAvIra jayanti manAyI / mahArAjathI hamezA jaina samAja, sAdhu saMsthA evaM deza ke sAmAjika DhAMce ke parivartana kA prayAsa karate rhe| unhoMne apanA samaya samAja ke uddhAra meM bitaayaa| unakI vANI itanI gambhIra evaM prabhAvazIla thI ki yadi koI vyakti eka bAra suna le to vaha prabhAvita hokara unake batAye mArga para ', yv calatA thA unakI vANI kA prabhAva hI thA jo unake pazcAt Aja khaTIka vIra vAla ke nAma se jAne jAte haiM evaM jaina samAja kA pramukha aMga mAne jAte haiM / ve 40 varSa pUrva khaTIka ke rUpa meM jAne jAte ye Aja unakA jIvana sukhI evaM sampanna hai unhoMne Aja bhI usa mahAn guru ko nahIM bhUlA hai jisane eka naI krAnti unake jIvana meM lA dI thii| jaina divAkarajI mahArAja ne sAmAjika sthiti ko bahuta karIba se dekhA, unhoMne sAmAjika jIvana meM phailI kurItiyoM ko miTAne meM pUrNa sahayoga diyaa| harijana jAti ke logoM ko samAja ke sadasyoM ke barAbara Asana para biThAyA / unhoMne kabhI chuAchUta para vizvAsa nahIM kiyA / Apake prayatnoM se bali prathA, vezyA nRtya Adi bhI banda ho gaye jisane bhI unase zapatha lI usake lie unakA kahanA thA " tyAgI puruSa ko kabhI bhI tyAgI huI bAta ko nahIM apanAnA cAhie yaha to vamana ko phira se bhakSaNa karanA hai / " 1 divAkara divya jyoti bhAga 6 pRSTha 187
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ :385 : rAjanItika evaM sAmAjika pariprekSya meM | zrI jaina divAkara-smRti-grantha Apane apane bhAgIratha prayatnoM se svadharmI vAtsalya nAma para pracalita mRtyu-bhoja ko bhI banda kraayaa| isa upakAra ko jIvanabhara mAnava jAti nahIM bhUla sktii| mahArAjazrI ke upadeza kevala jaina samAja ke lie hI nahIM the| rAjanItijJoM ko bhI unhoMne kAphI prabhAvita kiyA / Apake dvArA prArambha kiyA gayA patitoddhAra Aja antyodaya ke nAma se jAnA jA rahA hai| yaha kArya mahArAjazrI ne 65 varSa pUrva hI prArambha kara diyaa| harijanoddhAra kArya Aja eka rAjanaitika kAryakrama bana gayA hai, hara rAjanaitika pArTI harijanoddhAra ke nAma para apanI rAjanaitika roTI seMkane kA, kArya karane kA prayatla kiyA jA rahA hai jabaki vAstavikatA yaha hai ki kArya rAjanaitika AdhAra para karane se usakA uddezya cunAva taka sImita rahatA hai jisakA DhiMDhorA jyAdA pITA jAtA hai, lekina kArya kucha bhI nahIM hotA hai / sAmAjikoddhAra kA kArya nisvArtha bhAva se karane para hI vaha kArya Thosa hotA hai, vAstavika rUpa se sahI kArya hotA hai| mahAtmA gAMdhI ne nisvArtha bhAva se yaha kArya kiyA thA, to ve vizvabandhu ho gaye haiM lekina unake kArya ko eka rAjanItika jAmA pahanAyA jA rahA hai| mahArAjazrI ne isa kAryakrama ko svayaM ke bala, vANI ke camatkAra ke jariye kiyA, jisakA pracAra-prasAra una logoM ke taka hI rahA jinakA jIvana sukhI evaM sampanna ho gayA evaM sampUrNa samAjoM meM pramukha sthAna milane lgaa| mahArAjazrI ne bhagavAna mahAvIra ke sevaka ke rUpa meM ahiMsA evaM aparigraha ke pracAra-prasAra meM apanA jIvana bitaayaa| ahiMsA kA siddhAnta Aja vizva ke lie bhI Avazyaka bana gayA hai| ahiMsA kA yaha siddhAnta svatantratA ke saMgrAma ke samaya bhI apanAyA gayA jisameM ahiMsAtmaka satyAgraha pramukha hai| mahArAjazrI ke samaya bhArata hI kyA vizva meM rAjatantrIya praNAlI thI jina para aMgrejoM kA prabhAva thaa| mahArAjazrI aMgrejoM ke kArya se prasanna nahIM the| unhoMne dekhA ki aMgrejoM ke prabhAva se bhAratIya saMskRti chinna-bhinna hotI jA rahI hai| pratyeka vyakti pAzcAtya saMskRti ko apanA rahA hai ataH unhoMne dukhita hokara kahA thA "kheda hai ki bhArata ke logoM meM apanI saMskRti, sAhitya, vijJAna aura kalA ke prati ghora upekSAvRtti utpanna ho gayI hai aura isI kAraNa bahuta-sI camatkAra utpanna karane vAlI mahatvapUrNa vidyAoM kA lopa ho gayA hai| bacI-khucI lupta ho rahI haiN| yaha dezavAsiyoM ke lie gaurava kI bAta nahIM hai / deza-bhakti kA saccA artha yahI hai ki deza kI saMskRti ko, sAhitya ko, vijJAna aura kalA ko unnata aura vikasita kiyA jAya / "" vaha bhAratIyoM kI gulAmI se dukhI the unake mana meM eka svatantra bhArata kA nakzA thaa| ve cAhate hara garIba-amIra svatantra rahe evaM apanA jIvikopArjana karatA rahe / unhoMne kahA ___ "jo koI dUsare ke adhikAra ko kucalate haiM vaha dezadrohI haiM aura dharma-virodhI haiN| vaha janatA ke avizvAsa kA pAtra banatA hai aura Izvara se vimukha hotA hai|" rASTra ko pUrNatayA samarpita yaha saccA sAghu rASTra ke lie ciMtita rhaa| hamezA janatA ke duHkha-darda ko dUra karane kA prayatna karatA rahA / vaha jAnatA thA ki Aja kA zAsaka patha-bhraSTa yAni 1 divAkara divya jyoti bhAga, 5, pRSTha 233 2 divAkara divya jyoti bhAga, 6, pRSTha 257
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI baharaMgI kiraNe : 386 : madirApAna evaM vezyAgamana kA pathika hai aura jaba taka zAsaka svayaM yaha kArya nahIM chor3egA to prajA bhI nahIM chodd'egii| cUMki usa samaya rAjatantra thA / pratyeka nagara grAma meM jAgIradAroM, jamIMdAroM ke rAjya the isalie unhoMne adhika-se-adhika jAgIradAroM ko samajhAyA, jamIMdAroM ko samajhAyA unako sAragamita upadeza diye; burAiyoM se hAni batalAI aura unase ina burAiyoM se dUra rahane kI salAha dii| zAsaka varga usa samaya sAdhu ko sirpha yAcaka rUpa meM hI jAnatA thaa| unhoMne mahArAjazrI ko dhanadaulata denI cAhI, lekina gurudeva Thahare eka jaina sAdhu jo dhana-daulata to kyA eka samaya kA bhojana bhI rAtri ko saMgraha karake nahIM rakha sktaa| vaha dhana kA kyA saMgraha karegA ? unhoMne dhana ke badale zAsakoM se nivedana kiyA-Apake gA~voM, Apake rAjya meM madirApAna, bali-prathA Adi banda karA dI jAveM / unake isa tyAga ko dekhakara zAsaka varga ne apane rAjyoM meM isa prakAra ke Adeza nikAla diye evaM unhoMne apanI burAiyoM ko bhI dUra kiyA jisase 'yathA rAjA tathA prajA' kI kahAvata caritArtha huii| -------------- ---------------- jaina divAkara (tarja-dila lUTane vAle jAdUgara) guru jaina divAkara para upakArI, jaga ko jagAne Aye the rAha yahA~ jo bhUla gaye prANI, unheM rAha dikhAne Aye the |tter| vaha divya. puja pragaTAyA thA, nImaca kI pAvana bhUmi meM / mAta ru pitA kA mana mAnasa, khila uThA thA nirmala urmI meM / yauvana kI uThatI Ayu meM, raMgabhUmi meM raMga lAye the|1| para vaha prakAza laghu sImA meM, soco kaba rahane vAlA thaa| mAyA kI a~dherI aTavI meM bhI, jinake saMga ujiyArA thA vyUha bheda diyA aura nikala par3e, be raMga meM eka raMga lAye the|2| bana gaye pathika saMyama patha ke, jur3a gaye tyAga kI kaDiyoM meM kara liyA jJAna guNa kA sagraha jIvana kI sunaharI ghar3iyoM meM guru mile the hIrAlAla jinhoM se, jJAna khajAnA pAye the|3| vANI thI tIrthasama jinakI, yAtrI the nara-pati nara-nArI darzana kara kalimala dhote the, durjana hiMsaka atyAcArI bana gaye sukhI ve jIvana meM jo pApoM ko chiTakAye the / 4 / bandhutva bhAvanA aura dayA ko apanAne kI kahate the jAte the jahA~ guru saba hI ko "mUla" maMtra yaha dete the visarAyeMge na kabhI tumako, jo caraNoM meM sukha pAye the / 5 / / -madhura vaktA zrI mUlamuni 0-0--0--0--0--0 80-0--0--0--0--0--0-0 --------- -----
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 387 : saMskAra-parivartana, susaMskAra nirmANa meM yogadAna zrI jaina divAkara- smRti-grantha saMskAra parivartana tathA susaMskAra nirmANa meM zrI jaina divAkara jI kA [ koI bhI parivartana, sudhAra aura krAnti taba taka saphala nahIM, jaba taka saMskAra parivartana na ho / saMskAra parivartana kI buniyAdI krAnti ke sUtradhAra zrI jaina divAkarajI mahArAja ke prayatnoM kI samIkSA paDhie] yogadAna andhakAra, ghora andhakAra ko cIra kara, nizA ko naSTa kara prabhAta ke sAtha bhAnu apane prakAza se loka ko Alokita kara detA hai / dinakara ke avatarita hone para andhakAra lupta ho jAtA hai / mahApuruSa bhI prakAzapuJja divAkara kI bhA~ti jJAnapuJja hote haiM jo ajJAna rUpI andhakAra ko naSTa kara dete haiN| yahI nahIM, yaha divAkara to kevala dina meM hI prakAza pradAna karatA hai, lekina vo divAkara to apanA jJAna-prakAza sadaiva prasArita karate haiM / mahApuruSoM kA jIvana saMsAra ke prANiyoM ke liye patha-pradarzaka hotA hai / aneka mUrkhoM kI apekSA eka vidvAna atyanta hitakara hotA hai / kahA bhI hai candana kI cuTakI bhalI, gAr3I bhalA na kATha / catura to eka hI bhalo, mUrakha bhalA na sATha // * zrI sajjanasiMha mehatA ema0 e0 'prabhAkara' ananta sitAroM kI apekSA candra adhika mahattvapUrNa hai / gAr3Ibhara lakkar3a kI apekSA candana kA eka choTA-sA Tukar3A atyanta upayogI ho sakatA hai / aneka mUrkha sAthiyoM kI apekSA eka vidvAn sAthI adhika hitakara ho sakatA hai| isalie mahApuruSoM kA jIvana vizeSa mahatvapUrNa hotA hai / mahApuruSoM kA jIvana caritra patita evaM ucca, bhogI evaM tyAgI, anyAyI evaM nyAyI, sAmAnya evaM vizeSa sabhI ke lie preraNAdAyaka ho sakatA hai / ye mahApuruSa apane puruSArtha dvArA samAja meM vyApta kusaMskAroM, andhavizvAsoM evaM rUr3hiyoM ko samApta kara navIna saMskAroM kA nirmANa karate haiM / jaina divAkara pUjya zrI cauthamalajI mahArAja sAhaba aise hI mahApuruSa the, jinhoMne eka navIna krAnti paidA kara dI / saMskAroM ke parivartana meM tathA navIna susaMskAra nirmANa meM pUjya zrI divAkarajI mahArAja sAhaba ne apane samaya meM advitIya kArya kiyA / udyAna kA kuzala mAlI khaTTa ke paudhoM meM acche saMskArita nAraMgI, mosammI Adi kI kalama (A~kha) lagAkara khaTTe ke paudhoM ko nAraMgI, mosammI Adi meM badala detA hai, dezI Ama para kalamI Ama kI kalama car3hA kara use bhI unnata kisma ke Ama kA paudhA banA detA hai, usI prakAra pUjya zrI divAkarajI mahArAja ne deza ke vibhinna vargoM meM, vibhinna samAjoM meM vyApta kusaMskAroM ko dUra kara saMskAroM kA bIjAropaNa kiyA / unakA yaha kArya nirdhanoM, achUtoM kI jhoMpar3iyoM se lekara rAjA-mahArAjAoM ke mahaloM taka prasArita huA / usa vakta meM samAja kI vicitra dazA thI / deza parAdhInatA kI ber3iyoM meM jakar3A huA thA, rAjA-mahArAjA surAsundarI ke moha meM bebhAna the, seTha
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha | vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 388: sAhakAra yena-kena-prakAreNa nyAya-anyAya kA viveka khokara dhanopArjana meM vyasta the, nirdhana evaM pichar3I jAti ke loga bhI madya-mAMsa ke sevana dvArA uttarottara adhomukha ho rahe the| deza evaM samAja kA bar3A bhAga vipina meM khoye rAhagora kI bhAMti bebhAna thaa| aise viSama samaya meM pUjya zrI divAkara jI mahArAja sAhaba ne jJAna evaM viveka kI jyoti jagA kara pathabhraSTa vyaktiyoM kA mArga prazasta kiyaa| unakI vANI meM Azcaryajanaka zakti thii| zrotAgaNa mantramugdha hokara sunA hI krte| apane vicAroM ko mUrta rUpa dene meM ve aTala the| ve dRr3ha saMkalpa ke dhanI the| patita se patita varga ke vyaktiyoM kA uddhAra pUjya zrI divAkarajI mahArAja sAhaba dvArA huaa| Apake vyAkhyAna evaM pracAra zailI meM aisI vizeSatA thI ki rAjA-mahArAjA se lekara patita evaM achUta kahalAne vAle taka meM Apake pati zraddhA evam bhakti umar3a aatii| unake jIvana kI kucha vAstavika ghaTanAoM dvArA maiM yaha spaSTa kara denA cAhUMgA ki saMskAra parivartana evaM susaMskAra nirmANa meM jaina divAkarajI mahArAja kA yogadAna advitIya thA / vezyAoM para prabhAva-vezyAeM apane kalaMkita peze ke kAraNa samAja meM ghRNA kI pAtra haiM tathA ihaloka evaM paraloka donoM hI bigAr3atI haiN| jodhapura meM pUjya gurudeva ke vyAkhyAnoM kA aisA prabhAva huA ki vezyAeM bhI Apake vyAkhyAna meM Ane lagI tathA kaI vezyAoM ne vezyAvRtti kA tyAga kara diyA evaM kaI vezyAoM ne maryAdA kara lii| vezyAeM svayaM apane dhandhe se ghRNA karane lgiiN| divAkarajI mahArAja sAhaba ne vezyAoM ko sanmArga para lagA diyaa| vezyAvRti ko banda karane hetu evaM sudhAra hetu eka sabhA kA bhI gaThana kiyA gyaa| khaTIkoM dvArA hiMsA tyAga-khaTIka loga pazuvadha kA dhandhA kara ghora hiMsA karate haiN| divAkarajI mahArAja sAhaba ne isa kSetra meM gajaba kA kArya kiyaa| gAMvoM meM rahane vAle khaTIkoM ko, zaharoM meM rahane vAle khaTIkoM ko tathA mArga meM bhI bakaroM ko le jAte hue khaTIkoM ko mArga meM hI samajhAkara hiMsA kA sadaiva ke lie tyAga karavA dete| - - .. .. 1 kesara (dhAra) meM Apake upadezAmata se prabhAvita hokara, lagabhaga 60 gA~voM ke camAra logoM ne madyamAMsa niSedha kA ikarAranAmA likhaa| isase isa jAti meM madya-mAMsa ruka gyaa| isa para zarAba ke vikretAoM ko hAni huI aura unhoMne ina logoM kI pratijJA tur3AnA cAhA / lekina camAra logoM ne yaha nizcaya kara liyA ki bhale hI prANa cale jAveM parantu tyAga bhaMga nahIM hogaa| kAphI saMgharSa calA phira bhI camAra Tasa se masa nahIM hue| anta meM kalAroM ne apanI parAjaya samajhI evaM unhoMne bhI madya ke sevana va vikraya Adi kA tyAga kara liyaa| isI prakAra bhIla loga bhI prabhAvita hue / saMvat 1965 meM udayapura ke nikaTa 'nAI' nAmaka gA~va meM Asa-pAsa ke bhIla kSetra ke mukhiyA logoM ne vyAkhyAna sune evaM bahuta prabhAvita hue| cAra pA~ca hajAra bhIloM ke pratinidhiyoM ne kaI pratijJAeM liiN| saMvat 1971 meM gaMgApura meM ApakI amRta-vANI se prabhAvita hokara, vahA~ ke jinagara (mocI) logoM ne mAMsa-bhakSaNa evaM madirApAna kA tyAga kiyaa| itanA hI nahIM ve jaina bana gae evaM jaina dharma kI sAmAyika, dayA, pauSadha, upavAsa Adi kriyAoM kA zraddhApUrvaka pAlana karane lge| isI prakAra mevAr3a, mAravAr3a, dakSiNa, khAnadeza Adi prAntoM ke kaI jinagaroM ne mAMsa evaM madya kA tyAga kiyA evaM jisake phalasvarUpa unakI Arthika sthiti meM bahuta sudhAra ho gyaa|
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 386 : saMskAra-parivartana, susaMskAra nirmANa meM yogadAna zrI jaina divAkara - smRti-grantha isa prakAra pUjya zrI divAkarajI mahArAja sAhaba ke vyAkhyAnoM evaM prayAsoM se prabhAvita hokara khaTIka, mocI, kalAla, camAra, bhIla, musalamAna Adi kaI pichar3I evaM R ra jAti ke logoM ne, jo kusaMskAroM meM pale, madya-mAMsa sevana, corI, vezyAvRtti Adi kusaMskAroM kA tyAga kara apanA jIvana nirmala evaM saMskArita bnaayaa| pIr3hiyoM se calI A rahI duSpravRttiyoM kA tyAga karanA atyanta duSkara hai, phira bhI Apake prayAsoM se vyaktigata evaM sAmUhika rUpa se duSpravRttiyoM kA tyAga kiyA gyaa| jaba ina pichar3e varga ke nirdhana logoM ne madya-mAMsa kA tyAga kiyA to unake dainika jIvana meM bhI bahuta parivartana ho gayA evaM Arthika sthiti meM bhI sudhAra huaa| bhArata varSa meM devI sthAnoM para bali car3hAne kI prathA bahuta adhika pracalita thii| pUjya zrI divAkarajI mahArAja sAhaba ise sahana nahIM kara sake tathA apane ahiMsApUrNa pravacanoM evaM prabhAvazAlI vyaktitva ke dvArA aneka sthaloM para bali banda karavA dii| navarAtri ke dinoM meM hone vAle isa ghora hiMsA kANDa kA inhoMne virodha kiyA tathA hara sambhava prayAsa dvArA isa hiMsaka pravRtti evaM andhavizvAsa ko dUra kiyaa| isa kArya ke lie unhoMne sambandhita rAjA-mahArAjA, ThAkura Adi kA sahayoga prApta kiyA tathA agaNita jIvoM ko abhaya dAna diyaa| isase logoM meM vyApta andhavizvAsa bhI dUra huaa| sabase mahattvapUrNa kArya jo pUjya zrI divAkarajI mahArAja sAhaba ne kiyA vaha thA-usa vakta ke zAsaka varga meM vyApta kusaMskAroM ko haTAnA / usa samaya rAjA-mahArAjAoM evaM ThAkuroM kA zAsana thaa| ve zAsana ke mada meM cUra the tathA nyAya, ahiMsA tathA sadAcAra ko bhUla cuke the| janatA kI khana-pasIne kI gAr3hI kamAI kA paisA tatkAlIna zAsaka varga zikAra, surA, sundarI tathA aizoArAma meM barbAda karate the| dhana kI barbAdI ke sAtha-sAtha ve apanA paraloka bhI bigAr3ate / mahArAjazrI ne isa varga ke sudhAra kA dRr3ha saMkalpa kiyA evam ina logoM meM tyAga-prAtyAkhyAna karavA kara advitIya kArya kiyaa| jahAM gurudeva padhArate vahIM zikAra, hiMsA, mAMsa, madirA ke tyAga hote| isa varga meM aise tyAgoM kA tAMtA-sA laga gyaa| una saba tyAgoM kA ullekha yahAM karanA sambhava nahIM hai| maiM yahA~ para bahuta saMkSepa meM isa varga meM hue sudhAroM kA ullekha karanA caahuuNgaa| ThAkuroM evaM rAjA-mahArAjAoM ne svayaM bhI tyAga kiye tathA apane zAsita kSetra meM sArvajanika ghoSaNA dvArA, hiMsA, bali, madya-mAMsa vikraya para pUrNa yA AMzika pratibandha lagA diyaa| jahA~ bhI Apa padhAre vahA~ ke zAsakoM ne ApakI AjJA zirodhArya kI tathA apane rAjya meM hiMsA Adi ko rokane ke lie AjJApatra jArI kiye| kaisA vicitra prabhAva thA zrI divAkarajI mahArAja sAhaba kI vANI meM | jo rAjA-mahArAjA, rAva, ThAkura Adi sadiyoM se jina vastuoM kA upayoga karate A rahe the tathA zAsana ke abhimAna meM madahoza the, bebhAna the, unheM kauna samajhA sakatA thA? samajhAnA to dUra rahA parantu unheM kahane kA sAhasa bhI honA duSkara thaa| lekina divAkarajI mahArAja ne ina rAjA-mahArAjAoM meM vyApta kusaMskAroM ko haTAyA tathA susaMskAroM kA bIjAropaNa kiyaa| yahI nahIM, zAsaka varga ke jina vyaktiyoM ne pratijJAeM lIM yA ghoSaNAe~ karavAI, unhoMne bahuta hI sammAna sUcaka zabdoM evaM vinamra bhAvoM kA prayoga kiyA hai| zAsaka varga meM susaMskAroM kA nirmANa jitanA pUjya zrI divAkarajI 1 ye ghoSaNA-patra isa grantha ke khaNDa 3, pR0 133 se 172 taka dekheN|
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 310: mahArAja ne kiyA, ina varSoM meM na pahale dekhA gayA evaM na usake bAda Aja taka hI inakI sAnI kA koI bhI udAharaNa dikhAI nahIM detaa| jo pratijJAe~ yA ghoSaNAeM kI jAtI thIM unakI prati ve bar3e Adara bhAva se pUjya gurudeva ko bheMTa karate the| vaiSNava dharma se prabhAvita hote hue bhI ye loga divAkarajI mahArAja sAhaba ke vyAkhyAnoM ko bar3e cAva se sunate the tathA bAra-bAra sunane ke lie lAlAyita rahate the| dharma ke prati aura vaha bhI jaina dharma ke prati inakI itanI ruci jAgRta honA bahuta vizAla parivartana thA saMskAroM meM / maiMne isa lekha meM jainetara samAja ke logoM ke saMskAroM meM hue parivartanoM ke bAre meM hI adhika nivedana kiyA hai kyoMki merA uddezya yaha spaSTa karanA thA ki jainetara samAja meM itanA saMskAra parivartana ho sakatA hai, to apane hI samAja meM parivartana honA to bahuta svAbhAvika hai / pUjya gurudeva ne jaina evaM jainetara samAja para atyanta upakAra kiyA hai tathA saMskAra parivartana evaM susaMskAra nirmANa meM Azcaryajanaka kArya kiyA hai| usa samaya meM jaina samAja meM kanyAvikraya kI prathA praca lita thI / gurudeva ne jahA~ bhI isa kuprathA ko pAyA, apane mArmika upadezoM dvArA usakA unmUlana kiyaa| cittaur3agar3ha kA osavAla, mAhezvarI evaM itara samAja kanyA vikraya ke lie kukhyAta thaa| vahA~ kI isa prathA kA anta karavAyA / jaina samAja vaNika varga hai| isa varga meM zoSaNavRtti kA anta karane, apramANita mApa-tAla kA anta karane, munAphAkhorI ko rokane Adi ke lie bhI bahuta prayAsa kiyA evam usameM bhI Apako bahuta saphalatA milii| jaina samAja hI nahIM, anya samAja bhI yugoM-yugoM taka Apake RNI rheNge| deza ke kaune-kone meM bhramaNa kara Apane logoM meM vyApta duSpravRttiyoM evaM kusaMskAroM ko parivartita karane meM advitIya yogadAna diyaa| jina khaTIkoM ke hAtha hiMsA ke kAraNa lahU se sane rahate the, unhIM khaTIkoM ne hiMsA kA tyAga kiyaa| jo rAjA-mahArAjA surAsundarI meM sadaiva mazagUla rahate the unhoMne zrI divAkarajI mahArAja ke upadeza se use burA samajhakara tyAga kara diyA / , dayA mUlaka sArvajanIna lokapriyatA kA eka udAharaNa aura prastuta hai / san 1922 I. meM muni zrI mayAcandrajI mahArAja sAhaba ne 33 upavAsa kI tapasyA kI / tapa kI pUrNAhuti ke pAvana prasaMga para mila kArakhAne, kasAIkhAne Adi banda rakhavAne kA prayAsa kiyA gyaa| pUjya divAkarajI mahArAja dvArA prerita kiye jAne para vahIM ke mila mAlika lukamAna bhAI ne, jo musalamAna the, apanI mila banda rakhI / aise avasara para moharrama kA tyohAra hone para bhI abhakSya mAMsa Adi ke sthAna para apane jAti bhoja meM mIThe cAvala banavAye aura Apake prayatnoM se 100 bakaroM ko abhayadAna diyA gayA / isI zahara ujjaina meM eka digambara jaina, mila ke pradhAna vyavasthApaka ko kahane para unhoMne bhI mila banda rakhI / pAlanapura meM navAboM kA zAsana pAlanapura ke tAtkAlIna navAba ne saMvat 1972 meM divAkarajI mahArAja pAlanapura padhAre thA / Apake vyAkhyAnoM evaM tyAgamaya jIvana se prabhAvita hokara AjIvana zikAra, madyapAna evaM mAMsabhakSaNa tInoM kA tyAga kara diyaa| sAtha hI sAtha apanI riyAsata meM AjJA jArI kI ki jahA~ bhI pUjya divAkarajI mahArAja padhAreM unheM pUrNa sammAna deveM evaM aneka vyAkhyAnoM kA zravaNa kreN| devagar3ha kI rAjakumArI lakSmIkumArI cUr3Avata ne eka bAra sikandarAbAda meM jaina sAdhvI zrIsAyara kuMvarajI mahArAja ke darzana kiye evaM bhakti pradarzita kii| sAdhvIjI ne rAjakumArIjo kI bhakti dekhakara pUchA ki jaina santa satiyoM ke prati unakI itanI bhakti kaise jagI ? rAjakumArI jI
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 361 : saMskAra-parivartana, susaMskAra nirmANa meM yogadAna zrI jaina divAkara smRti grantha ne batAyA ki pUjya divAkarajI mahArAja ne apane dharmopadeza dvArA rAjakumArIjI ke sampUrNa parivAra kA uddhAra kara diyA, kusaMskAroM ko dUra kara navIna susaMskAroM kA saMcAra kiyA, isaliye jaina sAdhuoM ke prati unakI atyanta zraddhA hai / ve haidarAbAda se sikandarAbAda darzana hetu hI AI thIM / DUMgalA ( rAja0 ) meM zrI mANakacanda jI daka the / ve bar3e jiddI evam vyasanI the / unheM samajhAne kA sAhasa sAmAnyatayA nahIM hotA thA / lekina pUjya gurudeva ke vyAkhyAnoM ne kevala unake vyasana hI nahIM chur3Aye varan saMyamI sAdhu banA diyA / ve tapasvI mANakacandajI mahArAja bana gaye / pUjya zrI divAkarajI mahArAja ke upakAroM ko lipibaddha karanA atyanta duSkara hai / unhoMne saMskAra parivartana evaM susaMskAra nirmANa meM jo kArya kiyA hai vaha anyatra dekhA jAnA sambhava nahIM hai / jIvana meM saMskAroM kA atyanta mahattva hai, susaMskAroM se jIvana banatA hai, to isake abhAva meM jIvana patana ke garta meM jA giratA / pUjya gurudeva ne U~ca-nIca kuloM meM, nirdhana - dhanapati parivAroM meM sabhI kSetroM meM dharma kA jayaghoSa kara diyaa| kahA bhI hai dhuna ke pakke karmaTha mAnava, jisa patha para bar3ha jAte haiM / eka bAra to raurava ko bhI, svarga banA dikhalAte haiM // vAstava meM hamAre caritra nAyaka bhI ghuna ke dhanI the / viSama paristhitiyoM meM janma lekara, pratikUla vAtAvaraNa meM rahakara bhI unhoMne paristhitiyoM ko parivartita kara diyA / unhoMne hatyAre, cora, dasyurAja, hiMsaka, zarAbI, juAkhora, taskara, zoSaka, vyasanI durAcArI Adi sabhI prakAra ke kusaMskAroM se paripUrita mAnava ke veza meM dAnavoM ko saMskArita kara dAnava se mAnava hI na banAyA, varan kaiyoM ko devatA bhI banA diyA / dhanya aise mahApuruSa, jinheM hara samAja Aja yAda karatA hai / achUtoM aura rAjA-mahArAjAoM ko badalane meM niHsandeha, mahArAjazrI ne advitIya kArya kiyA / || jaya jaina jagata divAkara | patAsajjanasiMha mehatA kAnor3a ( rAjasthAna) PIN No. 313604 kyA sevA kareM ? eka dina mahArANA phatahasiMhajI ne apane nikaTatama salAhakAra kArUlAlajI se pUchA - kArU ! mahArAja sAhaba ke lie kyA kharca kareM ? ve to kucha lete hI nahIM haiM / gatavarSa eka svAmIjI kA caumAsA karAyA thA, the / ti ke mAla ghuTate the / hajAroM rupaye kharca ho gaye sAhaba ke lie to eka paisA bhI kharca nahIM ? inakI sevA kyA kareM ...? / 100 sAdhu sAtha meM aura ina mahArAja - kevala muni
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 362 : dRr3ha nizcayI patha-pradarzaka santa * sAdhvI zrI ramezakumArI 'prabhAkara' apanA jamAnA Apa banAte haiM ahale bila / yaha vaha nahIM the jinako jamAnA banA gayA // pahAr3a kI bulandiyoM se nikalane vAle cazme ko bhalA kauna rAstA detA hai| kauna unake lie sar3akeM banAtA hai ? koI bhI to nhiiN| vaha to khuda hI gAtA, muskarAtA aura pahAr3a kI caTTAnoM ko cIratA, ar3acanoM ko dUra karatA huA, apanA rAstA banAtA calatA hai| vaha to jighara se nikala gayA udhara se hI Age khuda hI usakA rAstA sApha hotA calA gayA / bhalA puranUra AphatAva ko mazarika kI kyA paravAha ? usane to jidhara se hI apanA camakatA huA sira nikAlA vahI mazarika / isI taraha ahale dila bhI apanA jamAnA khuda banAyA karate haiM / ve jamAne ke mohatAja nahIM huA karate ki jamAnA Ae aura unheM banA jaayeN| balki vaha to jamAne ke teja se teja calane vAle dhAre ko, apane AhanI irAdoM se moma kI taraha mor3a diyA karate haiM / aise hI ahale dila, urdU zAyara ke zabdoM meM mastI ke sAtha gunagunAyA karate haiM / bahara meM roka deM kiztI jahA~, sAhila ho jAya / hama jahA~ rakha deM kadama, basa vahI maMjila ho jAya // isa pAka gaMgA aura bulanda himAlaya ke deza meM, hajAroM-lAkhoM hastiyA~ kucha aisI bhI ho gujarI haiM jinakA dila gaMgA kI taraha pAka-sApha aura abhra himAlaya kI taraha majabUta aura bulanda thA / zraddheya jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja jo aba majI kI eka AlA kahAnI hastI bana cuke haiM, vaha aise hI pAka-sApha aura bulanda irAdoM ke insAna the / unhoMne jamAne kA intajAra nahIM kiyA ki vaha unako banAye, balki apane jamAne ko apanI jindagI ko, khuda apane hI balabUte para apanI hI himmata para, apane hI pAka-amala aura sahI ilma ke bajUda para, unhoMne bulanda se bulanda banAyA / jaina dharma divAkara daraasala eka AlA himmata aura sacce marda the / para hakIkata eka aise marda ; jo apane AhanI irAdoM evaM phaulAdI jajbAtoM aura kubbatoM se jamAne taka ko hI badala DAle / use nayA raMga hI apane ausApha se de DAle / jamAne ke teja se teja calane vAle dhAre ko unhoMne ekadama mor3a kara eka nayA rUpa diyaa| eka naI dizA eka naI zikSA-dIkSA dI / tyAga, saMyama bAamala ilma aura rUhAnI jajbAtoM ko apanI jindagI kA eka makasada hI banA liyA thA / jamAne ne unako nahIM, balki unhoMne jamAne ko badalA / eka urdU zAyara ke zAnadAra laphjoM meM ko babala dete haiM // loga kahate haiM, badalatA hai jamAnA aksara / marda vaha hai, jo jamAne javAnI meM hI bA-amala phakIrI kI rAha pakar3a lI thI aura muztaida kadamoM se ve apanI rUhAnI maMjila kI jAniba bar3ha cale the| saccI daravezI to divAkarajI mahArAja kI rUhAnI jindagI kA eka juja hI banakara raha gaI thI / vaha saccI phakIrI jisake sAmane duniyAvI aizo
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha : 363 : dRr3ha nizcayI patha-pradarzaka santa izarata kucha bhI aukAta nahIM rakhate unhoMne sacce yakIna ke sAtha hAsila kI thii| urdU zAyara bhI isI bAta ko isa taraha kaha rahA hai yakI paidA kara ai bande, yakI se hAtha AtI hai / vaha daravezI jisake sAmane jhukatI hai majabUrI // phakIrI kA pAka jAmA unhoMne dila se pahanA thaa| isI se to umra bhara Apane taha-dila se nibhAyA bhI aura khUba zAnadara DhaMga se nibhaayaa| tabhI to duniyA Aja unheM apanA rahabara mAnatI hai, unako khuzI se sijadA karatI hai, sira jhukAtI hai aura unakA nAma lenA bAise-phakha samajhatI hai| vaha phakara jisakI zAna ke sAmane, zAne-sikandarI bhI koI cIja nahIM hai| vaha phakara jisake mukAbale meM, takhto tAja lazkaro-sipAha, mAlo-jara, duniyA kI saba nemate heja ThaharatI hai| jisa prakAra kA mAlika zAhoM kA zAha hai aura bAdazAhoM kA bAdazAha / vaha phakara zraddhaya zrI cauthamalajI mahArAja kI jindagI meM lAhantihA maujUda thaa| vahI phakara jisakI tArIpha meM zAyara kaha rahA hai nigAheM phakara ke sAmane, zAne sikandarI kyA hai ? khirAja kI jo gadA ho, vaha kaisarI kyA hai? phakara ke hai mauja jAta, takhta-tAja-lazkara va jikha sipAha / phakara hai mIro kA mIra; phakara hai zAhoM kA zAha // na tasto tAja meM hai, na lazkaro jaro sipAha meM hai| jo bAta marde-kalandara kI bAragAha meM hai // parama zraddhaya divAkarajI mahArAja kI kisa-kisa vaspha kI tArIpha likhU ? unakI to sArI jindagI hI ausApha kI kAna thI ! khuzamijAjI, jiMdAdilI, khidamataparastI, neka calana aura pAka amala, kisa-kisa kA aphasAnA likhane baiThaM? unake eka-eka vaspha kI tArIpha meM paudhe ke paudhe aura divAna ke divAna likhe jA sakate haiN| phira bhI do satareM eka zAyara ke zabdoM meM doharA hI detI hU~ sakhAvata, zujAata, ibAdata, riyAjata / hara eka vaspha meM tujhako thI kAbalIyata / unakI jindagI eka mahakate hue phUla kI jindagI ke mAninda thI / phUla kI mahaka to thor3I dera taka kAyama rahatI hai / phUla ke murbhAte-sUkhate hI, usako hastI bhI khatma ho jAtI hai, lekina divAkarajI mahArAja ke Asapha kI khuzabU to hamezA-hamezA mahakane vAlI khuzabU hai| vaha unakI jindagI ke vakta bhI thI, vaha unake cale jAne ke bAda Aja bhI hai / aura isI taraha muztakabila bhI usakI mahaka se mahakatA hI rhegaa| kyA apanA, kyA parAyA ? saba divAkarajI mahArAja ke ausApha kI khuzabU se muattara rahe haiM aura rheNge| jaisA ki eka zAyara ne kahA hai phUla bana karake mahaka, tujhako jamAnA jAne / bhInI khazabU ko terI, apanA begAnA jAne //
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 364 : sacamuca meM eka aise hI hamezA ke lie kAyama rahakara khilane vAle phUla banakara, gulazane Alama meM mahake the| bezaka ve insAna the, lekina unakI jindagI eka pUra-nara meharo-mAha se bhI bar3hakara thii| tabhI to zAyara ko kahanA hI par3A, Apako dekhakara nigAha barka nahIM, ceharA AphatAba nahIM / vahI AdamI the, magara dekhane ko tAba nhiiN|| zraddhaya divAkarajI mahArAja ke kaula aura phaila khuzI ho yA gama yaha nahIM ki unakA dila kucha soce aura jabAna kucha kahe / jabAna kucha kahe aura phala kucha aura hI kara gujreN| nahIM, dila, jabAna aura amala yaha tInoM Apake yaksAM rahe haiN| tabhI to Apa eka mahAn puruSa bana sake, pAkabAtana kahalA sake / isIlie to kahatA hai kola aura phaila se, khayAlAta haiM unake yakasA pAka-bAtana jo jamAne meM huA karate haiN| unakI jindagI zurU se Akhira taka pAka aura sApha rahI hai| ve sadAkata kI rAha para calakara maMjile-hakIkata para pahu~ca ge| aura duniyA ke lie dAmane-getI para apane nakze kadama chor3a ge| tAki aura bhI koI musAphira ina nakze kadama para kadama dara kadama calatA huA maMjile makasUda taka pahu~ca ske| zrI divAkarajI mahArAja apane vasphoM se, apane amala se, apanI zIrI kalAmiyoM se, apanI jindAdilI se aura apanI pura-muhabbata mIThI yAdagAroM se, Aja bhI hamAre sAmane maujUda hai / aura haiM hamezA-hamezA ke lie hamAre dila meM kAyama / ve dara hakIkata aba hamase judA hone vAle nahIM haiN| cUMki miTTI kA banA huA yaha jisma hI to pAnI hai, insAM ke ausApha to pAnI nahIM? ve to hara hAlata meM hamezA ke lie kAyama rahane vAle haiN| marane vAlA sirpha A~khoM se hI dUra hotA hai / lekina bilkula phanA to nahIM hotA / apane ausApha se, apane nAma se aura apane kaula aura phaila se to vaha isa duniyA~ meM kAyama rahatA hai| isI taraha divAkara jI mahArAja ke lie bhI yahI kahA jA sakatA hai ki ve sirpha hamArI A~khoM se hI dUra hae haiM diloM se dUra nhiiN| vaha diloM meM to hamAre, jyoM ke tyoM maujUda haiM aura sadiyoM taka maujUda raheMge, isameM jarA bhI sandeha kI guMjAyaza nahIM hai / basa aba to maiM urdU zAyara sara ikabAla ke laphajoM meM AkhirI bAta kahakara, usa divAkarajI mahArAja ko apane zraddhA kI canda adhakhilI kaliyAM bheMTa karatI huuN| marane vAle marate haiM, lekina phanA hote nhiiN| ye hakIkata meM kabhI hamase, judA hote nhiiN|
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 365 : kAvya meM sAmAjika cetanA ke svara zrI jaina divAkara- smRti-grantha munizrI cauthamalajI mahArAja ke kAvya meM sAmAjika cetanA ke svara * zrI saMjIva bhAnAvata, jayapura krAntadRSTA jaina divAkara paM0 munizrI cauthamalajI mahArAja sAhaba sAmAjika krAMti aura cetanA ke saMvAhaka rahe haiN| tatkAlIna samAja meM jaba rUr3higata mAnyatAoM ke prati logoM kI niSThA aura andha zraddhA bar3hatI jA rahI thI, taba muni zrI cauthamalajI mahArAja ne apane pravacanoM tathA kavitAoM meM ina kuprathAoM tathA rUr3higata mAnyatAoM ke khilApha AvAja bulanda kara eka Adarza samAja kI sthApanA kA AhvAna kiyA / viSaya-vAsanAoM se dUra, puruSArthaM tathA satkArya meM pravRtta honA hI manuSya kI vizeSatA hai / isa marma ko samajhAte hue Apane kahA atyanta parizrama se jinako, uttama sAdhana mila jAte haiM / satkArya meM unako niyata kareM, ve zreSTha puruSa kahalAte haiM / ' manuSya jIvana meM duHkha-sukha cakra kI bhA~ti Ate rahate haiN| anukUla va pratikUla paristhitiyoM meM hameM samatA bhAva rakhate hue apane AcaraNa ko niyantrita rakhanA caahie| apane sukha kI khAtira dUsaroM ko pIr3ita yA dukhita karanA tyAjya hai-- pratikUla paristhiti hote bhI, jo nyAya mArga apanAtA hai / vaha iSTa padArtha ko pAkara ke, zreSTha puruSa bana jAtA hai // 3 avAMchanIya kArya meM saMlagna vyakti kabhI bhI samAja meM pratiSThita nahIM ho sktaa| aise vyakti mAnavatA ke lie kalaMka haiM, manuSyatA ke zatru haiM / inakI mAna, maryAdA va ijjata galata kAryoM meM pravRtta hone se svataH samApta hotI jAtI hai jo anucita kArya kareM unakI, saba duniyA ha~sI ur3AtI hai| aura unakI ijjata hurmata bhI, saba miTTI meM mila jAtI hai | vastuta: mAnavatA kA colA dhAraNa karanA hI paryApta nahIM / sneha, sahayoga aura sadbhAva pUrvaka jIvanayApana karanA hI vAstavika jIvana hai / kathanI va karanI ke antara ko samApta karane kA Agraha karate hue tathA jIvana meM virodhAbhAsa kI sthiti ko naSTa karane kI preraNA dete hue munizrI ne kahA yadi veSa sAdhu kA dhAra liyA, to isameM kyA balihArI hai / para pragaTa sAdhutA ko karanA, yaha jaga meM kaThina karArI hai // 4 duSTa ke sAtha duSTatA kA tathA sajjana ke sAtha sajjanatA kA vyavahAra to sabhI karate haiM kintu manuSya kA bar3appana to isa bAta meM hai ki vaha duSTa ke sAtha mI sajjanatA kA vyavahAra kare / isI bhAva ko atyanta sundara udAharaNa dvArA samajhAte hue Apane kahA 1 mukti patha, pR0 2 / 3 vahI, pR0 2 / 2 vahI, pR0 6 / 4 vahI, pR0 2 /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha / vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 366 : candana ko kulhAr3I kATe hai, vaha use sugandhita karatA hai / sajjana banane vAlA nara bhI, yaha udAharaNa mana dharatA hai|' jaina divAkara munizrI cauthamalajI mahArAja ne apane amRta vacanoM meM sadA naitika va sAMskRtika mUlyoM kI pratiSThApanA kI hai| manuSya ke karaNIya aura akaraNIya kartavyoM ko unhoMne atyanta sarala bhASA va lahaje meM samajhAyA hai| eka sthAna para ve kahate haiM jo dukhiyoM para nita dayA kare, vaha hagija dukha nahIM pAtA hai| jo DhAye julma bekasoM para, vaha gama meM divasa bitAtA hai // 2 vibhinna rASTroM para vijaya pAnA sarala hai, vibhinna jAtiyoM yA samUhoM ko gulAma banA lenA bar3I bAta nahIM hai kintu mana ko gulAma banAnA yA usa para niyantraNa sthApita karanA atyanta duSkara kArya hai / munizrI ne kahA basa yahI vijaya sarvottama hai, saba vijayoM kA hai sAra yahI / apane hI mana para vijaya karo, vijayI kA hai AdhAra yahI // bhAratIya saMskRti va dharma para lambe samaya se videzI AkramaNa hote rahe haiN| ina AkramaNoM ke bAvajUda hamArI saMskRti ne, hamAre dharma ne apanI maulikatA ko nahIM tyAgA; varan isa saMskRti ke vizAla udara meM anya saMskRtiyAM samAviSTa ho gyiiN| dharma-saMskRti kI vibhinna paribhASAe~ dI gayI haiM tathA dI jA sakatI haiM, lekina munizrI kI yaha paribhASA kitanI sarala aura sundara hai cAhe to jamAnA palaTa jAya, para dharma nahIM palaTAtA hai| jo palaTa jAya vaha dharma nahIM hai, dharma to dhruva kahalAtA hai // pustakIya jJAna vAstavika jJAna nahIM hai| pustakoM ke adhyayana se hameM bAharI jJAna to ho sakatA hai kintu AtmajJAna nahIM / AtmajJAna ko hI vAstavika jJAna batAte hue Apane kahA tana mandira ko hai khabara nahIM, aMdara kisakA ujiyAlA hai| para AtmA usako jAna rahA, vaha khuda usakA rakhavAlA hai / munizrI ne dharma ke nAma para vyApta thothe karma-kANDoM evaM bAharI ADambaroM para coTa karate hue dharma ke zuddha rUpa kI prarUpaNA kI aura sAtvika jIvana jIne kI preraNA dI jaba hAkima se milane ke lie, bar3hiyA pozAka sajAte ho| to mAlika se milane ke lie, kyoM rUha na pAka banAte ho // krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kaSAya tathA mAMsAhAra, madirApAna, dyUtakrIr3A, caurya-vRtti, parastrIgamana, dhUmrapAna jaise kuvyasana manuSya ke lie atyanta ghAtaka haiN| ina vyasanoM ke cakra meM se vyakti ke sabhI pragati dvAra avaruddha ho jAte haiN| vaha apanA AtmaghAta to karatA hI hai, sAtha hI parivAra kI khuzahAlI va samRddhi ke lie bhI abhizApa siddha hotA hai| munizrI ne samAja meM vyApta ina kuvyasanoM ke ghAtaka pariNAmoM ke prati mAnava-mAtra ko saceta kiyaa| 1 mukti patha, pR0 5 / 3 vahI, pR03| 5 vahI, pR0 1 / 2 vahI, pR0 1 / 4 vahI, pR0 11 / 6 vahI, pR0 1 /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ :367: kAvya meM sAmAjika cetanA ke svara zrI jaina divAkara-smRti-grantha / krodha meM manuSya apane hoza-havAza kho baiThatA hai| munizrI krodha ko duzmana se bhI adhika bhayaMkara batAte haiM kyoMki isase mohabbata ke rizte kSaNabhara meM hI TUTa jAte haiN| krodhI vyakti kI manaHsthiti asAmAnya hotI hai| usakA prabhAva zarIra ko bhI vikRta banA detA hai| krodhI vyakti ke sandarbha meM Apane kahA salavaTa par3e muha para turata, kampe mAninda jinda ke| cazma bhI kaise bane, isa krodha ke paratApa se // ' vyakti ko kabhI mAna nahIM karanA caahie| mAna manuSya kI sArI pratiSThA ko pala bhara meM samApta kara detA hai / camala ke khile puSpoM se mAnI vyakti kI saTIka tulanA karate hue muni zrI kahate haiM jaise khile haiM phUla gulazana meM ajijo dekha lo| Akhira to vaha kumhalAyagA, ta mAna karanA chor3ade // 2 juA yA dya ta niSedha para bhI Apane apane pravacanoM meM bala diyA hai| jUA ko Apane sabhI vyasanoM kA saradAra batAte hae kahA ki isa vyasana se dhanavAna nirdhana ho jAte haiM, buddhi bhraSTa ho jAtI hai. sampatti giravI rakhanI paDatI hai tathA aisA vyakti na duniyA kA rahatA hai, na dIna kA, na gurU kA rahatA hai, na pIra kA / ve kahate haiM--- draupadI ke caura chone pANDavoM ke dekhate / rAjya bhI gayA hAtha se, tU juAbAjI chor3a de // zarAba ke duSpariNAmoM se hama avagata hI haiN| Aja janatA sarakAra bhI nazAbandI kI ora tIvra gati se agrasara hai, kintu zarAba ke duSpariNAmoM ko munizrI ne kaI varSa pUrva hI bhAMpa liyA tathA isa vyasana se sabhI ko dUra rahane kI salAha dii| zarAbI vyakti kI manaHsthiti kA vizleSaNa karate hue munizrI ne kahA bakate-bakate haMsa par3e, aura cauMka ke phira ro utthe| behoza ho hathiyAra le, zarAba ke paratApa se // rAtri meM bhojana karanA aneka bImAriyoM ko AmantraNa denA hai| munizrI ne kahA ki rAtri meM bhojana karanA bar3A bhArI pApa hai| rAtri meM bhojana karane vAle ko kyA patA calegA ki bhojana meM, dAla meM kIr3e haiM yA jIrA ? vaha to cIMTiyoM ko bhI jIrA samajhakara khA jaaygaa| rAtri-bhojana ko svAsthya va dharma donoM ko naSTa karane vAlA batAte hue Apane kahA cir3I kamer3I kAgalA, nahIM rAta cugaNa jAya / nara dehadhArI mAnavI, tU rAta meM kyoM khAya ?" bIr3I, sigareTa aura tamAkhU ke vyApaka pracalana se munizrI paricita the| yaha kuvyasana Aja kI yuvA pIr3hI meM bhI vyApta ho gayA hai / munizrI ne pharamAyA ki tamAkhU ke dhuMe se makAna hI kAlA 1 jaina gajala gula camana bahAra, pR06| 3 vahI, pR. 10 / 5 divAkara divya jyoti bhAga 2, pR0 256 / 2 vahI, pR07| 4 vahI, pR0 12-13 /
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara.mmRtigrantha vyaktitva kI baharaMgI kiraNeM : 318: nahIM hotA balki dila bhI kAlA ho jAtA hai tathA pheMphar3e bhI jalakara khAka ho jAte haiN| tamAkhU pIne vAloM ko phaTakArate hue Apane kahA hai burI ye cIja aisI, khara nahIM khAtA ise / insAna hoke pIne ko tU, kisa taraha lAtA ise // ' isI prakAra samAja meM vyApta anya kuvyasanoM para bhI munizrI ne kaTu prahAra kara deza kI yuvA pIr3hI ko naye samAja racanA ke lie lalakArA hai| yuvA pIr3hI meM utsAha va umaMga hotI hai tathA vaha zIghra purAtana ko tyAga kara navInatA ko AtmasAta kara sakane meM sakSama hai / kuprathAoM tathA dakiyAnusI vicAroM ko vaha naSTa kara sakatI hai| dharma kI rakSA kA bhAra bhI yuvakoM para hai| tabhI to yuvakoM kA AhvAna karate hue Apane kahA uTho bAdara kasa kamara, tuma dharma kI rakSA kro| zrI vIra ke tuma putra hokara, gIdar3oM se kyoM ddro|| nIti, rIti, zAMti, kSamA kartavya-patha para calate hue yuvakoM se Apane utsAha se kucha kara dikhAne kA AhvAna kiyA jo irAdA tuma karo to, bIca meM chor3o mtii| majabUta raho nija kola para, karake kucha dikhalAiyo / munizrI ne jahA~ ka vyasanoM ke prati logoM ko saceta kiyA vahIM tapa, dAna, udyama Adi sadguNa apanAne para bhI jora diyaa| karmoM kI nirjarA meM tapa kA viziSTa sthAna hai / tapa ke mahatva ko spaSTa karate hue Apane kahA labdhi rUpI lakSmI kI latA kA yaha mUla hai| nandiseNa viSNu kuMvara kA, sArA hI bayAna hai|| satya sabhI guNoM kI khAna hai / satya ke pratApa se sarpa puSpa kI mAlA bana jAtA hai to agni jala meM parivartita ho jAtI hai| satya kA AcaraNa karane vAle ke lie viSa kA pyAlA bhI amRta kaMDa ke samAna hai| satya mokSa-mArga kI ora nirdezita karatA hai| satya kI isI mahAnatA para muni zrI cauthamalajI mahArAja tana, mana, dhana tInoM hI karabAna karate haiM niyama sRSTi jAya palaTI, satya kabhI palaTeM nhiiN| satya pe hI tana mana dhana tInoM hI kurabAna haiM / dAna kA jIvana va samAja meM vizeSa sthAna hai| hamAre itihAsa meM aneka dAnavIroM kA varNana hai| dAna se daridra, durbhAgya va apayaza tInoM kA vinAza hotA hai| isI dAna ke pratApa ko munizrI yoM prakaTa karate haiM pApa rUpI tama haraNa ko, pUNya ravi prakaTa kre| nirvANa pada usako mile, eka dAna ke paratApa se // ' udyama hI lakSya prApti kA sAdhana hai| binA udyama yA parizrama ke kisI bhI kArya kI 1 jana subodha guTakA pR0 254 / 3 vahI pR0 3-4 / 5 vahI, pR0 10-11 / 2 gajala gulacamana bahAra, pR0 3 / 4 jana subodha guTakA, pR0 7 / 6 vahI, pR0 24 /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti- grantha saphalatA saMdigdha hai | kaThina se kaThina tathA asambhava kArya udyama yA puruSArtha ke bala para sambhava ho jAte haiM / udyama hIna jIvana naraka tulya hai| paurANika udAharaNa dete hue puruSArtha kI siddhi ke prabhAva ko vyakta karate hue munizrI kahate haiM - : 366 : kAvya meM sAmAjika cetanA ke svara puruSAratha kara rAmacandrajI, sItA ko laMkA se lAyeM / udyama hIna ke mana ke manoratha mana ke bIca raha jAveM // ' Adhunika zikSA paddhati kI truTiyoM se bhI munizrI pUrNa paricita the / Adhunika zikSA ko apUrNa mAnate hue Apane kahA ki isa zikSA ke prabhAva se hamArA jIvana pAzcAtya kusaMskAroM se prabhAvita huA hai / usameM dharma kA ucita samAveza nahIM hone se naitika sAmAjika mUlyoM kA hAsa ho rahA hai / isI zikSA ke kAraNa sinemA, hoTala, brAMDI Adi kuvyasana pracalita hue| vartamAna par3hAI ke bAre meM ApakI mAnyatA hai jo vartamAna par3hAI hai jisameM ruci dharma kI nAI hai mile vahIM dharma kA yoga, lage phira mithyAtva kA roga, nahIM samajhe lihAja ke mAMI hai // 2 manuSya mAtra ke lie kucha zikSAoM kA nirdezana atyanta prabhAvapUrNa tarIke se karate hue Apane kahA pA maukA sukRta nahIM karatA, vaha jahA~ meM insAna nahIM / hIrA tyAga sukara ko leve, vaha jauharI pradhAna nahIM // jisake dila meM rahama nahIM, usake dila meM rahamAna nhiiN| jisane satsaMga nahIM karo, usako sahUra aura jJAna nahIM // jisake badana meM nahIM namratA, usako milatA mAna nahIM / vaha vaidya hai kyA duniyAM meM, jise nabja ko pahicAna nahIM, vaha mokSa kaise jAve, jisakA sAbita ImAna nahIM // muktaka kAvya ke atirikta munizrI ke caritra kAvyoM meM bhI sAmAjika cetanA kA svara bulanda hai / jaina kathA - sAhitya meM aise kaI caritra haiM jo apane satya, zIla, jIvadayA aura dharma ke lie prANotsarga karane meM nahIM hicakate / munizrI ne aise puruSa aura strI caritroM ko mAdhyama banAkara kaI sundara caritra-nirmANakArI aura saMskAravardhaka kAvyoM kI racanA kI hai| inameM bhagavAn pArzvanAtha caritra, neminAtha caritra, jambUsvAmI caritra, zrIpAla caritra, bhaviSyadatta caritra, supArzvanAtha caritra, arhaddAsa caritra, Adi mukhya haiM / ina caritroM meM caritranAyaka ke pUrva bhavoM kI sAdhanAparaka ghaTanAoM kA varNana karate hue vartamAna bhava kI saMyama-ArAdhanA kA loka gAyakI zailI meM ojasvI varNana kiyA gayA hai / prasaMgAnusAra samAja meM vyApta andha mAnyatAoM aura rUr3hiyoM para bhI kuThArAghAta kiyA hai / bhagavAna pArzvanAtha ne apane samaya meM tapa ke nAma para pracalita ajJAna tapa kA sakhta virodha 2 vahI, pR0 120 - 121 // 1 jaina subodha guTakA, pR0 35-36 / 3 vahI, pR0 143 |
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jela divAkara - skRti-grantha zrI jaina divAkara smRti-grantha vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 400 : kiyA thaa| isa sambandha meM munizrI ne kamaTha ke paMcAgni tapa kI nissAratA kA varNana kara dayA-dharma kI pratiSThApanA kI vahA~ para jAkara dekhA kamaTha ko tApe paMca agana / dhUmrapAna aura ajJAna kaSTa se, kara rahA deha damana // 568 // isI samaya avadhi jJAna lagAkara, dekhA paarshvkumaar| nAga-nAgina kA jor3A jalatA, dekhA agana majhAra // 569 / / dekha dayAlu kuvara kahe yoM, kaho kaisA ajJAna ? nahIM dayA dikhAI detI, isa tapasyA daramyAna // 570 // dayA rahita dharma se mukti, haragija koI na pAve / prANivadha se dharma cahAya jUM, Aga meM bAga lagAve // 571 // sUryAsta ke bAda divasa jyoM, sarpa mukha amRta cAve / ajIrNa se Arogya aura, viSa se jIvana bar3hAve // 572 / / hai pradhAna dayA vizva meM, dekho isa prakAra / bina svAmI ke senA, jIvana bina kAyA hai niHsAra // 573 // 'jambU caritra' meM jIvana kI kSaNa-bhaMguratA kA bodha dekara bhoga se yoga aura rAga se virAga kI ora bar3hane kA marmasparzI prasaMga varNita hai| nava vivAhita ATha vadhuoM kA parityAga kara jambU saMyama ke patha para agrasara hote haiN| prabhava cora ko udbodhana dekara jambUkumAra usake hRdaya ko parivartita karate haiN| udbodhana kA yaha vairAgyaparaka rUpaka dekhie manuSya janma ke vRkSa ko, do hAthI kAla hilAve re| divasa raina kA cahA umara, kATa girAve re // 1 // bhavasAgara ko moTo kUpa hai, kaSAya cAra rahAve re| baiThA maDo phADane, thane nigalavo cAve re // 2 // kuTumba makSikA kare lA lA lA, caTakA tana lagAve re / kAma zahada kI bUMda cATa tU, kyoM lalacAve re // 3 // guru vidyAdhara dharma jahAja le, karuNA karI bulAve re / mAne keNa to zivapura pATana, thane pahu~cAve re // 4 // alpa sukhane dukha anante, girI rAI nyAya lagAve re / mahA anaratha kI khAna bhoga meM, kyoM lalacAve re // 2 // uparyukta vivecana se spaSTa hai ki munizrI kI sAmAjika cetanA varga-saMgharSa ko ubhArane vAlI na hokara AdhyAtmika cetanA kI pUraka, jIvana zuddhi kI preraka aura vizvamaitrI bhAva kI saMpoSaka hai| munizrI ke kAvya meM vidroha hai, para vaha pArasparika AdarzoM ke prati na hokara, viSayavikAragrasta jar3aparamparAoM aura saMskAroM ke prati hai| munizrI kA kAvya jar3atA ke prati caitanya kA vidroha hai, vikRta ke prati saMskRti kA maMgala udghoSa hai aura hai khoI huI dizAoM meM mAnavatA ke paritrANa ke lie mArgadarzaka Aloka-stambha / patA-zrI saMjIva bhAnAvata sI0 235-e0 tilaka nagara, jayapura-4
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 401 : mAnava dharma ke vyAkhyAtA mAnava dharma ke vyAkhyAtA zrI jaina divAkara- smRti-grantha zrI jaina divAkarajI mahArAja * DaoN0 e0 bI0 zivAjI ema0 e0, pI-eca0 DI0 zrI jaina divAkara sAhitya kA adhyayana karane ke bAda aisA anubhava hotA hai ki jaina divAkarajI mahArAja isa vasundharA ke kaNa-kaNa meM vyApta the / ve svayaM mAnavatA ke aMga bana gaye the aura ahiMsA hI unake lie vaha sAdhana tatva thA jisake AdhAra para ve jaina saMtoM kI koTi meM apanA mahatvapUrNa sthAna banA paaye| " vasundharA merA kuTumba, mAnavatA merI sAdhanA aura ahiMsA merA mizana " kI udaghoSaNA karane vAle zrI jaina divAkarajI mahArAja mAnava dharma ke vyAkhyAtA hone ko siddha karate haiM / mAnava dharma ke pAlana meM jo sabase adhika mahatva kI bAta hai vaha yaha ki AtmA kI zuddhatA | AtmA kI zuddhatA hI mAnava-dharma kA prathama stara hai / ve likhate haiM- "saMsAra meM jitane pantha aura dharma haiM, saba AtmA ko ujjvala banAne ke lie hI haiN| AtmA ko ujjvala banAye binA kalyANa nahIM ho sakatA / Apa cAheM sthAnaka meM jAie, cAhe mandira meM jAie, gaMgA meM snAna kIjie yA jamunA meM DubakI lagAie, masjida meM jAkara namAja par3hie yA girajAghara meM prArthanA kIjie, jaba taka AtmA pavitra nahIM hogI ApakA nistAra nahIM / "" arthAt mAnava dharma kI vyAkhyA vahI vyakti kara sakatA hai aura samajha sakatA hai jisakI AtmA zuddha ho cukI ho / mAnava dharma kA pAlana bhI aisA hI vyakti kara sakatA hai| zrI jaina divAkarajI mahArAja ne mAnava dharma ko vyaktitva hI meM nahIM utArA kintu kAryoM meM pariNita bhI kiyA / vartamAna kA yuga vijJApana yuga hai| pratyeka prANI choTe-se-choTe kArya kA vijJApana karavAnA cAhatA hai, kintu zrI jaina divAkarajI mahArAja mAnava dharma ke vyAkhyAtA hone ke kAraNa isake viruddha the / ve kahA karate the, "jisane nindA aura prazaMsA ko jIta liyA hai, jo 'samo nindA pasaMsAsu arthAt nindA aura prazaMsA meM samabhAva dhAraNa karatA hai, jo nindA sunakara viSAda kA aura prazaMsA sunakara harSa kA anubhava nahIM karatA, vahI saccA santa yA mahAtmA hai|"2 mAnava dharma ke kAryoM meM nindA aura prazaMsA ko samabhAva se dekhanA Avazyaka hai aura zrI jaina divAkarajI mahArAja ne isa tatva ko bhI bahuta acche DhaMga se samajhA aura jAne vAlI pIr3hI ko preraNA dii| unakA mata thA ki "nindA manuSya ko Atma-nirIkSaNa kI ora pravRtta karatI hai aura Atma-nirIkSaNa se doSoM kA parityAga karane kI ora jhukAva hotA hai / "" nindA aura prazaMsA jIvanaparyanta manuSya ke sAtha-sAtha calate haiM, kintu ina donoM tatvoM se anAsakti rakhanA vAstava meM mAnava dharma hai, manuSya kA karttavya hai / AtmA kI ujjvalatA aura nindA aura prazaMsA ke prati anAsakti ina donoM ne zrI jaina divAkarajI mahArAja ko eka aisA hRdaya diyA thA jo paropakAra kI bhAvanA se ota-prota thaa| be / paropakAra ko mAnava dharma mAnate the / dharma aura paropakAra eka hI sikke ke do pahalU haiM / ve kabhI 1 divAkara divya jyoti bhAga 11, pR0 23 2 vahI bhAga 1, pR0 145 1 3 vahI,
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha || vyaktitva kI bahuraMgI kiraNeM : 402 : bhI pRthak nahIM kiye jA skte| unakA kahanA thA ki "paropakAra karane ke aneka tarIke haiM / parantu sarvazreSTha tarIkA yaha hai ki Apa dUsare ko dharma ke mArga para lagA diijie| dharma mArga meM lagA dene se usakA parama kalyANa hogA aura isase Apako bhI bar3A lAbha hogaa|" unake yaha zabda sunane meM bhale hI sAdhAraNa lage kintu bhAva itane gambhIra haiM ki hRdaya meM gahare taka meM paiTha jAne kI inameM sAmarthya hai| manuSya kI mAnavatA kI pahicAna unake nimnalikhita zabdoM meM vyakta kI jA sakatI hai'choToM kI sevA karane meM, sahAyatA karane meM aura unake dukhoM ko dUra karane meM hI bar3oM kA bar3appana hai|"2 zrI divAkarajI mahArAja kA sAhitya paropakAritA ke kAryoM se bharA huA hai| inhIM kAryoM ko dekha azoka manijI ne likhA ki "santa apane lie nahIM vizva ke lie jItA hai, vaha vizva kalyANa ke lie hI prANotsarga karatA hai|"3 vAstava meM jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja paropakAritA ke lie janme, jieM aura Adarza rakha isa saMsAra se ananta meM vilIna ho gaye / mAnava dharma ko pAlana karane kA zrI cauthamalajI mahArAja ke atirikta dUsare kA milanA dUbhara nahIM to kaThina avazya hai| mAnava dharma meM vizvAsa karane ke kAraNa ve ekatA ke pakSadhara the, yadyapi unakI ekatA kI bhAvanA jaina samAja taka hI sImita thii| ve pahile apane hI samAja meM yaha kArya karanA cAhate the kintu unakI divya dRSTi isase pare bhI thiiN| ekatA ke lie unhoMne vinaya kA mantra diyA jo ki vidyA se kahIM U~cA hai| ve kahate the 'hita kI buddhi se kiyA gayA anuzAsana hI lAbhaprada hotA hai|" mAnava dharma meM pravartaka hone ke pahile apane Apa ko jAnanA Avazyaka evaM mahattvapUrNa hai / grIka darzana meM sukarAta ne apane ko jAnoM' para bala diyA hai| zrI cauthamalajI mahArAja ke upadezoM meM bhI yahI hai| unhoMne kahA thA-"bahuta se loga aise hote haiM jo pratyeka viSaya para tarkavitarka karane ko taiyAra rahate haiM aura unakI bAtoM se jJAta hotA hai ki ve vividha viSayoM ke vettA haiM, magara Azcarya yaha dekhakara hotA hai ki Apane Antarika-jIvana ke sambandha meM ve ekadama anabhijJa haiM / ve 'diyA tale aMdherA' kI kahAvata caritArtha karate haiN| A~kha dUsaroM ko dekhatI hai, apane Apa ko nahIM dekhtii| isI prakAra ve loga bhI sArI sRSTi ke rahasyoM para bahasa kara sakate haiM, magara apane ko nahIM jaante| ve vyakti meM samaSTi ko dekhanA cAhate the|" Akhira samAja ho yA deza, sabakA mUla to vyakti hI hai aura jisa praNAlikA se vyakti kA utkarSa hotA hai, usase samUha kA bhI utkarSa kyoM na hogA ?" yaha vAkya batAtA hai ki zrI cauthamalajI mahArAja vyakti kI AntarikatA ko kitanA mahattva dete the jisake AdhAra para hI mAnava dharma kI nIMva vizva ke jhaMjhAvata ko jhela sakatI hai| "sArI dharatI merA parivAra hai" kI udghoSaNA unake roma-roma meM vyApta thii| ve kevala jaina samAja ke hI nahIM the, ve vizva ke pratyeka mAnava ke kalyANArtha janme the / me mAnavatAvAdI siddhAntoM ke pracAraka the, suganamala bhaNDArI, indaura kA kahanA ucita hI hai ki "mAnava sevA ke patha para samarpita vyaktitva" unakA thA / ve 'parAI-pIra' ko jAnate the, vyathA kI varNamAlA se ve paricita 1 divAkara divya jyoti bhAga 7, pR0 238 2 vahI, pR0 14 3 divAkara dezanA-zrI azoka muni-paricaya kiraNa 4 tIrthakara varSa 7 aMka 7-8 pRSTha 25 5 vahI, pRSTha 38
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha I the, prANimAtra kI maMgalakAmanA unakA zvAsocchvAsa thI / baiThate uThate, sote-jAgate unake hRdaya meM eka hI bAta rahatI thI ki koI duHkhI na ho, koI kaSTa meM na ho, saba nirApada ho, saba prasanna ho, sabakA kalyANa ho / ve asahAyoM ke Azraya the, yaha zabda upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja ke pAThaka ko sahaja hI zrI cauthamalajI mahArAja kI arntadRSTi kI gaharAI meM le jAte haiM / yahI kAraNa thA ki unhoMne apanI sAdhanA ke prabhAva ke kAraNa kaI manuSyoM ke zArIrika, mAnasika evaM AdhyAtmika duHkhoM ko dUra kiyA / isakA jJAna sahaja hI zrI kevala muni jI kI pustaka 'eka krAntadarzI yuga puruSa santa-jaina divAkara' se pAThaka ko ho jAtA hai / : 403 : mAnava dharma ke vyAkhyAtA ahiMsA unakA mizana thA jo mAnava-dharma kA eka aMga / jIvoM kI rakSA kA pATha ve antima samaya taka manuSya ko sikhAte rahe aura mAnava dharma kI naye rUpa meM vyAkhyA prastuta karate rahe / mAnava-dharma kI vyAkhyA karane vAle zrI jaina divAkarajI mahArAja ke prati zraddhA sumana car3hAnA tabhI zra eyaSkara hogaa| yadi hama mAnavadharma ke aMgoM ko Atma-sAta kara vizva ke kalyANa ke lie kArya kareM aura bhautika yuga ko punaH AdhyAtmika yuga meM badalane ke lie tatpara ho jAveM / paricaya evaM patA DaoN0 e0 bI0 zivAjI prAdhyApaka - darzana vibhAga, mAdhava mahAvidyAlaya, ujjaina mohana nivAsa - vizva vidyAlaya mArga, ujjaina / zIla kI mahimA phUla kI / paratApa se ||2|| (tarja- yA hazInA basa madInA, karabalA meM tU na jA ) tArIpha phaile mulka meM, eka zIla ke paratApa se / surendra meM kara jor3a ke, eka zIla ke paratApa se |ra || zuddha gaMgAjala jaisA, cintAmaNi sA ratna hai / lo svarga mukti bhI mile, eka zIla ke paratApa se ||1|| Aga kA pAnI bane, ho sarpa mAlA jahara kA amRta bane, eka zIla ke vipina meM bastI bane, ho siMha mRga samAna jI / duzmana bhI kiMkara bane, eka zIla ke paratApa se // 3 // candanabAlA kalAvatI, dropadI sItA satI / sukhI huI menAsatI, eka zIla ke paratApa se // 4 // ! guru ke prasAda se, kare cauthamala aisA kathana / surasaMpati usako mile, eka zIla ke paratApa se ||5|| - jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha || vyaktitva kI baharaMgI kiraNe : 404 : ---0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-2 guru AtmA ke sAthI indaura cAturmAsa meM eka svarNakAra niyamita rUpa se gurudeva kA vyAkhyAna 1 sunatA thaa| bahuta premI ho gayA / eka dina bolA--mahArAja sAhaba ! mujha garIba ke ghara bhI gocarI (bhikSArtha) calo ! gurudeva Thahare smtaayogii| svarNakAra kI prArthanA para usake ghara pdhaare| bAdAma kA haluA banA huA rakhA thaa| gurudeva ne usakI paristhiti dekhii| garIbI aura abhAva kI sthiti meM bAdAma kA haluA ! samajha gaye isane bhaktivaza hamAre lie hI banAyA hogA ? pachA Aja koI mahamAna A rahe hai ? nahIM, mahArAja! Aja koI tyohAra hai? nahIM ! mahArAja ! __ to phira bAdAma kA haluvA kisalie banAyA hai ? svarNakAra bandhu ne sakucAte hue uttara diyA-guru mahArAja ! Apa jaise mahApuruSa padhAre haiM ? yaha to ApakI sevaa| pAsa hI jvAra kI roTI rakhI thii| gurudeva ne pUchA-yaha roTI kisake ! lie hai ? hamAre lie hai bApajI ! to AdhI roTI isameM se hameM de do| Apa hamAre guru mahArAja hai Apako jvAra kI roTI kaise dUM ? Apa to halavA lIjie-svarNakAra ne vinaya ke sAtha khaa| nahIM ! haluvA hamAre kAma kA nahIM ! roTI hamAre kAma kI hai ? jo cIja tumhAre apane lie hai guru ko usI meM se denA cAhie ! guru mahamAna nahIM, AtmA ke sAthI hai...! svarNakAra kI AMkhoM se Ananda ke A~sU Tapaka pdd'aa| bhakti-vihvala hRdaya se AdhI roTI gurudeva ko dekara vaha Ananda sAgara meM DUba gayA ! -kevalamuni ---Oh-Oh-Oh-o-0-o-----2---- -0--0-- --0-----------o 0o--------
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ ojasvI pravacanakalA ekamulaDa zrI jaina divAkara-smRti-grantha
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ / zrI jaina divAkara - smRti-grantha hRdaya-sparzI aura ojasvI pravacana kalA : eka jhalaka zrI cauthamalajI mahArAja kI pravacana-kalA DA0 narendra bhAnAvata, ema0 e0, pI eca0 DI0 (hindI prAdhyApaka, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura-4) jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA vyaktitva bahu AyAmI aura bahumukhI hai| ve Atma-sAdhanA ke patha para bar3hane vAle AdhyAtmika santa hone ke sAtha-sAtha jIvana aura samAja meM vyApta azuddhi va vikRti ko dUra kara loka-kalyANa kA mArga prazasta karane vAle krAntidAtA yugapuruSa bhI hai| unake vyaktitva meM eka ora kabIra kI spaSTavAditA hai to dUsarI ora bhakta kavi sUradAsa kI mAdhurI / eka ora mahAkavi tulasIdAsa kI samanvayavAdI dRSTi hai to dUsarI ora sUphI kavi jAyasI kI premAnubhUti / ve eka sAtha komala hokara bhI kaThora haiM aura sarala hokara bhI prAjJa haiM / antaraMga aura bahiraMga meM vyApta andhakAra ko naSTa karane vAlA yaha divAkara sacamuca jIvaMta kalAkAra hai| gadya aura padya meM abhivyakta apanI jAdU-bharI vANI dvArA isa sAhitya sAdhaka kalAkAra ne na jAne kitane anagar3ha pattharoM meM prANa pratiSThA kI hai, na jAne kitane dizAhAroM ko lakSya saMdhAna kiyA hai aura na jAne kitane bhayagrastoM ko nirbhaya aura nirdhAnta banAyA hai| dhArmikatA aura dArzanikatA kI bhitti para nirmita isa mahAna kalAkAra kA sAhitya bojhila aura zuSka nahIM hai / vaha anubhUti kI taralatA se sikta aura mAnasa kI gaharAI se prazAnta hai / usameM kavi hRdaya kI sarasatA aura pravacanakAra kI prabhaviSNatA yugapada dekhI jA sakatI hai| kAvyaracanA meM Apako jitanI saphalatA milI hai utanI hI pravacana-kalA meM bhii| nibandha ke samAnAntara hI pravAhamAna vidhA hai-pravacana / nibandha aura pravacana kA mUla antara isakI racanA prakriyA meM hai / nibandha sAmAnyataH lekhaka svayaM likhatA hai yA bolakara dUsare se likhavAtA hai, para pravacana eka prakAra kA AdhyAtmika bhASaNa hai, jo zrotAmaMDalI meM diyA jAtA hai / yaha sAmAnya vyakti dvArA diyA gayA sAmAnya bhASaNa nahIM hai| kisI jJAnI, sAdhaka evaM antamukhI, cintanazIla vyakti kI vANI hI pravacana kahalAtI hai / isameM eka adbhuta bala, viziSTa preraNA aura Antarika sAdhanA kA camatkAra chipA rahatA hai / zrotA ke hRdaya ko sIdhA sparza kara use Andolita bilor3ita karane kI kSamatA usameM nihita hotI hai| santa AdhyAtmika-patha para bar3hane vAlI jAgarUka AtmAe~ haiM / unakI anubhUta vANI pravacana kI saccI adhikAriNI hai| kahanA na hogA ki jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja isa pravacana sAhitya ke siramaura kalAkAra haiN| jaina dharma lokadharma hai / vaha lokabhUmi para pratiSThita hai / Atma-kalyANa aura loka-kalyANa kI bhAvanA jana-jana meM bharane ke uddezya se pratidina pravacana karanA jaina saMta kA Avazyaka kartavya hai / cAturmAsa kAla meM to pratidina niyamita rUpa se vyAkhyAna-pravacana hote hI haiM, usake bAda bhI zeSakAla meM grAmAnugrAma vicaraNa karate hue bhI vyAkhyAna dene kA krama jArI rahatA hai| bhArata meM
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara.mmati-grantha pravacana kalA : eka jhalaka : 406 : saikar3oM vyAkhyAnI sAdhu haiM jinake vyAkhyAnoM ko yadi lipibaddha kiyA jAya to prativarSa vipula parimANa meM pravacana sAhitya sAmane A sakatA hai| prasiddha vaktA ke rUpa meM vizrata zrI jaina divAkara jI mahArAja una prabhAvakArI vyAkhyAnI saMtoM meM haiM jinakI vANI Aja bhI jana-jana kI hRdaya-vINA ko jhaMkRta kiye hue hai| saikar3oM hI nahIM hajAroM kI saMkhyA meM unhoMne pravacana diye haiM / para adyAvadhi unakA jo pravacana sAhitya prakAza meM AyA hai, vaha 'divAkara divya jyoti' nAma se 21 bhAgoM meM saMkalita-sampAdita hai| saMkSepa meM Apake pravacana-sAhitya kI vizeSatAoM ko isa prakAra rakkhA jA sakatA hai (1) ApakA adhyayana vistRta, anubhUti gahana aura vyApaka loka samparka hone se Apake pravacanoM meM loka, zAstra va paramparA kA adbhuta samanvaya milatA hai| unameM eka ora samyagjJAna, samyagdarzana, samyagcAritra, guNasthAna, samyaktva, karma, tapa, pApa-puNya jaise viSayoM para gUr3ha dArzanika vivecana milatA hai to dUsarI ora jIvana meM vyApta kusaMskAroM aura samAja meM vyApta kurItiyoM para kaTu prahAra bhI kiyA gayA hai / dArzanika vivecana meM munizrI varNyaviSaya ke bheda-prabhedoM ke ullekha ke sAtha usakI talasparzI vivecanA karate hue jIvana-vyavahAra aura yugIna samasyAoM ke sAtha usakA prabhAvakArI tAla-mela baiThAte haiM / sArvajanika satya ke sAtha yugIna satya kA sama-sAmayika saMdarbha jur3ane se vivecana meM vizeSa mArmikatA aura jIvaMtatA A jAtI hai| (2) vyApaka dRSTikoNa, udAra cittavRti aura vyaktitva kI nirmalatA ke kAraNa Apake pravacanoM meM sabhI dharmoM aura dharma-granthoM kA sAra-tattva samAhita rahatA hai| kahIM AcArAMga, uttarAdhyayana, dazavakAlika, ThANAMga, bhagavatI, prazna-vyAkaraNa aura upAsakadazAMgasUtra kI gAthAeM prayukta haiM to kahIM kurAna, bAIbila, paMcataMtra, hitopadeza, upaniSad, purANa, rAmAyaNa aura mahAbhArata kI kathAe~ vyavahRta haiM to kahIM seTha, brAhmaNa, rAjA, kisAna, majadUra, lakar3ahArA, dhobI, mocI, telI, mAlI Adi se sambaddha loka-kathAoM, dRSTAntoM aura prasaMgoM kA samAveza hai / munizrI kisI zAstrIya saiddhAntika viSaya ko bar3I gaharAI ke sAtha uThAkara, vibhinna dharmoM meM usake mahatva kA nirUpaNa kara, kisI prasiddha kathAnaka tathA choTe-moTe vividha jIvana-prasaMgoM aura loka dRSTAntoM ke mAdhyama se varNyaviSaya ko isa prakAra Age bar3hAte haiM ki mUla Agamika bhAva spaSTa hotA huA, hamAre vartamAna jIvana kI samasyAoM evaM ulajhanoM kA bhI samAdhAna detA calatA hai| (3) Apa prabhAvazAlI vaktA hone ke sAtha-sAtha saphala kavi aura sarasa gAyaka bhI the| saMskRta, prAkRta, arabI, phArasI, urdU, rAjasthAnI, gujarAtI, hindI Adi bhASAoM ke Apa vidvAn the| itanI vidvattA hote hue bhI Apake pravacanoM meM bhASAgata pAMDitya kA pradarzana na hokara tadbhava zabdAvalI kA hI vizeSa prayoga hotA thaa| Apake pravacana AlaMkArika banAva zRMgAra se pare anubhUti kI gaharAI, antaHsparzI mArmikatA, jJAta-ajJAta kaviyoM kI padAvalI, lokadhunoM, vividha rAga-rAginiyoM, saMskRta-zlokoM, prAkRta-gAthAoM, hindI-dohoM, urdU-gajaloM aura mArmika sUktiyoM se yukta haiM / svayaM kavi hone ke kAraNa Apa apane pravacanoM meM adhikAMzata: sva-racita kavitAoM kA hI upayoga karate the| bacapana meM loka-dharmI nATya paramparA-turrA-kalaMgI sunane ke kAraNa ApakI gAyakI meM vizeSa AkarSaNa rahatA thaa| lokanATya zailI kA ApakI kAvya-racanA para prabhAva hone se usameM svaroM kI uccatA aura bandha kI bulandagI kA sahaja samAveza ho gayA hai| (4) jIvana zuddhi saMskArazIlatA va sAmAjika pariSkAra kA svara Apake pravacanoM meM sadaiva
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ :407: zrI cauthamalajI mahArAja kI pravacana-kalA zrI jaina divAkara - mmati- ThAnya bulanda rahA hai| dharma jIvana-krAnti aura samAja-sudhAra kA saMvAhaka hotA hai| para jaba usakA teja manda par3a jAtA hai taba vaha rUr3hi bana jAtA hai| munizrI ne dekhA kI dhArmika loga bhI sAmAjika kuprathAoM ke zikAra ho rahe haiM aura sAmAjika jimmedArI ke nAma para ve kuprathAoM kA bhAra Dho rahe haiM / isa sthiti meM eka krAntadraSTA dhArmika mahApuruSa kaise cupa raha sakatA hai ! unhoMne vRddha vivAha, pardA-prathA, phaizanaparastI, sAsa-bahU ke jhagar3e Adi para kaTu prahAra kiyA aura inake duSpariNAmoM kI ora jana-sAdhAraNa kA dhyAna AkRSTa kiyaa| viSaya-lolupa vRddhoM ko sAvadhAna karate hue Apane kahA- "he vRddha ! tere jIvana kA madhyAhna bIta cukA hai| terI jindagI saMdhyA kI belA meM A upasthita huI hai / saMdhyA adhika samaya taka nahIM TikatI / ataeva tere jIvana kI saMdhyA bhI zIghra hI andhakAramayI rajanI ke rUpa meM pariNata hone ko hai| prakRti ne terA eka bandhana tor3a diyaa| tU ise apanA ahobhAgya samajha ! patnI ke viyoga ko apane lie cetAvanI samajha / sAvaceta hojaa| viSaya-vAsanA ke viSaile aMkuroM ko antaHkaraNa kI bhUmikA se ukhAr3a kara pheMka de / -divAkara divya jyoti, bhAga 12, pRSTha 107 mahilAoM meM pracalita (vizeSata: mAravAr3I mahilAoM meM) phaizanaparastI aura pardAprathA kI nissAratA para coTa karate hue munizrI ne bar3e mArmika zabdoM meM kahA- "eka ora hAtha bhara kA lambA bUMghaTa aura dUsarI ora yaha bArIka vastra dekhakara vivekI puruSoM ko kheda aura Azcarya kA pAra nahIM rhtaa| Azcarya to isa bAta kA hai ki puruSa apane parivAra kI mahilAoM ko kaise yaha lajjAhIna vastra kharIda kara dete haiM, aura kheda isa bAta kA hai ki kulIna bahineM phaizana ke moha meM phaisakara kisa prakAra nirlajja bana jAtI haiN| -divAkara divya jyoti, bhAga 13, pRSTha 38 sAmAjika kurItiyoM ke sAtha-sAtha dhAmika kriyAe~ bhI vikRta hone lgiiN| sAmAyika jaina sAdhanA kA mahattvapUrNa aMga hai| pratyeka zrAvaka-zrAvikA ke lie yaha Avazyaka dainika kartavya hai| isake dvArA samabhAva prApti aura sAMsArika mAyA-moha se chUTane kA abhyAsa kiyA jAtA hai, para jaba rasmI taura para hI isakA pAlana hotA hai to vaha nissAra bana jAtI hai| isa prasaMga meM munizrI kA yaha hAsya-vyaMgya mizrita udAharaNa dekhie eka strI sAmAyika karane baiThI aura socane lagI--'kahIM kuttA ghara meM na ghusa aae| pAr3A gur3a kI bhelI na khA jaay|' vaha aisA soca hI rahI thI ki usakA pati A gayA aura bolA dukAna kI cAbI aura panserI cAhie / strI ne socA-'sAmAyika meM ina cIjoM ko batalAne se doSa hotA hai| ataeva usane caubIsI gAnA zurU kiyA aura usI meM sabhI kAryoM ko hala kara diyA pahale bAMdU zrI arihanta, kUcI to U~cI paDanta / pAr3o to bhelI caranta, panserI ghaTTI aDanta, ho jinjii|| -divAkara divya jyoti, bhAga 16, pRSTha 62 "kahie kaisI bar3hiyA sAmAyika hai ?" munizrI ne dharma ke nAma para dI jAne vAlI pazubali kI nissAratA aura bhaktoM kI ajJAnatA para bhI kaTu prahAra kiyaa| rAjasthAna aura madhya pradeza meM rAjAoM kA zAsana hone se rAjamandiroM taka meM pazubali hotI thii| phira prajA kA to kahanA hI kyA ? manokAmanA pUrI karane ke lie devamandiroM ko raktaraMjita kara diyA jAtA thaa| isa ghinaunI prathA ko dekhakara munizrI kA kalejA kA~pa uThatA thaa| ve dayAbhAva se pasIja uThate the| unhoMne AtmA ke sampUrNa bala se yaha nizcaya kiyA ki ve isa bali-prathA ke khilApha abhiyAna cher3eM aura sacamuca unheM AzAtIta saphalatA milii|
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha . mevAr3a, mAravAr3a, hAr3autI, sirohI, ratalAma, mandasaura Adi rAjyoM ke rAjA-mahArAjAoM aura AdivAsI kSetra kI kaI jAtiyoM ne munizrI ke dharma upadeza se prabhAvita hokara pazubali niSedha kA vrata grahaNa kiyaa| krUratA para karuNA kI aura hiMsA para ahiMsA kI yaha sabase bar3I vijaya thii| munizrI ne dayAdharma kA sahI svarUpa samajhAte hue kahA pravacana -kalA : eka jhalaka : 408 : " mAtAjI ke sthAna para bakaroM aura bhaiMsoM kA vadha kiyA jAtA hai / loga ajJAnavaza hokara samajhate haiM ki aisA karake ve mAtAjI ko prasanna kara rahe haiM aura unako prasanna kareMge to hameM bhI prasannatA prApta hogii| socanA mUrkhatA hai| loga mAtAjI kA svarUpa bhUla gaye haiM aura unako prasanna karane kA tarIkA bhI bhUla gaye haiM / isI kAraNa ve nRzaMsa aura anartha tarIke Aja bhI kAma meM lAte haiM / sarva manorathoM ko pUrA karane vAlI aura saba sukha dene vAlI una mAtA kA nAma hai dayA mAtA / dayA mAtA kI cAra bhujAe~ haiM / donoM tarapha do-do hAtha haiN| pahalA dAna kA dUsarA zIla kA, tIsarA tapasyA kA aura cauthA bhAvanA kA / jo AdamI dAna nahIM detA, samajha lo ki usane dayA mAtA kA pahalA hAtha tor3a diyA hai| jo brahmacarya nahIM pAlatA to usane dUsarA hAtha tor3a diyA hai / tapasyA nahIM kI, to tIsarA hAtha khaMDita kara diyA hai aura jo bhAvanA nahIM mAtA usane cauyA hAtha kATa DAlA hai| aisA jIva marakara vanaspatikAya Adi meM janma legA jahA~ use hAtha-paira nahIM mileNge|" - divAkara divya jyoti bhAga 7, pR0 75 va 82 munizrI ne dekhA ki Atmazuddhi, jIvana zuddhi evaM sAmAjika pragati meM bAdhaka hai-- nazIlI vastuoM aura sapta kuvyasanoM kA sevana / ye vyasana aura bhrAnta dhAraNA ke kAraNa ucca varga se lekara nimna varga taka meM vyApta hai| ucca varga meM ye vilAsitA ke tathA nimna varga meM vivazatA ke pratIka haiN| dhUmrapAna, zikAra corI Adi kuvyasanoM ke duSpariNAmoM kA Apa apane pravacanoM meM sadaiva jikra karate the / choTI-bar3I mArmika kathAoM aura sva-racita kavitAoM ke dvArA Apa aisA samA~ bA~dhate the ki zrotA ke jIvana meM mor3a Ae binA nahIM rahatA / bihArI ke eka dohe ne jayapura mahArAjA jayasiMha ko raMga mahala se bAhara nikAla kara kartavya patha kI ora agrasara kiyA thA, para munizrI ke pravacanoM ne hajAroM kI saMkhyA meM rAjAoM, jAgIradAroM, raIsoM aura nimna varga ke logoM ko vyasana mukta kara, zuddha sAtvika jIvana jIne kI preraNA dii| zikAra karane vAle logoM ko prema pUrvaka samajhAte hue Apa kahA karate the-- 'zikAra karanA atyanta nirdayatA pUrNa aura amAnavIya kArya hai| manuSya bhI prANI hai aura pazu-pakSI bhI prANI hai| manuSya kI buddhi adhika vikasita hai, isa kAraNa use saba prANiyoM kA bar3A mAI kahA jA sakatA hai / pazu-pakSI, manuSya ke choTe bhAI haiN| kyA bar3e bhAI kA yaha kartavya hai ki vaha apane kamajora choTe mAI ke gale para churA calAve ? nahIM, bar3e bhAI kA kAma rakSaNa karanA hai, bhakSaNa karanA nhiiN|' - divAkara divya jyoti, bhAga 12, pR0 264 svAdalolupa vyakti ne pazu-pakSiyoM ke prati hI kara bhAva paidA nahIM kiyA varan usake ahaM bhAva ne manuSya ke prati bhI ghRNA paidA karadI hai chuAchUta kA roga samAja meM aisA phailA ki sArI pragati hI avaruddha ho gii| achUtoM se ghRNA karane vAle logoM kI manovRtti para vyaMgya karate hue munizrI ne kahA - ' jUtoM ko bagala meM dabA leMge, tIsarI zra eNI ke rela ke musAphirakhAne meM jUtoM ko sirahAne rakhakara soeMge, magara camAra se ghRNA kareMge / ' - divAkara divya jyoti, bhAga 11, pR0 108
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ :406 : zrI cauthamalajI kI pravacana-kalA || zrI jaina divAkara- smRti-grantha / jAti-mada kI bhAMti dhana kA mada bhI bar3A ghAtaka hai| yaha mada vyakti ko andhA aura kara banA detA hai, jisase garIboM kA haka chInane va kanyA ko becane meM bhI saMkoca nahIM hotaa| aise vyaktiyoM kI khabara lete hue munizrI kahate haiM-'are o beTI ke dhana ko har3apa jAne vAlo ! are o dharma ke paisoM ko DakAra jAne vAlo ! kyA tuma cora nahIM ho ? usa becAre garIba ko cora banAte tumheM lAja nahIM AtI ? usakI garIbI hI kyA itanA bar3A doSa hai ki tuma use cora kaha dete ho? jarA vicAra to karo ki tumhArI tijoriyA~ kisa prakAra bharI haiM ? kyA tumhArI tijoriyAM dhana se bharane ke sAtha hI sAtha tumhArI AtmA pApa ke kIcar3a se nahIM bharI hai ? vicAra ke Aine meM apanA muMha to dekho| --divAkara divya jyoti, bhAga 11, pR0 126 jIvana ko zuddha aura pavitra banAne ke lie Antarika zUddhi para bala diyA jAnA anivArya hai| jaba taka bhItara ke rAga-dveSa kama nahIM hote, jIvana meM pavitratA kA bhAva jhalakatA nhiiN| isake lie Antarika manovikAroM para vijaya pAnA Avazyaka hai| munizrI ke zabdoM meM vAhya yuddha ke lie jaise zastroM kI AvazyakatA hotI hai, usI prakAra Antarika yuddha ke lie bhii| magara ve zastra dhAtunirmita nahIM hote / unakA nirmANa antaHkaraNa ke kArakhAne meM hotA hai aura ve bhAvanAoM se bane hote haiM / ve hathiyAra kyA haiM ? saMyama ko bAMdha kaTArI tU, tapa kI talavAra le dhArI tU / mAra mAra re moha duzmana ko, kara ekAgra citta // -divAkara divya jyoti, bhAga 16, pR0 209-210 (5) apane pravacana ko sarva sulabha, bodhagamya aura rocaka banAne ke lie munizrI kahIM AdhyAtmika anubhUtiyoM kI tulanA laukika sthitiyoM se karate haiM, to kahIM upamA aura rUpakoM kA prayoga karate haiN| jaina-darzana meM AtmA ke utthAna kI 14 zreNiyA~ mAnI gaI haiM / inakI tulanA vyAvahArika zikSaNa ke sAtha karate hue munizrI samajhAte haiM-jaise vartamAnakAlIna zikSA paddhati ke anusAra pAMcavIM kakSA taka prAthamika zikSA, isake bAda pAMca varSa taka kI arthAta dasavIM kakSA taka kI zikSA mAdhyamika zikSA mAnI jAtI hai| isake bAda cAra varSa taka kI zikSA prApta kara do zreNiyA~ uttIrNa kara lene para vidyArthI ko snAtaka kI padavI prApta hotI hai| isI prakAra tIrthakara bhagavAna ne AdhyAtmika zaktiyoM ke vikAsa kI bhUmikA para zAstroM meM caudaha zreNiyA~-guNasthAna batalAye haiM / prArambha ke pAMca guNasthAna-dezavirati nAmaka pA~caveM guNasthAna-paryanta prAthamika yA prAimarI vikAsa hotA hai| chaThe guNasthAna se dasaveM guNasthAna taka madhyama zreNI kA Atmika vikAsa hotA hai| yahA~ taka pahu~ca jAne para bhI AtmA snAtaka nahIM bana paataa| jaba vaha iNTara aura bI0e0 kI taraha do zreNiyoM ko aura uttIrNa karatA hai| arthAt bArahaveM guNasthAna meM AtA hai to snAtaka bana jAtA hai / caudahaveM guNasthAna meM Atmika vikAsa kI paripUrNatA ho jAtI hai| -divAkara divya jyoti, bhAga 8, pR0 64-65 rUpaka aura dRSTAntoM kA prayoga karane meM bhI munizrI bar3e dakSa aura samayajJa haiN| unake pravacanoM meM aise prasaMga yatra-tatra bikhare par3e haiM jo bahumUlya maNiyoM kI taraha bhrAnta pathikoM kA pathasaMdhAna karate haiN|
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha pravacana kalA : eka jhalaka : 410: (1) dara (6) munizrI apane AtmasparzI anubhava, AdhyAtmika cintana aura jJAnArAdhana kI saMvedanA ke dharAtala se jaba pravacana dete the taba unakI amRtavANI se bIca-bIca meM sUkti rUpI motI sahasA barasa par3ate the / ina motiyoM kI bhaMgimA, chavi aura chaTA bahuraMgI hai| kahIM jIva aura ziva ke sAkSAtkAra kI akhaNDa AnandAnubhUti hai to kahIM prakRti ke virATa kSetra kI divya saundaryAnubhUti, kahIM samAja meM phailI huI kurItiyoM para kaTa prahAra hai to kahIM suSupta AtmA ko jAgRta karane kA zaMkhanAda hai / ye sUktiyA~ hRdaya para sIdhA prabhAva DAlatI haiM aura nirAzA meM AzA, kaThinAI meM dhairya tathA vipatti meM sphuraNA banakara thake-hAre mana ko tarotAjA kara apane gantavya taka pahu~cane kA sambala pradAna karatI haiN| kucha udAharaNa dekhieNoM ko jarA-sA chidra milegA aura ve ApakI AtmA ko apanA ghara banA leNge| (bhAga 8, pR013) (2) du:khoM kA mUla kAraNa yaha sthUla zarIra nahIM hai balki kArmaNa zarIra hai| (bhAga 12, pR0 87) (3) mahApuruSa svayaM AcaraNa karake maryAdAoM kI sthApanA karate haiN| (bhAga 12, pR0 67) (4) samyakadRSTi meM samabhAva hotA hai aura mithyAdRSTi viSamabhAva hotA hai| (bhAga 8, pR0 158) kula milAkara kahA jA sakatA hai ki ye pravacana AtmAnuzAsana, vizvabandhutva, sevA, sahayoga, sahaastitva jaise sAMskRtika mUlyoM ke saMvAhaka hone se sacce arthoM meM sAhitya kI amUlya nidhi haiM aura sabake prati hita kI bhAvanA va sabako sAtha lekara tathA sabameM aikya bhAva sthApita karane meM sakSama va samartha haiN| ---0--0--0--0--0--0--0--0--0-- ---------- ------ ------ ------ in-o--------------------------- eka bAta : sarala anubhavagamya 'krodha aura tAkata kA dabAva koI sthAyI dabAva nahIM hai / zAnti, kSamA aura prema ke dabAva meM hI yaha zakti hai ki dabA huA vyakti phira kabhI mira 1 nahIM uThAtA aura na lar3ane AtA hai| yaha aisI sarala aura anubhavagamya bAta ? hai ki saMsAra ke itihAsa se sahaja hI samajhI jA sakatI hai| phira bhI Azcarya hai ki buddhimAna kahalAne vAle rAjanItijJa ise nahIM samajha pAte aura pAgaloM kI taraha zastrAstra taiyAra karake eka-dUsare para car3ha baiThate haiN| aba taka ke yuddhoM se ye loga jarA bhI zikSA nahIM lete| -muni zrI cauthamala jI ma. 80-0--0-0--0-0--0-0--0--0-0--0-0--0-0-0--0--0-0-0--0--0-0--0--0
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 411 : preraka pravacanAMza prasiddha vaktA zrI jaina dilAkara jI mahArAja ke zrI jaina divAkara- smRti-grantha vANI ke jAdUgara kI vANI kI durlabha vizeSatAoM aura preraNAoM kA sarasa mUlyAMkana * prAcArya zrIcanda jaina preraka pravacanAMza pUjya jaina divAkarajI mahArAja una pravacanakAroM meM the jinhoMne apanI sazakta evaM ojasvinI vANI meM jo kucha kahA vaha gaMgA kI dhArA ke samAna udAtta, prazasta evaM jana- jana kalyANakArI thA aura yuga-puruSa ke samAna unakI saiddhAntika mAnyatA yuga-yugoM taka jIvita rhegii| ve eka vizAla vaTa-vRkSa the jisakI sukhada chAyA meM baiThakara 'loka' ne apanI kathA ko bhulAyA evaM cira-vAJchita kAmanA kI pUrti kI / ema0 e0 ela- ela0 bI0 (ujjaina) saMkSepa meM pUjyapAda zrI jaina divAkarajI mahArAja ke pravacanoM kI katipaya vizeSatAe~ nimnalikhita haiM (1) cintana kI vizAlatA / (2) lokopayogI bhASA yA bolI kA prayoga | (3) pUrvAgraha kA sarvathA abhAva / ( 4 ) vyApaka ahiMsA kA prakhara vivecana / (5) mAnavatA ke pramukha uddhAraka / (6) dhArmika, naitika, sAmAjika evaM sAMskRtika krAnti kA amogha ghoSa (7) loka saMskRti kA samAdara / (5) ahiMsaka jIvana zailI kA adhigrahaNa | (6) abhizapta mAnava ke prati vizeSa lagAva / (10) yathAvasara subhASitoM kA prayoga / (11) pratipAdita viSaya ko adhika grAhya banAne ke lie loka-kathAoM, kahAvatoM evaM muhAvaroM Adi kA pracura upayoga / (12) yathArthavAda kI AdhArazilA para AdarzavAda kI pratiSThA / (13) vyakti kI apekSA samAja kI vizeSa anumodanA / (14) 'vasudhA merA kuTumba hai|' isa siddhAnta kA mUlata: pAlana / (15) andhavizvAsoM kA sarvatra tiraskAra | (16) kurItiyoM kA sArthaka unmUlana / ( 17 ) saMzaya grasta mAnava ko spaSTa jIvana-darzana kI upalabdhi karAnA /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha (18) saMskRta, prAkRta, hindI, urdU, phArasI, gujarAtI, rAjasthAnI, mAlavI Adi vividha bhASAoM kA adhikAdhika vyavasthita prayoga / (16) samabhAva kI jAgRti / (20) loka-jIvana se sambaddha pratIkoM, rUpakoM, upamAnoM, bimboM Adi kA prayoga / (21) yathAvasara chanda, zera, zloka, loka gIta, bhajana, Agama gAthAoM Adi kA upayoga | (22) anokhI sUjha-bUjha sampannatA / (23) dRr3ha vizvAsa kI pASANa-rekhA / (24) niSkAma samarpita vyaktitva kI salonI jhalaka / (25) mRdutA evaM namratA sarvatra dedIpyamAna / (26) saMgharSoM se jUjhane kI pravRtti kA nirAlA rUpa / (27) jIvana ke anubhavoM kI USmA kA saMsparza / (28) mArmika saMvedanA | (29) zoSaNa ke prati sabala vidroha / (30) yuga ko upayogI cunautiyA~ (31) nara ko nArAyaNa banAne ke satata upakrama / (32) sahaja sAdhanA kA pratyakSa-parokSa nirUpaNa / (33) mana-vacana-karma meM ekarUpatA arthAt kathanI-karanI meM ekarUpatA / (34) maMgalAcaraNa meM vizva kalyANa kI kAmanA / (35) bhAgyavAda kI apekSA puruSArthaM kA pUrNa samarthana | pravacana kalA : eka jhalaka : 412 : (36) jala-kamalavat jIvana-sAdhanA kA anuraMjana / (37) dharmAcaraNa meM niSThA kI sthApanA / (38) Alokita prakAza stambha kI kiraNoM kA aMgarAga / ( 36 ) santa paramparA kI ajasra srota kI nirbhIkatA / (40) nirbhIka tathya nirUpaNa / ( 41 ) svakathya ke samarthana meM vibhinna matoM ke pramANoM kA ullekha / (42) samAjavAdI dRSTikoNa kI sArthakatA / (43) karttavya ke prati kaThoratA, prIti ke prati udAratA evaM yuga-bodha ke prati sajagatA / (44) vartamAna ke Aloka meM bhaviSya kA nirmANa / (45) upayogI prAcInatA ke prati AkarSaNa / (46) bhraSTAcAra ke unmUlana meM nirantara prayatnazIlatA / (47) rASTrIyatA ke prati lagAva | (48) sahaja siddhAntoM kI gahana pahicAna / (46) bhAratIya saMskRti ke lie sahaja anurAga / (50) samanvayavAda kI sthApanA meM adbhuta sAhasa kA dyotana / (51) vaicArika nirmalatA evaM svAnubhUti kA amRtatva / (52) cubhana kA abhAva tathA jor3ane kI apUrva kSamatA / (53) bahu AyAmI vyaktitva kI gaharAI | (54) adhyayana-adhyApana kI spaSTa chApa /
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ :413 : preraka pravacanAMza zrI jaina divAkara smRti-grantha / (55) sAmUhika evaM vyaktigata samasyAoM kA samAdhAna / (56) AtmA kI ananta-atala gaharAI kA citraNa / (57) khArepana kA abhAva lekina kharepana kA vikasana / (58) vikSepa-vikSobha kI gaira-maujUdagI parantu AzISa kA anuraMjana / (56) anekAnta kI vizada vyAkhyA tathA apacAra ke prati upekSA / (60) pANDitya-pradarzana kA abhAva aura zabda-jAla ke prati vipula anAsakti (61) loka-paritApa se drvnnshiiltaa| (62) svAdhyAya kI satata prernnaa| (63) zrama-niSThA kA aucitya / (64) anuzAsana meM komalatA evaM kaThoratA kA samayocita samanvaya Adi / pUjya jana divAkarajI mahArAja ke preraka pravacanAMza yoM to pUjya divAkarajI mahArAja kA pratyeka pravacana loka ke prabodhanArtha, AtmazodhanArtha, jAgati kI mazAla meM cetanA utpanna karane ke lie evaM ajJAnAMdhakAra ke vinAzArtha divya divAkara kI bhAMti hai, phira bhI kucha aise viziSTa pravacana bhI haiM jo amara haiM, anupama haiM aura sAdhanA-kSamatA ke avinazvara svara haiN| inameM AcAra kI vizuddhi hai, anuzAsana kI maryAdA hai, samaya kA sadupayoga hai, yugIna bodha ke sAtha sva-para-kalyANa kI bhAvanA dhvanita hai, aura hai vairAgya-vicAra-saMyamazIlatA / yahAM kucha aise hI pravacanAMza uddhRta kiye jA rahe haiM jo ananta kAla taka divya maNiyoM kI bhAMti Alokita rheNge| manuSya jaise Arthika sthiti kI samIkSA karatA hai, usI prakAra use apane jIvana-vyavahAra kI bhI samIkSA karanI cAhiye / pratyeka ko socanA cAhie ki merA jIvana kaisA honA cAhiye ? vartamAna meM kaisA hai ? usameM jo kamI hai, use dUra kaise kiyA jAe ? yadi yaha kamI dUra na kI gayI to kyA pariNAma hogA ? isa prakAra jIvana kI sahI-sahI AlocanA karane se Apako apanI burAIbhalAI kA spaSTa patA calegA / Apake jIvana kA sahI citra Apake sAmane upasthita rhegaa| Apa apane ko samajha skeNge| __ krodha aura tAkata kA dabAva koI sthAyI dabAva nahIM hai / zAnti, kSamA aura prema ke dabAva meM hI yaha zakti hai ki dabA huA vyakti phira kabhI sira nahIM uThAtA aura na lar3ane AtA hai| yaha eka aisI sarala aura anubhavagamya bAta hai ki saMsAra ke itihAsa se sahaja hI samajhI jA sakatI hai, phira bhI Azcarya hai ki buddhimAna kahalAne vAle rAjanItijJa ise nahIM samajha pAte aura pAgaloM kI taraha zastrAstra taiyAra karake eka-dUsare para car3ha baiThate haiM / aba taka ke yuddhoM se ye loga jarA bhIzikSA nahIM lete| (3) bahuta se loga aise hote haiM jo pratyeka viSaya para tarka-vitarka karane ko taiyAra rahate haiM aura unakI bAtoM se jJAta hotA hai ki ve vividha viSayoM ke vettA haiM, magara Azcarya yaha dekhakara hotA hai ki apane Antarika jIvana ke sambandha meM ve ekadama anabhijJa haiN| ve "diyA tale aMdherA kI kahAvata
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkA.mmRti-grantha / / pravacana kalA : eka jhalaka:414: caritArtha karate haiN| AMkha dUsaroM ko dekhatI hai, apane Apako nahIM dekhtii| isI prakAra ve loga bhI sArI sRSTi ke rahasyoM para to bahasa kara sakate haiM, magara apane ko nahIM jAnate / jahAM jhUTha kA vAsa hotA hai, vahA~ satya nahIM raha sktaa| jaise rAtri ke sAtha sUraja nahIM raha sakatA aura sUraja ke sAtha rAta nahIM raha sakatI, usI prakAra satya ke sAtha jhUTha aura jhUTha ke sAtha satya kA nirvAha nahIM ho sktaa| eka myAna meM do talavAreM kaise samA sakatI haiM ? isI prakAra jahA~ satya kA tiraskAra hogA vahAM jhUTha kA prasAra hogaa| ahiMsA meM sabhI dharmoM kA samAveza ho jAtA hai, ThIka vaise hI jaise hAthI ke paira meM sabhI ke pairoM kA samAveza ho jAtA hai| / dharma kisI kheta yA bagIce meM nahIM upajatA, na bAjAra meM mola bikatA hai| dharma zarIra se jisameM mana aura vacana bhI gabhita haiM-utpanna hotA hai| dharma kA dAyarA atyanta vizAla hai| usake lie jAti-birAdarI kI koI bhAvanA nahIM hai / brAhmaNa ho yA cANDAla, kSatriya ho yA mehatara ho. koI kisI bhI jAti kA ho. koI bhI usakA upArjana kara sakatA hai| rASTra ke prati eka yogya nAgarika ke jo kartavya haiM, unakA dhyAna karo, aura pAlana karo, yahI rASTra dharma hai| rASTradharma kA bhalI-bhAMti pAlana karane vAle Atmadharma ke adhikArI banate haiM / jo vyakti rASTradharma se patita hotA hai, vaha Atmikadharma kA AcaraNa nahIM kara sktaa| yaha achUta kahalAne vAle loga tumhAre bhAI hI haiM, inake prati ghRNA-dveSa mata kro| jJAna kA sAra hai viveka kI prApti aura viveka kI sArthakatA isa bAta meM hai ki prANimAtra ke prati karuNA kA bhAva jAgRta kiyA jaae| jutoM ko bagala meM dabA leMge, musAphirakhAne meM va dharmazAlA meM jUtoM ko sirahAne rakhakara soyeMge, magara camAra se ghRNA kareMge? yaha kyA hai ? (11) dhana kI maryAdA nahIM karoge to pariNAma acchA nahIM nikalegA / tRSNA Aga hai, usameM jyoM-jyoM dhana kA Idhana jhoMkate jAoge, vaha bar3hatI jaaegii| (12) krodha eka prakAra kA vikAra hai aura jahA~ citta meM durbalatA hotI hai, sahanazIlatA kA abhAva hotA hai aura samabhAva nahIM hotA vahIM krodha utpanna hotA hai| jo manuSya avasara se lAbha nahIM uThAtA aura suvidhAoM kA sadupayoga nahIM karatA, use pazcAttApa karanA par3atA hai aura phira pazcAttApa karane para bhI koI lAbha nahIM hotaa| saMskRta bhASA meM 'guru' zabda kA artha karate hue kahA gayA hai-'gu' kA artha andhakAra hai,
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ :415 : preraka pravacanAMza zrI jaina divAkara -smRti-grantha / aura 'ru' kA artha nAza karanA hai| donoM kA sammilita artha yaha nikalA ki jo apane ziSyoM ke ajJAna kA nAza karatA hai, vahI 'guru' kahalatA hai| hiMsA meM azAnti kI bhayAnaka jvAlAeM chipI haiN| usase zAnti kaise milegI? vAstavika zAnti to ahiMsA meM hI nihita hai / ahiMsA kI zItala chAyA meM hI lAbha ho sakatA hai| mAnava-jIvana kI uttamatA kI kasauTI jAti nahIM hai, bhagavadmajana hai| jo manuSya paramAtmA ke bhajana meM apanA jIvana arpita kara detA hai, aura dharma pUrvaka hI apanA jIvana-vyavahAra calAtA hai, vahI uttama hai, vahI U~cA hai, cAhe vaha kisI bhI jAti meM utpanna huA ho / ucca se ucca jAti meM janma lekara bhI jo hInAcArI hai, pApa ke AcaraNa meM jisakA jIvana vyatIta hotA hai aura jisakI antarAtmA kaluSita banI rahatI hai, vaha manuSya ucca nahIM kahalA sktaa| vyApArI kA kartavya hai. jise denA hai, ImAnadArI se de aura jisase lenA hai usase ImAnadArI se hI le, lena-dena meM beImAnI na kre| jaba taka kisI rASTra kI prajA apanI saMskRti aura apane dharma para dRr3ha hai taba taka koI videzI sattA usa para sthAyI rUpa se zAsana nahIM kara sktii| (19) vivekavAn DUbane kI jagaha tira jAtA hai, aura vivekahIna tirane kI jagaha bhI DUba jAtA hai| (20) nizcinta banane ke lie niSparigrahI bananA caahie| (21) anyAya kA paisA abbala to sAmane hI samApta ho jAyagA kadAcit raha gayA to tIsarI pIr3hI meM divAliyA banA hI degaa| ImAnadArI kA eka paisA bhI mohara ke barAbara hai aura beImAnI kI mohara bhI paise ke barAbara nahIM hai| (22) krodha se prIti kA nAza hotA hai| mAna se vinaya kA nAza hotA hai, mAyA se mitratA kA nAza hotA hai, parantu lobha se sabhI kucha naSTa ho jAtA hai| yaha tamAma acchAiyoM para pAnI phera detA hai| (23) rAtri meM cir3iyAM kabUtara aura kauve Adi bhI cugane ko nahIM jAte haiM to Apa to insAna haiN| rAtri meM khAnA bilakula manA kiyA gayA hai| rAtri meM na khAne se bAraha mahIne meM chaha mahIne tapasyA binA jora lagAye hI ho jAtI hai| isase zubha-gati kA bandha hotA hai aura azubha gati kA bandha Tala jAtA hai|
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara mmRti-grantha / pravacana kalA : eka jhalaka : 416 : (24) dhana-sampatti ko sAtha le jAne kA eka hI upAya hai aura vaha yaha ki usakA dAna kara do, use paropakAra meM lagA do, khairAta kara do| (25) koI asAdhAraNa vyakti ho yA sAdhAraNa AdamI ho bhale hI tIrthakara hI kyoM na ho, yadi usane pahale azubha karma upArjana kiye haiM to unheM bhoganA hI par3atA hai| 'samaratha ko nahiM doSa gusAI' kI bAta karmoM ke Age nahIM cala sktii| acche karma karoge acchA phala pAoge, bure karma karoge, burA phala milegaa| karma karanA tumhArI icchA para nirbhara hai, magara phala bhoganA icchA para nirbhara nahIM hai / zarAba pInA yA na pInA manuSya kI marjI para hai, magara jo pI legA usakA mata vAlA honA yA na honA usakI icchA para nirbhara nahIM hai| usakI icchA na hone para bhI use matavAlA honA pdd'egaa| isalie maiM bAra-bAra kahatA hU~ ki khAlI hAtha mata jaanaa| (26) tumhArI yaha raIsI aura seThAI kisake sahAre khar3I hai ? becAre garIba majadUra dinarAta eka karake tumhArI tijoriyAM bhara rahe haiM / tumhArI raIsI unhIM ke bala para aura unhIM kI mehanata para TikI huI hai / kabhI kRtajJatApUrvaka usakA smaraNa karate ho ? kabhI unake duHkha meM bhAgIdAra banate ho? apane sukha meM unheM hissedAra banAte ho? unake prati kabhI AtmIyatA kA bhAva AtA hai ? agara aisA nahIM hotA to samajha lo ki tumhArI seThAI aura raIsI lambe samaya taka nahIM Tika skegii| tumhArI svArthaparAyaNatA hI tumhArI zrImantatAI ko svAhA karane kA kAraNa bnegii| abhI samaya hai-garIboM, majadUroM aura naukaroM kI sudhi lo| unake duHkhoM ko dUra karane ke lie hRdaya meM udAratA laao| unakI kamAI kA unheM acchA hissA do| isase unheM saMtoSa hogA aura unake saMtoSa se tuma sukhI bane rhoge| zailIgata vizeSatA anta meM pUjya zrI jaina divAkarajI mahArAja kI zailIgata vizeSatAoM para kucha prakAza DAlanA Avazyaka pratIta hotA hai| zrI jaina divAkarajI mahArAja gutthiyoM ko aura adhika ulajhAnA nahIM varan sarala-sahaja mudrA meM sulajhAnA jAnate the| do bhinna taToM para khar3e vyaktiyoM ke bIca unake pravacana mitratA aura ekatA ke setu hote the / vastutaH ve kaicI nahIM sUI the, jinameM cubhana thI kintu do phaTe diloM ko jor3ane kI apUrva kSamatA thii| unake pravacana sarala, sarasa, subodha, sulajhe hue aura adhyayanapUrNa the / jinameM vaicArika nirmalatA ke sAtha anubhUti kA amRta bhI milA hotA thaa| unakI pravacana zailI apanI nirAlI thii| vaha kisI kA anukaraNa-anusaraNa nahIM thI, maulika thii| jaba ve bolanA prArambha karate the, taba kucha ukhar3e-ukhar3e lagate, ekadama bAlakoM kI taraha sAdhAraNa bAteM sunAte |...."kintu kucha hI kSaNoM bAda ve pravacana ke bIca isa prakAra jamate aura anta meM aise asAdhAraNa-alaukika ho uThate ki sArA maidAna unake hAtha rhtaa| maiM unakI pravacana zailI kI tulanA phrAnsa ke viziSTa vicAraka vikTara hya go kI lekhana zailI se karatA hU~".""bhASA unakI sIdhI-sAdI, sarala-subodha
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara- smRti-grantha :417 : preraka pravacanAMza hotI thii| usameM rAjasthAnI aura mAlavI zabdoM ke sAtha urdU kA bhI kiMcita puTa hotA thaa| uccAraNa sApha thA AvAja bulanda aura madhura thii|" svargIya nirvANa prApti-pUjya munizrI ke pravacana malina jIvana ke prakSAlanArtha jAhnavIsalila kI bhAMti upAdeya evaM anukaraNIya haiM / inakA anuzIlana santapta mAnasa ko amaratva pradAna karegA-aisI merI acala AsthA hai| saMdarbha granya(1) zrI kevala muni-eka krAntadarzI yugapuruSa saMta jaina divAkara (2) zrI azoka muni-divAkara razmiyA~ (3) zrI rameza muni-jaina divAkara saMsmaraNoM ke Aine meM (4) tIrthaMkara-muni zrI cauthamalajI janma-zatAbdi aMka (varSa 7 aMka 7, 8, navambaradisambara 1977 / paricaya evaM patAjaina kathA sAhitya ke vizeSajJa aneka samIkSAtmaka granthoM ke lekhaka pradhAnAcArya saMdIpanI mahAvidyAlaya, ujjaina patA-mohana nivAsa, koThIroDa, ujjaina ----------------------------------------------- 6 "bahuta se loga aise hote haiM jo pratyeka viSaya para tarka-vitarka karane ko e taiyAra rahate haiM aura unakI bAtoM se jJAta hotA hai ki ve vividha 1 viSayoM ke vettA haiM, magara Azcarya yaha dekhakara hotA hai ki apane I / Antarika jIvana ke sambandha meM ve ekadama anabhijJa haiN| ve 'diyA-tale 3 aMdherA' ko kahAvata caritArtha karate haiN| AMkha dUsaroM ko dekhatI hai, 3 apane-Apa ko nahIM dekhatI / isI prakAra ve loga bhI sArI sRSTi ke raha1 syoM para to bahasa kara sakate haiM, magara apane ko nahIM jAnate / 3 byAvara, 8 sitambara, 1941 -munizrI cauthamalajI mahArAja 0-0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-0--0---1 ta-o-------------------------------------------- 1 zrI devendra muni zAstrI jaina divAkara, eka vilakSaNa vyaktitva, tIrthaMkara munizrI cauthamalajI janma zatAbdi aMka pRSTha 21 evaM 22
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha bANI ke jAdUgara : zrI jaina divAkara jI mahArAja eka pracalita saMskRta zloka meM kahA hai pravacana kalA kI eka jhalaka : 418 : " vaktA dazasahasreSu'" / - hajAra manuSyoM meM eka paNDita aura dasa hajAra mAnavoM meM eka vaktA hotA hai / vANI kA virAT vaibhava hI vaktA ke vyaktitva ko camakAtA hai / cU~ki vANI paricita aura aparicita, jAna aura anajAna sabhI ko jor3ane kA kAma karatI hai / apane manogata vicAroM ko vANI ke mAdhyama se zrotAoM ke kAnoM taka hI nahIM, apitu hRdaya ke AMgana taka pahu~cAne meM jo prayatnazIla hai / jisake jIvana meM AcAra aura vicAra kA sAmaMjasya, karaNI kathanI meM ekarUpatA parilakSita hotI hai, aura jisakI ojasvI vANI meM eka aisA cumbakIya AkarSaNa bharA rahatA hai, vastutaH agaNita manuSyoM ke hRdaya meM Azcaryajanaka parivartana lAne meM, jIvana kI kupathagAminI rAha ko supatha meM mor3ane meM evaM dainika kArya-kalApoM kI kAyA ko palaTane meM jo sakSama hai| aise tejasvI aura ojasvI vaktA ko samAja kA bhAvI sudhAraka, mArgadarzaka evaM tAraka mAnA gayA hai| jo kurUr3hiyoM kI ber3I meM jarjarita mAnavatA ko eka naI dizA dene meM kuzala hote haiM / ** zrI sureza muni zAstrI (zrI pratApamalajI mahArAja ke suziSya ) aise prabhAvazAlI dharmaM vaktA samAja meM bahuta kama huA karate haiM / prathama to mAnava ke manamastiSka meM satyaM zivaM sarjanAtmaka vicAra bahuta kama uThate haiM / kadAc suvicAra taraMgita hue bhI to suvyavasthita DhaMga se yathAprasaMga unakI abhivyakti karanA pratyeka vidvAn ke lie bahuta kaThina hai / svayaM maiMne anubhava kiyA hai / katipaya nara-nArI par3hAI-likhAI meM acchI yogyatA pA lete haiM, unakI lekhanI meM asarakAraka jAdU hotA hai, pratyeka durgama viSaya ko itanI sugama sundara rIti se lekhanI dvArA pratipAdita kareMge ki - pAThaka svayaM unakI lekhanI para daMga raha jAte haiM / hUbahU rasa alaMkAra yukta viSaya kA varNana karane meM paTu hote haiM / parantu sabhA ke bIca meM khar3e hokara pAMca-dasa miniTa bola nahIM pAte haiM, ve svayaM kahate haiM- hameM apanI lekhanI dvArA viSaya kA citraNa karane kI zakti milI hai / kintu bolane kI nahIM / isIlie kahA hai "vaktA dazasahasreSu" / jagavallabha prasiddha vaktA jaina divAkarajI mahArAja jaina samAja meM pratibhA sampanna sAdhaka prasiddha vaktA ke rUpa meM udita hue the| ApakI vAkzakti meM eka anokhA AkarSaNa aura jAdU thA / jaba Apa dharmopadeza pharamAte the, taba binA pracAra ke hajAroM nara-nAriyoM kI bhIr3a svataH umar3a-ghumar3a kara ekatrita ho jAyA karatI thii| itanA hI nahIM, pIyUSa varSIya pravacana zravaNa kara sabhI zrotA
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ :416 : vANI ke jAdUgara | zrI jaina divAkara-smRti-grantha Ananda-vibhora ho jAte the, cAtaka kI bhA~ti zrotA Apake mukha kI ora tAkA karate the / aura ghaNToM taka pravacana sunane ke bAda bhI zrotAoM kI antarecchA lAlAyita rahA karatI thii| saphala vaktA kI yahI vizeSatA hai ki-sabhA cAturya ke sAtha-sAtha aruci kI ora jAte hue zrotAoM ko roke / ApakI pravacana zailI atyadhika sabodha-sarala evaM hRdayagrAhiNI rahI hai| kyA grAmya janatA, kyA nAgarika, kyA zikSita aura kyA azikSita sabhI Ananda-vibhora hokara lauTate the| punaH dUsare dina Ane kA svataH unakA mana ho jAtA thaa| kitane pipAsu to eka ghaNTe pahale sabhA meM apanA sthAna rijarva banA jAte the| jaina zvetAmbara, digambara, osavAla, agravAla, mAhezvarI, musalamAna, harijana, svarNakAra, kuMbhakAra rAjapUta, mocI, mAlI, kRSaka Adi anya aura bhI kaI jAtiyoM ke nara-nArI ApakI pravacana pAvana gaMgA meM snAna kiyA karate the| kyA bAlaka, yuvaka aura kyA vRddha sabhI ko isa DhaMga se gurudeva zikSAprada bAteM pharamAte the, mAno AtmIyatA kA amRta barasA rahe hoN| kisI ko aruci kAraka pratIta nahIM hotA thaa| zrotA apane mana meM yaha samajhate the ki mahArAjazrI mere dharmagrantha se hI bola rahe haiN| mere lie hI / isalie sabhI zrotA ApazrI ko apanA dharmaguru mAnate the| kyoMki Apake upadeza sarva sukhAya, hitAya huA karate the| durlabha vizeSatAeM Apa apane vyAkhyAnoM meM kabhI bhI anyamata aura unakI mAnyatAoM kA khaNDana nahIM karate the; hA~, apane mata-mAnyatAoM kA maNDana karane meM kabhI bhI nahIM cUkate the| prasaMga ke anurUpa vANI meM rasa aura alaMkAra adbhuta hote the| phalataH kabhI sArI jana-medinI khilakhilA uThatI, kabhI karuNA rasa meM bhIga jAtI thI, to kabhI adbhuta aura zAntarasa meM baha jAtI / samanvayAtmaka ApakI zailI jhoMpar3I se lekara rAjagharAne taka aura raMka se lekara rAjA-mahArAjAoM ke jIvana taka pahu~cI hai| eka svara se sabhI ne Apake amRtopama upadeza ko prabhu kI vANI mAnakara sammAna kiyA hai / kyA Upara-darzita vizeSatA kama hai prasiddha vaktA ke lie? kliSTa aura nIrasa viSaya ko sugama, sarasa aura rucikAraka banAkara zrotAoM ke samakSa prastuta karanA; yaha viziSTatA ApazrI meM thii| aura vaha apane DhaMga kI anUThI pravacana zailI meM / vaktA, vidvAna, lokapriya samayajJa aura mAnavamAtra ke prati karuNAzIla the zrI jaina divAkara jI mahArAja / eka udAharaNa dekhiye eka bhautika vijJAna vizArada ne jaina divAkarajI mahArAja ke samIpa Akara tarka kiyA "mahArAjazrI, burA mAnane kI jarUrata nahIM hai, maiM sApha-sApha kaha detA huuN| Ajakala jitane bhI mata, paMtha aura vAda haiM kevala dukAnadArI mAtra hai / eka bhI vAda pramANita nahIM hai, AtmavAda bhI eka aisA hI DhakosalA mAtra hai|"
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / pravacana kalA kI eka jhalaka : 420 : pratyuttara meM muskAna liye gurudeva ne kahA-"kyoM sAhaba ! sAmane vAle vRkSa ke patte hila kyoM rahe haiM ?" "havA se"--prazna kartA ne kahA / "kyA Apa havA dekha rahe haiM ?" "nahIM, munijI" "phira bhI Apa havA ke astitva ko svIkAra karate haiN|" pattoM ke hilane se Apane vizvAsa kiyA ki 'patte havA se hila rahe haiN|' havA dikhAI nahIM detI usakA AbhAsa pattoM ke hilane se mAlUma huaa| usI prakAra AtmArUpAtIta hai| indriyA~ use pakar3a nahIM pAtIM, phira bhI zarIra ke hilane-calane se AtmA kA spaSTataH AbhAsa hotA hai| usake chor3akara cale jAne para zarIra mata bana jAtA haiN| jaise puSpaM gandhaM tile tailaM kASThe vahniH paye ghatam / ikSau guDaM tathA dehaM pazyAtmAnaM vivekataH // -jaise phUloM meM gandha, tiloM meM taila, kASTha meM agni, dUdha meM ghRta, ganne meM gur3a parivyApta hai, usI prakAra zarIra vyApI AtmasattA rahI huI hai| praznakartA ko 'AtmavAda bhI eka DhakosalA hai' ye zabda vApisa lenA par3A aura gurudeva kA atyanta AbhAra mAnakara Age bddh'e| isa prakAra gurudeva ke vaktRtva zailI ke eka nahIM aneka rocaka prasaMga surakSita haiM / kevala eka pravacana ne kaiyoM ke astonmukhI jIvana ko udayonmukhI banAyA hai / Aja samAja meM aise samanvayAtmaka pravaktA kI pUrI AvazyakatA hai| vastutaH tabhI samAja ko sahI mArga-darzana mila sakatA hai, Aja samAja digmUDha banA huA hai| eka hI kAraNa hai 'samanvaya sAdhaka kA abhAva' / prasiddha vaktA zrI jaina divAkarajI mahArAja ke mananIya pravacanoM ke lie nimna sAhitya par3hanA cAhie: divAkara divya jyoti (bhAga 1 se 21) saM0 paM0 zrI zobhAcandajI bhArilla prAptikendra : jaina divAkara divya jyoti kAryAlaya mahAvIra bAjAra, byAvara (ajamera) good
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 421 : vicAroM ke pratibimba prasiddhavaktA zrI jaina divAkarajI mahArAja ke zrI jaina divAkara smRti - grantha vicAroM ke pratinidha ['jahA~ jhUTha kA vAsa hotA hai, vahA~ satya nahIM raha sakatA / jaise rAtri ke sAtha sUraja nahIM raha sakatA aura sUraja ke sAtha rAta nahIM raha sakatI, usI prakAra satya ke sAtha jhUTha aura jhUTha ke sAtha satya kA nirvAha nahIM ho sakatA / ] 1. dhana cAhe jaba mila sakatA hai, kintu yaha samaya bAra-bAra milane vAlA nahIM; ataeva dhana ke lie jIvana kA sArA samaya samApta mata karo / dhana tuccha vastu hai, jIvana mahAn hai / dhana ke lie jIvana ko barbAda kara denA koyaloM ke lie cintAmaNi ko naSTa kara dene ke samAna hai / 2. dharma, paMtha, mata yA sampradAya jIvana ko unnata banAne ke lie hote haiM, unase AtmA kA kalyANa honA cAhiye; kintu kaI loga inheM bhI patana kA kAraNa banA lete haiM / 3. AtmA nirbala hogI to zarIra kI sabalatA kisI bhI kAma nahIM AyegI / talavAra kitanI hI teja kyoM na ho, agara hAtha meM tAkata nahIM hai to usakA upayoga kyA hai ? 4. ahiMsA meM sabhI dharmoM kA samAveza ho jAtA hai, ThIka vaise hI jaise hAthI ke paira meM sabhI ke pairoM kA samAveza ho jAtA hai / 5. jaise makAna kA AdhAra nIMva hai, usIprakAra mukti kA mUlAdhAra samyagjJAna hai / samyagjJAna ke abhAva meM mokSamArga kI ArAdhanA kabhI nahIM ho sakatI / 6. dharma para kisI kA Adhipatya nahIM hai / dharma ke vizAla prAMgaNa meM kisI bhI prakAra kI saMkIrNatA aura bhinnatA ko avakAza nahIM hai / yahA~ Akara mAnava mAtra samAna bana jAtA hai / 7. jo dharma isa jIvana meM kucha bhI lAbha na pahu~cAtA ho aura sirpha paraloka meM hI lAbha pahu~cAtA ho, use maiM murdA dharma samajhatA hU~ / jo dharma vAstava meM dharma hai, vaha paraloka kI taraha isa loka meM bhI lAbhakArI avazya hai / 8. Apako do netra prApta haiN| mAno prakRti Apako saMketa de rahI hai ki eka netra se vyavahAra dekho aura dUsare netra se nizcaya dekho / ekAntavAda prabhu kI AjJA ke viruddha hai / 6. dharma kisI kheta yA bagIce meM nahIM upajatA, na bAjAra meM mola bikatA hai| dharma zarIra se - jisameM mana aura vacana bhI garmita haiM-- utpanna hotA hai / dharma kA dAyarA atyanta vizAla hai / usake lie jAti-birAdarI kI koI bhAvanA nahIM hai / brAhmaNa ho yA cANDAla, kSatriya ho yA mehatara ho, koI kisI bhI jAti kA ho, koI bhI usakA upArjana kara sakatA hai / 10. rASTra ke prati eka yogya nAgarika ke jo kartavya haiM, unakA dhyAna karo aura pAlana
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha karo; yahI rASTradharma hai| rASTradharma kA malIbhA~ti pAlana karane vAle Atmadharma ke adhikArI banate haiM / jo vyakti rASTradharma se patita hotA hai, vaha Atmika dharma kA AcaraNa nahIM kara sakatA / 11. yaha achUta kahalAne vAle loga tumhAre bhAI hI haiM inake prati ghRNAdveSa mata kro| 12. dharma na kisI deza meM rahatA hai, na kisI khAsa taraha ke laukika bAhya kriyAkANDa meM hI rahatA hai; usakA sIdhA sambandha AtmA se hai| jo kaSAyoM kA jitanA tyAga karatA hai, vaha utanA hI adhika dharmaniSTha hai, phira bhale hI vaha kisI bhI veza meM kyoM na rahatA ho ? pravacana kalA kI eka jhalaka : 422 : 13. agara Apa sukha prApta karanA cAhate haiM, to Apako Atma-zuddhi karanI par3egI / Atmazuddhi ke lie AtmAvalokana kA artha yaha nahIM ki Apa apanI maujUdA aura gairamaujUdA vizeSatAoM kA DhiDhorA pITeM apanA bar3appana jAhira karane kA prayatna kareM; nahIM, yaha AtmAvalokana nahIM, AtmavaMcanA hai| 14. botala meM madirA bharI hai aura Upara se DaoNTa lagA hai| use lekara koI hajAra bAra gaMgAjI meM snAna karAye to kyA madirA pavitra ho jAegI ? nahIM / isI prakAra jisakA aMtaraMga pApa aura kaSAyoM se bharA huA hai, vaha Upara se kitanA hI sApha-sutharA rahe, vAstava meM rahegA vaha apAvana / 15. Atma-kalyANa kA bhavya bhavana Aja khar3A nahIM kara sakate to koI cintA nahIM, nIMva to bAja DAla hI sakate ho| Aja nIMva lagA loge to kisI dina zanaiH-zanaiH mahala bhI khar3A ho skegaa| jo nIMva hI nahIM lagAnA cAhatA, vaha mahala kadApi khar3A nahIM kara sakatA / 16. jJAna kA sAra hai viveka kI prApti aura viveka kI sArthakatA isa bAta meM hai ki prANimAtra ke prati karuNA kA bhAva jAgRta kiyA jaae| 17. dhAya vAlaka ko dUdha pilAtI hai, ramAtI hai phira bhI bhItara-hI-mItara samajhatI hai ki yaha bAlaka merA nahIM parAyA hai| isI prakAra samyagdRSTi jIva dhana-jana Adi kI rakSA karatA hai| aura usakA upayoga bhI karatA hai tathApi antas meM jAnatA hai ki yaha saba para-padArtha hai / yaha AtmamUla va nahIM hai aisA samajhakara vaha unameM gRddha nahIM banatA, anAsakta rahatA hai / 18. kisI bhI kisAna se pUcho ki vaha apane kheta ko bAra-bAra jotakara komala kyoM banAtA hai ? to vaha yahI uttara degA ki kaThora bhUmi meM aMkura nahIM uga skte| yahI bAta manuSya ke hRdaya kI hai| manuSya kA hRdaya jaba komala hogA, taba usakI abhimAnarUpI kaThoratA haTa jAegI aura usameM dharmarUpI aMkura uga sakegA / 16. jUtoM ko bagala meM dabA leMge, rakhakara soyeMge / magara camAra se ghRNA kareMge ? 20. jJAnI kA jJAna use duHkhoM kI jabaki ajJAnI kA ajJAna usake lie viSa bujhe vANa kA kAma karatA hai| 21. svAdhyAya kA artha kaSThastha kiye hue gadya-padya ko tote kI taraha bolate jAnA hI nahIM samajhanA cAhiye / jo pATha bolA jA rahA hai, usakA Azaya samajhate jAnA aura usakI gaharAI meM mana lagA denA Avazyaka hai / tIsarI zreNI ke musAphirakhAne meM jUtoM ko sirahAne yaha kyA hai ? anubhUti se bacAne ke lie kavaca kA kAma karatA hai, miTTI kI taraha saMsAra se cipaTA hai, ataH saMsAra meM pha~sa jAegA / reta ke samAna banegA to saMsAra se nikala jaaegaa| 22. bhAI, tU cikanI 23. jaise sUrya aura candra kA AkAza aura dizA kA ba~TavArA nahIM ho sakatA, usI prakAra dharma kA bhI ba~TavArA sambhava nahIM hai / dharma usa kalpavRkSa ke samAna hai, jo samAnarUpa se saba ke manorathoM kI pUrti karatA hai aura kisI prakAra ke bhedabhAva ko prazraya nahIM detA /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha 24. bar3oM kA kahanA hai ki manuSya ko kama khAnA cAhiye, gama khAnA cAhiye aura U~canIca vacana saha lenA cAhiye tathA zAnta hokara rahanA caahie| gRhasthI meM jahA~ ye cAra bAteM hotI haiM, vahA~ bar3e Ananda ke sAtha jIvana vyatIta hotA hai / : 423 vicAroM ke prativimba 25. jisa mArga para calane se zatrutA miTatI hai, mitratA bar3hatI hai, zAnti kA prasAra hotA hai, aura kleza, kalaha evaM vAda kA nAza hotA hai, vaha mArga satya kA mArga hai| 26. dhana kI maryAdA nahIM karoge to pariNAma acchA nahIM nikalegA / tRSNA Ama hai, usameM jyoM-jyoM dhana kA IMdhana jhoMkate jAoge, vaha bar3hatI hI jAyegI / 27. dharmaM supAtra meM hI ThaharatA hai kupAtra meM nahIM; isalie dharmayukta jIvana banAne ke lie nIti maya jIvana kI jarUrata hotI hai / 28. apanA bhrama dUra kara de aura apane asalI rUpa ko pahacAna le / jaba taka tU asali - yata ko nahIM pahacAnegA, sAMsiyoM ke cakkara meM par3A rahegA / 26. AtmajJAna ho jAne para saMsAra meM uttama se uttama samajhA jAne vAlA padArtha bhI manuSya ke citta ko AkarSita nahIM kara sktaa| 30. jo pUrI taraha vItarAga ho cukA hai aura jisakI AtmA meM pUrNa samabhAva jAga uThA hai, vaha kaise bhI vAtAvaraNa meM rahe kaise bhI padArthoM kA use saMyoga mile usakI AtmA samabhAva meM hI sthita rahatI hai / 31. krodha eka prakAra kA vikAra hai aura jahA~ citta meM durbalatA hotI hai, sahanazIlatA kA abhAva hotA hai, aura samabhAva nahIM hotA vahIM krodha utpanna hotA hai / 32. jo manuSya avasara se lAbha nahIM uThAtA aura suvidhAoM kA sadupayoga nahIM karatA, use pazcAttApa karanA par3atA hai aura phira pazcAttApa karane para bhI koI lAbha nahIM hotA / 33. jo vastue~ isI jIvana ke anta meM alaga ho jAtI haiM, jinakA AtmA ke sAtha kucha bhI sambandha nahIM raha jAtA hai aura antima jIvana meM jisakA chUTa jAnA anivArya hai, ve hI vastue~ prApta karanA kyA jIvana kA sarvAdhika mahattvapUrNa kArya ho sakatA hai ? kadApi nahIM / mahattvapUrNa kArya hai apane bhaviSya ko ujjvala banAnA aura AtmA ko kalyANa ke usa mArga para le jAnA ki phira kabhI akalyANa se bheMTa hI na karanI par3e / 34. bahuta se loga camatkAra ko namaskAra karake camatkAroM ke sAmane apane Apako samarpita kara dete haiN| ve bAhma Rddhi ko hI AtmA ke utkarSa kA cihna samajha lete haiM aura jo bAhya Rddhi dikhalA sakatA hai, use hI bhagavAn yA siddha- puruSa mAna lete haiM, magara yaha vicAra bhramapUrNa hai / bAhya camatkAra AdhyAtmika utkarSa kA cihna nahIM hai aura jo jAnabUjhakara apane bhaktoM ko camatkAra dikhAne kI icchA karatA hai aura dikhalAtA hai, samajhanA cAhiye ki use saccI mahattA prApta nahIM huI hai| 35. parivartana prakRti kA niyama hai| yaha niyama jar3a aura cetana sabhI para samAna rUpa se lAgU hotA hai / phUla jo khilatA hai, kumhalAtA bhI hai; sUrya kA udaya hotA hai, to asta bhI hotA hai; jo car3hatA hai, vaha giratA hai| 36. saMskRta bhASA meM 'guru' zabda kA artha karate hue kahA gayA hai-- 'gu' kA artha andhakAra hai aura 'ru' kA artha nAza karanA hai| donoM kA sammilita artha yaha nikalA ki jo apane ziSyoM ke ajJAna kA nAza karatA hai, vahI 'guru' kahalAtA hai| 37. apane jIvana ke jahAja ko jisa karNadhAra ke bharose chor3a rahe ho, usakI pahale jA~ca
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha * pravacana kalA kI eka jhalaka : 424 : tI kara lo ki use svayaM bhI rAstA mAlUma hai yA nahIM ? vijJa sArathI ko hI apanA jIvana-ratha supurda karo; aire gaire ko guru banA loge to andhakAra meM hI bhaTakanA par3egA / 38. kisI kI nindA karake usakI gaMdagI ko apanI AtmA meM mata sameTo guNIjanoM kA Adara karo / namratA dhAraNa karo / ahaMkAra ko apane pAsa mata phaTakane do / 36. yaha kyA insAniyata hai ki svayaM to bhalA kAma na karo aura dUsare kareM aura kIrti pAveM to unase IrSyA karo ? IrSyA na karake acche-acche kAma karo / 40. jisakA jitanA vikAsa huA hai usI ke anusAra use sAdhanA kA cunAva karanA cAhie aura usI sopAna para khar3e hokara apanI AtmA kA utthAna karane kA prayatna karanA cAhie / 41. mAnava jIvana kI uttamatA kI kasoTI jAti nahIM hai, bhagavad bhajana hai jo manuSya paramAtmA ke bhajana meM apanA jIvana arpita kara detA hai aura dharmapUrvaka hI apanA jIvana-vyavahAra calAtA hai, vahI uttama hai, vahI UMcA hai, cAhe vaha kisI bhI jAti meM utpanna huA ho| ucca-seucca jAti meM janma lekara bhI jo hInAcArI hai, pApa ke AcaraNa meM jisakA jIvana vyatIta hotA hai| aura jisakI antarAtmA kaluSita banI rahatI hai, yaha manuSya ucca nahIM kahalA sakatA / 42. zuddha zraddhAvAn manuSya hI sva-para kA kalyANa karane meM samartha hotA hai| jisake hRdaya zraddhA nahIM hai aura jo kabhI idhara aura kabhI udhara lur3hakatA rahatA hai, vaha sampUrNa zakti se, pUre manobala se sAdhanA meM pravRtta nahIM ho sakatA aura pUrNa manoyoga ke binA koI bhI sAdhanA saphala nahIM ho sakatI / saphalatA zraddhAvAn ko hI milatI hai / 43. mithyAtva se bar3hakara koI zatru nahIM hai / bAhya zatru bAhara hote haiM aura unase sAvadhAna rahA jA sakatA hai, magara midhyAtvaM zatru antarAtmA meM ghusA rahatA hai, usase sAvadhAna rahanA kaThina hai / vaha kisI bhI samaya, balki hara samaya hamalA karatA rahatA hai| bAhya zatru avasara dekhakara jo aniSTa karatA hai usase bhautika hAni hI hotI hai, magara midhyAtva Atmika sampatti ko dhUla meM milA detA hai| 44. vijJAna ne itanI unnati kI; magara logoM kI subuddhi kI tanika bhI tarakkI nahIM huI / manuSya aba bhI usI prakAra khUMkhvAra banA huA hai, vaha hiMsaka jAnavara kI taraha eka-dUsare para gurrAtA hai aura zAnti ke sAtha nahIM rhtaa| agara manuSya eka-dUsare ke adhikAroM kA Adara kare aura nyAyasaMgata mArga kA anusaraNa kare to yuddha jaise vinAzakArI Ayojana kI AvazyakatA hI na rhe| 45. hiMsA meM azAnti kI bhayAnaka jvAlAeM chipI haiN| usase zAnti kaise milegI ? vAstavika zAnti to ahiMsA meM hI nihita hai / ahiMsA kI zItala chAyA meM hI lAbha ho sakatA hai / 46. manuSya kitanA hI zobhanIka kyoM na ho, yadi usameM guNa nahIM hai to vaha kisa kAma kA ? rUpa kI zobhA guNoM ke sAtha hai| 1 1 47. yAda rakkho aura sAvadhAna raho dina rAta hara samaya tumhAre bhAgya kA nirmANa ho rahA hai| kSaNa bhara ke lie bhI agara tuma gaphalata meM par3ate ho to apane bhaviSya ko andhakAramaya banAte ho / sabase adhika sAvadhAnI mana ke viSaya meM rakhanI hai| yaha mana atyanta capala hai| samudra kI laharoM kA pAra hai, para mana kI laharoM kA pAra nahIM hai| isameM eka ke bAda dUsarI aura dUsarI ke bAda tIsarI lahara utpanna hotI hI rahatI hai| ina laharoM para niyantraNa rakhanA Avazyaka hai| 48. vartamAna meM jo kucha bhI prApta hai, usameM santoSa dhAraNa karanA caahie| santoSa hI zAnti pradAna kara sakatA hai sakatI aura yadi santoSa hai sakatA hai| karor3oM aura araboM kI sampatti bhI to alpa sAdhana-sAmagrI meM bhI manuSya santoSa ke binA sukhI nahIM banA AnandapUrvaka jIvana vyatIta kara
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ :425 : vicAroM ke pratibimba | zrI jaina divAkara-smRti-grantha 46. jo bhUta-bhaviSyat kI cintA chor3akara vartamAna paristhitiyoM meM masta rahatA hai, vahI jagata meM jJAnI hai| saca pUcho to aise logoM ko hI vAstavika Ananda ke khajAne kI cAbI hAtha lagI hai| 50. manuSya jitanA-jitanA AtmA kI ora jhukatA jAegA, utanA hI utanA sukhI banatA jaaegaa| 51. milAvaTa karanA ghora anaitikatA hai| vyApArika dRSTi se bhI yaha koI saphala nIti nahIM hai| jo loga pUrNa prAmANikatA ke sAtha vyApAra karate haiM aura zuddha cIjeM becate haiM, unakI cIja kucha mahaMgI hogI aura sambhava hai ki Arambha meM usakI bikrI kama ho, magara jaba unakI prAmANikatA kA sikkA jama jAegA aura loga asaliyata ko samajhane lageMge to unakA vyApAra auroM kI apekSA adhika camakegA, isameM saMdeha nhiiN| agara sabhI jaina vyApArI aisA nirNaya kara leM ki hama prAmANikatA ke sAtha vyApAra kareMge aura kisI prakAra kA dhokhA na karate hue apanI nIti spaSTa rakheMge to jainadharma kI kAphI prabhAvanA ho, sAtha hI unheM bhI koI ghATA na rhe| 52. koI cAhe ki dUsaroM kA burA karake maiM sukhI bana jAU~, to aisA honA sambhava nahIM hai / babUla bokara Ama khAne kI icchA karanA vyartha hai|| 53. saMsAra meM aisI koI vastu nahIM hai, jise pAkara tuma abhimAna kara sako, kyoMki vaha vAstava meM tumhArI nahIM hai aura sadA tumhAre pAsa rahane vAlI nahIM hai| abhimAna karoge to Age calakara nIcA dekhanA pdd'egaa| 54. isa vizAla vizva meM aneka uttama padArtha vidyamAna haiM, parantu AtmajJAna se bar3hakara anya kucha bhI nahIM hai / jisane AtmajJAna prApta kara liyA, use kucha prAptavya nahIM raha gayA / 55. AtmA-AtmA meM pharka nahIM hai, pharka hai karanI meM / jo jaisI karanI karatA hai, use vaisI hI sAmagrI mila jAtI hai| 56. jo suyoga milA hai, use saMsAra ke Amoda-pramoda meM vinaSTa mata karo, balki AtmA ke svarUpa ko samajhane meM usakA sadupayoga kro| 57. kisI vyakti ke jIvana ke sambandha meM jaba vicAra karanA ho to usake guNoM para hI vicAra karanA ucita hai| guNoM kA vicAra karane meM guNoM ke prati prIti kA bhAva utpanna hotA hai aura manuSya svayaM guNavAna banatA hai| 58. avivekI jana apane doSa nahIM dekha pAte, parAye doSa dekhate haiM; apanI nindA nahIM karate, parAI nindA karate haiN| ve apane meM jo guNa nahIM hote, unakA bhI honA prasiddha karate haiM aura vartamAna doSoM ko DhaMkane kA prayatna karate haiM, jabaki dUsaroM meM avidyamAna doSoM kA Aropa karake unake guNoM ko AcchAdita karane kA prayAsa bhI karate haiN| 56. vAstava meM dekhA jAe to vikAra dekhane meM nahIM, mana meM hai| mana ke vikAra hI kabhI dRSTi meM pratibimbita hone lagate haiN| mana vikAra-vihIna hotA hai to dekhane se dRSTA kI AtmA kaluSita nahIM hotii| 60. prAmANikatA kA takAjA hai ki manuSya jo veSa dhAraNa kare, usake sAtha Ane vAlI jimmedArI kA bhI pUrI taraha nirvAha kare / aisA karane meM hI usa beSa kI zobhA hai| 61. vyApArI kA kartavya hai, jise denA hai, ImAnadArI se de aura jisase lenA hai usase ImAnadArI se hI lena-dena meM beImAnI na kare / 62. zIla AtmA kA bhUSaNa hai| usase sabhI ko lAbha hotA hai, hAni kisI ko nahIM hotii| 63. satya sabako priya aura asatya apriya hai| jo loga lobha se, bhaya se yA AzA se
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / pravacana kalA kI eka jhalaka : 426 : prerita hokara asatya kA prayoga karate haiM, ve bhI asatya ko acchA nahIM smjhte| unake antaHkaraNa ko TaTolo to pratIta hogA ki ve asatya se ghRNA karate haiM, aura satya ke prati prIti aura bhakti rakhate haiN| 64. jaba taka kisI rASTra kI prajA apanI saMskRti aura apane dharma para dRr3ha hai taba taka koI videzI sattA usa para sthAyI rUpa se zAsana nahIM kara sktii| 65. agara Apa apanI jubAna para kabjA kareMge to kisI prakAra ke anartha kI AzaMkA nahIM rhegii| isa duniyA meM jo bhISaNa aura lomaharSaka kANDa hote haiM, unameM se adhikAMza kA kAraNa jIbha para niyantraNa kA na honA hai| 66. guNa AtmA ko pavitratA kI ora prerita karate haiM, doSoM se AtmA apavitra-kalUSita banatA hai| guNa pratyakSa yA parokSa rUpa se AtmA ko svarUpa kI ora le jAte haiM, jabaki doSa use vikAra kI ora agrasara karate haiM / 67. Atmazuddhi ke lie kSamA atyanta Avazyaka guNa hai| jaise suhAgA svarNa ko sApha karatA hai, vaise hI kSamA AtmA ko svaccha banA detI hai| 68. amRta kA AsvAdana karanA ho to kSamA kA sevana kro| kSamA alaukika amata hai| agara Apake jIvana meM saccI kSamA A jAe to Apake lie yahI dharatI svarga bana sakatI hai| 66. kRSaka dhAna kI prApti ke lie khetI karatA hai to kyA use khAkhalA (bhUsA) nahIM milatA hai ? magara vaha kisAna to mUrkha hI mAnA jAegA jo sirpha khAkhale (bhUse) ke lie khetI karatA hai| isalie jahA~ tapasyA ko Avazyaka batAyA gayA hai, vahIM usake uddezya kI zuddhi para bhI pUrA bala diyA hai| uddezya-zuddhi ke binA kriyA kA pUrA phala prApta nahIM ho sktaa| 70. bhoga kA roga bar3A vyApaka hai / isameM ur3atI cir3iyA bhI phaMsa jAtI hai| ataeva isase bacane ke lie sadA prayatnazIla rahanA cAhie aura citta ko kabhI gRddha nahIM hone denA caahie| 71. tIna bAteM aisI haiM jinameM sabra karanA hI ucita hai-kisI vastu kA grahaNa karane meM, bhojana meM aura dhana ke viSaya meM; magara tIna bAteM aisI bhI haiM, jinameM santoSa dhAraNa karanA ucita nahIM hai-dAna dene meM, tapasyA karane meM aura paThana-pAThana meN| 72. nizcaya mAno ki sukha kI kuMjI santoSa hai, sampatti nahIM; ataeva dUsaroM kI cupar3I dekha kara IrSyA mata karo / apanI rUkhI ko burA mata samajho aura dUsaroM kI nakala mata kro| 73. bIja bonA tumhArI icchA para nirbhara hai, kintu bo dene ke bAda icchAnusAra aMkura paidA nahIM kiye jA sakate / apar3ha kisona bhI jAnatA hai ki cane ke bIja se gehUM kA paudhA utpanna nahIM hotA, magara tuma usase bhI gaye-bIte ho| tuma sukha pAne ke lie kadAcaraNa karate ho| 74. tIrthaMkara kauna hotA hai ? jagat meM ananta jIva haiN| unameM jo U~ce nambara kI karanI karatA hai, vaha tIrthaMkara bana jAtA hai| 75. yaha samajhanA bhUla hai ki hama tuccha haiM, nAcIja haiM, dUsare ke hAtha kI kaThaputalI haiM, parAye izAre para nAcane vAle haiM, jo bhagavAn cAhegA vahI hogA, hamAre kiye kyA ho sakatA hai ? yaha dInatA aura hInatA kI bhAvanA hai| apane Apako apanI hI dRSTi meM girAne kI jaghanya vicAradhArA hai / jIva kA bhaviSya usakI karanI para avalambita hai| ApakA bhaviSya Apake hI hAtha meM hai, kisI dUsare ke hAtha meM nhiiN| 76. jaba Apake citta meM tRSNA aura lAlaca nahIM hoMge taba nirAkulatA kA abhUtapUrva Ananda Apako tatkAla anubhava meM Ane lgegaa| 77. malA AdamI vaha hai jo duniyA kA bhI bhalA kare aura apanA bhI / jo duniyA kA
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ :427 : vicAroM ke pratibimba | zrI jaina divAkara-smRti-vAnya bhalA karatA hai aura apanA nukasAna kara letA hai, vaha dUsare nambara kA bhalA AdamI hai, lekina jo dUsare kA nukasAna karake apanA bhalA karatA hai, vaha nIca hai| 78. jaise sUrya aura candra kA, AkAza aura dizA kA baMTavArA nahIM ho sakatA, usI prakAra dharma kA ba~TavArA nahIM ho sktaa| jaise AkAza, sUrya Adi prAkRtika padArtha haiM, ve kisI ke nahIM haiM, ataeva sabhI ke haiM, isI prakAra dharma bhI vastu kA svabhAva hai aura vaha kisI jAti, prAnta, deza yA varga kA nahIM hotaa| 76. dharma kA prAMgaNa saMkIrNa nahIM, bahuta vizAla hai| vaha usa kalpavRkSa ke samAna hai jo samAna rUpa se sabake manorathoM kI pUrti karatA hai aura kisI prakAra ke bhedabhAva ko prazraya nahIM detaa| 80. namratA vaha vazIkaraNa hai jo duzmana ko bhI mitra banA letI hai; pASANa hRdaya ko bhI pighalA detI hai| 81. vAstava meM namratA aura komalatA bar3e kAma kI cIjeM haiN| ve jIvana kI bar3hiyA zRgAra haiM, AbhUSaNa haiM, unase jIvana camaka uThatA hai / 82. jJAna prApta karane ke lie vinamratA kI AvazyakatA hotI hai / vinIta hokara hI jJAna prApta kiyA jA sakatA hai| 83. kisI meM burAI hai to burAI kI ora mata dekho; burAI kI ora dekhoge vaha tumhAre andara praveza kara jaaegii| jaisA grAhaka hotA hai, vaha vaisI hI cIja kI tarapha dekhatA hai| 84. jIvana meM thor3A-sA bhI samaya bahuta mUlya rakhatA hai| kabhI-kabhI aise mahattvapUrNa avasara Ate haiM, jina para Apake bhAvI jIvana kA AdhAra hotA hai| una bahumUlya kSaNoM meM agara Apa pramAdamaya hoMge to ApakA bhAvI jIvana bigar3a jAegA aura yadi sAvadhAna hoMge, AtmAbhimukha hoMge to ApakA bhaviSya maMgalamayI bana jaaegaa| 85. davAoM ke sahAre prApta tandurustI bhI koI tandurustI hai| asalI tandurustI vahI hai ki davA kA kAma hI na pdd'e| davA to bUr3he kI lakar3I ke samAna hai| lakar3I hAtha meM rahI taba taka to ganImata aura jaba na rahI taba calanA hI kaThina / isI prakAra davA kA sevana karate rahe taba taka to tandurustI rahe aura davA chor3I ki phira bImAra ke bImAra / yaha bhI koI tandurustI hai ? 86. jo vastu AtmA ke kalyANa meM sAdhaka nahIM hai, usakI koI kImata nahIM hai| 87. isa bhrama ko chor3a do ki jaina kula meM janma lene se Apa samyagdRSTi ho gye| isa khayAla meM bhI mata raho ki kisI ke dene se Apako samyagdarzana ho jAegA; nahIM, samyagdarzana Apake AtmA kI hI pariNati hai, eka avasthA hai| ApakI zraddhA, ruci yA pratIti kI nirmalatA para samyagdarzana kA honA nirbhara hai / zuddha ruci hI samyagdarzana ko janma detI hai| 88. kaisI bhI retIlI nadI bIca meM A jAe, dhorI baila himmata nahIM hAratA / vaha rAstA pAra kara hI letA hai| vaha vahana kiye bhAra ko bIca meM nahIM chodd'taa| isI prakAra sudRr3ha zraddhA vAlA sAdhaka aMgIkAra kI huI sAdhanA ko pAra lagA kara hI dama letA hai| 86. sAdhu-saMtoM kA kAma hai janatA kI zubha aura pavitra bhAvanAoM ko bar3hAvA denA; aprazasta uttejanAoM ko, jo samaya-samaya para dila ko abhibhUta karatI haiM dabA denA aura isa prakAra saMsAra meM zAnti kI sthApanA ke lie prayatnazIla honaa|
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha pravacana kalA : eka jhalaka : 428 : 60. manuSya kI vivekazIlatA isa bAta meM hai ki bhUtakAla se zikSA lekara vartamAna ko sudhAre aura vartamAna kA bhaviSyat ke lie sadupayoga kare / jisameM itanI bhI buddhi nahIM, use manuSya kahanA kaThina hai| 61. paramAtmA meM na sugandha hai aura na durgandha hai| usameM na tIkhA rasa hai, na kaTuka hai, na kasailA hai, na khar3A hai aura na mIThA hai / vaha saba prakAra ke sparzoM se bhI rahita hai / na karkaza hai, na komala hai, na guru hai, na laghu hai, na zIta hai, na uSNa hai, na cikanA hai aura na rUkhA hai| 62. jJAna kA sAra hai viveka kI prApti aura viveka kI sArthakatA isa bAta meM hai ki prANimAtra ke prati karuNA kA bhAva jAgRta kiyA jaae| kisI ne bahuta par3ha liyA hai| bar3e-bar3e pothe kaNThastha kara liye haiM, aneka zAstroM kA jJAna prApta kara liyA hai| magara usake isa jJAna kA kyA prayojana hai, yadi vaha soca-vicAra kara nahIM bolatA ? 63. jina vacanoM se hiMsA kI preraNA yA uttejanA mile vaha vacana bhASA ke durupayoga meM hI sammilita hai balki yaha kahanA ucita hogA ki hiMsAvardhaka vacana bhASA kA sabase bar3A durupayoga hai| 64. jo vyakti, samAja yA deza viveka kA divya dIpaka apane sAmane rakhatA hai aura usake prakAza meM hI apane kartavya kA nizcaya karatA hai, use kabhI santApa kA anubhava nahIM karanA par3atA; use asaphalatA kA muMha nahIM dekhanA pdd'taa| ___65. vivekavAn DUbane kI jagaha tira jAtA hai aura vivekahIna tirane kI jagaha bhI DUba jAtA hai| 16. dharma vyakti ko hI nahIM, samAja ko, deza ko aura antataH akhila vizva ko zAnti pradAna karatA hai| Akhira samAja ho yA deza, sabakA mUla to vyakti hI hai aura jisa praNAlikA se vyakti kA utkarSa hotA hai, usase samUha kA bhI utkarSa kyoM na hogA ? 67. viveka vaha Antarika pradIpa hai jo manuSya ko satpatha pradarzita karatA aura jisakI rozanI meM calakara manuSya sakuzala apane lakSya taka jA pahuMcatA hai| viveka kI badaulata saikar3oM anyAnya guNa svataH A milate haiN| viveka manuSya kA sabase bar3A sahAyaka aura mitra hai| 68. zAnti prApta karane kI pradhAna zarta hai samabhAva kI jAgRti / anukUla aura pratikUla saMyogoM ke upasthita hone para harSa aura viSAda kA bhAva utpanna na honA aura rAgadveSa kI bhAvanA kA anta ho jAnA samabhAva hai / 66. jarA vicAra karo ki mRtyu se pahale kabhI bhI naSTa ho jAne vAlI aura mRtyu ke pazcAt avazya hI chUTa jAne vAlI sampatti ko jIvana se bhI bar3I vastu samajhanA kahA~ taka ucita hai ? agara aisA samajhanA ucita nahIM hai to phira lobhAbhibhUta hokara kyoM sampatti ke lie yaha utkRSTa jIvana barbAda karate ho ? 100. yaha zarIra dagAbAja, beImAna aura cora hai| yadi isakI naukarI meM hI raha gayA to sArA janma bigar3a jAegA; ataeva isase lar3ane kI jarUrata hai| dUsare se lar3ane meM koI lAbha nahIM, khuda se hI ldd'o| 101. mana saba para savAra rahatA hai, parantu mana para savAra hone vAlA koI viralA hI mAI kA lAla hotA hai; magara dhanya bahI hai, jo apane mana para savAra hotA hai|
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ akti.upaheza vairakhya aura jIta kI svara cetanA meM Share maNi Tak TERNA zrI jaina divAkara-smRti-grantha
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ prati divakara smRti salya zrI jaina divAkara smRti-dhAnya bhakti, upadeza, vairAgya tathA nIti kI svara-cetanA meM gumphita __zrI jaina divAkarajI ke priya padya bhakti-stuti pradhAna-pada 1. mahAmantra ko AratI jaya arihantANaM prabhu, jaya arihantANaM / bhAva bhakti se nita prati, praNam siddhANaM / / om jaya arihantANaM |tter| darzana jJAna anantA, zakti ke dhArI, svAmI ! yathAkhyAta samakita hai, karma zatru hArI / / 1 / hai sarvajJa sarvadarzI bala, sukha ananta paaye| aguru laghu amUrata, avyaya kahalAye / / 2 / namo AyariyANaM, chattIsa guNa pAlaka / jainadharma ke netA, saMgha ke saMcAlaka 1AUM3| namo uvajjhAyANaM caraNa-karaNa jnyaataa| aGga upAGga par3hAte, jJAna dAna dAtA |AUM|4| namo savva sAhUNaM, mamatA mdhaarii| satya ahiMsA asteya, brahmacaryadhArI |AUM5|| cauthamala kahe zuddha mana, jo nara dhyAna dhare / pAvana paMca parameSThI, maGgalAcAra kare |AUM6| 2. mantrarAja (tarja-tribhaMgI chanda) mantroM kA mantra navakAra mantra, tantroM meM tantra hare duHkha tana kaa| jo leve dhAra, ho pala meM pAra, karade uddhAra pApI jana kA |ttek| pUrvo kA sAra, zaraNa AdhAra, hai guNa apAra, tAraNa-tiraNa / maMgalika Apa jayavanta jApa, de sukha amApa, kalyANa krnn| manoratha depura, cintA de cura, kaTe karma kara, bhava daHkha bhNjn| hai yahI rasAna, nAga damana jAna, pArasa pradhAna, karade kaMcana / bhASe jineza, rahate hameza, kaTajA kleza unake mana kA // 1 //
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara.mmRti-grantha : zrI jaina divAkarajI ke priya padya : 430: - draupadI kI bhIra A harI pIra, kiye lambe cIra, mahimA terii| sudarzana seTha, kI sUlI meTa, rakhI zreSTha peTha, nahIM dera karI / subhadrA nAra, khole dvAra, punaH zivakumAra, tApasa kerii| de sItA AvAja, rakha parameSThI lAja, miTe agana Aja haA jala pherii| somA savera, navakAra phera, jhar3a gayA jahara khuza ho ganakA // 2 // aMjanA ke prAna, bacAye Ana, somaprabha divAna kI pata rAkhI / jinadattA tAsa, kI pUrI Aza, phira rikhabadAsa, ke huA sAkhI / amarakumAra, kI karI sAra, meNaryA nAra, dI kyA aakhii| jalate the Aga, nAgana nAga, pArasa vItarAga, kI gati jaaNkii| rUpa kharA cora, dI svarga Thora, jaTAU pakSI ora, kiyA TanakA // 3 // satI candanabAla, kI kATI jAla, aura zrIpAla kA jahAja tiraa| padmazrI ko sAja, de meTI dAja, phera vaccharAja kA kAja sraa| diyA zaraNAcAra, yugabAhu kumAra, huA deva avatAra suratAja dhraa| kalAvatI ke hAtha, kIne nipAta, NamokAra dhyAta, diyA sAja khraa| padmAvatI jAna, dharA terA dhyAna, diyA U~cA sthAna tApasavana kaa||4|| nandavAsa grAma, meM maganIrAma A sarpa harAma ne DaMka diyA / mAta-tAta tivAra, telA ko dhAra, pherA NamokAra, duHkha bIta gyaa| lakSmIcanda vikhyAta, rAmapure jAta, bIca siMha badajAta, se bheMTa bhyaa| gina navakAra, mArI lalakAra, siMha bhagA jiMvAra, nija kAja kiyaa| Tekacanda kI nAra, sarpa DaMka mAra, liyA nizcaya dhAra, haTA viSa tanakA / / phira raMgUjI satI, kI rAkhI ratI, mAtA ne kathI, kAnoM ne sunii| maganIrAma ujAra, thI jokhama lAra, mile cora cAra, bacA AkhI anii| aise paMcamakAla, kATe kaI ke jAla, karade, nihAla, hai tUhI dhanI / guru hIrAlAla, mere dayAla, ko nitya khuzahAla, rakha divya gunii| cauthamala chanda, kathe kar3I banda, karade Ananda, ziSyavardhana kA // 6 // 3. zAntinAtha-stuti (tarja-panajI kI) sAtA kIjo jI zrI zAntinAtha prabhu ziva sukha dIjo jI |ttek| zAntinAtha hai nAma Apako, saba ne sAtAkArI jii| tIna bhavana meM cAvA prabhujI mRgI nivArI jI / / Apa sarIkhA deva jagata meM aura najara nahIM Ave jii| tyAgI ne vItarAgI moTA, mujha mana bhAve jI / 2 /
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ :431: bhakti-stuti pradhAna-pada zrI jaina divAkara - smRti-grantha zAnti jApa mana mAhIM japatA, cAhe so phala pAve jii| tAva tijArI duHkha dAlidara saba miTa jaavejii|3| vizvasena rAjAjI ke nandana, acalA de rAnI jAyA jii| guru prasAde cauthamala kahe ghaNA suhAyA jI / 4 / 4. mahAvIra kA nAma ma-hAvIra mana mohana prabhu kA, nAma hai zAnti karaNa sadA / hA-dika bhAva se umaga-umagakara karatA hU~ maiM smaraNa sadA / vI-ta rAga jina deva vibhU bhava-siMdhu tAraNa tiraNa sadA / ra-maNa kare tuma nAma hRdaya nitya, mithyA kumatitama haraNa sdaa| pra-Namata indra narendra surAsura-acita hai tuma caraNa sdaa| bhU-ti prajJa sarvajJa cauthamala, dAsa tumhAre zaraNa sdaa|| 5. vIra-janma Aye Aye haiM jagata-uddhAraka, tRzalA jI ke nanda |tter| svarga banA naraloka ho rahA, ghara-ghara harSAnanda / maMgala madhure gAve pariyAM, utsava kInA indra / / kaMcana varNa keharI lakSaNa, sohe crnnaarvind|| nainA nirakhI mudita hue saba, prabhu kA mukhAravinda / 2 / saMyama le prabhu kevala pAe, seve suranara vRnd| vANI amRta pIte saba mila, pAve mana Ananda / / abhaya-dAna nirvadya vacana meM, jyotiSa meM jyoM cNd| tapa meM uttama brahmacarya hai, jaga meM vIra jinanda / 4 / kuvara subAhU ko nistArA, jo thA nRpa pharajaMda / zAlibhadra se saubhAgI ko, kiyA deva ahamindra / / prabhu ko sumire prabhutA pAve, miTa jAve dukha dvnd| guru prasAde cauthamala kahe, varate paramAnanda / 6 / 6. gautama gaNadhara (tarja-jaya jagadIza hare) jaya gautama svAmI, prabhu jaya gautama svaamii| Rddhi siddhi ke dAtA, praNam sira nAmI |oum| vasubhUti ke nandana, pRthvI ke jAyA, svAmI........ kaMcana varaNa anupama, sundara tana pAyA / 1 /
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha zrI jaina divAkarajI ke priya padya : 432 : ThAma ThAma sUtroM meM nAma terA Ave, svAmI " cAra jJAna pUrabadhara, suranara guNa gAve | 2 | mahAvIra se guru tumhAre, jaga tAraNa hAre, svAmI " saba muniyoM meM ziromaNi, gaNadhara tuma pyAre | 3| bhavya hitArtha tumane kiyA nirNaya bhArI, svAmI" pUche prazna anekoM, nija Atama tArI // 4 // gautama - gautama jApa jape se, duHkha daridra jAve, svAmI sukha sampatti yaza lakSmI anAyAsa Ave | 5 | bhUta-preta bhaya nAza, gautama dhyAna dhare. svAmI coTa pheMTa nahIM lAge, saba duHkha dUra hare |6| do hajAra sAla ke sAdar3I, sekhe kAla AyA, svAmI gajAnanda Ananda karo, yU~, cauthamala gAyA |7| 7. netrAdarza (tarja-lAvaNI choTI bar3I ) nayanana meM putalI lar3e bheda nahIM pAve | koI saccA guru kA, celA banA chanda gAve ||tter || ye prIti nIti rasa hai zakti haToTI isa mana ke tacchana lacchana saba nayanana meM / yaha nekI badI ke donoM dIpa nayanana meM // ye yogI bhogI kI mudrA hai nainana meM / aura khuzI gamI kI pahicAna hai nainana meM // ye kare lAkhoM meM coTa cUka nahIM jAve // 1 // ye kAma-krodha donoM jAlima nainana meM / donoM base nainana meM // badakArI nainana meM / ye lihAja namratA sabhI base nainana meM // nainana ke basa ho prANa pataMga gamAve // 2 // ye zUravIra ke tor3a dIkhe nainana se | aura sugaDAI ke akSara mile nainana se | aSTAdaza deza kI lipI likhe nainana se / aura varaNAdika kI khAsa viSaya nainana se // viSa amRta ye donoM naina meM rahAve || 3 || muni kI mudrA kA darasa kareM nainana se aura pAMva dhare jIvoM ko TAla nainana se // /
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha : 433 : bhakti-stuti pradhAna-pada gauzAle kI rakSA vIra kare nainana se| ilAyacI kuvara guru dekha tire nainana se / / muni cauthamala nainana pe chanda sunAve // 4 // 8. RSabha-bAla lIlA (tarja-choTA-sA balamA more) RSabha kanhaiyAlAla AMganA meM, rumajhuma khele| a~khiyana kA tArA pyArA, AMganA meM, rumajhUma khele |tter| indra indrAnI AI, prema dhara godI meM lele| ha~se ramAve kare pyAra, dila kI raliyA~ rele // 1 // ratna pAlaniye mAtA, lAla ne jhulAve jhuule| kare lallA se ati pyAra, nahIM vo dUrI mele / 2 / snAna karAI mAtA, lAla ne pahinAve jhele| gale motiyana kA hAra, mukuTa zira para mele / 3 / guru prasAde muni cauthamala, yoM sabase bole / namana karo harabAra, vo tIrthaMkara pahale / 4 / 6. RSabha-marudevA (tarja-panajI muMDe bola) RSabhajI mUDe bola, bola, bola AdezvaravAlA kA~I thArI marajIre / mAsU mUDe bol| bola - bola mArA RSabha kanhaiyA, kAMI thArI marajI re| mAMsU mUr3e bola |tter| sunI Aja mArA lAla padhAriyA, vanitA bAga ke maaNhire| turata gaja asavArI karane, AI umAhI re|| rahyo majA meM hai sukha-sAtA, khUba ki mana cAyo re| eka kahana yA thAMsU lAla, mor3o kyoM Ayo re / 2 / khera huI aNa huI na hove, eka bAta bhalI nahIM kIdhI re / gayA pAche kAgada, nahIM bhejyo, morI khabarA na lIdhI re|3| vAra - tyoMhAre bhojana bhAMNa, tAtA koI AtA re| thArI yAda meM ThaNDA hotA, pUrA nahIM bhAtA re / 4 / kholo-kholo jaldI mauna na, kholo kholo kholo re| bolo bolo mAMsU bolo, bolo bolo re / /
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha || zrI jaina divAkarajI ke priya padya : 434 : the nirmohI moha nahIM Ayo, maiM moha kara kara hArI re| morAdevI gaja hode gaI, mokSa maMjhArI re|6| samata ugaNI se sAla cauMsaThe bhopAla sekhe kArI re| guru prasAde 'cauthamala' kahe, dhanya mehatArI re 7 / 10. jinavANI (tarja-panajI muMDe bola) zrI jinavANI re 2, tU suna thArI sudhare jindagAnI re |tter| tiriyA tire ananta tiregA, zraddha-zraddha jinavANI re| bepArI tire nAva se jU, bhavodadhi pAnI re|| guNa doSa-vicArana narka nivArana, ananta sukhAM kI dAnI re / 2 / traphalA tridoSa hareyAM aMdha mela haTAnI re| zUcI sarasvatI bhagavatI, vidyA varadAnI re|3| trAtA mAtA zAradA, icchita pUraNa brahmANI re| Adi puruSa se prakaTa bhaI, grahI uttama prAnI re|4| U~Ta ne ikhU nahIM bhAve, gaddha mizrI nahIM mAnI re| jvara se bhojana rucI jAya jaise ajJAnI re|5| sudarzana seTha zraddha jinavANI, saMyama liyo hita jAnI re| chatI Rddha taja jambUkaMvara varI zivarAnI re|6| guru prasAde 'cauthamala' kahe, cAtura ne pahacAnI re| svarga mokSa kI dAtA, sAMcI puNya bela badhAnI re|7| 11. ghaTa meM bhagavAna (tarja-Aye Aye haiM jagadoddhAraka) dekho dekho isa ghaTa ke paTa meM, pragaTa haiM bhagavAna |tter| karor3oM ravi se ati prakAza hai, jhagamaga jhagamaga jyoti / terA merA taje na jaba taka, nahIM prakAzita hotI / / idhara udhara tU phire bhaTakatA, nAhaka vakta gmaave| svayaM prabhu haiM khojana vAle, guru mile taba pAve / 2 / ghRta duggha meM gandha puSpa meM, rasa ikSu ke maaNii| binA kriyA ke judA na hove, samajhA jJAna lgaaii|3| kaThina tapasyA karI vIra ne, nijAnanda ko paayaa| 'cauthamala' kahe unhIM prabhu ne, Atama jJAna batAyA / / /
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ :435 : bhakti-stuti pradhAna-pada bhijana divAra lahari anya | zrI jaina divAkara-smRti-nya / 12. mahAvIra kA dhyAna (tarja-pUrvavat) mahAvIra se dhyAna lagAyA kro| sukha sampati icchita pAyA kro|tter| kyoM bhaTakatA jagata meM, mahAvIra-sA dUjA nhiiN| trizalA ke nandana jagata vandana, ananta jJAnI hai vahI / unake caraNoM meM zIza namAyA karo / / jagata bhUSaNa vigata dUSaNa, adhama udhAraNa vIra hai| sUrya se bhI teja hai, sAgara ke sama gambhIra hai| aise prabhu ko nitya uTha dhyAyA karo / 2 / mahAvIra ke pratApa se, hotI vijaya merI sdaa| mere vasIlA hai unhIM kA, jApa se Tale ApadA / jarA tana mana se lau lagAyA kro|3| lasAnI gyAre ThANA, AyA caurAsI sAla hai| kahe cauthamala guru kRpA se, mere varate maMgalamAla hai| sadA Ananda harSa manAyA kro|4| 13. manAvo mahAvIra (tarja-na cher3o gAlI dugA re) jo Ananda maMgala cAvo re, manAvo mahAvIra |tter| prabhu trizalAjI kA jAyA, hai kaMcana varNI kaayaa| jAM ke caraNA zIza namAvo re, manAvo mahAvIra / / prabhu ananta jJAna guNadhArI, hai sUrata mohngaarii| jAM kA darzana kara sukha pAvo re, manAvo mahAvIra / 2 / yA prabhujI kI mIThI vANI, hai ananta sukhoM kI daanii| theM dhAra dhAra tirajAvo re, manAvo mahAvIra / 3 / jA~ke ziSya bar3A hai nAmI, sadA sevo gautama svAmI / jo riddhi siddhi the pAvo re, manAvo mahAvIra / 4 / thArA saba vighana Tala jAve, mana vAMchita sukha prgttaave| phera AvAgamana miTAvo re, manAvo mahAvIra // 5 // ye sAla guNyAsI bhAI, devAsa zahara ke mAMI / kahe 'cauthamala' guNa gAvo re, manAvo mahAvIra / 6 /
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / zrI jaina divAkarajI ke priya padya : 436 : 14. upakArI gurujana (tarja-jAo jAo e mere sAdhu) Ate-Ate haiM mahA upakArI jaina pUjya vara yAda |tter| pUjya munizrI hukamacandajI, rahe vyAkhyAna sunAya / barase the rupaye nabha se, nAthadvArA mAya / 1 / pUjyavara dharmadAsajI ne, ziSya apanA kAyara jAna / dhAra zahara meM anazana kInA, rakhI dharma kI zAna / / netasiMha muni kiyA saMthArA, sevA sura A krte| unake nAma kA mahuA sailAne, Aja talaka jana kahate / 3 / ratanacandajI mahArAja padhAre, zahara jAvarA mA~ya / prasanna ho sura maMgalika sunatA, rAta samaya meM Aya / 4 / pratyakSa meM bhairU bulavAyA, mevAr3I muni maan| unake pujArI dekho Aja taka, jainadharma rahe mAna / / svAmI roDajI ne tapasyA meM. lI pratijJA dhAra / gaja vRSabha ne AhAra berAyA, udiyApura ma~jhAra / 6 / jodhapura Asopa havelI, pUjya amarasiMha aay| zAstra zravaNakara asura vahA~ kA, sarala banA harSAya / 7 / ahamadAbAda meM dharmasiMha muni, rahe daragA meM jaay| jinda prasanna ho milA Apa se, rajanI ke bIca Aya / 8 / ambAle meM munilAla kA, huA agni sNskaar| cola paTTA caddara jalI nahIM, maujUdA isa vAra / / guru prasAde 'cauthamala' kahe, suna jo bhAyA baayaa| kaI pUjya muni hue jaina meM, guNa jAve nahIM gAyA / 10 / COM
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 437 : vairAgya upadeza pradhAna pada zrI jaina divAkara- smRti- grantha vairAgya upadeza pradhAna pada 1. dayA kA phala (tarja - yA hasInA basa madInA, karabalA meM tU na jA ) dayA kI bove latA, zubha phala vahI nara pAegA / sarvajJa kA maMtavya hai, gara dhyAna meM jo lAegA ||ra || Ayu dIrgha hotA sahI, aru zreSTha tana pAtA vahI / zuddha gotra kula ke bIca meM, phira janma bhI mila jAegA // 1 // ghara khUba hI dhana dhAnya ho, ati badana meM balavAna ho / padavI mile hai hara jagaha, svAmI bar3A kahalAegA ||2|| Arogya tana rahatA sadA, triloka meM yaza vistare / saMsAra rUpa samudra ko ArAma se tira jAegA || 3 || guru ke parasAda se, yU' 'cauthamala' kahatA tumheM / dayA rasa bhIne puruSa ke, indra bhI guNa gAegA ||4|| 2. phUTa kI karatUta (tarja - panajI muMDe bola) phUTa taja prANI re 2, Apasa kI phUTa hai yA dukha dAnI re ||Tera // par3I phUTa gayo badala vibhISaNa, rAvaNa bAta nahIM mAnI re / sonA kI gaI laMkA TUTa, miTTI meM milAnI re // 1 // kaurava pANDava ke Apasa meM jaba yA phUTa bharANI re / lAkhoM manuSya gaye mAre yuddha meM huI nuksAnI re ||2|| pRthvIrAja jayacaMda rAThaur3a ke, huI phUTa agavANI re / bAdazAha ne kiyo rAja, dillI pe AnI re // 3 // phUTa bike yA kaisI sastI, phUTe sara nahIM pAnI re / phUTe motI kI dekho, kImata halakAnI re // 4 // saMpa jahA~ para mile sampadA, phUTa jahA~ para hAnI re / aisI jAna ke buddhimAna, taja kuttA tAnI re // 5 // assI sAla meM rAmapure, maNDI bAjAra meM AnI re / guru prasAde 'cauthamala' yU~ kahe hita vAnI re // 6 // 3. pIr3A - nAzaka - jApa (tarja- caitana ceto re daza bola jagata meM muzkila miliyA re ) sadA sukha pAvo re, cauvisa jinanda ko iNa vidhi dhyAvo re | Tera zrI padma prabhujI kA jApa kiyAM ravi pIr3A Tala jAve re| candra pIr3A hare candA prabhujI, jo guNa gAve re | 1 |
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara.mmRti-grantha / zrI jaina divAkarajI ke priya padya :438: maMgala pIr3A dUra karana meM vAsupUjya kahAve re| zAntinAtha hare budha pIr3A jo zIza namAve re|| RSabha ajita sambhava abhinandana, sumati supArzva svAmI re| zItala aru prabhu vimala ananta, dharma kunthu nAmI re // 3 // arahanAtha nemI varddhamAna guru pIr3A para haranA re| zukra por3A turata Tale, suvidhi smaraNA re|4| muni suvrata kA japa zanizcara, graha prasanna ho jAve re| ariSTanema kA bhajana kare, nahIM rAhu satAve re // 5 // keta graha kA jora cale nahIM. pArzva jahA~ prakaTAve re| mallinAtha bAla brahmacArI, vighna haTAve re|6| sapta solaha, daza aSTa, unnIsa aura igyArA re| tetIsa aThArA, satarA, sahasra japa sarva kA sArA re / 7 / OM hrIM namA tIrthezvara, japatA riddhi siddhi Ave re| duHkha daridra roga zoka, aura bhaya viralAve re| unnIse satattara jodhANe meM, comAse Ananda bartAve re| guru prasAde 'cauthamala', manavaMchita pAve re|| 4. guNI guNa ko jAne (tarja-lAvaNI khar3I) pApI to puNya kA mAraga kyA jAne hai| khara kamala puSpa kI gandha na pahacAne hai ||tter|| nakaTAne nAka dujA ko dAya nahIM Ave / vidhavA ne sAMga suhAgina ko nahIM suhAveM / / ho udaya candramA coroM ko nahIM bhAve / lubdhaka ko lage aniSTa jo yAcaka aave|| sunake siddhAnta mithyAtvI roSa Ane haiM / / 1 / / agAyaka gAyaka kI kare burAI / nirdhana dhanI se rakhatA hai akar3AI // dAtA ko dekha muMjI ne ha~sI udd'aaii| pativratA ko dekha laMpaTa ne A~kha milAI // guNI ke guNa ko dvaSI kaba mAne hai / / 2 / / baMdhyA kyA jAne kaise putra jAve hai| santana ke bheda ho santa vahI pAve hai /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 436 : vairAgya-upadeza pradhAna pada zrI jaina divAkara smRti- grantha hIre kI jAMca to jauharI ko Ave hai / yA ghAyala kI gati ghAyala batalAve hai // sata zikSA ko mUrakha ulaTI tAne hai || 3 || muktA ko tajake guMjA zaTha uThAve / ikSu ko taja ke U~Ta kaTAro khAve // pA amUlya nara-tana viSayoM meM lalacAve | gaja se viruddha ho jaise zvAna ghurrAve // kahe 'cauthamala' jo samajhe vahI dAne hai // 4 // 5. kuvyasana- niSedha (tarja- yA hasonA basa madInA karabalA meM tU na jA ) lAkhoM vyasanI mara gaye, kuvyasana ke parasaMga se / aya ajIjoM bAja Ao, kuvyasana ke parasaMga se || Tera || prathama jUvA hai burA, ijjata dhana rahatA kahA~ / mahArAja nala vanavAsa gaye, kuvyasana ke parasaMga se || 1 || mAMsa bhakSaNa jo kare, usake dayA rahatI nahIM / manusmRti meM hai likhA, kuvyasana ke parasaMga se ||2|| zarAba yaha kharAba hai, insAna ko pAgala kare / yAdavoM kA kyA huA, kuvyasana ke parasaMga se // 3 // raNDIbAjI hai manA, tumase sutA unake huve / dAmAda kI ginatI kare, kuvyasana ke parasaMga se ||4|| jIva satAnA nahIM khA, kyoM katla kara kAtila bane / dojakha kA mijavAna ho, kuvyasana ke parasaMga se ||5|| izka burA paranAra kA, dila meM jarA to gaura kara / kucha naphA milatA nahIM, kuvyasana ke parasaMga se // 6 // mAla jo parakA curAve, yahA~ bhI hAkima de sajA / ArAma vaha pAtA nahIM, kuvyasana ke parasaMga se // 7 // gAMjA, carasa, caNDU, aphIma aura bhaMga tamAkhU chor3a do / 'cauthamala' kahe nahIM bhalA, kuvyasana ke parasaMga se ||8|| 6. durlabha dasa aMga (tarja- panajI muDe bola ) Aja dina phaliyo re -2 thAne joga bola yo daza ko miliyo re | Tera manuSya janma aura Arya bhUmi, uttama kula ko yogo re / dIrgha Ayu aura pUrNa indrI, zarIra nirogo re // 1 //
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara smRti-grantha / zrI jaina divAkarajI ke priya padya : 440 : sadguru kanaka kAmanI tyAgI, Apa tire para tArai re / tapa kSamA dayA rasa bhInA, sUtra uccAre re // 2 // ye ATha bola to bhavI-abhavI, kaI jIva ne mila jAve re| nahIM zraddhA hove to kuguru, mila bharamAve re // 3 // abake zraddhA gAr3hI rAkho, zuddha parAkrama ko phor3o re / alpa dinoM ke mAMhI AThoM, karma ko tor3o re // 4 // yaha daza bola kI kSIra masAlA, dAna-puNya se pAI re / ananta kAla kI bhUkha-pyAsa, thArI degA bhagAI re // 5 // nirdhana kA dhanavAna hue, jyU andhe A~khA~ pAI re|| candrakAnta motI ke mAninda, nara deha sAhI re // 6 // guru prasAde 'cauthamala' kahe, kIje dharma kamAI re| unnIse aura sattara sAla meM jor3a banAI re // 7 // 7. dharma kA davAkhAnA (tarja-tarakArI lelo mAlina to AI bIkAnera kI) Ae vaidya guru jI, le lo davAI binA phIsa kI ||tter|| le lo davAI hai sukhadAI, dera karo mata bhaaii| nabja dikhAo roga batAo, do saba hAla sunAI re||1|| satsaMga kI zIzI ke andara, davA jJAna gunnkaarii| eka citta se piyo kAna se, sakala miTe bImArI re / / 2 / / TiTisa kopa aura tharmAmITara, mati-zruti jJAna lgaao| sAdhya-asAdhya bhavI-abhavI, bheda roga kA pAo re // 3 // dayA satya datta brahmacarya hai, nirmamatva phira khAsa / zama dama upazama kaI kisama kI, davA hamAre pAsa // 4 // rAvaNa kaMza mare isa kAraNa, roga huA abhimAna / lobha roga ne bhI pahu~cAI, ananta jIva ko hAna re // 5 // juA mAMsa madirA vezyA hai, corI burI zikAra / paranArI yaha saba bada parahaijI bace raho huziyAra re // 6 // tyAga tapa se tAva tijArI, roga zoka miTa jAve / ho niroga ziva mahala sidhAve, mana icchita phala pAve re // 7 // carcA cUraNa bar3A teja hai, jo koI isako khaave| saMzaya rUpI badahAjamA, turata-phurata miTa jAve re // 8 / / samvat unnIse assI sAla meM devAsa zahara mjhaarii| guru prasAde 'cauthamala' yaha, davAkhAnA kiyA jahArI re // 6 //
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ :441 : vairAgya-upadeza pradhAna-pada | zrI jaina divAkara-smRti-grantha 8. patnI kA, pati ko upadeza (tarja-anokhA kuMvara jI ho sAhibA jhAlo iM ghara Aya) arja mhArI sAMbhalo ho sAhibA ! mata nirakho para nAra |tter| sonA rUpA miTTI taNA ho sAhibA, pyAle dUdha bharAya / rUpa taNo to phera hai, ho sAhibA, bheda svAda meM nAya / 1 / dhana ghaTe yauvana haTe ho sAhibA, tana se hoya kharAba / daNDa bhare phira rAvale ho sAhibA, rahe kaise mukha Aba / 2 / daMbha kare nija kaMtha se, ho sAhibA, so thArI kima hoya / cora karma duniyAM kahe ho sAhibA, prANa devogA khoya / 3 / rAvaNa padmottara jaisA, ho sAhibA, kInI para ghara prIta / isI anIti yoga se, ho sAhibA, purA huA phajIta / 4 / para nArI rata mAnavI ho sAhibA, jAti se hove bahAra / bAla ghAta hotI ghaNI, ho sAhibA, jAve narka dvAra / 5 / moTA kula kA UpanyA, ho sAhibA cAlo cAla vicAra / para nArI mAtA gino, ho sAhibA zobhA ho saMsAra / 6 / unnIse ikyAsI sAla meM, ho sAhibA AyA sekhe kAla / guru prasAde 'cauthamala' kahe ho sAhibA, yA madAriyA meM tAla / 7 / 6. sIdhA aura moThA bola (tarja-panajI muMDe bola) rasanA sIdhI bola, vairana sIdhI bol| thAre ne kAraNiye jIvane dUkhar3A Upaje e tter| pA~coM mAhI tU hI ja mukhiyA, ajaba-gajaba nakharArI e| U~ca-nIca nahIM soce bole, mIThI khArI e|1| mAdhava se sIdhI nahIM bolI, zaMkA jarA nahIM rAkhIe / kaurava pANDava kA yuddha karAyA, mahAbhArata sAkhI e|2| vasu rAjavI jhUTha bolane, narka bIca meM jAve e| tujha kAraNa se jala kI macchI, prANa gaMvAve e|3| eka-eka avaguNa sarva iMdriyoM meM, caur3e hI darzAve e| khAya bigAr3e bola bigAr3e, tujha meM doya rahAve e|4| khyAla rAga to binA sikhAyA, tujha ne keI Ave e| dharma taNA akSara kI kahe to, tU naTa jAve e|5|
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / zrI jaina divAkarajI ke priya padya : 442 : lapara-lapara bola kSaNa pala meM, de tU rAr3a karAI e| paMcoM meM tU kAja bigAr3e, gA~va meM phUTa paDAI e|6| lAla bAI aura phUla bAI, yaha do nAma hai thArA e| mAna bar3AI kI bAta karIne, janma bigAr3A e 7 / para kA marma prakAze tU to, ahonizi kare laparAI e| sAdhu satiyoM se tU nahIM cUke, kare burAI e|8| mata bole, bola to moke, mana meM khUba vicArI e| priya bole marma rahita tU, mAna nivArI e||| sUtra ke anusAre bolyA, sarva jIva sukha pAve e| mahAvIra bhagavAna kahe vaha, mokSa sidhAve e / 10 / asatya aura mizra bhASA, vIra prabha ne varajI e| 'cauthamala' kahe satya vyavahAra, bhASa munivarajI e / 11 / 10. dayA digdarzana (tarja-lAvanI aSTapadI) dayA ko pAle hai buddhimAna, dayA meM kyA samajhe haivAna |tter| prathama to jaina dharma mAhI, cauvIsa jina rAja hue bhaaii| mukhya jina dayA hI batalAI, dayA bina dharma kahyo nAI / / dohA-dharmarucI karuNA karI, nemanAtha mhaaraaj| megharatha rAjA pare vo zaraNe, rakhakara sAryA kAja / / hue zrI zAntinAtha bhagavAna / 1 / dUsarA viSNu mata mujhAra, hue zrIkRSNAdika avatAra / gItA aura bhAgavata kInI, aura vedoM meM dayA lInI / / dohA-dayA sarIkho puNya nahIM, ahiMsA paramodharma / sarva mata aura sarva grantha meM yahI dharma kA marma / / dekha lo nija zAstra dhara dhyAna / 2 / tIsarA mata hai musalamAna, kholakara dekho unakI kurAna / rahama nahIM hai jinake dila daramyAna, usI ko berahama lo jAna // dohA-kahate muhammada, mustaphA, suna lenA insaan| duHkha devegA kisI jIva ko, vo hI dojakha kI khAna / _____ mAra jahA~ mudgala kI pahacAna / 3 / lAnata hai usI mata tAMI, ki jisameM jIva dayA nAhIM / jIva rakSA meM pApa kahave, duHkha ye durgati kA sahave //
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 443 : vairAgya-upadeza pradhAna pada zrI jaina divAkara- smRti-grantha dohA- -mA haNo mA haNo vacana hai, dekho A~khyA khola / sUtra rahasya jAne nahIM mUrakha, khAlI kare jhakajhola / kaho ve catura haiM ki ajJAna |4| tInoM majahaba kA kaha diyA hAla, isI pai kara lenA tuma khyAla / do aba kugurU kA saMga TAla, bano tuma SaTkAyA pratipAla / dohA - guru hIrAlAla jI kA hukma se nAthadvArA mA~ya / kiyA caumAsA cauthamala, unnIse sATha meM Aya || suna ke jIvarakSA karo guNagAna | 5 | 11. abhimAna tyAga (tarja - tarakArI le lo mAlina AI hai bIkAnera kI ) abhimAnI prAnI, Darato lAo re jarA rAma ko tter| yauvana dhana meM ho madamAtA, kaNagaTa jyU' raMga ANe / tere hita kI bAta kahe to, kyoM tU ulaTI tAne re / 1 / kanyA becI, dhana liyo eMcI bAta kare tU peMcI / muradA kA le khA~pana kheMcI, hRdaya kapaTa kI kaiMcI re | 2 | ghara kA TaMTA DAla nyAti meM. tU to dhar3A nakhAve re | Apasa bIca lar3A logoM ne, paMca bana jAve re | 3 | dharma - dhyAna kI kahe batAve, hama ko phurasata nAhIM re / nATaka goTha vyAha meM, de tU divasa bitAI re |4| upakAra kiyo nahIM kisI ke Upara, khA-khA tana phulAve re| hIrA jaiso manuSya janma, kyoM vRthA gamAve re |5| mAravAr3a meM zahara sAdar3I, sAla ikyAsI mAMhI re / guru prasAde 'cauthamala' zrAvaNa meM gAI re|6| 12. karma gati (tarja - paMjI kI ) karma gati bhArI re-2 nahIM Tale kabhI suna jo naranArI reTera / karma rekha para mekha ghare, nahIM dekhyo koI balakArI re / zAha ko raGka, raGkA ko kara de, chattaradhArI re | 1| rAjA rAma ko rAjya tilaka, milane kI ho rahI taiyArI re| karmoM ne aisI karI, bheje vipina mujhArI re | 2 | zIlavatI bhI sItA mAtA, janaka rAjadulArI re| karmoM ne vanavAsa diyA, phirI mArI-mArI re | 3 |
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha zrI jaina divAkarajI ke priya padma : 444 : satyadhArI harizcandra rAjA ne becI tArA nArI re / Apa rahe bhaMgI ke ghara para, bhare nita vArI re |4| satI aMjanA ko pIhara meM rAkhI nahIM lagArI re / hanumAna - sA putra huA, jinake balakArI re ||5| khandaka jaise munirAja kI, dekho khAla utArI re / gajasukumAla sira jhAra sahI, samatA ura dhArI re | 6 | samvat unnIse assI sAla, dhammottara sekhe kArI re| guru prasAde 'cauthamala' kahe, dayA sukhakArI re // 7 // 13. tana kA baMgalA (tarja- karane bhArata kA kalyANa) tere rahane ko rahavAna, milA tana ba~galA AlIzAna |Tera | haDDI mAMsa carmamaya sArA, tana hai kaisA sundara pyArA / hai yaha timaMjilA makAna | 1| pA~va se lekara kaTi ke tAMI, pahalA maMjila hai suna bhAI / jisameM hai mala kA sthAna |2| kaTi se grIvA taka pahicAno, isameM hai mazIna eka mAno / pacatA jisameM bhojana-pAna | 3 | grIvA se tIjA maMjila sara, jisameM bAbUjI kA daphtara / TelIphona lage do kAna |4| durbIna hai nainoM kA pyArA, vAyu hita hai nAka duvArA / mukha se khAte haiM pakavAna |5| lekina tumako milA kirAye, jisako pAkara kyoM baurAye / baiThe isako apanA mAna |6| jaba bhI hukama mauta kA Ave, ba~galA khAlI turata karAve / 'cauthamala' kahe bhajo bhagavAna |7| 14. umariyA bItI jAya (tarja - mAravAr3I ) thArI sArI umariyA, pApoM meM bItI jAya aba to soca re |Tera | dharma binA parabhava meM prANI, kahA~ jAkara beraMga ciTThI binA nAma kI, kauna ise kAle meM dhole A jAve, to khaTajAve dhole meM gara dhUla par3I to, zobhA hogI ThaharegA / jhelegA / 1 / bhAI / naI |2|
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 445 : vairAgya-upadeza pradhAna pada zrI jaina divAkara- smRti-grantha gayA bAlapana dekha javAnI, yaha bhI huI ravAnA | vRddhApana meM nahIM sudharI to, hogA phira pachatAnA | 3| vakta kharIdI kA hai pyAro, soca-samajhakara lenA / jo karje se dAma liyA to muzkila hogA denA |4| jo soyA hai khoyA usane, jAgA jisane pAyA / 'cauthamala' kahe sukhI banegA, jyoti meM jyoti samAyA | 5| 15. kala kI kauna jAne (tarja- jAo - jAo e mere sAdhu ) jAne-jAne yaha kauna jagat meM kala hone kI bAta / Tera / jyotiSI ne lagna dekhakara, nija kanyA paranAI / jAte sAsare vidhavA ho gaI, de bhAvI kauna miTAI |1| vaziSTha RSi kahe lagna batA, kala rAma rAjya ho jAve / usI samaya banavAsa huA hai rAmAyaNa batalAve |2| rAjamatI harSadhara bolI, banU nema paTanAra / ku~vArI rahakara banI sAdhvI bhAvI ke anusAra | 3| khaNDa sAtavA~ sAdhana dhAyA subhUma cakrI raayaa| honI kI kyA usako mAlUma dariyA bIca samAyA |4| kala yaha hogA kala yaha hogA kyoM tU mithyA tAne / kala kI honI ko to vo hI pUraNa jJAnI jAne // 5 // solaha varSoM taka jIU~gA, vIra svayaM uccArA / rakho dRr3ha vizvAsa usI para hai vo tAraNa hArA |6| dharmakAja kala karanA cAho, karo Aja hI bhAyA / pAva palaka kI qhabara nahIM hai 'cauthamala' jitalAyA |7| 16. mAyA (tarja - lAvanI khar3I ) yaha mAyA nAte kI aurata, yaha kisI kI sundara-banI nahIM / cAhe jitanA karo jApatA, isake sara koI dhanI nahIM |Tera | yaha mAyA AtI nara ghara ke kara detA hai mAlomAla / hara sUrata se hue ikaTThI, naI-naI lagA ke thAla / deza-deza meM khuleM dukAneM banA detI haiM huNDIvAla / bholA nara samajhe nahIM dila meM gAr3he unake lagAte tAla / seThAnI mana meM yU~ jAne, merI rAta koI janI nahIM cAhe | 1 |
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha zrI jaina divAkarajI ke priya padya : 446 : hIre panne kaNThI Dore gale bIca laTakAte haiM baggI ke bIca meM baiTha zAma ko havAkhorI ko jAte haiM / dayA dAna kI jo koI keve to keve mAla muphta nahIM Ate haiM / isameM to vo hI nara jAne jo koI ise kamAte haiM / cAhe hameM mU~jI kaha devo dharma arthaM to AnI nahIM | cAhe |2| koI kahe Aja indra sabhA hai baiThaka ke do rUpe haiM mola / to Age kursI rakhanA hamArI do ke savA do deMge khola / koI kahe Aja kasAI se gaU ke prAna bacAveM amola / yahI dukAna dekhI kyA tumane, abe kabhI mata hamase bola / jyAdA kahe majahaba ko chor3e aura bAta kara ghanI nahIM | cAhe | 3 | aise mU~jI kaba dharma dIpAve, kaba jAti kI rakSA kare / majAla hai gagaddha kI, jo gaja ke sira kI jhUla dhare / sabhI majA gaye lUTa jagata meM, mU~jI dhana-dhana karate mare / chor3a nIMda gaphalata kI prANI, Age kA nahIM phikara kare / 'cauthamala' kahe tapa dhana saccA aisA juga meM dhanI nahIM | cAhe | 4 | 17. karma kI vicitratA (tarja - ho piU pelI pesiMjara ) re jIvA jAve tU moTara kAra meM, thArA karma jAve pahilA tAra meM | Tera / bhAgyahIna nara maMdI lagAve, AI yA tejI bAjAra meM | 1 | paradeza meM jAve pApI kamAvA, pIche aurata mara gaI bukhAra meM | 2 | gahanoM ko DibboM gayo saTapaTa meM, U~Do paDyo hai vicAra meM | 3 | jeba se baTuA gAyaba huA hai, ye to rahA hai takarAra meM |4| leNAyata A sabhI satAve, ToTo bhI lAgo vyApAra meM | 5 | mauta mA~ge para bhI nahIM Ave, duHkha mile saMsAra meM | 6 | 'cauthamuni' kahe dharma kare to rahavegA maMgalAcAra meM |7|
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 447 : vairAgya-upadeza pradhAna pada lAvaNI : sAsa-ba (tarja-khyAla ) sAsa - bacana ye satya hamArA mAna, jaina dharma jhUThA mata kara tAna / tter| jaina dharma hai nAstika jaga meM, bole kei insAna / bahU - dayA dAna Izvara nahIM mAne ye, nAstika pahacAna / jagat meM jaina dharma paradhAna, sAsujI mata kara kheMcAtAna |1| jaina dharma kI nindA sAsu, mujha se sunI na jAve / Izvara bhakti dayA dAna sata jaina dharma samajhAve |2| sAsa- maiM samajhI thI bAlI bholI, tU nikalI hoziyAra / kare sAmanA uttara deve, zarma na rakkheM lagAra |3| bahU - sunI-sunI bAtoM para sAsu diyA Apane kAna / jaina dharma to pUrA Astika mAne hai bhagavAna |4| sAsa- bAMdha mukhapatti kare sAmAyika, rAkhe puMjanI pAsa | bAta bahu AcchI nahIM lAge, Ave mujhane hAsa |5| bahU - jIva dayA hita bAMdhu mukhapatti, rAkhuM jo nahIM kare sAmAyika sAsu, vo zrI jaina divAkara smRti- grantha - bahU-saMvAda sAsa - jaina dharma ke sAdhu tere, mujhe pasanda nahIM Ave / mukha para bAMdhe sadA mukhapatti, mA~ga mA~ga kara khAve |7| bahU - jaina dharma ke muni jagata meM hote haiM guNavAna / kanaka kAminI ke tyAgI haiM, nazA pattA pachakhAna |8| devatA, jo dRr3ha dharma ke mAIM / 'cauthamala' kahe subhadrA ne sAsU ko samajhAI || kavi - DIgA nahIM sakatA hai ( lAvaNI-saMgraha 8, 1963 I.) PAR47 puMjanI pAsa | bhoge yama trAsa | 6 |
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara.mmRti-grantha / zrI jaina divAkarajI ke priya padya : 448 ||shriikRssnn jnm|| DhAla-zrI kRSNa murArI, prakaTe avatArI yAdava vaMza meM |ttek| girI sAmane gaja kA dekho, utara jAya abhimAna / candra cA~danI vahA~ taka rahatI, jaba laga uge na bhAna ho|663| meMDhaka phire phudakatA jaba taka, sarpa najara nahIM aave| zera na dekhe vahA~ taka mRgalA, uchala phAnda lagAve ho / 664 / jo Uge so asta hoya, aura phUle so kumhalAya / harSa zoka kA jor3A jaga meM, dekhata vaya palaTAya ho / 965 / pativratA bAlaka aura munivara, jo kucha zabda ucaare| vAkya inhoMke niSphala nA hoM, jAne haiM jana sAre ho / 966 / sajjanoM kA dukha haraNa karana ko, harI Apa prakaTAve / adhika ravi kI garamI ho taba, megha vArI varSAve ho / 667 / hari devakI ke ura Aye, svapanA sAta dikhAve / siMha, sUrya, gaja, dhvaja, vimAna, sara, anala zikhA darasAve ho / 968 / cavI svarga se gaMgadatta kA, jIva garbha meM aayaa| svapnoM kA hAla rAnI ne sArA, pati ko Ana sunAyA / 669 / kahe devakI vasudeva se, tumane suta mrvaayaa| jora calA nahIM jarA isI meM, jIva bahuta dukha pAyA ho / 670 / binA putra sArA ghara sUnA, jaise namaka bina bhAta / pazu-pakSI baccoM ko pAkara, ve bhI mana harSAta ho|971| isa bAlaka ko Apa bacA lo, rahegA nAma tumaaro| svapne ke anusAra nAthajI, kyA nahIM hRdaya vicAro ho / 972 / nanda ahIra kI nAra yazodA, eka dina milane aaii| apanI bItaka bAta devakI usako sabhI sunaaii|673| ('bhagavAna neminAtha aura puruSottama zrIkRSNacandra' carita-kAvya ke kucha aMza, pR. 60; 1970 I.)
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha AMR.. cintana vividhabicha .....dharma, darzana,itihAsa aura saMskRti yAAMSRTERS bhaera
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha cintana ke vividha bindu AtmA : darzana aura vijJAna kI dRSTi meM * zrI azokakumAra saksenA manuSya zarIra meM AtmA kI sattA sabhI-veda, upaniSad, gItA, manusmRti, buddha ke dhammapada, bhagavAna mahAvIra ke Agama Adi-svIkAra karate haiM, pAzcAtya-darzana bhI AtmA ke amara astitva tathA punarjanma kA samarthana karatA hai| mukhya dArzanika pleTo, arastU, sukarAta ne bhI AtmA tathA punajanma meM niSThA rakkhI / vibhinna vaijJAnika yaha mAnane lage haiM ki yaha duniyA~ binA rUha kI mazIna nahIM hai / vizva yantra kI apekSA vicAra ke adhika samIpa lagatA hai| jar3avAda ke jitane bhI mata gata cAlIsa varSoM meM rakhe gaye haiM, ve AtmavAda ke vicAra para AdhArita haiM, yahI navIna vijJAna hai / niHsandeha apane Rmika vikAsa meM vijJAna AtmavAdI hotA jA rahA hai| AtmA ke astitva para darzana aura vijJAna ekamata hote jA rahe haiN| Atma-tatva "tat tvamasi'-tuma vaha ho / AtmA pratyeka vyakti meM hai, vaha agocara hai, indriyAtIta hai| manuSya isa brahmAMDa ke bhaMvara se chiTakA huA chIMTA nahIM hai / AtmA kI haisiyata se vaha bhautika aura sAmAjika jagat se ubhara kara Upara uThA hai| parantu prazna yaha hai ki eka hI AtmA saba meM vyApta hai, yA saba AtmA pRthak-pRthak haiM / jaba yaha vidvAnoM dvArA sarva sammati se nizcita nahIM ki Izvara hai, to kaise kaha dUM ki AtmA eka hai| hamAre dharmagrantha hameM batAte haiM ki yadi hama AtmA ko jAnanA cAhate haiM, to hameM zravaNa, manana, nididhyAsana kA abhyAsa karanA hogA, bhagavadgItA ne isa bAta ko yoM kahA hai-"tad viddhi praNipAtena paripraznena sevyaa|" DaoN0 rAdhAkRSNana ke anusAra inhIM tIna mahAn siddhAntoM ko mahAvIra ne samyakadarzana, samyakjJAna aura samyakcAritra ke nAma se pratipAdita kiyA hai| hamameM se adhikAMza janoM para sAMsArika vyAptiyA~ svAmitva karane lagatI haiM, hama unake svAmI nahIM raha jAte / ye loga upaniSadoM ke zabdoM meM "Atmahano janAH" haiM, isalie hameM AtmavAn, AtmajayI bananA cAhiye, yahI bAta bhagavAn mahAvIra bhI kahate haiM, 'AtmajayI' hama parigrahI hokara nahIM bana skte| Atma-tatva kA ananta jJAna hI janadharma kA mUla saMdhAna hai / AcArAMga sUtra meM spaSTa zabdoM meM kahA hai "je ega jANai, se savvaM jANai / je savvaM jANai, se egaM jANai // " aura phira aisA kauna hindU hai jo Atma-tatva ke jJAna ko gauNa samajhe? nyAyakoSa ke anusAra "zavAtmatatvavijJAnaM saaNkhymitybhidhiiyte|"
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha cintana ke vividha bindu : 450 : gItA darzana zrI kRSNa arjuna ko yuddha ke liye prerita karate hue kahate haiM ki manuSya deha aura AtmA kA milA huA samuccaya hai / deha ke marane para AtmA maratA nahIM hai / yaha AtmA na to kabhI maratA hai aura na janmatA hI hai| aisA bhI nahIM hai ki eka bAra hokara phira hove nahIM, AtmA ajanmA, nitya, zAzvata aura purAtana hai; zarIra kA vadha ho jAe to bhI AtmA mArA nahIM jAtA / AtmA amara aura avinAzI hai / jisa prakAra koI manuSya purAne vastroM ko chor3akara naye vastra dhAraNa karatA hai, usI prakAra dehI arthAt AtmA purAnA zarIra tyAga kara nayA zarIra dhAraNa karatA hai| sabake zarIra meM rahane vAlA AtmA sadA avadhya hai / aisI avasthA meM kevala zarIra ke moha se, apane dharma yA kartavyapatha se vicalita honA manuSya ko zobhA nahIM detA-gItA-2-13, 2-16, 2-10, 2-22, 2-23, 2-30 / bauddhadharma mahAtmA buddha dhammapada meM kahate haiM ki jo apanI AtmA ko priya samajhatA hai, usako cAhie ki AtmA kI rakSA kre| apanI AtmA ko pahale yathArthatA meM lagAve taba dUsaroM ko zikSA de| AtmA ko vaza meM karanA hI dustara hai, AtmA hI AtmA kA sahAyaka hai, Atmadamana se manuSya durlabha sahAyatA prApta kara letA hai, AtmA se utpanna haA pApa AtmA ko nAza kara detA hai / AtmA ko hAni pahu~cAne vAle karma AsAna haiM, hita karane vAle zubhakarma bahata kaThina haiN| -dhammapada : attavaggo dvAdasamo 1,2,2,4,5,6,7) / jo kArya abauddha-darzana AtmA se lete haiM, vaha sArA kArya bauddha-darzana meM mana-citta vijJAna se hI liyA jAtA hai| AtmA ko jaba zAzvata, dhra va, avipariNAmI mAna liyA to phira usake saMskAroM kA vAhaka hone kI saMgati ThIka nahIM baiThatI, kintu mana=citta=vijJAna to parivartanazIla hai, vaha acche karmoM se acchA aura bure karmoM se burA ho sakatA hai| dhammapada kI pahalI gAthA hai : sabhI avasthAoM kA pUrvagAmI mana hai, unameM mana hI zreSTha hai, ve manomaya haiM / jaba AdamI praduSTa mana se bolatA hai va kArya karatA hai, taba duHkha usake pIche-pIche aise ho letA hai jaise (gAr3I ke) pahiye (baila ke) pairoM ke pIche-pIche / na mana AtmA hai, na dharma AtmA hai aura na hI mano-vijJAna AtmA hai| 'AtmA aura zarIra bhinna-bhinna hai', aisA kahanA, yA yaha kahanA ki 'AtmA aura zarIra donoM eka hai'-donoM hI matoM se zreSTha jIvana vyatIta nahIM kiyA jA sakatA, ataH tathAgata bIca ke dharma kA upadeza dete haiM ki pratItyasamutpAda se duHkha-skandha kI utpatti hotI hai| avidyA ke hI sampUrNa virAga se, nirodha se saMskAroM kA nirodha tathA duHkha-skandha kA nirodha hotA hai| jainadarzana jainadarzana ke anusAra jIva (AtmA) tIna prakAra kA hai : bahirAtmA antarAtmA aura prmaatmaa| paramAtmA ke do prakAra haiM-arhat aura siddha / indriya-samUha ko AtmA ke rUpa meM svIkAra karane vAlA bahirAtmA hai / Atma-saMkalpa-deha se bhinna AtmA ko svIkAra karane vAlA antarAtmA hai| kama-kalaMka se vimukta AtmA paramAtmA hai| kevalajJAna se samasta padArthoM ko jAnane vAle sa-zarIrI jIva (AtmA) arhata haiM tathA sarvottama sukha (mokSa) ko saMprApta jJAna-zarIrI jIva siddha kahalAte haiM / jinezvaradeva kA yaha kathana hai ki tuma mana, vacana aura kAyA se bahirAtmA ko chor3akara, antarAtmA meM ArohaNa kara paramAtmA kA dhyAna kro|
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 451 : AtmA : darzana aura vijJAna kI dRSTi meM zuddha AtmA arasa, arUpa, agaMdha, avyakta, caitanya guNa vAlA, azabda, aliMgagrAhya aura saMsthAna rahita hai| AtmA mana, vacana aura kAyarUpa tridaNDa se rahita, nirdvandva-akelA, nirmama-mamatvarahita, niSkala-zarIrarahita, nirAlamba-paradravyAlambana se rahita, vItarAga, nirdoSa, moharahita, tathA nirbhaya hai / AtmA nirgrantha (granthirahita) hai, nIrAga hai, niHzalya (nidAna, mAyA aura mithyAdarzanazalya se rahita) hai, sarvadoSoM se nirmukta hai, niSkAma (kAmanArahita) hai aura niHkrodha, nirmAna, tathA nirbhaya hai / AtmA jJAyaka hai / maiM (AtmA) na zarIra hU~, na mana hU~, na vANI hai aura na unakA kAraNa huuN| maiM na kartA hU~, na karAnevAlA hU~ aura na kartA kA anumodaka hI huuN| -samaNasutta : prathama khaNDa : jyotirmukha : 15 AtmasUtra-177-161 naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya, mImAMsaka Adi AtmA kA anekatva to svIkAra karate haiM, kintu sAtha hI sAtha AtmA ko sarvavyApaka bhI mAnate haiN| bhAratIya darzanazAstra meM AtmA kA svataMtra astitva mAna kara bhI use svadeha parimANa mAnanA jaina-darzana kI hI vizeSatA hai| rAmAnuja jisa prakAra jJAna ko saMkoca vikAsazAlI mAnate haiM, usI prakAra jaina darzana AtmA ko saMkocavikAsazAlI mAnatA hai| pAzcAtya darzana prasiddha dArzanika pleTo kA mata hai ki AtmAe~ do prakAra kI hotI haiM----eka AtmA amara hai aura dUsarI kA kSaya ho jAtA hai| arastU ne apanI pustaka "AtmA para" meM likhA hai ki zarIra aura AtmA meM vaisA sambandha hai jaisA moma meM aura momabattI meM / moma eka bhautika padArtha hai aura momabattI usakA AkAra hai| musalamAnoM meM sUphI sampradAya ke santa maulAnA jalAluddIna ne kahA thA-"maiM sahasroM bAra isa pRthvI para janma le cukA huuN|" yadyapi IsAI dharma punarjanma tathA AtmA para vizvAsa nahIM karatA, parantu pazcimI dezoM ke kaI dArzanikoM ne isa siddhAnta ko svIkAra kiyA hai| eDavina ArnelDa ne AtmA ke anAditva tathA amaratva ko ina zabdoM meM vyakta kiyA hai| "AtmA ajanmA aura amara hai| koI aisA samaya na thA jaba yaha nahIM thI, isakA anta aura Arambha svapna mAtra hai| mRtyu ne ise kabhI sparza nahIM kiyaa|" vijJAna kI kasauTI para Adhunika vijJAna ke anusAra samasta dRzya aura adRzya jagata sUkSma taraMgoM se banA hai / ina taraMgoM meM tIna mukhya tatva haiM--jIvANu, zakti aura vicAra / AtmA ina tInoM kA hI eka viziSTa svarUpa hai, mRtyu ke uparAnta AtmA svakIya preraNAnusAra kisI bhI deha, padArtha yA svarUpa kA nirmANa yA vilaya kara sakatI hai / AtmA kA sazarIra sUkSma zarIra ke nAma se jAnA jAtA hai / yaha sUkSma zarIra nyUTrinoM nAmaka kaNoM se nirmita hotA hai| nyUTrina kaNa adRzya, Aveza rahita aura itane halke hote haiM ki inameM mAtrA aura bhAra lagabhaga nahIM ke barAbara hotA hai| ye bhI sthira nahIM raha sakate aura prakAza kI tIvra gati se sadA calate rahate haiN|
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha || cintana ke vividha bindu : 452 : vaijJAnikoM ne prayoga karake dekhA hai ki yadi nyUTrina kaNoM ko kisI dIvAra kI ora chor3A jAya to ve dIvAra ko pAra kara antarikSa meM vilIna ho jAte haiM, koI bhI bhautika vastu unheM roka nahIM sktii| ina nyUTrina kaNoM ko punaH bhautika vastu ke rUpa meM bhI parivartita kiyA jA sakatA hai| __ parAmanovijJAna ke anusAra yaha sUkSma zarIra kisI bhI sthAna para kisI bhI dUrI aura parimANa meM apane ko prakaTa va punarlaya kara sakatA hai| IsAiyoM ke pavitra AtmA (holI ghosTa) ke hI samakakSa zrI aravinda ne 'sAike' (PSYCHE) kA sAkSya diyA hai, jise 'caitya-puruSa' kahA jAtA hai, jo ki AtmA aura paramAtmA ko jor3ane vAlI eka mAdhyamika kar3I hai| sAre sajana isa caitya puruSa meM se hI Ate haiN| prANa-cetanA ke gahiratara staroM para ghaTita hone vAlA unmeSa yA Aveza vidhAyaka, sarjanAtmaka, maMgala kalyANakArI hotA hai, vaha atIndrika hotA hai, yA indriyetara jJAna-cetanA kA pratiphalana hotA hai| maraNottara jIvana aura pAralaukika AtmAoM ke sAtha samparka-sampreSaNa ke jo "siyAMsa" hote haiM, unameM bhI eka saMvedanazIla mAdhyama ke zarIra meM mRtAtmAoM kA AhvAna kiyA jAtA hai| sahasA hI mAdhyama AviSTa ho uThatA hai, use ardha mUrchA-sI A jAtI hai, taba svargastha AtmAe~ usake zarIra aura cetanA para adhikAra kara aneka chupe rahasya batAtI haiM, bhaviSyavANiyA~ karatI haiM, para lokoM kA paricaya detI haiM / vizva-vikhyAta kAma-vaijJAnika aura manISI hevalAka elisa ina 'siyAMsa' tathA 'pleMceTa' meM anubhava lekara AtmAoM ke astitva para vizvAsa karane lage the, olIvara lAja jaisA zikharastha vaijJAnika paralokavAdI ho gayA thaa| usane svayaM bhata-pretoM tathA atibhautika ghaTanAoM ke anubhava ke aneka sAkSya prastuta kiye the| isa sambandha meM kanADA ke prasiddha snAyu-sarjana DA0 penaphIlDa ke prayoga cirasmaraNIya raheMge (rIDarsa DAijesTa, sitambara, 1958), jinhoMne siddha kiyA ki mastiSka meM sUkSma zarIra nitya banA rahatA hai, kevala sthUla zarIra hI vinAzazIla hai| landana ke prophesara viliyama Rksa, jo prasiddha rasAyana-zAstrI the, ne paraloka, punarjanma tathA AtmA sambandhI jJAna kA vaijJAnika adhyayana kiyA aura apanI jA~ca ko prakAzita karAyA-apanI pustaka "risarceja ina spriIciyulijma' meM / parAnveSaNa meM pAzcAtya vaijJAnika DA0 mAyarja, phaka poDamora, alaphreDa vAlesa, pro0 AksAkpha, ricarDa hoDajesana Adi apanI prAmANikatA ke liye prasiddha the, aura ina logoM ne san 1885 meM vaijJAnika paddhati se plainaciTa kI sahAyatA se tatsambandhI satya kA zodha karane ke liye iMglaiNDa meM esa0 pI0 Ara0 nAmaka mAnasika zodha saMsthAna kI sthApanA kI thii| hega ke DA0 mAltha aura jelTa ne paralokagata jIvoM ke sAtha vArtAlApa karane ke liye DAyanAmisTogrApha nAmaka yantra AviSkRta kiyA aura isakI madada se binA kisI mAdhyama ke paralokagata jIvoM ke sandeza paaye| aiMDra jaikasana ke anusAra prANamaya sUkSma zarIra (AtmA) kI taula 1 auMsa ho sakatI hai / pAzcAtya vaijJAnikoM ne isa sUkSma zarIra ko ekToplAjma kI saMjJA dii| kailiphorniyA ke Arthara e0 baila ne yaha pramANita kiyA hai ki zarIra kI vibhinna jIvana
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha kriyAyeM manuSya kI manobhUmi para avalambita haiM, dehasthita sUkSma zarIra meM jaba zakti kA kSaya ho jAtA hai, taba vaha sthUla zarIra ke sAtha apanA sambandha tor3a DAlatA hai / : 453 : AtmA : darzana aura vijJAna kI dRSTi meM kaNAda RSi ne kahA hai- "anUnAM manasazca artha karma adRSTakAritam' ataH yaha to nizcita hai ki prANa (AtmA) vidyatAtmaka prakAzAtmaka hai, aura atharvaveda ke ekAdaza kANDa kI dUsarI RcA : "namaste prANa krandAya, namaste stana cilave / (vidyatAtmanA vidyotamAnAya ) namaste prANa vidyate / namaste prANa vardhate / " kI taraha Adhunika vaijJAnikoM kI bhI aba rAya pradarzita ho cukI hai ki RNANu dhanANu prANa- paramANu vidyuta zakti se sthUla zArIrika kriyAyeM saMcAlita hotI hai| bI0 bI0 [nika noTagiMga tathA sara kraksa ne vigata AtmAoM ke chAyAcitra (phoTo) khIMcane ke vizeSa kaimare kI sahAyatA se mRta AtmAoM ke citra khIMcane meM saphala huye onika ne / apanI pustaka 'penomInana oNpha meTariyalAya jiya' aura svAmI abhedAnanda ne apanI pustaka 'lAipha viyoNDa Detha' meM mRta 'AtmAoM ke bahuta se citra bhI diye haiN| vistRta vivaraNa ke liye dekhiye sAimana eDamaMDsa kI pustaka 'spriMTa phoTogrAphI' / divya dRSTi (TelephoTo), manaH pralaya jJAna (TelepaithI) atIndriya pratyakSa (eksTrA sensarI para sepsana), pracchanna saMvedana (kripTesthIsiyA ), tathA dUrakriyA ( Telepinesisa) Adi AtmA ke astitva ko pramANita karatI haiM / prasiddha bhautika zAstrI avina DiMgara ne likhA hai apane nibandha 'sIka phAra dI roDa' (1625) meM ki "sau sAla pUrva sambhavataH anya koI vyakti isa sthAna para baiThA thA tumhArI taraha vaha bhI janmA / tumhArI taraha usane sukha-duHkha kA anubhava kiyA...kyA vaha tumhIM nahIM the ? yaha tumhAre andara kA AtmA kyA hai ? isa 'aura koI' kA spaSTa vaijJAnika artha kyA ho sakatA hai ?.... isa taraha dekhane yA samajhane se Apa turanta vedAnta meM mUla vizvAsa kI pUrNa sArthakatA para A jAte hai, ina sabakA nicor3a hai- 'tat tvam asi yA isa prakAra ke zabdoM meM maiM pUrva meM hU~, maiM pazcima meM hU~, maiM nIce hU~, maiM Upara hU~, maiM yaha samUcA saMsAra huuN|' Acarya kI bAta yaha hai ki DiMgara ne yaha lekha taraMga yAMtrikI kI aitihAsika khoja ke kucha mAsa pUrva likhA / hamAre yuga ke mahAna zarIra racanA zAstrI sara cArlsa zeriMgaTana ne apanI pustaka 'maina Ana hija necara' (kaimbrija yUnivarsiTI, 1951 ) meM kahA hai- "mAnasika" kI parIkSA UrjA ke rUpa meM nahIM kI jA sakatI, vicAra, bhAvanAe~, Adi kI avadhAraNA UrjA ( dravya) ke AdhAra para nahIM kI jA sktii| ve isase bAhara kI cIjeM haiM. isa prakAra citta (cetana) hamAre sthUla saMsAra meM eka bhArI bhUta kI taraha calA jAtA hai| adRzya aspRzya, amUrta, yaha koI sAkAra bIja nahIM hai, yaha koI 'cIja' hI nahIM hai / jJAnendriyoM dvArA usakI puSTi nahIM hotI aura kabhI ho nahIM sakatI / ' mautikI meM nobela puraskAra vijetA tathA nayI bhautikI ke eka janmadAtA I0 pI0 vignara ne spaSTa kiyA hai ki - - "koI bhI nApajokha usa samaya taka pUrI nahIM hotI jaba taka usakA pariNAma hamArI cetanA
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha meM praviSTa nahIM hotaa| yaha antima caraNa usa samaya sampanna hotA hai jabaki antima mApaka upakaraNa ke aura hamArI cetanA ko sIdhA prabhAvita karane vAlI cIja ke bIca sambandha sthApita ho jAtA hai / yaha antima caraNa hamAre vartamAna jJAna ke lie abhI rahasyoM se ghirA hai aura aba taka kvAMTama yAMtrikI (Adhunika bhautikI) yA anya kisI bhI siddhAnta ke adhIna isake sambandha meM koI spaSTI karaNa nahIM diyA jA sakA hai / " AinsTAina se unake gambhIra roga ke daurAna pUchA gayA ki kyA vaha mRtyu se Darate haiM, taba unhoMne uttara diyA thA, 'maiM sabhI jIvita cIjoM ke sAtha aisI ekAtmakatA kA anubhava karatA hU~ ki mere liye yaha bAta koI artha nahIM rakhatI ki vyakti kahA~ zurU hotA hai aura kahA~ samApta hotA hai / " cintana ke vividha bindu 454 Antarika jagata kI vAstavikatA kA khaMDana nahIM kiyA jA sakatA, hiMzelavuDa ne kahA hai" AMtarika jagata kI vAstavikatA kA pratyAkhyAna AsapAsa kI sampUrNa sattA ko ekadama asvIkAra karane ke samAna hai| usakI arthavattA ko kama karanA, jIvana ke lakSya ko hI girAnA hai aura use 'prAkRtika cayana ke utpAda' kI saMjJA dekara ur3A denA nirA tarkAbhAsa hai / ' eka anya bhautika-zAstrI yAna nAyamAna ne kvAMTama yAntrikI kI sthApanAoM ke siddhAntoM meM cetanA (citra) ke yoga kA samAveza kiyA, unhoMne anumAna kiyA ki tathAkathita 'taraMga piTaka' kA hala nikAlane ke lie cetanA se antaHkiyA Avazyaka hai, vaha kahate haiM-'viSayI prekSaNa eka nayI sattA hai, jo bhautika parimaMDala se sApekSa hai / lekina usake barAbara nahIM kI jA sakatI / vastutaH viSayI ke prekSaNa hameM vyakti ke bauddhika Abhyantara jIvana meM le jAtA hai, jo svabhAvataH prekSaNAtIta hai| hameM saMsAra ko do bhAgoM meM bA~TanA cAhiye, eka prekSita praNAlI, dUsarA prekSaNa karane vAlA / pahale meM hama sArI bhautika prakriyAoM kA anusaraNa kara sakate haiM (kama se kama siddhAnta rUpa meM) 1 dUsare meM yaha bAta arthahIna hai / donoM ke bIca kI sImA rekhA bahuta kucha tadartha hai / yaha sImA vAstavika prekSaNa ke zarIra ke bhItara manamAne DhaMga se le jAyI jA sakatI hai| yahI bAta mano bhautika samAMtaravAda ke siddhAnta kA sAra hai, lekina isase isa tathya meM koI parivartana nahIM AtA ki hara vidhi meM sImA (zarIra tathA citra ke bIca ) kahIM rakhanI jarUra hogI / ' sva0 yogAnanda paramahaMsa kA kriyA yoga, rAdhAsvAmI guru mahArAja zrI caranasiMha kA sabata surata yoga, maharSi maheSayogI kA sarvAtIta dhyAna (TrAMseMDeMTala meDITezana), ina sabhI yaugika vidyAoM meM isa upari mAnasika atIndrika yA Atmika unmeSa kA anubhava dhyAna meM acUka rUpa se hotA hai / pratyeka prANi ke zarIra ke adRzya AbhAvalaya (AURA) ko dekhakara usakI mAnasika sthiti kA nirNaya karane ke liye lobasAMga rampa ne eka yantra AviSkRta kiyA hai| isa vilaya -darzana se vyakti kI acUka cikitsA ho sakatI hai / hipnoTijma yAnI sammohana vidyA se pUrva janma smRti yA jAti-smaraNa jJAna taka pahuMcane ke aneka saphala prayoga huye haiN| abhI kucha hI dazaka pahale jarmanI meM eka mahAn Adhunika yogadarzI huA hai-DAlpha sTA inara / usane oNkalTa se atIndrika AtmAnubhUti taka jAne ke mArga kA anveSaNa kiyA thA / garjipha
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha aura ADaspeskI bhI samakAlIna vizva ke mahAn parAbhautika draSTA aura cintaka hue amerikA ke prasiddha parAmanovaijJAnika DA0 sTIvensana isI anusandhAna hetu bhArata bhI Aye the / : 455 : AtmA : darzana aura vijJAna kI dRSTi meM amarIkA ke 'vilasA klAuDa cembara' ke zodha se bar3e Azcaryajanaka tathya sAmane Aye haiM / isase yaha prakaTa hotA hai ki mRtyu ke uparAnta bhI prANI kA astitva kisI na kisI rUpa meM vidyamAna rahatA hai| isa prayoga ke antargata eka aisA bar3A siliNDara liyA jAtA hai, jisakI bhItarI parateM vizeSa camakadAra hotI haiM / phira usameM kucha rAsAyanika ghola DAle jAte haiM, jisake pariNAmasvarUpa vizeSa prakAra kI camakadAra aura halkI-sI prakAzIya gaisa bhItara phaila jAtI hai / isa gaisa kI vizeSatA hai ki yadi koI paramANu yA ilekTrAna isake bhItara praveza kareM to zaktizAlI kaimare dvArA usakA citra utAra liyA jAtA hai / prayoga ke liye eka cUhA rakhA gyaa| bijalI kA kareNTa lagA kara isa cUhe ko mAra DAlA gyaa| cUhe ke maraNoparAnta usa silaiNDara kA citra utArA gyaa| vaijJAnika yaha dekha kara vismita huye binA nahIM rahe ki mRtyu ke pazcAt gaisa ke kuhare meM bhI mRta cUhe kI dhuMdhalI AkRti taira rahI thI / vaha AkRti vaisI hI harakateM bhI kara rahI thI jaisI jIvita avasthA meM cUhA karatA hai| isa prayoga se yaha pramANita huA ki cUhA mRtyu ke pazcAt prANI sattA kisI na kisI rUpa meM vidyamAna rahatI hai| 1 apanI suvikhyAta kRti 'memorIja, DrImsa riphlekzansa' meM vizva vikhyAta tattvadarzI cintaka aura manovaijJAnika 'kArlA juga' ne apane eka vicitra anubhava kA varNana kiyA hai, jisakA tAtparya hai| ki hamAre jagata meM avazya hI eka cauthA AyAma hai, jo anokhe rahasyoM se otaprota hai / prasiddha manovaijJAnikoM sTenislAva propha aura jAna helipheksa propha ne pichale dinoM aneka rogiyoM kA adhyayana karate samaya tathA remaNDa e0 mUDI ne apanI prasiddha pustaka 'lAipha AphTara Detha' meM aisI aneka ghaTanAoM kA ullekha kiyA hai--jaba rogI mRtaka ghoSita kara diye gaye, para phira bhI tatpazcAt mRtaka jIvita ho uThe aura unhoMne AtmA ke astitva ko sviikaaraa| amerikI manovaijJAnika DA0 nelasana vAlTa kA kathana hai ki- 'manuSya ke andara eka balavatI Atma cetanA rahatI hai, jise jijIviSA evaM prANadhAtrI dAkti kaha sakate haiN| mana zAstrI nabaka ne apanI zodhoM meM isa bAta kA ullekha kiyA hai ki atIndriya kSamatA puruSoM kI apekSA nAriyoM meM kahIM adhika hotI hai| rUsa ke ilekTrAna vizeSajJa mayona kiliyAna ne phoTogrAphI kI eka vizeSa pravidhi dvArA yaha niSkarSa nikAlA hai ki mAnava ke sthUla zarIra ke andara kA sUkSma zarIra aise sUkSma padArthoM se banA hotA hai, jinake ilekTrAna sthUla zarIra ke ilekTrAnoM kI apekSA atyadhika tIvra gati se gatimAna hote haiN| yaha sUkSma zarIra pArthiva zarIra se alaga hokara kahIM bhI vicaraNa kara sakatA hai| nyUyArka meM parAmAnasika tattvoM kI khoja ke lie eka vibhAga kI sthApanA kI gayI hai, jisake adhyakSa haiM 'DA0 robarTa bephara' / leninagrAda vizvavidyAlaya ke phijiyolaoNjI vibhAga ke adhyakSa pro0 liyonida vAsilayeva
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 456 : ne TelIpaithI dvArA kaI mIla dUra eka prayogazAlA meM anusandhAnarata vaijJAnikoM ko sammohita kara anusandhAnakartAoM ko apane prayoga se haTAkara dUsare prayoga meM lagavA diyaa| yaha ghaTanA siddha karatI hai ki bhautika zarIra ke pare manuSya ke sUkSma zarIra kA bhI astitva hai / - AtmA yA prANoM kI gutthI Aja bhI vaijJAnikoM ke sammukha prazna cinha banI khar3I hai| ve nahIM kaha sakate ki prANa mastiSka meM basate haiM yA AtmA meM, yA mastiSka aura AtmA kA koI aisA sambandha hai, jisakA pardA uThanA abhI bAkI hai| prasiddha bhautikazAstrI mikhAila polAnyI isa niSkarSa para pahu~ce haiM ki vizva kI adhikAMza vastuoM kA astitva kucha aise siddhAntoM para AdhArita hai, jinakA jJAna Adhunika vaijJAnikoM ko nahIM hai| prANI ke sambandha meM hama jitanA jAnate haiM, usase yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki mAnava zarIra eka 'yantra' hai, kintu 'maiM' isakI gatividhiyoM ko niyantrita karatA hai| citta-zarIra samasyA sadA se jIvita hai, harmana vela ke zabdoM meM-"hameM vijJAna ke Age vikAsa kI pratIkSA karanI hogii| sambhavataH hajAroM varSa taka, taba jAkara hama dravya, jIvana tathA AtmA ke jaTila tAnebAne kA eka vistRta citra prastuta kara sakeMge aura isa sAhasapUrNa kArya ko mAnava kisa prakAra jhela sakegA, sivA jIvAtmA tathA paramAtmA kI paraspara pUrakatA meM AsthA ke AdhAra para ?" [prastuta lekha meM lekhaka ne AtmA ke sambandha meM paurvAtya evaM pAzcAtya dArzanikoM. vaijJAnikoM evaM DAkTaroM ke abhimata diye haiN| isameM unake anubhavoM va prayogoM ke AdhAra para bane vicAra haiN| Adhunika jagata AtmA ke sahI svarUpa taka kaba pahu~cegA yaha manjila abhI dUra lagatI hai| -saMpAdaka paricaya evaM patA: azokakumAra saksenA darzana aura vijJAna ke adhyetA variSTha zikSaka jIva-vijJAna javAhara vidyApITha, kaanodd'|
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ :457 : AtmasAdhanA meM nizcayanaya kI upayogitA AtmasAdhanA meM nizcayanaya kI upayogitA 4 zrI sumeramunijI jaina-darzana meM nizcayanaya aura vyavahAranaya kI carcA kAphI vistAra va gaharAI se kI gaI hai| donoM nayoM ko do A~khoM ke samAna mAnA gayA hai| koI vyakti vyavahAranaya ko chor3akara kevala nizcayanaya se athavA nizcayanaya kA parityAga kara kevala vyavahAranaya se vastu ko jAnanA-samajhanA cAhe to vaha samIcIna bodha se anabhijJa hI rhegaa| donoM meM se kisI eka kA abhAva hogA to ekAkSIpana A jAyegA / ataH vastu ko yathArtha rUpa se samajhane ke lie donoM nayoM kA samyagbodha honA nitAnta jarUrI hai| donoM nayoM kA apanI-apanI bhUmikA para pUrA-pUrA varcasva hai| isa bAta ko hama jitanI gaharAI se samajheMge utanI hI vaha adhika spaSTa ho jAyegI aura bodha se bhAvita ho skeNge| nizcayanaya kI paribhASA Apake mana-mastiSka meM eka prazna khar3A ho rahA hogA ki nizcayanaya aura vyavahAranaya kyA hai ? to lIjie pahale isI prazna kA samAdhAna prApta kreN| nizcayanaya vaha hai-jo vastu ko akhaNDa rUpa meM svIkAra karatA hai, dekhatA va jAnatA hai / jaise AtmA ananta guNoM kA puMja hai, ananta paryAyoM kA piNDa hai, nizcayanaya use akhaNDa rUpa meM hI jaanegaa-dekhegaa| matalaba yaha hai ki kisI bhI dravya meM jo bheda kI tarapha nahIM dekhatA, jo zuddha akhaNDa dravya ko hI svIkAra karatA hai, vaha nizcayanaya hai| nizcayanaya meM vikalpa nahIM dIkheMge, saMyoga najara nahIM aaeNge| nizcayanaya saMyoga kI ora nahIM jhaaNktaa| usakI dRSTi meM paryAya nahIM aate| vaha na zuddha paryAyoM kI ora jhAMkatA hai aura na azuddha paryAyoM kI ora hii|| eka udAharaNa ke dvArA smjheN| eka paTTA-takhta hai| nizcayanaya ise paTTe ke rUpa meM dekhatA hai| isa naya kI A~kha se yaha paTTA hI najara aaegaa| paTTe meM kIleM bhI haiM, pAye bhI haiM, aura lakar3I ke TakaDe bhI haiM. para nizcayanaya ina saMyogoM yA vibhedoM ko nahIM dekhegaa| vaha paTe ko akhaNDa paTe ke rUpa meM hI dekhegaa| eka pustaka hai| nizcayanaya kI dRSTi se jaba hama pastaka ko dekheMge to hameM pastaka dI najara aaegii| kyoMki nizcayanaya kevala pustaka ke rUpa meM hI usa pustaka ko svIkAra kregaa| aise dekhA jAya to usa pustaka meM alaga-alaga aneka panne haiN| ina pannoM para akSara bhI aMkita haiM. kAlI syAhI kA raMga bhI hai| ye saba kucha pustaka ke aMga hote hue bhI nizcayanaya pustaka ke ina saba avayavoM ko nahIM dekhtaa| usakI dRSTi avayavI-pustaka kI aura hI rhegii| nizcayanaya saMyogoM ko nahIM dekhatA eka bAta aura samajha leN| vaha yaha hai ki nizcayanaya kI nigAha saMyogoM para nahIM jaatii| jaise pAnI meM maila hai, usameM gandagI yA miTTI milI huI hai| nizcayanaya jala ko jala ke rUpa meM hI dekhegaa| vaha jala ke sAtha meM milI huI gandagI, miTTI yA maila ko nahIM dekhatA / vaha jaba bhI dekhegA, jala ko hI dekhegA / vaha yaha bhI nahIM dekhegA ki yaha jala kisa jalAzaya, nadI yA samudra kA hai / yaha khArA hai yA mIThA / nizcayanaya kI A~kha paryAyoM yA saMyogoM ko kataI nahIM dekhatI /
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 458 : vyavahAranaya kA lakSaNa vyavahAranaya vaha hai, jo paryAyoM, yA saMyogoM ko dekhatA hai| vyavahAranaya pAnI ko kevala pAnI ke rUpa meM nahIM dekhatA / vaha pAnI ke sAtha mile hue maila yA gandagI ko dekhegaa| vaha yaha bhI vicAra karatA hai ki yaha pAnI kahA~ kA hai| khArA hai yA miitthaa| vyavahAranaya-saMyogoM aura paryAyoM se yukta pAnI ko dekhegA / usase zuddha jala nahIM diikhegaa| vyavahAranaya kA svarUpa vyavahAranaya kI dRSTi se to hama anAdikAla se abhyasta haiM / anAdikAla se hamArI AtmA saMyoga-sambandha ko lekara saMsAra meM yAtrA karatI A rahI hai| hamArI AtmA kA kaSAya ke sAtha saMyoga hai, karma ke sAtha saMyoga hai aura yogoM ke sAtha bhI saMyoga hai / vyavahAra dRSTi se Apa dekheMge to ye saba saMyoga najara AyeMge / vyavahAranaya kI dRSTi se dekheM to AtmA ATha karmoM se, cAra kaSAyoM se evaM kArmaNa zarIra se tathA yogoM se yukta diikhegaa| parantu nizcayanaya kI dRSTi se AtmA ko dekheMge to vaha ATha karmoM, tIna yogoM evaM kaSAyoM se rahita zuddha rUpa meM najara aaegii| nizcayanaya kI nigAha karmoM, paryAyoM, yogoM, kaSAyoM Adi ke saMyogoM para nahIM pdd'tii| vaha zUddha, buddha svabhAvarUpa AtmA para hI pdd'egii| vyavahAranaya evaM nizcayanaya kA viSaya ata: nizcayanaya kA viSaya zuddha AtmA hai, jabaki vyavahAranaya kA viSaya azuddha AtmA hai| vyavahAranaya kI AMkha se saMyoga hI saMyoga dikhAI deNge| vyavahAranaya kI dRSTi se anantabhata bhI dekheMge yA ananta bhaviSya bhI dekheMge to saMyogayukta najara aaegaa| kintu nizcayanaya kI dRSTi se ekamAtra AtmA hI najara aaegii| nizcayanaya hI AtmakalyANa ke lie upAdeya yahA~ eka bAta aura samajhanI hai ki Atma-kalyANa se sIdhA sambandha kisa naya kA hai ? jo vyakti AtmakalyANa karanA cAhatA hai, yA mokSa prApta karanA cAhatA hai, usake lie kisa naya kA upadeza diyA jAnA cAhie ? kauna-sA naya mokSa yA AtmakalyANa meM sAdhaka hai, kauna-sA bAdhaka hai ? vAstava meM dekhA jAya to nizcayanaya hI AtmakalyANa ke lie sAdhaka hai| mAnasazAstra kA eka niyama hai ki jo jisa rUpa meM jisa cIja ko dekhatA hai, vaha vaisA hI bana jAtA hai, vaha usI rUpa meM Dhala jAtA hai| candramA kA lagAtAra dhyAna karane yA dekhane vAle vyakti kA svabhAva prAyaH saumya yA zItala ho jAtA hai| isI prakAra jaba nizcayanaya kI dRSTi se vyakti AtmA ko dekhatA hai to vaha usake nirmala, zuddha svabhAva ko hI dekhegA aura nirantara-anavarata zuddha svabhAva kI ora dRSTi hone se Atma-vizuddhi bhI bar3hatI jAtI hai / svabhAva dRSTi (nizcayanaya) se dekhane para yaha kutte kI AtmA hai, billI kI AtmA hai, gAya kI AtmA hai yA manuSya kI AtmA hai| yaha pApI hai yA dharmAtmA hai / yaha nirdhana yA dhanADhya AtmA hai, Adi ye vikalpa bilakula ojhala ho jaayeNge| isase yaha lAbha hogA ki nizcayadRSTi vAlA sAdhaka pavitra, nirmala, zuddha svarUpamaya dRSTi kA hone se ina upayukta paryAyoM para najara nahIM ddaalegaa| vaha pratyeka AtmA ko sirpha Atma-dravya kI dRSTi se dekhegA / isa kAraNa na kisI AtmA para usake mana meM rAga AegA aura na dveSa hii| jaba rAgadveSAtmaka vikalpa chUTa jAyeMge to AtmA meM hone vAlI azaddhi yA malInatA bhI nahIM hogii| kitanA
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 456 : AtmasAdhanA meM nizcayanaya kI upayogitA zrI jaina divAkara-smRti-nya sundara upAya hai-AtmA ko zuddha, nirmala evaM pavitra banAye rakhane kA / nizcayanaya kI dRSTi meM hI yaha camatkAra hai, jAdU hai ki vaha AtmA ko rAga-dveSa yA kaSAyoM se malina nahIM hone detaa| eka-dUsare pahalU se bhI nizcayadRSTi para vicAra kareM to jJAta hogA ki isako apanA lene para AtmA kI jo paryAyeM haiM, ve najara nahIM aayeNgii| jaise kaI loga apane ko hIna yA adhika mAnane lagate haiM ki maiM pApI hUM, maiM paNDita hU~, maiM mUrkha hU~ ityAdi vikalpa nizcayanaya kI dRSTi vAle sAdhaka meM nahIM sphUrita hote / usakI dRSTi meM ekamAtra zuddha va akhaNDa AtmA hI sphurita hotI hai| 'ege AyA': nizcayanaya kA sUtra sthAnAMga sUtra meM nizcayanaya kI dRSTi se 'ege AyA' kA kathana hai| isake do artha ghaTita ho sakate haiM / eka artha to yaha hai ki hAthI kI, kutte kI, cIMTI kI yA manuSya kI, sabhI prANiyoM kI AtmA eka samAna hai| yaha vikalpa aura saMyoga se rahita zuddha AtmA nizcayadRSTi vAloM ko hI pratIta ho sakatI hai, vyavahAradRSTi vAloM ko nhiiN| jaba vyakti vizva kI sampUrNa AtmAoM ko ekarUpa dekhegA to usakI dRSTi meM koI pApI, ghRNita yA dveSI najara nahIM AegA aura na hI kisI ke prati usakA rAga, moha, Asakti yA lagAva hogaa| 'ege AyA' kA dUsarA artha yaha bhI ho sakatA hai, AtmA ananta paryAyAtmaka, ananta guNAtmaka athavA aneka sambandhoM se yukta hote hae bhI eka hai| AtmA eka akhaNDa dravya hai| cAhe paryAya zuddha ho yA azuddha, nizcayanaya kI dRSTi meM grAhya nahIM hotii| vaha to siddha bhagavAna kI AtmA kI nirupAdhika zuddha paryAyoM ko bhI grahaNa nahIM krtaa| isalie nizcayanaya kI dRSTi AtmA ko zuddhatA va nirmalatA kI ora prerita karatI hai| vyavahAranaya kI dRSTi se AtmA ke ATha prakAra sthAnAMgasUtra meM Age calakara vyavahAranaya kI dRSTi se AtmA ke ATha prakAra batAye haiMdravya-AtmA, kaSAya-AtmA, yoga-AtmA, upayoga-AtmA, jJAna-AtmA, darzana-AtmA, cAritra-AtmA aura viiry-aatmaa| kyoMki vyavahAranaya kI dRSTi AtmA ke saMyogajanya bhedoM, paryAyajanita prakAroM ko hI pakar3atI hai| vaha eka zuddha, akhaNDa, nirupAdhika AtmA ko nahIM pakar3atI / nizcayanaya kI daSTi vAlA sAdhaka ina ATha prakAroM meM se sirpha dravya rUpa AtmA ko hI grahaNa kregaa| vaha idharaudhara ke vikalpoM yA paryAyoM ke bIhar3a meM nahIM bhttkegaa| nizcayadRSTi Atmazuddhi ke lie upAdeya zAstroM meM nizcayanaya aura vyavahAranaya donoM nayoM se AtmA kA kathana milatA hai| isa para se yaha phaisalA karanA hai ki nizcayanaya kI dRSTi se calanA adhika hitakara ho sakatA hai yA vyavahAranaya kI dRSTi se ? agara Apako yathArtha rUpa meM apanA Atma-kalyANa karanA hai to apane asalI, akhaNDa zuddha svarUpa ko dekhane kA abhyAsa karanA hogaa| tabhI AtmA zuddha se zuddhatara aura nirmala se nirmalatara hotI jaaegii| aura eka dina vaha svarNima saberA hogA ki AtmA hI paramAtmA ke rUpa meM svayaM prakaTa ho jAyegA / yaha saba nizcayanaya kI dRSTi ko apanAne se hI ho sakatA hai / kyoMki dharmazAstroM kA yaha niyama hai ki 'devo bhUtvA devaM yajet' arthAt divya rUpa hokara hI deva kI pUjA yA prApti kara sakatA hai| isa dRSTi se nizcayanaya kI dRSTi vAlA sAdhaka parama vizuddha jJAyika svabhAva ko prApta kara paramAtmasvarUpa ko upalabdha ho jAtA hai|
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha nizcayadRSTi ke abhyAsa kA avasara anAdikAla se hamArI AtmA saMsAra meM paribhramaNa karatI A rahI hai| caurAsI ke cakkara se mukta nahIM ho paaii| isakA mUla kAraNa hai- nizcaya dRSTi se parAGmukha honA vyavahAranava ke Azraya se saMyoga hI saMyoga parilakSita hotA AyA hai| AtmA pudgala saMyogI aura vibhAva paryAya meM par3A huA dRSTigocara huaa| pudgala ko dekhA to vaha bhI azaddha aura saMyogI najara aayaa| kyoMki vyavahAra dRSTi meM par3A huA prANI guDa buddha mukta hone kA avasara kadApi prApta nahIM kara sktaa| kintu jo prANI nizcayAzrita hai vahI zuddha svarUpa kI ora jhAMkatA hai| usI ke Azraya se parimukta va paramAtmasvarUpa kA bodha va darzana kara pAtA hai, na ki vyavahAra dRSTi se ataeva nizcayadRSTi, yathArtha dRSTi ko vismRta nahIM kara usI kA lakSya banAyA jAya aura satata abhyAsa kiyA jAya / jJaya ke lie donoM naya : upAdeya ke lie nizcayanaya cintana ke vividha bindu 460 jahA~ taka pratyeka padArtha ko jAnane kA savAla hai, vahA~ taka donoM nayoM kI dRSTiyoM se pratyeka padArtha ko sarvAMza rUpa meM bhalI-bhAMti jAnanA caahie| arthAt -- donoM nayoM ko bhalI-bhA~ti jAnanA cAhie | kintu kalyANa sAdhate samaya donoM meM se kisI eka naya kA Azraya lenA par3e to nizcayanaya kA Azraya lenA cAhie, vyavahAranaya kA Azraya zreyaskara nahIM hotA / Atma-kalyANa kI sAdhanA ke samaya vyavahAranaya kA Azraya chUTa hI jAtA hai / naya kA kArya vastu ko jAnanA hai| : naya jAnane kA viSaya hai; kevala sunane kA viSaya nahIM hai / vastu ko bhalI-bhA~ti jAnane kA kAma naya karatA hai| koI yaha zaMkA uThAe ki naya jaba jAnane kA hI kAma karatA hai to hameM zuddha ko hI jAnanA cAhie, azuddha ko jAnane se kyA lAbha hai ? azuddha ko jAnakara kyA karanA hai ? isakA samAdhAna karate hue zAstrakAra kahate haiM- 'azuddhanaya ko bhI jAnanA to avazya cAhie / azuddhanaya kA svarUpa jAne binA zuddha naya ko kaise apanA sakeMge ? donoM nayoM se vastu ko jAnanA to cAhie; kintu Atma-kalyANa sAdhanA ke samaya apanAnA aura abhyAsa karanA cAhie nizcayanaya kI dRSTi kA / nizcayanaya kI dRSTi meM vastu kA prakAzAtmaka pahalU AzmA ko zuddha, nirmala evaM vikAra rahita banAne ke lie bhI nizcayanaya kI dRSTi se usake prakAzAtmaka pahalU ko dekhane aura udhara hI dhyAna jor3ane kI jarUrata hai / vyavahAranaya kI dRSTi se hama kisI vastu ko dekheMge yA usa ora dhyAna jor3eMge to vaha azuddha rUpa meM hI najara AyegA, andhakAra kA pahalU hI hameM dRSTigocara hogA burAI ko chor3ane ke lie burAI kI tarapha dhyAna deMge to dhIre-dhIre saMskAroM meM vaha burAI jama jaaegii| usakA nikalanA kaThina ho jAegA / burAI ko nikAlane kA galata tarIkA eka jagaha hama eka mandira meM Thahare the / vahA~ carcA cala par3I ki burAI ko chor3anA ho to hameM kyA karanA cAhie ? agara hama kisI burAI ko chor3anA cAhate haiM to pahale usa burAI kI ora hamArA dhyAna jAegA, hama prAyaH yaha dekhane kI koziza kareMge ki hamameM kauna-sI burAI, kitanI mAtrA meM hai ? usa burAI ko haTAte samaya bhI bAra-bAra hamArA dhyAna usa ora jAegA ki burAI kitanI ghaTI hai, kitanI zeSa rahI hai ? kyA burAI nikAlane kA yaha tarIkA ThIka hai ?" hamane kahA- "yaha tarIkA bilakula galata hai| manovaijJAnika dRSTi se bhI aura AdhyAtmika dRSTi se bhI yaha tarIkA yathArtha nahIM hai / yaha eka manovaijJAnika siddhAnta hai ki jisa vastu kA bAra
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 461 : AtmasAdhanA ke nizcayanaya kI upayogitA zrI jaina divAkara-smRti-grantha bAra raTana kiyA jAegA, jise punaH-puna: smaraNa kiyA jAyagA, jisakA bAra-bAra cintana-manana kiyA jAegA, vaha dhIre-dhIre saMskAroM meM baddhamUla ho jaaegii| udAharaNa ke taura para kisI vyakti ko krodha kA tyAga karanA hai aura vaha bAra-bAra krodha kA cintana karatA hai, smaraNa karatA hai yA usakI ora dhyAna detA hai to krodha haTane ke bajAya aura adhika tIvra ho jaaegaa| krodha usake saMskAroM ke sAtha ghula-mila jAegA / eka vyakti zarAba bahuta potA thaa| usakI patnI apane pati kI zarAba kI Adata para use bahuta jhir3akatI thii| parivAra ke loga bhI usakI zarAba pIne kI Adata ke kAraNa usase ghRNA karate the| anya loga bhI bAra-bAra use Tokate rahate the| isa para usane zarAba pIne kA tyAga kara diyaa| kintu usI dina zAma ko hI samaya para use zarAba kI yAda aayii| mana meM bahuta lalaka uThI ki cupake se jAkara zarAba pI lUM / phira use patnI aura parivAra kI DA~TaphaTakAra kI yAda aayii| kucha samaya bAda phira zarAba pIne kI haka uThI, usane apanI pratijJA ko yAda kiyA-maiMne zarAba pIne kI zapatha lI thI, para vaha to sabake sAmane zarAba pIne kI zapatha thii| ekAnta meM jAkara akele meM cupake se thor3I zarAba pI lI jAya to kyA harja hai ? aura phira jisa kisma kI zarAba maiM pItA thA, usa kisma kI zarAba pIne kI maiMne zapatha lI hai, dUsare kisma ko zarAba pI lUM to kyA hAni hai ? kintu phira patnI ke jhir3akane vAlI krUra mukha mudrA, parivAra kI baukhalAhaTa Adi A~khoM ke sAmane ubhara aayii| usane usa samaya zarAba pIne kA vicAra sthagita kara diyaa| kintu rAtabhara use zarAba ke vicAra Ate rhe| svapna bhI Dhera sAre Aye zarAba pIne ke ki vaha svapna meM zarAba kI kaI botaleM gaTagaTA gyaa| subaha uThA to zarIra meM bahuta sustI thI / dina bhara zarAba kA cintana calatA rhaa| Akhira rAta meM cupacApa zarAba kI dukAna para calA gyaa| eka kone meM jAkara baiTha gyaa| usane izAre se bar3hiyA kisma kI zarAba kA ArDara diyaa| do pyAle zarAba ke peTa meM ur3ela diye / ghara jAkara cupacApa bistara para so gyaa| yaha krama sadA calane lgaa| usane apane mana meM yaha socakara santoSa kara liyA ki maiMne jo zarAba pIne kI pratijJA kI hai, vaha amuka kisma kI aura sabake sAmane na pIne kI hai / maiM aba jo zarAba pItA hU~ vaha bar3hiyA kisma kI tathA cupacApa akelA pItA hai| isameM merI pratijJA meM koI AMca nahIM aatii| isa prakAra zarAba kA bAra-bAra smaraNa evaM cintana karane se vaha pahale kI apekSA adhika zarAba pIne lgaa| hA~ to, isI prakAra burAI kA bAra-bAra smaraNa karane, cintana karane se vaha nahIM chUTa sakatI, vaha to saMskAroM meM aura adhika ghula-mila jAegI evaM pracchanna rUpa se hone lgegii| isa tarIke se to dhIre-dhIre manuSya usakA AdI bana jAtA hai| yahI bAta AdhyAtmika dRSTi se vicAraNIya hai| kisI ko krodha chor3anA hai, abhimAna chor3anA hai, mAyA va lobha chor3anA hai, to vaha kaise chor3egA ? kauna-sA tarIkA apanAyegA, ina cAroM kaSAyoM ko chor3ane ke lie ? agara apanA upayoga yA dhyAna bAra-bAra krodhAdi kaSAyoM ke sAtha jor3egA, isI kA cintana-manana calegA, inhIM kI udher3abuna meM mana lagatA rahegA to kaSAya ke chUTane ke bajAya aura adhika dRr3ha va bar3hate jaayeNge| Atma-pariNati zuddha hone ke bajAya krodhAdi ke bArabAra vicAra se azuddha-azuddhattara hotI calI jaayegii| pUrvApekSA aura adhika rUpa se kaSAya kI giraphta meM jakar3a jaayeNge| jaina-darzana kA yaha dRSTikoNa rahA hai-'aviccuI dhAraNA hoI' jisa vastu kA punaH-punaH smaraNa kiyA jAtA hai, vaha kAlAntara meM dhAraNA kA rUpa le letI hai, saMskAroM meM jar3a jamA letI hai| bhagavAna mahAvIra se jaba krodhAdi cAroM kaSAyoM se chUTane kA kAraNa pUchA gayA to unhoMne AtmA ke mUla svabhAva kI dRSTi se samAdhAna diyA
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara.mmRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 462 : "uvasameNa haNe kohaM, mANaM maddavayA jinne| mAyaM ca ujjubhAveNa, lobhaM saMtosao jiNe // " -dazavaikA0 a08, gA0 36 agara krodha ko naSTa karanA cAhate ho to upazamabhAva-kSamAbhAva ko dhAraNa krlo| abhimAna ko mRdutA-namratA se jIto, mAyA (kapaTa) ko saralatA se aura lobha ko saMtoSa se jiito| krodha ko chor3ane ke lie krodha kA bAra-bAra cintana nahIM karanA hai, mAna para vijaya pAne ke lie abhimAna kA smaraNa karanA ucita nahIM hai, mAyA kA tyAga karane ke lie bAra-bAra yaha raTana ThIka nahIM ki mujhe mAyA ko chor3anA hai, aura na hI lobha ko tilAMjali dene ke lie lobha para manana karane kI AvazyakatA hai| andhakAra ko haTAne ke lie koI vyakti andhakAra ko miTAnA cAhatA hai to kyA aMdhere kA bAra-bAra cintana, manana yA raTane se athavA hAtha se bAra-bAra andhakAra ko haTAne se vaha haTa jAyegA, naSTa ho jAyegA? aisA kadApi sambhava nahIM hai| eka parivAra meM naI-naI bahU AyI thii| bahU bahuta hI bholI aura buddhi se manda thii| ghara meM sAsa, bahU aura lar3akA tIna hI prANI the| kaccA ghara thaa| miTTI ke ghar3oM meM ghara kA sAmAna rakhA huA thaa| eka dina lar3akA kahIM bAhara gAMva gayA huA thaa| rAta ko sAsa-bahU do hI ghara meM thiiN| kisI Avazyaka kAryavaza sAsa ko bAhara jAnA thaa| ata: jAte samaya vaha bahU ko hidAyata detI gayI-"bahU ! maiM abhI jarUrI kAma se bAhara jA rahI hai| tU eka kAma karanA, aMdhere ko mAra bhagAnA aura ghara ke Avazyaka kArya kara lenaa|" bholI bahU ne sAsa kI AjJA zirodhArya kii| rAta kA samaya huA / aMdhiyArA phailane lgaa| bahU ne sAsa kI AjJA ko dhyAna meM rakhate hue apane hAtha meM DaMDA uThAyA aura use ghumA-ghumAkara aMdhere ko bhagAne lgii| hAtha thaka gaye DaMDA ghumAte-ghumAte, para a~dherA bhagA nhiiN| pratyuta aura adhika phaila gyaa| aura DaMDe ke ghumAne, paTakane se ghara meM sAmAna ke bhare ghar3e bhI phUTa gye| sAmAna idhara-udhara bikhara gyaa| sAsa jaba Avazyaka kArya se nipaTakara ghara AyI aura usane yaha saba mAjarA dekhA to vaha daMga raha gyii| sAsa ne pUchA-"bahu ! ye ghar3e kyoM phor3a DAle ?" "mAtAjI ! Apane aMdhere ko mAra bhagAne ke lie kahA thA na / maiMne pahale DaMDA yoM hI ghumAyA, para aMdherA bhAgA nahIM, taba DaMDA mAranA zurU kiyaa| aphasosa hai, taba bhI a~dherA bhAgA nahIM, balki bar3hatA hI calA gyaa|" bahU ne kahA / bahUrAnI ke aviveka para nArAjI dikhAte hue sAsa bolI-"aise kahIM DaMDA mArane se aMdherA bhAgatA hai ? tune akla ke sAtha duzmanI kara rakhI mAlUma hotI hai|" "mAtAjI ! to batAie na, yaha aMdherA kaise bhagegA, DaMDe ke binA ?" / sAsa ne muskarAte hue kahA-"bahUrAnI ! lA, dIpaka le aa| maiM abhI batAtI hU~, aMdherA kaise bhagAyA jAtA hai ! baharAnI sarala thii| vaha turanta eka dIpaka le aayii| sAsa ne dIpaka jalAyA dIpaka ke prajvalita hote hI ghara kA sArA gahana aMdhakAra dUra ho gyaa| sAsa ne bahUrAnI se kahA-"dekho, bahU ! andhakAra DaMDe mArane se nahIM bhAgatA, vaha to prakAza se bahuta zIghra bhAga jAtA hai|" ___ ThIka isI prakAra burAI yA vikAroM kA andhakAra miTAnA ho to burAI yA vikAroM se
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 463 : AtmasAdhanA meM nizcayanaya kI upayogitA zrI jaina divAkara smRti grantha - nahIM bhAgegA / krodha se krodha nahIM miTegA, lobha se lobha nahIM haTegA / krodha yA lobha ko haTAnA ho to kSamAbhAva yA saMtoSabhAva ko apanAnA hogaa| kSamA ke Ate hI krodha apane Apa palAyana kara jAyegA / namratA ke Ate hI abhimAna calA jaayegaa| saralatA kA dIpaka mAnasa mandira meM jagamagAte hI mAyA kI gAr3ha tamir2yA dUra ho jAyegI / santoSa kA hRdaya meM prakAza hote hI lobha nau do gyAraha ho jaayegaa| jisa kSaNa hama andhakAra ke patha se A~kha mUMdakara prakAza kI ora dRSTi jamA deMge to phira ulajhaneM yA burAI apane Apa kAphUra ho jAyagI / prakAza kA matalaba hai - nizcayanaya kI dRSTi, svabhAva dRSTi / jaba hamArA upayoga, hamArA dhyAna AtmA ke zuddha, nirmala va zAzvata svabhAva kI ora laga jAyegA, usI meM tanmaya ho jAyegA to yaha nizcita hai ki krodhAdi vikArabhAva svataH hI nahIM AyeMge aura AtmA apane kSAyika bhAva ko prApta ho jAyegA / 1 vikAroM ke saMskAroM ko kaise bhagAeM zuddha svabhAva kI sthiti korI bAtoM se yA kevala kahane mAtra se nahIM AyegI AtmA meM varSo ke jame hue krodhAdi kaSAyabhAva ke saMskAra kaise bhAga jAyeMge ? yaha eka camatkAra hI hai ki zuddha svabhAva ko prApta karane ke bAda AtmA meM par3e hue azuddha saMskAroM kI ora dhyAna hI nahIM diyA jaayegaa| unake prati ekadama upekSA ho jAyegI, to ve bhI kahAM taka Thahara sakeMge ? apane Apa apanAsA muMha lekara cale jAyeMge / kisI baniye kI dukAna para koI bAtUnI Akara baiTha jAtA hai, to vaha dukAna para baiThakara khAlI bAteM hI banAtA hai| dukAnadArI meM vighna DAlatA hai / grAhakoM kA dhyAna sodA lene se haTA detA hai | ataH vaha dukAnadAra use haTAnA caahegaa| agara sIdhA hI use yaha kahA jAya ki bhAga jA yahA~ se / yahA~ kyoM baiThA hai ? yA use dhakkA dekara nikAlanA cAhe to yaha asabhyatA aura aziSTatA hogI / asabhyatA se kisI ko haTAnA acchA nahIM lagatA to vaha dukAnadAra use sabhyatA se bhagAyegA | isake lie vaha usase bAta hI nahIM karegA / vaha apanI dukAnadArI meM yA anya kAryoM meM laga jAyegA / jaba dukAnadAra usakI upekSA kara degA to vaha Agantuka dukAna se apane Apa hI calA jaayegaa| isa prakAra usa bAtUnI se svataH hI chuTakArA mila jaayegaa| hA~, to yahI bAta vikAroM ko bhagAne ke sambandha meM hai| agara mana kI dukAna para vikAra rUpI vAcAla A dhamake to use haTAne ke lie usase kinArA kasI karanI hI hogii| usake prati upekSA bhAva karanA hI hogA / usakI tarapha se dhyAna haTAkara apane zuddha svabhAva rUpI mAla kI ora dhyAna lagA leveN| isa prakAra krodhAdi vikAroM ko bilakula prazraya nahIM dene se ve apane Apa hI cale jAyeMge | isa tarIke yA paddhati ko nahIM apanAkara krodhAdi vikAroM ko miTAne ke lie bAra-bAra unakA smaraNa kareMge aura lakSya deMge to kabhI dUra nahIM hoNge| prakRti kA aTala niyama hai ki manuSya jisa bAta ko punaH punaH duharAyegA, vaha utanI hI majabUta hotI jAyegI / ataeva usakI ora kA dhyAna chor3A jAyegA taba hI usa vikArabhAva ko chuTakArA mila pAyegA / vyavahAranaya kI dRSTi se vicAra vikalpoM kA janaka vyavahAranaya kI dRSTi se agara vikAroM ko haTAne ke lie vikAroM kI ora hI jhakiMge, unhIM ke sanmukha hoMge to vikAroM kA haTanA to dUra rahA kintu aura adhika paidA hote cale jAyeMge / kahate haiM - ailopethika davA eka bImArI ko miTAtI yA dabAtI hai, to anya naI-naI bImAriyA~ paidA
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha || cintana ke vividha bindu : 464 : kara detI hai| isI prakAra kaSAya kI bImArI ko miTAne ke lie usI kA smaraNa karate cale jAyeMge to usa eka bImArI ke sthAna para anya aneka vikAroM kA janma ho jaayegaa| vikAroM ke bAra-bAra parizIlana se vikAroM kA nAza kadApi nahIM ho skegaa| isalie bAra-bAra yaha kahA jA rahA hai ki kaSAyabhAva kA parimArjana karane ke lie nizcayanaya kI dRSTi se zuddha svabhAva kA dhyAna karane kI prabala AvazyakatA hai| vahI zUddha dhyAna dharma dhyAna kahalAtA hai| pUrNa Atma dravya kA darzana nizcayanaya se hI jaba hama nizcayanaya kI A~kha se dekhane kA prayAsa kareMge to AtmA svabhAva se nitya, zuddha, buddha, asaMga, dhrava evaM avinAzI pratIta hogii| vyavahAranaya kI A~kha se dekheMge to AtmA anitya, adhra va, azuddha najara aayegii| donoM nayoM meM se kauna-sA aisA naya hai jo ki AtmA ko saMsArI banAtA hai, janma-maraNa ke cakra meM bhramaNa karAtA hai| mokSa kA cintana hote rahane para bhI bandhana kyoM hAtha lagatA hai ? anantakAla vyatIta ho gayA tathApi mokSa hastagata kyoM nahIM huaa| amara va zAzvata sukha kI anubhUti se kyoM vaMcita evaM nAsamajha rhe| agara thor3I-sI gaharAI se vicAra kareM to yaha bAta bahuta zIghra hala ho jAtI hai| isakA mUla kAraNa hai ki hamane paryAya ko hI dekhane kI koziza kI hai| paryAyoM ko dekhane se akhaNDa Atma-dravya yA koI bhI dravya pUrA kA pUrA nahIM dikhAI detaa| kyoMki paryAya kA kAla eka samaya kA hotA hai, aura vaha bhI vartamAna meM hii| yadi hama paryAya ko dekhane jAyeMge to eka sAtha do, tIna yA aura isase adhika dRSTigocara nahIM hogii| eka kSaNa yA eka samaya meM eka dravya kI yA eka guNa kI kitanI paryAya dikhalAI de sakatI hai ? sirpha eka paryAya hI dikhalAyI degii| to eka paryAya hI to dravya nahIM hai| eka dravya meM ananta paryAyeM hotI haiM / bhUtakAla kI ananta paryAya haiM, bhaviSya kAla kI ananta paryAya hotI haiM aura vartamAna kAla kI eka paryAya hotI haiN| ye saba paryAyeM-cAhe vyakta hoM yA avyakta-milakara eka Atma-dravya banatA hai| AtmA eka pradeza ko nahIM kahA jA sakatA, aura na do pradeza ko hI AtmA kahA jA sakatA hai tathA na tIna, cAra Adi pradeza ko bhI AtmA kahA jA sakatA hai / AtmA asaMkhyAta pradezI hai / isI prakAra eka guNa kI ananta paryAya bhI AtmA nahIM hai| bhUta-bhaviSya-vartamAna kI samasta paryAya milakara hI akhaNDa Atma dravya banatA hai|| isI zuddha, akhaNDa aura zAzvata Atma dravya ko dekhanA ho to svabhAvadRSTi, dravyadRSTi yA nizcayanaya kI dRSTi ko hI apanAnA hogaa| nizcayanaya hI zuddha Atmadravya ko dekhane meM samartha hai| yahI Atma-zuddhi meM prabala sAdhaka hai| yahI mokSa sAdhanA meM prabalatama sahAyaka hai| ise apanAkara hI karma, kaSAya, saMyoga, paryAya-saMyoga Adi se mukti prApta kI jA sakatI hai| vyavahAranaya kI upayogitA nizcayanaya se prathama apanI dRSTi ko zuddha banAkara vyakti vyavahAranaya kI dRSTi se sAdhanApatha para calane kA prayatna karegA to use mokSa kI maMjila taka pahu~cane meM AsAnI hogI / anyathA, vaha yadi nizcayanaya kI dRSTi se jJAna prApta karake vahIM aTaka jaayegaa| ataH vyavahAranaya kI itanI-sI upayogitA hai| use mAne binA koI cArA nahIM hai| kyoMki nizcaya zuddha vyavahAranaya ko chor3a dene para tIrtha-viccheda kI sambhAvanA hai, aura nizcayanaya ko chor3akara kevala vyavahAranaya kA anusaraNa andhI daur3a hai| donoM nayoM kA apanI-apanI jagaha sthAna hai, parantu adhyAtmasAdhaka kI dRSTi mukhyatayA nizcaya naya kI ora honI caahie| donoM naya paraspara sApekSa haiN|
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 465 : nayavAda : vibhinna darzanoM ke samanvaya kI zrI jaina divAkara-smRti-grantha nayavAda : vibhinna darzanoM ke samanvaya kI apUrva kalA * zrIcanda cauraDiyA, nyAyatIrtha (dvaya) sampUrNa padArtha sAmAnya-vizeSarUpa se hI anubhava meM Ate haiN| ataH anekAntavAda meM hI vastu kA arthakriyAkAritva lakSaNa samyagaprakAra se ghaTita ho sakatA hai / sAmAnya aura vizeSa paraspara sApekSa haiN| binA sAmAnya ke vizeSa aura vizeSa ke binA sAmAnya kahIM para bhI nahIM Thahara sakate / ataH vizeSa nirapekSa sAmAnya ko athavA sAmAnya nirapekSa vizeSa ko tattva mAnanA kevala pralApa mAtra hai| jisa prakAra janmAndha manuSya hAthI kA svarUpa jAnane kI icchA se hAthI ke bhinnabhinna avayavoM ko TaTolakara hAthI ke kevala kAna, saMDa, paira Adi ko hI hAthI samajha baiThate haiM usI prakAra ekAntavAdI vastu ke sirpha ekAMza ko jAnakara usa vastu ke sirpha eka aMza rUpa jJAna ko hI vastu kA sarvAMzAtmaka jJAna samajhane lagate haiN| sampUrNanaya svarUpa syAdvAda ke binA kisI bhI vastu kA samyag prakAra se pratipAdana nahIM kiyA jA sakatA / sampUrNa vAdI pada-pada para nayavAda kA Azraya lekara hI padArthoM kA pratipAdana kara sakate haiN| kyoMki pratyeka vastu meM ananta svabhAva athavA dharma hai / nayavAda : paribhASA, artha jisake dvArA padArthoM ke eka aMza kA jJAna ho, use naya kahate haiM / khoTe nayoM ko durnaya kahate haiN| kisI vastu meM anya dharmoM kA niSedha karake apane abhISTa ekAnta astitva ko siddha karane ko durnaya kahate haiN| jaise--yaha ghaTa hI hai| vastu meM amISTa dharma kI pradhAnatA se anya dharmoM kA niSedha karane ke kAraNa durnaya ko mithyAnaya kahA gayA hai| isake viparIta kisI vastu meM apane iSTadharma ko siddha karate hue anya dharmoM meM udAsIna hokara vastu ke vivecana karane ko naya (sunaya) kahate haiM / jaise-yaha ghaTa hai / naya meM durnaya kI taraha eka dharma ke atirikta anya dharmoM kA niSedha nahIM kiyA jA sakatA, isalie naya ko durnaya nahIM kahA jA sakatA / pramANa sarvArthagrAhI hai tathA naya vikalA dezagrAhI hai / naya aura pramANa ke dvArA durnayavAda kA nirAkaraNa kiyA jA sakatA hai / vizeSAvazyakabhASya meM jinabhadra kSamAzramaNa ne nayoM ko pramANa ke samAna kahA hai| upakrama, anugama, naya, nikSepa-ye cAra anuyoga mahAnagara meM pahuMcane ke daravAje haiM / pramANa se nizcita kiye hue padArthoM ke eka aMza ke jJAna ko naya kahate haiM / vastuoM meM anantadharma hote haiN| vastu ke ananta dharmoM meM se vaktA ke abhiprAya ke anusAra eka dharma ke kathana karane ko naya kahate haiM / ghaTa meM kaccApana, pakkApana, moTApana, caur3Apana Adi anantadharma hote haiM ataH nAnA nayoM kI apekSA se zabda aura artha kI apekSA pratyeka vastu meM ananta dharma vidyamAna haiM / naya kA uddezya hai mAdhyastha bddh'e| pramANa, indriya aura mana--sabase ho sakatA hai kintu naya sirpha mana se hotA hai kyoMki aMzoM kA grahaNa mAnasika abhiprAya se ho sakatA hai| jaba hama aMzoM kI kalpanA karane laga jAte haiM taba vaha jJAna naya kahalAtA hai| nayajJAna meM vastu ke anya aMza yA guNoM kI ora upekSA yA gauNatA rahatI hai parantu khaNDana nahIM hotaa|2 jo jJAna zabdoM meM utArA jA sake, jisameM vastu ko uddezya aura 1 bhedAbhedAtmake jJeye bhedAbhedAbhisandhayaH / ye te upekSAnapekSAbhyAM lakSyante nayadurnayAH / / 2 sApekSAH parasparasaMbaddhAste nayAH -laghIya0 kA0 30 - aSTazatI, kArikA 108
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha | cintana ke vividha bindu : 466 : vidheya rUpa meM kahA jA sake, use naya kahate haiN| apanI vivakSA se kisI eka aMza ko mukhya mAna kara vyavahAra karanA naya hai| jaise dIpa meM nitya dharma bhI rahatA hai aura anitya dharma bhii| yahA~ anityatva kA niSedha na karate hae apekSAvazAt dIpaka ko nitya kahanA naya hai| pramANanaya tattvAlokAlaMkAra meM kahA hai nIyate yena zrutAkhya pramANaviSayIkRtasyArthasyAMzastaditarAMzIdAsInyataH sa pratipatta rabhiprAyavizeSo nyH| arthAt jisake dvArA-zrata pramANa ke dvArA viSaya kiye hue padArtha kA eka aMza socA jAya-aise vaktA ke abhiprAya vizeSa ko naya kahate haiN| nayoM ke nirUpaNa kA artha hai-vicAroM kA vargIkaraNa / nayavAda arthAt vicAroM kI miimaaNsaa| isa vAda meM vicAroM ke kAraNa, pariNAma yA viSayoM kI paryAlocanA mAtra nahIM hai / vyavahAra meM paraspara viruddha dIkhane vAle, kintu yathArtha meM avirodhI vicAroM ke mUla kAraNoM kI khoja karanA hI isakA mUla uddezya hai| isalie nayavAda kI saMkSipta paribhASA hai-paraspara viruddha dIkhane vAle vicAroM ke mUla kAraNoM kI khojapUrvaka una saba meM samanvaya karane vAlA shaastr|' naya ke jJAnanaya aura kriyAnaya-ye do vicAra bhI ho sakate haiM / vicAra sAraNiyoM se padArtha ke vAstavika svarUpa ko jAnanA jJAnanaya hai aura use apane jIvana meM utaranA kriyAnaya / kevala saMketa mAtra se artha kA jJAna nahIM hotA kyoMki zabdoM meM hI saba arthoM ko jAnane kI zakti hotI hai| nayavAda : paribhASA-artha kI vyAkhyA zAbdika, Arthika, vAstavika, vyAvahArika, dravyAthika aura paryAyAthika ke abhiprAya se AcAryoM ne naya ke mUlata : sAta bheda kiye haiM-yathA-naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta / bauddha kahate haiM-rUpa Adi avasthA hI vastudravya hai / vedAnta kA kahanA hai ki dravya hI vastu hai, rUpAdi guNa tAttvika nahIM haiM / bheda aura abheda kA dvandva kA eka nidarzana hai / nayavAda abheda-bheda ina do vastuoM para TikA huA hai|2 zuddha saMgrahanaya kI apekSA dravyArthika naya samasta padArthoM ko kevala dravya rUpa jAnatA hai kyoMki dravya aura paryAya sarvathA bhinna nahIM hai, jaiseAtmA, ghaTa Adi / sabhI padArtha dravyAthika naya kI apekSA nitya haiN| pradIpa, ghaTAdi sarvathA anitya haiM, AkAza sarvathA nitya hai-yaha mAnanA durnayavAda ko svIkAra karanA hai / vastu ke ananta dharmAtmaka hone para bhI saba dharmoM kA tiraskAra karake kevala apane abhISTa nityatvAdi dharmoM kA samarthana karanA 'durnaya' hai| vastutaH koI bhI padArtha sarvathA nitya athavA sarvathA anitya nahIM kahA jA sktaa| jo anitya hai vaha kathaMcit nitya hai aura jo nitya hai vaha kathaMcit anitya hai / vaizeSikadarzana meM bhI kahIM-kahIM padArtha meM nitya-anitya do taraha ke dharmoM kI vyavasthA upalabdha hotI hai jaisA ki prazastikAra ne prazastapAdabhASya meM kahA hai sA tu dvividhA nityA anityA ca / paramANulakSaNA nityA kAryalakSaNA anityaa| 1 anekAnto'pyanekAntaH pramANanayasAdhanaH / anekAntaH pramANaste tadekAnto'pitAnnayAt // -svayambhU0 103 2 sAmAnya pratibhAso hyanugatAkAro vizeSapratibhAsastu vyAvRttAkAro'nubhUyate / -prameyakamalamArtaNDa, caturtha khaNDa
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ :467 : nayavAda : vibhinna darzanoM ke samanvaya kI arthAt pRthvI nitya aura anitya-do prakAra kI hai| paramANurUpa pRthvI nitya aura kAryarUpa pRthvI anitya hai| vaizeSika loga bhI eka avayavI ko hI citrarUpa (paraspara viruddha rUpa) tathA eka hI paTa ko cala aura acala, rUpa aura arUpa, AvRtta, aura anAvRtta Adi viruddha dharma yukta svIkAra karate haiM / bauddha loga bhI eka hI citrapaTa meM nIla-anIla do viruddha dharmoM ko mAnate haiN| eka hI puruSa ko apane pitA kI apekSA putra aura putroM kI apekSA pitA kahA jAtA hai usI prakAra eka hI anubhUti bhinna-bhinna apekSAoM se anubhUti aura anubhAvya kahI jAtI hai| saMkSepataH dravyArthika aura paryAyAthika bheda se naya ke do bheda haiN| dravyAthikanaya ke naigama, saMgraha, vyavahAra ye tIna bheda hote haiM / RjusUtra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta-ye cAra paryAyAthikanaya ke bheda haiM / zrI siddhasena Adi tAkikoM ke mata ko mAnane vAle dravyAthika naya ke tIna bheda mAnate hai, parantu jinabhadragaNi ke mata kA anusaraNa karane vAle saiddhAntika dravyAthikanaya ke cAra bheda mAnate haiM / jo paryAyoM ko gauNa mAnakara dravya ko hI mukhyatayA grahaNa kare use dravyAthikanaya kahate haiN| jo dravya ko gauNa mAnakara paryAyoM ko hI mukhyatayA grahaNa kare use paryAyAthika naya kahate haiM arthAt dravya arthAt sAmAnya ko viSaya karane vAle naya ko dravyAthikanaya kahate haiM aura paryAya arthAt vizeSa ko viSaya karane vAle naya ko paryAyAthikanaya kahate haiN| naya aura pramANa se hone vAle jIvAdi tattvoM ke yathArthajJAna ko samyagRjJAna kahate haiN| nyAyazAstra meM jisa jJAna kA viSaya satya hai use samyagjJAna aura jisakA viSaya asatya hai use mithyAjJAna kahA jAtA hai| adhyAtmazAstra meM yaha vibhAga gauNa hai| yahA~ samyagjJAna se usI jJAna kA grahaNa hotA hai jisase AtmA kA vikAsa ho aura mithyAjJAna se usI jJAna kA grahaNa hotA hai jisase AtmA kA patana ho yA saMsAra kI vRddhi ho / astu, kisI viSaya ke sApekSa nirUpaNa ko naya kahate haiN| kisI eka yA aneka vastuoM ke viSaya meM alaga-alaga manuSyoM ke yA eka hI vyakti ke bhinna-bhinna vicAra hote haiM / agara pratyeka vyakti kI dRSTi se dekhA jAya to ve vicAra aparimita haiN| ina sabakA vicAra pratyeka ko lekara karanA asambhava hai| apane prayojana ke anusAra ativistAra aura atisaMkSepa-donoM ko chor3akara kisI viSaya kA madhyama daSTi se pratipAdana karanA hI naya hai| sAmAnyataH manuSya kI jJAnavRtti adhUrI hotI hai aura asmitA abhiniveza arthAt ahaMkAra yA apane ko ThIka mAnane kI bhAvanA bahuta adhika hotI hai| isase jaba vaha kisI viSaya meM kisI prakAra kA vicAra karatA hai to usI vicAra ko antima, sampUrNa tathA satya mAna letA hai| isa bhAvanA se vaha dUsaroM ke vicAroM ko samajhane ke dhairya ko kho baiThatA hai| anta meM apane alpa tathA AMzika jJAna ko sampUrNa mAna letA hai| isa prakAra kI dhAraNAoM ke kAraNa hI satya hone para bhI mAnyatAoM meM paraspara vivAda ho jAtA hai aura pUrNa aura satya jJAna kA dvAra baMda ho jAtA hai| eka darzana AtmA Adi ke viSaya meM apane mAne hae kisI puruSa ke ekadezIya vicAra ko sampUrNa satya mAna letA hai| usa viSaya meM usakA virodha karane vAle satya vicAra ko bhI asatya samajhatA hai / isI prakAra dUsarA darzana pahale ko aura donoM milakara tIsare ko jhuThA samajhate haiN| phalasvarUpa samatA kI jagaha viSamatA aura vivAda khar3e ho jAte haiM ataH satya aura pUrNa jJAna kA dvAra kholane ke lie tathA vivAda dUra karane ke lie nayavAda kI sthApanA kI gaI hai aura usake dvArA yaha batAyA gayA hai ki pratyeka vicAraka apane vicAra ko Apta-vAkya kahane ke pahale yaha to soce
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha sUcanA ki usakA vicAra pramANa kI ginatI meM Ane lAyaka sarvAMzI hai bhI yA nhiiN| isa prakAra kI karanA hI jainadarzana kI nayavAdarUpa vizeSatA hai| nayavAda - bheda - upabheda yadyapi naigama, saMgrahAdi ke bheda se nayoM ke bheda prasiddha haiM tathApi nayoM ko prasthaka ke dRSTAMta se, vasati ke dRSTAnta se aura pradeza ke dRSTAnta se samajhAyA gayA hai| Agama meM kahA hai-se kiM taM nayapyamANe ? tivihe paNNasa taM jahA- patthagaviTThaleNaM vasahi viTThateNaM paesadiTThate / - aNuogaddArA sutta 473 arthAt nayapramANa tIna prakAra se pratipAdana kiyA gayA hai, yathA- prasthaka ke dRSTAnta se, vasati ke dRSTAnta se aura pradeza ke dRSTAnta se / , cintana ke vividha bindu 466 jina nayoM ko prasthaka ke dRSTAnta se siddha kiyA jAya use prasthaka dRSTAnta jAnanA caahie| jaise koI vyakti parazu hAtha meM lekara vana meM jA rahA thaa| usako dekhakara kisI ne pUchA ki Apa kahA~ jAte haiM / pratyuttara meM usane kahA ki 'prasthaka ke lie jAtA hU~ / ' usakA aisA kahanA avizuddha gamanaya kI apekSA se hai kyoMki abhI to usake vicAra vizeSa hI utpanna hue haiN| tadanantara kisI ne usako kASTha chIlate hue dekhakara pUchA ki Apa kyA chIlate haiM? pratyuttara meM usane kahA ki prasthaka ko chIlatA hai| yaha vizuddha naigama naya kA vacana hai| isI prakAra kASTha ko lakSaNa karate hue, utkIrana karate hue, lekhana karate hue ko dekhakara jaba kisI ne pUchA / pratyuttara meM usane kahA ki prasthaka ko sakSNa karatA hai, utkIrana karatA hU~, lekhana karatA hU~-yaha vizuddhatara naigamanaya kA vacana hai| kyoMki vizuddhatara naigamanaya ke mata se jaba prasthaka nAmAMkita ho gayA tabhI pUrNa prasthaka mAnA jAtA hai / arthAt prathama ke naigamanaya se dUsarA kathana isI prakAra vizuddhatara hotA huA nAmAMkita prasthaka (dhAnyamAna vizeSArtha kASThamaya bhAjana) niSpanna ho jAtA hai| kyoMki jaba prasthaka kA nAma sthApana kara liyA gayA tabhI vizuddhatara naigamanaya se paripUrNa rUpa prasthaka hotA hai / saMgrahanaya ke mata se saba vastu sAmAnya rUpa hai, isalie jaba vaha dhAnya se paripUrNa bharA ho tabhI usako prasthaka kahA jAtA hai| yadi aisA na ho to ghaTapaTAdi vastue~ bhI prasthaka saMjJaka ho jAyeMgIM / isalie jaba vaha dhAnya se paripUrNa bharA ho aura apanA kArya karatA ho tabhI vaha prasthaka kahA jAtA hai | isI prakAra vyavahAranava kI mAnyatA hai| Rjanaya kevala vartamAna kAla ko hI mAnatA hai, bhUta aura bhavidhyat ko nahIM isalie vyavahArapakSa meM nAmarUpa prasthaka ko bhI prasthaka aura usameM bhare hue dhAnya ko bhI prasthaka kahA jAtA hai|' zabda, samabhirUda aura evaMbhUta ina tInoM nayoM ko zabdanaya kahate haiM kyoMki ve zabda ke anukUla artha mAnate haiN| Adya ke cAra naya artha kA prAdhAnya mAnate haiN|' isalie zabdanayoM ke 1 se jahA nAmae ke purise para mahAyaaDavite gacchejjA taM ca ke pAsittA vadejjA kathaM bhava , gacchasi ? avibuddho negamo bhaNati patthagassa gacchAmi / 2 saMggahassa bhiumejjasamArUDo patthao | --- aNabhogadvArA 474 -aNuogaddArAI, sUtra 474 - aNuogaddArAI, sUtra 474 3 ajjusuyassa patthao'vi patthao mejjaMpi patthao | 4 tinha sahanayANaM patyayassa asthAhigAra jANao jassa vA baseNaM patthao niphphajjada / - aNubhogaddArAI, sUtra 474
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 466 : nayavAda vibhinna darzanoM ke samanvaya kI..... zrI jaina divAkara smRti grantha mata se jo prasthaka ke artha kA jJAtA ho vahI prasthaka hai, kyoMki upayoga se jo prasthaka kI niSpatti hai vAstava meM vahI prasthaka hai, anya nahIM aura binA upayoga ke prasthaka ho hI nahIM sakatA / isalie ye tInoM mAvanaya hai| bhAva pradhAna nayoM meM upayoga hI mukhya lakSaNa hai-aura upayoga ke binA prasthaka kI utpatti nahIM hotI / ataH upayoga ko hI 'prasthaka' kahA jAtA hai / - vasati ke dRSTAnta se nayoM kA svarUpa isa prakAra kahA gayA hai-- jaise koI nAmadhArI puruSa kisI puruSa ko kahe ki Apa kahIM para rahate ho ? pratyuttara meM usane kahA ki loka meM rahatA hU~-yaha avizuddha naigamanaya kA kathana naigamanaya kA kathana hai / ' loka tIna prakAra se pratipAdana kiyA gayA haiyathA--Udhrvaloka, adholoka, tiryakloka, to kyA Apa tInoM lokoM meM basate haiM ? pratyuttara meM kahA ki maiM tiryaka loka meM hI basatA hU~-yaha vizuddha naigamanaya kA vacana hai| tiryak loka meM jambU dvIpa se svayaMbhUramaNa samudra paryanta asaMkhyeya dvIpa samudra hai, to kyA Apa una sabhI meM rahate ho ? pratyuttara meM usane kahA ki maiM jambUdvIpa meM basatA huuN| yaha vizuddhatara naigamanaya kA vacana hai| jambUdvIpa meM bharatakSetra Adi dasa kSetra haiM, to kyA Apa una sabhI meM basate ho ? pratyuttara meM kahA ki bharatakSetra meM rahatA hU~ / yaha vizuddhatara naigamanaya kA vacana hai| bharatakSetra ke bhI do khaNDa haidakSiNA bharatakSetra tathA uttarArddha bharatakSetra ? to Apa una sabhI meM rahate ho ? pratyuttara meM kahA hai ki maiM dakSiNAddha bharatakSetra meM vAsa karatA huuN| yaha vizuddhatara naigamanaya kA vacana hai / kahA ki maiM dakSiNArddha bharatakSetra meM bhI aneka grAma, khAna, nagara, kher3a, zahara, maMDapa, droNamukha, pattana, Azrama, saMvAha, sanniveza Adi sthAna hai to kyA Apa una sabhI meM nivAsa karate ho ? pratyuttara meM kahA ki maiM pATaliputra (paTanA) meM basatA huuN| yaha vizuddhatara naigamanaya kA vacana hai| pATaliputra meM bhI aneka ghara hai, to kyA Apa una sabhI meM basate ho ? pratyuttara meM devadatta ke ghara meM basatA hU~- yaha vizuddhatara naigamanaya kA vacana hai / devadatta ke ghara meM kamare haiM, to kyA Apa una sabhI meM basate ho ? pratyuttara meM kahA ki maiM devadatta ke basatA hU~ / isa prakAra pUrvapUrvApekSayA vizuddhatara naigamanaya ke mata se basate hue ko basatA huA mAnA jAtA hai / yadi vaha anyatra sthAna ko calA gayA ho taba bhI jahA~ nivAsa karegA vahIM usako basatA huA mAnA jAyegA / aneka koThegarma ghara meM - isI prakAra vyavahAranaya kA mantavya hai / kyoMki jahA~ para jisakA nivAsasthAna hai vaha usI sthAna meM basatA huA mAnA jAtA hai tathA jahA~ para rahe, vahI nivAsasthAna usakA hotA hai / jaise ki pATilaputra kA rahane vAlA yadi kAraNavazAt kahIM para calA jAya taba jAtA hai ki amuka puruSa pATaliputra kA rahane vAlA yahA~ para AyA huA hai aisA kahate haiM- "aba vaha yahA~ para nahIM hai anyatra calA gayA hai|" nagamanaya aura vyavahAranaya ke mata se 'basate hue ko basatA huA mAnate haiM / vahA~ para aisA kahA tathA pATaliputra meM bhAvArtha yaha hai ki vizuddhatara saMgranaya se jaba koI svazayyA meM zayana kare tabhI basatA huA mAnA jAtA hai kyoMki calanAdi kriyA se rahita hokara zayana karane ke samaya ko hI saMgrahanaya basatA huA mAnatA hai| yaha sAmAnyavAdI hai ? isalie isake mata se sabhI zayyAe~ eka samAna haiN| cAhe ve phira kahIM para hI kyoM na hoN| 1 se jahA nAmae kei purise kaMci purisaM vadijjA, kahi bhavaM vasasi ? tattha avisuddha Negamologe vasAmi / - aNuogaddArAI, sUtra 475 ---
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara.mmRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 470 : RjusUtranaya ke mata se AkAza ke jina pradezoM meM avakAza kiyA ho arthAt saMstAraka meM jitane AkAza pradeza usane avagAhana kiye hoM, unameM hI basatA huA mAnA jAtA hai| zabda, samabhirUDha aura evaMbhUtanaya-tInoM nayoM kA aisA mantavya hai ki jo-jo padArtha haiM ve saba apane-apane svarUpa meM hI basate haiN| arthAta tInoM zabdanayoM ke abhiprAya se padArtha Atma-bhAva meM rahatA huA mAnA jAtA hai| pradeza ke dRSTAnta se sapta nayoM kA svarUpa nimna prakAra jAnanA cAhie naigamanaya kahatA hai ki chaha prakAra ke pradeza haiM-yathA-dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza, jIvAstikAya kA pradeza, skandha kA pradeza aura deza kA pradeza / ' isa prakAra naigamanaya ke vacana ko sunakara saMgrahanaya ne kahA ki tuma chaha ke pradeza kahate ho-yaha ucita nahIM hai kyoMki jo deza kA pradeza hai vaha usI ke dravya kA hai udAharaNata:mere naukara ne gadhA kharIdA hai| dAsa bhI merA hI hai aura gadhA bhI merA hI hai| isalie aise kaho ki chahoM ke pradeza haiM, aisA kaho ki pA~coM ke pradeza haiM-yathA-dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza, jIvAstikAya kA pradeza aura skandha kA pradeza / saMgrahanaya ke vacana ko sunakara vyavahAranaya ne kahA ki tumane pA~coM pradeza pratipAdana kiye haiM, ve bhI ucita nahIM haiM / jaise--pA~ca goSThika puruSoM kI kiMcit dravya jAti sAmAnya hotI hai, hiraNya, suvarNa, dhana athavA dhAnya sAdhAraNa sAjhI hoM-usI prakAra pA~coM pradeza sAdhAraNa hoM tava to ApakA kathana yuktisaMgata hai, lekina ve pRthak-pRthak pradeza haiM ata: ApakA kathana yuktisaMgata nahIM hai| lekina aisA pratipAdana karo ki pradeza pA~ca prakAra kA hai-yathA-dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza, jIvAstikAya kA pradeza aura skandha kA prdesh| . vyavahAranaya ke vacana ko sunakara RjusUtranaya ne kahA ki tumhArA pratipAdana samyag nahIM hai kyoMki eka-eka dravya ke pA~ca-pA~ca pradeza mAnane se 25 ho jAte haiM isalie yaha kathana siddhAnta bAdhita hai / isalie aisA na kahanA cAhie kintu madhya meM 'syAt' zabda kA prayoga karanA cAhie / jaise ki-syAt dharma pradeza yAvat syAt skandha pradeza / kyoMki jisakI vartamAna meM asti hai usI kI asti hai, jisakI nAsti hai usI kI nAsti hai| jo padArtha hai vaha apane guNa meM sadaiva kAla meM vidyamAna hai kyoMki pAMcoM dravya sAdhAraNa nahIM haiM isalie syAt zabda kA prayoga karanA caahie| Rjusa banaya ke kathana ko sunakara zabdanaya ne kahA ki yadi syAt zabda kA hI sarvathA prayoga kiyA jAyegA to anavasthA Adi doSa kI prApti ho jaayegii| jaise ki-syAt dharma pradeza, syAt adharma pradeza ityAdi / jaise devadatta rAjA kA bhI bhRtya hai aura vahI amAtya kA bhI hai| isI prakAra AkAzAdi pradeza bhI jAnanA cAhie / isalie aisA kathana yuktisaMgata nahIM hai, kintu aisA kahanA cAhie ki jo dharma pradeza hai vaha pradeza hI dharmAtmaka hai| isI prakAra jo adharma pradeza hai vaha pradeza hI adharmAtmaka hai| zabdanaya ke kathana ko sunakara samabhirUDhanaya ne kahA ki tumhArA yaha kathana yuktisaMgata 1 Negamo bhaNati chaNhaM padeso, taM jahA-dhammapadeso jAva desapadeso -aNuogaddArAiM, sUtra 476 2 aNuogaddArAI, sUtra 476
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 471 : nayavAda : vibhinna darzanoM ke samanvaya kI.... - nahIM hai| yaha vAkya do samAsa kA hai-tatpuruSa aura karmadhAraya "dhamme paese-se paese dhmme"| yadi tatpuruSa ke dvArA kahatA hai to aisA nahIM kahanA cAhie athavA karmadhAraya se kahatA hai to vizeSa rUpa se kathana karanA caahie| jaise ki-dharma aura usakA jo pradeza hai vahI pradeza dharmAstikAya hai, isI prakAra adharma aura usakA jo pradeza hai, vahI pradeza adharmAtmaka hai| samabhirUDhanaya ke vacana ko sunakara samprati evaMbhUtanaya ne kahA ki tumhArA yaha kathana yuktisaMgata nahIM hai / dharmAstikAya Adi padArthoM kA svarUpa deza, pradeza kI kalpanA se rahita tathA pratipUrNa-AtmasvarUpa se avikala aura avayava rahita eka nAma se grahaNa kiyA gayA hai| kahA haidese'vi se avatthU paese'vi se avatthU / --aNuogaddArAiM, sUtra 476 arthAt evaMbhUtanaya kI apekSA deza bhI avastu hai, pradeza bhI avastu hai| bheda nahIM hai| eka akhaNDa vastu hI grAhya ho sakatI hai / apekSAbheda se negamAdi nayoM kA AgamoM meM vivecana hai| ye sAtoM naya apanA-apanA mata nirapekSatA se varNana karate hue durnaya ho jAte haiM / 'saugatAdi samayavata' aura paraspara sApekSa hote hue sannaya ho jAte haiM / ina sAta nayoM kA jo paraspara sApekSa kathana hai vahI sampUrNa jainamata hai| kyoMki jainamata aneka nayAtmaka hai, eka nayAtmaka nhiiN| syAdvAdamaMjarI' meM kahA hai ki he nAtha ! jaise saba nadiyAM samudra meM ikaTThI ho jAtI haiM usI prakAra Apake mata meM saba naya eka sAtha ho jAte haiN| kintu ApakA mata kisI bhI naya meM samAveza nahIM ho sktaa| jaise ki samudra meM nadI meM nahIM samAviSTa hotA isI prakAra sabhI vAdiyoM kA siddhAnta to jainamata hai lekina sampUrNa janamata kisI vAdI ke mata meM nahIM hai| nayavAda kI saiddhAntikatA aura vyAvahArikatA tattvataH sabhI padArtha sAmAnya-vizeSarUpa haiN| parantu alpajJAnI dharma, adharma, AkAza-kAla, ina apodgalika padArthoM ke sAmAnya-vizeSatva ko samyag prakAra se nahIM samajha sakate, zabdAdi paudgalika padArthoM ke sAmAnya-vizeSatva ko acchI prakAra samajha sakate haiM / kevala naMgamanaya kA anukaraNa karane vAle nyAya-vaizeSika paraspara bhinna aura nirapekSa sAmAnya aura vizeSa donoM ko svIkAra karate hai / naigamanaya ke anusAra abhinna jJAna kA kAraNa sAmAnyadharma vizeSadharma se bhinna hai| do dharma athavA do dharmI athavA eka dharma aura eka dharmI meM pradhAna aura gauNatA kI vivikSAoM ko 'nakagama' athavA naigamanaya kahate haiN| parantu do dharma, do dharmI athavA eka dharma aura eka dharmI meM sarvathA bhinnatA dikhAne ko 'nagamAbhAsa' kahate haiN| nigama zabda kA artha hai-deza-saMkalpa aura upcaar| inameM hone vAle abhiprAya ko naigamanaya kahate haiN| arthAt isameM tAdAtmya kI apekSA se hI sAmAnya vizeSa kI bhinnatA kA samarthana kiyA jAtA hai| vedAMtI aura sAMkhya kevala saMgrahanaya ko mAnate haiN| vizeSarahita sAmAnyamAtra jAnane vAle ko saMgrahanaya kahate haiN| saMgrahanaya eka zabda ke dvArA aneka padArthoM ko grahaNa karatA hai athavA eka aMza yA avayava kA nAma lene se sarvaguNaparyAya sahita vastu ko grahaNa karane vAlA saMgrahanaya hai| yadyapi saMgrahanaya kI apekSA dravya aura paryAya sat se abhinna haiM--parantu vyavahAranaya kI 1 udadhAviva sarvasindhavaH, samudIrNAstvayinAtha dRSTayaH / na ca tAsu bhavAn pradRzyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhiH / / 2 nigama: dezasaMkalpaH upacAro vA tatra bhavo naigamaH / -syAdvAdamaMjarI -jaina siddhAMta dIpikA 16
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha apekSA dravya aura paryAya ko sat se bhinna mAnA gayA hai, dravya aura paryAya ke ekAMta bheda pratipAdana paryAyAdi ko na mAnakara ko vyavahArAbhAsa kahate haiM, jaise cArvAk darzana / cArvAk loga dravya ke kevala bhUtacatuSTaya ko mAnate haiM ataH unheM vyavahAra mAsa kahA gayA hai| bahula aura laukika dRSTi ko lekara calatA hai / yaha vyavahAranaya upacAra bauddha loga kSaNa-kSaNa meM nAza hone vAlI paryAyoM ko hI vAstavika mAnakara paryAyoM ke Azrita dravyoM kA niSedha karate haiM, isalie unakA mata RjusUtranayAbhAsa hai / vastu ke sarvathA niSedha karane ko RjusUtranayAmAsa kahate haiM / vartamAna kSaNa kI paryAya mAtra kI pradhAnatA se vastu kA kathana karanA RjusUSanaya hai - jaise isa samaya maiM sukha kI paryAya bhogatA huuN| paraspara virodhI liMga, saMkhyAdi ke bheda se vastu meM bheda mAnane ko zabdanaya kahate haiN| vaiyAkaraNa loga zabdanaya Adi kA anukaraNa karate haiM / kAlAdi ke bheda se zabda aura artha ko sarvadA alaga mAnane ko zabdanayAbhAsa kahate haiM / rUr3hi se saMpUrNa zabdoM ke eka artha meM prayukta hone ko 'zabdanaya' kahate haiN| raNa - cintana ke vividha bindu : 472 : samabhirUDhanaya paryAyavAcI zabdoM meM bhinna artha ko dyotita karatA hai / bhinna-bhinna vyutpatti hone se paryAyavAcI zabda bhinna-bhinna arthoM ke dyotaka haiN| paryAyavAcI zabdoM ko sarvathA bhinna mAnanA samabhikhThanayAmAsa kahate haiN| jisa samaya vyutpatti ke nimitta rUpa artha kA vyavahAra hotA hai usI samaya meM zabda meM artha kA vyavahAra hotA hai arthAt jisa kSaNa meM kisI zabda kI vyutpatti kA nimitta kAraNa saMpUrNa rUpa se vidyamAna ho, usI samaya usa zabda kA prayoga karanA ucita hai--yaha evaMbhUtanaya kI mAnyatA hai / naya se viSayIkRta vastu dharma ko abhedavRtti prAdhAnya athavA medopacAra se kramazaH kahane vAlA vAkya - vikalAdeza kahA jAtA hai / arthAt vikalAdeza kramazaH bhedopacAra se athavA bheda prAdhAnya se azeSa dharmAtmaka vastu kA pratipAdana karatA hai kyoMki usako nayAdhInatA hai / pramANanayatattvAlokAlaMkAra meM devendra sUri ne kahA hai "iyaM saptabhaMgI pratibhaMgaM saphalAdezasvabhAvA viphalAdezasvabhAvA ceti / " arthAt saptabhaMgI kA eka-eka maMga sakalAdeza svabhAva kI taraha vikalAdeza svabhAva bhI svIkRta kiyA hai / pramANa ke sAta bhaMgoM kI apane viSaya meM vidhi aura pratiSedha kI apekSA naya ke bhI sAta bhaMga hote haiM / nagamAdi nayoM meM pahale-pahale naya adhika viSaya vAle haiM aura Age-Age ke naya parimita viSaya vAle haiM / saMgrahanaya sat mAtra ko jAnatA hai jabaki naigamanaya sAmAnya aura vizeSa--- donoM ko jAnatA hai isaliye saMgrahanaya kI apekSA naigamanaya kA adhika viSaya hai / vyavahAranaya saMgrahnaya se jAne hue padArthoM ko vizeSa rUpa se jAnatA hai jabaki saMgraha samasta sAmAnya padArthoM ko jAnatA hai isalie saMgrahanaya kA viSaya vyavahAranaya kI apekSA adhika hai / vyavahAranaya tInoM kAloM ke padArthoM ko jAnatA hai aura RjusUtranaya se kevala vartamAna paryAya kA jJAna hotA hai ataH vyavahAranaya kA viSaya RjusUtramaya se adhika hai, isI prakAra zabdanaya se RsUtranaya kA samabhirUDha se zabdanaya kA, aura evaMbhUtanaya se samabhirUDanaya kA viSaya adhika hai| , 1 naya vAkyamapi svaviSaye pravartamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM saptabhaMgImanuvrajati / -pramANanayatattvAlokAlaMkAra, a0 7
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 473 : nayavAda : vibhinna darzanoM ke samanvaya kI -- zrI jaina divAkara- smRti-grantha vyAvahArikanaya kI apekSA phANita, gur3a, madhura rasa vAlA kahA gayA hai aura naizcayikaaa kI apekSA pAMca varNa, do gaMdha, pA~ca rasa aura ATha sparza vAlA kahA gayA hai / vyAvahArikanaya kI apekSA bhramara kAlA hai aura naizcayikanaya se bhramara pA~ca varNa, do gaMdha, pA~ca rasa aura ATha sparza vAlA hai / 1 vyAvahArikanaya se tote ke paMkha hare haiM aura naizcayikanaya se pA~ca varNa vAle, do gaMdha vAle, pA~ca rasa vAle aura ATha sparza vAle hote haiM / isa prakAra isa abhilApa dvArA majITha lAla hai, haldI pIlI hai, zaMkha zveta hai, kuSTha (paTavAsa - kapar3e meM sugaMdha dene vAlI pattI ) sugaMdhita hai, murdA ( mRtaka zarIra ) durgaMdhita hai, nIma (nimba) tikta ( tIkhA ) hai, sUTha kaTuya ( kar3avA ) hai, kaviTha kaSailA hai, imalI khaTTI hai, khAMDa madhura hai, vajra karkaza (kaThora ) hai, navanIta (makkhana) mRdu (komala) hai, loha bhArI hai, ulukapatra ( borar3I kA pattA) halkA hai, hima (barpha) ThaMDA hai, agnikAya uSNa hai aura tela snigdha ( cikanA ) hai / kiMtu nezcayikanaya se ina saba meM pA~ca varNa, do gaMdha, pA~ca rasa aura ATha sparza haiM / vyAvahArikanaya se rAkha rUkSa sparza vAlI hai aura naizcayikanaya se rAkha pA~ca varNa, do gaMdha, pA~ca rasa aura ATha sparza vAlI hai / vyAvahArikanaya loka vyavahAra kA anusaraNa karatA hai isalie jisa vastu kA loka prasiddha jo varNa hotA hai vaha usI ko mAnatA hai / naizcayikanaya vastu meM jitane varNa haiM una sabako mAnatA hai / paramANu Adi meM saba varNa, gaMdha, rasa, sparza vidyamAna haiM, isalie naizcayikanaya ina sabako mAnatA hai / tAttvika artha kA kathana karane vAle vicAra ko nizcayanaya kahate haiM--yaha siddhAMtavAdI dRSTikoNa hai | lokaprasiddha artha ko mAnane vAle vicAra ko vyavahAranaya kahate haiM / vibhinna darzanoM ke samanvaya kA pratIka : nayavAda anyavAdI paraspara pakSa aura pratipakSa bhAva rakhane kAraNa eka-dUsare se IrSyA karate haiM, parantu sampUrNa nayoM ko eka samAna dekhane vAle Apake zAstroM meM pakSapAta nahIM hai / ApakA siddhAnta IrSyA se rahita hai kyoMki Apa negamAdi sampUrNa nayoM ko eka samAna dekhate haiN| jisa prakAra bikhare hue motiyoM ko eka sUtra meM piro dene se motiyoM kA sundara hAra banakara taiyAra ho jAtA hai / usI taraha bhinna-bhinna nayoM ko syAdvAda rUpI sUtra meM piro dene se sampUrNa naya zrutapramANa kahe jAte haiM / paraspara vivAda karate hue vAdI loga kisI madhyastha ke dvArA nyAya kiye jAne para vivAda karanA banda karake Apasa meM mila jAte haiM vaise hI paraspara viruddha naya sarvajJa bhagavAna ke zAsana kI zaraNa lekara 'syAt' zabda dvArA virodha ke zAnta ho jAne para paraspara maitrIbhAva se ekatra rahane lagate haiM, ataH bhagavAna ke zAsana ke sarvanayasvarUpa hone se bhagavAna kA zAsana sampUrNa darzanoM se aviruddha hai kyoMki pratyeka darzana nayasvarUpa he bhagavan ! Apa sampUrNa naya rUpa darzanoM ko madhyastha bhAva se dekhate haiM ataH IrSyAlu nahIM hai / kyoMki Apa eka pakSa kA Agraha karake dUsare pakSa kA tiraskAra nahIM karate haiM / he bhagavan ! Apane kevalajJAna se samasta padArthoM ko yathArtha rIti se jAna kara naya aura pramANa ke dvArA durnayavAda kA nirAkaraNa kiyA hai| nayasvarUpa syAdvAda kA prarUpaNa karane vAlA ApakA dvAdazAMga pravacana kisI ke dvArA bhI parAbhUta nahIM kiyA jA sakatA / sabhI padArtha dravyArthikanaya kI apekSA nitya aura paryAyArthikanaya kI apekSA anitya haiM / 1 vAvahAriyaNayassa kAlae bhamare, NecchaiyaNayassa paMcavaNNe dugaMdhe paMcarase aThThaphAse paNNatte / -bhagavatI, zataka 18, uddezaka 6, sUtra 2
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha // cintana ke vividha bindu : 474 : kevala dravyAthikanaya ko mAnane vAle advaitavAdI, koI mImAMsaka aura sAMkhyavAdI sAmAnya ko hI sat (vAcya kahate haiM / kevala paryAyAthikanaya ko mAnane vAle bauddha loga vizeSa ko hI sata mAnate haiN| kevala naigamanaya kA anusaraNa karane vAle nyAya-vaizeSika paraspara bhinna aura nirapekSa sAmAnya aura vizeSa donoM ko svIkAra karate haiN| jo eka aMza ko lekara vastu ke svarUpa kA varNana karatA hai vaha vastutaH jJAnanaya hai| AcArAMga meM kahA hai ki jisako samyagajJAna athavA samyagarUpa dekho usI ko saMyamarUpa dekho aura jisako saMyamarUpa dekho usI ko samyagrUpa dekho|' samyag jAna kara hI-grahaNa karane vAle artha meM aura agrahaNIya artha meM bhI hotA hai| use ihaloka aura paraloka se sambandhita artha ke viSaya meM yatna karanA caahie| isa prakAra jo sadvyavahAra ke jJAna ke kAraNa kA upadeza hai-vaha prastAvataH jJAnanaya hai| bhagavAna ne sAdhuoM ko lakSya karake kahA ki 'jo sabhI nayoM ke nAnA prakAra kI vaktavyatAoM ko sunakara saba nayoM se vizuddha hai vahI sAdhu-cAritra aura jJAna ke viSaya meM avasthita hai| dRSTAnta ke taura para AtmA ke viSaya meM paraspara virodhI tattva milate haiN| kisI kahanA hai ki AtmA eka hai / kisI kA kahanA hai ki AtmA aneka haiN| ekatva aura anekatatva kA paraspara virodha hai aisI dazA meM yaha vAstavika hai yA nahIM aura agara vAstavika nahIM hai to usakI saMgati kaise ho sakatI hai ? isa bAta kI khoja nayavAda ne kI aura kahA ki vyakti kI dRSTi se AtmA aneka hai aura zuddha caitanya kI dRSTi se ek| isa prakAra samanvaya karake nayavAda paraspara virodhI mAlUma par3ane vAle vAkyoM meM ekavAkyatA siddha kara detA hai| isI prakAra AtmA ke viSaya meM nityatva, anityatva, kartRtva, akartRtva Adi virodha bhI nayavAda dvArA zAnta kiye jA sakate haiN| naya dRSTi, vicAra saraNi aura sApekSa abhiprAya-ina sabhI zabdoM kA eka artha hai / nayoM ke varNana se yaha spaSTa jAnA jA sakatA hai ki kisI bhI viSaya ko lekara usakA vicAra aneka dRSTiyoM se kiyA jA sakatA hai / vicAra saraNiyoM ke aneka hone para bhI saMkSepa meM unheM sAta bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| inameM uttarottara adhika sUkSmatA hai| evaMbhUtanaya sabase adhika sUkSma hai| jisa vicAra meM artha kI pradhAnatA ho vaha arthanaya aura jisameM zabda kI pradhAnatA ho vaha zabdanaya hai| Rjusatranaya taka pahale cAra arthanaya haiM aura bAkI tIna zabdanaya haiN| ____ isa prakAra nayavAda vyAvahArika aura saiddhAntika tulA para avasthita hai tathA vibhinna darzanoM ke samanvaya kI apUrva kalA hai| paricaya evaM patA zrIcanda corar3iyA nyAyatIrtha jainadarzana meM zodhakartA, lezyAkoza, kriyA koSa Adi ke sampAdaka / jaina philosAphikala sosAyaTI 16/sI0 DaoNvara lena, kalakattA 26 -AyAro 5/3 1 jaM sammaM ti pAsaha taM moNaM ti pAsaha / jaM moNaM ti pAsaha taM sammaM ti pAsaha / 2 NAyaMmi gihiavvaM agiNhiavvaMmi atthaMmi / jai azvameva iijo, uvaeso so nao nAma / samvesi pi nayANaM bahuviha vattavvayaM nisAmittA / taM samvanayavisuddha jaM caraNaguNaTThio sAhU / -aNuogaddArAI, uttarAddha
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 475 : zrutajJAna evaM matijJAna : eka vivecana zrI jaina divAkara- smRti-grantha zrutajJAna evaM matijJAna : eka vivecana * DA0 hemalatA boliyA sahAyaka zodha adhikArI, sAhitya saMsthAna, udayapura (rAja0 ) jisa prakAra zabda aura anumAna ke sambandha meM dArzanikoM meM mata vaibhinnya hai usI prakAra jainadArzanikoM meM bhI zrutajJAna aura matijJAna ko lekara mataikya kA abhAva hai / zrutajJAna evaM matijJAna donoM meM hI kArya-kAraNa kA sambandha hai / donoM hI jIva meM sAtha-sAtha rahate haiM, parokSa haiM / inakA paraspara svarUpa itanA adhika sammizrita hai ki donoM ke madhya vibhAjana rekhA khIMcanA atyanta kaThina hai / isake atirikta isake mUla meM sUtrakAra dvArA kiyA huA lakSaNa bhI hai / umAsvAti ne apane 'tattvArthasUtra' meM zrutajJAna kA lakSaNa 'zrutaM matipUrvakam" arthAt zrutajJAna matipUrvaka hotA hai, kiyA hai / isa AdhAra para kucha jainAcAryoM kI mAnyatA hai ki zrutajJAna matijJAna kA hI eka bheda hai, svatantra jJAna nahIM / siddhasena kA to yahA~ taka kahanA hai ki zrutajJAna ko matijJAna se bhinna mAnanA hI vyartha hai / ataH zrutajJAna matijJAna se bhinna eka svatantra jJAna athavA nahIM, yaha jaina dArzanikoM ke lie vicAra kA viSaya bana gayA hai / isa sambandha meM vicAra karane se pUrva donoM ke svarUpa ko pRthakpRthak jAna lenA Avazyaka hai kyoMki svarUpajJAna ke abhAva meM donoM ke paraspara ekatva aura bhinnatva kA jJAna nahIM ho sakatA hai / matijJAna sAmAnyataH buddhi ke mAdhyama se jo jJAna hotA hai use matijJAna kahate haiM / vaise bhI 'mati' zabda 'mana' dhAtu meM 'ktin' pratyaya lagane se niSpanna huA hai / isakA artha hai buddhi, tarka Adi / isa AdhAra para bhI tarkaparaka jJAna hI matijJAna siddha hotA hai / parantu jaina- dArzanikoM ne isakI viziSTa paribhASAe~ dI haiM / matijJAna kyA hai ? isakA uttara dete hue AcArya gRddhapiccha ne tattvArthasUtra meM kahA hai ki 10, smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha eka-dUsare ke paryAya haiM-- kevala prakRtyA bhinna dikhAI dete haiM / he jJAna avagraha, IhA, avAya va dhAraNA rUpa se cAra prakAra kA hai / kintu gRddhapiccha ke isa lakSaNa se matijJAna kA svarUpa spaSTa nahIM hotA hai / apitu usake paryAyoM tathA prakAroM kA jJAna hotA hai / paMcasaMgrahakAra kA mata hai ki paropadeza ke binA jo viSa, yantra, kUTa, paMjara tathA bandha Adi ke viSaya meM buddhi pravRtta hotI hai, use jJAnIjana matijJAna kahate haiM / ina paribhASAoM se matijJAna kA svarUpa pUrNataH spaSTa nahIM hotA hai / isalie eka dArzanika ne isake svarUpa para prakAza DAlate hue apanA mata vyakta kiyA hai ki parArtha tathA indriyoM ke sannikarSa 1 tattvArtha sUtra 1 / 20
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha kI sacetAvasthA meM hone vAlA padArthajJAna matijJAna hai athavA zravaNendriyAtirikta jJAnendriyajanya jJAna ko bhI matijJAna kahA jA sakatA hai| katipaya dArzanikoM kI isa bhrAnta dhAraNA ki zrutajJAna matijJAna kA hI eka bheda hai, ke nirAkaraNa hetu adhikAMza jainadArzanikoM ne matijJAna ke svarUpa kA vivecana tajJAna kA lakSaNa karate hue kiyA hai| dha tajJAna cintana ke vividha bindu 476 isa. sAmAnyataH zrata kA artha 'zravaNaM zrutam' se sunanA hai / yaha saMskRta kI 'zra' raNa se niSpanna hai| pUjyapAda ne bhUta kA artha tajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama hone para nirUpyamANa padArtha jisake dvArA sunA jAtA hai, jo sunanA yA sunanA mAtra hai vaha zruta hai|" / " kintu 'ta' zabda kA vyutpatti artha sunA huA hone para bhI jaina darzana meM yaha 'zruta' zabda jJAna vizeSa meM rUr3ha hai| tathA 'mati tAvadhimanaH paryayake valAni jJAnam" isa sUtra se bhI jJAna zabda kI anuvRtti calI Ane ke kAraNa bhAvarUpa avaNa dvArA nirvacana kiyA gayA zrRta kA artha zrutajJAna hai / kevala mAtra kAnoM se sunA gayA zabda hI zruta nahIM hai / ' zruta kA artha jJAna vizeSa karane para jaina-darzana meM jo zabdamaya dvAdazAMga zruta prasiddha hai usameM virodha upasthita hotA hai kyoMki zruta zabda se jJAna ko grahaNa karane para zabda chUTa jAte haiM aura zabda ko grahaNa karane para jJAna chUTa jAtA hai tathA donoM kA eka sAtha grahaNa honA bhI asambhava hai| isa para jainadArzanikoM kA kathana hai ki upacAra se zabdAtmaka zruta bhI zrutazabda dvArA grahaNa karane yogya hai / isIlie sUtrakAra ne zabda ke bhedaprabhedoM ko batAyA hai| yadi inako 'a tazabda' jJAna hI iSTa hotA to ye zabda ke hone vAle bheda-prabhedoM ko nahIM batAte / ataH jainadArzanikoM ko mukhyataH to zruta se jJAna artha hI iSTa hai, kintu upacAra se zruta kA zabdAtmaka honA bhI unako grAhya hai / umAsvAti ke pUrva zabda ko sunakara jo jJAna hotA thA use zrutajJAna kahA jAtA thA aura usameM zabda ke mukhya kAraNa hone se use bhI upacAra meM zrutajJAna kahA jAtA thA / parantu umAsvAti ko zrutajJAna kA itanA hI lakSaNa iSTa nahIM huaa| isalie unhoMne apane tasvArthasUtra meM zrutajJAna kA eka-dUsarA hI lakSaNa kiyA hai, jisake anusAra tajJAna matipUrvaka hotA hai| umAsvAti ke pazcAtvartI jainadArzanikoM meM nemicandra saiddhAntika ko chor3akara prAyaH sabhI yaha mAnate haiM ki 1 (ka) tattvArthavArtikam 1492, pR0 44 (sa) tadAvaraNakarmakSayopazame sati nirUpyamANaM zrayate anena zRNoti zravaNamAtraM vA zratam / - sarvArthasiddhi 16, pR0 66 (ga) tattvArthazlokavAtikAlaMkAra 2014, pR0 3 2 zrutazabdo'yaM zravaNamupAdAya vyutpAdito'pi ruDhivazAt kasmiMzcijjJAna vizeSe vartate / - sarvArthasiddhi 120, pR0 83 3 tatvArthasUna 120 ........jJAnamityanuvartanAt zravaNaM hi zrutajJAnaM na punaH zabdamAtrakam / 5. vahI, 3 / 2013, pR0 590 - tattvArthazlokavArtikAlaMkAra 3120/20, pR0 596
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 477 : zra tajJAna evaM matijJAna : eka vivecana zrI jaina divAkara smRti-nya / zra tajJAna matipUrvaka hotA hai| kintu umAsvAti ke isa lakSaNa se zra tajJAna kA svarUpa pUrNata: spaSTa nahIM hotA hai / isIlie jainadArzanikoM ne pRthak-pRthak isake lakSaNa kiye haiN| jinabhadragaNiM ke anusAra indriya aura mana kI sahAyatA se jo zabdAnusArI jJAna hotA hai aura apane meM pratibhA samAna artha kA pratipAdana karane meM jo samartha hotA hai use to bhAvazra ta kahate haiM tathA jo jJAna indriya aura mana ke nimitta se utpanna hotA hai parantu zabdAnusArI nahIM hotA hai, use matijJAna kahate haiN|' jina bhadragaNi ke isa lakSaNa se yadyapi akalaMka sahamata haiM kintu inhoMne zabda para jinabhadragaNi se adhika bala diyA hai| akalaMka kA kahanA hai ki zabda yojanA se pUrva jo mati, smRti, cintA, jJAna hote haiM, ve matijJAna haiM aura zabda yojanA hone para ve hI zrutajJAna haiM / 2 akalaMka ne zrutajJAna kA yaha lakSaNa karake anya darzanoM meM mAne gaye upamAna, arthApatti, abhAva, sambhava, aitihya aura pratibhA pramANoM kA antarbhAva zra tajJAna meM kiyA hai aura inakA yaha bhI kahanA hai ki zabda pramANa to zrutajJAna hI hai / inake isa mata kA pazcAtvartI jainadArzanikoM ne samarthana bhI kiyA parantu unako inakA zabda para itanA adhika bala denA ucita pratIta nahIM huaa| yadyapi ve bhI isa bAta ko to svIkAra karate haiM ki zra tajJAna meM zabda kI pramukhatA hotI hai| amRtacandra sUri ne zru tajJAna kA lakSaNa karate hue itanA hI kahA ki matijJAna ke bAda spaSTa artha kI tarkaNA ko lie hue jo jJAna hotA hai, vaha zra tajJAna hai / ' kintu nemicandra saiddhAntika ne to zrutajJAna kA lakSaNa ina sabase ekadama bhinna kiyA hai| yaha hama pUrva meM hI saMketa kara cuke haiM ki zra tajJAna matipUrvaka hotA hai isako ye svIkAra nahIM karate haiN| inake isako svIkAra nahIM karane kA kAraNa zAyada yaha rahA hogA ki zrutajJAna ke akSarAtmaka aura anakSarAtmaka rUpa se jo do bheda haiM, unameM anakSarAtmaka zruta digambara-paramparA ke anusAra zabdAtmaka nahIM hai aura Upara zra tajJAna kI yaha paribhASA dI gayI hai ki zabda yojanA se pUrva jo mati, smRti, cintA, jJAna haiM, ve matijJAna haiM aura zabda yojanA hone para ve hI zru tajJAna haiM isa paribhASA ko mAnane para matijJAna aura anakSarAtmaka zruta meM koI bheda nahIM raha jAtA hai / isIlie inhoMne zru tajJAna kA lakSaNa ina sabase bhinna kiyA hai| inake anusAra matijJAna ke viSayabhUta padArtha se bhinna padArtha ke jJAna ko zra tajJAna kahate haiN| kintu zru tajJAna matipUrvaka hotA hai isa kathana meM koI asaMgati nahIM hai kyoMki yaha isa dRSTi iMdiyamaNoNimittaM jaM viNNANaM sutANusAreNaM / Niayatthu tti samatthaM taM bhAvasutaM mati sesaM // -vizeSAvazyakabhASya, bhAga 1, gAthA 66 jJAnamAdya matiH saMjJA cintA cAbhinibodhikama / prAka nAmayojanAccheSaM zrutaM zabdAnuyojanAt // -laghIyastraya, kArikA 10 3 draSTavya-tattvArthasAra, kArikA 24 4 atthAdo atyaMtarasuvalaMmataM maNaMti sudaNANaM / -gommaTasAra (jIvakANDa), gAthA 36
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara mmRti-grantha ! cintana ke vividha bindu : 478 : se kahA gayA hai ki zru tajJAna hone ke lie zabda zravaNa Avazyaka hai aura zabda zravaNa mati ke antargata hai tathA yaha zrotrendriya kA viSaya hai / jaba zabda sunAI detA hai taba usake artha kA smaraNa hotA hai| zabdazravaNarUpa jo vyApAra hai vaha matijJAna hai, usake pazcAt utpanna hone vAlA jJAna zru tajJAna nahIM ho sakatA hai, isakA artha yaha nahIM hai ki zru tajJAna meM matijJAna mukhya kAraNa hai / kyoMki matijJAna ke hone para bhI jaba taka zra tajJAnAvaraNa karma kA kSayopazama na ho taba taka zra tajJAna nahIM ho sakatA hai / matijJAna to isakA bAhya kAraNa hai| upayukta vivecana se spaSTa hotA hai ki zra tajJAnAvaraNakarma ke kSayopazama hone para mana aura indriya kI sahAyatA se apane meM pratibhAsamAna artha kA pratipAdana karane meM samartha jo spaSTa jJAna hai, vaha zrutajJAna hai| yadyapi donoM ke svarUpa vivecana se hI yaha siddha ho jAtA hai ki zra tajJAna matijJAna kA bheda nahIM hai| phira bhI jainadArzanikoM ne pRthaka se isa viSaya meM apanA cintana prastuta kiyA hai| jinabhadragaNi' ne apane 'vizeSAvazyakabhASya' meM donoM ke bheda ko spaSTa karate hae likhA hai ki matijJAna kA lakSaNa bhinna hai aura zrata kA lakSaNa bhinna hai| mati kAraNa hai, zrata usakA kArya hai| mati ke bheda bhinna haiM aura zra ta ke bheda bhinna haiM / zru tajJAna kI indriya kevala zrotrendriya hai aura matijJAna kI indriyA~ sabhI haiN| matijJAna mUka hai isake viparIta zra tajJAna mukhara hai ityAdi / vaise bhI matijJAna prAyaH vartamAna viSaya kA grAhaka hotA hai jabaki zra tajJAna trikAla viSayaka arthAta bhUta, bhaviSya aura vartamAna tInoM kAloM kA grAhaka hotA hai| zra tajJAna kA matijJAna se eka bheda yaha hai ki matijJAna to sirpha jJAna rUpa hI hai jabaki zru tajJAna jJAna rUpa bhI hai aura zabdarUpa bhI hai, ise jJAtA svayaM bhI jAnatA hai aura dUsaroM ko bhI jJAna karAtA hai| uparyukta vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki zra tajJAna eka svatantra jJAna hai / jina dArzanikoM ne ise mati kA hI eka bheda mAnA hai unhoMne isake svarUpa ko ThIka se nahIM samajhA anyathA ve aisA nahIM kahate / patADA. hemalatA boliyA C/o zrImAn balavantasiMhajI boliyA 35, gaMgA galI (gaNeza ghATI) po0 udayapura 1 vizeSAvazyakabhASya bhAga 1, gAthA 67
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 476 : jaina-paramparA meM pUrvajJAna : eka vizleSaNa zrI jaina divAkara-smRti-grantha / jaina-paramparA meM pUrvajJAna : eka vizleSaNa -DaoN0 munizrI nagarAja jI, DI0 liTa0 jaina vAGamaya meM jJAniyoM kI do prakAra kI paramparAeM prApta hotI haiM: pUrvadhara aura dvAdazAMgavettA / pUrvo meM samagra zrata yA vAk-pariNaya samagra jJAna kA samAveza mAnA gayA hai| ve saMkhyA meM caturdaza haiM / jaina zramaNoM meM pUrvadharoM kA jJAna kI dRSTi se ucca sthAna rahA hai| jo zramaNa caturdaza pUrvo kA jJAna dhAraNa karate the, unheM zrata-kevalI kahA jAtA thaa| pUrva-jJAna kI paramparA - - - - % eka mata aisA hai, jisake anusAra pUrva jJAna bhagavAn mahAvIra se pUrvavartI samaya se calA A rahA thaa| mahAvIra ke pazcAt arthAt uttaravartI kAla meM jo vAGamaya sarjita huA, usase pUrva kA hone se vaha (pUrvAtmaka-jJAna) 'pUrva' nAma se sambodhita kiyA jAne lgaa| usakI abhidhA ke rUpa meM prayukta 'pUrva' zabda sambhavataH isI tathya para AdhArita hai| dvAdazAMgI se pUrva pUrva-racanA eka dUsare abhimata ke anusAra dvAdazAMgI kI racanA se pUrva gaNadharoM dvArA ahaMda-bhASita tIna mAtRkA-padoM ke AdhAra para caturdazazAstra race gaye, jinameM samagra zrata kI avatAraNA kI gayI.... Avazyaka niyukti meM aisA ullekha hai / dvAdazAMgI se pUrva-pahale yaha racanA kI gayI, ataH ye caturdaza zAstra caturdaza pUrvo ke nAma se vikhyAta hue| zra tajJAna ke kaThina, kaThinatara aura kaThinatama viSaya zAstrIya paddhati se inameM nirUpita hue| yahI kAraNa hai, yaha vAGamaya vizeSataH vidvatprojya thaa| sAdhAraNa buddhivAloM ke lie yaha durgama thaa| ataeva isake AdhAra para sarvasAdhAraNa ke lAbha ke lie dvAdazAMgI kI racanA kI gyii| Avazyaka-niyukti vivaraNa meM AcArya malayagiri ne isa sambandha meM jo likhA hai, paThanIya hai| 1 dhammovAo pavayaNamahavA pUvvAI desayA tassa / savva jiNANA gaNaharA cauhasa pUvvA u te tassa // sAmAiyAiyA vA vayajIvanikAya bhAvaNA paDhamaM / eso dhammovAdo jiNehiM sabvehi uvaiTTho // -Avazyakaniyukti, gAthA 262-63 2 nanu pUrvaM tAvat pUrvANi bhagavadbhirgaNadharairupanibadhyante, pUrvakaraNAt pUrvANIti pUrvAcAryapradarzita vyutpattizravaNAt, pUrveSu ca sakalavAGmayasyAvatAro, na khalu tadasti yatpUrveSu nAbhihitaM, tataH ki zeSAMgaviracanenAMga bAhya viracanena vA? ucyate, iha vicitrA jagati prANinaH tatra ye durmedhasaH te pUrvANi nAdhyetumIzate, pUrvANAmatigambhIrArthatvAt, teSAM ca durmedhatvAt, strINAM pUrvAdhyayanAnadhikAra eva tAsAM tucchatvAdidoSabahulatvAt / -pR0 48, prakAzaka, Agamodaya samiti, bambaI
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara smRti-grantha || cintana ke vividha bindu : 480: dRSTivAda meM pUrvo kA samAveza dvAdazAMgI ke bArahaveM bhAga kA nAma dRSTivAda hai / vaha pAMca bhAgoM meM vibhakta hai--1. parikarma, 2. sUtra, 3. pUrvAnuyoga, 4. pUrvagata aura 5. cUlikA / caturtha vibhAga pUrvagata meM caturdaza pUrvajJAna kA samAveza mAnA gayA hai / pUrvajJAna ke AdhAra para dvAdazAMgI kI racanA huI, phira bhI pUrva-jJAna ko chor3a denA sambhavataH upayukta nahIM lgaa| yahI kAraNa hai ki antataH dRSTivAda meM use sanniviSTa kara diyA gyaa| isase yaha spaSTa hai ki jaina tattva-jJAna ke mahattvapUrNa viSaya usameM sUkSma vizleSaNa pUrvaka bar3e vistAra se vyAkhyAta the| vizeSAvazyakabhASya meM ullekha hai ki yadyapi bhUtavAda yA dRSTivAda meM samagra upayogajJAna kA avataraNa arthAt samagra vAGmaya antarbhUta hai / parantu alpabuddhi vAle logoM tathA striyoM ke upakAra ke hetu usase zeSa zruta kA nirgrahaNa huA, usake AdhAra para sAre vAGmaya kA sarjana huaa| striyoM ke lie dRSTivAda kA varjana upayukta vivecana se spaSTa hai ki striyoM ko dRSTivAda kA zikSaNa denA vajita thaa| isa sambandha meM vizeSAvazyakabhASya meM jo ullekha kiyA gayA hai, vaha isa prakAra hai-striyA~ tuccha, garvonnata aura caMcalendriya hotI haiN| unakI medhA apekSAkRta durbala hotI hai, ata: utthAna-samutthAna Adi atizaya yA camatkAra-yukta adhyayana tathA dRSTivAda kA jJAna unake lie nahIM hai / bhASyakAra ne striyoM kI kinhIM tathAkathita durbalatAoM kI ora lakSya kiyA hai| unakA tuccha, garvabahula svabhAva, capalendriyatA aura buddhimAndya bhASyakAra ke anusAra ve hetu haiM, jinake kAraNa unheM dRSTivAda kA zikSaNa nahIM diyA jA sktaa| vizeSAvazyakabhASya kI gAthA 55 kI vyAkhyA karate hue maladhArI AcArya hemacandra ne jo likhA hai, usakA sArAMza isa prakAra hai-striyoM ko yadi kisI prakAra dRSTivAda zrata karA diyA jAe, to tucchatA Adi se yukta prakRti ke kAraNa ve bhI dRSTivAda kI adhyetA haiM, isa prakAra mana meM abhimAna lAkara puruSa ke paribhava-tiraskAra Adi meM pravRtta ho jAtI haiM / phalataH unheM durgati prApta hotI hai / yaha jAnakara dayA ke sAgara, paropakAra-parAyaNa tIrthaMkaroM ne utthAna, samutthAna Adi atizaya camatkAra-yukta adhyayana tathA dRSTivAda striyoM ko dene kA niSedha kiyA hai| striyoM ko zratajJAna prApta karAyA jAnA caahie| yaha una para anugraha karate hue zeSa gyAraha aMga Adi vAGamaya kA sarjana kiyA gyaa| bhASyakAra AcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa tathA vRttikAra AcArya maladhArI hemacandra ne jahavi ya bhUyAvAe savvassa vaogayassa oyaaro| nijjUhaNA tahAvi hu dummehe pappa itthI ya / / -vizeSAvazyakabhASya, gAthA 551 2 tucchA gAravabahulA caliMdiyA dubbalA dhiIe ya / iti AisesajjhayaNA bhUyAvAo ya no tthINaM // -vizeSAvazyakabhASya, gAthA 552
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 481 : jaina-paramparA meM pUrvajJAna : eka vizleSaNa zrI jaina divAkara-smRti-grantha striyoM kI prakRti, pravatti, medhA Adi kI jo AlocanA kI hai, vaha vimarza sApekSa hai, usa para tathyAnveSaNa kI dRSTi se UhApoha kiyA jAnA caahie| garva, cApalya tathA buddhi-daurbalya yA pratibhA kI mandatA Adi strI-dharma hI haiM, yaha kahA jAnA to saMgata nahIM lagatA para, prAcIna kAla se hI loka-mAnyatA kucha isI prakAra kI rahI hai / garva kA abhAva, RjutA, jitendriyatA aura buddhi-prakarSa saMskAra-labhya bhI haiM aura adhyavasAya-gamya bhI / ve kevala puruSa jAtyAzrita hI ho, yaha kaise mAnA jA sakatA hai ? strI jahA~ tIrthaMkara nAmakarma taka kA bandha kara sakatI hai arthAt strI meM tIrthaMkara pada, no adhyAtma-sAdhanA kI sarvocca saphala koTi kI sthiti hai, adhigata karane kA kSamatA hai, taba usameM uparyukta durbalatAe~ Aropita kara use dRSTivAda-zrata kI adhikAriNI na mAnanA eka praznacinha upasthita karatA hai| nArI aura dRSTivAda : eka aura cintana prastuta viSaya meM katipaya vidvAnoM kI eka aura mAnyatA hai| usake anusAra pUrva-jJAna labdhyAtmaka hai| use svAyatta karane ke lie kevala adhyayana yA paThana hI yatheSTa nahIM hai, anivAryataH kucha vizeSa prakAra kI sAdhanAe~ bhI karanI hotI haiM, jinameM kucha kAla ke lie ekAnta aura ekAkI vAsa bhI Avazyaka hai / eka vizeSa prakAra ke daihika saMsthAna ke kAraNa strI ke lie yaha sambhava nahIM hai| yahI kAraNa hai ki use dRSTivAda sikhAne kI AjJA nahIM hai, yaha hetu avazya vicAraNIya hai| pUrva-racanA : kAla-tAratamya pUrvo kI racanA ke sambandha meM AcArAMga-niyukti meM eka aura saMketa kiyA gayA hai, jo pUrvo ke ullekhoM se bhinna hai| vahA~ sarvaprathama AcArAMga kI racanA kA ullekha hai, usake anantara aMga-sAhitya aura itara vAGmaya kA jaba eka ora pUrva vAGmaya kI racanA ke sambandha meM prAya: adhikAMza vidvAnoM kA abhimata unake dvAdazAMgI se pahale race jAne kA hai, vahA~ AcArAMga-niyukti meM AcArAMga ke sarjana kA ullekha eka bheda utpanna karatA hai / abhI to usake apAkaraNa kA koI sAdhaka hetu upalabdha nahIM hai| isalie ise yahIM chor3ate haiM, para isakA niSkarSa nikAlane kI ora vidvajjanoM kA prayAsa rahanA caahie| sabhI matoM ke pariprekSya meM aisA spaSTa dhvanita hotA hai ki pUrva vAGmaya kI paramparA sambhavata: pahale se rahI hai aura vaha mukhyataH tattvAdi kI nirUpaka rahI hai| vaha vizeSata: una logoM ke lie thI jo svabhAvata: dArzanika mastiSka aura tAttvika ruci-sampanna hote the / sarvasAdhAraNa ke lie usakA upayoga nahIM thaa| isalie bAlakoM, nAriyoM, vRddhoM, alpamedhAviyoM yA gUr3ha tattva samajhane kI nyUna kSamatA vAloM ke hita ke lie prAkata meM dharma-siddhAnta kI avatAraNA huI, jaisI uktiyA~ astitva meM aaii| pUrva vAGamaya kI bhASA pUrva vAGmaya apanI atyadhika vizAlatA ke kAraNa zabda-rUpa meM pUrA-kA-pUrA vyakta kiyA 1 bAlastrIvRddhamUrkhANAM, nRNAM cAritrakAMkSiNAm / anugrahArthaM tatvajJaH, siddhAntaH prAkRtaH kRtaH / / -dazavakAlikavRtti, pR0 203
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha cintana ke vividha bindu : 482 : jA sake, sambhava nahIM mAnA jAtA / paramparyA kahA jAtA hai ki masI-cUrNa kI itanI vizAla rAzi ho ki aMbArI sahita hAthI bhI usameM DhaMka jAye / usa masI-cUrNa ko jala meM gholA jAe aura usase pUrva likhe jAe~, to bhI yaha kabhI zakya nahIM hogA ki ve lekha meM bA~dhe jA skeN| arthAt pUrvajJAna samagratayA zabda kA viSaya nahIM hai| vaha labdhirUpa AtmakSamatAnusyUta hai| para, itanA sambhAvya mAnanA hI hogA ki jitanA bhI aMza rahA ho, zabdarUpa meM usakI avataraNA avazya huii| taba prazna upasthita hotA hai, kisa bhASA meM aisA kiyA gayA ? sAdhAraNatayA yaha mAnyatA hai ki pUrva saMskRta-baddha the / kucha logoM kA isameM anyathA mata mI hai / ve pUrvo ke sAtha kisI bhI bhASA ko nahIM jor3anA cAhate / labdhirUpa hone se jisa kisI bhASA meM unakI abhivyaMjanA saMbhAvya hai| siddhAntataH aisA bhI sambhAvita ho sakatA hai / para, caturdaza pUrvadharoM kI, daza pUrvadharoM kI, kramazaH hIyamAna pUrvadharoM kI eka paramparA rahI hai / una pUrvadharoM dvArA adhigata pUrva-jJAna, jitanA bhI vAga-viSayatA meM saMcIrNa huA, vahA~ kisI na kisI bhASA kA avalambana avazya hI rahA hogaa| yadi saMskRta meM vaisA huA, to svabhAvataH eka prazna upasthita hotA hai ki jaina mAnyatA ke anusAra prAkRta (arddhamAgadhI) Adi-bhASA hai| tIrthakara arddhamAgadhI meM dharma-dezanA dete haiN| vaha zrota-samudAya kI apanI-apanI bhASA meM pariNata ho jAtI hai / devatA isI bhASA me bolate haiM / arthAt vaMdika paramparA meM vizvAsa rakhane vAloM ke anusAra chandas (vaidika saMskRta) kA jo mahatva hai, jainadharma meM AsthA rakhane vAloM ke lie ArSatva ke saMdarbha meM prAkRta kA vahI mahatva hai| bhArata meM prAkRta-boliyA~ atyanta prAcIna kAla se loka-bhASA ke rUpa meM vyavahRta rahI haiN| chandas sambhavataH unhIM boliyoM meM se kisI eka para AdhRta ziSTa rUpa hai / laukika saMskRta kA kAla usase pazcAdvartI hai / isa sthiti meM pUrva-zruta ko bhASAtmaka dRSTi se saMskRta ke sAtha jor3anA kahA~ taka saMgata hai ? kahIM paravartI kAla meM aisA to nahIM huA, jaba saMskRta kA sAhityika bhASA ke rUpa meM sarvAtizAyI gaurava punaH pratiSThApanna huA, taba jaina vidvAnoM ke mana meM bhI vaisA AkarSaNa jagA ho ki ve bhI apane Adi vAGmaya kA usake sAtha lagAva siddha kareM, jisase usakA mAhAtmya bar3he, nizcayAtmaka rUpa meM kucha nahIM kahA jA sakatA para sahasA yaha mAna lenA samAdhAyaka nahIM pratIta hotA ki pUrva-zra ta saMskRta-nibaddha rahA / pUrvagata : eka paricaya pUrvagata ke antargata vipula sAhitya hai| usake antarvartI caudaha pUrva hai 1. utpAdapUrva-isameM samagra dravyoM aura paryAyoM ke utpAda yA utpatti ko adhikRta kara vizleSaNa kiyA gayA hai / isakA pada-parimANa eka karor3a hai| 2. agrAyaNIyapUrva-ana tathA ayana zabdoM ke mela se agrAyaNIya zabda niSpanna huA hai| agra' kA artha parimANa aura ayana kA artha gamana-pariccheda yA vizadIkaraNa hai| arthAt isa pUrva meM saba dravyoM, saba paryAyoM aura saba jIvoM ke parimANa kA varNana hai / pada-parimANa chiyAnaveM lAkha hai| 1. agra parimANa tasya ayanaM gamanaM pariccheda ityarthaH tasmai hitamagrAyaNIyama, sarvadravyAdiparimANa paricchedakAri-iti bhAvArthaH tathAhi tatra sarvadravyANAM sarvaparyAyANAM sarvajIvavizeSANAM ca parimANamupavarNyate / -abhidhAna rAjendra, caturtha bhAga, 2515
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 483 : jaina-paramparA meM pUrvajJAna : eka vizleSaNa zrI jaina divAkara-smRti-grantha 3. vIryapravAvapUrva-isameM sakarma aura akarma jIvoM ke vIrya kA vivecana hai| pada-parimANa sattara lAkha hai| 4 asti-nAsti-pravAvapUrva-loka meM dharmAstikAya Adi jo haiM aura khara-viSANAdi jo nahIM haiM, unakA isameM vivecana hai| athavA sabhI vastueM svarUpa kI apekSA se haiM tathA pararUpa kI apekSA se nahIM haiM, isa sambandha meM vivecana hai / pada-parimANa sATha lAkha hai| 5. jJAnapravAda pUrva-isameM mati Adi pAMca prakAra ke jJAna kA vistArapUrvaka vizleSaNa hai| pada-parimANa eka kama eka karor3a hai / 6. satya-pravAdapUrva-satya kA artha saMyama yA vacana hai| unakA vistArapUrvaka sukSmatA se isameM vivecana hai| pada-parimANa chaH adhika eka karor3a hai| 7. Atma-pravAdapUrva-isameM AtmA yA jIva kA naya-bheda se aneka prakAra se varNana hai / padaparimANa chabbIsa karor3a hai| 8. karma-pravAdapUrva-isameM jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmoM kA prakRti, sthiti, anubhAga, pradeza Adi bhedoM kI dRSTi se vistRta varNana kiyA gayA hai| pada parimANa eka karor3a chiyAsI hajAra hai| 6. pratyAkhyAnapUrva-isameM bheda-prabheda sahita pratyAkhyAna-tyAga kA vivecana hai / pada-parimANa caurAsI lAkha hai| 10. vidyAnupravAdapUrva-aneka atizaya-camatkAra yukta vidyAoM kA, unake anurUpa sAdhanoM kA tathA siddhiyoM kA varNana hai / pada-parimANa eka karor3a dasa lAkha hai| 11. avandhyapUrva-vandhya zabda kA artha niSphala hotA hai, niSphala na honA avandhya hai| isameM niSphala na jAne vAle zubhaphalAtmaka jJAna, tapa, saMyama Adi kA tathA azuddha phalAtmaka pramAda Adi kA nirUpaNa hai / pada-parimANa chabbIsa karor3a hai| 12. prANAyupravAvapUrva-isameM prANa arthAt pA~ca indriya, mAnasa Adi tIna bala, ucchvAsaniHzvAsa tathA Ayu kA bheda-prabheda sahita vizleSaNa hai / pada-parimANa eka karor3a chappana lAkha hai| 13. kriyApravAdaparva-isameM kAyika Adi kriyAoM kA. saMyamAtmaka kriyAoM kA tathA svacchanda kriyAoM kA vizAla-vipula vivecana hai / pada-parimANa nau karor3a hai| 14. lokabindusArapUrva-isameM loka meM yA zruta-loka meM akSara ke Upara lage bindu kI 1. antaraMga zakti, sAmarthya, parAkrama / 2. yada vastu lokesti dharmAstikAyAdi, yacca nAsti kharazagAdi tatpravadatItyastinAsti pravAdam athavA sarva vastu svarUpeNAsti, pararUpeNa nAstIti astinAsti prvaadm| -abhidhAna rAjendra, caturtha bhAga, pR0 2515 3. satyaM saMyamo vacanaM vA tatsatya saMyamaM vacanaM vA prakarSeNa saprapaMcamaM vadaMtIti satyapravAdam / -abhidhAna rAjendra, caturtha bhAga, pR0 2515
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha cintana ke vividha bindu : 484 : taraha jo sarvottama tathA sarvAkSara-sannipAtalabdhi hetuka hai, usa jJAna kA varNana hai| pada-parimANa sAr3he bAraha karor3a hai| dhUlikAe~ cUlikAe~ pUrvo kA pUraka sAhitya hai| unheM parikarma, sUtra, pUrvagata tathA anuyoga (dRSTivAda ke bhedoM) meM ukta aura anukta artha kI saMgrAhikA graMtha-paddhatiyA~ kahA gayA hai| dRSTivAda ke ina bhedoM meM jina-jina viSayoM kA nirUpaNa huA hai, una-una viSayoM meM vivecita mahattvapUrNa artho-tathyoM tathA katipaya avivecita arthoM-prasaMgoM kA ina cUlikAoM meM vivecana kiyA gayA hai| ina cUlikAoM kA pUrva vAGmaya meM vizeSa mahattva hai / ye cUlikAe~ zruta rUpI parvata para coTiyoM kI taraha suzobhita haiN| cUlikAoM kI saMkhyA pUrvagata ke antargata caturdaza pUrvo meM prathama cAra pUrvo kI cUlikAe~ haiM / prazna upasthita hotA hai, dRSTivAda ke bhedoM meM pUrvagata eka bheda hai / usa meM caturdaza pUrvo kA samAveza hai / una pUrvo meM se cAra-utpAda, agrAyaNIya, vIrya-pravAda tathA Asti-nAsti-pravAda para calikAe~ haiN| isa prakAra inakA sambandha cAroM pUrvo se hotA hai / taba inheM parikarma, sUtra, pUrvagata aura anuyoga meM ukta, anukta arthoviSayoM kI jo saMgrAhikA kahA gayA hai, vaha kaise saMgata hai ? vibhAjana yA vyavasthApana kI dRSTi se pUrvo ko dRSTivAda ke bhedoM ke antargata pUrvagata meM liyA gayA hai / vastutaH unameM samagra zruta kI avatAraNA hai, ataH parikarma, satra tathA anuyoga ke viSaya bhI maulikatayA unameM anusyUta haiM hii| . cAra pUrvo ke sAtha jo cUlikAoM kA sambandha hai, usakA abhiprAya hai ki ina cAra pUrvo ke saMdarbha meM ina culikAoM dvArA dRSTivAda ke sabhI viSayoM kA jo-jo vahA~ vistRta yA saMkSipta rUpa meM vyAkhyAta haiM, kacha kama vyAkhyAta haiM, kucha kevala sAMketika haiM, vizadarUpeNa vyAkhyAta nahIM haiM, saMgraha haiN| isakA Azaya hai ki vaise cUlikAoM meM dRSTivAda ke sabhI viSaya sAmAnyata: saMketita haiM, para vizeSataH jo viSaya parikarma, sUtra, pUrvagata tathA anuyoga meM vizadatayA vyAkhyAta nahIM hai, unakA inameM prastutIkaraNa hai / pahale pUrva kI cAra, dUsare kI bAraha, tIsare kI ATha tathA cauthe kI daza cUlikAeM mAnI gayI haiN| isa prakAra kula 4+12++10=34 cUlikAeM haiN| vastu vAGamaya culikAoM ke sAtha-sAtha 'vastu' saMjJaka eka aura vAGmaya hai, jo pUrvo kA vizleSaka yA 1 loke jagati zruta-loke vA akSarasyopari binduriva sAraM sarvottamaM sarvAkSarasannipAtalabdhi-hetutvAt lokabindusAram / -abhidhAna rAjendra, caturtha bhAga, pR0 2515 2. yathA mero cUlAH, tatra cUlA iva dRSTivAde parikarma sUtrapUrvAnuyogoktAnuktarthasaMgrahaparA gnthpddhtyH| -vahI pR0 2515
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jenna divAkara - smRti-chaltha : 485 : jaina-paramparA meM pUrvajJAna : eka vizleSaNa zrI jaina divAkara-smRti-grantha yA vivardhaka hai| ise pUrvAntargata adhyayana-sthAnIya granthoM ke rUpa meM mAnA gayA hai / 1 zrotAoM kI apekSA se sUkSma jIvAdi bhAva-nirUpaNa meM bhI 'vastu' zabda abhihita hai| aisA bhI mAnA jAtA hai, saba dRSTiyoM kI usameM avatAraNA hai| vastuoM kI saMkhyA prathama pUrva meM daza, dUsare meM caudaha, tIsare meM ATha, cauthe meM aThAraha, pA~caveM meM bAraha, chaThe meM do, sAtaveM meM solaha, AThaveM meM tIsa, nauve meM bIsa, dazaveM meM pandraha, gyArahaveM meM bAraha, bArahaveM meM teraha, terahaveM meM tIsa tathA caudahaveM pUrva meM paccIsa vastue~ haiM, isa prakAra kula 10+14++ 18+12+2+16+30+20+1+12+13+30+25=225 do sau paccIsa vastueM haiN| vistRta vizleSaNa yahA~ sApekSa nahIM hai| pUrva vAGmaya kA saMkSipta vivecana prastuta nibandha kA viSaya hai| --------------------------------------------------------2 jahA sUI sasuttA, paDiA vi na viNassai / tahA jIve sasutte, saMsAre na viNassai / / No.-0--0--0-0------- jAvaMta'vijjApurisA, savve te dukkhasaMbhavA / luppaMti bahuso mUDhA, saMsArammi aNaMtae / n-or-o--------------------0--0--0--0-0----0-0--0--0--0--0-0-5 1 pUrvAntargateSu adhyayanasthAnIyeSu grantha vizeSeSu / -abhidhAna rAjendra, SaSTha bhAga, pR0 876 2 zrotrApekSayA sUkSmajIvAdi bhAvakathane / 3 sarva dRSTInAM tatra samavatArastasya janake / -abhidhAna rAjendra, caturtha bhAga, pR0 2516
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-mmRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 486 : - zrI jaina divAkara smRti-nibandha pratiyogitA meM prathama puraskAra prApta sadAcAra ke zAzvata mAnadaNDa aura jainadharma 4 DA0 sAgaramala jaina, ema0 e0, pI-eca. DI. [darzana vibhAga, hamIdiyA mahAvidyAlaya, bhopAla ] sadAcAra aura durAcAra kA artha : jaba hama sadAcAra ke kisI zAzvata mAnadaNDa ko jAnanA cAhate haiM, to sabase pahale hameM yaha dekhanA hogA ki sadAcAra kA tAtparya kyA hai aura kise hama sadAcAra kahate haiM ? zAbdika vyutpatti kI dRSTi se sadAcAra zabda sat+AcAra ina do zabdoM se milakara banA hai, arthAt jo AcaraNa sat (Right) yA ucita hai vaha sadAcAra hai / lekina phira bhI yaha prazna banA rahatA hai ki sat yA ucita AcaraNa kyA hai ? yadyapi hama AcaraNa ke kucha prArUpoM ko sadAcAra aura kucha prArUpoM ko durAcAra kahate haiM kintu mUla prazna yaha hai ki vaha kauna-sA tattva hai jo kisI AcaraNa ko sadAcAra yA durAcAra banA detA hai| hama aksara yaha kahate haiM ki jhUTha bolanA, corI karanA, hiMsA karanA, vyabhicAra karanA Adi durAcAra haiM aura karuNA, dayA, sahAnubhUti, ImAnadArI, satyavAditA, Adi sadAcAra haiM; kintu vaha AdhAra kauna-sA hai, jo prathama prakAra ke AcaraNoM ko durAcAra aura dUsare prakAra ke AcaraNoM ko sadAcAra banA detA hai| corI yA hiMsA kyoM durAcAra hai aura ImAnadArI yA satyavAditA kyoM sadAcAra haiM ? yadi hama sat yA ucita ke aMgrejI paryAya rAITa (Right) para vicAra karate haiM to Right zabda leTina zabda Rectus se banA hai, jisakA artha hotA hai niyamAnusAra; arthAt jo AcaraNa niyamAnusAra hai, vaha sadAcAra hai aura jo niyamaviruddha hai, vaha durAcAra hai / yahA~ niyama se tAtparya sAmAjika evaM dhArmika niyamoM yA paramparAoM se hai| bhAratIya paramparA meM bhI sadAcAra zabda kI aisI hI vyAkhyA manusmRti meM upalabdha hotI hai, manu likhate haiM tasmin deze ya AcAraH pAramparyakramAgataH / varNAnAM sAntarAlAnAM sa sadAcAra ucyate // arthAt jisa deza, kAla aura samAja meM jo AcaraNa paramparA se calA AtA hai vahI sadAcAra kahA jAtA hai / isakA artha yaha huA ki jo paramparAgata AcAra ke niyama haiM, unakA pAlana karanA hI sadAcAra hai| dUsare zabdoM meM jisa deza, kAla aura samAja meM AcaraNa kI jo paramparAeM svIkRta rahI haiM, unhIM ke anusAra AcaraNa sadAcAra kahA jaavegaa| kintu yaha dRSTikoNa samucita pratIta nahIM hotA hai| vastutaH koI bhI AcaraNa kisI deza, kAla aura samAja meM Acarita evaM anumodita hone se sadAcAra nahIM bana jaataa| . koI AcaraNa kevala isalie sat yA ucita nahIM hotA hai ki vaha kisI samAja meM svIkRta hotA rahA hai, apitu vAstavikatA to yaha hai ki isalie svIkRta hotA rahA hai kyoMki vaha sat hai| kisI AcaraNa kA sat yA asat honA athavA sadAcAra yA durAcAra honA svayaM usake svarUpa para nirbhara hotA hai na ki usake Acarita athavA anAcarita hone pr| mahAbhArata meM duryodhana ne kahA thA jAnAmi dharma na ca me pravRttiH / jAnAmi adharma na ca me nivRttiH // arthAt maiM dharma ko jAnatA hU~ kintu usa ora pravRtta nahIM hotA, usakA AcaraNa nahIM krtaa|
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ :487 : sadAcAra ke zAzvata mAnadaNDa aura jainadharma maiM adharma ko bhI jAnatA hU~ parantu usase nivRtta nahIM hotA huuN| ataH hama isa niSkarSa para pahu~ca sakate haiM ki kisI AcaraNa kA sadAcAra yA durAcAra honA isa bAta para nirbhara nahIM hai ki vaha kisI varga yA samAja dvArA svIkRta yA asvIkRta hotA rahA hai| sadAcAra aura durAcAra kI mUlyavattA unake pariNAmoM para yA usa sAdhya para nirbhara hotI hai, jisake lie unakA AcaraNa kiyA jAtA hai / AcaraNa kI mUlyavattA, svayaM AcaraNa para hI nahIM, apitu usake sAdhya yA pariNAma para nirbhara hotI hai / kisI AcaraNa kI mUlyavattA kA nirdhAraNa usake samAja para par3ane vAle prabhAva ke AdhAra para bhI kiyA jAtA hai, phira bhI usakI mUlyavattA kA antima AdhAra to koI Adarza yA sAdhya hI hotA hai| ata: jaba hama sadAcAra ke mAnadaNDa kI bAta karate haiM to hameM usa parama mUlya yA sAdhya para hI vicAra karanA hogA jisake AdhAra para kisI karma ko sadAcAra yA durAcAra kI koTi meM rakhA jAtA hai| vastutaH mAnava-jIvana kA parama sAdhya hI vaha tatva hai, jo sadAcAra kA mAnadaNDa yA kasoTI banatA hai| pAzcAtya AcAra darzanoM meM sadAcAra aura durAcAra ke jo mAnadaNDa svIkRta rahe haiM unheM moTe-moTe rUpa se do bhAgoM meM bAMTA jAtA hai-1. niyamavAdI aura 2. saadhyvaadii| niyamavAdI paramparA sadAcAra aura durAcAra kA mAnadaNDa sAmAjika athavA dhArmika niyamoM ko mAnatI hai, jabaki sAdhyavAdI paramparA sukha athavA Atma-pUrNatA ko hI sadAcAra aura durAcAra kI kasauTI mAnatI hai| pAzcAtya nItizAstra meM sadAcAra ke mAnadaNDa ke siddhAnta niyamavAdI sAdhyavAdI sAdhyavAdI bAhya niyama Antarika niyama bauddhika niyama antarAtmA ke Adeza AtmapUrNatAvAda sAmAjika niyama rAjakIya niyama IzvarIya niyama sukhavAda (zAstrIya niyama) (bhogavAda) buddhivAda (vairAgyavAda) vaiyaktika sukhavAda (svArthavAda) sAmAjika sukhavAda (parArthavAda) yA upayogitAvAda aindrika sukhavAda mAnasika sukhavAda jaina-darzana meM savAcAra kA mApadaNDa aba mUla prazna yaha hai ki vaha parama mUlya yA carama sAdhya kyA hai ? jaina-darzana mAnava ke carama sAdhya ke bAre meM spaSTa hai / usake anusAra vyakti kA carama sAdhya mokSa yA nirvANa kI prApti hai| vaha yaha mAnatA hai ki jo AcaraNa nirvANa yA mokSa kI dizA meM le jAtA hai, vahI sadAcAra kI koTi meM AtA hai| dUsare zabdoM meM jo AcaraNa mukti kA kAraNa hai vaha sadAcAra hai aura jo AcaraNa bandhana kA kAraNa hai, vaha durAcAra hai| kintu yahA~ para hameM yaha bhI spaSTa karanA hogA ki
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara mmRti-grantha / / cintana ke vividha bindu : 488 : usakA mokSa athavA nirvANa se kyA tAtparya hai ? jainadharma ke anusAra nirvANa yA mokSa svabhAva-dazA evaM AtmapUrNatA kI prApti hai| vastutaH hamArA jo nija svarUpa hai use prApta kara lenA athavA hamArI bIjarUpa kSamatAoM ko vikasita kara AtmapUrNatA kI prApti hI mokSa hai| usakI pAramparika zabdAvalI meM parabhAva se haTakara svabhAva meM sthita ho jAnA hI mokSa hai| yahI kAraNa thA ki jainadArzanikoM ne dharma kI eka vilakSaNa evaM mahatvapUrNa paribhASA dI hai| unake anusAra dharma vaha hai jo vastu kA nija svabhAva hai (vatthusahAvo dhmmo)| vyakti kA dharma yA sAdhya vahI ho sakatA hai jo usakI cetanA yA AtmA kA nija svabhAva hai aura jo hamArA nija svabhAva hai usI ko pA lenA hI mukti hai| ataH usa svabhAva dazA kI ora le jAne vAlA AcaraNa hI sadAcaraNa kahA jA sakatA hai| punaH prazna yaha uThatA hai ki hamArA svabhAva kyA hai ? bhagavatI sUtra meM gautama ne bhagavAna mahAvIra ke sammukha yaha prazna upasthita kiyA thaa| ve pUchate haiM-he bhagavan ! AtmA kA nija svarUpa kyA hai aura AtmA kA sAdhya kyA hai ? mahAvIra ne unake ina praznoM kA jo uttara diyA thA, vaha Aja bhI samasta jaina AcAra-darzana meM kisI karma ke naitika mUlyAMkana kA AdhAra hai| mahAvIra ne kahA thA-AtmA samatva svarUpa hai aura usa samatva svarUpa ko prApta kara lenA hI AtmA kA sAdhya hai| dUsare zabdoM meM samatA yA samabhAva svabhAva hai aura viSamatA vibhAva hai aura jo vibhAva se svabhAva kI dizA meM athavA viSamatA se samatA kI dizA meM le jAtA hai vahI dharma hai, naitikatA hai, sadAcAra hai / arthAt viSamatA se samatA kI ora le jAne vAlA AcaraNa hI sadAcAra hai| saMkSepa meM jainadharma ke anusAra sadAcAra yA durAcAra kA zAzvata mAnadaNDa samatA evaM viSamatA athavA svabhAva evaM vibhAva hai / svabhAva dazA se phalita hone vAlA AcaraNa sadAcAra hai aura vibhAva-dazA yA parabhAva se phalita hone vAlA AcaraNa durAcAra hai| yahA~ hameM samatA ke svarUpa para bhI vicAra kara lenA hogaa| yadyapi dravyAthikanaya kI dRSTi se samatA kA artha parabhAva se haTakara zuddha svabhAva dazA meM sthita ho jAnA hai kintu apanI vividha abhivyaktiyoM kI dRSTi se vibhinna sthitiyoM meM ise vibhinna nAmoM se pukArA jAtA hai| AdhyAtmika dRSTi se samatA yA samabhAva kA artha rAga-dveSa se Upara uThakara vItarAgatA yA anAsakta bhAva kI upalabdhi hai| manovaijJAnika dRSTi se mAnasika samatva kA artha hai samasta icchAoM, AkAMkSAoM se rahita mana kI zAnta evaM vikSobha (tanAva) rahita avsthaa| yahI samatva jaba hamAre sAmudAyika yA sAmAjika jIvana meM phalita hotA hai to ise hama ahiMsA ke nAma se abhihita karate haiN| vaicArika dRSTi se ise hama anAgraha yA anekAnta dRSTi kahate haiN| jaba hama isI samatva ke Arthika pakSa para vicAra karate haiM to aparigraha ke nAma se pukArate haiM-sAmyavAda evaM nyAsI siddhAnta isI aparigrahavRtti kI Adhunika abhivyaktiyA~ haiN| yaha samatva hI mAnasika kSetra meM anAsakti yA vItarAgatA ke rUpa meM, sAmAjika kSetra meM ahiMsA ke rUpa meM, vaicArikatA ke kSetra se anAgraha yA anekAnta ke rUpa meM aura Arthika kSetra meM aparigraha ke rUpa meM abhivyakta hotA hai| ataH samatva ko nirvivAda rUpa se sadAcAra kA mAnadaNDa svIkAra kiyA jA sakatA hai| kintu 'samatva' ko sadAcAra kA mAnadaNDa svIkAra karate hue bhI hameM usake vividha pahaluoM para vicAra to karanA hI hogA kyoMki sadAcAra kA sambandha apane sAdhya ke sAtha-sAtha una sAdhanoM se bhI hotA hai jisake dvArA hama use pAnA cAhate haiM aura jisa rUpa meM vaha hamAre vyavahAra meM aura sAmudAyika jIvana meM prakaTa hotA hai / jahA~ taka vyakti ke caittasika yA Antarika samatva kA prazna hai hama use vItarAga manodazA yA anAsakta cittavRtti kI sAdhanA mAna sakate haiN| phira bhI samatva kI sAdhanA kA yaha rUpa hamAre
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 481 : sadAcAra ke zAzvata mAnadaNDa aura jaMnadharma zrI jaina divAkara smRti grantha vaiyaktika evaM Antarika jIvana se adhika sambandhita hai| vaha vyakti kI manodazA kA paricAyaka hai / yaha ThIka hai ki vyakti kI manodazA kA prabhAva usake AcaraNa para bhI hotA hai aura hama vyakti ke AcaraNa kA mUlyAMkana karate samaya usake isa Antarika pakSa para vicAra bhI karate haiM kintu phira bhI sadAcAra yA durAcAra kA yaha prazna hamAre vyavahAra ke bAhya pakSa evaM sAmudAyikatA ke sAtha adhika jur3A huA hai| jaba bhI hama sadAcAra evaM durAcAra ke kisI mAnadaNDa kI bAta karate haiM to hamArI dRSTi vyakti ke AcaraNa ke bAhya pakSa para athavA usa AcaraNa kA dUsaroM para kyA prabhAva yA pariNAma hotA hai, isa bAta para adhika hotI hai| sadAcAra yA durAcAra kA prazna kevala kartA ke Antarika manobhAvoM yA vaiyaktika jIvana se to sambandhita nahIM hai, vaha AcaraNa ke bAhya prArUpa tathA hamAre sAmAjika jIvana meM usa AcaraNa ke pariNAmoM para bhI vicAra karatA hai| yahA~ hameM sadAcAra aura durAcAra kI vyAkhyA ke lie koI aisI kasauTI khojanI hogI jo AcAra ke bAhya pakSa athavA hamAre vyavahAra ke sAmAjika pakSa ko bhI apane meM sameTa sake / sAmAnyatayA bhAratIya cintana meM isa sambandha meM eka sarvamAnya dRSTikoNa yaha hai ki paropakAra hI puNya hai aura para-pIr3A hI pApa hai / tulasIdAsa ne ise nimna zabdoM meM prakaTa kiyA hai 'parahita sarisa dharama nahIM bhaaii| para pIr3A sama nahIM adhamAI // ' arthAt vaha AcaraNa jo dUsaroM ke lie kalyANakArI yA hitakArI hai sadAcAra hai, puNya hai aura jo dUsaroM ke lie akalyANakara hai, ahitakara hai, pApa hai, durAcAra hai / jainadharma meM sadAcAra ke eka aise hI zAzvata mAnadaNDa kI carcA hameM AcArAMga sUtra meM upalabdha hotI hai| vahA~ kahA gayA hai- 'bhUtakAla meM jitane ahaMta ho gaye hai, vartamAna kAla meM jitane arhata haiM aura bhaviSya meM jitane arhata hoMge ve sabhI yaha upadeza karate haiM ki sabhI prANI, sabhI bhUtoM, sabhI jIvoM aura sabhI satyoM ko kisI prakAra kA paritApa, udvega yA duHkha nahIM denA cAhie, na kisI kA hanana karanA cAhie / yahI zuddha nitya aura zAzvata dharma hai|' kintu mAtra dUsare kI hiMsA nahIM karane ke rUpa meM ahiMsA ke niSedhAtmaka pakSa kA yA dUsaroM ke hita-sAdhana ko hI sadAcAra kI kasauTI nahIM mAnA jA sakatA hai| aisI avasthAe~ sambhava haiM ki jabaki mere asatya sambhASaNa evaM anaitika AcaraNa ke dvArA dUsaroM kA hita-sAdhana hotA ho, athavA kama se kama kisI kA ahita na hotA ho, kintu kyA hama aise AcaraNa kyA vezyAvRtti ke mAdhyama se apAra dhanarAzi ko mAtra se koI strI sadAcArI kI koTi meM A jisameM kisI bhI dUsare prANI kI prakaTa meM hiMsA sUtrakRtAMga meM sadAcAritA kA eka aisA hI dAvA ko sadAcAra kahane kA sAhasa kara skeNge| ekatra kara use lokahita ke lie vyaya karane sakegI ? kyA yauna vAsanA kI saMtuSTi ke ve rUpa nahIM hotI hai, durAcAra kI koTi meM nahIM AyeMge ? anya tIrthikoM dvArA prastuta bhI kiyA gayA thA, jise ma0 mahAbIra ne amAnya kara diyA thaa| kyA hama usa vyakti ko, jo DAke DAlakara usa sampatti ko garIboM meM vitarita kara detA hai, sadAcArI mAna sakeMge ? eka cora aura eka sanya donoM hI vyakti ko sampatti ke pAza se mukta karate haiM phira bhI donoM samAna koTi ke nahIM mAne jaate| vastutaH sadAcAra yA durAcAra kA nirNaya kevala eka hI AdhAra para nahIM hotA hai| usameM AcaraNa kA preraka Antarika pakSa arthAt kartA kI manodazA aura AcaraNa kA bAhya pariNAma arthAt sAmAjika jIvana para usakA prabhAva donoM hI vicAraNIya haiM / AcAra kI zubhAzubhatA vicAra para aura vicAra yA manobhAvoM kI zubhAzubhatA svayaM vyavahAra para nirbhara karatI hai| sadAcAra yA durAcAra kA mAnadaNDa to aisA honA cAhie jo ina donoM ko samAviSTa kara sake /
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina didAkara-smRti-grantha cintana ke vividha bindu : 460 : sAdhAraNatayA jainadharma sadAcAra kA zAzvata mAnadaNDa ahiMsA ko svIkAra karatA hai, kintu yahA~ hameM yaha vicAra karanA hogA ki kyA kevala kisI ko duHkha yA pIr3A nahIM denA yA kisI kI hatyA nahIM karanA, mAtra yahI ahiMsA hai| yadi ahiMsA kI mAtra itanI hI vyAkhyA hai, to phira vaha sadAcAra aura durAcAra kA mAnadaNDa nahIM bana sakatI; yadyapi jaina AcAryoM ne sadaiva hI use sadAcAra kA ekamAtra AdhAra prastuta kiyA hai| AcArya amRtacandra ne kahA hai ki anRtavacana, steya maithana, parigraha Adi pApoM ke jo bhinna-bhinna nAma diye gaye ve to kevala ziSya-bodha ke lie haiM, mUlataH to ve saba hiMsA hI hai (puruSArtha siddha yupAya) / vastutaH jaina AcAryoM ne ahiMsA ko eka vyApaka pariprekSya meM vicArA hai| vaha Antarika bhI hai aura bAhya bhii| usakA sambandha vyakti se bhI hai aura samAja se bhii| hiMsA ko jaina-paramparA meM sva kI hiMsA aura para kI hiMsA aise do bhAgoM meM bAMTA gayA hai| jaba vaha hamAre sva-svarUpa yA svabhAva dazA kA ghAta karatI hai to sva-hiMsA hai aura jaba dUsaroM ke hitoM ko coTa pahu~cAtI hai, to vaha para kI hiMsA hai / sva kI hiMsA ke rUpa meM vaha Antarika pApa hai, to para kI hiMsA ke rUpa meM vaha sAmAjika pApa / kintu usake ye donoM rUpa durAcAra kI koTi meM hI Ate haiN| apane isa vyApaka artha meM hiMsA ko durAcAra kI aura ahiMsA ko sadAcAra kI kasauTI mAnA jA sakatA hai| sadAcAra ke zAzvata mAnadaNDa kI samasyA yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki kyA sadAcAra kA koI zAzvata mAnadaNDa ho sakatA hai / vastutaH sadAcAra aura durAcAra ke mAnadaNDa kA nizcaya kara lenA itanA sahaja nahIM hai / yaha sambhava hai ki jo AcaraNa kisI paristhiti vizeSa meM sadAcAra kahA jAtA hai, vahI dUsarI paristhiti meM durAcAra bana jAtA hai aura jo sAmAnyatayA durAcAra kahe jAte haiM ve kisI paristhiti vizeSa sadAcAra ho jAte haiN| zIla rakSA hetu kI jAne vAlI AtmahatyA sadAcAra kI koTi meM A jAtI hai jabaki sAmAnya sthiti meM vaha anaitika (durAcAra) mAnI jAtI hai| jaina AcAryoM kA to yaha spaSTa udghoSa hai-'je AsavA te parisavA, je parisavA te AsavA' arthAt AcAra ke jo prArUpa sAmAnyatayA bandhana ke kAraNa haiM, ve hI paristhiti vizeSa meM mukti ke sAdhana bana jAte haiM aura isI prakAra sAmAnya sthiti meM jo mukti ke sAdhana haiM, ve hI kisI paristhiti vizeSa meM bandhana ke kAraNa bana jAte haiN| prazamarati prakaraNa meM umAsvAti kA kathana hai dezaM kAlaM- puruSamavasthAmupaghAta, zuddha pariNAmAn / prasamIkSya bhavati kalpyaM naikAMtAtkalpyate kalpyama / / arthAt ekAnta rUpa se na to koI karma AcaraNIya hotA hai aura na ekAnta rUpa se anAcaraNIya hotA hai, vastutaH kisI karma kI AcaraNIyatA aura anAcaraNIyatA deza, kAla, vyakti, paristhiti aura manaHsthiti para nirbhara hotI hai| mahAbhArata meM bhI isI dRSTikoNa kA samarthana kiyA gayA hai, usameM likhA hai sa eva dharmaH so'dharmo deza kAle pratiSThitaH / AdAnamantaM hiMsA dharmohyavasthikasmRtaH // -mahAbhArata zAntiparva 63 / 11 arthAt jo kisI deza aura kAla meM dharma (sadAcAra) kahA jAtA hai, vahI kisI dUsare deza aura kAla meM adharma (durAcAra) bana jAtA hai aura jo hiMsA, jhUTha, cauryakarma Adi sAmAnya avasthA
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 491 : sadAcAra ke zAzvata mAnadaNDa aura jainadharma zrI jaina divAkara smRti grantha meM adharma (durAcAra) kahe jAte haiM, vahI kisI paristhiti vizeSa meM dharma bana jAte haiN| vastutaH kabhIkabhI aisI paristhitiyA~ nirmita ho jAtI haiM, jaba sadAcAra, durAcAra kI koTi meM aura durAcAra, sadAcAra kI koTi meM hotA hai / draupadI kA pAMcoM pAMDavoM ke sAtha jo pati-patnI kA sambandha thA phira bhI usakI gaNanA sadAcArI satI striyoM meM kI jAtI hai jabaki vartamAna samAja meM isa prakAra kA AcaraNa durAcAra hI kahA jAvegA / kintu kyA isa AdhAra para hama yaha niSkarSa nikAla sakate haiM ki sadAcAra durAcAra kA koI zAzvata mAnadaNDa nahIM ho sakatA hai| vastutaH sadAcAra yA durAcAra ke kisI mAnadaNDa kA ekAnta rUpa se nizcaya kara pAnA kaThina hai jo bAhara naitika dikhAI detA hai, vaha bhItara se anaitika ho sakatA hai aura jo bAhara se anaitika dikhAI detA hai, vaha bhItara se naitika ho sakatA hai| eka ora to vyakti kI Antarika manovRttiyA~ aura dUsarI ora jAgatika paristhitiyA~ kisI karma kI naitika mUlyavattA ko prabhAvita karatI rahatI haiM / ata: isa sambandha meM koI ekAnta niyama kArya nahIM karatA hai| hameM una saba pahaluoM para bhI dhyAna denA hotA hai jo ki kisI karma kI naitika mUlyavattA ko prabhAvita kara sakate haiN| jaina vicArakoM ne sadAcAra yA naitikatA ke parivartanazIla aura aparivartanazIla athavA sApekSa aura nirapekSa donoM pakSoM para vicAra kiyA hai| / sadAcAra ke mAnadaNDa kI parivartanazIlatA kA prazna vastutaH sadAcAra ke mAnadaNDoM meM parivartana dezika aura kAlika AvazyakatA ke anurUpa hotA hai| mahAbhArata meM kahA gayA hai ki anye kRtayuge dharmastretAyAM dvApare'pare / anye kaliyuge nRNAM yuga hAsAnurUpataH // Q - zAnti parva 25648 yuga ke hAsa ke anurUpa satyayuga, tretA, dvApara aura kaliyuga ke dharma alaga-alaga hote haiN| yaha paristhitiyoM ke parivartana se hone vAlA mUlya parivartana eka prakAra kA sApekSika parivartana hI hogaa| yaha sahI hai ki manuSya ko jisa vizva meM jIvana jInA hotA hai vaha paristhiti nirapekSa nahIM hai| dezika evaM kAlika paristhitiyoM ke parivartana hamArI sadAcAra sambandhI dhAraNAoM ko prabhAvita karate haiM / dezika aura kAlika parivartana ke kAraNa yaha sambhava hai ki jo karma eka deza aura kAla meM vihita hoM, vahI dUsare deza aura kAla meM avihita ho jaaveN| aSTaka prakaraNa meM kahA gayA hai utpadyate hI sA'vasthA dezakAlAbhayAn prati / yasyAmakArya kArya syAt karma kArya ca varjayeta // - aSTaka prakaraNa 27-5 TIkA dezika aura kAlika sthitiyoM ke parivartana se aisI avasthA utpanna ho jAtI hai, jisameM kArya akArya kI koTi meM aura akArya kArya kI koTi meM A jAtA hai, kintu yaha avasthA sAmAnya avasthA nahIM, apitu koI viziSTa avasthA hotI hai, jise hama ApavAdika avasthA ke rUpa meM jAnate haiM, kintu ApayAdika sthiti meM hone vAlA yaha parivartana sAmAnya sthiti meM hone vAle mUlya parivartana se bhinna svarUpa kA hotA hai / use vastutaH mUlya parivartana kahanA bhI kaThina hai / isameM jina mUlyoM kA parivartana hotA hai, ve mukhyataH sAdhana mUlya hote haiM kyoMki sAdhana mUlya AcaraNa
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 462 se sambandhita hote haiM aura AcaraNa paristhiti nirapekSa nahIM ho sakatA ataH usameM paristhitiyoM ke parivartana ke sAtha parivartana hotA rahatA hai| isa prakAra sAdhanaparaka AcaraNa ke naitika mAnadaNDa parivartita hote rahate haiN| dUsare, vyakti ko samAja meM jIvana jInA hotA hai aura samAja paristhiti nirapekSa nahIM hotA hai ataH sAmAjika naitikatA aparivartanIya nahIM kahI jA sakatI, usameM dezakAlagata parivartanoM kA prabhAva par3atA hai kintu usakI yaha parivartanazIlatA bhI dezakAla sApekSa hI hotI hai| vastutaH kisI paristhiti meM kisI eka sAdhya kA naitika mUlya itanA pradhAna ho jAtA hai ki usakI siddhi ke lie kisI dUsare naitika mUlya kA niSedha Avazyaka ho jAtA hai jaise anyAya ke pratikAra ke lie hiMsA / kintu yaha niSedha paristhiti vizeSa taka hI sImita rahatA hai| usa paristhiti ke sAmAnya hone para dharma punaH dharma bana jAtA hai aura adharma, adharma bana jAtA hai / vastutaH ApavAdika avasthA meM koI eka mUlya itanA pradhAna pratIta hotA hai ki usakI upalabdhi ke lie hama anya mUlyoM kI upekSA kara dete haiM athavA kabhI-kabhI sAmAnya rUpa se svIkRta usI mUlya ke virodhI tathya ko hama usakA sAdhana banA lete haiN| udAharaNa ke lie jaba hameM jIvana rakSaNa hI ekamAtra mUlya pratIta hotA hai to usa avasthA meM hama hiMsA, asatya-bhASaNa, corI Adi ko anaitika nahIM mAnate haiN| isa prakAra apavAda kI avasthA meM eka mUlya sAdhya sthAna para calA jAtA hai aura apane sAdhanoM ko mUlyavattA pradAna karatA pratIta hotA hai, kintu yaha mUlya bhrama hI hai, usa samaya bhI corI yA hiMsA mUlya nahIM bana jAte haiM kyoMki unakA svata: koI mUlya nahIM hai, ve to usa sAdhya kI mUlyavattA ke kAraNa mUlya ke rUpa meM pratIta yA AbhAsita hote haiM / isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki ahiMsA ke sthAna para hiMsA yA satya ke sthAna para asatya naitika mUlya bana jAte hai / sAdhujana kI rakSA ke lie duSTajana kI hiMsA kI jA sakatI hai kintu isase hiMsA mUlya nahIM bana jAtI hai| kisI pratyaya kI naitika mUlyavattA usake kisI paristhiti vizeSa meM Acarita hone yA nahIM hone se aprabhAvita bhI raha sakatI hai| prathama to yaha ki apavAda kI mUlyavattA kevala usa paristhiti vizeSa meM hI hotI hai, usake AdhAra para sadAcAra kA koI sAmAnya niyama nahIM banAyA jA sakatA / sAtha hI jaba vyakti Apaddharma kA AcaraNa karatA hai taba bhI usakI dRSTi meM mUla naitika niyama yA sadAcAra kI mUlyavattA akSuNNa banI rahatI hai| yaha to paristhitigata yA vyaktigata vivazatA hai, jisake kAraNa use vaha AcaraNa karanA par3a rahA hai| dUsare sArvabhauma niyama meM aura apavAda meM antara hai / apavAda kI yadi koI mUlyavattA hai, to vaha kevala viziSTa paristhiti meM hI rahatI hai, jabaki sAmAnya niyama kI mUlyavattA sArvadezika, sArvakAlika aura sArvajanIna hotI hai| taH Apaddharma yA apavAda mArga kI svIkRti jainadharma meM mUlya parivartana kI sUcaka nahIM hai| vaha sAmAnyatayA kisI mUlya ko na to nirmUlya karatI hai aura na mUlya saMsthAna meM use apane sthAna se padacyuta hI karatI hai, ataH vaha mUlyAntaraNa bhI nahIM hai| naitika karma ke do pakSa hote haiM-eka bAhyapakSa, jo AcaraNa ke rUpa meM hotA hai aura dUsarA Antarika pakSa, jo kartA ke manobhAvoM ke rUpa meM hotA hai| apavAdamArga kA sambandha kevala bAhya pakSa se hotA hai, ataH usase kisI naitika mUlya kI mUlyavattA prabhAvita nahIM hotI hai / karma kA mAtra bAhya pakSa use koI naitika mUlya pradAna nahIM karatA hai| sadAcAra ke mAnavaNDoM kI parivartanazIlatA kA artha sadAcAra ke mAnadaNDoM kI parivartanazIlatA para vicAra karate samaya sabase pahale hameM yaha
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 463 : sadAcAra ke zAzvata mAnadaNDa aura jainadharma nizcita kara lenA hogA ki unakI parivartanazIlatA se hamArA kyA tAtparya hai ? kucha loga parivartanazIlatA kA artha svayaM sadAcAra kI mUlyavattA kI asvIkRti se lete haiN| Aja jaba pAzcAtya vicArakoM ke dvArA naitika mUlyoM ko sAMvegika abhivyakti yA vaiyaktika evaM sAmAjika anumodana evaM ruci kA paryAya mAnA jA rahA ho, taba parivartanazIlatA kA artha svayaM unakI mUlyavattA ko nakAranA hI hogaa| Aja sadAcAra kI mUlyavattA svayaM apane artha kI talAza kara rahI hai| yadi sadAcAra kI dhAraNA arthahIna hai, mAtra sAmAjika anumodana hai, to phira usakI parivartanazIlatA kA bhI koI vizeSa artha nahIM raha jAtA hai kyoMki yadi sadAcAra ke mUlyoM kA yathArtha evaM vastugata astitva hI nahIM hai, yadi ve mAtra manokalpanAe~ haiM to unake parivartana kA Thosa AdhAra bhI nahIM hogA ? dUsare, jaba hama sadAcAra-durAcAra, zubha-azubha athavA aucitya-anaucitya ke pratyayoM ko vaiyaktika evaM sAmAjika anumodana yA pasandagI kiMvA nApasandagI ke rUpa meM dekhate haiM to unakI parivartanazIlatA kA artha phaizana kI parivartanazIlatA se adhika nahIM raha jaavegaa| kintu kyA sadAcAra kI mUlyavattA para hI koI prazna cihna lagAyA jA sakatA hai ? kyA naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA phaizanoM kI parivartanazIlatA ke samAna hai, jinheM jaba cAhe taba aura jaisA cAhe vaisA badalA jA sakatA hai| AyeM jarA ina praznoM para thor3I gambhIra carcA kreN| sarvaprathama to Aja jisa parivartanazIlatA kI bAta kahI jA rahI hai, usase to svayaM sadAcAra ke mUlya hone meM hI anAsthA utpanna ho gaI hai| Aja kA manuSya apanI pAzavika vAsanAoM kI pUrti ke lie viveka evaM saMyama kI niyAmaka maryAdAoM kI avahelanA ko hI mUlya parivartana mAna rahA hai / varSoM ke cintana aura sAdhanA se phalita ye maryAdAe~ Aja use kArA laga rahI hai aura inheM tor3a pheMkane meM hI use mUlya-krAnti parilakSita ho rahI hai / svatantratA ke nAma para vaha ataMtratA aura arAjakatA ko hI mUlya mAna baiThA hai, kintu yaha saba mUlya vibhrama yA mUlya viparyaya hI hai jisake kAraNa naitika mUlyoM ke nimUlyIkaraNa ko hI parivartana kahA jA rahA hai| kintu hameM yaha samajha lenA hogA ki mUlya-saMkramaNa yA mUlyAntaraNa mUlya-niSedha nahIM hai / parivartanazIlatA kA tAtparya svayaM nIti ke mUlya hone meM anAsthA nahIM hai| yaha satya hai ki naitika mUlyoM meM aura nIti sambandhI dhAraNAoM meM parivartana hue haiM aura hote raheMge, kintu mAnava itihAsa meM koI bhI kAla aisA nahIM hai, jaba svayaM nIti kI mUlyavattA ko hI asvIkAra kiyA gayA ho / vastutaH naitika mUlyoM yA sadAcAra ke mAnadaNDoM kI parivartanazIlatA meM bhI kucha aisA avazya hai, jo banA rahatA hai aura vaha hai, svayaM unakI mUlyavattA / naitika mUlyoM kA viSaya vastu badalatI rahatI hai, kintu unakA mUla AdhAra banA rahatA hai| mAtra itanA hI nahIM, kucha mUlya aise bhI haiM, jo apanI mUlyavattA ko nahIM khote haiM, mAtra unakI vyAkhyA ke sandarbha evaM artha badalate haiN| Aja svayaM sadAcAra yA naitikatA kI mUlyavattA ke niSedha kI bAta do dizAoM se khar3I huI hai eka ora bhautikavAdI aura sAmyavAdI darzanoM ke dvArA aura dUsarI ora pAzcAtya artha vizleSaNavAdiyoM ke dvaaraa| yaha kahA jAtA hai ki vartamAna meM sAmyavAdI-darzana nIti kI mUlyavattA ko asvIkAra karatA hai, kintu isa sambandha meM svayaM lenina kA vaktavya dRSTavya hai| ve kahate haiM-'prAyaH yaha kahA jAtA hai ki hamArA apanA koI nIti-zAstra nahIM hai, bahudhA madhya vittIya varga kahatA hai ki hama saba prakAra ke nIti-zAstra kA khaNDana karate haiM, kintu unakA yaha tarIkA vicAroM kA bhraSTa karanA hai, zramikoM aura kRSakoM kI A~kha meM dhUla jhoMkanA hai| hama usakA khaNDana
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara. mmRti-grantha : cintana ke vividha bindu : 464 : karate haiM jo IzvarIya AdezoM se nIti-zAstra ko AvirbhUta karatA hai| hama kahate haiM ki yaha dhokhAdhar3I hai aura zramikoM tathA kRSakoM ke mastiSkoM ko paMjIpatiyoM tathA bhU-patiyoM ke svArtha ke lie sandeha meM DAlatA hai| hama kahate haiM ki hamArA nIti-zAstra sarvahArA varga ke varga saMgharSa ke hitoM ke adhIna hai, jo zoSaka samAja ko naSTa kare, jo zramikoM ko saMgaThita kare aura sAmyavAdI samAja kI sthApanA kare, vahI nIti hai (zeSa saba anIti hai)|' isa prakAra sAmyavAdI darzana naitika mUlyoM kA mUlyAntaraNa to karatA hai, kintu svayaM nIti kI mUlyavattA kA niSedha nahIM karatA hai| vaha usa nIti kA samarthaka hai jo anyAya evaM zoSaNa kI virodhI hai aura sAmAjika samatA kI saMsthApaka hai, jo pIr3ita aura zoSita ko apanA adhikAra dilAtI hai aura sAmAjika nyAya kI sthApanA karatI hai| vaha sAmAjika nyAya aura Arthika samatA kI sthApanA ko hI sadAcAra mAnadaNDa svIkAra karatI hai / ataH vaha sadAcAra aura durAcAra kI dhAraNA ko asvIkAra nahIM karatI hai| vaha bhautikavAdI darzana, jo sAmAjika evaM sAhacarya ke mUlyoM kA samarthaka hai, nIti kI mUlyavattA kA niSedhaka nahIM ho sakatA hai| yadi hama manuSya ko eka vivekavAna sAmAjika prANI mAnate haiM, to hameM naitika mUlyoM ko avazya svIkAra karanA hogA / vastutaH nIti kA artha hai kinhIM vivekapUrNa sAdhyoM kI prApti ke lie vaiyaktika aura sAmAjika jIvana meM AcAra aura vyavahAra ke kinhIM aise AdarzoM evaM maryAdAoM kI svIkRti, jisake abhAva meM mAnava kI mAnavatA aura mAnavIya samAja kA astitva hI khatare meM hogA, yadi nIti kI mUlyavattA kA yA sadAcAra kI dhAraNA kAM niSedha koI dRSTi kara sakatI hai to vaha mAtra pAzavika bhogavAdI dRSTi hai, kintu yaha dRSTi manuSya ko eka pazu se adhika nahIM mAnatI hai| yaha satya hai ki yadi manuSya mAtra pazu hai to nIti kA, sadAcAra kA koI artha nahIM hai, kintu kyA Aja manuSya kA avamUlyana pazu ke stara para kiyA jA sakatA hai ? kyA manuSya nirA pazu hai ? yadi manuSya nirA pazu hotA hai to vaha pUrI taraha prAkRtika niyamoM se zAsita hotA aura nizcaya hI usake lie sadAcAra kI koI AvazyakatA nahIM hotii| kintu Aja kA manuSya pUrNataH prAkRtika niyamoM se zAsita nahIM hai vaha to prAkRtika niyamoM evaM maryAdAoM kI avahelanA karatA hai / ataH paza bhI nahIM hai| usakI sAmAjikatA bhI usake svabhAva se nisRta nahIM hai, jaisI ki yUthacArI prANiyoM meM hotI hai| usakI sAmAjikatA usake buddhi tattva kA pratiphala hai, vaha vicAra kI dena hai, svabhAva kI nhiiN| yahI kAraNa hai ki vaha samAja kA aura sAmAjika maryAdAoM kA sarjaka bhI hai aura saMhAraka bhI hai, vaha unheM svIkAra bhI karatA hai aura unakI avahelanA bhI karatA hai, ataH vaha samAja se Upara bhI hai| breDale kA kathana hai ki yadi manuSya sAmAjika nahIM hai to vaha manuSya hI nahIM hai, kintu yadi vaha kevala sAmAjika hai to vaha pazu se adhika nahIM hai / manuSya kI manuSyatA usake ati sAmAjika evaM naitika prANI hone meM hai / ataH manuSya ke lie sadAcAra kI mUlyavattA kI asvIkRti asambhava hai / yadi hama parivartanazIlatA ke nAma para svayaM sadAcAra kI mUlyavattA ko hI asvIkAra kareMge to vaha mAnavIya saMskRti kA hI avamUlyana hogA / mAtra avamUlyana hI nahIM, usakI itizrI bhI hogii| punazca sadAcAra kI dhAraNAoM ko sAMvegika abhivyakti yA ruci sApekSa mAnane para bhI, na to sadAcAra kI mUlyavattA ko nirasta kiyA jA sakatA hai aura na sadAcAra evaM durAcAra ke mAnadaNDoM ko phaizanoM ke samAna parivartanazIla mAnA jA sakatA hai / yadi sadAcAra aura durAcAra kA AdhAra pasandagI yA ruci hai to phira pasandagI yA nApasandagI ke bhAvoM kI utpatti kA AdhAra kyA hai ? kyoM hama caurya karma ko nApasanda karate haiM aura kyoM ImAnadArI ko pasanda karate haiM ? sadAcAra
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 465 : sadAcAra ke zAzvata mAnadaNDa aura jainadharma zrI jaina divAkara .smRti-grantha evaM durAcAra kI vyAkhyA mAtra pasandagI aura nApasandagI ke rUpa meM nahIM kI jA sktii| mAnavIya pasandagI yA nApasandagI athavA ruci kevala mana kI mauja yA mana kI taraMga (whim) para nirbhara nahIM hai| inheM pUrI taraha AtmaniSTha (Subjective) nahIM mAnA jA sakatA, inake pIche eka vastUniSTha AdhAra bhI hotA hai / Aja hameM una AdhAroM kA anveSaNa karanA hogA, jo hamArI pasandagI aura nApasandagI ko banAte yA prabhAvita karate haiM / ve kucha Adarza, siddhAnta, dRSTiyAM yA mUlya-bodha haiM, jo hamArI pasandagI yA nApasandagI ko banAte haiM aura jinake AdhAra para hamArI ruciyA~ sRjita hotI haiN| mAnavIya ruciyAM aura mAnavIya pasandagI yA nApasandagI Akasmika evaM prAkRtika (Natural) nahIM hai / jo tattva inako banAte haiM, unameM naitika mUlya yA sadAcAra kI avadhAraNAe~ bhI haiN| ye pUrNatayA vyakti aura samAja kI racanA bhI nahIM hai, apitu vyakti ke mUlya saMsthAna ke bodha se bhI utpanna hotI haiM / vastutaH mUlyoM kI sattA anubhava ko pUrvavartI hai, manuSya mUlyoM kA draSTA hai, sRjaka nhiiN| ataH pasandagI kI isa dhAraNA ke AdhAra para svayaM sadAcAra kI mUlyavattA ko nirasta nahIM kiyA jA sakatA hai / dUsare yadi hama aucitya evaM anaucitya yA sadAcAra-durAcAra kA AdhAra sAmAjika upayogitA ko mAnate haiM, to yaha bhI ThIka nahIM hai| mere vyaktigata svArthoM se sAmAjika hita kyoM zreSTha evaM vareNya haiM ? isa prazna kA hamAre pAsa kyA uttara hogA ? sAmAjika hitoM kI vareNyatA kA uttara sadAcAra ke kisI zAzvata mAnadaNDa ko svIkAra kiye binA nahIM diyA jA sakatA hai| isa prakAra parivartanazIlatA ke nAma para svayaM sadAcAra kI mulyavattA para prazna cihna nahIM lagAyA jA sktaa| sadAcAra ke mUlyoM ke astitva kI svIkRti meM hI unakI parivartanazIlatA kA koI artha ho sakatA hai, unake nakArane meM nahIM hai| yahA~ hameM yaha bhI dhyAna rakhanA cAhie ki samAja bhI sadAcAra ke kisI mAnadaNDa kA sRjaka nahIM hai / aksara yaha kahA jAtA hai ki sadAcAra yA durAcAra kI dhAraNA samAja-sApekSa hai| eka urdU ke zAyara ne kahA hai bajA kahe Alama use bajA samajho jabAnae khalka ko nakkArae khudA smjho| arthAta jise samAja ucita kahatA hai use ucita aura jise anucita kahatA hai use anucita mAno kyoMki samAja kI AvAja Izvara kI AvAja hai| sAmAnyatayA sAmAjika mAnadaNDoM ko sadAcAra kA mAnadaNDa mAna liyA jAtA hai kintu gambhIratApUrvaka vicAra karane para yaha bAta prAmANika siddha nahIM hotI hai / samAja kinhIM AcaraNa ke prArUpoM ko vihita yA avihita mAna sakatA hai kintu sAmAjika vihitatA aura avihitatA naitika aucitya yA anaucitya se bhinna hai| eka karma anaitika hote hue bhI vihita mAnA jA sakatA hai athavA naitika hote hue bhI avihita mAnA jA sakatA hai| kaMjara jAti meM corI, Adima kabIloM meM narabali yA muslima samAja meM baha-patnI prathA vihita hai / rAjapUtoM meM lar3akI ko janmate hI mAra DAlanA kabhI vihita rahA thaa| aneka dezoM meM vezyAvRtti, sama-laiMgikatA madyapAna Aja bhI vihita aura vaidhAnika hai--kintu kyA inheM naitika kahA jA sakatA hai| kyA AcAra ke ye rUpa sadAcAra kI koTi meM jA sakate haiM ? nagnatA ko, zAsanatantra kI AlocanA ko avihita evaM avaidhAnika mAnA jA sakatA hai, kintu isase nagna rahanA yA zAsaka varga ke galata kAryoM kI AlocanA karanA anaitika nahIM kahA A skegaa| mAnavoM ke samudAya vizeSa ke dvArA kisI karma ko vihita yA vaidhAnika mAna lene mAtra se vaha sadAcAra kI koTi meM nahIM A jAtA / garbhapAta vaidhAnika ho sakatA hai lekina naitika kabhI nahIM / naitika mUlya
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara -mmRti-grantha / / cintana ke vividha bindu : 466 : vattA niSpakSa viveka ke prakAza meM Alokita hotI hai| vaha sAmAjika vihitatA yA vaidhAnikatA se bhinna hai| samAja kisI karma ko vihita yA avihita banA sakatA hai, kintu ucita yA anu. cita nhiiN| yadyapi sadAcAra ke mAnadaNDoM meM parivartana hotA hai kintu unakI parivartanazIlatA phaizanoM kI parivartanazIlatA ke samAna bhI nahIM hai, kyoMki naitika mUlya yA sadAcAra ke mAnadaNDa mAtra ruci sApekSa na hokara svayaM ruciyoM ke sRjaka bhI haiN| ataH jisa prakAra ruciyA~ yA tadjanita phaizana badalate haiM vaise hI sadAcAra ke mAnadaNDa nahIM badalate haiN| yaha sahI hai ki unameM deza, kAla evaM paristhitiyoM ke AdhAra para kucha parivartana hotA hai kintu phira bhI unameM eka sthAyI tattva hotA hai / ahiMsA, nyAya, Atma-tyAga, saMyama Adi aneka naitika mUlya yA sadAcAra ke pratyaya aise haiM, jinakI mUlyavattA sabhI dezoM evaM kAloM meM samAna rUpa se svIkRta rahI hai| yadyapi inameM apavAda mAne gaye haiM, kintu apavAda kI svIkRti inakI mUlyavattA kA niSedha nahIM hokara, vaiyaktika asamarthatA athavA paristhiti vizeSa meM unakI siddhi kI vivazatA kI hI sUcaka hai / apavAda, apavAda hai, vaha mUla niyama kI niSedha nahIM hai| jaina-darzana utsarga mArga aura apavAda-mArga kA vidhAna karatA hai usameM utsarga mArga kA zAzvata aura apavAda mArga ko parivartanazIla mAnatA hai / isa prakAra kucha naitika mUlya yA sadAcAra kI dhAraNAe~ avazya hI aisI haiM jo sArvabhauma aura aparivartanIya haiM / prathamataH sadAcAra kI dhAraNAoM meM bahuta hI kama parivartana hotA hai aura yadi hotA bhI hai to kahIM adhika sthAyitva lie hue hotA hai| phaizana eka dazAbdI se dUsarI dazAbdI meM hI nahIM, apitu dinapratidina badalate rahate haiM, kintu naitika mUlya yA sadAcAra sambandhI dhAraNAe~ isa prakAra nahIM badalatI haiM / grIka naitika mUlyoM kA IsAiyata ke dvArA tathA bhAratIya vaidika yuga ke mUlyoM kA aupaniSadika evaM jaina-bauddha saMskRtiyoM ke dvArA AMzika rUpa se mUlyAntaraNa avazya huA hai kintu zramaNa saMskRti tathA jaina dharma ke dvArA svIkRta mUlyoM kA ina do hajAra varSoM meM bhI mUlyAntaraNa nahIM ho sakA hai| inhoMne sadAcAra yA durAcAra ke jo mAnadaNDa sthira kiye the ve Aja bhI svIkRta haiN| Aja AmUla parivartana ke nAma para unake ukhAr3a pheMkane kI jo bAta kahI jA rahI hai, vaha bhrAntijanaka hI hai / mUlya vizva meM AmUla parivartana yA nirapekSa parivartana sambhava hI nahIM hotA hai naitika mUlyoM yA sadAcAra kI dhAraNAoM ke sandarbha meM jisa prakAra kA parivartana hotA hai vaha eka sApekSa aura sImita prakAra kA parivartana hai| isameM do prakAra ke parivartana parilakSita hote haiMparivartana kA eka rUpa vaha hotA hai, jisameM koI naitika mUlya viveka ke vikAsa ke sAtha vyApaka artha grahaNa karatA jAtA hai tathA usake purAne artha anaitika aura naye artha naitika mAne jAne lagate haiM, jaisA ki ahiMsA aura parArtha ke pratyayoM ke sAtha huA hai| eka samaya meM ina pratyayoM kA artha vistAra parijanoM, svajAtiyoM evaM svadharmiyoM taka sImita thA / Aja vaha rASTrIyatA yA svarASTra taka vikasita hotA haA sampUrNa mAnava jAti evaM prANI jagata taka apanA vistAra pA rahA hai / AtmIya parijanoM, jAti bandhuoM evaM sAdharmI bandhuoM kA hita sAdhana karanA kisI yuga meM naitika mAnA jAtA thA kintu Aja hama use mAI-bhatIjAvAda, jAtivAda evaM sampradAyavAda kahakara anaitika mAnate haiN| Aja rASTrIya hita sAdhana naitika mAnA jAtA hai, kintu Ane vAle kala meM yaha bhI anaitika mAnA jA sakatA hai| yahI bAta ahiMsA ke pratyaya ke sAtha bhI ghaTita huI hai, Adima kabIloM meM parijanoM kI hiMsA hI hiMsA mAnI jAtI thI, Age calakara manuSya kI hiMsA ko hiMsA mAnA jAne lagA, vaidika dharma evaM yahUdI dharma hI nahIM, IsAI dharma bhI, ahiMsA ke pratyaya ko mAnava
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 497 : sadAcAra ke zAzvata mAnadaNDa aura jainadharma zrI jaina divAkara smRti grantha jAti se adhika artha-vistAra nahIM de pAyA, kintu vaiSNava paramparA meM ahiMsA kA pratyaya prANI jagata taka ora jaina paramparA meM vanaspati jagata taka apanA artha vistAra pA gyaa| isa prakAra naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA kA eka artha unake arthoM ko vistAra yA saMkoca denA bhI hai| isameM mUlabhUta pratyaya kI mUlyavattA banI rahatI hai, kevala usake artha vistAra yA saMkoca grahaNa karate jAte haiM / narabali pazubali yA vidharmI kI hatyA hiMsA hai yA nahIM hai ? isa prazna ke uttara logoM ke vicAroM 7 ahiMsA kI mUlyavattA aprabhAvita hai / daNDa ke isase nyAya kI mUlyavattA samApta nahIM hotI artha-vistAra yA artha saMkoca huA hai / isakI kI bhinnatA se bhinna-bhinna ho sakate haiM, kintu isase siddhAnta aura daNDa ke niyama badala sakate haiM, kintu hai / yauna naitikatA ke sandarbha meM bhI isI prakAra kA eka ati yaha rahI hai ki eka ora para-puruSa kA darzana bhI pApa mAnA gayA to dUsarI ora svacchanda yauna sambandhoM ko bhI vihita mAnA gyaa| kintu ina donoM atiyoM ke bAvajUda bhI pati-patnI sambandha meM prema, niSThA evaM svAga ke tatvoM kI anivAryatA sarvamAnya rahI tathA saMyama evaM brahmacarya kI mUlyavattA para koI prazna cihna nahIM lagAyA gayA / * naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA kA eka rUpa vaha hotA hai, jisameM kisI mUlya kI mUlyavattA ko asvIkAra nahIM kiyA jAtA, kintu unakA padakrama badalatA rahatA hai arthAt mUlyoM kA nirmUlyIkaraNa nahIM hotA apitu unakA sthAna saMkramaNa hotA hai| kisI yuga meM jo naitika guNa pramukha mAne jAte rahe hoM, ve dUsare yuga meM gauNa ho sakate haiM aura jo mUlya gauNa the, ve pramukha ho sakate haiM / ucca mUlya nimna sthAna para tathA nimna mUlya ucca sthAna para yA sAdhya mUlya sAdhana sthAna para tathA sAdhana mUlya sAdhya sthAna para A jA sakate haiM / kabhI nyAya kA mUlya pramukha aura ahiMsA kA mUlya gauNa thA-- nyAya kI sthApanA ke lie hiMsA ko vihita mAnA jAtA pratyaya pramukha bana gayA to anyAya ko sahana karanA mI vihita mAne sthAna para IsAiyata ke mUlyoM kI sthApanA meM aisA hI parivartana huA sAmAjika nyAya ke hetu sUnI krAnti kI upAdeyatA kI svIkRti ke para nyAya ko hI pramukha mUlya ke pada para sthApita karanA cAhatA hai / nahIM hai ki grIka sabhyatA meM yA sAmyavAdI darzana meM ahiMsA pUrNatayA nyAya kA koI sthAna hI nahIM hai mAtra hotA yaha hai ki yuga kI ke kucha mUlya umarakara pramukha bana jAte haiM aura dUsare unake paripArzva meM cale jAte haiM / mAtra itanA hI nahIM, kabhI-kabhI bAhara se paraspara virodha meM sthita do mUlya vastutaH virodhI nahIM hote haiM --- jaise nyAya aura ahiMsA / kabhI-kabhI nyAya kI sthApanA ke lie hiMsA kA sahArA liyA jAtA thA kintu jaba ahiMsA kA jAne lgaa| grIka mUlyoM ke hai / Aja sAmyavAdI darzana dvArA punaH ahiMsA ke sthAna kintu isakA artha yaha kabhI nirmUlya nirmUlya hai yA IsAiyata meM paristhiti ke anurUpa mUlya- vizva hai kintu isase mUlataH ve paraspara virodhI nahIM kahe jA sakate haiM kyoMki anyAya bhI to hisA hI hai| sAmyavAda aura prajAtantra ke rAjanaitika darzanoM kA vizeSa mUlya-virodha nahIM, mUlyoM kI pradhAnatA kA virodha hai sAmyavAda ke lie roTI aura sAmAjika nyAya pradhAna mUlya hai aura svatantratA gauNa mUlya hai, jabaki prajAtantra meM svatantratA pradhAna mUlya hai aura roTI gauNa mUlya hai| (atantratA) ko hI pradhAna Aja svacchanda yaunAcAra kA samarthana bhI saMyama ke sthAna para svatantratA mUlya mAnane ke eka ativAdI dRSTikoNa kA pariNAma hai| sukhavAda aura buddhivAda kA mUlya-vivAda bhI aisA hI hai, na to sukhavAda buddhitattva ko nirmUlya mAnatA hai aura na buddhivAda sukha ko nimUlya mAnatA hai| mAtra itanA hI hai ki sukhavAda meM sukha pradhAna mUlya hai aura buddhi gauNa mUlya hai jabaki buddhivAda meM viveka pradhAna mUlya hai aura sukha gauNa mUlya hai| isa prakAra mUlya parivartana kA artha
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha cintana ke vividha bindu : 468 : unake tAratamya meM parivartana hai, jo ki eka prakAra kA sApekSika parivartana hI hai / kabhI-kabhI mUlya viparyaya ko hI mUlya parivartana mAnane kI bhUla kI jAtI hai, kintu hameM yaha dhyAna rakhanA hogA ki mUlya viparyaya mUlya parivartana nahIM hai / mUlya viparyaya meM hama apanI cAritrika durbalatAoM ko, jo ki vAstava meM mUlya hai hI nahIM, mUlya mAna lete haiM-jaise svacchanda yaunAcAra ko naitika mAna lenaa| dUsare yadi 'kAma' kI mUlyavattA ke nAma para kAmukatA tathA roTI kI mUlyavattA ke nAma para svAda-lolupatA yA peTapana kA samarthana kiyA jAve, to yaha mulya parivartana nahIM hogA, mUlya viparyaya yA mUlyAbhAsa hI hogA, kyoMki 'kAma' yA 'roTI' mUlya ho sakate haiM kintu 'kAmukatA' yA 'svAda lolupatA' kisI bhI sthiti meM naitika mUlya nahIM ho sakate haiN| isI sandarbha meM hameM eka tIsare prakAra kA mUlya parivartana parilakSita hotA hai jisameM mUlya-vizva ke hI kucha mUlya apanI AnuSaMgikatA ke kAraNa naitika mUlyoM ke varga meM sammilita ho jAte haiN| aura kabhI-kabhI to naitika jagata ke pramukha mUlya yA niyAmaka mUlya bana jAte haiM, artha aura kAma aise hI mUlya haiM jo svarUpataH naitika mUlya nahIM haiM phira bhI naitika mUlyoM ke varga meM sammilita hokara unakA niyamana aura krama nirdhAraNa bhI karate haiN| yaha sambhava hai ki jo eka paristhiti meM pradhAna mUlya ho, vaha dUsarI paristhiti meM pradhAna mUlya na ho, kintu isase unakI mUlyavattA samApta nahIM hotI hai| paristhitijanya mUlya yA sApekSa mUlya dUsare mUlyoM ke niSedhaka nahIM hote haiM / do paraspara virodhI mUlya bhI apanI-apanI paristhiti meM apanI mUlyavattA ko banAe rakha sakate haiN| eka dRSTi se jo mUlya lagatA hai vaha dUsarI dRSTi se nimUlya ho sakatA hai, kintu apanI dRSTi yA apekSA se to vaha mUlyavAna banA rahatA hai| yaha bAta paristhitika mUlyoM ke sambandha meM hI adhika satya lagatI hai| jaina naitikatA kA aparivartanazIla yA nirapekSa pakSa hamane jainadarzana meM naitikatA ke sApekSa pakSa para vicAra kiyA lekina isakA artha yaha nahIM ki jaina-darzana meM naitikatA kA kevala sApekSa pakSa hI svIkAra kiyA gayA hai| jaina vicAraka kahate haiM ki naitikatA kA eka-dUsarA pahalU bhI hai jise hama nirapekSa kaha sakate haiN| jaina tIrthaMkaroM kA udghoSa thA ki "dharma zUddha hai, nitya hai aura zAzvata hai|" yadi naitikatA meM koI nirapekSa evaM zAzvata tattva nahIM hai to phira dharma kI nityatA aura zAzvatatA kA koI artha nahIM raha jAtA hai| jaina naitikatA yaha svIkAra karatI hai ki bhUta, vartamAna, bhaviSya ke sabhI dharma-pravartakoM (tIrthaMkaroM) kI dharma prajJapti eka hI hotI hai lekina isake sAtha-sAtha vaha yaha bhI svIkAra karatI hai sabhI tIrthaMkaroM kI dharma prajJapti eka hone para bhI tIrthakaroM ke dvArA pratipAdita AcAra niyamoM meM Upara se vibhinnatA mAlUma ho sakatI hai, jaisI mahAvIra aura pArzvanAtha ke dvArA pratipAdita AcAra niyamoM meM thii| jaina vicAraNA yaha svIkAra karatI hai ki naitika AcaraNa ke Antara aura bAhya aise do pakSa hote haiM jinheM pAribhASika zabdoM meM dravya aura bhAva kahA jAtA hai| jaina vicAraNA ke anusAra AcaraNa kA vaha bAhya pakSa deza evaM kAlagata parivartanoM ke AdhAra para parivartanazIla hotA hai, sApekSa hotA hai| jabaki AcaraNa kA Antara pakSa sadaiva-sadaiva ekarUpa hotA hai, aparivartanazIla hotA hai, dUsare zabdoM meM nirapekSa hotA hai / vaicArika yA bhAva-hiMsA sadaiva-sadaiva anaitika hotI hai, kabhI mI dharmamArga athavA naitika jIvana kA niyama nahIM kahalA sakatI, lekina dravya hiMsA yA bAhyarUpa meM parilakSita hone vAlI hiMsA sadaiva hI anaitika athavA anAcaraNIya hI ho aisA nahIM kahA jA sakatA / Antara parigraha arthAt tRSNA yA Asakti sadaiva hI anaitika hai lekina dravya parigraha sadaiva hI anaitika nahIM kahA jA sktaa| saMkSepa meM jaina vicAraNA ke anusAra AcaraNa ke bAhya rUpoM meM naitikatA sApekSa hI ho sakatI hai aura hotI
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 466 : sadAcAra ke zAzvata mAnadaNDa aura jainadharma zrI jaina divaakr-smRti-grny| hai lekina AcaraNa ke Antara rUpoM yA bhAvoM yA saMkalpoM ke rUpa meM vaha sadaiva nirapekSa hI hai / sambhava hai ki bAhya rUpa meM azubha dikhane vAlA koI karma apane antara meM nihita kisI sadAzayatA ke kAraNa zubha ho jAya lekina antar kA azubha saMkalpa kisI bhI sthiti meM naitika nahIM ho sktaa| jaina dRSTi meM naitikatA apane hetu yA saMkalpa kI dRSTi se nirapekSa hotI hai / lekina pariNAma athavA bAhya AcaraNa kI dRSTi se sApekSa hotI hai| dUsare zabdoM meM naitika saMkalpa nirapekSa hotA hai lekina naitika karma sApekSa hotA hai| isI kathana ko jaina pAribhASika zabdoM meM isa prakAra kahA jA sakatA hai ki vyavahAranaya (vyavahAradRSTi) se naitikatA sApekSa hai yA vyAvahArika naitikatA sApekSa hai lekina nizcayanaya (pAramArthika dRSTi) se naitikatA nirapekSa hai yA nizcaya naitikatA nirapekSa hai| jaina dRSTi meM vyAvahArika naitikatA vaha hai jo karma ke pariNAma yA phala para dRSTi rakhatI hai jabaki nizcaya naitikatA vaha hai jo kartA ke prayojana yA saMkalpa para dRSTi rakhatI hai| yuddha kA saMkalpa kisI bhI sthiti meM naitika nahIM ho sakatA; lekina yuddha kA karma sadaiva hI anaitika ho, yaha Avazyaka nahIM / AtmahatyA kA saMkalpa sadaiva hI anaitika hotA hai, lekina AtmahatyA kA karma sadaiva hI anaitika ho, yaha Avazyaka nahIM hai, varana kabhI-kabhI to vaha naitika hI ho jAtA hai, jaise--candanA kI mAtA ke dvArA kI gaI AtmahatyA yA ceDA mahArAja ke dvArA kiyA gayA yuddh| jaina naitika vicAraNA meM naitikatA ko nirapekSa to mAnA gayA lekina kevala saMkalpa ke kSetra taka / jaina-darzana 'mAnasa karma' ke kSetra meM naitikatA ko vizuddha rUpa meM nirapekSa evaM aparivartanazIla svIkAra karatA hai; lekina jahA~ kAyika yA vAcika karmoM ke bAhya AcaraNa kA kSetra AtA hai, vaha use sApekSa svIkAra karatA hai / vastutaH vicAraNA kA kSetra, mAnasa kA kSetra AtmA kA apanA kSetra hai vahA~ vahI sarvocca zAsaka hai ataH vahA~ to naitikatA ko nirapekSa rUpa meM svIkAra kiyA jA sakatA hai lekina AcaraNa ke kSetra meM cetana tattva ekamAtra zAsaka nahIM, vahA~ to anya paristhitiyA~ bhI zAsana karatI haiM. ataH usa kSetra meM naitikatA ke pratyaya ko nirapekSa nahIM banAyA jA sktaa| __ naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA evaM aparivartanazIlatA kA mUlyAMkana naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA ke sambandha meM hameM jaoNna DyUI kA dRSTikoNa adhika saMgatipUrNa jAna par3atA hai / ve yaha mAnate haiM ki ve paristhitiyA~, jinameM naitika AdarzoM kI siddhi kI jAtI hai, sadaiva hI parivartanazIla haiM aura naitika niyamoM, naitika kartavyoM aura naitika mUlyAMkanoM ke lie ina parivartanazIla paristhitiyoM ke sAtha samAyojana karanA Avazyaka hotA hai, kintu yaha mAna lenA murkhatApUrNa hI hogA ki naitika siddhAnta itane parivartanazIla haiM ki kisI sAmAjika sthiti meM unameM koI niyAmaka zakti hI nahIM hotI hai / zubha kI viSayavastu badala sakatI hai kintu zubha kA AkAra nhiiN| dUsare zabdoM meM, naitikatA kA zarIra parivartanazIla hai kintu naitikatA kI AtmA nhiiN| naitika mUlyoM kA vizeSa svarUpa samaya-samaya para vaise-vaise badalatA rahatA hai, jaise-jaise sAmAjika yA sAMskRtika stara aura paristhiti badalatI rahatI hai; kintu mUlyoM kI naitikatA kA sAmAnya svarUpa sthira rahatA hai| vastutaH naitika mUlyoM kI vAstavika prakRti meM parivartanazIlatA aura aparivartanazIlatA ke donoM hI pakSa upasthita haiN| nIti kA kauna-sA pakSa parivartanazIla hotA hai aura kauna-sA pakSa aparivartanazIla hotA hai, ise nimnAMkita rUpa meM samajhA jA sakatA hai 1. saMkalpa kA naitika mUlya aparivartanazIla hotA hai aura AcaraNa kA naitika mUlya pari
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara - smRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 500 : vartanazIla hotA hai / hiMsA kA saMkalpa kabhI naitika nahIM hotA; yadyapi hiMsA kA karma sadaiva anaitika ho, yaha Avazyaka nhiiN| dUsare zabdoM meM, karma kA jo mAnasika yA bauddhika pakSa hai vaha nirapekSa evaM aparivartanIya hai, kintu karma kA jo vyAvahArika evaM AcaraNAtmaka pakSa hai, vaha sApekSa evaM parivartanazIla hai| dUsare zabdoM meM, nIti kI AtmA aparivartanazIla hai aura nIti kA zarIra parivartanazIla hai| saMkalpa kA kSetra prajJA kA kSetra eka aisA kSetra hai, jahA~ cetanA hI sarvocca zAsaka hai / tas meM vyakti svayaM apanA zAsaka hai, vahA~ paristhitiyoM yA samAja kA zAsana nahIM hai, ata: isa kSetra meM naitika mUlyoM kI nirapekSatA evaM aparivartanazIlatA sambhava hai| niSkAma karma-yoga kA darzana isI siddhAnta para sthita hai, kyoMki aneka sthitiyoM meM karma kA bAhyAtmaka rUpa kartA ke manobhAvoM kA yathArtha paricAyaka nahIM hotA / ataH yaha mAnA jA sakatA hai ki ve mUlya jo manovRttyAtmaka yA bhAvanAtmaka nIti se sambandhita haiM, aparivartanIya haiM kintu ve mUlya jo AcaraNAtmaka yA vyavahArAtmaka haiM, parivartanIya haiM / 2. dUsare, naitika sAdhya yA naitika Adarza aparivartanazIla hotA hai kintu usa sAdhya ke sAdhana parivartanazIla hote haiM / jo sarvocca zubha haiM vaha aparivartanIya haiM, kintu usa sarvocca zubha kI prApti ke jo niyama yA mArga haiM ve vividha evaM parivartanIya hai, kyoMki eka hI sAdhya kI prApti ke aneka sAdhana ho sakate haiN| yahAM hameM yaha bhI smaraNa rakhanA hogA ki sarvocca zubha ko chor3akara kucha anya sAdhya kabhI sAdhana bhI bana jAte haiN| sAdhya sAdhana kA vargIkaraNa nirapekSa nahIM hai, unameM parivartana sambhava hai| yadyapi jaba taka koI mUlya sAdhya sthAna para banA rahatA hai, taba taka usakI mUlyavattA aparivartanIya rahatI hai| kintu isakA artha yaha bhI nahIM hai ki kisI sthiti meM jo sAdhyamUlya hai, vaha kabhI sAdhana-mUlya nahIM bnegaa| mUlya-vizva ke aneka mUlya aise haiM jo kabhI sAdhanamUlya hote haiM aura kabhI sAdhya-mUlya / ataH unakI mUlyavattA apane sthAna parivartana ke sAtha parivartita ho sakatI hai| punaH vaiyaktika ruciyoM, kSamatAoM aura sthitiyoM kI bhinnatA ke AdhAra para sabhI ke lie samAna niyamoM kA pratipAdana sambhava nahIM hai| ataH sAdhana-mUlyoM ko parivartanIya mAnanA hI eka yathArtha dRSTikoNa ho sakatA hai| 3. tIsare, naitika niyamoM meM kucha niyama maulika hote haiN| sAdhAraNatayA sAmAnya yA mUlabhUta niyama hI aparivartanIya mAne jA sakate haiM, vizeSa niyama to parivartanIya hote haiN| yadyapi hameM yaha mAnane meM koI Apatti nahIM hai ki aneka paristhitiyoM meM sAmAnya niyamoM ke bhI apavAda ho sakate hai aura ve naitika bhI ho sakate haiM, phira bhI itanA to dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai ki apavAda ko kabhI bhI niyama kA sthAna nahIM diyA jA sakatA hai| yahAM eka bAta jo vicAraNIya hai vaha yaha ki maulika niyamoM evaM sAdhya-mUlyoM kI aparivartanazIlatA bhI ekAMtika nahIM hai / vastutaH jaina-darzana meM naitika mUlyoM yA sadAcAra ke mAnadaNDoM ke sandarbha meM ekAntarUpa se aparivartanazIlatA aura ekAntarUpa se parivartanazIlatA ko svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / yadi naitika mUlya yA sadAcAra ke mAnadaNDa ekAntarUpa se parivartanazIla hoMge to unakI koI niyAmakatA hI nahIM raha jAvegI / isI prakAra ve yadi ekAnta rUpa se aparivartanazIla hoMge to sAmAjika sandoM ke anurUpa nahIM raha skege| sadAcAra ke mAnadaNDa itane nirloca to nahIM haiM ki ve parivartanazIla sAmAjika paristhitiyoM ke sAtha samAyojana nahIM kara sakeM, kintu ve itane lacIle bhI nahIM haiM ki hara koI unheM apane anurUpa DhAla kara unake svarUpa ko hI vikRta kara de| sArAMza yaha hai ki sadAcAra ke mAnadaNDa antaraMga rUpa se sthAyI haiM aura bAhya rUpa meM parivartanazIla
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 501 : IzvaravAda banAma puruSArthavAda / / zrI jaina divAkara- smRti-grantha %3 IzvaravAda banAma puruSArthavAda DA0 kRpAzaMkara vyAsa saMskRta vibhAga, zAsakIya mahAvidyAlaya, zAjApura (ma0 pra0)] sRSTi meM viSaya aura viSayI prAyaH eka saMsthAna ke rUpa meM hone se pRthaka nahIM haiN| indriyArtha sannikarSa se athavA mAnasika pratyayoM se utpanna sukha-dukha rUpa viSayoM kA anubhavakartA jIva hai-ise dArzanikoM ne viSayI ke draSTA ke rUpa meM nitya svIkArA hai jabaki viSayoM ko parivartanazIla, kSaNabhaMgura yA jar3a padArthoM se janya hone ke kAraNa (ajIva bhI kahA jAtA hai) kucha dArzanikoM ko chor3akara zeSa sabhI ne anitya mAnA hai / jIva-ajIva kaba aura kaise saMyukta hokara sRSTi meM kAraNarUpatA ko prApta hue-yahI gahana samasyA dArzanikoM ke samakSa AdikAla se banI huI hai jisakA samAdhAna sabhI dArzanikoM (bhAratIya aura pAzcAtya) ne yathAsambhava DhuMr3hane kA athaka prayAsa kiyA hai| yaha bhinna bAta hai ki Aja taka sarvasammata samAdhAna nahIM mila sakA hai| bhAratIya-darzana ke prayAsa kI dizA ko samajhane ke liye Avazyaka hai ki isake mula-siddhAntoM ko kama se kama sthala rUpa meM samajha leN| bhAratIya-darzana sthUlataH do bhAgoM meM (kAlakramAnusAra nahIM) vibhAjita kiyA gayA hai(1) Astika (2) nAstika* / Astikadarzana ke antargata ve darzana Ate haiM jo apane Adisrota ke liye vedAzraya lete haiN| inameM nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, pUrvamImAMsA aura uttaramImAMsA Ate haiN| nAstikadarzana ke antargata ve darzana haiM jo ki apane siddhAntoM ke liye veda ko Adisrota ke rUpa meM svIkAra nahIM karate, apitu apane-apane siddhAnta pratipAdakoM ko hI apane-apane dharma aura darzana kA Adi praNetA svIkAra karate haiN| isake antargata cArvAka, jaina, bauddha vizeSa rUpa meM ullekhanIya haiN| uparokta darzana vibhAgoM meM katipaya vibhAga jIva se pare eka anya sattA ko bhI mAnyatA dete haiM, jabaki anya nhiiN| inameM Izvara kI sattA ko aMgIkAra karane vAle darzana nyAya, vaizeSika, yoga, pUrvamImAMsA, uttaramImAMsA evaM jaina haiM (kucha sImA taka tathA bhinna artha meM IzvarIya sattA meM vizvAsa hai)| sAMkhya-darzana ko anIzvaravAdI darzana bhI kahA jAtA hai kAraNa ki sAMkhya meM puruSa hI saba kucha hai, isake atirikta kucha nahIM hai| Izvara aura IzvaravAda (Theism) ko samajhane ke liye Avazyaka hai ki ina zabdoM kA * nAstika usa artha meM jo kucha loga kahate Aye haiN| nAstika kI paribhASA aura vyutpatti ke anusAra jaina nAstika nahIM haiN| -sampAdaka 1 (a) jaina dArzanikoM ke anusAra dravya sat hai-yathA "sad davvaM vA" -bhagavatI sUtra 8E (ba) "tattvaM sallAkSaNikaM sanmAnaM vA yataH svataH siddham" -paMcAdhyAyI, pUrvArdha, zloka 8 "vidvAnoM kA yaha bhI mata hai ki jaina-darzana Astika-darzana hai|" vizeSa draSTavya-"jainadharma kI AstikatA" -cintana kI manobhUmi-upAdhyAya amaramuni, pR0 86 vastutaH Astika yA nAstika kisI darzana ke lie kahanA darzana kI usa zAkhA kA apamAna nahIM hai balki Astika-nAstika zabda darzana ko vibhAjita karane vAle zabda mAtra haiN|
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha zabda "Iz" dhAtu se niSpanna hai jisakA artha "Iz" dhAtu kA vizeSaNa hI "Izvara" hai jo ataH yaha kahanA aucityapUrNa hai ki jIva se pare Aja ke samAja meM Izvara se sambandhita siddhAnta IzvaravyApaka artha meM IzvaravAda paridhi meM Izvara sambandhI kisa artha meM prayoga hotA hai-samajhA jaaye| Izvara svAmI honA, Adeza denA, adhikAra meM karanA hai ki zakti sampannatA kI ora iMgita karatA hai / jo bhI sattA hai vahI " Izvara " hai / vAda kA prayoga vyApaka evaM saMkucita donoM arthoM meM kiyA jAtA hai| usa siddhAnta ko kahate haiM jo Izvara ko satya mAnatA hai / isa artha kI sabhI siddhAnta A jAte haiN| isa siddhAnta ko svIkAra karane vAloM meM na kevala bhAratIya dArzanika haiM apitu pAzcAtya dArzanika bhI haiM jinameM vizeSarUpa se ullekhanIya DekATeM (Descartes ), barkale ( Berkeley), kANTa' ( Kant), jemsabArDa (James Ward ) priMgala peTisana (Pringle Pattisan ) haiM / saMkIrNa artha meM IzvaravAda usa siddhAnta ko kahate haiM jo ki eka vyaktitvapUrNa Izvara kA samarthana karatA hai| isa siddhAnta kA samarthana vizeSataH jainadharma tathA anya saguNopAsaka dharmoM ne kiyA hai / isI mata ke pakSa meM pAzcAtya vidvAn phliNTa' ( Flient ) kA kathana hai ki "vaha dharma jisameM eka vyaktitvapUrNa Izvara ArAdhanA kA viSaya rahatA hai-- IzvaravAdI dharma kahA jAtA hai / " vyaktitvapUrNa Izvara vyaktitvarahita Izvara kI apekSA dhArmika bhAvanA kI santuSTi karane meM adhika samartha hai| dhArmika cetanA ke liye Avazyaka hai ki upAsaka aura upAsya ke bIca nikaTatA rhe| isa naikaTyabhAva ko banAye rakhane ke liye yaha anivArya hai ki upAsaka ke hRdaya meM upAsya ke prati zraddhA, Adara aura bhaktibhAva banA rahe (jainadarzana' evaM dharma meM bhaktibhAva ko siddhAntataH koI sthAna nahIM hai kintu vyAvahArika jagat meM jaina samAja tIrthaMkaroM ke prati bhaktibhAva se pUrita hai) aura isI prakAra upAsya bhI upAsaka ke liye karuNA, kSamA, dayA aura sahAnubhUti bhAva se pUrita rahe / Izvara upAsya hai, manuSya upAsaka hai / IzvaravAda vastutaH vyaktitvapUrNa Izvara kI sthApanA karake upAsaka manuSya kA usase nikaTa 3 saMskRta-hindI kozavA0 va0 ApTe, pR0 176- 150 vAcaspatyam - dvitIya bhAga, pR0 1011-1048 4 IzvaravAdI siddhAnta ke pratipAdakoM meM spinojA, jaoNna kaoNlvina, jaoNna ToleNDa, tiNDala, lAivanija, breDale rAyasa, haoNksina Adi vizeSa ke lie draSTampa "Izvara sambandhI mata" 9 pRSTha - 94 se 132 taka " dharma-darzana" - DA0 rAmanArAyaNa vyAsa ( madhya pradeza hindI akAdamI) 6 5 barkale- ye anubhavavAdI evaM pratyakSavAdI the| dArzanika jIvana ke prAraMbha meM inheM bhI Izvara amAnya yA kintu dArzanika jIvana ke anta meM inhoMne Izvara kI sattA ko svIkAra kiyA hai tathA Izvara ko asIma evaM parama sattA vAlA batalAyA hai / kANTa - dArzanika jIvana ke Arambha meM inhoMne AtmA aura Izvara ko ajJAta aura ajJeya ghoSita kiyA hai kintu bAda meM Izvara kI sattA svIkAra kI haiN| "The Idea of God in Recent Philosophy. ' 7 8 - e cintana ke vividha bindu : 502 : "Theistic Religion is a Religion in which the one Personal and Perfect. God is the object of worship." Flient-Theism, p.50. bhAratIya darzana, bhAga 1, pR0 303 - DA0 rAdhAkRSNan
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 503 : IzvaravAda banAma puruSArthavAda zrI jaina divAkara - smRti-grantha / / - sambandha hI sthApita karatA hai| Izvara meM yadi vyaktitva kA abhAva ho to vaha apane upAsaka ke prati kisI bhI prakAra se apane kAruNika bhAva ko pradarzita nahIM kara sakatA hai| isa prakAra spaSTa hai ki IzvaravAda (cAhe bhAratIya ho yA pAzcAtya) vyaktitvapUrNa Izvara kI sthApanA karake mAnava-mAnasa kI dhAmika santuSTi hI karatA hai| yahAM yaha kahanA asaMgata na hogA ki IzvaravAda kA prayoga sabhI IzvaravAdI dArzanikoM evaM dhArmika matAvalambiyoM ne kiyA avazya hai kintu artha meM bhinnatA hai| isa sandarbha meM bhAratIya dArzanika AcArya udayana kA kathana vizeSa aucityapUrNa pratIta hotA hai ki "Izvara ke astitva meM sandeha karanA hI vyartha hai kyoMki kauna aisA manuSya hai jo kisI na kisI rUpa meM 'Izvara' ko na mAnatA ho-yathA upaniSad ke anuyAyI Izvara ko 'zuddha, buddha, muktasvabhAva' ke rUpa meM, kapila anuyAyI 'Adi vidvAn siddha' ke rUpa meM pataMjali anuyAyI 'kleza, karma, vipAka, Azaya (adRSTa) se rahita, nirmANakAya ke dvArA sampradAya calAne vAle tathA veda ko abhivyakta karane vAle' ke rUpa meM, pAzupata mata vAle 'nirlepa tathA svatantra' ke rUpa meM, zaiva 'ziva' ke rUpa meM vaiSNava-'viSNa' (puruSottama) ke rUpa meM, paurANika-pitAmaha' ke rUpa meM, yAjJika 'yajJa puruSa' ke rUpa meM, saugata-'sarvajJa' ke rUpa meM, digambara 'nirAvaraNa mUrti ke rUpa meM, mImAMsaka 'upAsya deva' ke rUpa meM, naiyAyika-'sarvaguNasampanna puruSa' ke rUpa meM, cArvAka-'loka vyavahAra siddha' ke rUpa meM tathA bar3haI 'vizvakarmA' ke rUpa meM, jinakA pUjana karate haiM, vahI to 'Izvara' hai|" isa prakAra spaSTa hai ki mAnava santuSTi ke liye prAyaH sabhI dArzanikoM ne kisI na kisI rUpa meM Izvara-astitva ke siddhAnta ko aMgIkAra kiyA hai yadyapi yaha avazya hai ki Izvara zabda ke arthoM meM mataikya nahIM hai| jagata meM jIva-ajIva ke saMyukta hone meM nyAyavaizeSikAdi" darzanoM ne Izvara, prakRti, puruSa, saMyoga, kAla, svabhAva aura yadRcchA Adi ko kAraNa mAnA hai / ina darzanoM kI dRSTi meM jIva ko zubhAzubha karmaphala kI prApti IzvarAdi ke dvArA hotI hai / isa mata ke viparIta jaina dArzanikoM kA mata hai ki jIva karma karane meM svatantra hai aura usI prakAra vaha phala bhogane meM bhI svatantra hai| hA~, yaha avazya hai ki jaina dArzanikoM ne isake sAtha hI sAtha kAla, svabhAva aura karma ko bhI sRSTi meM kAraNa svarUpa mAnA hai tathA yadRcchAvAda kA purajora khaNDana kiyA hai| jainadArzanikoM ne asaMkhya jIva evaM ajIva padArthoM kI paraspara pratikriyA ke siddhAnta ko svIkAra kara jagata ke vikAsa kI prakriyA kA vizleSaNa kiyA hai| inake mata meM jagata ke sRjana 10 (a) nyAya kusumAJjali 1-1 (ba) bhAratIya darzana-umeza mizra, pR0 224 11 (a) prazastapAdabhASya (sRSTi saMhAra prakaraNa) (ba) sAMkhya kArikA 21 (sa) nyAyasUtrabhASya (da) gItA 5 / 14 12 Asavadi jaNa kammaM pariNAmeNappaNo sa ninnnneyo| mAvAsavo jiNutto kammAsavaNaM paro hodi // 13 (a) bhAratIya darzana, bhAga 1, pR0 302-DA0 rAdhAkRSNana (ba) paJcAstikAya samayasAra, gAthA 15 (dravya saM0 26)
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||zrI jaina divAkara. mmRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 504 : athavA saMhAra ke liye kisI Izvara kI sattA ko mAnane kI AvazyakatA nahIM hai kyoMki vidyamAna padArthoM kA nAza nahIM hotA hai aura na hI asat se sRSTi kA nirmANa bhI sambhava hai| janma tathA vinAza vastuoM ke apane guNoM evaM paryAyoM para nirbhara hai| isa prakAra saMsAra meM vidyamAna jo aneka padArtha evaM prANI haiM una sabako jaina-dArzanika svayambhUta evaM AdhAra rUpa meM svIkAra karate haiN| isI prakriyA se jainI aneka padArthoM kI kalpanA kI sthApanA karate haiN| unakA kathana hai ki padArtha apane ko vyakta kara sake isI prayojana se sRSTi ke rUpa meM A jAte haiN| jIvAtmAoM se yukta samasta vizva mAnasika evaM bhautika avayavoM sahita lagAtAra anAdikAla se calA A rahA hai tathA isameM kisI nitya sthAyI devatA kA hastakSepa bhI nahIM hai aura na rahA hai| saMsAra meM dRSTagata vibhinnatAyeM vastutaH kAla, svabhAva, niyati, karma evaM udyama ina pAMca sahakArI dazAoM ke kAraNa haiN| bIja meM yadyapi vRkSa rUpa meM udita hone kI antarzakti vidyamAna hai, phira bhI use vRkSa rUpa dhAraNa karane ke pUrva kAla (mausama), prAkRtika vAtAvaraNa aura bhUmi meM boye jAne ke karma rUpa meM ucita sahAyatA kI apekSA rahatI hI hai tabhI vaha vakSa rUpa dhAraNa kara pAtA hai| itanA hone para bhI vakSa kA svarUpa usake mUlabhUta bIja ke svarUpa para hI nirbhara karatA hai| isI kAraNa se vRkSoM meM bhinnatA dikhalAI detI hai| vRkSoM ke hI samAna jIvoM meM bhI bhinnatA kA yahI kAraNa hai| jaina dArzanikoM ne eka asIma sattAtmaka zakti ke rUpa meM yadyapi Ivazra ko mAnyatA nahIM dI hai, phira bhI unakA spaSTa mata hai ki saMsAra kI kucha AtmAeM jaba ucita rUpa meM vikasita ho jAtI haiM taba ve hI daivatva rUpa dhAraNa kara lete haiM-ye hI 'arhat' kahalAte haiM arthAt sarvopari prabhu, sarvajJaAtmA jinhoMne samasta doSoM para vijaya pA lI hai| yaha avazya hai ki unameM koI sRjanAtmaka zakti nahIM hai ki phira bhI jaba jIvAtmA apanI uccatama pUrNatA ko prApta kara letI hai tatkSaNa hI vaha Izvaratva ko prApta kara paramAtmA athavA sarvopari AtmA bana jAtI hai| vastutaH pratyeka jIva meM uccatama avasthA meM pahu~cane kI zakti hai, kintu rahatI hai suptAvasthA meN| isI prakAra suptAvasthA se kriyAtmaka dharAtala para jIvAtmA ko lAkara mAnava apanI uccatama sthiti ko prApta kara le yahI jIvAtmA kA parama puruSArtha hai| isa uccAvasthA (Izvaratva) ko prApta karane ke liye mAnava ko apane puruSArtha para aDiga vizvAsa karanA hogaa| yaha puruSArtha hai kyA, ise kisa prakAra vyakti aMgIkAra kara Izvaratva kI koTi meM A sakatA hai-isake liye Avazyaka hai puruSArtha zabda kA vizleSita artha smjhnaa| puruSArtha kA sAdhAraNataH pracalita artha hai-mAnava kI zakti, kintu dArzanika jagat meM isa zabda kA kucha bhinna evaM vistRta artha hai| puruSArtha zabda ke dArzanika artha kA vizleSaNa karane ke pUrva Avazyaka hai ki isakA vyAkaraNa-sammata artha jAna leM / vyAkaraNa kI dRSTi se 'puruSArtha' do zabdoM ke saMyoga se banA hai-puruSa+ artha / puruSa" zabda kI vyutpatti hai puri dehe zete iti puruSa: 14 (ka) puri dehe zete-zI+Ga pRSorAditvAt vAcaspatyam-pura- kuSan / puri= pR+ i |-sNskRt hindI koza-ApTe, pR0 624 (kha) vAcaspatyam-paMcama bhAga, pR0 4376 (ga) arthaH=R+than-ApTe koza, pR066 (Azaya, prayojana, lakSya, uddezya, icchA Adi)
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha arthAt puri (nagara) meM nivAsa karane vAlA mAnava zarIra eka nagara ke samAna isameM nivAsa karane vAlA 'jIva' hai / ataH puruSa kA mUla artha hai 'jIva' kintu Aja puruSa zabda jIva kA paryAyavAcI na hokara puruSaliMga kA dyotaka bana gayA hai; jabaki yaha artha vyAkaraNasammata nahIM hai / vyAkaraNasammata artha ke rUpa meM jaba 'puruSa' zabda kA prayoga ho tathA usake sAtha 'artha' zabda kA saMyoga kara diyA jAye to yaha 'puruSArtha' zabda sampUrNa mAnava jAti ke uddezya yA prayojana kI abhivyakti karatA hai| isI kAraNa se isI artha meM prAcIna bhAratIya granthoM meM 'puruSArtha catuSTaya' kA ullekha milatA hai 505 IzvaravAda banAma puruSArthavAda "dharmArthakAmamokSAya puruSArthA udAhRtAH" -agnipurANa dharma, artha, kAma, mokSa ina cAra puruSArthoM meM mAnava jAti ke jIvana kA sampUrNa dhyeya antarnihita hai / ina cAroM puruSArthoM meM bhI antima puruSArtha mokSa hI zra eyaskara mAnA gayA hai / ise " prApta karane ke lie koI bhI sAdhaka prayAsazIla ho sakatA hai / bhale hI vaha sAdhaka gRhastha ho athavA gRhatyAgI ho, nara ho yA nArI ho, bAla ho yA vRddha ho, deza kA ho yA videza kA ho / anya zabdoM meM kahA jA sakatA hai ki deza, kAla, vaya, jAti Adi kucha bhI sAdhaka ko sAdhya kI prApti meM bAdhaka nahIM hai| yadi kucha bAdhaka hai to sAdhaka ko hI mAnasika durbalatA jo ki usake mana meM saMsAra ke prati moha, mamatA, tRSNA Adi vikAra ko janma de detI hai jisase vaha isa saMsAra ke mahApaMka meM Amagna ho jAtA hai| isI kAraNa se hI vaha bhavacakra ke gamanAgamana kriyA se duHkhI banA rahatA hai / ataH AvazyakatA isa bAta kI hai ki sAdhaka apane Apa kA hitacintaka bane / kathana 16 bhI hai isI bhAva ko upaniSadoM meM bhI spaSTa kiyA gayA hai| vahA~ to sAdhaka ko spaSTa cetAvanI dI gaI hai ki saMsAra meM yadi koI viSaya dekhane yogya hai to vaha "sva AtmA" hai aura anya kucha nahIM " purisA ! tumameva tumaM mittaM, ki bahiyA mittamicchasi / " "AtmA vA are " AtmA" kA cintaka (svacintaka) banate hI sAdhaka samyak-darzana, samyak jJAna, samyakcAritra evaM samyak-tapa kA pUrNatayA evaM sarvatobhAvena vikAsa karane meM saMlagna ho jAtA hai| isa caturaMga mArga ke vikasita hote hI sAdhaka ke karmabandhana vicchinna" ho jAte haiM jisake phalasvarUpa 15 vizeSa ke lie draSTavya - cintana kI manobhUmi - upAdhyAya amaramuni, pR0 76 16 AcArAMga 1 / 3 / 3 17 (a) "AlaMvaNaM ca me AdA " - niyamasAra 66 (ba) "AdA hu me saraNaM" - mokSa pAhuDa 105 18 (a) "aTTha vihaM piya kamma arimUrya hoi samya-jIvANaM / taM kammamarihaMtA arihaMtA teNa vuccati // " - Avazyaka niyukti 914
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina didAkara- smRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 506: sAdhaka mAnavatva kI koTi se Izvaratva kI koTi meM pahu~ca jAtA hai| vastutaH mAnava ke puruSArtha kI iti hI jainadarzanAnusAra Izvaratva (arhatatva siddhatva) kI prApti hai| isa Izvaratva kI avasthA meM mAnava paramAtmabhAva ko prApta ho jAtA hai| usako prApti ke lie aprAptavya kucha nahIM rahatA apitu mAnavAtmA" apane zAzvat svarUpa meM sthita ho jAtI hai kAraNa ki usakA bandhana jo ki avidyA tathA karma ke kAraNa thA vaha jJAna se sadA-sadA ke lie vicchinna ho jAtA hai| isI kAraNa jaina-darzana meM AtmA ko ananta Ananda sata mAnA gayA hai| yahA~ yaha prazna saMbhAvya hai ki AtmA jaba sukharUpa tathA AnandarUpa hai taba dukha kisa kAraNa se hai| yaha duHkha yathArthataH karmadeg bandhana ke kAraNa hai| isI karmabandhana se chuTakArA pAne ke lie vyakti ko puruSArtha kA (vyAvahArika artha-zakti yA prayAsa) Azraya lenA par3atA hai| yahA~ puruSArtha zArIrika zakti kA paricAyaka nahIM hai apitu mAnasika zakti kA dyotaka hai / kathana bhI hai "Rte jJAnAt na muktiH" isI jJAna rUpI puruSArtha se sAdhAraNa se sAdhAraNa mAnava Izvaratva ko prApta ho sakatA hai| yahI hai jainadharma kA mAnava-darzana / kisI kavi ne ucita hI kahA hai "bIja bIja hI nahIM, bIja meM taruvara bhI hai| manuja manuja hI nahIM, manuja meM Izvara bhI hai||" (-cintana kI manobhUmi, pR0 50) patADA0 kRpAzaMkara vyAsa mAravAr3a serI po0 zAjApura (ma0 pra0) * (ba) "mAnavIya cetanA kA carama vikAsa hI Izvaratva hai|" draSTavya-cintana ko manobhUmi, pR0 47 16 (a) "khavittA puvva kammAi saMjameNa taveNa ya / savvadukkha pahINaTThA pakkamaMti mahesiNo // " -uttarA0 25145 (ba) cintana kI manobhUmi, pR0 31 (sa) jaina-darzana kA vyApaka rUpa (jainadharma paricaya mAlA), pR0 20 --mahAtmA bhagavAna dIna 20 "astyAtmA'nAditobaddhaH karmabhiH karmaNAtmakaH" -(jainadharma paricaya mAlA bhAga 12)-loka prakAza 424 21 "NANaM Narassa sAro"-darzana pAhaDa 31-kundakundAcArya
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 507 : karma : bandhana evaM mukti kI prakriyAe~ ntha karma : bandhana evaM mukti kI prakriyAe~ munizrI samadarzIjI 'prabhAkara' jIva aura pudgala-do svatantra tattva haiM / AtmA ke sAtha pudgala (karma) kA saMyoga-sambandha honA bandha hai, aura usakA viyoga ho jAnA, karmoM kA pUrNataH kSaya ho jAnA, mokSa hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke samaya meM yaha prazna bhI dArzanikoM, vicArakoM aura dharma-saMsthApakoM (AcAryo) ke samakSa carcA kA mahattvapUrNa viSaya rahA hai| kucha vicAraka aisA mAnate the ki 'puruSa (AtmA) sattva, rajo aura tamo-tInoM guNoM se rahita hai aura vibhu (vyApaka) hai| isalie use puNya-pApa kA bandha nahIM hotaa| vaha karma kA bandha hI nahIM karatA aura usase na to svayaM mukta hotA hai aura na karma ko apane se mukta karatA hai, vaha to akartA hai| vaha bAhya yA Abhyantara kucha nahIM jAnatA, kyoMki jJAna puruSa kA nahIM, prakRti kA svabhAva hai|' isa taraha ke cintana se tIna prazna uThate the, ki yadi jIva ke sAtha karma kA saMyoga honA yahI bandha mAnA jAe, to vaha bandha sAdi hai, yA anAdi ? yadi bandha sAdi hai, to pahale jIva aura tadanantara karma utpanna huA ? yA pahale karma usake bAda jIva kA udbhava huA? yA donoM kA yugapata janma huA ? jIva karma se pUrva to utpanna nahIM ho sktaa| binA karma ke usakI utpatti nirhetuka hogI aura tadra pa usakA vinAza bhI nirhetuka ho jaaegaa| yadi jIva anAdi se hai, to usakA karma ke sAtha saMyoga nahIM ho sakatA, kyoMki usakA koI kAraNa nahIM hai| yadi binA kAraNa hI jIvakarma kA saMyoga hotA ho, to mukta jIva bhI punaH baddha ho jaayeNge| isa prakAra jaba bandha hI nahIM hotA, to mukta hone kA prazna hI nahIM uThatA / vaha to sadA mukta hI hai| dUsarI bAta yaha hai ki jIva se pahale karma kI utpatti nahIM mAna skte| kyoMki jIva karma kA kartA hai| binA kartA ke usakI utpatti nirhetuka hogI, to vinAza bhI nirhetuka ho jaaegaa| yadi donoM ko yugapata mAneM taba bhI unameM kartApana aura kAryarUpatA ghaTa nahIM sktii| yugapata utpanna hone vAle padArthoM meM jaise gAya aura gAya ke sIMga-donoM meM gAya sIMga kI kartA nahIM hai aura sIMga gAya ke kArya nahIM haiM, usI prakAra jIva-karma bhI paraspara kartA aura kArya nahIM ho sakate / jIva aura karma kA anAdi sambandha mAnanA bhI upayukta nahIM hai| jo anAdi sambandha hai, vaha ananta bhI hogA aura jo ananta hai, usakA kabhI nAza nahIM ho sktaa| phira jIva kabhI bhI karma-bandha se mukta hI nahIM hogaa| isalie isa saMsAra meM jIva ko na to karma kA bandha hotA hai aura na vaha usa bandhana se mukta hotA hai / bandhana hI nahIM hai, taba mukti kaisI ? bandha-mokSa kA svarUpa karma se AtmA kA Abaddha honA aura Abaddha karmoM se mukta honA-bandha aura mokSa tattva haiN| isa sambandha meM Agama-yuga evaM dArzanika-yuga meM vicArakoM meM vicAra-bheda rahA hai| cArvAka-darzana ke atirikta sabhI dArzanika bandha aura mokSa ke astitva ko svIkAra karate haiM, parantu antara haibandha aura mokSa kisakA hotA hai, isa mAnyatA meN| kucha vicAraka aisA mAnate haiM ki AtmA tri-guNAtIta hai, vibhu (vyApaka) hai, zuddha hai, akartA hai, isalie puruSa (AtmA) ko bandha nahIM hotaa| 1 vizeSAvazyakabhASya,1805-6
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ / zrI jaina divAkara-smRti-grantha || cintana ke vividha bindu : 508: bandha prakRti ko hotA hai, aura vahI usase mukta hotI hai / AtmA karma-bandha se alipta hai| sAMkhyadarzana kI dRSTi se puruSa (AtmA) kartA nahIM hai, karma kA kartA hai-prakRti / kucha vicAraka kevala eka hI tattva ko mUla-tattva mAnate haiM aura vaha hai-brhm| unake vicAra se brahma hI satya hai, usake atirikta jagat-jo pratyakSa meM parilakSita hotA hai, mithyA hai| hama jo kucha dekhate haiM, vaha saba bhrama hai, vivarta hai, mAyA hai| yaha saMsAra mAyArUpa hai, yathArtha nahIM hai| brahma kA jJAna nahIM huA taba taka hI yaha mAyA rUpa saMsAra hai / brahmajJAna hote hI jIva, jIva nahIM raha jAegA, vaha brahma meM vilIna ho jaaegaa| isa prakAra advaitavAda ke saMsthApaka AcArya zaMkara ke vicAra se brahma ke atirikta karma, karma-bandhana aura usakA vipAka saba mithyA hai, bhrama hai aura mAyA hai| nyAya aura vaizeSika darzana dvaitavAda ko mAnate haiM, zubhAzubha karma ko evaM usake vipAka (phala) ko bhI mAnate haiN| parantu unake vicAra se AtmA kA zuddha svarUpa jar3a-sA hai| ve AtmA meM jJAna-cetanA mAnate avazya haiM, parantu vaha AtmA kA svabhAva nahIM, bAhara se Agata guNa hai| jaba taka jJAna rahatA hai, tabhI taka sAre saMgharSa, janma-maraNa, duHkha-sukha haiN| isalie jJAna se mukta honA hI mukti hai| unake vicAra se mukti yA mokSa meM jJAna-cetanA nahIM rhtii| jJAna-cetanA kA abhAva yahI to jaDatA hai| jahA~ vyakti kI ananta-cetanA-zakti jAgrata hone ke sthAna meM naSTa ho jAtI hai, aisI mukti kauna cAhegA? bauddha-darzana AtmA ko kSaNika mAnatA hai-'sarva anityaM, sarva kSaNikaM-yaha usakA mUla sUtra hai| jisa kSaNa jo Atma-cetanA karma karatI hai, bandha se Abaddha hotI hai, dUsare kSaNa vaha nahIM, usakI santati dUsarI AtmA janma le legii| isa taraha koI bhI vastu nitya nahIM hai, jo kucha dikhAI detA hai, vaha usakI santati hai| isalie karma karane vAlA AtmA eka hai, aura usake vipAka kA vedana karane vAlA dUsarA / yaha kabhI sambhava hI nahIM hotA ki karma kare koI aura usakA phala bhoge duusraa| jaina-dRSTi se bandha-mokSa jaina-darzana kA isa sambandha meM apanA svatantra evaM maulika-cintana hai aura karmadarzana (KarmaPhilosophy) ke sambandha meM usane vaijJAnika (Scientific) evaM manovaijJAnika (Psychological) paddhati se vicAra kiyA hai| sarvaprathama yaha dRSTi pUrNataH galata hai ki AtmA karma kA kartA nahIM hai, jabaki vaha phala kA bhoktA avazya hai| yaha anubhavagamya satya hai ki jo karma karatA hai, vahI phala kA upabhoga karatA hai| karma anya kare aura usakA phala vaha na bhogakara koI dUsarA hI bhoge, aisA kadApi ho nahIM sktaa| dUsarI bAta, jo kucha dikhAI de rahA hai aura pratyakSa hai, use mithyA evaM bhrAnti kahanA, yaha bhI satya ko jhuTalAnA hai| eka ora yaha kahanA ki sRSTi meM mUla tattva eka hI hai, vaha mUla tattva brahma hI satya hai, jagat ekAntata: mithyA hai| jaba tattva kevala brahma hI hai, taba sRSTi-yaha dUsarA tattva AyA kahA~ se / saMsAra mAyA evaM avidyA ke kAraNa hai| jaina-darzana bhI yaha mAnatA hai ki karma-bandha kA kAraNa ajJAna (avidyA), rAga-dvapa (moha-mAyA) hai, parantu vaha brahma se bhinna hai| bhale hI use mAyA kaheM yA karma-bandha kaheM-cetana (brahma) se bhinna dUsarA jar3a-tattva, jise jaina-darzana pudgala kahatA hai, hai avazya / dvaita-bhAva arthAt do mUla tattvoM ko mAne binA saMsAra kA astitva raha hI nahIM sktaa| tIsarI bAta yaha hai ki jJAna AtmA kA guNa hai, AtmA kA svabhAva hai| jaina-darzana kI dRSTi se AtmA jJAnamaya hai, jJAna ke atirikta vaha anya kucha nahIM hai| jJAnamaya
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha AtmA ke sva-svarUpa para zraddhA honA, sva-svarUpa ko jonanA aura sva-svarUpa meM sthira honA hI kramazaH samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra hai aura isakI samanvita-sAdhanA kI pUrNatA hI mukti hai / isalie jJAna AtmA kA Agata guNa nahIM, nija guNa hai aura vaha mukta-avasthA meM bhI rahatA haiN| saMsAra meM parezAnI evaM saMsAra paribhramaNa kA kAraNa jJAna nahIM, jJAna kI azuddha-paryAya ajJAna : 506 karma bandhana evaM mukti kI prakriyAe~ " hai| rAga-dveSa evaM moha ke kAraNa yaha azuddha paryAya hotI hai| jJAna darzana evaM cAritra kI azuddha yA asamyak-paryAya kA kSaya kara denA hI mokSa hai / cauthI bAta yaha hai ki sabhI padArtha eka apekSA se kSaNika bhI haiM, parantu ve sarvathA kSaNika nahIM hai / pratyeka padArtha kI paryAya parivartita hotI hai, parantu padArtha kA dravyatva kabhI naSTa nahIM hotA, vaha sadA banA rahatA hai| svarNa kA AkAra badala sakatA hai / svarNa ke kaMgana ko tor3akara usakA hAra banA sakate haiN| kaMgana kA hAra banAne meM AkAra badala gayA, parantu svarNa-dravya, jo kaMgana meM thA, vaha hAra meM bhI hai, vaha nahIM bdlaa| isalie itanA satya avazya hai ki sabhI padArtha anitya bhI haiM, kSaNika bhI haiM, parantu ekAntarUpa se anitya hI nahIM hai| isa prakAra sApekSa dRSTi se vicAra kareM, to vastu ke yathArtha svarUpa ko samajha sakate haiN| sApekSa dRSTi jise jaina darzana meM anekAnta evaM syAdavAda kahate haiM, vastu ke svarUpa ko samajhane-jAnane evaM parakhane kI eka vaijJAnika dRSTi evaM paddhati haiN| isa vizva kA koI bhI padArtha na ekAntarUpa se nisya hai, na ekAntarUpa se anitya hai, pratyuta vaha nityAnitya hai / jaina darzana evaM Agama sAhitya meM yaha mAnA gayA hai ki AtmA zubha aura azubha karma kA karttA hai aura usake zubha aura azubha athavA sukha-duHkha rUpa anukUla evaM pratikUla phala kA bhoktA yA saMvedaka bhI hai| bhagavatI sUtra meM gaNadhara gautama ke pUchane para ki bhagavan! AtmA svakRta karma kA phala bhogatA hai, parakRta karma kA yA ubhayakRta karma kA phala bhogatA hai ? isake uttara meM bhramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA- he gautama! saMsAra meM paribhramaNazIla pratyeka AtmA svakRta karma phala kA hI bhoga karatA hai| koI bhI vyakti na to para-kRta karma phala kA vedana karatA hai, aura na ubhaya-kRta karma - phala kA / isase spaSTa hotA hai, ki karma hai, karma kA bandha hotA hai, Abaddha karma ke phala kA saMvedana hotA hai athavA karma phala milatA hai, aura Abaddha karma kA bhoga karake yA nirjarA karake AtmA karma-vandhana se ekadeza se aura sampUrNa rUpa se mukta bhI hotA hai| kI nirjarA (kSaya) nahIM karatA, taba taka AtmA unase mukta nahIM ho nahIM hai ki vaha karma- pudgaloM ke astitva ko hI miTA detA hai| pudgala dravyarUpa se nitya haiM, ve sadA se rahe haiM aura sadA-sarvadA rheNge| yahAM kSaya karane kA artha itanA hI hai ki unakA AtmA ke sAtha saMyoga sambandha nahIM rahatA / Atma-pradezoM se alaga ho jAne ke bAda ve karma nahIM, pudgala kahe jAte haiM kyoMki jaba taka apane kRta-karmoM karmakSaya kA yaha artha sktaa| nizcaya-dRSTi Atma-svarUpa kI dRSTi se AtmA zuddha hai| usameM ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra aura ananta - vIrya (zakti) vidyamAna hai| apane zuddha svarUpa ko bhUlakara para svarUpa yA para-bhAva meM pariNata hone ke kAraNa hI vaha karma se Abaddha hokara saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| vaha na to para 2 3 uttarAdhyayana sUtra, 20, 37 bhagavatI sUtra 1, 3
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / / cintana ke vividha bindu : 510 : bhAva kA athavA para-padArtha kA kartA hai, aura na bhoktA hai| eka dravya dUsare dravya ko jo usake svabhAva se bhinna hai, para hai, prabhAvita nahIM kara sktaa| usakA pariNamana para-dravya meM nahIM, sva-dravya meM athavA svabhAva meM hI hotA hai| yaha bheda-zAna ho jAnA ki maiM para-dravya (pudgala) se sarvathA bhinna hU~, vaha na merA thA, na merA hai aura na merA rhegaa| na pudgala ke saMyoga se mere svabhAva evaM svarUpa meM (Atma-pradezoM meM) abhivRddhi hotI hai aura na usake viyoga se sva-svarUpa meM kisI taraha kI kSati hotI hai| ata: sva ke dvArA sva-svarUpa kA bodha ho jAnA, parijJAna ho jAnA athavA apane se apane Apa ko jAna lenA samyak-jJAna hai, sva dvArA jJAta sva-svarUpa para zraddhA-niSThA evaM vizvAsa rakhanA samyakadarzana hai, aura para-bhAva evaM para-svarUpa se apane Apa ko haTAkara apane svarUpa meM sthita rahanA hI samyak-cAritra hai / nizcaya-dRSTi se samyaka-cAritra kA artha kisI bhI taraha kI bAhya kriyA ko karanA nahIM, pratyuta apane pariNAmoM ko samasta para bhAvoM se haTA lenA aura sva-bhAva meM sthita ho jAnA hai| kriyA kA sambandha yoga se hai / yoga AtmA se bhinna paudgalika hai| isalie yoga se saMbaddha kriyA bandha kA hetu Asrava hai, nirjarA evaM mokSa kA hetu saMvara kaise ho sakatI hai ? kriyA hI cAritra hai, yaha dRSTi rahane se anukUla kriyA para rAga hogA aura pratikUla kriyA para dveSa / rAga-dveSa svabhAva nahIM, vibhAva haiN| isalie rAga-dveSAtmaka vaibhAvika pariNati yoga Asrava se Agata karmapudgaloM ke bandha kA kAraNa hai| nirjarA kA kAraNa hai-rAga-dveSa se rahita vItarAgabhAva / vItarAma bhAva kA abhiprAya hai-vItarAga kI dRSTi kriyA para nahIM, svabhAva meM rahatI hai| vaha apane Apa ko bAhya-kriyAoM kA kartA evaM bhoktA nahIM, kevala draSTA samajhatI hai / vItarAga kriyA karatA nahIM, vaha to yoga kA svabhAva hone se jaba taka yoga kA AtmA ke sAtha saMyoga-sambandha rahatA hai, taba taka hotI hai| isalie bAhya kriyA meM pariNata honA samyaka-cAritra nahIM hai, samyaka-cAritra hai-sva-svabhAva meM pariNata honaa| vyavahAra-dRSTi AtmA aura karma kA saMyoga-sambandha hone ke kAraNa hone vAlI vaibhAvika pariNati se karma kA bandha hotA hai aura usakA vaha sAtA-asAtA ke rUpa meM vedana bhI karatA hai| vaha yaha jAnatA hai ki karma evaM nokarma usake apane nahIM haiN| AtmA mana, vacana evaM kAya-tInoM yogoM se, jo paudgalika haiM, sarvathA bhinna hai| usakA svarUpa evaM svabhAva bhI yogoM se sarvathA bhinna hai| rAga-dveSa bhI usake apane zuddha-bhAva nahIM, vibhAva haiM, azuddha bhAva haiN| rAga-dveSAtmaka pariNati bhAva evaM pariNAmoM kI azuddhaparyAya hai, vibhAvaparyAya hai| parantu hai vaha jIva kI hI pariNati ajIva kI nhiiN| kyoMki ajIva meM, pudgala meM, jar3a-padArthoM meM rAga-dveSa haiM hI nhiiN| unameM cetanA kA abhAva hai, na jJAnacetanA hai, na karmacetanA hai aura na karmaphalacetanA hai| ye tInoM cetanA AtmA kI hI haiN| karma evaM karma-phala cetanA azuddha-bhAva haiM aura jJAna cetanA zuddha-bhAva hai| rAga-dveSa evaM karma yA karma-phala cetanA meM pari Nata AtmA hI yogoM meM hone vAle spandana se Agata kArmaNa-vargaNA ke pudgaloM se Abaddha hotA hai, isI ko Agama meM bandha kahA hai| rAga-dveSa zubha bhI haiM aura azubha bhI haiM, isI kAraNa zubha aura azubha Asrava se Ane vAle zubha aura azubha karmoM kA yA puNya-pApa kA bandha hotA hai| rAgadveSAtmaka bhAva yA pariNAma AtmA ke haiN| isa apekSA se Agama meM yaha kahA gayA hai ki AtmA zubha aura azubha karma kA kartA hai| vItarAgabhAva AtmA kA sva-bhAva hai / jaba, jisa kSaNa AtmA kI pariNati vItarogabhAva meM hotI hai, taba vaha naye karmoM kA bandha nahIM karatA hai aura Abaddha karmoM kI
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya evaM kRSi kI skiAra / zrI jaina divAkara-skRti-anya ) :511: karma : bandhana evaM mukti kI prakriyAe~ nirjarA karatA hai| isalie vaha svayaM karma kA kartA bhI hai, bhoktA bhI hai aura svayaM hI unase mukta bhI hotA hai| jIva : karma kA kartA-moktA bhI hai sAMkhya aura jaina-darzana meM antara yahI hai ki vaha sAMkhya kI taraha isa bAta ko nahIM mAnatA ki karma kI kartA prakRti hai / prakRti hI karma kA bandha karatI hai, aura vahI usase mukta hotI hai / prakRti jar3a hai, jaba usameM cetanA hai hI nahIM, taba usameM bandha ke pariNAma A kaise sakate haiM ? puruSa (AtmA) ke pariNAmoM ke binA bandha hogA kaise ? bhale hI ve pariNAma azuddha hoM, vaibhAvika hoM, rAgadvaSAtmaka hoM, hoMge puruSa ke hI, AtmA ke hI, jIva ke hii| jar3a bhAvazUnya hai, pariNAmoM se rahita hai| isalie jaina-darzana evaM jaina-Agama-vAGamaya isa mAnyatA ko svIkAra nahIM karatA ki bandha kA kartA prakRti hai aura vahI usase mukta hotI hai| puruSa prakRti ko apanA samajhatA hai, isalie vaha prakRti dvArA kRta karma kA phala bhogatA hai, saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ki karma kare prakRti aura usakA phala bhoganA par3e puruSa ko ? isalie zramaNa bhagavAna mahAvIra ne bhagavatI sUtra meM spaSTa zabdoM meM kahA ki AtmA apane kRtakarma ke phala ko hI bhogatA hai, para-kRta karma ke phala ko nahIM / isalie vaha kevala bhoktA hI nahIM, karma kA kartA bhI hai aura apane dvArA Abaddha karma-bandhana se mukta bhI vaha svayaM hI hotA hai / bandha aura mukti-donoM usake pariNAmoM meM nihita haiM vibhAva-pariNati bandha kA kAraNa hai, to svabhAva-pariNati mukti kA, parantu donoM pariNAma (svabhAva aura vibhAva) usake apane haiM, ve na prakRti ke haiM, na pudgaloM ke haiM, na yogoM ke aura na jar3a ke haiN| isalie prakRti athavA yogoM meM hone vAle spandana yA kriyA ke dvArA bandha hotA hai athavA 'kriyAe~ bandha' aisA na kahakara, yaha kahA-'pariNAme bandha' athavA bandha pariNAmoM se hotA hai| jJAna aura kriyA vedAnta ke vyAkhyAkAra, brahma-sUtra ke bhASyakAra evaM advaitavAda ke saMsthApaka AcArya zaMkara kI mAnyatA hai ki kevala brahma hI satya hai, nAnAtva se paripUrNa yaha jagat mithyA hai, bhrama hai aura jIva brahma se bhinna nahIM hai-'brahma satyaM jaganmithyA, jIvo brahma va naaprH|' aneka padArthoM se bharA huA, jo jagata pratyakSa meM dikhAI detA hai, vaha bhrama hai, isalie asatya hai / jaise rajjU meM sarpa kI bhrAnti hotI hai aura hama use sarpa samajha baiThate haiM / parantu jaba yaha bhrAnti dUra hotI hai, taba hama use sarpa nahIM, rajjU (rassI) hI samajhate haiN| AcArya zaMkara ke mata se sarpa-rajjU bhrama kI pahelI hI vizva yA jagat pahelI kA rahasya hai| isa bhrAnti evaM mAyA kA nAza hone para jagat satya nahIM, mithyA pratIta hotA hai| mAyA anAdi aura bhAvAtmaka hai, phira bhI jJAna ke dvArA samApta hone yogya hai / vAstava meM vaha bhAvAtmaka nahIM hai, use bhAvAtmaka kevala isalie kahate haiM ki vaha abhAvAtmaka nahIM hai| vaha na bhAvAtmaka hai aura na abhAvAtmaka, balki donoM se bhinna eka tIsarI vastu hai / 4 AcArya zaMkara kA kahanA hai-'bandhana kA mUla kAraNa jIva kA svayaM ke viSaya meM ajJAna hai / jIva svayaM brahma hai, parantu anAdi avidyA (mAyA) ke kAraNa vaha isa tathya ko bhUla jAtA hai, aura svayaM ko mana, zarIra, indriyA~ samajhane lagatA hai| yahI usakA ajJAna hai aura isI kAraNa vaha svayaM ko bandhana meM par3A samajhatA hai / jaba yaha doSapUrNa tAdAtmya samApta ho jAtA hai, to jIva yaha anubhava 4 Studies of Vedanta, Lecture.VIL.
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha cintana ke vividha bindu : 512 : karatA hai ki vaha to anAdikAla se brahma hI thA, mukta hI thA / vAstava meM bandhana mAnasika bhrama hai, sattAgata nahIM / isalie bandhana kevala vyAvahArika dRSTikoNa se hI satya hai / pAramArthika satya yaha hai ki jIva na kabhI bandhana meM par3atA hai aura na kabhI mokSa ko prApta karatA hai| AcArya zaMkara kA kahanA hai ki jisa prakAra rajjU-sarva bhrama ko kevala jJAna dvArA hI dUra kiyA jA sakatA hai, karma athavA kriyA isa bhrama ko dUra karane meM jarA bhI sahAyaka nahIM hotI, usI prakAra mokSa bhI jo brahma evaM jagat kA bhrama dUra honA hai, kevala jJAna se hI prApta kiyA jA sakatA hai, karma se nahIM / " jaina darzana AtmA ko satya mAnatA hai, parantu vaha jagat ko mithyA nahIM maantaa| nAnAtva se paripUrNa yaha jagat yA loka bhI satya hai| isa loka meM AtmA kA astitva hai aura AtmA ke svarUpa se sarvathA bhinna pudgala kA, jar3a kA astitva bhI hai| bhale hI AtmA evaM pudgala kA athavA cetana aura jar3a kA, yA puruSa aura prakRti kA athavA brahma aura mAyA kA athavA jIva aura karma kA saMyoga sambandha athavA AtmA kA karma ke sAtha Abaddha honA ajJAna (avidyA) ke kAraNa huA hai, parantu itanA to mAnanA hI hogA ki jisake bandhana meM AtmA Abaddha hai, usakA astitva hai, aura mukta hone ke bAda bhale hI AtmA ke sAtha usakA sambandha na rahe, para jagat meM usakA astitva rahegA hI / kevala bhrama kahane mAtra se kisI vastu kI sattA samApta nahIM ho jAtI / rajjU meM sarpa ke bhrama kA tAtparya itanA hI hai ki vaha rajjU sarpa nahIM hai, parantu sarpa kI sattA to hai, usakA astitva to hai| yadi usakA astitva hI nahIM hotA, to yaha bhrAnti kaise hotI jaise kisI bhI vyakti ko svara - viSANa ( gadhe kI sIMga) kI bhrAnti nahIM hotii| astu yaha nitAnta satya hai ki mana, AtmA nahIM hai| zarIra bhI AtmA nahIM hai, indriyAM bhI AtmA nahIM haiN| Agama kI bhASA meM kahU~, to karma aura nokarma bhI AtmA nahIM hai / AtmA se sambaddha hone ke kAraNa ajJAnavaza vyakti una para-padArthoM ko apanA samajha letA hai, parantu samyak jJAna hone para vaha unheM apane svarUpa se sarvathA bhinna samajhatA hai| isI ko Agama meM bheda vijJAna kahA hai| parantu isakA abhiprAya yaha nahIM hai ki AtmA se bhinna ye padArtha athavA aneka jar3a padArthoM se paripUrNa yaha jagat yA loka sarvathA mithyA hai| jIva jar3a nahIM hai, jaise rajjU sarpa nahIM hai, itanA satya hai / parantu sarpa sarvathA mithyA hai, jar3a jagat sarvathA mithyA hai, usakA astitva hI nahIM hai, yaha anubhUta satya ko jhuThalAnA hai / bhrama yA bhrAnti usI vastu kI hotI hai, jo usa vastu meM nahIM hai, parantu jisakA astitva hai avazya, jaise sUrya ke prakAza meM camakatI huI sIpa meM rajata (cAMdI) kI bhrAnti hotI hai sIpa meM rajata kA astitva nahIM hai, yaha bhrAnti hai, parantu rajata kA astitva hI nahIM hai, aisA nahIM kaha skte| jar3a ko jIva mAnanA bhrAnti hai, ajJAna hai jaba taka yaha ajJAna (avidyA) rahatA hai, taba taka AtmA karma-bandhana se mukta / nahIM hotaa| yaha jar3a zarIra, indriyAM evaM mana jIva nahIM hai, AtmA inase bhinna hai, yaha bodha ho jAnA aura para bhAva evaM para-svarUpa se haTakara apane svarUpa ko jAna lenA samyaka jJAna hai bhrAnti kA dUra ho jAnA yaha bandhana se mukta hone kA rAstA hai / parantu samyak jJAna hone kA yaha artha nahIM hai ki jar3a padArtha evaM pudgaloM kA astitva hI miTa gyaa| unake astitva se inkAra karanA, yahI sabase bar3A ajJAna hai / jJAna se svarUpa kA bodha hotA hai aura sAdhaka yaha jAna letA hai ki maiM karma aura nokarma 5 IzAvAsyopaniSad, 5 zAMkarabhASya 6 kaThopaniSad 1, 2, 14
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 513 : karma : bandhana evaM mukti kI prakriyAe~ zrI jaina divAkara- smRti-grantha rUpa pudgaloM se sarvathA bhinna hU~, itane mAtra se vaha bandhana se mukta ho nahIM jAegA / jaise vyakti ne bhrAntivaza sIpa ko rajata samajha kara ekatrita kara liyaa| use jaba yaha bodha ho gayA ki yaha rajata nahIM, sIpa hai, to usakI bhrAnti dUra ho gii| hama yaha kaha sakate haiM ki use jJAna ho gayA aura jJAna kA phala yaha hai ki usakA bhrama dUra ho gayA / parantu jJAna hone mAtra se vaha taba taka usa saMgrahIta sIpa ke bojha se mukta nahIM ho sakatA, jaba taka unheM apanI jeba se nikAla kara nahIM pheMka degA / isI prakAra ajJAna, avidyA evaM mohavaza Avaddha karmoM kA yathArtha bodha ho jAnA eka bAta hai aura una Abaddha karmoM se mukta honA, unakI nirjarA karake unake AvaraNa ko haTA denA dUsarI bAta hai / prathama ko Agama meM samyak- jJAna kahA hai, aura dUsare ko samyak cAritra / samyakjJAna yA brahma-jJAna se sAdhaka ko yaha bodha ho jAtA hai ki merA apanA svarUpa kyA hai aura saMsAra kA svarUpa kyA hai ? maiM karma se Abaddha kyoM hU~ ? AvaraNa se AvRta hone kA kAraNa kyA hai ? aura usase anAvRta hone kA mArga kyA hai ? jJAna se mArga kA bodha ho jAtA hai, parantu lakSya kI prApti hogI, usa mArga para gati karane se / gati eka kriyA hai, ise Agama meM cAritra evaM AcAra kahA hai / bandhana se mukta hone ke lie mAtra jJAna hI nahIM, jJAna ke sAtha cAritra kA kriyA kA AcAra kA honA bhI Avazyaka hai / na kevala kriyA se AtmA bandhana se mukta ho sakatA hai, aura na mAtra jJAna se / isalie jaina darzana ata-vedAnta kI isa bAta ko to mAnatA hai, ki saMsAra meM Abaddha rahane kA kAraNa avidyA ( ajJAna) hai, parantu ise svIkAra nahIM karatA ki usase mukta hone ke lie jJAna kA honA hI paryApta hai, karma ( cAritra) kI kriyA kI koI AvazyakatA nahIM hai| 1 jaina-darzana meM bandha aura mokSa -- sAta yA nava tattva meM do tattva hI mukhya haiM-- jIva - ajIva, jar3a-cetana, AtmA-pudgala, puruSaprakRti yA brahma- mAyA / sthAnAMga sUtra meM do dravya kahe haiM - 'jIva davyA ceva ajIva davvA' athavA jIva aura ajIva dravya / ajIva dravya ke pA~ca bheda kie gae haiM-dharma-dravya, adharma-dravya, AkAza dravya, kAladravya aura pudgala dravya bhale hI jIva aura ajIva kaha deM yA AtmA aura pudgala ina do kI pramukhatA hai, sRSTi kI racanA meN| AtmA aura pudgala kA saMyoga sambandha saMsAra hai aura isa saMyoga se mukta unmukta ho jAnA mokSa hai / jaba AtmA sva-bhAva ko chor3akara vibhAva meM pariNamana karatA hai, rAga-dveSa ke pravAha meM pravahamAna rahatA hai, kaSAyoM ke raMga se anuraMjita rahatA hai, taba vaha karma se Abaddha hotA hai, aura karma se Abaddha hone ke kAraNa hI saMsAra meM paribhramaNa karatA hai / jaba AtmA ko svarUpa kA bodha ho jAtA hai aura bheda-vijJAna dvArA parijJAta sva-svarUpa meM sthita hotA hai, taba vaha naye karma kA bandha nahIM karatA, pratyuta Avaddha karmoM kI nirjarA karatA hai, unase mukta hotA hai| rAga-bhAva se haTakara vItarAga bhAva meM AnA karma-bandhana se mukta honA hai / bandhana kaba se ? bhArata ke sabhI Astika darzana isa bAta ko mAnate haiM ki AtmA kI Adi nahIM hai, vaha anAdi hai aura sAMkhya, yoga, nyAya-vaizeSika, advaita vedAnta sabhI Astika darzana isa tathya ko bhI eka svara se svIkAra karate haiM ki saMsAra se mukta hone ke bAda AtmA punaH saMsAra meM janma nahIM letA / punarjanma-maraNa baddha AtmA kA hotA hai, mukta kA nhiiN| saMsAra paribhramaNa kA kAraNa puruSaprakRti ke saMyoga ko mAneM yA brahma aura mAyA ke saMyoga ko, vaha ThIka jaina darzana kI mAnyatA ke anusAra anAdi kAla se hai / AcArya zaMkara kI mAnyatA ke anusAra, 'avidyA evaM bhrama kA
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha || cintana ke vividha bindu : 514: nAza hote hI AtmA ko apane brahma-svarUpa kA bodha ho jAtA hai aura vaha yaha jAna letA hai ki bhrama yA avidyA ke kAraNa maiM anAdi kAla se mAyA ke sAtha rahA, parantu vAstava meM maiM to anAdikAla se brahma hI thA / ' sAMkhya kI bhASA meM puruSa-prakRti kA bheda-jJAna nahIM hone se puruSa anAdikAla se saMsAra meM Abaddha rhaa| jaina Agama evaM jaina-darzana bhI isI bAta ko mAnate haiM ki jIva bhI anAdi se hai aura pudgala bhI anAdi se hai / AtmA ko apane svarUpa kA parijJAna na hone ke kAraNa ajJAna evaM mohavaza vaha karma-pudgaloM se Abaddha hokara saMsAra meM paribhramaNa karatA rhaa| jaba vaha ajJAna yA mithyAtva ke AvaraNa ko haTA detA hai, mithyAtva-granthi (gAMTha) kA bhedana karake samyaktva ko, samyak-jJAna ko anAvRta kara letA hai, taba use apane svarUpa kA yathArtha bodha ho jAtA hai| isase vaha yaha jAna letA hai, ki maiM zarIra, indriya, mana evaM karma Adi sabhI paudgalika padArthoM se sarvathA bhinna haiN| maiM athavA AtmA svarUpa kI dRSTi se zuddha hote hue bhI karma se Abaddha kyoM hai, karmabandha kA kAraNa kyA hai aura usase mukta hone kA sAdhana kyA hai, isakA parijJAna ho jAtA hai aura eka dina vaha samasta karma-bandhana evaM karmajanya sAdhanoM se sarvathA mukta ho jAtA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki anantakAla se avicchinna rUpa se pravahamAna isa dhArA kA AdikAla kisI bhI dArzanika ko jJAta nahIM hai| jo vastu ananta kAla se hai, usakI Adi ho hI nahIM sktii| Adi sAnta kI hotI hai, ananta kI nhiiN| isalie saMsArI AtmA anAdi se karma-pudgaloM se Abaddha hai| anAdi-saMyoga kA anta kaise ? AtmA aura pudgala (karma) kA saMyoga anAdi se hai, phira vaha ananta taka rahegA ? jo vastu anantakAla se hai, jisakA AdikAla hai hI nahIM, usa ananta kA anta bhI nahIM hogaa| anta usI vastu kA hotA hai, jisa vastu kA AdikAla nizcita hai| yadi saMsArI-AtmA anAdikAla se karma se Abaddha hai, to vaha kabhI mukta nahIM ho sakatI ? isakA samAdhAna zramaNa bhagavAna mahAvIra ne isa prakAra kiyA ki AtmA aura pudgaladonoM svatantra dravya. haiN| donoM anAdikAla se haiM aura anantakAla taka rheNge| aisA koI bhI kSaNa nahIM rahA ki AtmA kA astitva na rahA ho, nahIM hai aura nahIM rhegaa| yahI bAta pudgala ke sambandha meM hai| AtmA aura karma-pudgala kA saMyoga sambandha hone para bhI donoM kA astitva svatantra hai / AtmA se sambaddha rahane para bhI AtmA ke asaMkhyAta pradezoM meM se eka bhI pradeza pudgala rUpa meM pariNata nahIM hotA aura pudgaloM kA eka bhI paramANu cetana rUpa meM pariNata nahIM hotA / donoM ke sAtha rahane para bhI AtmA kI pariNati cetana rUpa meM hotI hai, aura pudgala kI pariNati pudgala (jar3a) rUpa meM hotI hai| donoM eka-dUsare se sambaddha dikhAI dene para bhI eka-dUsare ke rUpa meM samAhita nahIM hote / jaise lohe ke gole ko Aga meM DAlane para agni ke paramANu usameM itane ekAkAra parilakSita hote haiM ki vaha lohe kA nahIM, Aga kA golA-sA dikhAI par3atA hai| parantu lohe ke paramANu alaga haiM aura agni ke saMyoga se Aye hue Aga ke paramANu usase alaga haiN| donoM paramANu pudgala haiM, phira bhI usa gole ko Aga se bAhara nikAlakara kucha dera par3A rahane deM, to ThaNDA hone para Apa dekheMge ki Aga ke paramANu zAnta ho jAte haiM, aura vaha lohe kA golA hI raha jAtA hai| jaise agni ke paramANu lohe se bhinna haiM, isI prakAra pudgala ke saMyoga se AtmA aura pudgaloM se nirmita zarIra eka dikhAI dete haiM, parantu vastutaH donoM eka-dUsare ke svarUpa evaM svabhAva se sarvathA bhinna haiN| donoM meM hone vAlI pariNati bhI pRthak-pRthak hotI hai / isalie unakA pRthak honA sambhava hai /
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 515 : karma : bandhana evaM mukti kI prakriyAeM karma kA bandha vaibhAvika pariNati (rAga-dveSa) se hotA hai, aura jaba taka AtmA meM moha-karma kA udaya-bhAva rahatA hai, taba taka prati samaya karma kA bandha hotA rahatA hai| AtmA pUrva meM Abaddha karma ke vipAka kA prati samaya vedana karatA hai, aura vaha karma apanA phala dekara Atma-pradezoM se alaga ho jAtA hai aura naye karmoM kA bandha ho jAtA hai| isa prakAra pravAha kI dRSTi se karma kA pravAha anAdi se calA A rahA hai| hama yaha nahIM kaha sakate ki yaha karma-pravAha AtmA ke sAtha kaba se A rahA hai / vaibhAvika pariNati se karma baMdhate haiM aura karma ke kAraNa moha, rAga-dveSa Adi vibhAva jAgRta hote haiM / jaise aNDe se murgI nikalatI hai, aura murgI se aNDA utpanna hotA hai / yaha nahIM kahA jA sakatA ki aNDA pahale astitva meM AyA yA murgii| donoM kA yaha pArasparika sambandha anAdi kAla se calA A rahA hai| isI prakAra AtmA aura karma kA pravAha rUpa se saMyoga sambandha anAdi kAla se hai, parantu eka hI karma anAdi kAla se nahIM hai| pratikSaNa ba~dhane vAle karma kI Adi hai aura usakA bandha kitane samaya kA hai athavA vaha kitane kAla taka sattA meM rahegA, usakI sthiti kA bandha bhI usake rasa ke bandha ke sAtha ho jAtA hai aura vaha kaba udaya meM Akara phala degA, yaha bhI sthiti ke anurUpa nizcita ho jAtA hai, isalie pratikSaNa ba~dhane vAle karma kI Adi bhI hai aura usakA anta bhI hai| isI kAraNa jaina-darzana isa bAta ko mAnatA hai ki Abaddha karma ko tor3A bhI jA sakatA hai / AtmA rAga-dveSamaya vibhAva-dhArA meM bahatA hai, taba karma bA~dhatA hai, aura rAga-dveSa kA kSaya karake vItarAgabhAva athavA svabhAva meM pariNata hotA hai, taba vaha usase mukta ho sakatA hai| astu, karma-pravAha kI bhale hI Adi na ho, parantu samaya-samaya para baMdhane vAle kamoM kI Adi hai, isalie AtmA unase mukta bhI ho sakatA hai / pratikSaNa AtmA purAne karmoM se chuTakArA pAtA bhI hai-bhale hI usI kSaNa naye karmoM ko bAMdha le, isase yaha kahanA nitAnta galata hai ki vaha bandhana se mukta nahIM ho sktaa| bhale hI karma-bandha anAdi se hai, parantu saMvara aura nirjarA kI athavA vItarAgabhAva kI sAdhanA se unakA anta kiyA jA sakatA hai| bandha ke kAraNa Agama-vAGamaya meM karma-bandha kA mUla kAraNa rAga-dveSa ko mAnA hai| yoga-mana, vacana aura kAya-yoga meM jaba spandana hotA hai, kriyA hotI hai, gati hotI hai, taba kArmaNa-vargaNA ke pudgala Ate haiM / karma ke Ane ke dvAra ko Asrava kahA hai / isalie zubha-yoga athavA zubha-pravRtti aura azubha-yoga athavA azubha-pravRti donoM karma ke Agamana kA dvAra haiN| isase karma Ate avazya haiM, parantu kevala yogoM kI pravRtti se unakA Atma-pradezoM ke sAtha bandha nahIM hotaa| AgamoM meM prakRti-bandha, pradezabandha, anubhAga (rasa) bandha aura sthiti-bandha yaha cAra prakAra kA bandha batAyA hai / Asrava se Ane vAle karma jJAnAvaraNa Adi kisa prakRti (svabhAva) ke haiM aura unake ananta paramANuoM se nirmita skandha kitane pradeza ke haiM-yaha do prakAra kA bandha yogoM meM hone vAle spandana evaM pravRtti se hotA hai| parantu ve zubha yA azubha, tIvra yA manda kisa taraha ke rasa ke haiM aura kitane kAla taka AtmapradezoM ko AvRta kara rahane vAle haiM, yaha bandha pravRtti ke sAtha rAga-dveSAtmaka pariNAmoM se hotA hai aura isI ko Agama meM bandha kahA hai| isa dRSTi se Agama meM rAga-dveSa athavA kaSAya aura yoga ko bandha kA heta kahA hai| isI kA vistRta rUpa hai--mithyAtva, avata, pramAda, kaSAya aura yoga, ye pAMca bheda / rAga-dveSa yA kaSAya mithyAtva guNasthAna (prathama guNasthAna) se lekara sUkSmasaMparAya guNa
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha sthAna ( dasaveM guNasthAna ) taka rahatA hai / mithyAtva guNasthAna meM rAga ( mAyA - lobha) aura dveSa ( krodha - mAna) tIvratama rahatA hai / avrata evaM deza vrata samyakadRSTi meM tIvra kaSAya rahatA hai / pramattasaMyata meM manda kaSAya rahatA hai, apramatta meM mandatara aura AThaveM se dasaveM taka mandatama kaSAya rahatA hai / ekAdaza guNasthAna meM kaSAya pUrNataH upazAnta rahatA hai, usakA nAza nahIM hotA, isI kAraNa isa guNasthAna ko sparza karane vAlA sAdhaka avazya hI nIce giratA hai| parantu aSTama guNasthAna se kapAyoM kA kSaya karate hue kSapaka theNI se guNasthAnoM kA ArohaNa karane vAlA sAdhaka dasaveM se sIdhA bArahaveM guNasthAna ko sparza karake trayodaza guNasthAna meM pUrNataH bItarAga bhAva meM sthita ho jAtA hai / ataH dvAdaza evaM trayodaza donoM guNasthAnoM meM kevala yoga rahatA hai, isalie yogoM kI pravRtti se kevala karma Ate haiM aura tatkSaNa jhar3a jAte haiM, kaSAya athavA rAga-dveSa kA abhAva hone se unakA bandha nahIM hotA, pratyuta pUrva Abaddha karmoM kI nirjarA hotI hai / aura catudaza guNasthAna meM yoga kA bhI nirodha karake sAdhaka ayoga avasthA ko prApta hokara siddha, buddha evaM mukta ho jAtA hai, isalie isa guNasthAna meM karma kA Agamana bhI nahIM hotA / cintana ke vividha bindu : 516 : fron yaha rahA ki bandha kA kAraNa rAga-dveSa evaM kaSAya yukta pariNAma hai| jaba taka yogoM kA astitva hai, taba taka pravRtti to hogI hI pravRtti yogoM kA svabhAva hai vaha karma-pudgaloM ko apanI ora AkarSita karatI hai, parantu unakA Atma-pradezoM ke sAtha bandha hotA hai kaSAya-bhAva se hI ataH rAma-bhAva, kathAva-bhAva bandha kA kAraNa hai, aura vItarAga bhAva saMsAra-cakra se, karmabandha se mukta hone ke kAraNa hai| isalie saMsAra evaM bandha kA artha hai-- kapAya-bhAva yA rAga-bhAva meM pariNata honA aura mokSa yA mukti kA artha hai - vItarAga bhAva meM sthita rahanA, usI meM pariNata honA / bandha evaM abandha kI isa prakriyA ko Agama evaM vizeSAvazyakabhASya meM eka rUpaka ke dvArA samajhAyA gayA hai--eka vyakti zarIra para tela lagAkara khar3A hotA yA leTa jAtA hai, to havA ke jhoMke ke sAtha Ane vAlI miTTI usake zarIra para cipaka jAtI hai aura dUsarA vyakti binA tela lagAye khule AkAza meM khar3A hotA hai, usake zarIra para havA ke jhoMke se miTTI lagatI to hai, parantu cipakatI nahIM hai / uttarAdhyayanasUtra meM eka rUpaka aura diyA gayA hai-- eka vyakti miTTI ke do gole - eka gIlA aura eka sUkhA, dIvAra para pheMkatA hai, to gIlA golA dIvAra para cipaka jAtA hai aura sUkhA golA dIvAra ko sparza to karatA hai, parantu usa para cipakatA nahIM hai / eka udAharaNa aura diyA jA sakatA hai--eka IMTa rakhane ke bAda usa para dUsarI IMTa rakhane ke pUrva prathama IMTa para sImenTa, cUnA yA gArA lagA diyA jAtA hai, to ve IMTeM eka-dUsarI se bhalI-bhA~ti Abaddha hokara dIvAra kA AkAra le letI haiM, bhavya bhavana ke rUpa meM sAkAra rUpa le letI hai / parantu yadi unake madhya meM sImenTa, cUnA yA gArA na lagAyA jAe, to ve IMTeM paraspara Abaddha hokara dIvAra yA bhavana kA rUpa nahIM le sakatIM / eka hI jhaTake meM gira sakatI haiM yA girAyI jA sakatI haiM / yahI sthiti karma-bandha kI hai jisa vyakti ke pariNAmoM meM rAga-Ipa evaM kaSAya-bhAva kI snigdhatA (cikanAhaTa) hai, vahI karma-raja se Abaddha hotA hai| alaga-thalaga rahI huI do IMToM ko paraspara Abaddha karane kI kSamatA sImeNTa ko cikanAhaTa meM hI hai| yadi sAdhaka ke pariNAmoM meM kaSAyoM kA cikanApana na ho to koI kAraNa nahIM ki karma use bA~dha le / miTTI kA gIlA golA hI dIvAra para cipakatA hai / kaSAya-bhAva evaM rAga-bhAva ke gIlepana se rahita vItarAga bhAva meM sthita sAdhaka kadApi karma se Abaddha nahIM hotA /
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 517 : karma : bandhana evaM mukti kI prakriyAe~ zrI jaina divAkara smRti-grantha isa prakAra jaina-dharma kA karma-siddhAnta vaijJAnika evaM manovaijJAnika paddhati se kiyA gayA vizleSaNa hai / vyakti kA nirmAtA usakA kArya nahIM, usake pariNAma haiM, vicAra haiM, cintana hai| vyakti jaisA banA hai, jisa rUpa meM bana rahA hai aura bhaviSya meM jisa rUpa kA banegA, vaha pariNAma ke sA~ce meM hI Dhala kara banA hai aura banegA / apane pariNAmoM se hI vaha ba~dhA hai, aura apane pariNAmoM se hI mukta hogaa| pariNAmoM kI, bhAvoM kI, vicAroM kI rAga-dveSa yukta azuddha paryAya athavA AdhyAtmika bhASA meM kahU~ to vibhAva-paryAya bandha kA kAraNa hai aura rAga-dveSa se rahita vItarAga-bhAva kI zuddha-vizuddha evaM parama-zuddha paryAya mukti kA kAraNa hai| yadi eka zabda meM kahU~ to 'rAga-bhAva saMsAra hai, aura vItarAga-bhAva mokSa hai / ' astu mana (pariNAma) hI bandha kA kAraNa hai aura mana hI mukti kA hetu hai 'mana eva manuSyANAM, kAraNaM bandha-mokSayoH' saMvara aura nirjarA karma ke Ane kA dvAra Asrava hai / jaba taka Asrava kA dvAra khulA rahegA, taba taka karmapravAha bhI AtA rhegaa| vyakti pUrva ke Abaddha karmoM kA vipAka bhogakara use Atma-pradezoM se alaga karane ke sAtha naye karmoM ko bA~dha letA hai| isalie bandha se mukta hone ke lie sarvaprathama Asrava ke dvAra ko rokanA Avazyaka hai| isa sAdhanA ko saMvara kahA hai / mithyAtva, avrata, pramAda, kaSAya aura yoga-ye pA~ca Asrava haiM, isake viparIta samyaktva, vrata, apramAda, akaSAya aura zuddhopayoga saMvara hai| sva-svarUpa kA bodharUpa samyaka-jJAna aura usa para zraddhA evaM niSThA honA samyaka-darzana hai, ise samyaktva bhI kahate haiM / vrata kA artha hai-sva-svarUpa se bhinna para-padArthoM meM Asakta nahIM rahanA, kevala padArthoM kA nahIM, parantu ajJAnavaza usa para rahe hue mamatva kA tyAga karanA, para-padArthoM kI tRSNA evaM AkAMkSA kA parityAga krnaa| apane svarUpa meM jAgRta rahakara vivekapUrvaka gati karanA apramAda hai aura krodha, mAna, mAyA aura lobha kA prasaMga upasthita hone para bhI isa vabhAvika pariNati meM nahIM bahanA athavA kaSAyoM ko udita nahIM hone denA akaSAya-bhAva hai / zuddhopayoga kA artha hai-rAga-dveSa evaM zubha aura azubha bhAvoM se Upara uThakara apane svabhAva athavA vItarAga-mAva meM pariNata rahanA / isa prakAra sAdhaka jaba apane vizuddha svarUpa ko anAvRta karane ke lie saMvara kI sAdhanA meM sthita hotA hai, taba vaha naye karmoM kA bandha nahIM karatA / Asrava ke dvAra ko saMvara dvArA roka dene kA tAtparya hai-karma-bandha kI paramparA ko roka denA / ___ saMvara kI sAdhanA se sAdhaka karma-pravAha ko avaruddha karatA hai. aura phira nirjarA kI sAdhanA se parvaAbaddha karmoM kA kSaya karatA hai| Agama meM nirjarA ke lie tapa-sAdhanA ko mahatvapUrNa batAyA hai| jisa prakAra svarNa para lage hae mala ko dUra karane ke lie use agni meM DAlakara, tapAkara zara kiyA jAtA hai, usI prakAra tapa kI agni ke dvArA sAdhaka karma-mala ko jalAkara naSTa kara detA hai| Agama meM tapa do prakAra kA batAyA gayA hai-bAhya-tapa aura Abhyantara-tapa / anazana, oNodarya, rasa-parityAga, bhikSAcarI, parisaMlInatA aura kAyA-kleza-ye chaha prakAra ke bAhya-tapa haiN| vinaya, vaiyAvRtya (sevA-zuzra SA) prAyazcitta, svAdhyAya, dhyAna aura kAyotsarga-ye chaha Abhyantara-tapa haiM / tapasAdhanA se pUrva-Abaddha karmoM kA kSaya hotA hai| tapa-sAdhanA nirjarA kA eka sAdhana hai| mukhyatA hai, usameM sva-svarUpa meM ramaNarUpa pariNAmoM kI, padArthoM ke prati rahI haI Asakti evaM vyAmoha ke
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara mmRti-grantha : cintana ke vividha bindu : 518 : tyAgamaya bhAvanA kI / isalie zramaNa bhagavAna mahAvIra ne tapa kI paribhASA karate hue kahA haiicchA (AkAMkSA evaM tRSNA) kA nirodha karanA, unakA kSaya karanA hI tapa hai 'icchA nirodho tpH|' padArthoM ke prati mana meM jo rAga-bhAva hai, usI se icchA evaM tRSNA kA bhAva jAgRta hotA hai, anukUla pratIta hone vAle padArthoM ko prApta karane kI evaM aprApta bhogoM ko tathA bhogya padArthoM ko bhogane kI kAmanA ubuddha hotI hai| yaha rAgamaya manovRtti hI bandha kA kAraNa hai| isalie isa icchA evaM AkAMkSA kI manovRtti ko rokanA, usakA nirodha karanA tapa hai / tapa kA artha haitapAnA, parantu mAtra zarIra evaM indriyoM ko nahIM, manovikAroM ko, bhogecchA ko, vAsanA ko tapAnA hai| jisa sAdhanA ke dvArA icchA, tRSNA, vAsanA evaM kAmanA naSTa hotI hai aura sAdhaka niSkAmabhAva se sAdhanA meM saMlagna hotA hai, sva-svarUpa meM pariNamana karatA hai, vaha tapa hai, aura vaha nirjarA kA kAraNa hai| isa sAdhanA se eka bhava ke evaM vartamAna bhava ke hI nahIM, pUrva ke aneka bhavoM meM Abaddha karmoM kA bhI eka kSaNa meM nAza ho jAtA hai| isake lie yaha rUpaka diyA gayA hai ki hajAroM mana ghAsa kA Dhera eka prajvalita cinagArI ke DAlate hI jisa prakAra kucha hI kSaNoM meM jalakara naSTa ho jAtA hai, usI prakAra samyakajJAnapUrvaka kI gaI tapa-sAdhanA se karor3oM bhavoM ke Abaddha karmoM ko kSaya hote dera nahIM lgtii| bandha aura mokSa ke svarUpa ko Agama-sAhitya meM sarovara ke rUpaka dvArA samajhAyA haitAlAba meM nAloM ke dvArA varSA kA pAnI AtA hai, aura vaha usameM saMgrahIta ho jAtA hai| pahale AyA huA pAnI kAma meM AtA rahatA hai, aura nayA pAnI puna: Akara usa sarovara ko bharA huA rakhatA hai| yadi usake nAloM ko banda kara diyA jAe, to nayA pAnI usameM AegA nahIM, aura pahale kA AyA huA pAnI kAma meM lene se khAlI ho jAegA yA khAlI kara diyA jAe to sarovara sUkha. jAegA / isa prakAra Asrava karma rUpa pAnI ke Ane kA nAlA hai aura usase Agata karmoM kA bandha ke dvArA Atma-pradezoM ke sAtha bandha hotA hai / saMvara karma Ane ke srota ko rokane kI sAdhanA hai, jisase naye karmoM kA bandha ruka jAegA aura pUrva ke Abaddha kamoM kI tapa-sAdhanA se nirjarA karake sAdhaka karma-bandhana se pUrNa mukta ho jaaegaa| isa prakAra Asrava aura bandha ye do tattva saMsAra paribhramaNa ke kAraNa haiM, aura saMvara evaM nirjarA ye do tattva mukti ke kAraNa haiN|
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 516 : mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vivecanazrI jaina divAkara smRti-grantha jaina-darzana meM mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vivecana DA0 sAgaramala jaina ema. e., pI-eca. DI. mithyAtva kA artha sAmAnyatayA jainAgamoM meM ajJAna aura ayathArtha jJAna donoM ke lie mithyAtva zabda kA prayoga huA hai| yahI nahIM kinhIM sandarbho meM ajJAna, ayathArtha jJAna, mithyAtva aura moha samAnArthaka rUpa meM prayukta bhI hue haiN| yahA~ para hama ajJAna zabda kA prayoga eka vistRta artha meM kara rahe haiM jisameM usake uparokta sabhI artha samAhita haiN| naitika dRSTi se ajJAna naitika-Adarza ke jJAna kA abhAva aura zubhAzubha viveka kI kamI ko abhivyakta karatA hai| jaba taka prANI ko sva-svarUpa kA yathArtha jJAna nahIM hotA hai arthAt maiM kyA hU~ ? merA Adarza kyA hai ? yA mujhe kyA prApta karanA hai ? taba taka vaha naitika jIvana meM praviSTa hI nahIM ho sktaa| jaina vicAraka kahate haiM ki jo AtmA ke svarUpa ko nahIM jAnatA, jar3a padArthoM ke svarUpa ko nahIM jAnatA, vaha kyA saMyama kI ArAdhanA (naitika sAdhanA) karegA? RSibhASita sUtra meM taruNa sAdhaka arhata gAthApatiputra kahate haiM-ajJAna hI bahuta bar3A duHkha hai / ajJAna se hI bhaya kA janma hotA hai| samasta dehadhAriyoM ke lie bhava-paramparA kA mUla vividha rUpoM meM vyApta ajJAna hI hai| janma-jarA aura matyu, bhaya-zoka, mAna aura apamAna sabhI jIvAtmA ke ajJAna se utpanna hae hai / saMsAra kA pravAha (saMtati) ajJAnamUlaka hai| bhAratIya naitika cintana meM mAtra karmoM kI zubhAzubhatA para hI vicAra nahIM kiyA gayA varan yaha bhI jAnane kA prayAsa kiyA gayA ki karmoM kI zubhAzubhatA kA kAraNa kyA hai| kyoM eka vyakti azubha kRtyoM kI ora prerita hotA hai aura kyoM dUsarA vyakti zubhakRtyoM kI ora prerita hotA hai ? gItA meM arjuna yaha prazna uThAtA hai ki he kRSNa ! nahIM cAhate hue bhI kisakI preraNA se prerita ho, yaha puruSa pApakarma meM niyojita hotA hai| jaina-darzana ke anusAra isakA jo pratyuttara diyA jA sakatA hai, vaha yaha hai ki mithyAtva hI azubha kI ora' pravRtti karane kA kAraNa hai|4 buddha kA bhI kathana hai ki mithyAtva hI azubhAcaraNa aura samyakadRSTi hI sadAcaraNa kA kAraNa hai| gItA kA uttara hai rajoguNa se utpanna kAma hI jJAna ko AvRta kara vyakti ko balAt pApakarma kI ora prerita karatA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki bauddha, jaina aura gItA ke AcAra-darzana isa sambandha meM eka mata hai-anaitika AcaraNa ke mArga meM pravRtti kA kAraNa vyakti kA mithyA dRSTikoNa hI hai| 1 dazavaikAlika 4 / 11 3 gItA 3 / 36 5 aMguttaranikAya 1 / 17 2 isibhAsiyAI sUtta gahAvaijjaM nAmajjhayaNaM 4 imibhasiyAI sutta 2113
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha midhyAtva kyA hai ? jaina vicArakoM kI dRSTi meM vastutattva kA apane yathArthasvarUpa meM bodha nahIM honA, yahI mithyAtva hai| mithyAtva lakSya vimukhatA hai, tattvaruci kA abhAva hai, satya ke prati jijJAsA yA abhIpsA kA abhAva hai| buddha ne avidyA ko vaha sthiti mAnA hai jisake kAraNa vyakti paramArtha ko samyakrUpa se nahIM jAna pAtA hai / buddha kahate haiM- "AsvAda doSa aura mokSa ko yathArthata: nahIM jAnatA hai, yahI avidyA hai / " mithyA svabhAva ko spaSTa karate hue buddha kahate haiM 'jo mithyA dRSTi hai - mithyA samAdhi hai-- isI ko mithyA svabhAva kahate haiM / "" mithyAtva ko hama eka aisA dRSTikoNa kaha sakate haiM jo satyatA kI dizA se vimukha hai / saMkSepa meM mithyAtva asatyAbhiruci hai, rAga aura dveSa ke kAraNa dRSTikoNa kA vikRta ho jAnA hai / jana-darzana meM mithyAtva ke prakAra - pUjyapAda devanandI ne mithyAtva ko utpatti kI dRSTi se do prakAra kA batAyA hai : 1. naisargika (anarjita) -- jo mithyAtva mohakarma ke udaya se hotA hai, vaha naisargika mithyAtva hai| 2. paropadeza pUrvaka - jo mithyA dhAraNA vAle logoM ke upadeza se svIkAra kiyA jAtA hai / ataH yaha arjita yA paropadezapUrvaka midhyAtva hai / cintana ke vividha bindu 520 - yaha arjita mithyAtva cAra prakAra kA hai (a) kriyAvAdI - AtmA ko kartA mAnanA (ba) akriyAvAdI - AtmA ko akartA mAnanA ( sa ) ajJAnI - satya kI prApti ko sambhava nahIM mAnanA (da) vainayika rur3ha-paramparAoM ko svIkAra karanA / svarUpa kI dRSTi se jainAgamoM meM mithyAtva pA~ca prakAra kA bhI mAnA gayA hai / "" 6 saMyuttanikAya 213za3zada 1. ekAnta jaina tattvajJAna meM vastutatva ko anantadharmAtmaka mAnA gayA hai| usameM samAna jAti ke ananta guNa hI nahIM hote haiM varan virodhI guNa bhI samAhita hote haiM / ataH vastutattva kA ekAMgI jJAna usake sandarbha meM pUrNa satya ko prakaTa nahIM karatA / vaha AMzika satya hotA hai, pUrNa satya nahIM / AMzika satya ko jaba pUrNa satya mAna liyA jAtA hai to vaha mithyAtva ho jAtA hai na kevala jaina vicAraNA varan dauddha vicAraNA meM bhI ekAntika jJAna ko mithyA kahA gayA hai| buddha kahate haiM- " bhAradvAja | satyAnurakSaka viza puruSa ko ekAMza se aisI niSThA karanA yogya nahIM hai ki yahI satya hai aura bAkI saba mithyA hai|" buddha isa sAre kathAnaka meM isI bAta para bala dete haiM ki sApekSika kathana ke rUpa meM hI satyAnurakSaNa hotA hai, anya prakAra se nahIM / udAna meM bhI buddha ne kahA hai- jo ekAMtadarzI haiM ve hI vivAda karate haiN"| isa prakAra buddha ne bhI ekAMta ko mithyAtva mAnA hai / 2. viparIta - vastutattva kA usake sva-svarUpa ke rUpa meM grahaNa nahIM kara usake viparIta rUpa 7 saMyuttanikAya 43 2331 8 tatvArtha sarvArthasiddhi TIkA - ( pUjyavAda ) 811 0 6 majjhimanikAya caMkita uddhRta mahAyAna, pR0 125, 10 udAna 6 / 4
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 521 : mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vizrI jaina divAkara-smRti-grantha atte-maatti-russe meM grahaNa karanA bhI mithyAtva hai / prazna ho sakatA hai ki jaba vastutattva anantadharmAtmaka hai aura usameM virodhI dharma bhI rahe hae haiM to sAmAnya vyakti jisakA jJAna aMzagrAhI hai, isa viparIta grahaNa ke doSa se baca nahIM sakatA kyoMki usane vastutattva ke jisa pakSa ko grahaNa kiyA usakA virodhI dharma bhI usameM upasthita hai| ataH usakA samasta grahaNa viparIta hI hogA; lekina isa vicAra meM eka bhrAnti hai aura vaha yaha hai ki yadyapi vastu anantadharmAtmaka hai lekina yaha to nirapekSa kathana hai| eka apekSA kI dRSTi se yA jaina pAribhASika dRSTi se kaheM to eka hI naya se vastutattva meM do virodhI dharma nahIM hote haiM, udAharaNArtha-eka hI apekSA se AtmA ko nitya aura anitya nahIM mAnA jAtA hai| AtmA dravyAthika-dRSTi se nitya hai to paryAyAthika-dRSTi se anitya hai / ataH AtmA ko paryAyAthika dRSTi se bhI nitya mAnanA, yaha viparIta grahaNa mithyAtva hai / buddha ne bhI viparIta grahaNa ko mithyA dRSTitva mAnA hai aura vibhinna prakAra ke viparIta grahaNoM ko spaSTa kiyA hai|" gItA meM bhI viparIta grahaNa ko ajJAna kahA gayA hai / adharma ko dharma aura dharma ko adharma ke rUpa meM mAnane vAlI buddhi ko gItA meM tAmasa kahA gayA hai (18 // 32) / 3. vainayika-binA bauddhika gaveSaNA ke paramparAgata tathyoM, dhAraNAoM, niyamopaniyamoM ko svIkAra kara lenA, vainayika mithyAtva hai / yaha eka prakAra kI rUr3hivAditA hai / vainayika mithyAtva ko bauddha-paramparA kI dRSTi se zIlavata parAmarza bhI kahA jA sakatA hai| ise kriyAkANDAtmaka manovatti bhI kahA jA sakatA hai| gItA meM isa prakAra ke kevala rUDha vyavahAra kI nindA kI gaI hai| gItA kahatI hai aisI kriyAe~ janma-maraNa ko bar3hAne vAlI aura triguNAtmaka hotI hai / 12 4. saMzaya-saMzayAvasthA ko bhI jaina vicAraNA meM mithyAtva mAnA gayA hai| yadyapi jaina dArzanikoM kI dRSTi meM saMzaya ko naitika vikAsa kI dRSTi anupodeya mAnA gayA hai lekina isakA artha yaha nahIM hai ki jaina vicArakoM ne saMzaya ko isa koTi meM rakhakara usake mUlya ko bhulA diyA hai| jaina vicAraka bhI Aja ke vaijJAnikoM kI taraha saMzaya ko jJAna kI prApti ke lie Avazyaka mAnate haiN| prAcInatama jainAgama AcArAMga sUtra meM kahA gayA hai "jo saMzaya ko jAnatA hai vahI saMsAra ke svarUpa kA parijJAtA hotA hai jo saMzaya ko nahIM jAnatA vaha saMsAra ke svarUpa kA bhI parijJAtA nahIM ho sktaa| lekina jahA~ taka sAdhanAtmaka jIvana kA prazna hai hameM saMzaya se Upara uThanA hogaa| jaina vicAraka AcArya AtmarAmajI mahArAja AcArAMga sUtra kI TIkA meM likhate haiM.-"saMzaya jJAna karAne meM sahAyaka hai parantu yadi vaha jijJAsA kI sarala bhAvanA kA parityAga karake kevala sandeha karane kI kuTila vRtti apanA letA hai, to vaha patana kA kAraNa bana jAtA hai|"* saMzayAvasthA vaha sthiti hai jisameM prANI sat aura asat kI koI nizcita dhAraNA nahIM rakhatA hai / sAMzayika avasthA anirNaya kI avasthA hai / sAMzayika jJAna satya hote hue bhI mithyA hI hogA / naitika dRSTi se aisA sAdhaka kaba patha-bhraSTa ho sakatA hai yaha nahIM kahA jA sktaa| vaha to lakSyonmukhatA aura lakSyavimukhatA ke madhya hiNDole kI bhA~ti jhUlatA huA apanA samaya vyartha karatA hai / gItA bhI yahI kahatI hai ki saMzaya kI avasthA meM lakSya prApta nahIM hotaa| saMzayI AtmA vinAza ko hI prApta hotA hai / 15 11 aMguttaranikAya 1111 13 AcArAMga 115 // 11144 15 gItA 4440 12 gItA 2142-45 14 AcArAMga, hindI TIkA, prathama bhAga, pR0 406
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha cintana ke vividha bindu : 522 : 5. ajJAna-jana vicArakoM ne ajJAna ko pUrvAgraha, viparIta grahaNa, saMzaya aura ekAntika jJAna se pRthak mAnA hai / uparokta cAroM mithyAtva ke vidhAyaka pakSa kahe jA sakate haiM, kyoMki inameM jJAna to upasthita hai lekina vaha ayathArtha hai / inameM jJAnAmAva nahIM varan jJAna kI ayathArthatA hai ; jabaki ajJAna jJAnAbhAva hai / ataH vaha mithyAtva kA niSedhAtmaka pakSa prastuta karatA hai| ajJAna naitika sAdhanA kA sabase adhika bAdhaka tattva hai kyoMki jJAnAbhAva meM vyakti ko apane lakSya kA bhAna nahIM ho sakatA hai, na vaha kartavyAkartavya kA vicAra kara sakatA hai| zubhAzubha meM viveka karane kI kSamatA kA abhAva ajJAna hI hai / aise ajJAna kI avasthA meM naitika AcaraNa sambhava nahIM hotaa| mithyAtva ke 25 prakAra mithyAtva ke 25 bhedoM kA vivecana hameM pratikramaNa sUtra meM prApta hotA hai jinameM se 10 bhedoM kA vivecana sthAnAMga sUtra meM hai, mithyAtva ke zeSa bhedoM kA vivecana mUlAgama granthoM meM yatra-tatra bikharA huA milatA hai| (1) dharma ko adharma smjhnaa| (2) adharma ko dharma smjhnaa| (3) saMsAra (bandhana) ke mArga ko mukti kA mArga smjhnaa| (4) mukti ke mArga ko bandhana kA mArga samajhanA / (5) jar3a padArthoM ko cetana (jIva) smjhnaa| (6) Atmatattva (jIva) ko jar3a padArtha (ajIva) smjhnaa| (7) asamyak AcaraNa karane vAloM ko sAdhu samajhanA / (8) samyak AcaraNa karane vAloM ko asAdhu samajhanA / (6) muktAtmA ko baddha maannaa| (10) rAga-dveSa se yukta ko mukta smjhnaa| (11) Abhigrahika mithyAtva-paramparAgata rUpa meM prApta dhAraNAoM ko binA samIkSA ke apanA lenA athavA unase jakar3e rhnaa| (12) anAbhigrahika mithyAtva-satya ko jAnate hue bhI use svIkAra nahIM karanA athavA sabhI matoM ko samAna mUlya vAlA smjhnaa| (13) Abhinivezika mithyAtva-abhimAna kI rakSA ke nimitta asatya mAnyatA ko haThapUrvaka pakar3e rhnaa| (14) sAMzayika mithyAtva-saMzayazIla bane rahakara satya kA nizcaya nahIM kara paanaa| (15) anAbhoga mithyAtva-viveka athavA jJAnakSamatA kA abhaav| (16) laukika mithyAtva-loka rUr3hi meM avicArapUrvaka baMdhe rahanA / (17) lokottara mithyAtva-pAralaukika upalabdhiyoM ke nimitta svArthavaza dharma sAdhanA krnaa| (18) pravacana mithyAtva-mithyA dArzanika vicAraNAoM ko svIkRta krnaa| (16) nyUna mithyAtva-pUrNa satya athavA tattva svarUpa ko AMzika satya samajha lenA athavA nyUna maannaa| 16 sthAnAMga, sthAna 10 / tulanA kIjie-aMguttaranikAya 1 / 10-12
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 523 : mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vikrenI-jaina divAkara-smRti-granya (20) adhika mithyAtva-AMzika satya ko usase adhika athavA pUrNa satya samajha lenaa| (21) viparIta mithyAtva-vastutattva ko usake viparIta rUpa meM samajhanA / (22) akriyA mithyAtva-AtmA ko ekAntika rUpa se akriya mAnanA athavA sirpha jJAna ko mahatva dekara AcaraNa ke prati upekSA rkhnaa| (23) ajJAna mithyAtva-jJAna athavA viveka kA abhAva / (24) avinaya mithyAtva-pUjya varga ke prati samucita sammAna kA prakaTa na karanA athavA unakI AjJAoM kA paripAlana nahIM krnaa| pUjyabuddhi aura vinItatA kA abhAva avinaya mithyAtva hai| (25) asAtanA mithyAtva-pUjya varga kI nindA aura AlocanA karanA / avinaya aura asAtanA ko mithyAtva isalie kahA gayA hai ki inakI upasthiti se vyakti gurujanoM kA yathocita sammAna nahIM karatA hai aura phalasvarUpa unase milane vAle yathArthatA ke bodha se vaMcita rahatA hai| bauddha-darzana meM mithyAtva ke prakAra mahAtmA buddha ne saddharma kA vinAza karane vAlI kucha dhAraNAoM kA vivecana aMguttaranikAya meM kiyA hai jo ki jaina vicAraNA ke mithyAtva kI dhAraNA ke bahuta nikaTa hai| tulanA kI dRSTi se hama unakI saMkSipta sUcI prastuta kara rahe haiM, jisake AdhAra para yaha jAnA jA sake ki donoM vicAra paramparAoM kA isa sambandha meM kitanA adhika sAmya hai| 1. dharma ko adharma btaanaa| 2. adharma ko dharma btaanaa| 3. bhikSu aniyama (avinaya) ko bhikSuniyama (vinaya) batAnA / 4. bhikSu niyama ko aniyama batAnA / 5. tathAgata (buddha) dvArA abhASita ko tathAgata bhASita kahanA / 6. tathAgata dvArA bhASita ko abhASita kahanA / 7. tathAgata dvArA anAcarita ko Acarita kahanA / 8. tathAgata dvArA Acarita ko anAcarita kahanA / 6. tathAgata dvArA nahIM banAe hue (aprajJapta) niyama ko prajJapta kahanA / 10. tathAgata dvArA prajJapta (banAe hue niyama) ko aprajJapta btaanaa| 11. anaparAdha ko aparAdha kahanA / 12. aparAdha ko anaparAdha kahanA / 13. laghu aparAdha ko guru aparAdha kahanA / 14. guru aparAdha ko laghu aparAdha khnaa| 15. gambhIra aparAdha ko agambhIra kahanA / 16. agambhIra aparAdha ko gambhIra khnaa| 17. nivizeSa aparAdha ko savizeSa khnaa| 17 aMguttaranikAya 1 / 10-12
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 524 : 18. savizeSa aparAdha ko nirvizeSa khnaa| 16. prAyazcitta yogya (sapratikarma) Apatti ko prAyazcitta ke ayogya khnaa| 20. prAyazcitta ke ayogya (apratikarma) Apatti ko prAyazcitta ke yogya (sapratikarma) kahanA / gItA meM ajJAna : gItA ke moha, ajJAna yA tAmasika jJAna bhI mithyAtva kahe jA sakate haiN| isa AdhAra para vicAra karane se gItA meM mithyAtva kA nimna svarUpa upalabdha hotA hai 1. paramAtmA loka kA sarjana karane vAlA, karma kA kartA evaM karmoM ke phala kA saMyoga karane vAlA hai athavA vaha kisI ke pApa-puNya ko grahaNa karatA hai, yaha mAnanA ajJAna hai (5-14, 15) / 2. pramAda, Alasya aura nidrA ajJAna hai (14-8), dhana parivAra evaM dAna kA ahaMkAra karanA ajJAna hai (16-15), viparIta jJAna ke dvArA kSaNabhaMgura nAzavAna zarIra meM Atma-buddhi rakhanA va usameM sarvasva kI bhA~ti Asakta rahanA jo ki tatva-artha se rahita aura tuccha hai, tAmasika jJAna hai (18-12) / isI prakAra asad kA grahaNa, azubha AcaraNa (16-10) aura saMzayAtmakatA ko bhI gItA meM ajJAna kahA gayA hai| pAzcAtya-darzana meM mithyAtva kA pratyaya mithyAtva yathArthatA ke bodha kA bAdhaka tattva hai / vaha eka aisA raMgIna cazmA hai jo vastutattva ke yathArtha svarUpa ko prakaTa naSTa kara vyakti ke samakSa usakA ayathArtha kiMvA bhrAnta svarUpa hI prakaTa karatA hai| bhArata hI nahIM, pAzcAtya dezoM ke vicArakoM ne bhI yathArthatA yA satya ke jijJAsu ko mithyA dhAraNAoM se pare rahane kA saMketa kiyA hai| pAzcAtya-darzana ke navayuga ke pratinidhi phrAMsisa bekana zaddha aura nirdoSa jJAna kI prApti ke lie mAnasa ko nimna cAra mithyA dhAraNAoM se mukta rakhane kA nirdeza karate haiM / cAra mithyA dhAraNAeM nimna haiM (1) jAtigata mithyA dhAraNAe~ (Idola Tribus)-sAmAjika saMskAroM se prApta mithyA dhaarnnaaeN| (2) bAjArU mithyA vizvAsa (Idola Fori)- asaMgata artha Adi / (3) vyaktigata mithyA vizvAsa (Idola Speces)-vyakti ke dvArA banAI gayIM mithyA dhAraNAe~ (puurvaagrh)| (4) raMgamaMca kI bhrAnti (Idola Theatri)-mithyA siddhAnta yA mAnyatAe~ / ve kahate haiM-'ina mithyA vizvAsoM (pUrvAgrahoM) se mAnasa ko mukta karake hI jJAna ko yathArtha aura nirdoSa rUpa meM hI grahaNa karanA caahie| jaina-darzana meM avidyA kA svarUpa jaina-darzana meM avidyA kA paryAyavAcI zabda moha bhI hai| moha AtmA kI sat ke sambandha meM yathArtha dRSTi ko vikRta kara use galata mArga darzana karatA hai aura use asamyak AcaraNa ke li 18 hisTrI Apha philaoNsaphI (thilI), pR0 287
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 525 : mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vivecanzrI jaina divAkara.smRti-grantha LIE prerita karatA hai / paramArtha aura satya ke sambandha meM jo aneka bhrAnta dhAraNAeM AtI haiM evaM asadAcaraNa hotA hai unakA AdhAra yahI moha hai| mithyAtva, moha yA avidyA ke kAraNa vyakti kI dRSTi dUSita hotI hai aura pariNAmasvarUpa vyakti kI parama mUlyoM ke sambandha meM bhrAnta dhAraNAe~ bana jAtI hai / vaha unheM hI parama mUlya mAna letA hai joki vastuta: parama mUlya yA sarvocca mUlya nahIM hote haiN| jaina-darzana meM avidyA aura vidyA kA antara karate hue samayasAra meM AcArya kundukunda batAte haiM ki jo puruSa apane se anya jo para-dravya sacitta strI-putrAdika, acitta dhanadhAnyAdika, mizrA grAmanagarAdika-inako aisA samajhe ki mere haiM, ye mere pUrva meM the, inakA meM bhI pahale thA tathA ye mere AgAmI hoMge; maiM bhI inakA AgAmI hoUMgA aisA jhUThA Atma-vikalpa karatA hai vaha mUr3ha hai aura jo puruSa paramArtha ko jAnatA huA aisA jhUThA vikalpa nahIM karatA hai, vaha mUr3ha nahIM hai, jJAnI hai| jaina-darzana meM avidyA yA mithyAtva kevala AtmaniSTha (Subjective) hI nahIM hai, varan vaha vastuniSTha bhI hai| jaina-darzana meM mithyAtva kA artha hai-jJAna kA abhAva yA viparIta jJAna / usameM ekAnta yA nirapekSa dRSTi ko bhI mithyAtva kahA gayA hai| tattva kA sApekSika jJAna hI samyakjJAna hai aura ekAntika dRSTikoNa mithyAjJAna hai| dUsare, jaina-darzana meM mithyAtva akelA hI bandhana kA kAraNa nahIM hai| vaha bandhana kA pramukha kAraNa hote hue bhI usakA sarvasva nahIM hai| mithyA-darzana ke kAraNa jJAna dUSita hotA hai aura jJAna ke dUSita hone se AcaraNa yA cAritra dUSita hotA hai| isa prakAra mithyAtva anaitika jIvana kA prArambhika bindu hai aura anaitika AcaraNa usakI antima pariNati hai / naitika jIvana ke lie mithyAtva se mukta honA Avazyaka hai, kyoMki jaba taka dRSTi dUSita hai, jJAna bhI dUSita hogA aura jaba taka jJAna dUSita hai taba taka AcaraNa bhI samyaka yA naitika nahIM ho sakatA / naitika jIvana meM pragati ke lie prathama zarta hai, mithyAtva se mukta honaa| jaina-dArzanikoM kI dRSTi meM mithyAtva kI pUrvakoTi kA patA nahIM lagAyA jA sakatA, vaha anAdi hai, phira bhI vaha ananta nahIM mAnA gayA hai| jaina-darzana kI pAribhASika zabdAvalI meM kaheM to bhavya jIvoM kI apekSA se mithyAtva anAdi aura sAnta hai aura abhavya jIvoM kI apekSA se vaha anAdi aura ananta hai| AtmA para avidyA yA mithyAtva kA AvaraNa kaba se hai yaha patA nahIM lagAyA jA sakatA hai, yadyapi avidyA yA mithyAtva se mukti pAI jA sakatI hai| eka ora mithyAtva kA kAraNa anaitikatA hai to dUsarI ora anaitikatA kA kAraNa mithyAtva hai| isI prakAra samyaktva kA kAraNa naitikatA aura naitikatA kA kAraNa samyaktva hai| naitika AcaraNa ke pariNAmasvarUpa samyaktva yA yathArtha dRSTikoNa kA udbhava hotA hai aura samyaktva yA yathArtha dRSTikoNa ke kAraNa naitika AcaraNa hotA hai| bauddha-darzana meM avidyA kA svarUpa bauddha-darzana meM pratItyasamutpAda kI prathama kar3I avidyA hI mAnI gayI hai| avidyA se utpanna vyaktitva hI jIvana kA mUlabhUta pApa hai| janma-maraNa kI paramparA aura duHkha kA mUla yahI avidyA hai| jisa prakAra jaina-darzana meM mithyAtva kI pUrvakoTi nahIM jAnI jA sakatI, usI prakAra bauddha-darzana meM bhI avidyA kI pUrvakoTi nahIM jAnI jA sakatI hai| yaha eka aisI sattA hai jisako samajha sakanA kaThina hai / hameM binA adhika gaharAiyoM meM utare isake astitva ko svIkAra kara lenA par3egA / avidyA samasta jIvana kI pUrvavartI Avazyaka avasthA hai, isake pUrva kucha nahIM; kyoMki janma 16 samayasAra 21-22 /
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara mmRti-any| cintana ke vividha bindu : 526 : maraNa kI prakriyA kA kahIM Arambha nahIM khojA jA sakatA hai / lekina dUsarI ora isake astitva se inkAra bhI nahIM kiyA jA sakatA hai| svayaM jIvana yA janma-maraNa kI paramparA isakA pramANa hai ki avidyA upasthita hai| avidyA kA udbhava kaise hotA hai, yaha nahIM batAyA jA sakatA hai / azvaghoSa ke anusAra--'tathatA' se hI avidyA kA janma hotA hai / 2deg DA0 rAdhAkRSNan kI dRSTi meM bauddha darzana meM avidyA usa parama sattA, jise AlayavijJAna, tathAgatadharma, zUnyatA, dharmadhAtu evaM tathatA kahA gayA hai, kI vaha zakti hai, jo vizva ke bhItara se vyaktigata jIvanoM kI zrRMkhalA ko utpanna karatI hai / yaha yathArtha sattA hI andara vidyamAna niSedhAtmaka tattva hai / hamArI sImita buddhi isakI taha meM isase adhika aura praveza nahIM kara sakatI / 21 sAmAnyatayA avidyA kA artha cAra AryasatyoM kA jJAnAbhAva hai| mAdhyamika evaM vijJAnavAdI vicArakoM ke anusAra indriyAnubhUti ke viSaya isa jagata kI koI svataMtra sattA nahIM hai yA parataMtra evaM sApekSita haiM, ise yathArtha mAna lenA yahI avidyA hai| dUsare zabdoM meM, ayathArtha anekatA ko yathArtha mAna lenA yahI avidyA kA kArya hai, isI meM se vaiyaktika ahaM kA prAdurbhAva hotA hai aura yahIM se tRSNA kA janma hotA hai / bauddha-darzana ke anusAra bhI avidyA aura tRSNA (anaitikatA) meM pArasparika kAryakAraNa sambandha hai| avidyA ke kAraNa tRSNA aura tRSNA ke kAraNa avidyA utpanna hotI hai| jisa prakAra jaina-darzana meM moha ke do kArya-darzana-moha aura cAritra-moha-haiM usI prakAra bauddha-darzana meM avidyA ke do kArya-jJayAvaraNa evaM klezAvaraNa haiM / jJa yAvaraNa kI tulanA darzana-moha se aura klezAvaraNa kI tulanA cAritra-moha se kI jA sakatI hai / jisa prakAra vaidika-paramparA meM mAyA ko anirvacanIya mAnA gayA hai usI prakAra bauddha-paramparA meM bhI avidyA ko sat aura asat donoM hI koTiyoM se pare mAnA gayA hai| vijJAnavAda evaM zunyavAda ke sampradAyoM kI dRSTi meM nAnArUpAtmaka jagata ko paramArtha mAna lenA avidyA hai| matreyanAtha ne abhUtaparikalpa (anekatA kA jJAna) kI vivecanA karate hue batAyA ki use sat aura asat donoM hI nahIM kahA jA sakatA hai| vaha sat isalie nahIM hai kyoMki paramArtha meM anekatA yAdata kA koI astitva nahIM hai aura vaha asat isalie nahIM hai ki usake prahANa se nirvANa kA lAbha hotA hai / 22 isa prakAra hama dekhate haiM ki bauddha-darzana ke paravartI sampradAyoM meM avidyA kA svarUpa bahuta kucha vedAntika mAyA ke samAna bana gayA hai| samIkSA bauddha-darzana ke vijJAnavAda aura zUnyavAda ke sampradAyoM meM avidyA kA jo svarUpa batAyA gayA hai vaha AlocanA kA viSaya hI rahA hai / vijJAnavAdI aura zUnyavAdI vicAraka apane nirapekSa dRSTikoNa ke AdhAra para indriyAnubhUti ke viSayoM ko avidyA yA vAsanA ke kAlpanika pratyaya mAnate hai| dUsare, unake anusAra avidyA AtmaniSTha (Subjective) hai / jaina dArzanikoM ne unakI isa mAnyatA ko anucita hI mAnA hai kyoMki prathamataH anubhava ke viSayoM ko anAdi avidyA ke kAlpanika pratyaya mAnakara indriyAnubhUti ke jJAna ko asatya batAyA gayA hai / jaina dArzanikoM kI dRSTi meM indriyAnubhUti ke viSayoM ko asat nahIM mAnA jA sakatA, ve tarka aura anubhava donoM ko hI yathArtha mAnakara calate haiM / unake anusAra tAkika jJAna (bauddhika jJAna) aura anubhUtyAtmaka jJAna-donoM hI yathArthatA kA 20 uddhRta-jaina sTaDIja, pR0 136 21 bhAratIya darzana, pR0 382-383 22 jaina sTaDIja, pR0 132-133 para uddhRta
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 527 : mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vivecana zrI jaina divAkara-smRti-grantha || bodha karA sakate haiM / bauddha-dArzanikoM kI yaha dhAraNA ki 'avidyA kevala Atmagata hai' jaina dArzanikoM ko svIkAra nahIM hai / ve avidyA kA vastugata AdhAra bhI mAnate haiN| unakI dRSTi meM bauddha daSTikoNa ekAMgI hI siddha hotA hai| bauddha-darzana ke avidyA kI vistata samIkSA AdaraNIya zrI nathamala TAMTiyA ne apanI pustaka 'sTaDIja ina jaina philaoNsaphI' meM kI hai|23 hameM vistAra bhaya se aura adhika gaharAI meM utaranA Avazyaka nahIM lagatA hai| gItA evaM vedAnta meM avidyA kA svarUpa gItA meM avidyA, ajJAna aura mAyA zabda kA prayoga hameM milatA hai| gItA meM ajJAna aura mAyA sAmAnyatayA do bhinna-bhinna arthoM meM hI prayoga hae haiN| ajJAna vaiyaktika hai jabaki mAyA eka IzvarIya zakti hai| gItA meM ajJAna kA artha paramAtmA ke usa vAstavika svarUpa ke jJAna kA abhAva hai jisa rUpa meM vaha jagata meM vyApta hote hue bhI usase pare hai / gItA meM ajJAna viparIta jJAna, moha, anekatA ko yathArtha mAna lenA Adi aneka arthoM meM prayukta huA hai| jJAna ke sAttvika, rAjasa aura tAmasa prakAroM kA vivecana karate hue gItA meM yaha spaSTa batAyA gayA hai ki anekatA ko yayArtha mAnane vAlA dRSTikoNa yA jJAna rAjasa hai| isI prakAra yaha mAnanA ki parama tattva mAtra itanA hI hai, yaha jJAna tAmasa hai / 24 yadyapi gItA meM mAyA ko vyakti ke duHkha evaM bandhana kA kAraNa mAnA gayA hai| kyoMki yaha eka bhrAnta AMzika cetanA kA poSaNa karatI hai aura usa rUpa meM pUrNa yathArthatA kA grahaNa sambhava nahIM hotaa| phira bhI hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki gItA meM mAyA Izvara kI aisI kAryakArI zakti bhI hai jisake mAdhyama se paramAtmA isa nAnArUpAtmaka jagata meM apane ko abhivyakta karatA hai| vaiyaktika dRSTi se mAyA paramArtha kA AvaraNa kara vyakti ko usake yathArtha jJAna se vaMcita karatI hai, jabaki paramasattA kI apekSA se vaha usakI eka zakti hI siddha hotI hai| vedAnta-darzana meM avidyA kA artha advaya paramArtha meM anekatA kI kalpanA hai| bahadAraNyakopaniSad meM kahA gayA hai ki jo advaya meM anekatA kA darzana karatA hai vaha mRtyu ko prApta hotA hai / 25 isake viparIta anekatA meM ekatA kA darzana yaha saccA jJAna hai| IzAvAsyopaniSad meM kahA gayA hai ki jo sabhI ko paramAtmA meM aura paramAtmA meM sabhI ko sthita dekhatA hai, usa ekatvadarzI ko na vijugupsA hotI hai aura na use koI moha yA zoka hotA hai / 26 vedAntika paramparA meM avidyA jagata ke prati Asakti evaM mithyA dRSTikoNa hai aura mAyA eka aisI zakti hai jisase yaha anekatA maya jagata astitvavAna pratIta hotA hai| mAyA isa nAnArUpAtmaka jagata kA AdhAra hai aura avidyA hameM usase bAMdhe hue rakhatI hai| vedAntika-darzana meM mAyA advaya avikArya paramasattA kI nAnArUpAtmaka jagata ke rUpa meM pratIti hai| vedAnta meM mAyA na to sat hai aura na asat hai use catuSkoTi vinimukta kahA gayA hai| vaha sat isalie nahIM hai ki usakA nirasana kiyA jA sakatA hai| vaha asat isalie nahIM hai ki usake AdhAra para vyavahAra hotA hai| vedAntika 23 vistRta vivecanA ke lie dekhie jaina sTaDIja, pR0 126-127 evaM 201-215 24 gItA 18 / 21-22 25 bRhadAraNyakopaniSad 4 / 4 / 16 26 IzAvAsyopaniSad 6-7 27 viveka cUDAmaNi mAyA nirUpaNa 111
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-nya / / cintana ke vividha bindu : 528 : darzana meM mAyA jagata kI vyAkhyA aura usakI utpatti kA siddhAnta hai, jabaki avidyA vaiyaktika Asakti hai| samIkSA vedAnta-darzana meM mAyA eka ardha satya hai jabaki tArkika dRSTi se mAyA yA to satya ho sakatI hai yA asatya / jaina-dArzanikoM ke anusAra satya sApekSika avazya ho sakatA hai lekina ardha satya (Half Truth) aisI koI avasthA nahIM ho sakatI hai| yadi advaya paramArtha ko nAnArUpAtmaka mAnanA yaha avidyA hai to jaina dArzanikoM ko yaha dRSTikoNa svIkAra nahIM hai / yadyapi jaina, bauddha aura vaidika paramparAe~ avidyA kI isa vyAkhyA meM ekamata haiM ki avidyA yA moha kA artha anAtma meM Atmabuddhi hai| upasaMhAra ___ ajJAna, avidyA yA moha kI upasthiti hI hamArI samyak pragati kA sabase bar3A avarodha hai / hamAre kSudra vyaktitva aura paramAtmatva ke bIca sabase bar3I bAdhA hai| usake haTate hI hama apane ko apane meM hI upasthita kara paramAtmA ke nikaTa khar3A pAte haiN| phira bhI prazna hai ki isa avidyA yA mithyAtva se mukti kaise ho? vastutaH avidyA se mukti ke lie yaha Avazyaka nahIM hama avidyA yA ajJAna ko haTAne kA prayatna kareM kyoMki usake haTAne ke sAre prayAsa vaise hI nirarthaka hoMge jaise koI andhakAra ko haTAne ke prayatna kare / jaise prakAza ke hote hI andhakAra svayaM hI samApta ho jAtA hai usI prakAra jJAna rUpa prakAza yA samyak dRSTi ke utpanna hote hI ajJAna yA avidyA kA andhakAra samApta ho jAtA hai| AvazyakatA isa bAta kI nahIM hai ki hama avidyA yA mithyAtva ko haTAne kA prayatna kareM varan AvazyakatA isa bAta kI hai ki hama samyakdarzana aura samyakjJAna kI jyoti ko prajvalita kareM tAki avidyA yA ajJAna kA tamisra samApta ho jaave| samyaktva jaina-paramparA meM samyakdarzana, samyaktva yA samyakdRSTitva zabdoM kA prayoga samAnArthaka rUpa meM huA hai| yadyapi AcArya jinabhadra ne vizeSAvazyakabhASya meM samyaktva aura samyak-darzana ke bhinna-bhinna arthoM kA nirdeza kiyA hai|28 apane bhinna artha meM samyaktva vaha hai jisakI upasthiti se zraddhA, jJAna aura cAritra samyak banate haiN| samyaktva kA artha-vistAra samyakdarzana se adhika vyApaka hai, phira bhI sAmAnyatayA samyakadarzana aura samyaktva zabda eka hI artha meM prayoga kie gae haiN| vaise samyaktva zabda meM samyakadarzana nihita hI hai| samyaktva kA artha sabase pahale hameM ise spaSTa kara lenA hogA ki samyaktva yA samyaka zabda kA kyA abhiprAya hai| sAmAnya rUpa meM samyak yA samyaktva zabda satyatA yA yathArthatA kA paricAyaka hai, use hama ucitatA bhI kaha sakate haiN| samyaktva artha tattvaruci hai| isa artha meM samyaktva satyAbhiruci yA 28 vizeSAvazyakabhASya 26 abhidhAna rAjendra, khaNDa 5, pRSTha 2425
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 526 : mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vivetrI jaina divAkara-smRti-grantha satya kI abhIpsA hai| dUsare zabdoM meM, isako satya ke prati jijJAsAvRtti yA mumukSatva bhI kahA jA sakatA hai| apane donoM hI arthoM meM samyakadarzana yA samyaktva naitika jIvana ke lie Avazyaka hai| jaina naitikatA kA carama Adarza AtmA ke yathArtha svarUpa kI upalabdhi hai, lekina yathArtha ko upalabdhi bhI to yathArtha se sambhava hogI. ayathArtha se to yathArtha pAyA nahIM jA sakatA / yadi sAdhya yathArthatA kI upalabdhi hai to sAdhana bhI yathArtha hI cAhie / jaina vicAraNA sAdhya aura sAvana kI ekarUpatA meM vizvAsa karatI hai / vaha yaha mAnatI hai ki anucita sAdhana se prApta kiyA lakSya bhI anucita hI hai, vaha ucita nahIM kahA jA sakatA / samyak ko samyak se hI prApta karanA hotA hai| asamyak se jo bhI milatA hai, pAyA jAtA hai, vaha bhI asamyak hI hotA hai / ataH AtmA ke yathArtha svarUpa kI upalabdhi ke lie unhoMne jina sAdhanoM kA vidhAna kiyA unakA samyak honA Avazyaka mAnA gaya vastutaH jJAna, darzana aura cAritra kA naitika mUlya unake samyaka hone meM samAhita hai| jaba jJAna, darzana aura cAritra samyaka hote haiM to ve mukti yA nirvANa ke sAdhana banate haiN| lekina yadi ve hI jJAna, darzana aura cAritra mithyA hote haiM to bandhana kA kAraNa banate haiN| bandhana aura mukti jJAna, darzana aura cAritra para nirbhara nahIM varan unakI samyaktA aura mithyAtva para AdhArita hai / samyakjJAna, samyakdarzana aura samyakacAritra mokSa kA mArga hai jabaki mithyAjJAna, mithyAdarzana aura mithyAcAritra hI bandhana kA mArga hai| AcArya jinabhadra kI dhAraNA ke anusAra yadi samyaktva kA artha tattvaruci yA satyAbhIpsA karate haiM to samyaktva kA naitika sAdhanA meM mahattvapUrNa sthAna siddha hotA hai / naitikatA kI sAdhanA Adarzonmukha gati hai lekina jisake kAraNa vaha gati hai, sAdhanA hai, vaha to satyAbhIpsA hI hai| sAdhaka meM jaba taka satyAbhIpsA yA tattvaruci jAgrata nahIM hotI taba taka vaha naitika pragati kI ora agrasara hI nahIM ho sakatA / satya kI cAha yA satya kI pyAsa hI aisA tattva hai jo use sAdhanA mArga meM prerita karatA hai / jise pyAsa nahIM, vaha pAnI kI prApti kA kyoM prayAsa karegA? jisameM satya kI upalabdhi kI cAha (tattvaruci) nahIM vaha kyoM sAdhanA karane lagA ? pyAsA hI pAnI kI khoja karatA hai / tattvaruci yA satyAmIpsA se yukta vyakti hI Adarza kI prApti ke nimitta sAdhanA ke mArga para ArUr3ha hotA hai| uttarAdhyayana sUtra meM samyaktva ke bhedoM kA vivecana karate hue donoM arthoM ko samanvita kara diyA gayA hai| granthakartA kI dRSTi meM yadyapi samyaktva yathArthatA kI abhivyakti karatA hai lekina yathArthatA jisa jJAnAtmaka tathya ke rUpa meM upasthita hotI hai, usake lie satyAmIpsA yA ruci Avazyaka hai| darzana kA artha darzana zabda bhI jainAgamoM meM aneka arthoM meM prayukta huA hai| jIvAdi padArthoM ke svarUpa kA dekhanA, jAnanA, zraddhA karanA darzana kahA jAtA hai| sAmAnyatayA darzana zabda dekhane ke artha meM vyavahAra kiyA jAtA hai lekina yahAM para darzana zabda kA artha mAtra netrajanya bodha nahIM hai| usameM indriyabodha, manabodha aura Atmabodha sabhI sammilita haiN| darzana zabda ke artha ke sambandha meM jainaparamparA meM kAphI vivAda rahA hai / darzana zabda ko jJAna se alaga karate hue vicArakoM ne darzana ko antarbodha aura jJAna ko bauddhika jJAna kahA hai| naitika jIvana kI dRSTi se vicAra karane para 30 abhi0 rA0, khaNDa 5, pRSTha 2425 31 sama prAblamsa ina jaina sAikolAjI, pRSTha 32
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 530 : darzana zabda kA dRSTikoNaparaka artha kiyA gayA hai / 12 darzana zabda ke sthAna para dRSTi zabda kA prayoga, usake dRSTikoNaparaka artha kA dyotaka hai| prAcIna jaina AgamoM meM darzana zabda ke sthAna para dRSTi zabda kA prayoga bahulatA se dekhA jAtA hai| tattvArthamUtra" aura uttarAdhyayana sUtra" meM darzana zabda kA artha tattvazraddhA mAnA gayA hai| paravartI jaina sAhitya meM darzana zabda kA deva, guru aura dharma ke prati zraddhA yA bhakti ke artha meM bhI vyavahAra kiyA gayA hai| isa prakAra jaina-paramparA meM samyakadarzana tattva-sAkSAtkAra, Atma-sAkSAtkAra, antarbodha, dRSTikoNa, zraddhA aura bhakti Adi arthoM ko apane meM sameTe hue hai / ina para thor3I gaharAI se vicAra karanA apekSita hai| kyA samyakadarzana ke uparokta artha paraspara virodhI haiM ? samyakadarzana zabda ke vibhinna arthoM para vicAra karane se pahale hameM yaha dekhanA hogA ki inameM se kauna-sA artha aitihAsika dRSTi se prathama thA aura usake pazcAt kina-kina aitihAsika paristhitiyoM ke kAraNa yahI zabda apane dUsare arthoM meM prayukta huaa| prathamataH hama dekhate haiM ki buddha aura mahAvIra ke apane samaya meM pratyeka dharma-pravartaka apane siddhAnta ko samyakdRSTi aura dUsare ke siddhAnta ko mithyAdRSTi kahatA thaa| bauddhAgamoM meM 62 mithyAdRSTiyoM evaM jainAgama sUtrakRtAMga meM 363 mithyAdRSTiyoM kA vivecana milatA hai| lekina vahA~ para mithyAdRSTi zabda azraddhA athavA mithyAzraddhA ke artha meM nahIM varana galata dRSTikoNa ke artha meM hI prayukta haA hai| bAda meM jaba yaha prazna uThA ki galata dRSTikoNa ko kisa sandarbha meM mAnA jAve, to kahA gayA ki jIva (Atmatattva) aura jagata ke sambandha meM jo galata dRSTikoNa hai, vahI mithyAdarzana yA mithyAdRSTi hai| isa prakAra mithyAdRSTi se tAtparya huA AtmA aura jagata ke svarUpa ke viSaya meM galata dRSTikoNa / usa yuga meM pratyeka dharma-mArga kA pravartaka AtmA aura jagata ke svarUpa ke viSaya meM apane dRSTikoNa ko samyaka dRSTikoNa athavA samyakadarzana; aura apane virodhI ke daSTikoNa ko mithyAdaSTi athavA mithyAdarzana kahatA thaa| bAda meM pratyeka sampradAya jIvana aura jagata sambandhI apane dRSTikoNa para vizvAsa karane ko samyakadarzana kahane lagA aura jo loga usakI mAnyatAoM ke viparIta mAnyatA rakhate the unako mithyAtvI kahane lagA aura unakI mAnyatA ko mithyAdarzana / isa prakAra samyakadarzana zabda tattvArthazraddhAna (jIva aura jagata ke svarUpa kI) ke artha meM abhirUr3ha huaa| lekina tattvArthazraddhAna ke artha meM bhI samyakadarzana zabda apane mUla artha se adhika dUra nahIM huA thaa| yadyapi usakI bhAvanA meM dizA badala cukI thI, usameM zraddhA kA tattva praviSTa ho gayA thA lekina vaha zraddhA thI tattva ke svarUpa kI mAnyatA ke sandarbha meM / vaiyaktika zraddhA kA vikAsa bAda kI bAta thii| zramaNaparamparA meM samyakadarzana kA dRSTikoNaparaka artha hI grAhya thA jo bAda meM tattvArthazraddhAna ke rUpa meM vikasita huaa| yahA~ taka to zraddhA meM bauddhika pakSa nihita thA, zraddhA jJAnAtmaka thii| lekina jaise-jaise bhAgavata sampradAya kA vikAsa huA, usakA prabhAva jaina aura bauddha zramaNa paramparAoM para bhI par3A / tattvArtha kI zraddhA jaba 'buddha' aura 'jina' para kendrita hone lagI-vaha jJAnAtmaka se bhAvAtmaka aura nirvaiyaktika se vaiyaktika bana gii| jisane jaina aura bauddha paramparAoM meM bhakti ke tattva 32 abhi0 rA0, khaNDa 5, pR0 2425 33 tattvArtha0 112 34 uttarA0 28.35 35 sAmAyika sUtra-samyaktva pATha
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 531 : mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vivezrI jaina divAkara-smRti-grantha kA vapana kiyaa| merI apanI dRSTi meM Agama evaM piTaka granthoM ke saMkalana evaM lipibaddha hone taka yaha saba kucha ho cakA thaa| ata: Agama aura piTaka granthoM meM samyakadarzana ke ina sabhI arthoM kI upasthiti upalabdha hotI hai| vastuta: samyakadarzana kA bhASAzAstrIya vivecana para AdhArita yathArtha dRSTikoNaparaka artha hI usakA prathama evaM mUla artha hai, lekina yathArtha dRSTikoNa to mAtra vItarAga puruSa kA hI ho sakatA hai, jahA~ taka vyakti rAga aura dveSa se yukta hai usakA dRSTikoNa yathArtha nahIM ho sakatA / isa artha ko svIkAra karane para yathArtha dRSTikoNa to sAdhanAvasthA meM sambhava nahIM hogA kyoMki sAdhanA kI avasthA sarAgatA kI avasthA hai| sAdhaka-AtmA meM to rAga aura dveSa donoM kI upasthiti hotI hai, sAdhaka to sAdhanA hI isalie kara rahA hai ki vaha ina donoM se mukta ho, isa prakAra yathArtha dRSTikoNa to mAtra siddhAvasthA meM hogaa| lekina yathArtha dRSTikoNa kI AvazyakatA to sAdhaka ke lie hai, siddha ko to vaha svAbhAvika rUpa meM prApta hai / yathArtha dRSTikoNa ke abhAva meM vyakti kA vyavahAra evaM sAdhanA samyaka nahIM ho sakatI athavA ayathArtha dRSTikoNa jJAna aura jIvana ke vyavahAra ko samyaka nahIM banA sakatA hai| yahA~ eka samasyA utpanna hotI hai / yathArtha dRSTikoNa kA sAdhanAtmaka jIvana meM abhAva hotA hai aura binA yathArtha dRSTikoNa ke sAdhanA ho nahIM sktii| yaha samasyA hameM aisI sthiti meM DAla detI ki jahA~ hameM sAdhanA-mArga kI sambhAvanA ko hI asvIkRta karanA hotA hai| yathArtha dRSTikoNa ke binA sAdhanA sambhava nahIM aura yathArtha dRSTikoNa sAdhanA-kAla meM ho nahIM sktaa| lekina isa dhAraNA meM eka bhrAnti hai, vaha yaha ki sAdhanA mArga ke lie, dRSTikoNa kI yathArthatA ke lie, rAga-doSa se pUrNa vimukta dRSTi kA honA Avazyaka nahIM hai, mAtra itanA Avazyaka hai ki vyakti ayathArthatA ko jAne aura usake kAraNa jAne / aisA sAdhaka yathArthatA ko nahIM jAnate hue bhI samyakadRSTi hI hai, kyoMki vaha asatya ko asatya mAnatA hai aura usake kAraNa ko jAnatA hai ataH vaha bhrAnta nahIM hai, asatya ke kAraNa ko jAnane ke kAraNa vaha usakA nirAkaraNa kara satya ko pA skegaa| yadyapi pUrNa yathArtha dRSTi to eka sAdhaka vyakti meM sambhava nahIM hai, phira bhI usakI rAga-dveSAtmaka vRttiyoM meM jaba svAbhAvika rUpa se kamI ho jAtI hai to isa svAbhAvika parivartana ke kAraNa pUrvAnubhUti aura pazcAnubhUti meM antara jJAta hotA hai aura isa antara ke kAraNa ke cintana meM use do bAteM mila jAtI haiM-eka to yaha ki usakA dRSTikoNa dUSita hai aura usakI dRSTi kI dUSitatA kA amuka kAraNa hai| yadyapi yahA~ satya to prApta nahIM hotA lekina apanI asatyatA aura usake kAraNa kA bodha ho jAtA hai, jisake pariNAmasvarUpa usameM satyAbhIpsA jAgrata ho jAtI hai| yahI satyAbhIpsA use satya yA yathArthatA ke nikaTa pahuMcAtI hai aura jitane aMza meM vaha yathArthatA ke nikaTa pahuMcatA hai utane hI aMza meM usakA jJAna aura cAritra zuddha hotA jAtA hai / jJAna aura cAritra kI zuddhatA se punaH rAga aura dveSa meM kramazaH kamI hotI hai aura usake phalasvarUpa usake daSTikoNa meM aura adhika yathArthatA A jAtI hai| isI prakAra kramazaH vyakti svataH hI sAdhanA kI carama sthiti meM pahu~ca jAtA hai| Avazyakaniyukti meM kahA gayA hai ki jala jaise-jaise svaccha hotA jAtA hai tyoM-tyoM draSTA usameM pratibimbita rUpoM ko spaSTatayA dekhane lagatA hai usI prakAra antara meM jyoM-jyoM tattvaruci jAgrata hotI hai tyoM-tyoM tattva-jJAna prApta hotA jAtA hai|" ise jaina paribhASA meM pratyekabuddha (svataH hI yathArthatA ko jAnane vAle) kA sAdhanA-mArga kahate haiM / 36 dekhie sthAnAMga 5 / 2 uddhRta-Atma-sAdhanA saMgraha, pR0 143 37 Avazyakaniyukti 1163
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 532 : lekina pratyeka sAmAnya sAdhaka yathArtha dRSTikoNa ko isa prakAra prApta nahIM karatA hai aura na usake lie yaha sambhava hI hai; satya kI svAnubhUti kA mArga kaThina hai| satya ko svayaM jAnane kI vidhi kI apekSA dUsarA sahaja mArga hai aura vaha yaha ki jinhoMne svAnubhUti se satya ko jAnakara usakA jo bhI svarUpa batAyA hai, usako mAnakara calanA / ise hI jainazAstrakAroM ne tattvArthazraddhAna kahA hai arthAt yathArtha dRSTikoNa se yukta vItarAga ne apane yathArtha dRSTikoNa meM sattA kA jo svarUpa prakaTa kiyA hai, use svIkAra kara lenA / mAna lIjie koI vyakti pitta vikAra se pIr3ita hai, aba aisI sthiti meM vaha kisI zveta vastu ke yathArtha jJAna se vaMcita hogaa| use vastu ke yathArtha svarU ko prApta karane ke do mArga ho sakate haiN| pahalA mArga yaha hai ki usakI bImArI meM svAbhAvika rUpa se jaba kucha kamI ho jAve aura vaha apanI pUrva aura pazcAt kI anubhUti meM antara pAkara apane roga ko jAne aura prayAsoM dvArA use zAnta kara vastu ke yathArthasvarUpa kA bodha pA jAve / dUsarI sthiti meM jaba kisI dUsare vyakti dvArA use yaha batAyA jAve ki vaha zveta vastu ko pIta varNa kI dekha rahA hai| yahA~ para isa svastha dRSTi vAle vyakti kI bAta ko svIkAra kara lene para bhI use apanI rugNAvasthA yA apanI dRSTi kI dUSitatA kA jJAna ho jAtA hai aura sAtha hI vaha vastutattva ko yathArtha rUpa meM jAna bhI letA hai| samyakadarzana ko cAhe yathArtha dRSTi kaheM yA tattvArthazraddhAna unameM vAstavikatA kI daSTi se antara nahIM hotA hai / antara hotA hai unakI upalabdhi kI vidhi meM / eka vaijJAnika svataH prayoga ke AdhAra para kisI satya kA udghATana karatA hai aura vastutattva ke yathArtha svarUpa ko jAnatA hai / dUsarA vyakti vaijJAnika ke kathanoM para vizvAsa karake bhI vastutattva ke yathArtha svarUpa ko jAnatA hai| donoM dazAoM meM vyakti kA dRSTikoNa yathArtha hI kahA jAyagA yadyapi donoM kI upalabdhi vidhi meM antara hai| eka ne use tattva-sAkSAtkAra yA svataH kI anumati meM pAyA, to dUsare ne zraddhA ke mAdhyama se / vastutattva ke prati dRSTikoNa kI yathArthatA jina mAdhyamoM se prApta kI jA sakatI hai. ve do hai.--yA to vyakti svayaM tattva-sAkSAtkAra kare athavA una RSiyoM, sAdhakoM ke kathanoM para zraddhA kare jinhoMne tattva-sAkSAtkAra kiyA hai| tattvazraddhA to mAtra usa samaya taka ke lie eka anivArya vikalpa hai jaba taka sAdhaka tattva-sAkSAtkAra nahIM kara letaa| antima sthiti to tattva-sAkSAtkAra kI hI hai| isa sambandha meM paM0 sukhalAla jI likhate haiM-"tattvazraddhA hI samyakadRSTi ho to bhI vaha artha antima nahIM hai, antima artha to tattva-sAkSAtkAra hai / tattvazraddhA to tattva-sAkSAtkAra kA eka sopAna mAtra hai| vaha sopAna dRr3ha ho tabhI yathocita puruSArtha se tattva kA sAkSAtkAra hotA hai|"38 jaina AcAra-darzana meM samyakadarzana kA sthAna samyakadarzana jaina AcAra-vyavasthA kA AdhAra hai| nandIsUtra meM samyakdarzana ko saMgha rUpI sumeru parvata kI atyanta sudar3ha aura gahana pIThikA (AdhArazilA) kahA gayA hai jisa para jJAna aura cAritra rUpI uttama dharma kI mekhalA arthAt parvatamAlA sthira rahI huI hai| jaina AcAradarzana meM samyaka darzana ko mukti kA adhikAra-patra kahA jA sakatA hai| uttarAdhyayanasUtra meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki samyakadarzana ke binA samyajJAna nahIM hotA aura samyakjJAna ke abhAva meM AcaraNa meM yathArthatA yA sacAritratA nahIM AtI aura sacAritratA ke abhAva meM karmAvaraNa 38 jainadharma kA prANa, pR0 24 36 nandIsUtra 112
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 533 : mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vizrI jaina divAkara-smRti-grantha / / se mukti sambhava nahIM aura karmAvaraNa se jakar3e hue prANI kA nirvANa nahIM hotaa| AcArAMgasUtra meM kahA gayA hai ki samyakdaSTi pApAcaraNa nahIM krtaa| jaina vicAraNA ke anusAra AcaraNa kA sat athavA asat honA kartA ke dRSTikoNa (darzana) para nirbhara hai| samyakdRSTitva se pariniSpanna hone vAlA AcaraNa sadaiva sat hogA aura mithyAdRSTi se pariniSpanna hone vAlA AcaraNa sadaiva asat hogaa| isI AdhAra para sUtrakRtAMgasUtra meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki vyakti prabuddha hai, bhAgyavAna hai aura parAkramI bhI hai, lekina yadi usakA dRSTikoNa asamyak hai to usakA samasta dAna, tapa Adi puruSArtha phalayukta hone ke kAraNa azuddha hI hogA / vaha use mukti kI ora nahIM le jAkara bandhana kI ora hI le jaavegaa| kyoMki asamyakdarzI hone ke kAraNa vaha Asakta (sarAga) dRSTi vAlA hogA aura Asakta yA phalAzApUrNa vicAra se pariniSpanna hone ke kAraNa usake sabhI kArya bhI phalayukta hoMge aura phalayukta hone se usake bandhana kA kAraNa hoMge / ataH asamyakdarzI vyakti kA sArA puruSArtha azuddha hI kahA jAvegA kyoMki vaha usakI mukti meM bAdhaka hogaa| lekina isake viparIta samyakdRSTi yA vItarAgadRSTisampanna vyakti ke sabhI kArya phalAzA se rahita hone se zuddha hoNge| isa prakAra jaina vicAraNA yaha batAtI hai ki samyakadarzana ke abhAva se vicAra-pravAha sarAga, sakAma yA phalAzA se yukta hotA hai aura yahI karmoM ke prati rahI huI phalAzA bandhana kA kAraNa hone se puruSArtha ko azuddha banA detI hai jabaki samyakadarzana kI upasthiti se vicAra-pravAha vItarAgatA, niSkAmatA aura anAsakti kI ora bar3hatA hai, phalAkAMkSA samApta ho jAtI hai ataH samyakdRSTi se yukta sArA puruSArtha parizuddha hotA hai / 2 bauddha-darzana meM samyakadarzana kA sthAna bauddha-darzana meM samyakadarzana kA kyA sthAna hai, yaha buddha ke nimna kathana se spaSTa ho jAtA hai| aMguttaranikAya meM buddha kahate haiM ki bhikSuo ! maiM dUsarI koI bhI eka bAta aisI nahIM jAnatA jisase anutpanna akuzala-dharma utpanna hote hoM tathA utpanna akuzala-dharmoM meM vRddhi hotI ho, vipulatA hotI ho, jaise bhikSuo ! mithyA-dRSTi / bhikSuo ! mithyAdRSTi vAle meM anutpanna akuzala-dharma paidA ho jAte haiM, utpanna akuzala-dharma vRddhi ko, vipulatA ko prApta ho jAte haiN| bhikSuo ! maiM dUsarI koI bhI eka bAta aisI nahIM jAnatA jisase anutpanna kuzala-dharma utpanna hoM tathA utpanna kuzala-dharmoM meM vRddhi hotI ho, vipulatA hotI ho, jaise bhikSuo ! samyak-dRSTi / bhikSuo! samyak-dRSTi vAle meM anutpanna kuzala-dharma utpanna ho jAte haiM, utpanna kuzala-dharma vRddhi ko, vipulatA ko prApta ho jAte haiN| isa prakAra buddha samyak dRSTi ko naitika jIvana ke lie Avazyaka mAnate haiN| unakI dRSTi meM mithyAdaSTikoNa idhara (saMsAra) kA kinArA hai aura samyak-dRSTikoNa udhara (nirvANa) kA kinArA hai|" buddha ke ye vacana yaha spaSTa kara dete haiM ki bauddha-darzana meM samyak-dRSTi kA kitanA mahatvapUrNa sthAna hai| 42 sUtrakRtAMga zA22-23 40 uttarA0 28130 43 aMguttaranikAya 1117 41 AcArAMga 232 44 aMguttaranikAya 1112
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara mmRti-grantha || cintana ke vividha bindu : 534: vaidika-paramparA evaM gItA meM samyak-darzana (zraddhA) kA sthAna vaidika-paramparA meM bhI samyaka-darzana ko mahatvapUrNa sthAna prApta hai| jainadarzana ke samAna hI manusmRti meM kahA gayA hai ki samyak-dRSTi sampanna vyakti karma ke bandhana meM nahIM AtA hai, lekina samyaka-darzana se vihIna vyakti saMsAra meM paribhramita hotA rahatA hai| gItA meM yadyapi samyaka-darzana zabda kA abhAva hai phira bhI samyaka-darzana ko zraddhAparaka artha meM lene para gItA meM usakA mahatvapUrNa sthAna siddha ho jAtA hai| zraddhA gItA ke AcAradarzana ke kendrIya tattvoM meM se eka hai| 'zraddhAvAMllabhate jJAnaM' kahakara gItA meM usake mahatva ko spaSTa kara diyA hai| gItA yaha bhI svIkAra karatI hai ki vyakti kI jaisI zraddhA hotI hai, usakA jIvana ke prati jaisA dRSTikoNa hotA hai, vaisA hI vaha bana jAtA hai| gItA meM zrIkRSNa ne yaha kahakara ki yadi durAcArI vyakti bhI mujhe bhajatA hai arthAt mere prati zraddhA rakhatA hai to use sAdhu hI samajhA jAnA cAhie kyoMki vaha yathArtha nizcaya yA dRSTi se yukta ho cukA hai aura vaha zIghra hI dharmAtmA hokara cirazAMti ko prApta ho jAtA hai, isa kathana meM samyak-darzana yA zraddhA ke mahatva ko spaSTa kara diyA hai| gItA kA yaha kathana AcArAMga ke usa kathana se ki 'samyakdarzI koI pApa nahIM karatA' kAphI adhika sAmyatA rakhatA hai| AcArya zaMkara ne apane gItAbhASya meM bhI samyakadarzana ke mahatva ko spaSTa karate hue likhA hai ki "samyakdarzananiSTha puruSa saMsAra ke bIja rUpa avidyA Adi doSoM kA unmUlana nahIM kara sake aisA kadApi sambhava nahIM ho sakatA arthAt samyak-darzanayukta puruSa nizcitarUpa se nirvANa-lAbha karatA hai|" AcArya zaMkara ke anusAra jaba taka samyakdarzana nahIM hotA taba taka rAga (viSayAsakti) kA uccheda nahIM hotA aura jaba taka rAga kA uccheda nahIM hotA, mukti sambhava nahIM hotii| samyakdarzana AdhyAtmika jIvana kA prANa hai| jisa prakAra cetanA se rahita zarIra zava hai usI prakAra samyak-darzana se rahita vyakti calatA-phiratA zava hai| jisa prakAra zava loka meM tyAjya hotA hai vaise hI AdhyAtmika-jagata meM yaha cala-zava tyAjya hotA hai| vastutaH samyakadarzana eka jIvana-dRSTi hai| binA jIvana-dRSTi ke jIvana kA koI artha nahIM raha jaataa| vyakti kI jIvana-dRSTi jaisI hotI hai usI rUpa meM usake caritra kA nirmANa ho jAtA hai| gItA meM kahA gayA hai ki vyakti zraddhAmaya hai, jaisI zraddhA hotI hai vaisA hI vaha bana jAtA hai| asamyak jIvanadRSTi patana kI ora aura samyak jIvana-dRSTi utthAna kI ora le jAtI hai isalie yathArtha jIvanadRSTi kA nirmANa jise bhAratIya paramparA meM samyakadarzana, samyakaddaSTi yA zraddhA kahA gayA hai, Avazyaka hai| yathArtha jIvanadRSTi kyA hai ? yadi isa prazna para hama gambhIratApUrvaka vicAra kareM to hama pAte haiM ki samAlocya sabhI AcAra-darzanoM meM anAsakta evaM vItarAga jIvana dRSTi ko hI yathArtha jIvanadRSTi mAnA gayA hai| 45 manusmRti 674 47 gItA // 30-31 46 mAvapAhuDa 143 46 gItA 173 48 gItA (zAM0) 18 / 12 50 gItA 1713
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 535 : mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vicchiI jaina divAkara smRti-grantha // samyakadarzana kA vargIkaraNa uttarAdhyayanasUtra meM samyakadarzana ke, usakI utpatti ke AdhAra para, dasa bheda kiye gaye haiM, jo nimnAnusAra haiM (1) nisarga (svabhAva) ruci samyaktva-jo yathArtha dRSTikoNa vyakti meM svataH hI utpanna ho jAtA hai, vaha nisargaruci samyaktva kahA jAtA hai / (2) upadezaruci samyaktva-dUsare vyakti se sunakara jo yathArtha dRSTikoNa yA tattvazraddhAna hotA hai, vaha upadezaruci samyaktva hai| (3) AjJAruci samyaktva-vItarAga mahApuruSoM ke naitika AdezoM ko mAnakara jo yathArtha dRSTikoNa utpanna hotA hai athavA jo tattvazraddhA hotI hai, use AjJAruci samyaktva kahA jAtA hai| (4) sUtraruci samyaktva -aMgapraviSTa evaM aMgabAhya granthoM ke adhyayana ke AdhAra para jo yathArtha dRSTikoNa yA tattvazraddhAna hotA hai, vaha sUtraruci samyaktva kahA jAtA hai| (5) bojaruci samyaktva-yathArthatA ke svalpabodha ko svacintana ke dvArA vikasita karanA, bIjaruci samyaktva hai| (6) abhigamaruci samyaktva-aMgasAhitya evaM anya granthoM ko artha evaM vivecanA sahita adhyayana karane se jo tattva-bodha evaM tatva-zraddhA utpanna hotI hai, vaha abhigamaruci samyaktva hai| (7) vistAraruci samyaktva-vastutattva (SaT dravyoM) ke aneka pakSoM kA vibhinna apekSAoM (dRSTikoNoM) evaM pramANoM se avabodha kara unakI yathArthatA para zraddhA karanA, yaha vistAraruci samyaktva hai| (4) kriyAruci samyaktva-prArambhika rUpa meM sAdhaka jIvana kI vibhinna kriyAoM ke AcaraNa meM ruci ho aura usa sAdhanAtmaka anuSThAna ke phalasvarUpa yathArthatA kA bodha ho, vaha kriyAruci samyaktva hai| (8) saMkSeparuci samyaktva-jo vastutattva kA yathArtha svarUpa nahIM jAnatA hai aura jo Arhat pravacana (jJAna) meM pravINa bhI nahIM hai lekina jisane ayathArtha (mithyAdRSTikoNa) ko aMgIkRta bhI nahIM kiyA, jisameM yathArtha jJAna kI alpatA hote hue bhI mithyA (asatya) dhAraNA nahIM hai aisA samyaktva saMkSeparuci kahA jAtA hai / (10) dharmaci samyaktva-tIrthakaradeva praNIta dharma meM batAe gae dravya svarUpa, Agama sAhitya evaM naitika niyama (cAritra) para Astikya bhAva rakhanA unheM yathArtha mAnanA yaha dharma ruci samyaktva hai|51 samyaktva kA trividha vargIkaraNa52 apekSAbheda se samyaktva kA trividha vargIkaraNa bhI jainAcAryoM ne kiyA hai| isa vargIkaraNa ke anusAra samyaktva ke kAraka, rocaka aura dIpaka aise tIna bheda kiye gaye haiM : 1. kArakasamyaktva jisa yathArtha dRSTikoNa (samyaktva) ke hone para vyakti sadAcaraNa yA samyakacAritra kI 51 uttarA0 28.16 52 vizeSAvazyakabhASya 2675
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara mmRti-grantha / / cintana ke vividha bindu : 536 : sAdhanA meM agrasara hotA hai, vaha 'kAraka samyaktva' hai / kAraka samyaktva aisA yathArtha dRSTikoNa hai jisameM vyakti Adarza kI upalabdhi ke hetu sakriya evaM prayAsazIla bana jAtA hai| naitika dRSTi se kaheM to 'kAraka-samyaktva' zubhAzubha viveka kI vaha avasthA hai jisameM vyakti jisa zubha kA nizcaya karatA hai usakA AcaraNa bhI karatA hai / yahA~ jJAna aura kriyA meM abheda hotA hai| sukarAta kA yaha vacana ki 'jJAna hI sadguNa hai' isa avasthA meM lAgU hotA hai / 2. rocakasamyaktva rocaka samyaktva satyabodha kI vaha avasthA hai jisameM vyakti zubha ko zubha aura azubha ko azubha ke rUpa meM jAnatA hai aura zubha kI prApti kI icchA bhI karatA hai, lekina usake lie prayAsa nahIM karatA / satyAsatyaviveka hone para bhI satya kA AcaraNa nahIM kara pAnA, yaha rocaka samyaktva hai / jaise koI rogI apanI rugNAvasthA ko bhI jAnatA hai, roga kI auSadhi bhI jAnatA hai aura roga se mukta honA bhI cAhatA hai lekina phira bhI auSadhi kA grahaNa nahIM kara pAtA vaise hI rocaka samyaktva vAlA vyakti saMsAra ke du:khamaya yathArtha svarUpa ko jAnatA hai, usase mukta honA bhI cAhatA hai, use mokSa-mArga kA bhI jJAna hotA hai phira vaha samyakcAritra kA pAlana (cAritramohakarma ke udaya ke kAraNa) nahIM kara pAtA hai / isa avasthA ko mahAbhArata ke usa vacana ke samakakSa mAnA jA sakatA hai, jisameM kahA gayA hai ki dharma ko jAnate hue bhI usameM pravRtti nahIM hotI aura adharma ko jAnate hue bhI usase nivRtti nahIM hotI hai| 3. dIpakasamyaktva vaha avasthA jisameM vyakti apane upadeza se dUsaroM meM tatvajijJAsA utpanna kara detA hai aura usake pariNAmasvarUpa hone vAle yathArthabodha kA kAraNa banatA hai, dIpaka samyaktva kahalAtI hai / dIpaka samyaktva vAlA vyakti vaha hai jo dUsaroM ko sanmArga para lagA dene kA kAraNa to bana jAtA hai lekina svayaM kumArga kA hI pathika banA rahatA hai| jaise koI nadI ke tIra para khar3A huA vyakti kisI nadI ke madhya meM thake hue tairAka kA utsAhavardhana kara usake pAra lagane kA kAraNa bana jAtA hai yadyapi na to svayaM tairanA jAnatA hai aura na pAra hI hotA hai| samyaktva kA vividha vargIkaraNa eka anya prakAra se bhI kiyA gayA hai jisameM karmaprakRtiyoM ke kSayopazama ke AdhAra para usake bheda kiye haiN| jaina vicAraNA meM anantAnubaMdhI (tIvratama) krodha, mAna, mAyA (kapaTa), lobha tathA mithyAtvamoha, mizramoha aura samyaktvamoha yaha sAta karmaprakRtiyA~ samyaktva (yathArthabodha) kI virodhI mAnI gayI haiM, isameM samyaktvamohanIya ko chor3a zeSa chaha karmaprakRtiyAM udaya hotI haiM to samyaktva kA pragaTana nahIM ho paataa| samyaktvamoha mAtra samyaktva kI nirmalatA aura vizuddhi meM bAdhaka hotA hai / karmaprakRtiyoM kI tIna sthitiyAM haiM 1. kSaya, 2. upazama, aura 3. kSayopazama / isI AdhAra para samyaktva kA yaha vargIkaraNa kiyA gayA hai jisameM samyaktva tIna prakAra kA hotA hai1. aupazamika samyaktva 2. kSAyika samyaktva, aura 3. kSAyopazamika samyaktva / 53 dekhie-paMcadazI 6 / 176 uddhRta-bhAratIya-darzana, pR0 12
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 537 : mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vivezrI jaina divAkara-smRti-nya 1. aupazamika samyaktva uparokta (kriyamANa) karmaprakRtiyoM ke upazamita (dabAI huI) ho jAne se jisa samyaktva guNa kA pragaTana hotA hai vaha aupazamika samyaktva kahalAtA hai| aupazamika samyaktva meM sthAyitva kA abhAva hotA hai / zAstrIya vivecanA ke anusAra yaha eka antarmuhUrta (48 miniTa) se adhika nahIM Tika pAtA hai| upazamita karmaprakRtiyA~ (vAsanAe~) puna: jAgrata hokara ise vinaSTa kara detI haiN| 2. kSAyika samyaktva uparokta sAtoM karmaprakRtiyoM ke kSaya ho jAne para jisa samyaktva rUpa yathArthabodha kA pragaTana hotA hai, vaha kSAyika samyaktva kahalAtA hai| yaha yathArthabodha sthAyI hotA hai aura eka bAra prakaTa hone para kabhI bhI vinaSTa nahIM hotA hai| zAstrIya bhASA meM yaha sAdi evaM ananta hotA hai| 3. kSAyopazamika samyaktva mithyAtvajanaka udayagata (kriyamANa) karmaprakRtiyoM ke kSaya ho jAne para aura anudita (sattAvAna yA sacita) karmaprakRtiyoM ke upazama ho jAne para jisa samyaktva kA pragaTana hotA hai vaha kSAyopazamika samyaktva kahalAtA hai / yadyapi sAmAnya dRSTi se yaha asthAyI hI hai phira bhI eka lambI samayAvadhi (chayAsaTha sAgaropama se kucha adhika) taka avasthita raha sakatA hai| aupazamika aura kSAyopazamika samyaktva kI bhUmikA meM samyaktva ke rasa kA pAna karane ke pazcAta jaba sAdhaka punaH mithyAtva kI ora lauTatA hai to lauTane kI isa kSaNika samayAvadhi meM vAnta samyaktva kA kiMcit saMskAra avaziSTa rahatA hai / jaise vamana karate samaya vamita padArthoM kA kucha svAda AtA hai vaise hI samyaktva ko vAnta karate samaya samyaktva kA bhI kucha AsvAda rahatA hai / jIva kI aisI sthiti sAsvAdana samyaktva kahalAtI hai|| sAtha hI jaba jIva kSAyopazamika samyaktva kI bhUmikA se kSAyika samyaktva kI prazasta bhUmikA para Age bar3hatA hai aura isa vikAsa krama meM jaba vaha samyaktvamohanIya karmaprakRti ke karmadalikoM kA anubhava kara rahA hotA hai to usake samyaktva kI yaha avasthA 'vedaka samyaktva' kahalAtI hai| vedaka samyaktva ke anantara jIva kSAyika samyaktva ko prApta kara letA hai| vastutaH sAsvAdana samyaktva aura vedaka samyaktva samyaktva ko madhyAntara avasthAyeM haiM / pahalI samyaktva se mithyAtva kI ora girate samaya aura dUsarI kSAyopazamika samyaktva se kSAyika samyaktva kI ora bar3hate samaya hotI hai| samyaktva kA vividha vargIkaraNa samyaktva kA vizleSaNa aneka apekSAoM se kiyA gayA hai tAki usake vividha pahalaoM para samucita prakAza DAlA jA sake / samyaktva kA vividha vargIkaraNa cAra prakAra se kiyA gayA hai (a) dravyasamyaktva aura bhAvasamyaktva 1. dravyasamyaktva-vizuddha rUpa meM pariNata kiye hue mithyAtva ke karmaparamANu dravyasamyaktva kahalAte haiN| 54 pravacanasAroddhAra (TIkA) 146 / 942
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha 2. bhAvasamyaktva -- uparokta vizuddha pudgala vargaNA ke nimitta se hone vAlI tattvazraddhA bhAvasamyaktva kahalAtI hai / (ba) nizcayasamyaktva aura vyavahArasamyaktva" 1. nizcayasamyaktva-rAga-dveSa aura moha kA atyalpa ho jAnA, para-padArthoM se bhedajJAna evaM sva-svarUpa meM ramaNa, deha meM rahate hue dehAdhyAsa kA chUTa jAnA, yaha nizcayasamyaktva ke lakSaNa haiN| merA zuddha svarUpa anantajJAna, anantadarzana aura ananta Anandamaya hai para bhAva yA Asakti hI mere bandhana kA kAraNa hai, aura sva-svabhAva meM ramaNa karanA yahI mokSa kA hetu hai / maiM svayaM hI apanA Adarza hU~, deva guru aura dharma yaha merA AtmA hI hai| aisI dRr3ha zraddhA kA honA hI nizcayasamyaktva hai / dUsare zabdoM meM Atmakendrita honA yahI nizcayasamyaktva hai| 2. vyavahArasamyaktva -- vItarAga meM devabuddhi (Adarza buddhi), pA~ca mahAvratoM ke pAlana karane vAle muniyoM meM gurubuddhi aura jinapraNIta dharma meM siddhAnta buddhi rakhanA, yaha vyavahArasampanatva hai / (sa) nisargajasamyaktva aura adhigamajasamyaktva ' 56 cintana ke vividha bindu 536 1. nisargajasamyaktva - jisa prakAra nadI ke pravAha meM par3A huA patthara aprayAsa hI svAbhA vika rUpa se gola ho jAtA hai usI prakAra saMsAra meM bhaTakate hue prANI ke anAyAsa hI jaba karmAvaraNa ke alpa hone para yathArthatA kA bodha ho jAtA hai to aisA satyabodha nisargaja ( prAkRtika ) hotA hai| binA kisI guru Adi ke upadeza ke svAbhAvika rUpa meM svataH utpanna hone vAlA aisA satyabodha nisargajasamyaktva kahalAtA hai| 2. adhigamajasamyaktva - guru Adi ke upadezarUpa nimitta se hone vAlA satyabodha yA samyaktva adhigamaja samyaktva kahalAtA hai| isa prakAra jaina dArzanika na to vedAnta aura mImAMsaka darzana ke anusAra satya patha ke nitya prakaTana ko svIkAra karate haiM aura na nyAya-vaizeSika aura yogadarzana ke samAna yaha mAnate haiM ki satya patha kA prakaTana Izvara ke dvArA hotA hai varan ve to yaha mAnate haiM ki jIvAtmA meM satyabodha ko prApta karane kI svAbhAvika zakti hai aura vaha binA kisI dUsare kI sahAyatA ke satya patha kA bodha prApta kara sakatA hai yadyapi kinhIM viziSTa AtmAoM ( sarvajJa, tIrthaMkara) dvArA satya patha kA prakaTana evaM upadeza bhI kiyA jAtA hai|" samyaktva ke pA~ca aMga samyaktva yathArthatA hai, satya hai; isa satya kI sAdhanA ke lie jaina vicArakoM ne 5 aMgoM kA vidhAna kiyA hai / jaba taka sAdhaka inheM nahIM apanA letA hai vaha yathArthatA yA satya kI ArAdhanA evaM upalabdhi meM samartha nahIM ho pAtA / samyaktva ke nimna pA~ca aMga haiM : 1. sama - samyaktva kA pahalA lakSaNa hai sama / prAkRta bhASA kA yaha 'sama' zabda saMskRta bhASA meM tIna rUpa letA hai- 1. sama, 2. zama, 3. zrama / ina tInoM zabdoM ke aneka artha hote haiM / 55 pravacanasArodvAra (TIkA) 149142 56 sthAnAMga sUtra 2 / 1 / 70 57 sTaDIja ina jaina philAsaphI, pR0 268
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 536 : mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vivecanI jaina divAkara-smRti-grantha pahale 'sama' zabda ke hI do artha hote haiN| pahale artha meM yaha samAnubhUti yA tulyatA hai arthAt sabhI prANiyoM ko apane samAna samajhanA hai| isa artha meM 'Atmavat sarvabhUteSu' ke mahAn siddhAnta kI sthApanA karatA hai jo ahiMsA kI vicAra-praNAlI kA AdhAra hai| dUsare artha meM ise sama-manovRtti yA samabhAva kahA jA sakatA hai arthAt sukha-duHkha, hAni-lAbha Adi evaM anukUla aura pratikUla donoM sthitiyoM meM samabhAva rakhanA, citta ko vicalita nahIM hone denA / yaha cittavRtti saMtulana hai / saMskRta ke 'zama' ke rUpa ke AdhAra para isakA artha hotA hai zAMta karanA arthAt kaSAyAgni yA vAsanAoM ko zAMta karanA / saMskRta ke tIsare rUpa 'zrama' ke AdhAra para isakA nirvacana hotA hai-prayAsa, prayatna yA puruSArtha krnaa| 2. saMvega-saMvega zabda kA zAbdika vizleSaNa karane para usakA nimna artha dhvanita hotA hai-sam +vega, sam- samyak, ucita, vega-gati arthAt samyagati / sam zabda AtmA ke artha meM bhI A sakatA hai| isa prakAra isakA artha hogA AtmA kI ora gati / dUsare, sAmAnya artha meM saMvega zabda anubhUti ke artha meM bhI prayukta hotA hai / yahA~ isakA tAtparya hogA svAnubhUti, AtmAnubhUti athavA AtmA ke Anandamaya svarUpa kI anumati / tIsare, AkAMkSA kI tIvratama avasthA ko bhI saMvega kahA jAtA hai / isa prasaMga meM isakA artha hogA satyAbhIpsA arthAt satya ko jAnane ke tIvratama AkAMkSA / kyoMki jisameM satyAbhIpsA hogI vahI satya ko pA sakegA / satyAbhIpsA se hI ajJAna se jJAna kI ora pragati hotI hai| yahI kAraNa hai ki uttarAdhyayanasUtra meM saMvega kA pratiphala batAte hue mahAvIra kahate haiM ki saMvega se mithyAtva kI vizuddhi hokara yathArtha-darzana kI upalabdhi (ArAdhanA) hotI hai|58 3. niveda-nirveda zabda kA artha hotA hai udAsInatA, vairAgya, anAsakti / sAMsArika pravRttiyoM ke prati udAsIna bhAva rkhnaa| kyoMki isake abhAva meM sAdhanA-mArga para calanA sambhava nahIM hotA / vastutaH nirveda niSkAma bhAvanA yA anAsakta dRSTi ke udaya kA Avazyaka aMga hai| 4. anukampA-isa zabda kA zAbdika nirvacana isa prakAra hai--anu + kampA / anu kA artha hai tadanusAra, kampa kA artha hai dhUjanA yA kampita honA arthAt kisI anya ke anusAra kampita honaa| dUsare zabdoM meM kaheM to dUsare vyakti ke duHkhita yA pIr3ita hone para tadanukUla anubhUti hamAre andara utpanna honA yahI anukampA hai / dUsare ke sukha-duHkha ko apanA sukha-duHkha samajhanA yahI anukampA kA artha hai / paropakAra ke naitika siddhAnta kA AdhAra yahI anukampA hai / ise sahAnubhUti bhI kahA jA sakatA hai| 5. Astikya-Astikya zabda AstikatA kA dyotaka hai| jisake mUla meM asti zabda hai jo sattA kA vAcaka hai / Astika kise kahA jAe isa prazna kA uttara aneka rUpoM meM diyA gayA hai| kucha ne kahA-jo Izvara ke astitva yA sattA meM vizvAsa karatA hai, vaha Astika hai / dUsaroM ne kahAjo vedoM meM AsthA rakhatA hai, vaha Astika hai / lekina jaina vicAraNA meM Astika aura nAstika ke vibheda kA AdhAra isase bhinna hai / jaina-darzana ke anusAra jo puNya-pApa, purnajanma, karma-siddhAnta aura AtmA ke astitva ko svIkAra karatA hai, vaha Astika hai| samyaktva ke dUSaNa (aticAra) jaina vicArakoM kI dRSTi meM yathArthatA yA samyaktva ke nimna pA~ca dUSaNa (aticAra) mAne 58 uttarA0 261
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara- smRti-grantha || cintana ke vividha bindu : 540 : gaye haiM jo satya yA yathArthatA ko apane vizuddha svarUpa meM jAnane athavA anubhUta karane meM bAdhaka hote haiM / aticAra vaha doSa hai jisase vrata maMga to nahIM hotA lekina usakI samyaktA prabhAvita hotI hai / samyaka dRSTikoNa kI yathArthatA ko prabhAvita karane vAle 3 doSa haiM-1. cala, 2. mala, aura 3. agaaddh'| cala doSa se tAtparya yaha hai ki yadyapi vyakti antaHkaraNapUrvaka to yathArtha dRSTikoNa ke prati dRr3ha rahatA hai lekina kabhI-kabhI kSaNika rUpa meM bAhya AvegoM se prabhAvita ho jAtA hai| mala ve doSa haiM jo yathArtha dRSTikoNa kI nirmalatA ko prabhAvita karate haiM / mala nimna pA~ca haiM 1. zaMkA-vItarAga yA arhat ke kathanoM para zaMkA karanA, unakI yathArthatA ke prati saMdehAtmaka dRSTikoNa rkhnaa| 2. AkAMkSA-svadharma ko chor3akara para-dharma kI icchA karanA, AkAMkSA krnaa| athavA naitika evaM dhArmika AcaraNa ke phala kI AkAMkSA karanA / phalAsakti bhI sAdhanA-mArga meM bAdhaka tattva mAnI gayI hai| 3. vicikitsA-naitika athavA dhArmika AcaraNa ke phala ke prati saMzaya karanA ki mere isa sadAcaraNa kA pratiphala milegA yA nhiiN| jaina vicAraNA meM karmoM kI phalApekSA evaM phala-saMzaya donoM ko hI anucita mAnA gayA hai| kucha jainAcAryoM ke anusAra isakA artha ghRNA bhI lagAyA gayA hai| rogI evaM glAna vyaktiyoM ke prati ghRNA rasvanA / ghRNAbhAva vyakti ko sevApatha se vimukha banAtA hai| __4. mithyAdRSTiyoM kI prazaMsA-jina logoM kA dRSTikoNa samyak nahIM hai aise ayathArtha daSTikoNa vAle vyaktiyoM athavA saMgaThanoM kI prazaMsA krnaa| 5. mithyAdaSTiyoM se ati paricaya-sAdhanAtmaka athavA naitika jIvana ke prati jinakA dRSTikoNa ayathArtha hai, aise vyaktiyoM se ghaniSTha sambandha rakhanA / saMgati kA asara vyakti ke jIvana para kAphI adhika hotA hai| cAritra ke nirmANa evaM patana donoM meM hI saMgati kA prabhAva par3atA hai ata: anaitika AcaraNa karane vAle logoM se atiparicaya yA ghaniSTha sambandha rakhanA ucita nahIM mAnA gayA hai| paM0 banArasIdAsajI ne nATaka samayasAra meM samyaktva ke aticAroM ko eka bhinna sacI prastuta kI hai| unake anusAra samyakadarzana ke nimna pA~ca aticAra haiM 1. lokabhaya 2. sAMsArika sukhoM ke prati Asakti 3. bhAvI jIvana meM sAMsArika sUkhoM ke prApta karane kI icchA 4. mithyAzAstroM kI prazaMsA evaM 5. mithyA-matiyoM kI sevA 60 agAr3ha doSa vaha doSa hai jisameM asthiratA rahatI hai| jisa prakAra hilate hae darpaNa meM yathArtha rUpa to dikhatA hai lekina vaha asthira hotA hai| isI prakAra asthira citta meM satya kA prakaTana to hotA hai lekina vaha bhI asthira hotA hai / smaraNa rakhanA cAhie ki jaina vicAraNA ke anusAra uparokta doSoM kI sambhAvanA kSAyopazamika samyaktva meM hotI hai-upazama samyaktva aura kSAyika 56 dekhie gommaTasAra (jIvakANDa) gAthA 26 kI aMgrejI TIkA je0 ela0 jaina, pRSTha 22 60 nATaka samayAsAra 13138
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 541 : mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vizrI jaina divAkara-smRti-grantha samyaktva meM nahIM hotI hai kyoMki upazama samyaktva kI samayAvadhi hI itanI kSaNika hotI hai ki doSa hone kA avakAza hI nahIM rahatA aura kSAyika samyaktva pUrNa zuddha hotA hai ataH vahA~ bhI doSoM kI sambhAvanA nahIM rahatI hai| samyakadarzana ke ATha aMga yA ATha darzanAcAra uttarAdhyayanasUtra meM samyagdarzana kI sAdhanA ke ATha aMga prastuta kiye gaye haiM jinakA samAcaraNa sAdhaka ke lie apekSita hai| darzanavizuddhi evaM usake saMvarddhana aura saMrakSaNa ke lie inakA pAlana Avazyaka mAnA gayA hai| uttarAdhyayana meM varNita yaha ATha prakAra kA darzanAcAra nimna hai 1-niHzaMkita 2-niHkAMkSita 3-nivicikitsA 4-amUDhadRSTi 5-upabRhaNa 6-sthirIkaraNa 7-vAtsalya, aura 8 prabhAvanA / " 1. niHzaMkatA-saMzayazIlatA kA abhAva hI niHzaMkatA hai| jinapraNIta tattva-darzana meM zaMkA nahIM karanA--use yathArtha evaM satya mAnanA, yahI niHzaMkatA hai| 2 saMzayazIlatA sAdhanAtmaka jIvana ke vikAsa kA vighAtaka tattva hai / jisa sAdhaka kI manaHsthiti saMzaya ke hiMDole meM jhUla rahI ho vaha bhI isa saMsAra meM jhUlatA rahatA hai (paribhramaNa karatA rahatA hai) aura apane lakSya ko nahIM pA sakatA / sAdhanA ke lakSya kI prApti ke lie sAdhya, sAdhaka aura sAdhanA-patha tInoM para avicala zraddhA caahie| sAdhaka meM jisa kSaNa bhI ina tInoM meM se eka ke prati bhI sandehazIlatA utpanna hotI hai, vaha sAdhanA ke kSetra meM cyuta ho jAtA hai / yahI kAraNa hai ki jaina vicAraNA sAdhanAtmaka jIvana ke lie nizzaMkatA ko Avazyaka mAnatI hai / nizzaMkatA kI isa dhAraNA ko prajJA aura tarka kI virodhI nahIM mAnanA caahie| saMzaya jJAna ke vikAsa meM sAdhana ho sakatA hai lekina use sAdhya mAna lenA athavA saMzaya meM hI ruka jAnA yaha sAdhanAtmaka jIvana ke upayukta nahIM hai| mUlAcAra meM nizzaMkatA ko nirbhayatA mAnA gayA hai| naitikatA ke lie pUrNa nirbhaya jIvana Avazyaka hai| bhaya para sthita naitikatA saccI naitikatA nahIM hai| 2. niSkAMkSatA-svakIya Anandamaya paramAtmasvarUpa meM niSThAvAna rahanA aura kisI bhI parabhAva ko AkAMkSA yA icchA nahIM karanA yahI niSkAMkSatA hai| sAdhanAtmaka jIvana meM bhautika vaibhava athavA aihika tathA pAralaukika sukha ko lakSya banA lenA, yahI janadarzana ke anusAra 'kAMkSA' hai| kisI bhI laukika aura pAralaukika kAmanA ko lekara sAdhanAtmaka jIvana meM praviSTa honA yaha jaina vicAraNA ko mAnya nahIM hai; vaha aisI sAdhanA ko vAstavika sAdhanA nahIM kahatA hai kyoMki vaha Atma-kendrita nahIM hai / bhautika sukhoM aura upalabdhiyoM ke pIche bhAgane vAlA sAdhaka camatkAra aura pralobhana ke pIche kisI bhI kSaNa lakSyacyuta ho sakatA hai / isa prakAra jaina sAdhanA meM yaha mAnA gayA hai ki sAdhaka ko sAdhanA ke kSetra meM praviSTa hone ke lie niSkAMkSita athavA niSkAma bhAva se yukta honA cAhie / AcArya amRtacandra ne puruSArthasiddha yupAya meM niSkAMkSatA kA artha ekAntika mAnyatAoM se dUra rahanA kiyA hai / " isa AdhAra para anAgrahayukta dRSTikoNa samyaktva ke lie Avazyaka mAnA gayA hai| 61 uttraa028|31 63 mUlAcAra 2152-53 65 puruSArtha0 24 62 AcArAMga 111 / 163 64 ratnakaraNDa zrAvakAcAra 12
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara.mmRti- grantha cintana ke vividha bindu : 542 : 3. niyicikitsA-nivicikitsA ke do artha mAne gaye haiM : (a) maiM jo dharma-kriyA yA sAdhanA kara rahA hai isakA phala mujhe milegA yA nahIM, merI yaha sAdhanA vyartha to nahIM calI jAvegI, aisI AzaMkA rakhanA 'vicikitsA' kahalAtI hai| isa prakAra sAdhanA athavA naitika kriyA ke phala ke prati zaMkita bane rahanA vicikitsA hai| zaMkita hRdaya se sAdhanA karane vAle sAdhaka meM sthiratA aura dhairya kA abhAva hotA hai aura usakI sAdhanA saphala nahIM ho pAtI hai / ataH sAdhaka ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha isa pratIti ke sAtha naitika AcaraNa kA prArambha kareM ki kriyA aura phala kA avinAbhAvI sambandha hai aura yadi naitika AcaraNa kiyA jAvegA to nizcita rUpa se usakA phala prApta hogA hii| isa prakAra kriyA ke phala ke prati sandeha nahIM honA yahI nivicikitsA hai| (ba) kucha jainAcAryoM ke anusAra tapasvI evaM saMyamaparAyaNa muniyoM ke durbala evaM jarjara zarIra athavA malina vezabhUSA ko dekhakara mana meM glAni lAnA vicikitsA hai| ataH sAdhaka kI vezabhaSA evaM zarIrAdi bAhya rUpa para dhyAna nahIM dekara usake sAdhanAtmaka guNoM para vicAra karanA caahie| vezabhUSA evaM zarIra Adi bAhya saundarya para dRSTi ko kendrita nahIM karake Atma-saundarya kI ora use kendrita karanA yahI saccI nirvicikitsA hai / AcArya samantabhrada kA kathana hai-zarIra to svabhAva se hI apavitra hai usakI pavitratA to samyagjJAna-darzana-cAritrarUpa ratnatraya ke sadAcaraNa se hI hotI hai ataeva guNIjanoM ke zarIra se ghRNA na kara unake guNoM se prema karanA nirvicikitsA hai| 4. amUdRSTi-mUr3hatA kA artha hai ajJAna / heya aura upAdeya, yogya aura ayogya ke madhya nirNAyaka kSamatA kA abhAva hI ajJAna hai, mUr3hatA hai| jaina sAhitya meM vibhinna prakAra kI mUr3hatAoM kA vargIkaraNa tIna bhAgoM meM kiyA gayA hai 1. devamUr3hatA, 2. lokamUr3hatA, aura 3. samayamUr3hatA / (a) devamar3hatA-sAdhanA kA Adarza kauna hai ? upAsya banane kI kSamatA kisameM hai ? aise nirNAyaka jJAna kA abhAva hI devamUr3hatA hai, jisake kAraNa sAdhaka apane lie galata Adarza aura upAsya kA cayana kara letA hai / jisameM upAsya evaM sAdhanA kA Adarza banane kI yogyatA nahIM hai use upAsya banA lenA devamUr3hatA hai| kAma-krodhAdi vikAroM ke pUrNa vijetA, vItarAga evaM avikala jJAna aura darzana se yukta paramAtmA ko hI apanA upAsya aura Adarza banAnA, yahI deva ke prati amUr3hadRSTi hai| (ba) lokamar3hatA-loka pravAha aura rUr3hiyoM kA andhAnukaraNa yahI loka mUr3hatA hai / AcArya samantabhadra lokamUr3hatA kI vyAkhyA karate hue kahate haiM ki 'nadiyoM evaM sAgara meM snAna karane se AtmA kI zuddhi mAnanA, pattharoM kA Dhera kara usase mukti samajhanA athavA parvata se girakara yA agni meM jalakara prANa visarjana karanA Adi lokamUr3hatAe~ haiM / (sa) samayamar3hatA-samaya kA artha siddhAnta yA zAstra bhI mAnA gayA hai| isa artha meM saiddhAntika jJAna yA zAstrIya jJAna kA abhAva samayamUr3hatA hai| 66 ranakaraNDa zrAvakAcAra 13 67 ratnakaraNDa zrAvakAcAra 14
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ GRA : 543 : mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka vivezrI jaina divAkara - smRti-grantha / 5. upabRhaNa-buhi dhAtu ke sAtha 'upa' upasarga lagAne se upabaha zabda niSpanna huA hai jisakA artha hotA hai vRddhi karanA, poSaNa karanA apane AdhyAtmika guNoM kA vikAsa karanA yaha upabahaNa hai|" samyak AcaraNa karane vAle guNijanoM kI prazaMsA Adi karake unake samyaka AcaraNa kI vRddhi meM yoga denA upabRhaNa hai| 6. sthirIkaraNa-sAdhanAtmaka jIvana meM kabhI-kabhI aise avasara upasthita ho jAte haiM jaba sAdhaka bhautika pralobhana evaM sAdhanAtmaka jIvana kI kaThinAiyoM ke kAraNa pathacyuta ho jAtA hai| ataH aise avasaroM para svayaM ko pathacyUta hone se bacAnA aura pathacyUta sAdhakoM ko dharmamArga meM sthira karanA, yaha sthirIkaraNa hai| samyagdRSTisampanna sAdhaka ko na kevala apane vikAsa kI cintA karanI hotI hai varan usakA yaha bhI kartavya hai ki vaha aise sAdhakoM ko jo dharmamArga se vicalita yA patita ho gaye haiM, unheM mArga meM sthira kre| jainadarzana yaha mAnatA hai ki vyakti yA samAja kI bhautika sevA saccI sevA nahIM hai, saccI sevA to hai use dharmamArga meM sthira karanA / jainAcAryoM kA kathana hai ki vyakti apane zarIra ke camar3e ke jUte banAkara apane mAtA-pitA ko pahinAve arthAt unake prati itanA adhika Atmotsarga kA bhAva rakhe to bhI vaha unake RNa se uRNa nahIM ho sakatA, vaha mAtApitA ke RNa se uRNa tabhI mAnA jAtA hai jaba vaha unheM dharmamArga meM sthira karatA hai| dUsare zabdoM meM, unake sAdhanAtmaka jIvana meM sahayoga detA hai / ataH dharma-mArga se patita hone vAle vyaktiyoM ko dharma-mArga meM puna: sthira karanA yaha sAdhaka kA kartavya mAnA gayA hai| isa patana ke do prakAra hote haiM 1. darzana vikRti arthAt dRSTikoNa kI vikRtatA 2. cAritra vikRti arthAt dharma-mArga yA sadAcaraNa se cyuta honaa| donoM hI sthitiyoM meM use yathocita bodha dekara sthira karanA caahie| 7. vAtsalya-dharmamArga meM samAcaraNa karane vAle samAna zIla-sAthiyoM ke prati premabhAva rakhanA vAtsalya hai| AcArya samantabhadra ke anusAra 'svamiyoM evaM gaNiyoM ke prati niSkapaTa bhAva se prIti rakhanA aura unakI yathocita sevA-zuzruSA karanA vAtsalya hai| vAtsalya meM mAtra samarpaNa aura prapatti kA bhAva hotA hai| vAtsalya dharmazAsana ke prati anurAga hai| vAtsalya kA pratIka gAya aura govatsa (bachar3A) kA prema hai| jisa prakAra gAya binA kisI pratiphala kI apekSA ke govatsa ko saMkaTa meM dekhakara apane prANoM ko bhI jokhima meM DAla detI hai ThIka isI prakAra samyagdRSTi sAdhaka kA bhI yaha kartavya hai ki vaha dhArmikajanoM ke sahayoga aura sahakAra ke lie kucha bhI uThA nahIM rkhe| vAtsalya saMgha dharma yA sAmAjika bhAvanA kA kendrita tattva hai| 8. prabhAvanA-sAdhanA ke kSetra meM sva-para-kalyANa kI bhAvanA hotI hai| jaise puSpa apane suvAsa se svayaM bhI suvAsita hotA hai aura dUsaroM ko bhI suvAsita karatA hai vaise hI sAdhaka sadAcaraNa aura jJAna kI saurabha se svayaM bhI surabhita hotA hai, sAtha hI jagat ko bhI surabhita karatA hai / sAdhanA, sadAcaraNa aura jJAna kI surabhi dvArA jagata ke anya prANiyoM ko dharmamArga meM AkarSita karanA, yahI prabhAvanA hai| 66 ratnakaraNDa zrAvakAcAra 16 68 puruSArtha0 27 70 puruSArtha0 30
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-mmRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 544 : prabhAvanA ke ATha prakAra mAne gaye haiM 1. pravacana, 2. dharma, 3. vAda, 4. naimittika 5. tapa, 6. vidyA, 7. prasiddha vrata grahaNa karanA aura 8. kavitvazakti / samyagdarzana kI sAdhanA ke 6 sthAna jisa prakAra bauddhadarzana meM duHkha hai. duHkha kA kAraNa hai, duHkha se nivRtti ho sakatI hai, aura duHkha nivRtti kA mArga hai, ina cAra AryasatyoM kI svIkRti samyagdRSTitva hai usI prakAra jaina sAdhanA ke anusAra nimna SaTsthAnakoM" (chaH bAtoM) kI svIkRti samyagdRSTitva hai 1. AtmA hai 2. AtmA nitya hai 3. AtmA apane karmoM kA kartA hai 4. AtmA kRtakarmoM ke phala kA bhoktA hai 5. AtmA mukti prApta kara sakatA hai 6. mukti kA upAya yA mArga hai / jaina tattva vicAraNA ke anusAra uparokta SaTsthAnakoM para dRr3ha pratIti samyagdarzana kI sAdhanA kA Avazyaka aMga hai / dRSTikoNa kI vizuddhatA evaM sadAcaraNa donoM hI ina para nirbhara haiN| yaha SaTsthAnaka jaina naitikatA ke kendra bindu haiN| bauddha-varzana meM samyak-darzana kA svarUpa jaisA ki hamane pUrva meM dekhA bauddha paramparA meM jaina-paramparA ke samyakdarzana ke sthAna para samyaka samAdhi, zraddhA yA citta kA vivecana upalabdha hotA hai| buddha ne apane vividha sAdhanA mArga meM kahIM zIla, samAdhi aura prajJA, kahIM zIla, citta aura prajJA aura kahIM zIla, zraddhA aura prajJA kA vivecana kiyA hai / isa AdhAra para hama dekhate haiM ki bauddha-paramparA meM samAdhi, citta aura zraddhA kA prayoga sAmAnyatayA eka hI artha meM huA hai| vastutaH zraddhA citta-vikalpa kI zUnyatA kI ora hI le jAtI hai| zraddhA ke utpanna ho jAne para vikalpa samApta ho jAte haiN| usI prakAra samAdhi kI avasthA meM bhI citta-vikalpoM kI zUnyatA hotI hai, ataH donoM ko eka hI mAnA jA sakatA hai| zraddhA aura samAdhi donoM hI citta kI avasthAe~ haiM ataH unake sthAna para citta kA prayoga bhI kiyA gayA hai| kyoMki citta kI ekAgratA hI samAdhi hai aura citta kI bhAvapUrNa avasthA hI zraddhA hai| ataH citta, samAdhi aura zraddhA eka hI artha kI abhivyakti karate haiN| yadyapi apekSAbheda se inake arthoM meM bhinnatA bhI rahI haI hai| zraddhA buddha, saMgha aura dharma ke prati ananya niSThA hai to samAdhi citta kI zAMta avasthA hai| bauddha paramparA meM samyakdarzana kA artha sAmya bahuta kucha samyakdRSTi se hai| jisa prakAra jaina-darzana meM samyakadarzana tattvazraddhA hai usI prakAra bauddhadarzana meM samyakadRSTi cAra AryasatyoM ke 71 AtmA che, te nitya cha, che kartA nijakarma / che bhoktA balI mokSa che, mokSa upAya sudharma // -Atmasiddhi zAstra (rAjacandabhAI)
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ :545: mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka prati zraddhA hai| jisa prakAra jaina-darzana meM samyakadarzana kA artha deva, guru aura dharma ke prati niSThA mAnA gayA hai usI prakAra bauddha-darzana meM zraddhA kA artha buddha, saMgha aura dharma ke prati niSThA hai| jisa prakAra jaina-darzana meM deva ke rUpa meM arihaMta ko sAdhanA Adarza ke rUpa meM svIkAra kiyA jAtA hai usI prakAra bauddha-paramparA meM sAdhanA Adarza ke rUpa meM buddha aura buddhatva ko svIkAra kiyA jAtA hai| sAdhanA-mArga ke rUpa meM donoM hI dharma ke prati niSThA ko Avazyaka batAte haiM / jahA~ taka sAdhanA ke patha-pradarzaka kA prazna hai jaina-paramparA meM patha-pradarzaka ke rUpa meM guru ko svIkAra kiyA gayA hai jabaki bauddha-paramparA usake sthAna para saMgha ko svIkAra karatI hai| jaisA ki hamane pUrva meM nirdeza kiyA, jaina-darzana meM samyakadarzana ke dRSTikoNaparaka aura zraddhAparaka aise do artha svIkRta rahe haiN| bauddha-paramparA meM zraddhA aura samyakdRSTi do bhinna-bhinna tathya mAne gaye haiN| donoM samaveta rUpa se jaina-darzana ke samyakadarzana zabda ke artha kI avadhAraNA ko bauddha-darzana meM spaSTa kara dete haiM / bauddha-paramparA meM samyakadRSTi kA artha duHkha, duHkha ke kAraNa, duHkha nivRtti kA mArga aura duHkha vimukti ina cAra AryasatyoM kI svIkRti rahA hai| jisa prakAra jaina-darzana meM vaha jIvAdi nava tattvoM kA zraddhAn hai usI prakAra bauddha-darzana meM vaha cAra AryasatyoM kA zraddhAna hai| yadi hama samyakadarzana ko tattvadRSTi yA tattvazraddhAna se bhinna zraddhAparaka artha meM ginate haiM to bauddha paramparA meM usakI tulanA zraddhA se kI jA sakatI hai| bauddha paramparA meM zraddhA pA~ca indriyoM meM prathama indriya, pA~ca baloM meM antima bala aura srotApanna avasthA ke cAra aMgoM meM prathama aMga mAnI gaI hai / bauddha paramparA meM zraddhA kA artha citta kI prasAdamayI avasthA mAnA gayA hai / zraddhA jaba citta meM utpanna hotI hai to vaha citta ko prIti aura prAmodya se bhara detI hai aura cittamaloM ko naSTa kara detI hai| yahA~ hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki bauddha paramparA meM zraddhA andhavizvAsa nahIM varan eka buddhisammata anubhava hai| yaha vizvAsa karanA nahIM varan sAkSAtkAra ke pazcAt utpanna huI tattvaniSThA hai| buddha eka ora yaha mAnate haiM ki dharma kA grahaNa svayaM ke dvArA jAnakara hI karanA cAhie / samagra kalAmAsutta meM unhoMne ise savistAra spaSTa kiyA hai| dUsarI ora ve yaha bhI Avazyaka samajhate haiM ki pratyeka vyakti buddhadharma aura saMgha ke prati niSThAvAna rhe| buddha zraddhA ko prajJA se samanvita karake calate haiN| majjhimanikAya meM buddha yaha spaSTa kara dete haiM ki samIkSA ke dvArA hI ucita pratIta hone para dharma kA grahaNa karanA caahie| 2 viveka aura samIkSA yaha sadaiva hI buddha ko svIkRta rahe haiM / buddha bhikSuoM ko sAvadhAna karate hue kahate the ki bhikSuo, kyA tuma zAstA ke gaura se to hA~ nahIM kaha rahe ho ? bhikSumo, jo tumhArA apanA dekhA huA, apanA anubhava kiyA huA hai kyA usI ko tuma kaha rahe ho| isa prakAra buddha zraddhA ko prajJA se samanvita kara dete haiN| sAmAnyatayA bauddha-darzana meM zraddhA ko prathama aura prajJA ko antima sthAna diyA gayA hai / sAdhanAmArga kI dRSTi se zraddhA pahale AtI hai aura prajJA usake pazcAt utpanna hotI hai| zraddhA ke kAraNa hI dharma kA zravaNa, grahaNa, parIkSaNa aura vIryArambha hotA hai / naitika jIvana ke lie zraddhA kaise Avazyaka hotI hai isakA sundara citraNa bauddha-paramparA ke saundarananda nAmaka grantha meM kiyA gayA hai / usameM buddha nanda ke prati kahate haiM ki pRthvI ke bhItara jala hai yaha zraddhA jaba manuSya ko hotI hai taba prayojana hone para pRthvI ko prayatnapUrvaka khodatA hai| bhUmi se anna kI utpatti hotI hai, yadi yaha 72 majjhimanikAya 1157 73 majjhimanikAya 114 / 8
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 546 : zraddhA kRSaka meM na ho to vaha bhUmi meM bIja hI nahIM bobegA / dharma kI utpatti meM zraddhA uttama kAraNa mAnI gaI hai / jaba taka manuSya tattva ko dekha yA suna nahIM letA taba taka usakI zraddhA sthira nahIM hotii| sAdhanA ke kSetra meM prathama avasthA meM zraddhA eka parikalpanA ke rUpa meM grahaNa hotI hai aura vahI anta meM tattvasAkSAtkAra bana jAtI hai| buddha ne zraddhA aura prajJA athavA dUsare zabdoM meM jIvana ke bauddhika aura bhAvAtmaka pakSoM meM eka samanvaya kiyA hai| yaha eka aisA samanvaya hai jisameM na to zraddhA andhazraddhA banatI hai aura na prajJA kevala bauddhika yA tatmika jJAna bana kara raha jAtI hai| jisa prakAra jaina-darzana meM samyakadarzana ke zaMkAzIlatA, AkAMkSA, vicikitsA Adi doSa mAne gae haiM usI prakAra bauddha paramparA meM bhI pAMca nIvaraNa mAne gaye haiN| jo isa prakAra 1. kAmacchanda (kAmabhogoM kI cAha) 2. avyApAda (avihiMsA) 3. styAnagRddha (mAnasika aura caitasika Alasya) 4. auddhatya-kIkRtya (citta kI caMcalatA), aura 5. vicikitsA (shNkaa)| tulanAtmaka dRSTi se agara hama dekheM to bauddha-paramparA kA kAmacchanda jaina-paramparA ke kAMkSA nAmaka aticAra ke samAna haiN| isI prakAra vicikitsA ko bhI donoM hI darzanoM meM svIkAra kiyA gayA hai / jaina-paramparA meM saMzaya aura vicikitsA donoM alaga-alaga mAne gae haiM lekina bauddha paramparA donoM kA antarbhAva eka meM hI kara detI hai / isa prakAra kucha sAmAnya matabhedoM ko chor3a kara jaina aura bauddha dRSTikoNa eka-dUsare ke nikaTa hI Ate haiN| gItA meM zraddhA kA svarUpa evaM vargIkaraNa jaisA ki hamane pUrva meM nirdeza kiyA ki gItA meM samyakadarzana ke sthAna para zraddhA kA pratyaya grAhya hai| jaina-paramparA meM sAmAnyatayA samyakdarzana dRSTiparaka artha meM svIkAra huA hai aura adhika se adhika usameM yadi zraddhA kA tattva samAhita hai to vaha tattvazraddhA hI hai| lekina gItA meM zraddhA zabda kA artha pramukha rUpa se Izvara ke prati ananya niSThA hI mAnA gayA hai / ataH gItA meM zraddhA ke svarUpa para vicAra karate samaya hameM yaha dhyAna meM rakhanA cAhie ki jaina-darzana meM zraddhA kA jo artha hai vaha gItA meM nahIM hai| yadyapi gItA mI yaha svIkAra karatI hai ki naitika jIvana ke lie saMzayarahita honA Avazyaka hai| zraddhArahita yajJa, tapa, dAna Adi sabhI naitika karma nirarthaka hI mAne gaye haiN|75 gotA meM zraddhA tIna prakAra kI mAnI gaI hai-1. sAtvika, 2. rAjasa aura 3. tAmasa / sAtvika zraddhA satoguNa se utpanna hokara devatAoM ke prati hotI hai| rAjasa zraddhA yakSa aura rAkSasoM ke prati hotI hai| isameM rajoguNa kI pradhAnatA hotI hai / tAmasa zraddhA bhUta-preta Adi ke prati hotI hai| 75 gItA 17415 74 visuddhimagga, pR0 51 (bhAga-1) 76 gItA 17 / 2-4
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 547 : mithyAtva aura samyaktva : eka tulanAtmaka viverI jaina divAkara- smRti-grantha 77 jisa prakAra jaina darzana meM vAMkA yA sandeha ko samyakdarzana kA doSa mAnA gayA hai usI prakAra gItA meM bhI saMzayAtmakatA ko doSa mAnA gayA hai| jisa prakAra jaina darzana meM phalAkAMkSA mI samyakdarzana kA aticAra (doSa) mAnI gaI hai usI prakAra gItA meM bhI phalAkAMkSA ko naitika jIvana kA doSa hI mAnA gayA hai| gItA ke anusAra jo phalAkAMkSA se yukta hokara zraddhA rakhatA hai athavA bhakti karatA hai vaha sAdhaka nimna zreNI kA hI hai / phalAkAMkSAyukta zraddhA vyakti ko AdhyAtmika pragati kI dRSTi se Age nahIM le jAtI hai| gItA meM zrIkRSNa kahate haiM ki jo loga vivekajJAna se rahita hokara tathA bhogoM kI prApti viSayaka kAmanAoM se yukta ho mujha paramAtmA ko chor3a anyAnya devatAoM kI zaraNa grahaNa karate haiM, maiM una logoM kI zraddhA unameM sthira kara detA hU~ aura usa zraddhA se yukta hokara ve una devatAoM kI ArAdhanA ke dvArA apanI kAmanAoM kI pUrti karate haiM lekina una alpabuddhi logoM kA vaha phala nAzavAna hotA hai / devatAoM kA pUjana karane vAle devatAoM ko prApta hote haiM lekina mujha paramAtmA kI bhakti karane vAlA mujhe hI prApta hotA hai / " gItA meM zraddhA yA bhakti apane AdhAroM kI dRSTi se cAra prakAra kI mAnI gaI hai- 1. jJAna prApta karane ke pazcAt hone vAlI zraddhA yA bhakti paramAtmA kA sAkSAtkAra kara lene ke pazcAt unake prati jo niSThA hotI hai vaha eka jJAnI kI niSThA mAnI gaI hai / 2. jijJAsA kI dRSTi se paramAtmA para zraddhA rakhanA yaha zraddhA yA bhakti kA dUsarA rUpa hai / isameM yadyapi zraddhA to hotI hai lekina vaha pUrNatayA saMzayarahita nahIM hotI jabaki prathama sthiti meM hone vAlI zraddhA pUrNatayA saMzayarahita hotI hai| saMzavarahita zraddhA to sAkSAtkAra ke pazcAt hI sambhava hai / jijJAsA kI avasthA meM saMzaya banA hI rahatA hai ataH zraddhA kA yaha stara prathama kI apekSA nimna hI mAnA gayA hai / 2. tIsare stara kI zraddhA Arta vyakti kI hotI hai| kaThinAI meM pha~sA huA vyakti jaba svayaM apane ko usase ubArane meM asamartha pAtA hai aura isI dainya bhAva se apanI niSThA ko sthita karatA hai to usakI yaha zraddhA yA bhakti eka bhakti hI hotI hai| zraddhA yA bhakti kA yaha stara pUrvokta donoM staroM se nimna hotA hai / kisI uddhAraka ke prati duHkhI yA Arta vyakti kI 4. zraddhA yA bhakti kA cauthA stara vaha hai jisameM zraddhA kA udaya svArtha ke vazIbhUta hokara hotA hai| yahA~ zraddhA kucha pAne ke lie kI jAtI hai, yaha phalAkAMkSA kI pUrti ke lie kI jAne vAlI zraddhA atyanta nimna stara kI mAnI gaI hai| vastutaH ise zraddhA kevala upacAra se hI kahA jAtA hai / apanI mUla bhAvanAoM meM to yaha eka vyApAra athavA Izvara ko Thagane kA eka prayatna hai / aisI zraddhA yA bhakti naitika pragati meM kisI bhI artha meM sahAyaka nahIM ho sakatI hai / naitika dRSTi se kevala jJAna ke dvArA athavA jijJAsA ke lie kI gaI zraddhA kA hI koI artha aura mUlya ho sakatA hai tulanAtmaka dRSTi se vicAra karate samaya hameM yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhie ki gItA meM 77 gItA 4 / 40 76 gItA 7 / 16 78 gItA 7 / 21-23
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-grantha || cintana ke vividha bindu : 548 : svayaM zrIkRSNa ke dvArA aneka bAra yaha AzvAsana diyA gayA hai ki jo mere prati zraddhA rakhegA vaha bandhanoM se chUTa kara anta meM mujhe hI prApta ho jaavegaa| gItA meM bhakta ke yogakSema kI jimmedArI svayaM zrIkRSNa hI vahana karate haiM jabaki jaina aura bauddha darzanoM meM aise AzvAsanoM kA abhAva hai| gItA meM vaiyaktika Izvara ke prati jisa niSThA kA udbodhana hai vaha sAmAnyatayA jaina aura bauddha paramparAoM meM anupalabdha hI hai| upasaMhAra samyakdarzana athavA zraddhA kA jIvana meM kyA mUlya hai, isa para bhI vicAra apekSita hai / yadi hama samyakdarzana ko dRSTiparaka artha meM svIkAra karate haiM, jaisA ki sAmAnyatayA jaina aura bauddha vicAraNAoM meM svIkAra kiyA gayA hai, to usakA hamAre jIvana meM eka mahatvapUrNa sthAna siddha hotA hai| samyakdarzana jIvana ke prati eka dRSTikoNa hai, vaha anAsakta jIvana jIne kI kalA kA kendrIya tattva hai / hamAre caritra yA vyaktitva kA nirmANa isI jIvana dRSTi ke AdhAra para hotA hai| gItA meM isI tathya ko yaha kahakara batAyA hai ki yaha puruSa zraddhAmaya hai aura jaisI zraddhA hotI hai vaisA hI vaha bana jAtA hai / hama apane ko jaisA banAnA cAhate haiM, apanI jIvana dRSTi kA nirmANa bhI usI ke anurUpa kreN| kyoMki vyakti kI jaisI dRSTi hotI hai vaisA hI usakA jIvana jIne kA DhaMga hotA hai aura jaisA usakA jIvana jIne kA DhaMga hotA hai vaisA hI usakA caritra bana jAtA hai| aura jaisA usakA caritra hotA hai vaisA hI usake vyaktitva kA ubhAra hotA hai| ataH eka yathArtha dRSTikoNa kA nirmANa jIvana kI sabase prAthamika AvazyakatA hai| ----------------------0--0--0--0--0--0--0--0-0-0--0--0--0--0--0-2 1 0 3. svarga kI duniyA ko pairisa samajha liijie| jaise koI manuSya hai acchI kamAI karake pairisa meM jA baiThe aura vahA~ ke rAga-raMga meM sArI sampatti luTAkara vApasa apane gA~va A jAya, isI prakAra meM yahA~ kamAI karake jIva svarga meM jAtA hai aura vahA~ use khatma karake vApisa lauTa AtA hai| vahA~ sAmAyika-pauSadha Adi kucha bhI kamAI nahIM hai , ataH jo kucha zubha sAmagrI kA yoga milA hai vaha manuSya janma meM hI milA hai| -bhAga 18 pRSTha 114 8-------------------------------------------------- r-o---------------- 80 gItA 1865-66 '
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 546 : jaina sAhitya meM gANitika saMketana jaina sAhitya meM gANitika saMketana Mathematical Notations -DA0 mukuTabihArIlAla agravAla, esa-sI0, pI-eca0 DI0 jina tattvavidyA meM 'gaNitAnuyoga' eka svatantra anuyoga (viSaya) hai / prAcIna jaina manISI AtmA-paramAtmA Adi viSayoM para gaNita kI bhASA meM kisa prakAra vizleSaNa karate the, unakI zailI, unake saMketana Adi ke sambandha meM gaNita ke prasiddha vidvAna tathA lekhaka DA0 agravAla kA yaha lekha eka naye viSaya para prakAza DAlatA hai| pUrvAbhAsa-mAnavIya jIvana meM saMketa kI mahattA prAyaH dekhI jAtI hai| bhASA ne jaba taka zabdoM ko pakar3a nahIM kI thI taba bhI abhivyakti (Expression) hotI rahatI thii| yaha abhivyakti kevala saMketoM ke kAraNa hI thI--yaha sarvavidita hI hai| yadi kahA jAye ki bhASA kA janma hI saMketoM se huA hai to asaMgati na hogI / jIvana meM gaNita kA apanA viziSTa mahatva hai, kyoMki mAnava apanI AMkheM kholate hI gaNa (ginanA) ke cakkara meM phaMsa jAtA hai / yaha cakkara itanA sarala to nahIM hai ki vaha AsAnI se samajha ske| parantu kucha aise sAdhana haiM jo isa kArya ko sarala banA dete haiM; ve haiM gANitika saMketa arthAta gaNita sambandhI saMketa / isI gANitika sAMketikatA ke vikAsa para vicAra karanA apanA parama lakSyamaya kartavya hai| ye ve saMketa hote haiM jo kisI gaNita sambandhI kriyA ko vyakta karane meM, kisI gaNitIya rAzi ko darzAne meM athavA gaNita meM prayukta hone vAlI gaNitIya rAzi ko nirdiSTa karane ke lie prayukta kiye jAte haiM / yathA a: b meM, bhAga kA cihna (:) nirdiSTa karatA hai ki a meM b kA bhAga denA hai| a
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara.mmRti-grantha / / cintana ke vividha bindu : 550 : saMkhyA ke anta meM likhA jAtA thaa| jaise 4 aura 8 jor3ane hote the to isa prakAra likhA jAtA thA 8 yu 'bakSAlI hastalipi' meM pUrNAka likhane kI yaha paddhati thI ki aGka ke nIce 1 likha diyA jAtA thA, kintu donoM ke bIca bhAga rekhA nahIM lagAI jAtI thii| jaina grantha 'tiloyapaNNatti' (IsA kI dUsarI zatAbdI kA grantha) meM jor3ane ke lie 'dhaNa' zabda likhA hai kyoMki prAcIna sAhitya meM dhana ke lie 'dhaNa' zabda prayoga hotA thaa| jor3ane ke lie paM0 ToDaramala ne 'arthasaMdRSTi' meM -cihna kA prayoga kiyA hai| yathA log. log. (aM)+1 ke lie usameM isa prakAra likhA hai vara jor3ane ke lie, vizeSakara bhinnoM ke yoga meM, 'arthasaMdRSTi' meM khar3I lakIra kA prayoga milatA hai| yathA 1 3 kA Azaya 1+1 se hai| ghaTAne ke lie saMketa-'bakSAlI hastalipi' meM ghaTAne ke lie + saMketa kA prayoga kiyA gayA hai| yaha + cihna usa aGka ke bAda likhA jAtA yA jise ghaTAnA hotA thaa| jaise 20 meM se 3 ghaTAne ke lie isa prakAra likhA jAtA thA 20 3-+ kucha jaina granthoM meM bhI ghaTAne ke lie uparokta saMketa kA prayoga milatA hai parantu yaha + cihna ghaTAyI jAne vAlI saMkhyA ke Upara likhA jAtA thaa| AcArya vIrasena ne 'dhavalA' (IsA kI navIM zatAbdI kA grantha) meM isa prakAra ke saMketa kA prayoga kiyA hai jo nimnalikhita udAharaNa se spaSTa hai ....||| sojjha mANAdo edisse riNa saNNA" arthAt 1 zodhyamAna (arthAt ghaTAne yogya) hone se isakI RNa saMjJA hai / ghaTAne ke lie + cinha kI utpatti ke bAre meM prophesara lakSmIcandajI jaina kA mata hai ki yaha cinha brAhmI bhASA se banA hai / brAhmI bhASA meM RNa ke lie 'riNa' likhA jAtA hai aura riNa kA prathama akSara ri brAhmIbhASA meM likhA jAtA hai| adhika prayoga hote-hote isakA rUpa +ho gayA hai| jaina granthoM meM ghaTAne ke lie 2 cinha bhI milatA hai / yaha cinha jisa aGka ko 1 paM0 ToDaramala kI arthasaMdRSTi, pRSTha 6,7, 8, 15, 18, 20, 21 2 arthasaMdRSTi, pRSTha 11 3 dhavalA, pustaka 10, san 1954, pRSTha 151
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ :551 : jaina sAhitya meM gANitika saMketana zrI jaina divAkara - mmRti-grantha / ghaTAnA hotA thA usake bAda likhA jAtA thaa| yathA reuleu kA Azaya jaghanya yukta asaMkheya -1 se hai| yahA~ para 2 kA Azaya jaghanya yukta asaMkheya se hai| 'arthasaMdRSTi' meM isI prakAra ke aneka udAharaNa milate haiN| yathA-yadi lAza413 kA Azaya la454443 arthAt 60 lAkha se hai aura 1 lAkha isa rAzi meM se ghaTAyA jAve to zeSaphala ko isa prakAra likhate haiM la / 4 / 3 'trilokasAra' (dazavIM zatAbdI kA jaina grantha) meM bhI ghaTAne ke lie isI prakAra kA saMketa milatA hai| isameM likhA hai ki mUlarAzi ke Upara ghaTAI jAne vAlI saMkhyA likho aura usake Age pUchar3I kA sA AkAra bindI sahita karo jaise 200 meM se 2 ghaTAne ke lie isa prakAra likhA 200 ghaTAne ke lie - saMketa mI jaina granthoM meM prayoga kiyA gayA hai / yathA 1 karor3a meM se 2 ghaTAne ke lie isa prakAra likhA hai ko ma ghaTAne ke lie uparokta cinha mx I0 pU0 tIsarI zatAbdI meM bhI dRSTigocara hotA hai| kahIM-kahIM ghaTAne ke lie 0 saMketa kA bhI prayoga kiyA gayA hai / paM0 ToDaramalajI ne isa saMketa kA prayoga isa prakAra kiyA hai 4 arthasaMdRSTi, pRSTha 4; tiloyapaNNatti, bhAga 2, pRSTha 606, 717 5 vahI, pRSTha 20 6 trilokasAra, pariziSTa, pRSTha 2 7 arthasaMdRSTi, pRSTha 6 8 gaurIzaMkara hIrAcandra ojhA, bhAratIya prAcInalipi mAlA 1656, pleTa 1
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara - smRti-grantha || cintana ke vividha bindu: 552 : isakA Azaya 1 karor3a -1 hai| eka karor3a meM se 2 ghaTAne ke lie isa prakAra bhI likhA hai ___ko . ghanaloka meM se 2 ghaTAne ke lie isa prakAra likhA hai yahA~ para saMketa = ghanaloka ke lie prayoga kiyA gayA hai| eka lAkha meM se 1 ghaTAne ke lie isa prakAra likhA hai 'trilokasAra' meM bhI ghaTAne ke lie uparokta cinha 0 milatA hai| usameM likhA hai ki mUla rAzi (jisameM se ghaTAnA ho) ke nIce bindI likho aura phira bindI ke nIce RNa rAzi (ghaTAI jAne vAlI saMkhyA) likho / yathA yadi 200 meM se 2 ghaTAne hoM to isa prakAra likhate hai - ghaTAne ke lie tathA saMketoM kA prayoga bhI paM0 ToDaramala ne 'arthasaMdRSTi' meM kiyA hai| jaise eka lAkha meM se 5 ghaTAne ke lie isa prakAra likhA hai" thA la -5 tathA ghaTAne ke lie saMketa ke sthAna para RNa zabda kA pratIkAtmaka prathama akSara bhI prayoga kiyA gayA hai / prAcIna sAhitya meM RNa ke lie riNa likhA jAtA thaa| ata: ghaTAne ke lie 'ri' aura kahIM-kahIM 'riNa' kA prayoga hotA thaa| parantu yaha akSara, jisa aGka ko ghaTAnA hotA thA, usake bAda meM likhA jAtA thaa| 'tiloyapaNNatti' meM aise udAharaNa aneka jagaha milate haiM / yathA 6 arthasaMdRSTi, pRSTha 8 10 trilokasAra, pariziSTa, pRSTha 2 11 arthasaMdRSTi, pRSTha 6 12 tiloyapaNNatti, bhAga 1, pRSTha 20
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 553 : jaina sAhitya meM gANitika saMketana || zrI jaina divAkara- smRti-grantha % 3D 14- ri0 yo0 100000 / 3 arthAt-madhyaloka ke UparI bhAga se saudharma vimAna ke dhvajadaNDa taka 1 lAkha yojana kama Der3ha rAjU UMcAI pramANa hai / isameM spaSTa hai ki 'ri0' kA Azaya yahA~ para ghaTAne se hai| yahA~ 14-3 kA artha Der3ha rAjU se hai| guNA ke lie saMketa-guNA ke lie 'bakSAlI hastalipi' meM 'gu' saMketa kA prayoga milatA hai| yaha saMketa 'gu' zabda 'guNA' athavA 'guNita' kA prathama akSara hai / yathA-13 isakA Azaya 34343XX 34343410 hai| 'tiloyapaNNatti' meM guNA ke lie eka khar3I lakIra kA prayoga kiyA gayA hai / yathA 1000x 66X500XCXCXCXCXCXCXX8 ke lie isa prakAra likhA hai|" %66.500 / 88888888 / yahA~ para%0 kA Azaya 1000 hai| 'arthasaMdaSTi' meM bhI guNA ke lie yahI cihna milatA hai / yathA-16 ko 2 se guNA karane ke lie 16 / 2 likhA hai / trilokasAra' meM bhI guNA ke lie yahI cihna milatA hai / yathA--128 ko 64 se guNA karane ke lie 128 / 64 likhA hai / 16 bhAga ke lie saMketa-bhAga ke lie 'bakSAlI hastalipi' meM 'bhA' saMketa kA prayoga milatA hai| yaha saMketa 'bhA' zabda 'mAga' athavA 'bhAjita' kA prathama akSara hai| yathA-10 isakA Azaya 40 mA 160 | 13 | mh b isakA Azaya 130-41310 se hai| | 1 1 bhinnoM ko pradarzita karane ke lie prAcIna jaina sAhitya meM aMza aura hara ke bIca rekhA kA prayoga nahIM milatA hai / 'tiloyapaNNatti' meM belana kA Ayatana mAlama kiyA hai jo AyA hai| isa 19 ko isa grantha meM isa prakAra likhA hai-- 24 13 bakSAlI hastalipi Folio 47, recto 14 tiloyapaNNatti, bhAga 1, gAthA 1, 123-124 15 arthasaMdRSTi, pRSTha 6 16 trilokasAra, pariziSTa, pRSTha 3 17 bakSAlI hastalipi Folio 42, recto 18 triloyapaNNatti, bhAga 1, gAthA 1,118
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 554; 'trilokasAra' meM bhI isI prakAra ke udAharaNa upalabdha hote haiM / isameM likhA hai ki ikyAsI sau vANavai kA cauMsaThavA~ bhAga isa prakAra likhiye 8162 64 _ 'trilokasAra' meM bhAga dekara zeSa bacane para usako likhane kI vidhi kA bhI ullekha kiyA hai, jo Adhunika vidhi se bhinna hai / yathA 8164 meM 64 kA bhAga deM to 128 bAra bhAga jAvegA aura 2 zeSa raheMge / arthAt 128 2 ko isa grantha meM isa prakAra likhA hai 128 / 2 zUnya kA prayoga-0 kA prayoga Adi saMkhyA ke rUpa meM prArambha nahIM huA apitu rikta sthAna kI pUrti hetu pratIka ke rUpa meM prayoga huA thA / Adhunika saMketa lipi meM jahA~ * likhA jAtA hai vahA~ para prAcInakAla meM 0 saMketa na likhakara usa sthAna ko khAlI chor3a diyA jAtA thaa| jaise 46 kA artha hotA thA chiyAlIsa aura 4 6 kA artha hotA thA cAra sau chaH / yadi donoM aMkoM ke madhya jitanA upayukta sthAna chor3anA cAhie usase kama chor3A jAtA thA to pAThakagaNa bhrama meM par3a jAte the ki lekhaka kA Azaya 46 se hai athavA 406 se / isa bhrama ko dUra karane ke lie usa saMkhyA ko 4 6 na likhakara 4.6 ke rUpa meM aMkita kiyA jAne lgaa| dhIre-dhIre isa praNAlI kA Adhanika rUpa 406 ho gyaa| isa prakAra ke prayoga kA ullekha prAcIna jaina granthoM evaM mandiroM Adi meM likhA milatA hai| udAharaNArtha AgarA ke hIMga kI maNDI meM gopInAtha jI ke jaina mandira meM eka jaina pratimA hai jisakA nirmANa kAla saM0 1506 hai, parantu isa pratimA para isakA nirmANa kAla 1506 na likhakara 15 // likhA hai| varga ke lie cihna-kisI saMkhyA ko varga karane ke lie 'va' cihna milatA hai| yaha cihna 'va' usa saMkhyA ke bAda likhA jAtA hai, jisakA varga karanA hotA hai / yathA 'ja ju a' eka saMkhyA hai jisakA artha jaghanya yukta ananta hai / yadi isakA varga kareMge to use isa prakAra likheMge -- ja ju ava isI prakAra dhana kA saMketa 'gha', caturtha ghAta ke lie 'va-ba' (varga-varga), pA~cavIM ghAta ke lie 'va-gha-ghA' (varga ghana ghAta), chaThavIM ghAta ke lie 'gha-va' (dhana varga), sAtavIM ghAta ke lie 'va-va-gha-ghA' (varga varga ghana ghAta) Adi saMketa upalabdha hote haiN| bagita-saMvagita ke liye cihna-vagita-saMvagita zabda kA tAtparya kisI saMkhyA kA usI saMkhyA tulya ghAta karane se hai| jaise 5 kA vargita-saMvargita 55 huaa| jaina granthoM meM isake liye vizeSa cihna prayoga kiyA hai| kisI saMkhyA ko prathama bAra vargita-saMgita karane ke lie isa prakAra likhA jAtA hai nA 16 trilokasAra, pariziSTa, pRSTha 5 20 vahI, pariziSTa, pRSTha 6 21 arthasaMdRSTi, pRSTha 5
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 555 : jaina sAhitya meM gANitika saMketa jana sAhitya meM mAsika patiH zrI jaila divakara smRti grantha / zrI jaina divAkara-smRti-grantha isakA Azaya hai na se hai / dvitIya vagita-saMgita ke lie isa prakAra likhA jAtA hai / isakA Azaya na ko vagita-saMgita karake prApta rAzi ko punaH vagita-saMvagita karanA hai / arthAt ( na') hai| jaise 2 kA dvitIya vagita-saMgita (22)huA / ataH kA 44 =256 huaa| dvitIya vargita-saMgita rAzi ko pUnaH eka bAra vagita-saMvagita karane para tRtIya vagita-saMvagita prApta hotA hai| 2 ke tRtIya vagita-saMvagita ko 'dhavalA' meM isa prakAra likhA hai22 // 256 (256) vargamUla ke lie saMketa-'tiloyapaNNatti' aura 'arthasaMdRSTi' Adi meM vargamUla ke lie 'ma' kA prayoga kiyA hai| 'tiloyapaNNa tti' ke nimnalikhita avataraNa meM 'mU0' saMketa vargamUla ke lie dRSTigocara hotA hai / 23 = 5864 riNa rA* : - ... paM0 ToDaramala kI 'arthasaMdRSTi' meM 'ke mU' prathama vargamUla aura 'ke mU,' vargamUla ke vargamUla ke lie prayoga kiyA gayA hai| __saMketa 'mU0' mUla arthAt vargamUla zabda kA prathama akSara hai / isa saMketa ko usa saMkhyA ke anta meM likhA jAtA thA jisakA vargamUla nikAlanA hotA thA / 'bakSAlI hastalipi' meM bhI 'mu0' kA prayoga milatA hai jo nimna udAharaNa se spaSTa hai | 11 yu0 5 mU0 4 22 dhavalA, pustaka 3, amarAvatI 1941, pariziSTa pR0 35 23 tiloyapaNNatti, bhAga 2, paMcama adhikAra, pRSTha 606 24 Bulletin of Mathematical Society, Calcutta, Vol. 21, 1929 patrikA meM prakAzita vibhUtibhUSaNadatta kA 'bakSAlI gaNita' para lekha, pRSTha 24
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 556 : kA Azaya /11+5 =4 hai| vizeSa saMkhyA ke lie cinha-'trilokasAra'25 aura 'arthasaMdRSTi' meM saMkhyAta ke lie asaMkhyAta ke lie tathA ananta ke lie 'kha' kA prayoga milatA hai| niSkarSa-uparyukta vivecana ke AdhAra para yaha spaSTataH kahA jA sakatA hai ki jainAcAryoM ne gANitika saMketana para gahana adhyayana prastuta karake gaNitazAstra ko samRddhizAlI banAne kA stutya prayAsa kiyA hai / vastuta: gaNita-zAstra meM gANitika saMketana kA apanA viziSTa mahattva hai| isake abhAva meM gaNitIya antardRSTi dhuMdhalI sI dIkha par3atI hai| jainAcAryoM ne prastuta kathana kI mahattA ko samajhate hue gaNita sambandhI cinhoM para vicAra karanA apanA parama dharma samajhA aura ina AcAryoM kA yaha parama dharma hI gaNita-zAstra ko mahatI dena siddha huaa| aise aneka sthAna haiM jahA~ para jainAcAryoM ne prastuta viSaya ko mArmikatA to pradAna kI hI hai, sAtha hI sAtha vyAvahArikatA, rocakatA, aura saralatA kI triguNAtmakatA ko samAhita bhI kiyA hai / antataH yaha kaha sakate haiM ki jainAcAryoM ne isa kSetra meM jo bhagIratha yatna kiye haiM, ve kadApi vismata nahIM kiye jA skte| 1-0------------- divya jyotira jaya-jaya-jaya-jaya jaina divAkara / tyAga-mUrti ! jaya ! divya-jyotidhara / / "kezaramAtA". ratna prasUti / bhArata ko dI divya "cauthamalajI mahArAja' nAma thaa| para-upakAra hI eka kAma thaa| guNIjanoM ke nitya guNa gaate| nindA ke to nikaTa na jAte / / vANI ke jAdUgara vaktA / maMtramugdha ho jAte zrotA / ghara-ghara dharma pradIpa jalAye / prema-satya ke motI luTAye / / bhUle-bhaTakoM ko smjhaaye| baMjara meM bhI phUla khilAye // jIvana bhara rahe "kevala" nirbhaya / bolo ! sacce guruvara kI jaya / / -zrI kevala muni -0--0--0--0--0-0-0-5 ------------------ Pr-o----------------- -------------- 25 trilokasAra, pariziSTa, pRSTha 21
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 557 : dharmavIra loMkAzAha zrI jaina divAkara.mmRti-grantha / aitihAsika carcA dharmavIra loMkAzAha -DA0 tejasiMha gaur3a, ema0 e0, pI-eca0 DI0 kalpasUtra meM bhagavAna mahAvIra ke kalyANakoM kA varNana karake dIvAlI kI utpatti aura zramaNa-saMgha ke bhaviSya kA kucha ullekha kiyA gayA hai| usameM batAyA gayA hai ki jisa samaya bhagavAna mahAvIra kA nirvANa huA, usa samaya unake janma nakSatra para bhasmarAzi nAmaka mahAgraha kA saMkramaNa huaa| jaba se 2000 varSa kI sthiti vAlA bhasmagraha mahAvIra kI janma rAzi para AyA taba se hI zramaNa saMgha kI uttarottara sevAbhakti ghaTane lgii| bhasmagraha ke haTane para 2000 varSa bAda zramaNa saMgha kI uttarottara unnati hogii| isa bIca meM dharma aura zAsana ko saMkaTa kA mukAbalA karanA hogaa| karIba-karIba isI vacanAnusAra zuddha nirgranthadharma aura usake pAlakoM kA zanaiH-zanaiH abhAva-sA hotA gyaa| vikrama saMvat 1530 ko jaba 2000 varSa pUre hue, taba lokAzAha ne vikrama saMvat 1531 meM AgamAnusAra sAdhudharma kA punarudyota kiyaa| unake upadeza se lakhamazI, jagamAlajI Adi 45 puruSoM ne eka sAtha bhAgavatI dIkSA svIkAra kI, jinameM kaI acche-acche saMghapati aura zrIpati bhI the| lokAzAha kI vANI meM hRdaya kI saccAI aura samyakajJAna kI zakti thI, ataeva bahusaMkhyaka janatA ko ve apanI ora AkarSita kara sake / AgamoM kI yukti, zraddhA kI zakti aura vItarAga prarUpita zuddha dharma ke prati bhakti hone ke kAraNa loMkAzAha krAMti karane meM saphala ho sake / ' lokAzAha ke sambandha meM viduSI mahAsatI zrI candanakumArIjI mahArAja ne likhA hai, "unhoMne svayaM apanA paricaya athavA apanI paramparA kA ullekha kahIM bhI nahIM kiyA hai / paramparAgata vRttAMtoM tathA tatkAlIna kRtiyoM ke AdhAra para hI unake itihAsa kI jAnakArI prApta hotI hai| aneka bhaNDAroM meM bhI unake jIvana sambandhI paricaya kI prAcIna sAmagrI saMgrahIta hai / zrImAn lokAzAha ke janma saMvat ke viSaya meM aneka dhAraNAe~ pracalita haiM / koI unakA janma 1475 meM koI 1482 meM tathA koI 1472 ko pramANita mAnate haiN| inameM vi0 saM0 1482 kA varSa hI aitihAsika dRSTi se ThIka jaMcatA hai| vi0 saM0 1482 kArtika pUrNimA ke dina gujarAta ke pATanagara ahamadAbAda meM ApakA janma honA mAnA jAtA hai| kucha vidvAn unakA janma "arahaTTavAr3A" nAmaka sthAna para mAnate haiN| yaha grAma rAjasthAna ke sirohI jile meM hai|" eka itihAsa lekhaka ne unakA janma saurASTra prAMta ke limbar3I grAma meM dazAzrImAlI ke ghara meM honA likhA hai| kisI ne saurASTra kI nadI ke kinAre base hue nAgaveza grAma meM harizcandra seTha kI dharmapatnI maMghIbAI kI kukSi se unakA janma mAnA hai| kucha loga unakA janma jAlaura meM mAnate haiM / ina sabhI pramANoM meM ahamadAbAda kA pramANa ucita jaMcatA hai / kyoMki aNahilapura pATaNa ke lakhamasI zreSThi ne ahamadAbAda Akara hI unase dharma-carcA kI thii| arahaTTavAr3A, pATana aura surata 1 Adarza vibhUtiyA~, pRSTha 5-6 2 zrImad rAjendrasUri smAraka grantha, pRSTha 470 3 paTTAvalI prabandha saMgraha, pRSTha 27
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha Adi saMghoM ke nAgajI, dulIcandajI, motIcandra tathA sambhUjI Aye the to unakA lokAzAha ke ghara jAnA isa bAta ko sthAna ahamadAbAda hI honA caahie|' vinayacandrajI kRta likhA hai / " zrI [a0] mA0 da0 sthA0 jaina kAnphrensa svarNa jayantI gratya meM likhA hai, "dharmaprANa loMkAzAha ke janmasthAna, samaya aura mAtA-pitA ke nAma Adi ke sambandha meM bhinna-bhinna abhiprAya milate haiM kintu vidvAn saMzodhanoM ke AdhArabhUta nirNaya ke anusAra zrI lokAzAha kA janma arahaTTa bAr3e meM caudharI gotra ke osavAla gRhastha seTha hemAbhAI kI pavitra pati parAyaNA bhAryA gaMgAbAI kI kUkha se vi0 saM0 1472 kArtika zuklA pUrNimA ko zukravAra tA0 1807-1415 ke dina huA thaa| zrI lokAzAha kI jAti prAmbaTa bhI milatI hai| dhAvaka-dharma-parAyaNa hemAzAha ke saMrakSaNa meM bAlaka loMkAzAha kA bAlyakAla sukha-suvidhApUrvaka vyatIta huA / chaH-sAta varSa kI Ayu meM unakA adhyayana Arambha karAyA gyaa| thor3e hI varSoM meM unhoMne prAkRta, saMskRta, hindI Adi aneka bhASAoM kA jJAna prApta kara liyaa| madhurabhASI hone ke sAtha-sAtha loMkAzAha apane samaya ke sundara lekhaka bhI the / unakA likhA huA eka-eka akSara motI ke samAna sundara lagatA thA / zAstrIya jJAna kI unake mana meM vizeSa ruci thii| lokAzAha apane sadguNoM ke kAraNa apane pitA se bhI adhika prasiddha ho gye| jaba ve pUrNa yuvA ho gaye taba sirohI ke prasiddha seTha zAha oghavajI kI suputrI 'sudarzanA' ke sAtha unakA vivAha kara diyA gyaa| vivAha ke tIna varSa bAda unake yahA~ pUrNacandra nAmaka putra utpanna huA / ' lokAzAha kA vivAha saM0 1487 meM huA / lokAzAha ke teIsaveM varSa meM mAtA kA aura caubIsaveM varSa meM pitA kA dehAvasAna ho gyaa| sirohI aura candrAvatI ina donoM rAjyoM ke bIca yuddhajanya sthiti ke kAraNa arAjakatA aura vyApArika avyavasthA prasArita ho jAne se ve ahamadAbAda A gaye aura vahA~ javAhirAta kA vyApAra karane lage / alpa samaya meM hI Apane javAharAta ke vyApAra meM acchI khyAti prApta kara lI ahamadAbAda kA tarakAlIna vAdazAha muhammadazAha unake buddhicAturya se atyanta prabhAvita huA aura lokAzAha ko apanA khajAMcI banA liyA / " cintana ke vividha vindu 556 viduSI mahAsatI candanakumArIjI mahArAja ne likhA hai, "kahate haiM eka bAra muhammadazAha ke darabAra meM sUrata se eka jauharI do motI lekara AyA / bAdazAha motiyoM ko dekhakara bahuta prasanna huaa| kharIdane kI dRSTi se usane motiyoM kA mUlya jaicavAne ke lie ahamadAbAda zahara ke sabhI pramukha jauhAriyoM ko bulaayaa| sabhI jauhariyoM ne donoM motiyoM ko 'saccA' btaayaa| jaba lokA 4 hamArA itihAsa, pRSTha 90-91 5 paTTAvalI prabandha saMgraha, pR0 135 6 vahI, pRSTha 28 7 zrImad rAjendrasUri smAraka grantha, pRSTha 470 ye cAroM saMghavI jaba ahamadAbAda meM siddha karatA hai ki lokAzAha kA janma paTTAvalI meM bhI ahamadAbAda rahanA 8 hamArA itihAsa, pRSTha 91-92 6 svarNa jayaMtI grantha, pRSTha 38 10 vahI, pRSTha 38
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 556 : dharmavIra lokAzAha || zrI jaina divAkara smRti-grantha zAha kI bArI AI to unhoMne eka motI ko kharA aura dUsare ko khoTA btaayaa| khoTe motI kI parakha ke lie use erana para rakha kara hathaur3e kI coTa lagAI gii| coTa lagate hI usake Tukar3e-Tukar3e ho gye| motI kI isa parIkSA ko dekhakara sAre jauharI Azcaryacakita ho gye| lokAzAha kI vilakSaNa buddhi dekhakara bAdazAha bahuta prasanna huaa| usane unheM apanA koSAdhyakSa banA liyA / kucha itihAsakAroM kA mata hai ki unheM apane mantrI pada para niyukta kiyA thaa| isa pada para ve dasa varSa taka rhe| inhIM dinoM campAnera ke rAvala ne muhammadazAha para AkramaNa kara diyaa| zatru ke prati zithila nIti apanAne ke kAraNa usake putra kutubazAha ne jahara dekara apane pitA ko mAra ddaalaa| bAdazAha kI isa kara hatyA se lokAzAha ke hRdaya para bar3A prabhAva pdd'aa| aba ve rAjakAja se pUrNatayA virakta se rahane lge| kutubazAha ne unheM rAjya prabandha meM punaH lAne ke aneka prayatna kiye, kintu zrImAn lokAzAha ne saba pralobhana asvIkAra kara diye|"11 zrI lokAzAha prArambha se hI tattvazodhaka the| unhoMne eka lekhaka maNDala kI sthApanA kI aura bahuta se lahiye (likhane vAle) rakha kara prAcIna zAstroM aura granthoM kI nakaleM karavAne lage tathA anya dhArmika kArya meM apanA jIvana vyatIta karane lage / eka samaya jJAnasundarajI nAma ke eka yati inake yahA~ gocarI ke lie aaye| unhoMne lokAzAha ke sundara akSara dekhakara apane pAsa ke zAstroM kI nakala kara dene ke lie khaa| lokAzAha ne zruta sevA kA yaha kArya svIkAra kara liyaa| mevAr3a paTTAvalI meM likhA hai, "eka dina dravyaligiyoM kI sthAna carcA clii| bhaNDAra meM zAstroM ke panne uddaiyoM ne khAye haiM / ataH likhane kI pUrNa AvazyakatA hai| zrI lokAzAha ke sundara akSara Ate the| ata: yaha bhAra Apa hI ke Upara DAlA gyaa| sarvaprathama dazavakAlika sUtra likhaa| usameM ahiMsA kA pratipAdana dekhakara Apako ina sAdhuoM se ghRNA hone lgii| parantu kahane kA avasara na dekhakara kucha bhI na kahA / kyoMki ye ulaTe banakara zAstra likhAnA banda kara deMge / jabaki prathama zAstra meM hI isa prakAra jJAna ratna hai to Age bahuta hoNge| yo eka prati dina meM aura eka prati rAtri meM likhate rhe| ___ "ekadA Apa to rAjabhavana meM the aura pIche se eka sAdhu ne ApakI patnI se sUtra maaNgaa| usane kahA-dina kA dUM yA rAtri kaa| usane donoM le liye aura guru se kahA ki aba sUtra na likhavAo / lokAzAha ghara Aye / patnI ne sarva vRttAMta kaha diyA / Apane saMtoSa se kahA-jo zAstra hamAre pAsa haiM unase bhI bahuta sudhAra bnegaa| Apa ghara para hI vyAkhyAna dvArA zAstra prarUpane lage / vANI meM mIThApana thaa| sAtha hI zAstra pramANa dvArA sAdhu AcAra zravaNa kara bahuta prANI zuddha dayAdharma aMgIkAra karane lge|"3 vividha uddharaNoM ko prastuta karate hue zrI bhaMvaralAla nAhaTA ne likhA hai, "pahale ghara kI avasthA acchI ho sakatI hai, para phira Arthika kamajorI A jAne se unhoMne apanI AjIvikA granthoM kI nakala kara calAnA Arambha kiyaa| unake akSara sundara the| mahAtmAoM ke pAsa saM0 1508 ke 11 hamArA itihAsa, pRSTha 63-64 12 svarNa jayantI grantha, pRSTha 38-36 13 paTTAvalI prabandha saMgraha, pRSTha 286
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara. mmRti grantha cintana ke vividha bindu : 560 : lagabhaga vizeSa sambhava hai ki ahamadAbAda meM lekhana-kArya karate hue kucha vizeSa azuddhi Adi ke kAraNa unake sAtha bolacAla ho gaI / vaise vyAkhyAnAdi zravaNa dvArA jaina-sAdhvAcAra kI abhijJatA to thI hI aura yati-mahAtmAoM meM zithilAcAra praviSTa ho cukA thaa| isalie jaba yatijI ne vizeSa upAlambha diyA to ruSTa hokara unakA mAna bhaMga karane ke lie unhoMne kahA ki zAstra ke anusAra ApakA AcAra ThIka nahIM hai evaM logoM meM usa bAta ko pracArita kiyaa| isI samaya pArakha lakhamasI unheM milA aura usake saMyoga se yatiyoM ke AcAra zaithilya kA vizeSa virodha kiyA gyaa| jaba yatiyoM meM sAdhu ke guNa nahIM haiM to unheM vandana kyoM kiyA jAya ? kahA gayA / taba yatiyoM ne kahA-'veSa hI pramANa hai| bhagavAna kI pratimA meM yadyapi bhagavAna ke guNa nahIM phira bhI vaha pUjI jAtI hai|' taba lukA ne kahA ki-'guNahIna mUrti ko mAnanA bhI ThIka nahIM aura usakI pUjA meM hiMsA bhI hotI hai| bhagavAna ne dayA meM dharma kahA hai|' isa prakAra apane mata kA pracAra karate hue kaI varSa bIta gye| saM0 1527 aura saM0 1534 ke bIca vizeSa sambhava saM0 1530-31 meM bhANAM nAmaka vyakti svayaM dIkSita hokara isa mata kA prathama muni huaa| isake bAda samaya ke pravAha se yaha mata phaila gyaa|"17 vinayacandrajI kRta paTTAvalI kA vivaraNa bhI ullekhanIya hai| usake anusAra, "eka dina gacchadhArI yati ne vicArA aura bhaNDAra meM se sAre sUtroM ko bAhara nikAlakara saMbhAlanA prArambha kiyA to dekhA ki satroM ko udaI cATa gaI hai aura taba se ve soca karane lge| usa samaya gujarAta pradezAntargata ahamadAbAda zahara meM osavAla vaMzIya lokAzAha nAma ke daphtarI rahate the| eka dina lokAzAha prasannatApUrvaka upAzraya meM gurujI ke pAsa gae to vahA~ sAdhu ne kahA ki-"zrAvakajI siddhAMta likhakara upakAra kro| yaha saMgha sevA kA kAma hai|" lokAzAha ne yatijI se sArA vRttAMta sunakara kahA ki-"ApakI AjJA zirodhArya hai|" aura sabase pahale dazavakAlika kI prati lekara apane ghara cale gye| pratilipi karate samaya lokAzAha ne jinarAja ke vacanoM ko dhyAna se pddh'aa| par3hakara mana meM vicAra kiyA ki vartamAna gacchadhArI sabhI sAdhvAcAra se bhraSTa dikhAI dete haiM / lokAzAha ne likhate samaya vicAra kiyA ki yadyapi ye gacchadhArI sAdhu adharmI hai tathApi abhI inake sAtha namratA se hI vyavahAra karanA cAhie / jaba taka zAstroM kI pUrI pratiyAM prApta nahIM ho jAtI taba taka inake anukUla hI calanA caahie| aisA vicAra kara unhoMne samasta Alasya kA tyAga kara do-do pratiyA~ likhanI prArambha kii| vItarAga-vANI (sUtra) ko par3hakara unhoMne bar3A sukha mAnA aura tana, mana, vacana se atyanta harSita hue| __ apane lekhana ke saMyoga ko unhoMne pUrvajanma kA mahAn puNyodaya mAnA tathA usI ke prabhAva se tattva-jJAna rUpa apUrva vastu kI prApti ko smjhaa| dazavakAlika sUtra ke prathama adhyayana kI prathama gAthA meM dharma kA lakSaNa batAte hue bhagavAna ne ahiMsA, saMyama aura tapa ko pradhAnatA dI hai| dazavakAlika sUtra ke prathama adhyayana kI prathama gAthA isa prakAra hai dhammo maMgalamukkiTTha, ahiMsA saMjamo tvo| devAvi taM namasaMti, jassa dhamme sayA maNo // 1 // lokAzAha yaha par3hakara atyanta prasanna hue| 14 zrImad rAjendrasUri smAraka grantha, pRSTha 475-76
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ :561: dharmavIra lokAzAha || zrI jaina divAkara-smRti-vAntha ye gacchadhArI sAdhu kalyANa rUpa ahiMsA ke mArga ko tyAga kara, mUr3hatAvaza hiMsA meM dharma mAnane lage haiM / isa prakAra lokAzAha ke mana meM Azcarya huA / unhoMne dazavakAlika sUtra kI do pratiyAM likhiiN| usa pratApI lokAzAha ne una likhita do pratiyoM meM se eka apane ghara meM rakhI aura dUsarI bheSadhArI yati ko de dii| isI taraha likhane ko anyAnya sUtra lAte rahe aura eka prati apane pAsa rakha kara dUsarI yati ko pahuMcAte rhe| isa prakAra unhoMne sampUrNa battIsa sUtroM ko likha liyA aura paramArtha ke sAtha-sAtha zAstra-jJAna meM pravINa bana ge| isI samaya bhasmagraha kA yoga bhI samApta haA aura vIra nirvANa ke do hajAra varSa bhI pUre hone ko Aye / saMvat 1531 meM dharmaprANa lokAzAha ne dharma kA zuddha svarUpa samajhakara logoM ko samajhAyA ki sAdhu kA dharmamArga atyanta kaThina ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha rUpa paMca mahAvrata vAlA hai| munidharma kI vizeSatA batAte hue unhoMne kahA ki-pAMca samiti aura tIna gupti kI jo ArAdhanA karate haiM, satraha prakAra ke saMyama kA pAlana karate haiM, hiMsA Adi aThAraha pApoM kA bhI sevana nahIM karate aura jo niravadya bhaMvara-mikSA grahaNa karate haiM, ve hI sacce mani haiM / jo bayAlIsa doSoM ko TAlakara gAya kI taraha zuddha AhAra-pAnI grahaNa karate haiM, nava bAr3a sahita pUrNa brahmacarya vrata kA pAlana karate haiM tathA bAraha prakAra kI tapasyA karake zarIra ko kRza karate haiM, isa prakAra jo zuddha vyavahAra kA pAlana karate haiM, unheM hI uttama sAdhu kahanA caahie| Aja ke jo mativihIna mUr3ha bheSadhArI haiM ve lobhArur3ha hokara hiMsA meM dharma batAte haiN| isalie ina bheSadhArI sAdhuoM kI saMgati chor3akara svayaMmeva sUtroM ke anusAra dharma kI prarUpaNA karane lge| lokAzAha ne mana meM aisA vicAra kiyA ki sandeha chor3akara aba dharma-pracAra karanA caahie|"15 / mandiroM, maThoM aura pratimAgrahoM ko Agama kI kasauTI para kasane para unheM mokSa-mArga meM kahIM para bhI pratimAoM kI pratiSThA kA vidhAna nahIM milaa| zAstroM kA vizuddha jJAna hone se apane samAja kI andha-paramparA ke prati unheM glAni huI / zuddha jainAgamoM ke prati unameM aDiga zraddhA kA AvirbhAva huaa| unhoMne dRr3hatApUrvaka ghoSita kiyA ki-"zAstroM meM batAyA huA nimrantha dharma Aja ke sukhAbhilASI aura sampradAyavAda ko poSaNa karane vAle kaluSita hAthoM meM jAkara kalaMka kI kAlimA se vikRta ho gayA hai / mokSa kI siddhi ke lie mUrtiyoM athavA mandiroM kI jar3a upAsanA kI AvazyakatA nahIM hai kintu tapa, tyAga aura sAdhanA ke dvArA Atma-zuddhi kI AvazyakatA hai|" apane isa dRr3ha nizcaya ke AdhAra para unhoMne zuddha zAstrIya upadeza denA prArambha kiyA / bhagavAna mahAvIra ke upadezoM ke rahasya ko samajhakara unake sacce pratinidhi banakara jJAna-divAkara dharmaprANa lokAzAha ne apanI samasta zakti ko saMcita kara mithyAtva aura ADambara ke andhakAra ke viruddha siMhagarjanA kii| alpa samaya meM hI adbhuta saphalatA milii| lAkhoM loga unake anuyAyI bana gaye / sattA ke lolupI vyakti lokAzAha kI yaha dharmakrAnti dekhakara ghabarA gaye aura yaha kahane lage ki "lokAzAha nAma ke eka lahiye ne ahamadAbAda meM zAsana ke virodha meM vidroha khar3A kara diyA hai| isa prakAra unake virodha meM utsUtra prarUpaNA aura dharma-bhraSTatA ke AkSepa kiye jAne lge|"16 isI tAratamya meM munizrI jJAnasundarajI mahArAja kA lokAzAha viSayaka kathana dRSTavya hai, 15 paTTAvalI prabandha saMgraha, pRSTha 134 se 136 16 svarNa jayantI grantha, pRSTha 36
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha cintana ke vividha bindu : 562 : "lokAzAha na to vidvAna thA aura na Apake samakAlIna koI Apake mata meM hI vidvAn haA / yahI kAraNa hai ki loMkAzAha ke samakAlIna kisI ke anuyAyI ne loMkAzAha kA jIvana nahIM likhA, itanA hI nahIM para loMkAzAha ke anuyAyiyoM ko yaha bhI patA nahIM thA ki lokAzAha kA janma kisa grAma meM, kisa kula meM huA thA; kisa kAraNa se unhoMne saMgha meM bheda DAla nayA mata khar3A kiyA tathA loMkAzAha ke nUtana mata ke kyA siddhAMta the ityAdi / 17 janmasthAna, janmatithi, kula Adi kucha aisI bAteM haiM jo lokAzAha hI nahIM aneka jainAcAryoM kI bhI nahIM milatI athavA milatI haiM to vivAdAspada haiN| isalie ina sabake lie maiM yahA~ kucha likhanA ucita nahIM samajhatA hai| hA~, itanA avazya kahU~gA ki Aja bhI deza meM eka vizAla samudAya unako mAnatA hai| ve bhale hI eka sAmAnya puruSa rahe hoM kintu unakI asAdhAraNatA isI meM hai ki zrI jJAnasundara munijI ne apane grantha meM loMkAzAha kI janmatithi, janmasthAna, jAti tathA navIna mata Adi para aitihAsika dRSTi se vicAra kiyA hai / aura isa prakAra lekhaka mahodaya ne svayaM hI lokAzAha kA na kevala mahattva svIkAra kiyA hai varan eka aitihAsika pustaka (bhale hI virodhI) likhakara unheM prasiddha aura lokapriya kiyA hai| gacchavAsI loga unake vividha doSa batalAte aura unakA virodha karate / samAja meM yaha bhrAMti phailAI jAne lagI ki loMkAzAha pUjA, pauSadha aura dAna Adi nahIM maantaa| virodhabhAva se isa prakAra ke kaI doSa virodhiyoM dvArA lagAye gaye kintu vAstava meM loMkAzAha dharma kA yA vrata kA nahIM; apitu dharmavirodhI DhoMga ADambara kA niSedha karate the| unakA mata thA ki hamAre deva vItarAga evaM avikArI haiM ataH unakI pUjA bhI unake svarUpAnukUla hI ADambararahita honI cAhie / virodhI logoM kA yaha kathana ki lokAzAha vrata, pauSadha Adi ko nahIM mAnatA; mAtra dharmapremI janasamudAya ko bahakAne ke lie thaa| vAstava meM lokAzAha ne vrata yA tapa kA nahIM kintu dharma meM Aye hae bAhya kriyAvAda yAni ADambara Adi vikAroM kA hI virodha kiyA thaa| jaisA ki kabIra ne bhI apane samaya meM bar3hate hue mUrtipUjA ke vikAroM ke lie janasamudAya ko lalakArA thaa| yahI bAta loM kA zAha ne bhI kahI thii| vItarAga ke svarUpAnukUla nirdoSa bhakti se unakA koI virodha nahIM thaa| lokAzAha ne dayA, dAna, pUjA aura pauSadha kI karaNI meM ADambara evaM ujamaNA Adi kI praNAlI ko ThIka nahIM mAnA / unhoMne karmakANDa meM Aye hue vikAroM kA zodhana kiyA aura sarvasAdhAraNajana bhI saralatA se kara sakeM, vaisI nirdoSa praNAlI svIkAra kii| unhoMne pUjanIya ke sadguNoM kI hI pUjA ko bhavatAriNI mAnA / Arambha ko dharma kA aMga nahIM mAnA, kyoMki pUrvAcAryoM ne "ArambheNa nittha kyA" isa vacana se hiMsA rUpa Arambha meM dayA nahIM hotI, yaha pramANita kiyA / 20 17 zrImAn lokAzAha, pRSTha 2 18 zrI jaina AcArya caritAvalI, pRSTha 85 16 vahI, pRSTha 85 20 vahI, pRSTha 86
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha zAstra vAcana karate hue loMkAzAha ko bodha huaa| unhoMne samajhA ki vastu ke nAma rUpa yA dravya pUjanIya nahIM haiN| pUjanIya to vAstava meM vastu ke sadguNa haiM / lokAzAha kI isa paramparA virodhI nIti se logoM meM roSa bar3hanA sahaja thA / gacchvAsiyoM ne zakti bhara inakA virodha kiyA, para jyoM-jyoM virodha bar3hatA gayA, tyoM-tyoM unakI khyAti va mahimA bhI bar3hatI gaI / jo alpakAla meM hI dezavyApI ho gaI gujarAta, paMjAba, uttara pradeza aura rAjasthAna meM cAroM ora lokAgaccha kA pracAra-prasAra ho gyaa| lokAzAha ke mantavya kI upAdeyatA isI se pramANita hai ki alpatama samaya meM hI unake vicAroM kA sarvatra Adara huA / : 563 : dharmavIra lokAzAha lokAzAha sambandhI samAcAra anahilapura pATana vAle zrAvaka lakhamazIbhAI ko mile| lakhamazIbhAI usa samaya ke pratiSThita sattA sampanna tathA sAdhana-sampanna zrAvaka the / lokAzAha ko sudhArane ke vicAra se ve ahamadAbAda meM aaye| unhoMne lokAzAha ke sAtha gambhIratApUrvaka bAtacIta kI / anta meM unakI bhI samajha meM A gayA ki lokAzAha kI bAta yathArtha hai aura unakA upadeza Agama ke anusAra hI hai| 22 isI prakAra mUrti-pUjA viSayaka carcA meM bhI unakI samajha meM A gayA ki mUrtipUjA kA mUla AgamoM meM kahIM bhI varNana nahIM hai / isa para jo lakhamazI loMkAzAha ko samajhAne ke lie Aye the, ve khuda samajha gye| lokAzAha kI nirbhIkatA aura satyapriyatA ne unheM atyadhika prabhAvita kiyA aura ve svayaM lokAzAha ke ziSya bana gye| yaha ghaTanA vi0 saM0 1528 kI hai / " zrI lakhamazIbhAI ke ziSyatva svIkAra kara lene ke kucha samaya bAda sirohI, arahaTTavAr3A, pATaNa aura sUrata ' ke cAroM saMgha yAtrA karate hue ahamadAbAda Aye / yahA~ zrI loMkAzAha ke sAtha cAroM saMghoM ke saMghapati nAgajI, dalIcandajI, motIcandajI aura zaMbhujI ina cAroM pramukha puruSoM ne aneka tattvacarcAe~ kiiN| lokAzAha kI pavitra vANI kA una para itanA prabhAva par3A ki saMgha samUha meM se 45 puruSa zrI lokAzAha kI prarUpaNA ke anusAra dIkSA lene ko taiyAra ho gye| yahAM thI lokAzAha kI prarUpaNA ke anusAra dIkSA lene kA prasaMga bhI yahI pramANita karatA hai ki ve usa samaya taka svayaM dIkSita nahIM hue the| gRhasthAvasthA meM hI unhoMne ina 45 puruSoM ko pratibodha diyA thA / kahate haiM ki haidarAbAda kI ora vicaraNa karane vAle zrI jJAnajI muni ko ahamadAbAda padhArane kI prArthanA kI gii| zrI munirAja 21 munirAjoM ke sAtha ahamadAbAda padhAre vi0 saM0 1526 vaizAkha zuklA akSaya tRtIyA ke dina 45 puruSoM ko bhAgavatI jaina dIkSA pradAna kI gii| 15 svarNa jayantI grantha meM dIkSA prasaMga kI tithi vaizAkha zuklA 3 saM0 1527 dI gaI hai / 25 jabaki AcArya zrI hastImalajI mahArAja mAnAjI Adi ke munivrata dhAraNa karane kI tithi saM0 1531 mAnate haiN| marudhara paTTAvalI ke anusAra vi0 saM0 1531 vaizAkha zuklA terasa ko dIkSA sampanna huI (20 21 zrI jaina AcArya caritAvalI, pRSTha 6 22 svarNa jayantI grantha, pRSTha 36 23 hamArA itihAsa, pRSTha 66 24 vahI, pRSTha 18 25 vahI, pRSTha 40 26 zrI jaina AcArya caritAvalI, pRSTha 87 27 paTTAvalI prabaMdha saMgraha, pRSTha 255
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha mevAr3a paTTAvalI meM yahI tithi vIra saMvat 2023 dI gaI hai / 28 jo vi0 saM0 1553 hotI hai / yaha tithi vicAraNIya hai kyoMki isake pUrva unake svargavAsa hone ke pramANa prApta hote haiM / astu yaha tithi truTipUrNa pratIta hotI hai / khambhAta paTTAvalI ke anusAra 45 vyaktiyoM ko bhAgavatI jaina dIkSA vi0 saM0 1531 meM sampanna huI / 21 prAcIna paTTAvalI meM bhI tithi 1531 milatI hai / cUMki adhika saMkhyA meM tithi saM0 1531 prApta hotI hai, isalie hameM bhI yahI tithi svIkAra karane meM kisI prakAra kI Apatti nahIM honI cAhie / jina 45 vyaktiyoM ne loMkAzAha se prabhAvita hokara dIkSA grahaNa kI usake pUrva kI ghaTanA kA rocaka vivaraNa zrI vinayacandrajI kRta paTTAvalI meM milatA hai / hamAre lie bhI yaha eka vicAraNIya prazna hai ki binA kisI bAta ke saMgha ke logoM ko kisa AdhAra para loMkA zAha ne dharma sandeza diyA athavA ucita-anucita kI ora dhyAna AkarSita kiyaa| jaba hama ukta vivaraNa par3hate haiM to hamAre sAmane sampUrNa sthiti spaSTa ho jAtI hai aura taba isa bAta kA aucitya pramANita ho jAtA hai ki kyoM lokAzAha ne dharma sandeza pharamAyA / to Apa bhI una vivaraNa ko dekhiye cintana ke vividha bindu : 564 : "arahaTTavAr3A ke seTha zrAvaka lakhamasIMha ne tIrthayAtrA ke lie eka vizAla saMgha nikAlA | sAtha meM vAhana rUpa meM kaI gAr3iyoM aura sejavAla bhI the| dharma ke nimitta dravya kharca karane kI unameM bar3I umaMga thI / rAste meM ativarSA hone ke kAraNa saMghapati ne pATana nagara meM saMgha ThaharA diyA aura saMghapati pratidina lokAzAha ke pAsa zAstra sunane jAne lage aura sunakara mana hI mana bar3e prasanna hone lage / eka dina saMgha meM rahe hue bheSadhArI yati ne saMghapati se kahA- saMgha ko Age kyoM nahIM bar3hAte ? isa para saMghapati ne unako samajhAkara kahA - 'mahArAja ! varSA Rtu ke kAraNa mArga meM hariyAlI aura komala navAMkura paidA ho gaye haiM tathA pRthvI para asaMkhya carAcara jIva utpanna ho gae haiM / pRthvI para raMga-biraMgI lIlaNa - phUlaNa bhI ho gaI hai, jisase saMgha ko Age bar3hAne se roka rahe haiM / varSA Rtu meM jamIna jIvasaMkula bana jAtI hai, ataH aise samaya meM anAvazyaka yAtAyAta varjita haiM / ' saMghapati ke karuNAsikta vacana sunakara bheSadhArI bole ki 'dharma ke kAma meM hiMsA bhI ho, to koI doSa nahIM hai / ' yati kI bAta sunakara saMghapati ne kahA ki 'jainadharma meM aisI pola nahIM hai / jainadharma dayA-yukta evaM anupama dharma hai / mujhe Azcarya hai ki tuma use hiMsAkArI adharma rUpa kahate ho / ' saMghapati ne yati se Age kahA ki -- 'tumhAre hRdaya meM karuNA kA leza bhI nahIM hai, jisako ki aba maiMne acchI taraha dekha liyA hai| e ! bheSadhArI saMbhalakara vacana bola / ' saMghapati kI yaha bAta sunakara vaha bheSadhArI yati pIche lauTa gayA / lokAzAha ke upadeza se prabhAvita hokara saMghapati ne paiMtAlIsa vyaktiyoM ke sAtha svayaM munivrata svIkAra kiyaa| unameM bhAnajI, nUnajI, sakhojI aura jagamAlajI atyanta dayAlu evaM viziSTa santa the / una paiMtAlIsa meM ye cAra pramukha the aura jo zeSa the ve bhI sacce arthoM meM nizcita rUpa se uttama puruSa the / unhoMne japa, tapa Adi kriyA karake samyak prakAra se guNa bhaNDAra jinadharma ko dipaayaa| 28 paTTAvalI prabandha saMgraha, pRSTha 260 26 vahI, pRSTha 202 30 vahI, pRSTha 182 31 vahI, pRSTha 136 se 141
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ :565 : dharmavIra lokAzAha zrI jaina divAkara-smRti-grantha zrI lokAzAha kI vizeSa preraNA se ye dIkSAe~ huI thI ata: isI smRti meM yahA~ para samasta muniyoM ke saMgaThana kA nAma loMkAgaccha rakhA gayA / 32 yahA~ eka prazna upasthita hotA hai ki jina lokAzAha kI preraNA se paiMtAlIsa vyaktiyoM ne munivrata svIkAra kiyA, kyA una lokAzAha ne svayaM munivrata svIkAra kiyA thA athavA nahIM ? isa sambandha meM do vicAradhArAeM pracalita haiM-eka mata yaha svIkAra karatA hai ki loMkAzAha ne munidharma svIkAra kiyA thA tathA dUsarA mata isake viparIta kahatA hai ki loMkAzAha ne dIkSA nahIM lI thii| astu hama saMkSepa meM donoM matoM kA adhyayana karanA ucita samajhate haiM-- svarNa jayantI grantha meM likhA hai ki lokAzAha kI Agama mAnyatA ko aba bahuta adhika samarthana milane lagA thaa| aba taka to ve apane pAsa Ane vAloM ko hI samajhAte aura upadeza dete the, parantu jaba unheM vicAra huA ki kriyoddhAra ke lie sArvajanika rUpa se upadeza karanA aura apane vicAra janatA ke samakSa upasthita karanA Avazyaka hai, taba unhoMne vaizAkha zuklA 3 saMvat 1526 tA011-4-1473 se sareAma sArvajanika upadeza denA prArambha kara diyaa| inake anuyAyI dina-pratidina bar3hane lge| svabhAvataH ye virakta to the hI kintu aba taka kucha kAraNoM se dIkSA nahIM le ske| jabaki kriyoddhAra ke lie yaha Avazyaka thA ki upadezaka pahale svayaM AcaraNa karake batAye ataH migasara zuklA-5 saM0 1536 ko jJAnajI muni ke ziSya sohanajI se Apane dIkSA aMgIkAra kara lI / alpa samaya meM hI Apake 400 ziSya aura lAkhoM zrAvaka Apake zraddhAlu bana gaye / marudhara paTTAvalI ke anusAra lokAzAha ne dIkSA lI thii| dariyApurI sampradAya paTTAvalI ne unheM 46veM AcArya ke rUpa meM batAyA hai aura likhA hai, "keTalAka kahe cha ke loMkAzAhe the / saM0 1506 mI pATaNa mA sumativijaya pAse dIkSA lIdhI ane lakSmIvijaya nAmadhAraNa karI 45 jaNA ne dokSA grahaNa karAvI / ane keTalAka kahe che ke dIkSA grahaNa karI nathI ane saMsAra mAM rahIne 45 jaNA ne dIkSA apAvI / "35 isa prakAra yahA~ hama dekhate haiM ki isa mata ko mAnane vAloM meM hI antavirodha dikhAI detA hai| kyoMki eka sthAna para unake dIkSAguru kA nAma zrI sohana munijI milatA hai to dUsare sthAna para sumativijaya milatA hai| isameM vAstavikatA kyA hai ? nizcita rUpa se kucha bhI nahIM kahA jA sakatA hai / yadyapi paTTAvaliyoM ke bhI pramANa haiM / dUsare matAnusAra vidvAn unheM gRhastha hI svIkAra karate haiN| unake pAsa aneka prAcIna paTTAvaliyoM ke pramANa haiM jinameM loMkAzAha ko gRhastha svIkAra kiyA gayA hai / vi0 saM0 1543 ke lAvaNyasamaya kavi ne apanI caupAiyoM meM spaSTa likhA hai ki lokAzAha pauSadha, pratikramaNa tathA paccakkhANa nahIM karatA thA / vaha jina-pUjA, aSTApada tIrtha tathA pratimA prasAda kA bhI virodha karatA thaa| isase yaha to spaSTa hotA hai ki yadi zrI lokAzAha dIkSita hote to una para pauSadha Adi kriyAoM ke na karane kA Aropa na lagAyA jaataa| kucha bhI ho, bhale hI unhoMne dravyarUpa se dIkSA na grahaNa kI ho para unake bhAva to dIkSArUpa hI the| ve eka Adarza gRhastha the / unakA jIvana 32 hamArA itihAsa, pRSTha 68-69 33 vahI, pRSTha 40 34 paTTAvalI prabaMdha saMgraha, pRSTha 255 35 vahI, pRSTha 266
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha / cintana ke vividha bindu : 566 : saMyama poSaka thaa| vikrama saMvat 1506 meM pATaNa meM zrI sumativijayajI ke pAsa unake dIkSita hokara zrI lakSmIvijaya nAma se prasiddha hone ke pramANa meM bhI kucha tathya nahIM dIkhatA / 36 yahAM eka prazna uThatA hai ki dIkSA lene ke uparAnta dIkSA nAma parivartita hokara punaH vahI janma yA gRhastha nAma kA pravacana ho jAtA hai kyA ? kyoMki loMkAzAha ke sambandha meM hI yaha prazna AtA hai| yadi hama yaha svIkAra karate haiM ki unhoMne dIkSA grahaNa kI thI aura unakA lakSmIvijaya nAma rakhA gayA thA to phira ve kaunasI paristhitiyA~ upasthita ho gaI jinake antargata punaH unakA nAma loMkAzAha rakhA gayA / maiM socatA hai ki aisA kahIM hotA nahIM hai| zrI motI RSi jI mahArAja ne likhA hai, "isa samaya zrImAn lokAzAhajI gRhastha avasthA meM rahate hue bhI pUrI taraha zAsana kI prabhAvanA meM tallIna ho gaye the / Apake eka anuyAyI aura bhakta sajjana ne Apako dIkSA lene kA sujhAva diyA thaa| parantu Apane kahA ki merI vRddhAvasthA hai| isake atirikta gRhasthAvasthA meM rahakara maiM zAsana prabhAvanA kA kArya adhika svatantratA ke sAtha kara sakU~gA / phalataH Apa dIkSita nahIM hue, magara jora-zora se saMyama-mArga kA pracAra karane lge| vRddhAvasthA vAlI bAta samajha meM AtI hai / kyoMki vaddhAvasthA meM yadi ve dIkSA lete aura munivrata kA pUrNarUpeNa pAlana nahIM kara pAte to zithilAcAra A jaataa| zithilAcAra ke viruddha hI to unakA zaMkhanAda thaa| isase aisA lagatA hai ki yadyapi na kevala unake dIkSA grahaNa karane kA prakaraNa varan unake samasta jIvana se sambandhita ghaTanAoM para hI matabheda hai to bhI aisA kaha sakate haiM ki ve gRhastha hote hue bhI kisI dIkSita santa ke samAna bhAva vAle the aura unhoMne jo kucha bhI kiyA usake pariNAmasvarUpa sthAnakavAsI jaina saMgha Aja sampUrNa bhArata meM pAyA jAtA hai| loMkAgaccha aura taduparAMta sthAnakavAsI nAma kI paramparA cala par3ane ke sambandha meM viduSI mahAsatI zrI candanakumArIjI mahArAja sAhaba ne isa prakAra likhA hai "unake anuyAyiyoM ne apane upakArI ke upakAroM kI smRti ke lie hI loMkAgaccha ko sthApanA kI thii| unakI bhAvanA bhI ise sAmpradAyika rUpa dene kI nahIM thii| vAstava meM loMkAgaccha eka anuzAsanika saMsthA thii| sAdhu samAja ke punanirmANa meM isa saMsthA kA pUrA-pUrA yoga rahA thaa| itihAsa meM kevala loMkAgaccha kA nAma hI yatra-tatra dekhane meM AtA hai| anya kisI bhI nAma kA koI ullekha nahIM milatA / tatkAlIna sAdhu-samAja ke rahana-sahana, vezabhUSA Adi kA bhI koI samucita ullekha nahIM miltaa| zrImAna lokAzAha ke bAda loMkAgaccha kisa nAma se pracalita rahA, yaha atyanta zodha kA viSaya hai| itanA to avazya nizcita hai ki vartamAna meM pracalita zvetAmbara sthAnakavAsI jaina samAja lokAgaccha kI vartamAna-kAlIna kar3I hai| isI samAja meM hameM Aja sahI rUpa meM loMkAzAhasiddhAnta ke darzana hote haiN| Aja ke "dharma sthAnaka" prAcIna zrAvakoM kI pauSadhazAlAoM ke rUpAntara haiN| sthAnakoM meM dharma-dhyAna karane ke kAraNa janatA inheM sthAnakavAsI kahane lgii| prArambha meM sthAnakavAsI zabda zrAvakoM ke lie prayukta huA thaa| bAda meM zrAvaka samAja ke paramaArAdhya munirAjoM ke lie bhI isakA prayoga hone laga gayA / sthAnaka-zabda eka guNa-garimApUrNa zAstrIya zabda hai| jaina zAstroM meM caudaha guNa-sthAnakoM kA varNana AtA hai / ina guNasthAnoM meM AtmA ke kramika vikAsa kA itihAsa nihita hai / athavA ise yoM bhI kaha sakate haiM ki guNa-sthAnaka mokSa 36 hamArA itihAsa, pRSTha 67-68 37 RSi sampradAya kA itihAsa, pRSTha 7
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 567 : dharmavIra lokAzAha zrI jaina divAkara smRti grantha dhAma kI caudaha sIr3hiyA~ haiM / hamAre dharma-sthAnoM ke lie prayukta 'sthAnaka' zabda ke pIche bhI eka dhArmika paramparA kA itihAsa hai|"38 mujhe aisA lagatA hai ki 'loMkAgaccha' ke nAma kA parivartana sthAnakavAsI meM haa| kyoM ? va kaise ? jina 45 anuyAyiyoM ne lokAzAha ke nAma se loMkAgaccha nAma rakhA, vaha usa samaya to calatA rahA / kAlAntara meM dharma-sAdhanA hetu 'sthAna' vizeSa kA upayoga hone lagA tathA vahIM zAstra-vAcana evaM sAdhu-santa Thaharane lage aura vaha 'sthAna' pratIka svarUpa 'sthAnaka' nAma se pahicAnA jAne lgaa| punaH jo vyakti vahA~ jAkara dharma-sAdhanA karane lage athavA santa rahane lage ve sthAna-vAsa karane vAle sthAna meM vAsa karane vAle hone se sthAnakavAsI kahalAne lage tathA una santoM ke anuyAyI sthAnakavAsI samAja ke nAma se prasiddha hote gye| jaba yaha nayA nAma prasiddha evaM lokapriya ho gayA to loMkAgaccha nAma gauNa bana gayA aura sthAnakavAsI hI pracalana meM raha gayA, jo abhI bhI cala rahA hai / isake pIche jo dhArmika mAnyatAe~ evaM bhAvanAe~ haiM, ve saba apane sthAna para yathAvat haiM / unakA sambandha to svAbhAvika hI jur3a gayA / eka nAma "dair3hiyA" bhI milatA hai jisake sambandha meM yahA~ vicAra karanA ucita pratIta nahIM hotA hai| yaha dveSavaza upahAsa karane ke lie virodhiyoM ke dvArA diyA huA zabda hai| dharmavIra lokAzAha ke svargavAsa kI tithi ke sambandha meM bhI paryApta matabheda hai| svarNa jayaMtI grantha meM unake svargavAsa ke sambandha meM nimnAnusAra vivaraNa diyA gayA hai, "apane jIvanakAla meM kisI bhI krAntikAra kI pratiSThA nahIM hotI / sAmAnya janatA use eka pAgala ke rUpa meM mAnatI hai| yadi vaha zaktizAlI hotA hai to usake prati IrSyA se bharI huI viSa kI dRSTi se dekhA jAtA hai aura use zatru ke rUpa meM mAnatI hai / lokAzAha ke sambandha meM bhI aisA hI banA / jaba ve dillI se lauTa rahe the taba bIca meM alavara meM mukAma kiyaa| unhoMne aTThama (tIna dina kA upavAsa) kA pAraNA kiyA thaa| samAja ke durbhAgya se zrI lokAzAha kA pratApa aura pratiSThA nahIM sahI jAne ke kAraNa unake zithilAcArI aura IrSyAla virodhI logoM ne unake viruddha kucakra racA / tIna dina ke isa upavAsI tapasvI ko pAraNe meM kisI duSTa-buddhi ke amAge ne viSayukta AhAra baharA diyaa| munizrI ne isa AhAra kA sevana kara liyA / audArika zarIra aura vaha bhI jIvana kI lambI yAtrA se thakA huA hone ke kAraNa usa viSa kA tAtkAlika asara hone lagA / vicakSaNa puruSa zIghra hI samajha gaye ki unakA antima kAla samIpa hai, kintu mahAmAnava matyU se ghabarAtA nahIM hai / ve zAnti se sogaye aura caurAsI lAkha jIva yoniyoM ko kSamA kara zukladhyAna meM lIna ho gye| isa prakAra isa yuga sRSTA ne apane jIvana se naye yuga ko anuprANita karake caitra zuklA ekAdazI saM0 1546 tArIkha 13 mArca 1460 ko devalokavAsI he|"39 dharmavIra loMkAzAha ke svargagamana kI vibhinna vicAradhArAoM kA samanvaya karate hue viduSI mahAsatI candanAkumArI jI ne likhA hai, "dharmaprANa zrI lokAzAha ke svargavAsa ke viSaya meM bhI aneka matabheda haiN| yatirAja bhAnucandrajI kA mata hai ki dharmavIra lokAzAha kA svargavAsa vikrama saMvat 1532 meM huA thaa| loMkAgacchIya yati zrI kezavajI unakA svargavAsa 56 varSa kI avasthA meM vi0 saM0 1533 meM mAnate haiN| vIravaMzAvalI meM unakA svargavAsa kAla 1535 mAnA hai| prabhu vIra paTTAvalI ke lekhaka zrI maNilAlajI mahArAja ne loMkA 38 hamArA itihAsa, pRSTha 105-106 36 vahI, pRSTha 40-41
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI jaina divAkara-smRti-grantha / cintana ke vividha bindu : 568 : zAha ke svargavAsa kA samaya 1541 nirdhArita kiyA hai| ye sabhI pramANa eka-dUsare se bhinna haiM / inameM 1541 kA kAla hI ucita lagatA hai| unake svargavAsa ke viSaya meM bhI aneka dhAraNAe~ pracalita haiN| koI to unakI svAbhAvika mRtyu mAnate haiN| koI unheM virodhiyoM dvArA viSa dekara mArA gayA batAte haiM / inameM dUsare 'viSa-prasaMga' ke pramANa adhika puSTa milate haiN| eka pramANa meM unakA svargavAsa sthAna alavara mAnA gayA hai| zrI pArasamala prasUna bhI unakI mRtyu viSa prasaMga se mAnate haiN| isa prakAra pracalita ina vibhinna vicAradhArAoM se hama kisI bhI niSkarSa para taba taka nahIM paha~ca sakate haiM jaba taka ki koI puSTa pramANa upalabdha na ho| phira bhI hameM vi0 saM0 1546 meM mRtyu honA kucha vizvasanIya lagatA hai / patA-DA0 tejasiMha gaur3a choTA bAjAra, unhela, jilA ujjaina (ma0pra) ---------------- jinakI zatAbdI hai| jaina divAkara cauthamalajI mahArAja guNavAna / jinakI zatAbdI hai, camake ve sUrya samAna ||tter|| mahA mAlava meM "nImaca" nagarI sundara hai| "gaMgArAmajI" pitA hai, mAtA "kezara" hai|| "cauraDiyA kula" dhanya ho gayA pA aisI saMtAna / / 1 / / jIvana meM yauvana gulAba sA muskaayaa| vivAha kiyA para rati-pati nahIM lubhA pAyA / sundara patnI chor3a ke nikale le uddezya mahAna // 2 // sadiyoM meM koI aise saMta najara Ate / jinake caraNoM meM parvata bhI jhuka jAte / / vANI meM jinakI jAdU ho, mana meM jana-kalyANa ||3|| patitoM ko pAvana kara, prabhU se jor3a diyaa| vANI sunakara pApa paMtha kaI chor3a diyA / / agni zItala nIra banAI, pighalAye pASANa // 4 // tana jaisA hI mana nirmala, unnata vizAla thaa| karuNA bharA hRdaya thA komala, bhavya bhAla thA / / AtmAnanda kI AbhA detI madhura vadana muskAna / / 5 / / yogI-tapasI-paMDita kaI mila jAte haiN| sataguru "kevalamuni" puNya se pAte haiM / jinakA kuTiyA se mahaloM taka gUjA gauravagAna / / 6 / / -zrI kevalamuni 0-0--0--0--0--0--0--0 ---------------- -0--0--0--0--0--0--0--2 -0--0--0--0--0--0--0-5 10-0--0--0--0--0--0--0 40 hamArA itihAsa, pRSTha 101 41 munizrI hajArImala smRti grantha, pRSTha 183
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 566 : zrI jaina divAkarajI mahArAja kI guru-parampa zrI jaina didAkara-smRti-nya | zrI jaina divAkarajI mahArAja kI guru-paramparA 4 madhuravaktA zrI mUlamuni jI darzana, siddhAnta tathA vicAra kI dRSTi se jaina-paramparA anAdi hai, zAzvata hai| kintu vyakti kI dRSTi se pratyeka paramparA kA AdisUtra bhI hotA hai| vartamAna utsapiNI meM jaina zramaNa paramparA ke AdikartA tIrthaMkara bhagavAna zrI RSabhadeva mAne gaye hai| inhIM kI pavitra paramparA meM 24veM tIrthakara zramaNa bhagavAna mahAvIra the| vartamAna meM vizva meM jahA~ bhI jaina zramaNa yA zrAvaka vidyamAna hai, una sabake paramArAdhya-puruSa bhagavAna mahAvIra haiM tathA abhI sabhI zramaNa mahAvIravaMzIya kahalAte haiN| bhagavAna mahAvIra ke paTTaziSya the sudharmA svaamii| vartamAna paTTAvalI (guru paramparA) kI gaNanA unhIM ke krama se kI jAtI hai| sudharmA svAmI ke pazcAt kucha sau varSa ke bAda guru-paramparA meM zAkhA-prazAkhAeM nikalanI prArambha haI jo Aja taka bhI nikalatI jA rahI hai| zrI sthAnakavAsI mAnyatA ke anusAra bhagavAna mahAvIra nirvANa ke eka hajAra varSa bAda zramaNa-paramparA meM kramazaH zithilatA bar3hatI gii| AcAra-vicAra kI zuddhatA se haTakara zramaNavarga bhautika sukha-suvidhA yaza-vaibhava kI ora mur3a gyaa| lagabhaga 16vIM zatAbdI meM vIra lokAzAha ne AcAra krAMti kA bigula bajAyA jisase preraNA pAkara bhANAjI RSi ne punaH zuddha-zramaNa paramparA kI vicchinna kar3I ko jodd'aa| hamArI gaNanA ke anusAra bhANAjI RSi bhagavAna mahAvIra ke 62veM pATa para hote hai / unake pazcAt zuddha zramaNa-paramparA meM 72veM pATa para (hamArI paramparA ke anusAra) zrI daulatarAmajI svAmI hue / zrI daulatarAmajI svAmI se gurudeva zrI cauthamalajI mahArAja taka kI paramparA kA varNana yahA~ prastuta hai| isa paramparA-paTTAvalI meM saMbhavata: anya paramparA (gurvAvalI) vAloM kA matabheda bhI ho sakatA hai, hamane apanI guru-anuzruti ke anusAra yahA~ ullekha kiyA hai| pUjya zrI daulatarAmajI mahArAja pUjya zrI daulatarAmajI mahArAja ne lagabhaga 13 varSa kI alpAyu meM hI phAlguna zuklA 5 ko dIkSA lI thii| Apa kAlA pIpala grAma ke bagheravAla jAti ke the| pUjya zrI daulatarAmajI mahArAja pUjyazrI hukmIcandajI mahArAja ke dAdA guru the| Apa atyanta hI samartha vidvAn evaM sUtra siddhAnta ke pAragAmI the| inakA vicaraNa kSetra koTA, bUMdI, mevAr3a, mAlavA Adi thaa| Apa eka bAra vicarate hue dehalI padhAre / vahA~ ke zAstrajJa zrAvaka zrI dalapatasiMhajI se zAstroM kA adhyayana karane kI jijJAsA prakaTa kii| zrI dalapatasiMhajI ne kahA ki ve 'dasavaikAlikasUtra' kA adhyayana kraayeNge| isa para Apane anya zAstroM kA adhyayana karAne kA bhI anurodha kiyaa| kintu zrI dalapatasiMhajI sahamata nahIM hue| jaba Apa vahA~ se vihAra karake alavara pahuMce taba Apake mana meM vicAra AyA ki Akhira zrI dalapatasiMhajI ne 'dasavaikAlikasUtra' para hI vizeSa bala kyoM diyA ? isameM avazya koI rahasya honA cAhie / Apa punaH dehalI padhAre aura zrI dalapatasiMhajI se kahA, Apa jo cAheM so pddh'aaeN| mujhe koI Apatti nahIM hai| isa prakAra Apane zrI dalapatasiMhajI se "dasarvakAlikasUtra" ke sAtha-sAtha anya 32 sUtroM kA adhyayana bhI kiyaa| unake asAdhAraNa jJAna-sampatti kI prazaMsA pUjya zrI ajarAmarajI mahArAja ne sunii| pUjya zrI ajarAmarajI svAmI kA Agamatera jJAna bhI bahuta bar3hA-car3hA thaa| phira bhI Agama-jJAna prApta
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha || cintana ke vividha bindu : 570 : karane ko Apako pUjya zrI daulatarAmajI mahArAja ke pAsa jJAna-abhyAsa karane kI icchA haI / isa icchA ko dhyAna meM rakhakara lImar3I zrIsaMgha ne eka vizeSa vyakti ke sAtha pUjya zrI daulatarAmajI mahArAja kI sevA meM tatsambandhI prArthanA-patra bhejaa| AcArya pravara zrI daulatarAmajI mahArAja usa samaya koTA-bUMdI kI tarapha birAjate the| unhoMne isa prArthanA ko saharSa svIkAra kara kAThiyAvAr3a lImar3I kI ora vihAra kara diyaa| vaha vyakti bhI mahArAjazrI ke sAtha ahamadAbAda taka rhaa| vaha vahAM se zrIsaMgha ko badhAI dene aura mahArAja zrI ke padhArane kA zubha sandeza dene ko lImar3I pahu~ca gyaa| usa samaya lImar3I zrIsaMgha ke Ananda kA pAra na rahA / zrIsaMgha ne usa vyakti ko 1250) ru0 bheMTa kiye| pUjya zrI daulatarAmajI mahArAja ke lImar3I padhArane para zrIsaMgha ne bhAva-bhInA svAgata kiyaa| pUjya zrI ajarAmarajI svAmI pUjya zrI daulatarAmajI mahArAja se sUtra-siddhAnta kA rahasya samajhane lge| "samakitasAra' ke kartA paMDita muni zrI jeThamalajI mahArAja jo mAravAr3a ke pUjya zrI amarasiMhajI mahArAja ke sampradAya ke the, una dinoM pAlanapura virAjate the, ve bhI zAstra adhyayanArtha lImar3I pdhaare| bhinna-bhinna sampradAya ke sAdhuoM meM usa samaya kitanA pArasparika sneha thA tathA unameM jJAnapipAsA kitanI tIvra thI yaha uparokta prasaMga se spaSTa hotA hai| pUjya zrI daulatarAmajI mahArAja ne bahuta samaya taka vicaraNa kara pUjya zrI ajarAmarajI svAmI ko sUtra-jJAna diyaa| pUjya zrI daulatarAmajI mahArAja ke Agraha se pUjya zrI ajarAmarajI mahArAja ne jayapura meM eka cAturmAsa unake sAtha kiyA thaa| pUjya zrI daulatarAmajI mahArAja ke cAra ziSya prasiddha the--(1) zrI gaNezarAmajI, (2) zrI govindarAmajI, (3) zrI lAlacandajI, (4) zrI raajaaraamjii| unameM bhI pUjya zrI lAlacandajI mahArAja vizeSa prasiddha the| pUjya zrI lAlacandajI mahArAja pujya zrI daulatarAmajI mahArAja ke paTTadhara pUjya zrI lAlacandajI mahArAja antarar3I grAma ke nivAsI tathA silAvaTa jAti ke the| ve eka kuzala citrakAra the| eka bAra pUjya zrI lAlacandajI mahArAja citra banAte hue anyatra cale gye| unakI citra sarjana kI sAmagrI (raMga tulikA Adi) kakSa meM jyoM kI tyoM khulI rakhI thii| saMyoga se eka makkhI raMga meM phaMsa gaI aura tar3apa-tar3apa kara mara gaI / lauTane para zrI lAlacandajI mahArAja ne use dekhA aura bar3e duHkhI hae, Apako vahIM vairAgya utpanna ho gyaa| saubhAgya se antarar3I meM pUjya zrI daulatarAmajI mahArAja padhAre the / Apa unake pAsa pahuMce aura dIkSita hone kA vicAra prakaTa kiyaa| isa taraha pUjya zrI daulatarAmajI mahArAja ne inheM dIkSA dI aura jaina-sampradAya ko eka suyogya ratna milA / kAlAntara meM Apa hI pUjya zrI daulatarAmajI mahArAja ke padAdhikArI hue| ApakI upasthiti meM hI una dinoM koTA sampradAya meM 27
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 571 : zrI jaina divAkarajI mahArAja kI guru-parampArA zrI jaina divAkara smRti-grantha paMDita munirAja prasiddha hue| ye vidvAn paMDitagaNa jaina samAja kI gaurava-gAthA kA vistAra cAroM dizAoM meM kara rahe the| pUjya zrI lAlacandajI mahArAja ke nau ziSyoM meM se pUjya zrI hukmIcandajI mahArAja suprasiddha haiN| AcArya zrI hukmIcandajI mahArAja ApakA janma ToMka ke pAsa ToDA (rAyasI) jayapura sTeTa meM huA thaa| Apa eka susampanna osavAla capalota gautrIya the / eka samaya pUjya zrI lAlacandajI mahArAja kA baMdI meM zubhAgamana huaa| gRha kAryavaza zrI hukmIcandajI kA bhI bUMdI meM AnA ho gyaa| pUjya zrI lAlacandajI mahArAja kA vairAgyotpAdaka upadeza zravaNa kara saM0 1876 meM mRgasara ke zukla pakSa meM Apane prabala vairAgya se dIkSA dhAraNa kii| tatpazcAt eka mahAn dharmavIra ke rUpa meM pUjyazrI hukmIcandajI mahArAja ratnatraya kI ArAdhanA meM juTa ge| ApakI vyAkhyA zailI zabdADambara se rahita sarala tathA vairAgya se ota-prota bhavya jIvoM ke hRdaya ko sIdhe chUne vAlI thii| Apake hastAkSara bhI ati sundara the / Aja bhI Apake dvArA likhita zAstra nimbAher3A ke granthAlaya meM surakSita haiN| sAtha hI 16 sUtroM kI hastalikhita pratiyA~ anyatra vidyamAna haiN| Apane nirantara 21 varSoM taka bele-bele (chaTha) tapa kiyA thaa| Apa kevala eka hI caddara kA sadA upayoga karate the cAhe bhayaMkara zIta ho yA grISmaRtu / Apa pratidina do sau "namotthuNaM" kA smaraNa jIvana-paryanta karate rhe| Apane miSThAnna tathA talI haI cIjoM kA jIvana-paryanta ke lie tyAga kara diyA thA, kevala 13 dravya rakhakara zeSa sabhI dravyoM kA AjIvana ke lie tyAga kiyA thA / Apa nIMda bahuta hI kama lete the| Apane apane gurujI se dharma-pracAra hetu AjJA prApta kara hAr3otI prAnta mevAr3a mAlavA Adi ke aneka gAMvoM meM bhramaNa karate hue dharma-pracAra kiyaa| Apake dharma-pracAra se zrIsaMghoM meM AzAtIta dharma-dhyAna evaM taponnati huI tathA pUjyazrI ke uccakoTi ke AcAra-vicAra ke prati janagaNa sazraddhA natamastaka ho uThA / Apake sparzamAtra se rAmapurA ke eka kuSTI kA kuSTha roga tirohita ho gyaa| isI prakAra eka dIkSArthinI kI hathakar3iyAM bhI Apake darzanoM se TUTa giiN| Apake tapobala se nAthadvArA ke vyAkhyAnasthala para nama se rupayoM kI varSA huI thii| Apake guru pUjya zrI lAlacandajI mahArAja ne apane vyAkhyAna meM kahA thA ki hakmIcandajI to sAkSAt cauthe Are ke namUne haiM / ye eka pavitra AtmA va uttama sAdhu tathA adbhuta kSamA ke maMDAra haiN|' pUjya zrI hukmIcandajI mahArAja ne sAdhuoM ke niyamoM-upaniyamoM meM zAstrAnusAra bahuta sudhAra kiye| Apane evaM Apake sAthI muni zrI zivalAlajI mahArAja ne vi0 saM0 1607 meM bIkAnera meM ThANA 4 se cAturmAsa kiyA / Apake prabhAva se mahAn dharmonnati huI / Apake upadeza se 4 dIkSArthI taiyAra hue| dIkSA ke samaya pAMca nAI Ae kintu dIkSArthI cAra hI the / ataH pA~cavAM nAI nirAza huaa| usa samaya eka bhAI tatkAla taiyAra hokara bolA, "le bhAI nAI, nirAza mata ho, maiM dIkSA lene ko taiyAra haiN|" isa prakAra pA~ca dIkSAe~ eka sAtha eka hI dina meM huii|
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-vAntha / cintana ke vividha bindu : 572: isa cAturmAsa ke pazcAt hI ApaThANA bana ge| pUjya zrI hukmIcandajI mahArAja ne cAra hI saMgha kI sAkSI se zrI zivalAlajI mahArAja ko AcArya pada para pratiSThita kiyaa| unake lie yaha virada suzobhita hotA hai-'kriyoddhAraka prAtaH smaraNIya pUjya zrI hukmIcandajI mahArAja / isa taraha lagabhaga 38 varSa 5 mAsa taka zuddha saMyama kA paripAlana kara vikrama saM0 1917 baisAkha zukla 5 maMgalavAra ko jAvada meM ApakA saMthArA-samAdhi pUrvaka svargavAsa huaa| jaina divAkara prasiddha vaktA zrI cauthamalajI mahArAja ne eka padya meM Apake viSaya meM kathana kiyA hai ki Apa AuSTaka vimAna meM devapane utpanna hokara mahAvideha kSetra meM rAjya vaMza meM baladeva kI padavI prApta kara mokSa meM pdhaareNge| jaina divAkarajI mahArAja ne paramparA se sunA thA ki pUjya zrI ke devaloka hone ke bAda unake pAtra para svarNAkSaroM meM yaha saba likhA huA thA jo bAda meM miTa gyaa| pUjya zrI zivalAlajI mahArAja pUjya zrI daulatarAmajI mahArAja ke jina cAra prasiddha ziSyoM kA Upara ullekha kiyA jA cukA hai, unameM zrI govindarAmajI mahArAja bhI the, jinake ziSya zrI dayAlajI mahArAja the / zrI dayAlajI ke hI ziSya zrI zivalAlajI mahArAja the| ApakI dIkSA ratalAma meM vi0 saM0 1861 meM huI thii| ApakA janmasthAna dhAmaniyA (nImaca) madhya pradeza thaa| ___ Apa bhI pUjya zrI hukmIcandajI mahArAja kI taraha kI zAstra marmajJa, svAdhyAyI, AcAravicAra meM mahAn niSThAvAna tathA parama zraddhAvAna the| Apane lagAtAra 32 varSa taka ekAntara upavAsa kiyA thA / Apa kevala tapasvI hI nahIM, apitu pUrNa vidvAn sva-para mata ke pUrNa jJAtA va samartha upadezaka the| Apa bhakti bhare jIvanasparzI upadezAtmaka kavitta va bhajana Adi kI racanA bhI karate the| __ Apa pUjya zrI hukmIcandajI ma0 ke sAtha hI vicaraNa karate the| koI jijJAsu yadi pUjya hukmIcandajI mahArAja se prazna karatA to usakA uttara prAya: Apa hI diyA karate the| isakA kAraNa pUjya zrI hukmIcandajI mahArAja kI maunAvasthA meM rahane kI pravRtti thii| ___jaba pUjya zrI hukmIcandajI mahArAja kA santa samudAya atyadhika bar3ha gayA taba unhoMne santoM se kahA ki he santoM ! muni zivalAlajI hI Apa sabake AcArya haiN| isa prakAra sabhI santoM ne pUjya zrI hukmIcandajI mahArAja kA Adeza zirodhArya kiyA aura unhoMne zrI zivalAlajI mahArAja ko apanA AcArya mAna liyaa| Apako AcArya pada saM0 1907 meM bIkAnera meM diyA gyaa| pUjya zrI zivalAlajI mahArAja ne bhI jaina-samAja va zAsana kA samutthAna kiyaa| vartamAna kAla meM pUjya zrI hukmIcandajI mahArAja ke sampradAya ke jitane bhI muni va santa haiM saba Apa hI ke ziSya praziSya parivAra meM haiN| Apa hI kulAcArya bhI haiN| pUjya zrI hukmIcandajI mahArAja ne ziSya banAne ke tyAga kara lie the ataeva jo ziSya bane vaha pUjya zrI zivalAlajI mahArAja ke bne|
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 573 : zrI jaina divAkarajI mahArAja kI guru-parampArA zrI jaina divAkara-smRti-kAnya pUjya zrI zivalAlajI mahArAja zrI caturbhajajI mahArAja zrI harSacandra jI mahArAja zrI lAlacandajI mahArAja zrI rAjamalajI mahArAja (ApakA ziSya parivAra vartamAna meM bahuta vistRta hai) zrI kevalacandajI mahArAja (bar3e) zrI kevalacandajI mahArAja (choTe) AcArya zrI udayasAgarajI mahArAja AcArya zrI cauthamalajI mahArAja zrI ratanacandajI mahArAja (Apake lagabhaga 27 ziSya-praziSya hue) AcArya zrI mannAlAlajI mahArAja pUjya zrI mannAlAlajI mahArAja AcArya zrI khUbacandajI mahArAja AcArya zrI sahasamalajI mahArAja pUjyazrI hukmIcandajI mahArAja ke samaya meM arthAt vikrama saM0 1878 kaMjArDA gAMva meM dayArAmajI bhaMDArI ke ghara meM putra ratna kA janma huaa| jinakA nAma ratnacanda rakhA gyaa| bAlaka kI zikSA ke pazcAt inhIM ratanacandajI kA indaura riyAsata meM bar3akuA nivAsI gularAjajI paTavArI kI suputrI rAjaka~vara ke sAtha vivAha sambandha huaa| vi. saM0 1903 meM prathama putra utpanna huaa| jisakA nAma javAharalAla rakhA gyaa| vi0saM0 1606 ASAr3ha zuklA caturthI meM dvitIya putra utpanna haA jinakA nAma hIrAlAla rakhA gayA aura vi0saM0 1612 bhAdrapada zuklA chaTha somavAra ko tRtIya putra utpanna huA jinakA nAma nandalAla rakhA gyaa| saM0 1914 vidvadvara munizrI rAjamala jI mahArAja kA ziSya maMDalI sahita kaMjArDA meM padhAranA huA / unakI amRta vANI sunakara ratanacandajI ko vairAgya jAgRta huaa| unhoMne dIkSA lene kA vicAra apanI patnI rAjakaMvara aura sAle devIcandajI ke sAmane rakhe / aneka uttara pratyuttara hone ke pazcAt jyeSTha zuklA paMcamI saM0 1614 ke pavitra dina rAjamalajI mahArAja ke pAsa zrI ratanacandajI va zrI devIcanda jI donoM ne saMyama svIkAra kiyaa| ina donoM ke saMyama ke samaya maganamalajI sonI aura hIrAlAlajI paTavA ko bhI vairAgya utpanna ho gayA thaa| dIkSA grahaNa karane ke pazcAt donoM muniyoM ne pUjya zrI hukmIcandajI mahArAja kI sampradAya ke apane guruzrI rAjamalajI mahArAja se jainAgama tathA Atmabodha kA acchA jJAna prApta kiyaa| vikrama saM0 1616 ko bhAvI pUjya paM0 muni zrI cauthamalajI mahArAja apane ziSya samudAya ke sAtha kaMjArDA padhAre / jinakA sAragarbhita pravacana sunakara javAharalAlajI ke hRdaya meM gaharA prabhAva par3A / jinhoMne jIvanaparyanta brahmacarya vrata svIkAra kiyaa| unakI mAtezvarI ko isa pratyAkhyAna kA patA lagA, taba putra ko bhAMti-bhAMti se smjhaayaa|
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha parantu unhoMne apanA dIkSA kA vicAra pakkA kara liyaa| vikrama saM0 1920 meM bhAvI pUjya zrI cauthamalajI mahArAja aura munizrI ratanacandajI mahArAja kA cAturmAsa phalaudI mAravAr3a meM thA / taba kaMjArDA kA zrIsaMgha pahu~cakara munizrI se nivedana kiyA ki cAturmAsa ke pazcAt Apa vihAra kaMjArDA kI tarapha karAne kI kRpA kareM / kAraNa zrI ratanacandajI mahArAja kA zeSa sArA kuTumba dIkSA grahaNa karane vAlA hai / munizrI ne vinatI svIkAra kI / cAturmAsa ke pazcAt vihAra karate hue kaMjArDA padhAre / una padhArane vAle munirAjoM meM zrImad jainAcArya zivalAlajI mahArAja, zrI rAjamalajI mahArAja, bhAvI pUjya zrI cauthamalajI mahArAja, zrI ratanacandajI mahArAja aura zrI devIcandajI mahArAja Adi ATha munirAja the| inake atirikta zrI raMgUjI mahAsatIjI mahArAja zrI navalA jI mahAsatIjI mahArAja aura zrI vrajUjI mahAsatI jI mahArAja kA zubha Agamana bhI kaMDA meM huA / pauSa zukla chaTha saM0 1920 ke pavitra dina zrImatI rAjaka~vara bAI ne apane tInoM putroM ( javAharalAlajI, hIrAlAlajI nandalAlajI) ko dIkSA dilavAI / aura svayaM bhI dIkSita ho gaI / pUjya zrI ne rAjaka~vara bAI ko dIkSA dekara mahAsatIjI zrI navalAjI mahArAja kI ziSyA ghoSita kI / cintana ke vividha bindu : 574 : isI prakAra muni javAharalAlajI mahArAja ko muni zrI ratanacandajI ke ziSya aura munizrI hIrAlAlajI mahArAja, munizrI nandalAlajI mahArAja ko, munizrI javAharalAlajI mahArAja ke ziSya ghoSita kiye / jaise vidvadvara paM0 zrI rAjamalajI mahArAja ke ziSya zrI ratanacandajI mahArAja zrI javAharalAlajI mahArAja zrI nandalAlajI mahArAja zrI hIrAlAlajI mahArAja munizrI mANakacandajI mahArAja munizrI cenarAmajI mahArAja munizrI lakSmIcandajI mahArAja Age kI ziSya-paramparA saMlagna cArTa meM dekheM /
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramazraddheya vidvadvara zrIrAjamalajI mahArAja kI ziSya paramparA zrI ratanacandajI mahArAja ( Apake pramukha ziSya ) guru zrI javAharalAlajI mahArAja kavivara zrI hIrAlAlajI ma0 zrI cainarAmajI ma0 vAdImAnamardaka zrI nandalAlajI ma0 zrI lakSmIcandajI ma0 zrI mANakacandajI ma0 | paM0 zrIdevIlAlajI ma0 zrI sAkara ta0 bar3e hajArI- zrI gulAba- zrI mUlacanda zrI rAyacanda- pU0 zrI khUba - zrI narasiMha zrI mannAcandajI ma0 malajI ma0 mevAr3a bhUSaNa candajI ma0 jo ma0 jI ma0 candajI ma0 dAsajI ma0 lAlajI ma0 zrI pratApamalajI ma0 pU0 zrI sahasamala jaina divAkara zrI cauthamala choTe hajArI- zrI zobhA tapasvI zrImayA- zrI bhagavAna zrI bhopa ta0 choTelAla zrI nAthUlAla zrI lakSmIcanda jI ma0 jI ma0 (Apake 32 ziSya) malajI ma0 lAlajI ma0 candajI ma0 jo ma0 jI ma0 jI ma0 jI ma0 jI ma0 tapasvI zrI choTe campAlAlajI ma0 tapasvI zrI chabalAlajI ma0 pravartaka zrI hIrAlAlajI ma0 | tapasvI zrI dIpacandajI ma0 navIna munijI ma. sevAbhAvI zrI bar3e nAthUlAlajI ma0 zrI mizrIlAlajI ma0 madhura vyAkhyAnI tapasvI zrIcandanamunijI ma0 zrIvRddhicandajI ma0 mAlavaratna upAdhyAya zrI kastUracandajI ma0 bAlakavi zrI subhASamunijI ma0 zrI hajArI- zrI harakacanda malajI ma0 jI ma0 salAhakAra zrI zrI sukhalAla zrI rAjamala kesarImalajI ma0 jI ma0 tapasvI zrI lAbhacandajI ma0 bhajanAndI zrI nAnakarAmajI ma0 zrI aruNa munijI ma. jI ma0 zrI zobhAlAla jI ma0 zrI surezamunijI ma. zrI nagarAjI ma0 kavi zrI raMgapaM0 'Izvara lAlajI ma0 munijI ma0
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagatavallabha jainadivAkara prasiddhavaktA zrI cauthamalajI ma0 ke ziSya-praziSya svA0 zrI indaramala ta0 zrI mohanalAla jI ma0 zrI hukmIcandajI ma0 zrI kajor3I (bar3A) malajI ma0 paM0 zrI zaMkara- zrI kizana lAlajI ma. lAlajI ma0 zrI bhairulAlajI ma0 zrI ratana lAlajI ma. zrI nandalAla- zrI hukmIcandajI jI ma0ma0 (choTA) jI ma0 upAdhyAya zrI pyAra- kavizrI campAlAlajI ma0 kavizrI kevala- tapasvI zrI vijayarAjajI ma0 ta0 zrI basantIcandajI ma0 candajI ma0 lAlajI ma0 zrI sAgaramalajI ma0 zrI tArAcandajI ma0 / pravartaka zrI vRddhicandajI ma0, sevAbhAvI zrI santoSacandajI ma0 pra vartaka zrI maganalAlajI ma0 tapasvI zrI nemIcandajI ma0 zrI dineza munijI ma0 / / tapasvI maMgalacandajI ma0 tapasvI zrI gaurIlAlajI ma. tapasvI zrI vimala tapasvI sAgara- avadhAnI zrI azoka / munijI ma0 paM 0 zrI bhagavatI munijI ma0 malajI ma0 munijI ma0 tapasvI zrI megha sevAbhAvI zrI sudarzana zrI vIrendra munijI ma0 rAjajI ma0 munijI ma. madhuravaktA zrI mUlacandajI ma0 vyAkhyAnI zrI RSabha munijI ma0 madhura gAyaka zrI pramoda munijI ma0 paM0 zrI varddhamAna jI ma0, zrI mannAlAlajI, ma0 ta0 zrI vaktAvaramalajI ma0, zrIgaNeza munijI ma0, tapasvI zrI pannAlAlajI ma0, paM0 zrI udaya munijI ma0
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti grantha prakAzana udAratApUrvaka Arthika sahayoga pradAna karane vAle sadgRhasthoM kA citra evaM paricaya sahayogI paricaya pariziSTa
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ No-----------------------2 sahayogI paricaya h-o-------------------- zrI jaina divAkara smRti-grantha prakAzana nimitta koI sthAyI phaNDa yA kisI saMsthA vizeSa kA Arthika dAyitva aba taka hamane nahIM kiyA . aura na hI hama aisA cAhate / yadyapi grantha ke sampAdana-prakAzana kA gurutara vyaya sAmane thaa| aura sambala thA kaviratna zrI kevala muni jI mahArAja kI preraNA-zakti kaa| hameM prasannatA hai ki sva0 gurudeva ke bhakta varga ne apane zraddheya ke prati zraddhAMjali svarUpa bhakti aura zraddhA pUrNa hRdaya se udAratA ke sAtha hamArA sahayoga kiyA, aura smRti-grantha prakAzana ke vyayasAdhya kArya ko sarala bnaayaa| paM0 muni zrI mUlacanda jI mahArAja ne bhI isa kArya ke lie kaI sajjanoM ko balavatI preraNA dii| sAtha hI dehalI ke utsAhI zrI nemacanda jI tAter3a (cArTarDa ekAuNTeNTa) zrI jJAnacanda jI tAter3a, zrI kamalacanda jI ghoDAvata Adi ne bhI athaka prayatna karake sahayogI banAye / hama ina saba ke snehapUrNa sahayoga ke prati apanA hArdika AbhAra vyakta karate haiN| sAtha hI udAra sahayogiyoM kA citra, paricaya va nAmAvalI yahA~ kramapUrvaka : prakAzita kI jA rahI hai /
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRtigrantha meM pramukha udAra sahayogI : sacitra paricaya zrImAna ratanacandajI rAMkA, kaDapA (AM0 pra0) ApakA janma 15 akTUvara 1638 ko bAr3amera (rAjasthAna) ke antargata rAkhI grAma meM sva0 zrImAna jasarAja jI rAMkA ke ghara para mAtAjI zrImatI varajUbAI kI kukSi se huaa| Apake mAtA-pitA donoM hI atyaMta dharmaparAyaNa, susaMskAra sampanna sadgRhastha the| Apako dhArmika saMskAra bacapana se hI virAsata meM mile / dhArmika kAryoM kI tarapha ApakI pravRtti prArambha se hI rahI hai| prArambhika zikSA ke pazcAt 12 varSa kI alpAyu meM Apa vyavasAya ke lie kalakattA gaye / pazcAt san 1960 se AM. pra. ke kaDapA zahara meM AMdhrA iMDasTriyala varksa kI sthApanA se Apane audyogika kSetra meM padArpaNa kiyA, jisase 1673 taka Apa sambandhita rahe / san 1964 meM rAMkA kebala kArporezana kI sthApanA kI jo san 1975 meM eka prAiveTa limiTeDa kampano ke rUpa meM parivartita ho gii| yaha saMsthAna kaNDakTara vyavasAya meM deza-videza meM apanI acchI pratiSThA rakhatA hai| bambaI meM rAMkA meTala varksa tathA ahamadAbAda meM rAMkA Teksa TAilsa ke nAma se ApakI do phameM haiN| vyAvasAyika pragati ke sAtha-sAtha Apa sAmAjika tathA dhArmika pravRttiyoM meM bhI sadA agraNI rahe haiM / Apa aneka saMsthAoM ke adhyakSa va sakriya sadasya haiN| * vartamAna meM nimna saMsthAoM se Apa sambandhita haiM* bhagavAna mahAvIra janarala aspatAla va risarca seMTara (sumerapura) -ceyaramena * bhagavAna mahAvIra posTa grejyueTa seMTara zrI veMkaTezvarA yunivarsiTI, eDavAijarI kameTI -sdsy| 0 kaDapA DisTrikTa janarala aspatAla eDavAijarI kameTI-sadasya / 0 kaDapA cembara Apa kAmarsa va iNDasTrIja---sadasya * Apane abhI hAla hI meM vibhinna 23 dezoM kI yAtrA kI hai| jinameM kanADA, amerikA, jApAna, jarmanI, hAlaiNDa, phrAMsa, tAivAna, svITjaralaiNDa Adi pramukha haiN| Apa dhArmika tathA sAmAjika kAryoM meM bar3I udAratA pUrvaka samaya-samaya para sahayoga karate rahate haiM / sAhitya prakAzana meM ApakA vizeSa sahayoga aneka saMsthAoM ko milatA rahA hai| bhaviSya meM Apake udAra sahayoga kA hAtha sadA pravardhamAna rahe / zrI jaina divAkara smRtigrantha meM Apane mukta hRdaya se sahayoga pradAna kiyA hai|
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha zrImAna ratanakumAra jI jaina, bambaI zrI ratanakumAra jI jaina mUlata: AgarA nivAsI haiN| AgarA lohAmaNDI jaina samAja ke pratiSThita sadgRhastha sva0 zrI makkhanalAlajI jaina Apake pitA va sva0 zrImatI durgAdevI ApakI mAtAjI thIM / ApakA janma 24 pharavarI 1934 ko huA / udAra sahayogiyoM kI sUcI : 580 : AgarA meM prArambhika zikSA ke pazcAt bambaI ke mAravAr3I vidyAlaya meM Apane hindI - gujarAtI - marAThI - iMgaliza urdU va bAMgalA Adi bhASAoM kA jJAna va zikSaNa prApta kiyA / san 1933 / 34 meM Apa AgarA meM sva0 zrI jaina divAkarajI mahArAja ke samparka meM Aye, taba se unake prati ApakI agAdha zraddhA hai / zatAvadhAnI zrI ratnacandra jI mahArAja, pUjya zrI pRthvIcandajI mahArAja, kavizrI amaracandajI mahArAja, zrI ratnacandrajI mahArAja, kavizrI kevala munijI Adi aneka vidvAn santoM ke samparka se Apake vicAra sadA dharmAnukUla rahe aura rahe pakSapAta mukta guNagrAhI / vyavasAya ke kSetra meM ApakI pratibhA acchI camakI hai| AgarA, kalakattA, bambaI Apake vyavasAya kendra rahe haiM / loha-sTIla vyavasAya meM ApakI acchI pratiSThA hai / bambaI meM nityAnanda sTIla roliMga milsa, nerala (ji0 kolAbA ) meM ApakI sTIla phaikTrI hai / Apa (1) bombe Airana marceNTa esosiyezana va (2) Airana eNDa hArDaveyara marceNTsa aisoziezana bambaI ke DAirekTara raha cuke haiM / san 1677 meM dArukhAnA Airana marceNTas aiso - siyezana li. ke mainejiMga DAirekTara bhI rahe / aneka samAja sevI tathA dhArmika saMsthAoM meM Apa udAratApUrvaka sahayoga karate rahate haiM / vIrAyatana ( rAjagRha) ke Apa upAdhyakSa haiM / mahAvIra meDikala risarca seMTara ke TrasTI tathA aneka saMsthAoM ke saMrakSaka sadasya haiN| zikSA evaM cikitsA ke kSetra meM Apa udAratApUrvaka sadA mukta hRdaya se dAna karate rahate haiM / phira bhI Apa nAma evaM yaza kI bhAvanA se sadA dUra rahate haiM / ApakA ha~samukha ceharA, nizchala sneha aura udAravRtti pratyeka milane vAle ke hRdaya meM aMkita ho jAtI hai / kaviratna zrI kevala munijI mahArAja kI preraNA se Apane jaina divAkara smRtigrantha meM sahayoga kI pramukha bhUmikA nivAhI hai /
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahayogI sajjana IGAME (N udAracetA dAnavIra zrI ratanacanda jI rAMkA kaDapA (A0 pra0) dharmapremI udAra hRdaya zrI ratanakumAra jI jaina (bambaI)
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahayogI sajjana 200 O sva0 zrI nemIcandajI bAMThiyA bagar3I (mAravAr3a) DO alood
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 581 : udAra sahayogiyoM kI sUcI sva0 zrImAna nemIcandajI bAMThiyA, bagar3I (mAravAr3a) sva0 zrImAna nemIcandajI bAMThiyA eka milanasAra, ha~samukha prabhAvazAlI vyaktitva vAle sajjana the / ApakA janma rAjasthAna ke bagar3I nagara meM 15-1-1616 ko zrImAna hIrAcandajI bAMThiyA kI dharmapatnI mAtezvarI zrI mainAbAI kI kukSi se huaa| yuvA hone para ApakA pANigrahaNa sAdar3I (mAravAr3a) nivAsI zrImAna oTaramalajI kAveDiyA kI suputrI dharmAnurAgiNI zrI madanabAI ke sAtha sampanna huA / sAmAjika, dhArmika tathA sAMskRtika kAryoM meM Apa donoM kI hI sadA ruci rahI hai aura udAratApUrvaka sahayoga bhI milatA rahA hai / zrImAna nemIcandajI kA 44 varSa kI laghuvaya meM bagar3I meM akasmAt svargavAsa ho gayA / zrI jaina divAkara smRti-grantha zrImatI madanabAI dharma meM aDiga AsthAvAlI bahuta hI udAra aura tapasvinI mahilA hai / dAna aura tapasyA donoM meM hI ApakI vizeSa ruci hai / mAsakhamaNa tapa bhI Apa kara cukI haiM / Apake bhAI zrImAna pArasamalajI kAveDiyA bhI bar3e dharmapremI va udArahRdaya hai / Apa dAnavIra bhAmAzAha ke vaMzaja haiM / 'eca0 nemIcanda jaina jvelarsa' ( ArakATa) pharma kA saMcAlana bhI abhI Apa hI karate haiM / bahana kI dharma evaM dAna - bhAvanA meM Apa sadA sahayogI rahate haiM | Apake mAtAjI, ApakI dharmapatnI donoM hI dharmAnurAgI haiM / bacce bhI sabhI susaMskArI haiM / zrImAna pArasamalajI oTaramalajI kA veDiyA, ArakATa zrImAna pArasamalajI kAveDiyA sAdar3I (mAravAr3a) nivAsI haiM vartamAna meM Apa ArakATa meM sone-cAMdI kA vyApAra karate haiM / Apa bahuta hI udAra, sarala aura dharmapremI haiM / ApakI mAtAjI bhI bar3I dharmAtmA haiM / ApakI dharmapatnI bahuta hI dharmazIlA haiM / Apako suputriyoM evaM putroM meM dharma ke saMskAra pUrNataH parilakSita hote haiM / Apane dharmaM evaM samAja sevA ke kSetra meM aneka mahatvapUrNa kArya kiye haiM | sAdar3I (mAravAr3a) meM jaina sthAnaka ke udghATana kA zubha kArya Apake hAtha se U~cI bolI bola kara Ananda sampanna huA / aneka saMsthAoM ko bhI dAna diyA hai / ApakI bahina zrImatI madanabAI (dharmapatnI zrI nemIcandajI bAMThiyA) vaha bhI bar3I udAra aura tapasvinI hai / mAsakhamaNa kA tapa Apa kara cukI haiN| varSItapa aura aneka tapasyAe~ Apane kI haiM / Apa jaina divAkarajI mahArAja ke prati bahuta bhakti bhAvanA rakhate haiM / smRtigrantha meM prabhu - khatApUrvaka sahayoga pradAna kiyA hai / tathA ApakI udAratA se aneka vyaktiyoM ko smRtigrantha bheMTa diyA jAyegA |
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha // udAra sahayogiyoM kI sUcI : 582 : sva0 seTha svarUpacanda jI tAlerA, byAvara byAvara ke pramukha evaM suprasiddha zrImAn seTha svarUpacandajI tAlerA se jisane eka bAra bhI bheMTa kI, vaha apane jIvana meM unheM kabhI nahIM bhUla sakatA, yaha unake svAgata-satkAra va vAtsalya bhAvanA kI apanI nIji vizeSatA thii| ApakA janma saM0 1948 meM bhaMvarI (mAravAr3a) meM huA, apane pitA zrI kunaNamalajI tAlerA kI chatrachAyA meM bAlyakAla sukha pUrvaka vyatIta kara Apa saM0 1656 meM byAvara padhAre evaM yahIM vidyAdhyayana prArambha kiyA / zikSA kI ora vizeSa ruci na hone ke kAraNa Apane kucha varSa bAda hI naukarI kara lI aura vyApArika kSetra kI vizeSa jAnakArI karane meM dilacaspI rakhI / san 1915 meM Apane Una kA vyApAra zurU kiyA, bhAgya ne ApakA sAtha diyA, lakSmI ne Apako varada hAthoM se varA aura isa prakAra Apane AzAtIta saphalatA prApta kii| bambaI meM Apane bar3e paimAne para Una kA kArobAra bar3hAyA aura bhArata hI nahIM, vilAyatoM meM bhI apanI prAmANikatA evaM kArya-kuzalatA kI chApa jamAI / isa prakAra lAkhoM kI sampatti kA upArjana kara Apa pUrNa vaibhavazAlI bane / sva. jaina divAkara gurudeva cauthamalajI mahArAja sAhaba ke Apa parama bhakta haiM, gurudeva ke prati ApakI pragAr3ha zraddhA evaM aTUTa sneha thA / dharma guru ke prati apanI saccI zraddhA kA paricaya, Apane dhArmika va sAmAjika kSetra meM vizAla hRdaya se lakSmI kA sadupayoga kara saMsthAoM ko U~cA uThAne evaM dhArmika pracAra karane meM pUrNa sahayoga diyA jo ki sadaiva cirasmaraNIya rhegaa| (zeSa pRSTha 583 para) __ lakSmIcanda jI tAlerA Apa sva0 seTha zrI svarUpacandajI tAlerA ke dvitIya suputra haiN| pitA kI taraha Apa bhI bar3e udAra, milanasAra tathA sAmAjika evaM rASTrIya sevA kAryoM meM vizeSa utsAhapUrvaka bhAga lete haiN| ApakA janma 16 mArca, 1937 ko byAvara meM huaa| zikSA prApta kara Apane apanA paitRka vyavasAya to saMbhAlA hI, sAtha hI naye udyogoM kA bhI prAramma kiyaa| kundanamala svarUpacanda, byAvara osavAla kebalsa prA. li., jayapura osavAla iNDasTrIja, jayapura ye Apake vyApArika pratiSThAna haiM / Apa vartamAna meM aneka samAja-sevI saMsthAoM ke adhikArI haiM-adhyakSa1. jaina divAkara divya jyoti kAryAlaya, byAvara 2. upAdhyAya pyAracanda jaina chAtrAlaya, byAvara 3. AyaMbila khAtA, byAvara 4. zrI jaina divAkara phAuNDezana, byAvara 5. zrI maganajaina sahAyatA samiti, byAvara upAdhyakSa-akhila bhAratIya jaina divAkara saMgaThana samiti zrI jaina divAkara klinika, byAvara TrasTrI-zrI jaina caturtha vRddhAzrama, cittaur3a koSAdhyakSa-rAjasthAna kaMDakTara mainyuphekcariMga aisosiyezana, jayapura ApakI kAryadakSatA va utsAha se samAja ko sadA lAbha milatA rhegaa| Apane smRtigrantha prakAzana meM acchI sahAyatA pradAna kI hai|
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3D : 583 : udAra sahayogiyoM kI sUcI // zrI jaina divaakr-smRti-grny| samAjaratna, udAramanA kaMvaralAla jI betAlA, gohATI (AsAma) udAra hRdaya, dharmaniSTha, samAjaratna seTha zrImAn kaMvaralAla jI betAlA atyanta sarala hRdaya evaM dhArmika pravRttiyoM ke prati hArdika rUpa se niSThAvAna, sajjana prakRti ke suzrAvaka haiN| ApakA janma vi0 saM0 1680 Deha (nAgaura) nivAsI zrImAna pUnamacanda jI betAlA ke ghara zrImatI rAjAbAI kI kukSi se huaa| Apa pA~ca bhAI haiN| jisameM ApakA cauthA krama hai| Apa abhI gohATI (AsAma) ke acche udyogI tathA sAhasI vyavasAyI haiN| Apa aneka saMsthAoM ke sakriya sahayogI haiM / udAratApUrvaka vividha racanAtmaka pravRttiyoM ke Apa utsAha ke sAtha prAyaH dAna dete rahate haiM / santoM kI sevA ke prati to jaise Apake mana kA kaNa-kaNa samarpita hai| zrI jaina divAkara jI mahArAja ke prati Apake hRdaya meM asIma zraddhA bhakti hai| ApakI dharma patnI zrImatI vidAmAbAI tathA Apake suputra zrI dharmacanda jI kI dhArmika ruci bhI prazaMsanIya hai| ApakI do putriyA~ zrImatI kAMtA evaM mamatA tathA pautra maheza, mukeza Adi sabhI kI jaina saMskRti ke prati asIma AsthAe~ haiN| (zeSa pRSTha 582 kA) Apa san 1933 se sevA samiti byAvara, ke sabhApati evaM koSAdhyakSa rhe| jahAM se karIba 150-200 rogiyoM ko hamezA muphta auSadhi milatI hai, samiti ke liye 3101) ru0 pradAna kara Apane apanI ora se eka vizAla kamarA bhI banAyA hai| Apa san 1955 se byAvara zrAvaka saMgha ke upasaMghapati, ahiMsA sabhA ke sabhApati, Una esosiezana ke pramukha sadasya evaM san 1962 se presIDeMTa pada para rahe / caturtha jaina vRddhAzrama cittaur3agar3ha ke TrasTI bhI the jahA~ Apane apanI ora se eka kamarA bhI banavA diyA hai| jaina divAkara pustakAlaya byAvara va ajamera saMgha ke dhArmika bhavana meM bhI eka-eka kamarA Apane apanI ora se bnvaayaa| byAvara meM Apane ru. 15000) kI eka muzta rakama nikAla kara "tAlerA pablika cerITebala TrasTa, byAvara" kI sthApanA kI / nagara ke cakSu-dAna yajJa meM bhI Apa prativarSa pUrNa sahayoga dete rhe| ApakI sahadharmiNI zrImatI aijana kaMvarajI eka vizAla hRdaya vAlI dhArmika vRtti kI mahilA hai, dhArmika prasaMgoM evaM vyavahArika kAryoM meM hajAroM ko khilAkara khAne meM hI Apako vizeSa ruci hai| vRddhAvasthA hote hue bhI niyamavrata meM dRr3ha haiM santa-satiyoM kI sevA meM tatpara rahatI haiN| Apake do suputra haiM-zrImAn nihAlacandajI evaM zrI lkssmiicndjii| zrI nihAlacandajI sarala haiM / zrI lakSmIcandajI utsAhI yuvaka haiN| namra, sarala, udAravRtti vAle haiN| ApakI dharmapatnI bhI bahuta dharmAtmA evaM udAra hai| zrImAn tAlerAjI kA 25 aprela, 1966 ko svargavAsa ho gayA /
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara-smRti-grantha || udAra sahayogiyoM kI sUcI : 584 : sva0 mAMgIlAla jI baDera, dehalI dehalI ke sthAnakavAsI jaina samAja meM baDera parivAra sadA se hI dharma evaM samAja kI sevA meM amUlya sevAeM detA rahA hai| zrImAn rikhabacandajI baDera ke pitA sva. jauharI zrI mAMgIlAlajI baDera bhI eka zrAvaka ratna the / Apa vyApAra ke kSetra meM nIlama (javAharAta) ke prasiddha pArakhI evaM vyApArI the| ApakA hRdaya bahuta hI udAra tathA dayA pUrNa thaa| jo bhI Apake pAsa bhAvanA lekara AyA vaha khAlI hAtha nahIM lauTA / ApakA sAhasa aura dhairya to bar3A prazaMsanIya thaa| jaba Apake jyeSTha putra zrI campAlAlajI tathA madhyama putra zrI munnAlAlajI kA svargavAsa huA to Apane unako antima samaya meM dharma sahayoga karAne meM adbhuta sAhasa kA paricaya diyaa| santoM ko bulAkara matyuzayyA para par3e putroM ko yAvajjIvana saMthArA karAkara unakA jIvana sArthaka karAyA yaha bar3e hI Adarza kI bAta hai| isa prakAra Apake jIvana-vyavahAra meM dharma aura tyAga bhAvanA paga-paga para sAkAra thii| Apa jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ke prati bar3I hI zraddhA bhAvanA rakhate the| gurudeva zrI kI bhI Apa para tathA Apake parivAra para asIma kRpA thii| Apane vikrama saMvat 1963 Asoja sudi paMcamI ko 56 varSa kI Ayu meM zAntipUrvaka saMthArA karake deha-tyAga kiyaa| tapasvinI zrImatI mInAdevI, baDera dharmaniSTha udAracetA zrImAn rikhabacandajI baDera kI dharmapatnI sau0 mInA devI jI bahuta dhArmika saMskAra sampanna, tapasyA evaM dAna-dharma meM vizeSa ruci vAlI mahilA ratna haiN| Apane apane sva. svasura zrImAn mAMgIlAlajI baDera evaM sAsa sva0 zrImatI vinaya kaMvara jI kI kAphI sevA kii| dharma evaM samAja sevA ke pratyeka kArya meM Apa udAratApUrvaka sahayoga detI rahatI haiM / zrImAn rikhabacandajI sAhaba bhI ApakI dhArmika pravRttiyoM ko sadA protsAhana dete rahate haiN| - Apane aneka tapasyAeM kI hai / mukhyataH 1 se 15 upavAsa taka kI ldd'ii| 4 aThAI 6 varSI tapa, eka mAsa kA AyaMbilatapa kiyA hai| isa varSa (1978) zrI kevala muni jI mahArAja ke cAturmAsa meM Apane mAsakhamaNa tapa kiyA hai| Apa zarIra se avazya durbala haiM para Atma-bala bahuta prakhara hai| Apake do suputra-zrI mahendrakumAra va zrI rAjendrakumAra tathA-do putriyA~-zrImatI pavana kumArI tathA zrImatI phUla kumArI haiM / sabhI parivAra bar3A hI dharmapremI, udAra hRdaya aura samAja sevA meM agraNI hai| zrI jaina divAkara smati grantha meM Apane acchA sahayoga kiyA hai|
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahayogI sajjana * sva0 seTha svarUpacanda jI tAlerA, byAvara zrI kaMvaralAla jI betAlA, gohATI zrI lakSmIcanda jI tAlerA, byAvara zrI dharmacanda jI betAlA
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva0 zrI mAgAlAla jI baDera, dehalI sau0 zrImatI mInAdevI baDera, dehalI sahayogI sajjana seTha kAlUsiMha jI muNota, vyAvara zrI kacaramala jI caupar3A, jAvada
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 585 : udAra sahayogiyoM kI sUcI | zrI jaina divAkara-smRti-vAntha seTha kAlUsiMha jI muNota, byAvara zrImAn seTha kAlUsiMhajI muNota byAvara ke pramukha sarrAphoM meM se eka hai| ApakA parivAra mUlata: kizanagar3ha kA nivAsI hai| Apa saM0 1984 meM byAvara Aye aura yahA~ apanA sarrAphA kA vyavasAya bddh'aayaa| Apake tIna putra zrI kezarasiMhajI, zrI samerasiMhajI, zrI cA~dasiMhajI haiM aura putrI suzrI prahlAda kaMvara jinakA vivAha pAlI huA hai| ApazrI ne samaya-samaya para samAja-sevA meM bhI dhana kA sadupayoga kiyA hai| rUpanagar3ha sthAnaka ke nirmANa ke lie Apane Arthika sahayoga pradAna kiyaa| prasiddha vaktA zrI jaina divAkara jI mahArAja sAhaba ke zatAbdi varSa ke avasara para sthApita aspatAla ke liye evaM chAtrAvAsa ke liye bhI sahAyatA pradAna kii| zrI divAkara jaina lAyabrarI bhavana meM bhI apanI pUjanIyA mAtu zrI kI smRti meM eka kamare kA nirmANa karavAyA hai| seTha kacaramala jI caupar3A, jAvada jAvada (ji0 maMdasaura) eka acchA kasbA hai| yahA~ aneka dharmapremI samAjasevI sajjana nivAsa karate haiM / zrImAn seTha kacaramala jI caupar3A yahA~ ke acche pratiSThita zrAvaka tathA pramukha nAgarika haiN| Apa sva0 seTha maganamalajI caupar3A ke suputra haiN| ApakA parivAra sadA se samAja evaM rAjakIya kAryoM meM agraNI rahA hai| zrI copar3A jI svayaM bhI maMDI kameTI, myunisipala kameTI ke adhyakSa tathA AnarerI majisTreTa Adi padoM para rahakara sevA kArya karate rahe haiN| Apa sva0 gurudeva zrI jaina divAkara jI mahArAja ke prati atyanta zraddhA aura bhaktibhAvanA rakhate Aye haiM / unake preraka pravacanoM se Apake jIvana meM dharma zraddhA vizeSa sudRr3ha huii| Apa kaI bhAI-bandhuoM kA bar3A parivAra hai| dharma-dhyAna tathA sAmAyika Adi kAryoM meM ApakI vizeSa ruci hai / sAmAjika sevA kAryoM meM sahayoga bhI karate rahate haiN| ApakA anAja kA vyavasAya hai| zrI jaina divAkara smRtigrantha meM Apane acchA sahayoga pradAna kiyA hai|
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara - smRti- grantha || udAra sahayogiyoM kI sUcI : 586 : sva0 seTha chaganamalajo borA, sva0 seTha vastImalajI borA vyAvara nivAsI zrImAna chaganamalajI va vastImalajI borA donoM sage bhAI the / Apa donoM bandhuoM meM paraspara sneha evaM prema prazaMsanIya thaa| dhArmika bhAvanA baDI dRr3ha thii| sva0 jaina divAkara zrI cothamalajI ma0 ke prati ApakI ananya zraddhA thii| gurudeva kI sapreraNA se Apane vyApAra meM sadA hI prAmANikatA aura nItimattA apanAI aura isI ke pariNAmasvarUpa rUI evaM Una ke vyApAra meM dUradUra taka bahuta prasiddhi bhI pAI aura saphalatA bhI / guruvarya ke upadezoM se Apa bandhuoM meM dAnazIlatA bhI nirantara bar3hatI gaI aura jyoM-jyoM dAnavRtti bar3hI, vyApAra phlaa-phuulaa| zrImAna chaganamalajI ke eka putra-zrI ghIsulAlajI tathA cAra putriyA~ haiM / zrI vastImalajI ke pAMca putra haiM-zrI mizrIlAlajI, motIlAlajI, amaracandajI, rAjendraprasAdajI aura lakSmIcandajI evaM putriyA~ bhI haiM / donoM bhAiyoM kA bharA-pUrA parivAra bar3A hI dharmapremI tathA susaMskArI hai| gurudeva zrI jaina divAkarajI mahArAja ke smRtigrantha meM zraddhAMjali svarUpa boharA parivAra ne udAra sahayoga pradAna kiyA hai| zrImatI vIranadevI pArakha, dillI Apa zrImAna khemacandajI pArakha kI dharmapatnI haiM / dhArmika bhAvanA evaM tapasyA kI vizeSa ruci aura dAnazIlatA ApakI vizeSatA hai| Apane 8/11/15 Adi tapasyAeM kI haiN| mAsakhamaNa tapa aura varSItapa bhI kiyA hai| zrImAna khemacandajI bhI Apako dAna-tapa ArAdhanA meM sadA sahayoga dete rahate haiN| ApakI pravRtti paropakAra va loka-hitakArI kAryoM meM vizeSa hai / 64 varSa kI Ayu meM bhI Apa sAmAjika kAryoM meM utsAha se bhAga lete haiN| Apa zrImAna sva0 himmatasiMha jI pArakha ke suputra haiN| zrI jaina divAkara smatigrantha meM ApakA acchA sahayoga milA hai|
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 587 : udAra sahayogiyoM kI sUcI || zrI jaina divAkara-smRti-grantha | zrImAna kesarasiMhajI khamesarA va unakI dharmapatnI sau0 padamabAI udayapura zrI kesarasiMha jI ne dharmapremI sva0 zrIyuta bhUrAlAlajI sA0 khamesarA kI dharmapatnI sva0 nAthabAI kI kokha se san 1912 meM udayapura zahara meM janma liyaa| vidyAdhyayana ke bAda Apa relave sevA meM Aye, jahA~ karIba 38 varSa taka sTezana mAsTara pada para udayapura, cittaur3agar3ha, pAlanapura, kAnDalA porTa, byAvara, sojataroDa Adi sTezanoM para kArya karate rahe / sau0 padamabAI dharmapremI zraddhAlu sva0 zrI kastUracandajI sA0 boradiyA va sva0 zrImatI cA~dabAI kI suputrI haiN| inake do putra zrI manoharasiMha injIniyara va zrI narendrasiMha injIniyara haiM tathA do putriyA~ sau0 vimalA va sau. zobhA hai / jinakI zAdI ho cukI hai| zrI manoharasiMha jI kAnapura meM salAhakAra haiM va zrI narendra siMha jI mujaphpharanagara meM baiMka sevA meM haiN| pUre parivAra ko dharma se bahuta lagAva hai va jaina divAkarajI mahArAja ke ananya bhakta haiN| Apane smRtigrantha prakAzana meM udAra sahAyatA pradAna kI hai| zrImAna indrasiMhajI bAbela udayapura udayapura nivAsI jaina divAkarajI mahArAja ke parama bhakta zrIyuta mAlumasiMha jI bAbela ke suputra zrI tejasiMhajI bAbela ke yahA~ 5 maI, 1943 ko ApakA janma huaa| Apa bar3I dhArmika pravRtti ke haiM / zurU se hI ApakA parivAra dharmarata rahA hai, yahI kAraNa hai ki ApakI bahina zrI candanabAlAjI jo aba mahAsatI candanabAlA jI mahArAja haiM 13 varSa kI laghu avasthA meM hI viduSI mahAsatI zrI kamalAvatI jI ke caraNoM meM dIkSita banI haiN| ApakA bAlyakAla bar3A hI saMgharSapUrNa sthiti se gujarA, kintu ina saMgharSoM ke bAvajUda Apa bAlyakAla se hI atyadhika parizramI evaM medhAvI rahe, hAIskUla taka vidyA prApta karane ke pazcAt ApakI niyukti, dI udayapura seNTrala ko-ApareTiva baiMka li., udayapura meM eka lipika ke pada para haI. apane sevA-kAla meM hI snAtaka (bI0 e0) kI upAdhi prApta kii| sAtha hI apane mRduvyavahAra se apane samasta sahakarmiyoM kA sneha ajita kiyA / samAja meM vyApta kurItiyoM ke lie sadA se Apa vipakSa meM rahe haiN| saMprati Apa mukhya lekhapAla ke pada para kAryarata haiM tathA akhila rAjasthAna sahakArI baiMka adhikArI esosiyezana ke saMyukta mahAmantrI bhI haiM / sadA se hI zrI indrasiMhajI bAbela kA rujhAna saMgIta evaM paThana-pAThana para rahA hai| prastuta prakAzana meM ApakA acchA sahayoga milA hai /
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara-smRti-nya // udAra sahayogiyoM kI sUcI : 588 : zrImAna sohanalAlajI bhaTevarA, kozIthala zrI sohanalAlajI atyanta udAra, milanasAra, sarala va sarasa prakRti ke dhanI haiM / navayuvaka hone para bhI ApameM dharma ke prati aTUTa zraddhA hai| ApameM dhArmika bhAvanA paidA karane kA zreya Apake pUjya pitA zrI kistUracandajI ko hai / kistUracandajI bar3e hI pratibhAsampanna the / svAdhyAyazIla hone ke kAraNa paryuSaNa parva ke dinoM meM santoM ke abhAva meM ve svayaM pravacana kiyA karate the| zrI sohanalAla jI ne pUjya pitAjI ke nAma para cAra cAMda lagA diye haiM / vyApAra ke kSetra meM jaise unhoMne khyAti prApta kI hai vaisI hI khyAti dhArmika va sAmAjika kSetra meM bhI prApta kI hai| ApakI janmasthalI vIrabhUmi mevAr3a meM kozIthala kI hai aura ApakA vyavasAya ahamadAbAda meM hai / zrI sohanalAlajI sAhaba ke pAMca bhAI the, jinake kramazaH nAma isa prakAra haiM-zrImAn takhatamalajI, zrImAn cunIlAlajI, zrImAn kundanalAlajI, zrImAn rAjamalajI zrImAn sohnlaaljii| __ ina pAMcoM bhAiyoM kI jor3I pAMDavoM ke samAna thI, usameM se do bhAI takhatamalajI tathA bhAI canIlAlajI sAhaba kA svargavAsa ho gayA hai| anya sabhI bhAiyoM meM bhI dhArmika bhAvanAeM va utsAha apUrva hai| ApakA sampUrNa parivAra dharmapremI hai| zrIyuta gopAlacandajI caudharI, alavara Apa alavara nivAsI sva0 zrImAna cAMdamalajI caudharI ke suputra haiM / bacapana se hI Apa acche pratibhAzAlI rahe haiM / niSThApUrvaka adhyayana karate hue Apa apanI pratibhA, lagana aura kAryakuzalatA ke kAraNa sadA pragati karate rahe haiN| Apane ucca zikSA ke lie pilAnI kAleja meM adhyayana kiyaa| vahAM se maikenikala iMjIniyarI parIkSA meM acche aMkoM se uttIrNatA prApta kii| abhI Apa simako vegana phaikTrI (bharatapura) meM jvAiMTa presiDenTa pada para apanA dAyitva kuzalatApUrvaka nibAha rahe haiM / ApakI dharmapatnI sau0 zrI lAr3akumArI bahuta hI vivekazIla catura gRhiNI haiN| dharmadhyAna meM bhI vizeSa ruci rakhatI haiN| Apake do putra aura do putriyA~ haiN| ve bhI ApakI taraha susaMskArI aura dhArmika bhAvanA vAle bar3e honahAra haiN| zraddheya zrI jaina divAkarajI mahArAja sAhaba ke prati Apake pitAzrIjI kI bar3I zraddhA thii| Apa bhI zrI kevala munijI mahArAja sAhaba ke prati bar3I bhakti-bhAvanA rakhate haiN| isa grantha prakAzana meM Apane udAratApUrvaka sahayoga pradAna kiyA hai|
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva0 seTha chaganamala jI borA sva0 seTha bastImala jI borA sahayogI sajjana zrImatI vIranadevI pArakha,, dehalI zrI indrasiMha jI bAvela, udayapura Education International
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kezarasiMha jI khamesarA sau0 padamabAI udayapura zrI gopAlacanda jI caudharI alavara sahayogI sajjana seTha zrI madanalAla jI caurar3iyA, sau0 mohanakaMvara caurar3iyA zrI sohanalAla jI bhaTevarA kozIthala
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 586 : udAra sahayogiyoM kI sUcI zrI jaina divAkara smRti-granya zrImAna seTha madanalAlajI corar3iyA, madanagaMja ApakA janma vi0 saM0 1986 Asoja sudi 5 ko seTha zrI sva0 nemIcandajI coraDiyA ke ghara meM huA / susaMskArI parivAra meM ApakA pAlana-poSaNa hA tathA jIvana vizeSa dharmadhyAna, samAjasevA Adi kAryoM meM lgaa| ApakA kapar3e kA acchA vyavasAya hai| sAtha hI laghu udyogazAlA ke adhikArI bhI haiN| Apa jisa prakAra vyApAra meM kuzala haiM, usI prakAra jIvana ke abhyutthAna meM bhI sadA jAgarUka va kuzala rahe haiM / niyamita dharmadhyAna karanA, sAmAjika saMsthAoM ko samaya-samaya para udAratApUrvaka sahayoga karanA ApakI ruci kA kArya hai| jJAna dAna, vidyA dAna aura auSadha dAna karane meM Apako adhika prasannatA rahatI hai| sAdhu-santoM kI sevA meM Apa hara samaya tatpara rahate haiM / ApakI dharmapatnI zrImatI mohanakaMvara bAI bhI ApakI bhAMti dharmazIlA saMskArI mahilA haiN| zrI jaina divAkara smatigrantha meM Apane acchA sahayoga diyA hai| sva0 zrImAna mANakacandajI tAter3a, dillI Apa zrImAna lA* kallUmala jI tAter3a ke putra the| Apa svabhAva se bar3e hI dhArmika, udAra aura vyApAra meM nIti niSTha the| ApakI dharmapatnI zrI zarabatIdevI bhI ApakI taraha hI dharmazIlA aura sAdhu-santoM kI sevA karane meM mAtA kI taraha thiiN| dharma sAdhanA karanA, dAna denA, saMtoM kI sevA karanA aura sAmi bhAiyoM kA vAtsalya karanA-inameM Apako bar3A Ananda AtA thA / zrI jaina divAkarajI mahArAja ke saziSya kavi zrI vaMzIlAlajI mahArAja jaba dehalI meM asvastha the taba Apane bar3I zraddhA aura viveka ke sAtha sevA kA lAbha liyA thA / sva0 zrI mANakacandajI ke tIna saputra haiM-1. phUlacandajI, 2. zrI kamalacandajI, 3. zrI jnyaancndjii| ApakI putriyAM haiM sau0 padamA, sau0 vimlaa| sabhI kI dharmabhAvanA bar3I sarAhanIya hai| sabhI kA parivAra dhArmika saMskAroM vAlA sukhI tathA susaMskArI hai| zrI jJAnacandajI bahuta hI udAra hRdaya, sevA-mAvI tathA utsAhI yuvaka haiM / zrI mANakacandajI ke samaya se hI ApakA goTe kA vyavasAya calA A rahA hai, putroM ne isa vyavasAya meM cAra cA~da lagAye haiN|
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha || udAra sahayogiyoM kI sUcI : 560 : dinezakumAra candrakAnta baiMkara, haidarAbAda zrI dinezabhAI candrakAMta baiMkara haidarAbAda sthAnakavAsI jaina samAja ke pramukha utsAhI kAryakatA va yuvAvarga ke Adarza preraNA kendra hai| abhI 35 varSa kI Ayu meM bhI Apako dhArmika va sAmAjika kAryoM meM vizeSa abhiruci hai| sthAnIya samAja ke pratyeka kArya meM ApakA sahayoga milatA rahatA hai / samAja ke satsAhitya pracAra meM Apako vizeSa dilacaspI hai| samaya-samaya para sAhitya prakAzana meM ApakA udAra sahayoga milatA rahatA hai| ApakA haidarAbAda meM acchA sTIla vyavasAya hai| bhArata sTIla iNDasTrIja haidarAbAda ke Apa pArTanara hai| Apake pitA zrI candrakAMta bhAI bhI bar3I sAtvika vRtti vAle dharmapremI udAra zrAvaka hai| vyApAra evaM dharma donoM kSetroM meM hI Apa yazasvI hai| prastuta smRti grantha prakAzana meM Apane acchA sahayoga pradAna kiyA hai| sva0 zrI mizrIlAlajI loDhA, dehalI Apa zrImAna sva0 zrI motIlAlajI loDhA ke suputra the| Apako dhArmika saMskAra tathA samAjasevA kI bhAvanA paitRka virAsata meM milI thii| tyAgI sAdhu satiyoM kI sevA tathA dInadukhiyoM kI sahAyatA meM Apa sadA agraNI rahate the| cAMdanI cauka bArAdarI TrasTa ke saMsthApakoM meM se Apa eka the| ApakI dharmapatnI sva. zrImatI lakSmIbAI jI bhI bar3I dhArmika vicAra vAlI dharmazIlA zrAvikA thii| Apake suputra zrI hajArIlAlajI evaM zrI kesarIcandajI donoM hI bar3e dharmapremI tathA javAharAta vyApAra meM sudakSa suprasiddha haiN| samAja-sevA meM donoM hI agraNI rahate haiN| ApakI tIna suputriyAM---zrImatI mInAdevIjI, zrImatI dhannodevIjI tathA satyavatIjI bhI ApakI bhA~ti hI dharmAnurAgiNI haiN| zrImatI mInAdevIjI (baDera) ne abhI sitambara (1978) meM mAsakhamaNa tapa kiyA hai| ___ zrImAna hajArIlAlajI evaM zrI kesarIcandajI ne pUjya pitAjI kI smRti evaM bahana mInAdevI jI ke mAsakhamaNa tapopalakSya meM smRtigrantha prakAzana meM sahayoga diyA hai /
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI dineza kumAra sI0 baiMkara haidarAbAda sva0 mizrIlAla jI loDhA dillI sahayogI sajjana / sva0 zrImAna mANakacanda jI tAter3a evaM unakI dharmapatnI zrImatI sarabatIdevI, dillI
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva0 zrImAna chuTTanalAla jI tAter3a dillI zrImAna bheru siMha jI jAmaDa madanagaMja sahayogI sajjana zrI mohanalAla jI tAter3a, dillI sau0 nagInAdevI tAter3a
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 561 : udAra sahayogiyoM kI sUcI misrImalajI dhanarAjajI vinAyakiyA, byAvara dAna agara prasannatApUrvaka nirabhimAna vRtti se diyA jAtA hai to vaha dAna viziSTa dAna kahalAtA hai / zrI dhanarAja jI vinAyakiyA eka aise hI dAnazIla vRtti ke sajjana haiM / jaba zrI jaina divAkara smRtigrantha prakAzana kI carcA calI to Apane apanI icchA se binA kisI preraNA ke sarvaprathama apane udAra sahayoga kI ghoSaNA kara dI aura kahA ki sva0 zrI jaina divAkara jI mahArAja ke asIma upakAroM se vartamAna samAja ko avagata karAne kA yaha prayatna atyanta Avazyaka hai / Apa sadA hI dharma evaM samAjopayogI kAryoM meM vinamrabhAva pUrvaka sahayoga karate rahate haiM / dAna dekara yaza bhAvanA bhI nahIM rakhate ve nAma va citra chapAne meM bhI saMkoca karate haiM / zrI jaina divAkara smRti- grantha ApakA madrAsa tathA byAvara meM 'misarImala dhanarAja vinAyakiyA' -- isI nAma se acchA vyavasAya hai / vyavasAya meM acchI pratiSThA hai| Apake parivAra meM bhI dhArmika bhAvanA acchI hai / zrI jaina divAkara jI mahArAja ke prati ApakA pUrA parivAra bhakti va zraddhA rakhatA hai / ** dharmapremI challANI parivAra, byAvara byAvara nivAsI challANI parivAra sthAnIya samAja meM pratyeka kArya meM agraNI aura kAryazIla rahatA hai / zrImAna premarAja jI, motIlAla jI, pUnamacanda jI aura nauratanamala jI ye cAroM bhAI tathA ApakA parivAra sva0 zrI jaina divAkara jI mahArAja ke prati gaharI zraddhAbhAvanA rakhatA hai / ApakI mAtAjI bhI atyanta zraddhAzIla, dharmaparAyaNa tathA udAra svabhAva kI haiN| mAtA ke saMskAra santAna meM Ate hI haiM, Apa cAroM bhAiyoM meM paraspara prema tathA sahayoga kI bhAvanA hai aura vyApAra tathA sAmAjika kAryoM meM eka-dUsare ke parAmarza tathA vicAroM kA mAna rakhate haiM / byAvara ke mahAvIra bAjAra meM Apake vyavasAya kI acchI dhAka hai| prema, nItimattA evaM prAmANikatA ke sahAre Apake meM bahuta pragati tathA unnati kI hai / vyavasAya zrI jaina divAkara smRtigrantha ke prakAzana meM challANI parivAra ne acchA sahayoga kiyA hai /
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti- grantha udAra sahayogiyoM kI sUcI : 562 : zvetAmbara sthAnakavAsI jaina zrIsaMgha, lohAmaNDI, AgarA jainadharma vibhUSaNa sva0 gurudeva zrI ratnacandra jI mahArAja ke sadupadezoM se prabhAvita lohAmaNDI AgarA kA zrIsaMgha, sadA se hI dharma-prabhAvanA aura samAjasevA meM agraNI rahA hai | yahA~ para aneka varSoM taka pravartaka zrI pRthvIcanda jI mahArAja rASTrasaMta upAdhyAya zrI amara muni jI Adi kA virAjanA huA / sAhitya, zikSA Adi kSetroM meM samAja kI cahu~mukhI gati - pragati hotI rahI / zrIsaMgha ke rajisTarDa TrasTa ke antargata do mahAvidyAlaya (zrI ratanamuni jaina garlsa iNTara kAleja tathA voyaja iNTara kAleja ) do bAla mandira, pustakAlaya Adi aneka zikSaNa saMsthAe~ cala rahI haiM / samAja sudhAra kI dizA meM bhI aneka krAntikArI kAryakrama calate rahate haiM jaina divAkara jI mahArAja ke do cAturmAsa AgarA lohAmaNDI meM ho cuke haiM / lohAmaNDI dharma-premiyoM ne bahuta dharma kA lAbha liyA / zrIsaMgha bahuta dharmAnurAgI hai / vartamAna meM adhyakSa haiM- zrI jagannAtha prasAda jI jaina upAdhyakSa - zrI padamakumAra jI jaina koSAdhyakSa -- zrI kizanamurArI jI jaina mantrI - zrI candrabhAna jI jaina phra
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha :593 : udAra sahayogiyoM kI sUcI sva0 zrI chuTTanalAla jI tAter3a, vakIla (dillI) kI smRti meM zrImAna chuTTanalAla jI tAter3a bar3e hI milanasAra zAnta svabhAva ke vyakti the| sAdhu-santoM kI sevA ke lie Apake mana meM vizeSa bhAva thaa| zrI jaina divAkara jI mahArAja ke suziSya kavi zrI baMzIlAla jI mahArAja jo dehalI meM rugNAvasthA meM rahe, Apane unakI sevA-auSadhi Adi kI vyavasthA meM bahuta hI dhyAna diyA aura bhaktibhAva se sevA kii| samAja sevA meM bhI Apa sadA agraNI rahe / aneka saMsthAoM ke Apa padAdhikArI rahe, unakI pragati meM dilacaspI lI aura svayaM bhI udAratApUrvaka sahayoga karate rahe / Apake cAra putriyAM va eka putra hai / Apake suputra zrI sohanalAla jI tAter3a bhI ApakI taraha samAja sevA Adi kAryoM meM tathA sAdhu-satiyoM kI sevAbhakti meM sadA agraNI rahate haiN| zrImAna mohanalAla jI tAter3a, dillI Apa sva0 zrI kallUmala jI tAter3a ke suputra haiM / svabhAva se bar3e sarala, namra aura milanasAra haiM / dharmaprema bhI acchA hai| kapar3e kA acchA vyavasAya hai| samAja-sevA aura sAdharmi-sevA meM udAratApUrvaka dAna dete haiN| ApakI dharmapatnI sau0 nagInAdevI jI tapasvinI zrAvikA haiN| zrI mohanalAla jI ke pAMca suputra haiM 1. zrI vimalacanda jI, 2. nemacanda jI, 3. zrI kuzalacanda jI, 4. mahatAbacanda jI, 5. zrI saMjaya kumAra tathA suputrI hai-aMju kumaarii| zrI nemacanda jI acche suzikSita (cArTarDa ekAuNTeNTa) haiN| samAja evaM rASTra-sevA meM sadA Age rahate haiM / vyavasAya meM bahuta vyasta rahate hue bhI Apa dhArmika kAryoM meM sahayoga karate rahate haiN| svabhAva se bhI madhura milanasAra hai| prastuta smRti grantha ke lie jana-jana kA sahayoga prApta karane meM zrI nemacanda jI ne bahuta hI zrama kiyA hai| sau0 nagInAdevI tAter3a, dillI Apa zrImAna mohanalAla jI tAter3a kI dharmapatnI hai| samAja-sevA, dharmadhyAna, dAna aura tapasyA meM sadA agraNI rahI hai| Apane apane svasura sva0 zrI kallUmala jI tAter3a evaM sAsa sva0 zrImatI suganakuMvara jI kI kAphI sevA kI va dharma-dhyAna kA sahayoga diyA / Apane 1 se lekara 11 upavAsa taka kI lar3I kI hai| varSa 1978 meM kaviratna zrI kevalamuni jI mahArAja ke cAturmAsa meM kavizrI jI kI preraNA se Apane mAsakhamaNa kI tapasyA bar3e hI Atmabala aura utsAha ke sAtha kii| samaya-samaya para Apa aneka prakAra ke tapa-tyAga karatI rahatI haiN| ___ mAsakhamaNa tapa kI khuzI meM jaina divAkara smRtigrantha meM Apane acchA sahayoga pradAna kiyA hai| zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha, tAla jilA udayapura ke antargata 'tAla' bar3A hI saubhAgyazAlI gA~va rahA hai / isa gAMva ne aneka zramaNa ratna pradAna kiye haiM, jaise-tapasvI zrI mayAcanda jI mahArAja jinhoMne sva0 gurudeva zrI jaina divAkara jI mahArAja ke sAnidhya meM bar3I-bar3I AzcaryakAraka tapasyAe~ kI / 1 se 41 taka kI lar3I bhI kI / tapasvI zrI nemIcanda jI mahArAja bhI bar3e hI tapasvI aura tyAgI the| Apane 54 dina taka kI tapasyAe~ kii| bar3e hI guNavAna zramaNa the / svAdhyAyI zrI indramala jI mahArAja jo kaI varSoM se ratalAma meM virAjamAna haiM, Apane bhI isI tAla ko apane janma se kRtArtha kiyA hai| tAla zrI saMgha ne zrI jaina divAkara smRti grantha prakAzana meM udAra sahayoga kiyA hai|
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara smRti-grantha || udAra sahayogiyoM kI sUcI : 564 : zrImAna bhairusiMhajI jAmar3a, madanagaMja Apa dhArmika pravRtti ke udAra aura paropakArI sajjana haiN| madanagaMja ke jaina samAja meM tathA vyApArika kSetra meM ApakA acchA sthAna hai| dharma evaM samAja sevA ke kSetra meM ApakA acchA sthAna hai| dharma evaM samAja-sevA ke kSetra meM Apa sadA sahayoga dete rahate haiN| ApakA janma vi. saM. 1987 meM zrImAna pRthvIrAja jI jAmar3a ke ghara zrImatI dhApUbAI kI kukSi se haa| Apa cAra bhAI va do bahineM hai| sabhI sukhI sampanna va susaMskArI hai| zrIyuta gulAbacanda jI jaina, dillI ApazrI jaina divAkara jI mahArAja ke ananya bhaktoM meM se eka hai| jaba zrI divAkara jI mahArAja kA dillI meM cAturmAsa huA taba Apane bar3I zraddhA aura tatparatA ke sAtha unakI sevA kI thI / ApakI kAryakSamatA dekhakara sva0 upAdhyAya zrI pyAracandajI mahArAja ne jainodaya pustaka prakAzaka samiti ratalAma tathA jainodaya priMTiMga presa, ratalAma kA kAryabhAra saMbhAlane kI preraNA dii| unakI kRpA se Apane yaha kArya sucAru rUpa se claayaa| tathA zrI gurudeva ke pravacana-zravaNa tathA sAnnidhya kA bhI kAphI suavasara aayaa| ___ Apa dehalI nivAsI sva. zrI milApacandajI pArakha ke suputra haiN| acche suzikSita haiM tathA sAmAjika va dhArmika pravRttiyoM meM ruci rakhate haiN| dehalI meM bhI Apa presa vyavasAya meM saMlagna haiN| Apa vedavADe meM jaina divAkara priMTiMga presa ke mAlika haiN| seTha cAMdamala jI koThArI, byAvara zrImAna cAMdamala jI koThArI sva. zrI jaina divAkara jI mahArAja ke bahuta pahale se hI bhakta rahe haiN| jaba kabhI bhI dharma evaM samAja sevA kA kArya sAmane AyA, Apane prasannatApUrvaka usameM sahayoga kiyaa| bambaI, tricanApallI tathA byAvara meM ApakA vyavasAya hai / santoM kI sevA tathA dharma prabhAvanA meM Apa sadA agraNI rahate haiN| bhAiyoM meM eka-dUsare ke prati prema aura sneha sarAhanIya hai| zrI jaina divAkara smRtigrantha prakAzana meM Apane udAra sahayoga pradAna kiyA hai| seTha harakacanda jI betAlA, indaura ApakI janma-bhUmi Deha (jilA nAgaura, rAjasthAna) hai| prArambha se hI dhArmika ruci rhii| vyavasAya meM bar3e dakSa haiM / ApakA indaura va kAnapura meM dAla mila hai / sarala tathA milanasAra svabhAva ke haiN| samaya-samaya para sAmAjika va dhArmika kAryoM meM dAna karate rahate haiN| ApakI dharmapatnI bahuta tapasyA karatI haiN| 8 / 10 / 11 / 15 Adi kI bar3I tapasyAe~ bhI kI haiN| sAdha-santoM kI sevA tathA tyAga pratyAkhyAna karatI rahatI haiN| Apake ATha suputra haiM-zrI banecanda jI, mizrIlAla jI, sAgaramala jI, sampatarAja jI, ugamacanda jI, prasannacanda jI (DAkTara), kailAzacanda jI (C. A) va santoSa kumAra jii| sabhI parivAra.bar3A saMskArI va dharmapremI hai| zrI sAgaramala jI ko dharmadhyAna kI vizeSa bhAvanA va utsAha hai|
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jain Education Interna zrI gulAbacanda jI jaina dillI seTha zrI cAMdamala jI koThArI, vyAvara sahayogI sajjana zrI devarAja jI surAnA, vyAvara zrI harakacanda jI betAlA, indaura seTha zrI abhayarAja jI nAhara, vyAvara
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ or Private & Personal Use Only sahayAgA sajjana zrImatI premavatI pArakha dillI zrI bhUracanda jI bAphanA, tirukoilUra zrImatI premalatA tAter3a dillI zrI mIThAlAla jI bAphanA zrI gopAlacanda jI tAter3a evaM zrImatI indrAdevI
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ :565: udAra sahayogiyoM kI sacI || zrI jaina divAkara-smRti-grantha zrImAna ratanalAla jI catara, vyAvara zrImAna ratanalAla jI catara byAvara ke eka pratiSThita vyavasAyI haiN| ApameM dhArmika bhAvanA ke sAtha samAja sevA kI bhAvanA bhI prabala hai| Apa bar3e hI saralamanA devagurubhakta milanasAra vyakti haiN| Apake pitAjI zrI vijayalAla jI catara evaM mAtAjI zrImatI najarabAI the| vi0 saM0 1988 poSasudi 7 paDAMgA (ajamera) meM ApakA janma huaa| ApakI dharmapatnI zrImatI umarAva kaMvara bAI ApakI bhA~ti hI sevAparAyaNa dharmazIlA mahilA haiN| Apake putra haiM-zrI pArasamala jI tathA rAjendra kumAra jii| tIna putriyAM haiM-zrImatI sajjana kaMvara, uSA tathA mamatA / byAvara tathA jayapura meM Apake vyApArika pratiSThAna haiN| sva. zrI jaina divAkara jI mahArAja ke prati ApakI bar3I zraddhA rahI hai| seTha zrI devarAja jI surAnA, byAvara Apa byAvara ke eka pratiSThita vyApArI the| ApakA pUrA parivAra bar3A hI saMskArI va dharmapremI hai| sva. zrI jaina divAkara jI mahArAja ke prati ApakI ananya bhakti thii| zrImAna saradAramala jI saMcetI, jodhapura jodhapura kA saMcetI parivAra zrI jaina divAkara jI mahArAja ke prati sadA se hI bhakti bhAva tathA ananya zraddhA rakhatA hai / kahAvata hai-jaise-jaise jala barasatA hai, vanarAji phalatI-phUlatI hai, isI prakAra jaise dharma-bhAvanA bar3hatI hai, manuSya kI Rddhi-samRddhi phalatI-phUlatI rahatI hai| saMcetI parivAra ke sambandha meM yaha ukti caritArtha hotI hai| zrIyuta saradAramala jI saMcetI, saMcetI parivAra ke ratna haiM / jodhapura meM ApakA vastra vyavasAya hai| apanI kAryakuzalatA tathA prAmANikatA ke kAraNa Apane vyavasAya meM unnati kI tathA samAja meM bhI pratiSThA prApta kii| Apa samaya-samaya para sAmAjika evaM dhArmika kAryoM meM sahayoga karate rahate haiN| seTha zrI abhayarAja jI nAhara, byAvara aTUTa gurubhakti aura sacce karmayogI kA svarUpa samajhanA ho to zrI abhayarAja jI nAhara kA jIvana dekhanA caahie| Apa jeThAnA nivAsI zrImAna kanakamala jI nAhara evaM zrImatI gaurIbAI ke suputra haiM / 16 varSa kI Ayu meM byAvara Ane para Apane sva0 gurudeva zrI jaina divAkara jI mahArAja ke darzana kiye| darzana mAtra se hI hRdaya meM dhArmika saMskAra jAga utthe| sAmAyika sIkhI aura gurudeva kI sevA va dharma-sAdhanA ke kSetra meM bddh'e| vyApAra se bhI adhika Apako sAdhu-santoM kI sevA va sAmAjika kAryoM meM ruci rahI / Apa bar3e hI sarala, niSThAvAna, prAmANika aura satata kAryazIla vRtti ke haiM / aneka varSoM se zrI jaina divAkara divya jyoti kAryAlaya kA bhAra saMbhAla rakhA hai / usameM kAphI pragati bhI huI hai| zrI jaina divAkara lAibrerI, upAdhyAya zrI pyAracanda jI Ayambila khAtA evaM chAtrAvAsa ke Apa saMcAlaka haiN| zrI magana muni jJAna-pracAra samiti va sAmi sahAyatA phaNDa ke dvArA Apa samAja ke bhAI-bahanoM kI sevA karate rahate haiM /
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI jaina divAkara smRti-grantha | udAra sahayogiyoM kI sUcI : 596 : zrImAna sUrajabhAna jI jaina, hAMsIvAle Apa hAMsI ke prasiddha zrAvaka zrImAna munnAlAla jI jaina ke suputra haiN| bar3e hI sarala svabhAva ke udAra hRdaya sajjana haiN| garIba-asahAya vyaktiyoM kI sevA ke lie Apa sadA kucha na kucha karate rahate haiM / pratimAsa apanI Aya meM se kucha aMza garIba asahAyoM kI sevA meM tathA guptadAna meM kharca karate haiM / apanI janmabhUmi hAMsI meM bhI aspatAla meM bImAroM ko bAMTane ke lie pratimAsa davAiyAM bhI bhejate rahate haiN| zrI sUrajabhAna jI ke suputra zrI premacandajI bhI bar3e dharmapremI utsAhI hai| Apa dehalI (cA~danI cauka) meM kapar3e kA vyApAra karate haiN| zrImatI premavatI pArakha, dillI dAnavIra samAjasevI zrImAna ratanalAlajI pArakha dehalI ke sthAnakavAsI jaina samAja ke eka supratiSThita vyakti the| Apa bar3e hI dhArmika, zikSApremI tathA udAra hRdaya the| ApakI dharmapatnI zrImatI premavatI pArakha bhI ApakI bhAMti hI dhArmika, udAra hRdayA aura sarala svabhAva kI haiN| dAna-kSamA Adi kAryoM meM vizeSa ruci rakhatI haiN| Apane aThAI tapa taka tapazcaraNa bhI kiyA hai| apanI santAnoM meM dhArmika saMskAra bharane meM bhI Apa bar3I nipuNa siddha huI haiN| Apake suputra-zrI mahatAbacanda jI vyavasAya karate haiM, tathA zrI sitAbacanda jI DAkTara haiN| sAmAjika tathA dhArmika kAryoM meM sadA sahayoga karate rahate haiN| zrI premavatI jI ne sva0 zrImAna ratanalAla jI kI smRti meM prastuta grantha prakAzana meM sahayoga diyA hai| sau0 zrImatI premalatA tAter3a, dillI Apa zrImAna candanamalajI tAter3a kI dharmapatnI haiN| tathA dehalI ke prasiddha zrAvaka zrImAna gopAlacanda jI tAter3a kI putravadhU haiN| zrImAna candanamala jI bar3e hI utsAhI samAja sevI aura udAra hRdaya haiN| ApakI dharmapatnI zrImatI premalatA bahana abhI 33 varSa kI Ayu hote hue bhI bar3I dharmAtmA aura tapasyA meM vizeSa ruci rakhatI haiN| isa varSa ApakA mAsakhamaNa (31 dina kA upavAsa) karane kA vicAra thaa| Apa bambaI gaI, vahA~ tapasyA prArambha bhI kara dI, para acAnaka Apako pAraNA karanA pdd'aa| dehalI Akara punaH tapasyA kii| 4 navambara ko mAsakhamaNa kA pAraNA huaa| zrI jaina divAkara smRtigrantha meM Apane acchA sahayoga diyA hai| zrImAna gopAlacanda jI tAteDa, dillI Apa sva0 zrImAna kallUmala jI tAter3a ke suputra haiN| Apa bar3e hI dharmajJa, kaSTa-sahiSNu aura sAdhu-santoM kI sevA karane vAle zrAvaka haiN| ApakI dharmapatnI sau. indrAdevI bhI bar3I dharmAtmA, tapasyAnurAgiNI hai / Apa bImArI meM bhI dharma-dhyAna, tyAga-pratyAkhyAna karake mana ko dharma meM lagAye rakhate haiM tathA vedanA ko bar3e samabhAvapUrvaka sahana karate haiN| tapasvIratna khAdIdhArI zrI gaNezamala jI mahArAja ke caraNoM meM ApakI atyanta bhakti thii| sau0 indrAdevI jI ne varSItapa, ekAntara tapa, Adi tapasyAeM kI haiN| Apake tIna supatra haiM-zrI khUbacanda jI, zrI candanamala jI tathA zrI santoSacanda jI aura do suputriyAM hai-sau0 vidyAdevI sau0 saralAdevI / dehalI meM ApakA vastra vyavasAya hai / samaya-samaya para samAja sevA bhI karate rahate haiN|
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 567 : udAra sahayogiyoM kI sUcI / zrI jaina divAkara-smRti-grantha / seTha zrI bhUracanda jI mIThAlAla jI bAphanA, tirukoilara seTha zrI bhUracaMdajI bAphanA rAjasthAna meM AgevA (mAravAr3a) ke nivAsI haiN| abhI Apa tirukoilara nagara (tAmilanADu) meM vyavasAya karata lanADu) meM vyavasAya karate haiM / Apa udAra hRdaya vAle dharmapremI, saMtoM ke bhakta aura zraddhAlu sajjana haiM / sAmAjika evaM dhArmika kAryoM meM bar3I dilacaspI rakhate haiN| Apake suputra zrI mIThAlAlajI bar3e hI utsAhI aura dharma kAryoM meM rasa lene vAle yuvaka hai / zrI ramezakumAra aura AnandakumAra donoM bAlaka (zrI bhUracandajI ke pautra) Apake putra, haiM jo choTI Ayu meM hI bar3e saMskArI aura saMta premI hai / ApakI potI vijaya kumArI bhI saMskArI hai| bAlakoM kI mAtAjI bhI acche guNoM vAlI hai| zrImAna ratanalAla jI mAru, madanagaMja udAra hRdaya zrI ratanalAlajI mAru kA janma vi. saM. 1980 migasara vadi 13 naravara grAma meM zrI bhaMvaralAla jI mArU ke ghara para huaa| ApakI mAtAjI zrImatI gopIdevI bhI bar3I dhArmika vicAroM vAlI saralatA va sAdagI vAlI mahilA thii| zrI ratanalAla jI kI dAna meM vizeSa ruci hai| sevA, zikSA, cikitsA Adi kSetroM meM Apa dhana kA sadupayoga karate rahate haiN| svabhAva se atyanta sarala, sAdagI pUrNa jIvana aura dhArmika pravRttiyoM meM rucizIla zrI mAru jI sthAnIya jaina samAja ke viziSTa vyakti hai| ApakA bIr3I kA vyavasAya hai| Apa tIna mAI tathA tIna bahaneM haiN| sabhI gurudevazrI ke bhakta haiN| zrImAna chaganalAla jI goThI, madrAsa mauna bhAva se samAja sevA karanA tathA jIvana ko sAdA dharma maya banAye rakhanA-yahI uddezya hai zrI chaganalAla jI goThI ke jIvana kaa| Apake pitAjI zrI bAlacandajI goThI bhI bar3e hI dhArmika va susaMskArI the| Apa tIna bhAI haiM jinameM dvitIya krama ApakA hai| Apane kucha varSoM taka jayapura meM javAharAta kA vyavasAya kiyaa| phira karIba 12 varSa taka varmA ke raMgUna zahara meM javAharAta kA vyApAra kiyA aura acchI saphalatA prApta kI / abhI kAphI samaya se sAhUkAra peTha (madrAsa zahara) meM 'zAMti DAyamaMDa' nAma se ApakA javAharAta kA acchA vyavasAya hai| Apa svabhAva se bar3e hI sarala, vinamra aura milanasAra haiN| sAdhu-santoM ke prati acchA prema va makti rakhate haiN| samAja ke kAryoM meM samaya-samaya para udAramana se sahayoga karate haiN| kaviratna zrI kevala munijI mahArAja ke prati ApakI vizeSa bhakti-bhAvanA hai| sva0 seTha tejamalajI pusAlAla jI ruNavAla, bIjApura sva0 zrImAna tejamala jI ruNavAla kA janma 20-1-1603 ko huaa| Apa bar3e hI dharmapremI, sAdagIpriya tathA sAdhu-santoM ke bhakta the| dhArmika sAmAjika kAryoM meM utsAha rakhate the| dinAMka 21-1-1674 ko ApakA svargavAsa ho gyaa| ApanI dharmapatnI zrImatI rukmAbAI tejamala jI bar3I dharmazIlA, sarala svabhAvI haiM / ApakI saralatA-udAratA va prema-bhAvanA ke kAraNa itanA bar3A parivAra Aja bhI prema va sneha ke sUtra meM ba~dhA huA eka Adarza parivAra banA huA hai| zrImAna tejamala jI ve kramaza: pAMca putra haiM (1) zrI khemacanda jI, (2) uderAja jI (3) amRtalAla jI, (4) gaNapatalAlajI, (5) javAharalAla jii| tIna putriyAM haiM jinakA vivAha ho gayA hai| sabhI sukhI haiN| saba meM dharma kI lAgaNI acchI hai tathA mAnava-prema evaM vyavahAra zuddhi kI tarapha vizeSa bhAvanA rakhate haiN|
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara- smRti-grantha / udAra sahayogiyoM kI sUcI : 568; zrImAna zrIkizanacanda jI tAter3a, dillI zrImAna kizanacanda jI tAter3a dehalI nivAsI zrImAna sva0 kallamala jI tAter3a ke saputra haiN| Apa bar3e hI zAMta-svabhAva ke saralAtmA haiM / sAdha-santoM kI vizeSa sevA karate rahate haiN| ApakI dharmapatnI zrImatI nagInAdevI bhI ApakI bhA~ti sarala hRdayA dharmazIlA mahilA haiM / Apane tele, cole va aThAI Adi tapasyAeM kI haiN| Ajakala pratimAha cAra Ayambila karate haiM / Apake cAra putra haiM-zrI vijayakumArajI, nirmalakumAra jI, dharmacandajI evaM ajykumaarjii| sabhI suyogya tathA susaMskArI haiN| nirmala kumAra jo tAter3a zrI kizanacandajI tAter3a ke saputra zrI nirmalakumAra jI tAter3a eka samAja-sevI evaM dharmapremI utsAhI navayuvaka haiM / Apa cArTarDa ekAuNTeNTa haiM aura dillI meM apanA vyavasAya karate haiM / ApakA kAphI samAjasevI saMsthAoM se sambandha hai / Apa apane mAtA-pitA kI bhA~ti sAdhu-santoM kI kAphI sevA karate rahate haiN| - sva. zrI kizanacanda jo caurar3iyA, dehalI dehalI ke zrAvaka ziromaNI lAlA kizanacanda jI cauraDiyA kA jIvana saralatA kI anupama misAla rahA hai| Apa lAlA kapUracanda jI caurar3iyA joki cAMdanI cauka birAdarI ke aneka varSoM taka pradhAna rahe, ke ekamAtra putra the| apane pitA kI bhAMti dharmAcaraNa meM sadaiva Age rhe| vyApAra meM prAmANika va anekoM ko sahArA dene vAle the| svayaM bahuta sAdagI se rahate the, kintu dAnazIlatA meM agragaNya the| hara varSa santa gaNoM ke darzanArtha saparivAra yAtrA para jAte the| sAdhu-santoM kI sevA kA lAbha lene meM kabhI pIche na rhe| jaina divAkara jI mahArAja sAhaba ke ananya bhaktoM meM se the / hara saptAha vrata AyaMbila Adi tapasyA bhI barAbara karate the| Apake putra zrI mahatAbacanda cauraDiyA, putrI zrImatI vijayakumArI bhI usI prakAra dharmAcaraNa, tapa saMyama kI pravRttiyoM va dAnazIlatA meM agragaNya hai| zrImatI nagInA devI cauraDiyA Apa sva. lAlA kizanacandajI cauraDiyA kI dharmapatnI va samAja kI agragaNya netAoM meM se haiN| jaina sAhitya va AgamoM kA jJAna anukaraNIya hai| Apako dhArmika saMskAra mAtA kI goda se hI mile / ApakI mAtA zrImatI phUlamatI jI (dharmapatnI lAlA dhannomala jI sujaMtI jauharI) ne yuvAvasthA meM hI bhAgavatI dIkSA dhAraNa karalI thI aura lagabhaga ardhazatAbdi taka saMyama jIvana kA pAlana kiyA / dehalI meM hI aneka varSoM sthirAvAsa rhaa| dharmavIra mAtA ke sAnnidhya meM unakI zUravIra putrI ne yahAM samAja kI sevA kI hai| aneka varSoM taka Apa esa. esa. jaina mahilA saMgaThana sabhA kI saciva va pradhAna rhiiN| una dinoM hI dhArmika pravRttiyoM ke pracAra va prasAra ke lie Apa tatkAlIna rAjanetAoM rASTrapati sva. DA0 rAjendraprasAda jI va pradhAnamantrI zrI javAharalAla neharU jI se milatI rahI hai| zrI divAkara jI mahArAja sAhaba kI Apa ananya bhaktoM meM se rahI haiN| jJAna bhI unhIM se prApta kiyaa| Apake jJAna va anubhava kA sahayoga samAja ko barAbara milatA rahe yahI kAmanA hai|
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ratanalAla jI mArU, madanagaMja zrI nirmalakumAra jI tAter3a dillI zrI chaganalAla jI goThI, madrAsa sahayogI sajjana zrI kizanacanda jI tAter3a evaM unakI dharmapatnI For Private & Personal Use sau0 nagInAdevI, dillI
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kizanacanda jI corar3iyA dillI sva0 suzrI kirana baida, dillI zrImatI nagInAdevI caurar3iyA sahayogI sajjana zrI jamanAdAsa jI surAnA, dillI
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 566 : udAra sahayogiyoM kI sUcI zrI jaina divAkara smRti-grantha sva0 suzrI kirana vaida kI smRti meM Apa dehalI nivAsI zrImAna zAntilAla jI baida kI honahAra suputrI thiiN| bacapana se hI bar3I saMskArI, pratibhA sampanna aura dhArmika vicAra kI thiiN| mAtA-pitA kI dulArI thiiN| adhyayana meM bhI acchI gati thii| saMsAra meM kucha phala khilane se pUrva hI majhA jAte hai aura unakI madhara savAsa se hama vaMcita raha jAte haiM / yahI hAla suzrI kirana ke viSaya meM huaa| unakA janma 27-6-61 ko huA thaa| aura solaha varSa kI komala kaccI Ayu meM dinAMka 5 akTUbara, 1977 ko kara kAla ne unako uThA liyaa| suzrI kirana kI sneha smRti meM gurubhakta dharmapremI zrImAna zAntilAla jI baida smRtigrantha prakAzana meM sahayogI bane haiN| sva0 zrI jamanAdAsa jI surAnA, dehalI zrImAna jamanAdAsa jI sva0 zrIpannAlAla jI surAnA ke suputra the / Apa apane pitAjI kI hI bhAMti sAmAjika kAryoM meM bhAga lene vAle dhArmikavRtti ke sadAcArI sasaMskArI zrAvaka the| ApakA svargavAsa 18 mArca, 1966 ko jayapura meM huaa| ApakI dharmapatnI zrImatI dhanakaMvara jI bhI acchI dharmAnurAgiNI tathA dAnazIla mahilA hai| Apane aneka prakAra kI tapasyAe~ kI haiN| '15 kA thokar3A bar3A pakkhavAsA, olIjI, cauvihAra AyaMbila Adi tapasyA karatI rahatI haiN| Apa sAdhu-santoM kI sevA meM tathA garIba-dukhiyoM kI sahAyatA karane meM sadA tatpara rahatI haiN| Apake 1 putra va 4 putriyAM haiN| putra zrI jagamohanalAla jI mI ApakI hI mA~ti dharma-samAja Adi kI sevA meM agraNI rahate haiN| zrImAna pukharAjajI kizanalAlajI tAter3a sikandarAbAda seTha zrI gulAbacandajI tAter3a sikandarAbAda (AM0 pra0) ke pramukha zrAvakoM kI gaNanA meM the| Apake suputra zrImAna pukharAja jI evaM zrI kizanalAla jI bhI vahA~ kI sAmAjika tathA dhArmika gatividhiyoM ke pramukha sUtradhara haiM / ApakI dhArmika bhAvanA, tyAga-pratyAkhyAna kI vRtti vizeSa preraNAdAyI hai| khAdIdhArI tapasvI zrI gaNezIlAla jI mahArAja ke prati ApakI bar3I bhakti hai| unase Apane aneka tyAga-pratyAkhyAna bhI grahaNa kiye haiN| sthAnIya dhArmika kAryoM meM sadA ApakA sahayoga milatA rahatA hai| poTa mArkeTa (sikandarAbAda) meM ApakA sarrAphA kA vyavasAya hai| apane vyApAra meM bhI bar3e prAmANika haiM / ApakA bharApUrA parivAra hai / sabhI bar3e susaMskArI va suzIla haiN| zrImAna seTha bhaMvaralAla jI bAMThiyA, beMgalUra zrImAna bhaMvaralAla jI bA~ThiyA, beMgalora sthAnakavAsI jaina samAja ke eka utsAhI vicAravAna sajjana haiM / sAmAjika tathA dhArmika kAryoM meM sadA sakriya rahate hai / lAyansa klaba baiMgalara ke Apa padAdhikArI bhI raha cake haiN| aneka zikSaNa saMsthAoM tathA samAja-sevI saMsthAoM se ApakA sambandha rahA hai| sAdhu-santoM kI sevA tathA samaya-samaya para dAna Adi karate rahate haiM / ApakI dharmapatnI bhI dhArmika pravRtti kI haiN| bacce bhI saMskArI haiN|
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha / / udAra sahayogiyoM kI sUcI : 600 : zrImatI basantIdevI nAhara, dillI Apa sva0 zrI maMgalacanda jI nAhara kI dharmapatnI hai| svabhAva se bar3I zAMta aura dhArmika hai| svAsthya acchA nahIM rahate hue bhI tapasyA tathA dharmadhyAna meM acchI ruci rakhatI hai| aThAI taka tapasyA bhI kara cukI hai| Apake tIna suputra hai-zrI pUnamacA jI, zrI prItamacanda jI aura zrI padamacanda jii| tInoM hI acche svabhAva ke sAmAjika bhAvanA vAle haiN| javAharAta kA vyavasAya karate haiM tathA samAja sevA meM sadA hAtha baMTAte hai| zrI jaina divAkara smRtigrantha prakAzana meM Apane apane svargIya pati zrI maMgalacanda jI kI puNya smRti meM sahayoga pradAna kiyA hai / zrI kastUracanda jI loDhA, dillI Apa bar3e hI udAra hRdaya, samAja sevI pratiSThita jauharI haiN| samAja ke kAryoM meM sadA dila kholakara sahayoga dete haiN| Apake suputra zrI raghuvIra siMha jI loDhA hai, jo svayaM bhI javAharAta kA vyavasAya karate haiM tathA udAra hRdaya hai| rAma aura zyAma Apake do pautra haiM, donoM hI bar3e honahAra aura pratibhAzAlI hai| zrI kastUracanda jI kI do suputriyAM haiM, jo bar3I dharmazIlA haiN| sva0 pitAzrI cunIlAla jI loDhA kI smRti meM Apane sahayoga pradAna kiyA hai| sva0 zrImatI dhanavatI devI loDhA. dillI Apa zrImAna kasturacanda jI loDhA kI dharmapatnI thii| svabhAva se bar3I madhura, vinamra, samajhadAra aura dharmaparAyaNa ! tapasyA meM vizeSa ruci thii| 1 se 1 lekara taka tapasyAeM kI thiiN| do bAra varSI tapa bhI kiyaa| Apake suputra zrI raghuvIrasiMha jI loDhA eka acche udAra sajjana hai| sadA ha~samukha, milanasAra aura hara kAma meM utsAhI haiN| Apa javAharAta kA vyApAra karate haiN| ApakI dharmapatnI sau0 premavatI jaina bhI bar3I dhArmika bhAvanA vAlI haiN| mAtA jI kI rugNAvasthA meM zrI raghuvIrasiMha jI tathA sau. premavatI jI ne bahuta hI sevA kI tathA dhArmika sahayoga diyaa| smRtigrantha prakAzana meM Apane acchA sahayoga pradAna kiyA hai| sva. zrI pannAlAlajI ghor3Avata (dillI) ko smati meM _sva. zrI hajArIlAla jI ghoDAvata ke suputra zrImAna (sva0) pannAlAla jI ghor3Avata eka karmaTha samAja sevI tathA dharmapremI sajjana the| svabhAva se bar3e sarala tathA zAMtipriya the / ApakI dharmapatnI zrImatI kundanadevI jI bhI ApakI taraha hI bar3I dhArmika, saralamanA aura vinamra svabhAva kI haiM / Apane aThAI taka tapasyA bhI kI hai| Apake suputra zrI rUpacandajI ghoDAvata bhI pitAjI kI taraha hI samAja-sevA kI bhAvanA rakhate haiM, dhArmika kAryoM meM utsAhI haiN| tathA Apake do pautra haiM zrI vimalacanda jI evaM zrI kamala canda jI / zrI kamalacanda jI karmaTha kAryakartA haiM / sAmAjika tathA dhArmika samArohoM meM bar3I dilacaspI lete haiM aura samaya-samaya para sahayoga bhI karate haiN| zrImatI kundanadevIjI ne svargIya zrI pannAlAla jI kI smRti meM prakAzana-sahayoga kiyA hai|
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kastUracanda jI loDhA, dillI sva0 zrImatI dhanavatIdevI loDhA sahayogI sajjana zrI pannAlAla jI ghor3Avata, dillI zrI bhaMvarIlAla jI baMda, dillI Education International
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI hajArIlAla jI baida' dillI zrI hemacanda jI saMkhavAla, dillI sahayogI sajjana zrImatI vinayakumAro rAkyAna zrImatI dhanavatIdevI chajalAnI
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 601 : udAra sahayogiyoM kI sUcI | zrI jaina divAkara- smRti-grantha sva0 bhaMvarIlAla jI baida (khaMDelA) ko smRti meM sva0 zrImAna bhaMvarIlAla jI baida khaMDelA ke nivAsI the| Apa dharma meM acche zraddhAlu the| tapasyAeM bhI karate the| kaI aThAiyAM bhI kI thiiN| pratyeka zubhakArya meM udAratApUrvaka sahayoga dAna bhI karate the| Apake cAra suputra haiM-zrI tArAcanda jI, zrI zAMtilAla jI, zrI nihAlacandajI tathA zrI jJAnacanda jii| cAroM hI sajjana pitAjI ke AdarzoM kA anusaraNa karane vAle haiN| dehalI meM javAharAta kA vyavasAya karate haiM / sva. pitAjI kI smRti meM cAroM bandhuoM ne sahayoga diyA hai / sva0 hajArIlAla jI baida (khaNDelA) kI smRti meM khaMDelA nivAsI zrImAna hajArIlAla jI baMda bar3e hI dharma premI aura tapasvI zrAvaka the| Apane jIvana meM aneka tapasyAe~ kI / vizeSa rUpa meM aThAI tapa kI tapasyAe~ / tapasvI hone ke sAthasAtha Apa udAra dAnazIla vRtti ke the| Apake suputra zrI vaMzIlAla jI baida bhI ApakI taraha udAra aura sAmAjika tathA rASTrIya sevA kAryoM meM sadA bhAga lete haiM, aura apanA yogadAna bhI karate haiN| dehalI meM ApakA javAharAta kA vyavasAya hai| sva0 zrImatI vinayakumArI rAkyAna, dillI Apa samAja sevI zrI chaganalAla jI rAkyAna kI dharmapatnI thii| bacapana se hI dhArmika saMskAroM meM palI thI ata: dhArmika bhAvanA, dayA, tapasyA Adi ke zubha saMskAra ApameM gahare the| Apake do putra zrI AdIzvarakumAra jI evaM bhI zAMtikumAra jI haiN| ApakI putrI zrImatI maMjakumArI jI haiN| zrI AdIzvara kumAra jI ApakI mAMti hI dharmapremI aura samAja sevI vyakti haiN| Apa aneka samAja-sevI saMsthAoM se sambaddha hai| Apa dIna-asahAyoM kI sahAyatA karane meM sadA Age rahate haiN|
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divaakr-smRti-grny| udAra sahayogiyoM kI sUcI : 602: sva0 zrImatI dhanavatI devI, chajalAnI, dillI Apa zrImAna pannAlAla jI chajalAnI kI dharmapatnI thiiN| dhArmika bhAvanA ke sAtha hI tapasyA meM adhika ruci thii| aThAI va 11 taka kI tapasyAeM kiiN| sva0 zrImatI dhanavatI jI ke pitA zrI campAlAlajI cauraDiyA bhI bahata dharmapremI the| __zrImAna pannAlAla jI svayaM bhI aneka samAjasevI tathA dhArmika saMsthAoM se sambaddha hai| bar3e utsAhI aura karmaTha samAja sevI hai| Apake suputra zrI tumula kumAra jI bhI bar3e samajhadAra tathA dharmapremI yuvaka hai| zrImAna zeramalajI jaina, sikandarAbAda AMdhrapradeza kI rAjadhAnI sikandarAbAda kA sthAnakavAsI jaina samAja dhArmika tathA sAmAjika kAryoM meM sadA pragatizIla rahA hai| vahA~ ke zve0 sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha ke upAdhyakSa haiM. zrImAna zeramala jii....."| Apa bar3e hI milanasAra aura ha~samukha haiM / ApakA hRdaya udAra tathA dhArmika zraddhA se paripUrNa hai| ___ApakA sarrAphA (sonA-cA~dI) kA acchA vyavasAya hai tathA AMdhrapradeza pAna brokarsa aisosiyezana ke Apa adhyakSa haiN| aneka dhArmika tathA sAmAjika uttaradAyitvoM ko sambhAle huye haiN| zrImAna hemacanda jI saMkhavAla, dillI zrI sthAnakavAsI jaina samAja (cAMdanIcauka dehalI) ke jAne-mAne zrAvaka seTha sva. zrI jagannAtha jI saMkhavAla ke sapatra hai-zrImAna hemacanda jI saMkhavAla / Apa bhI sva0 pitAjI kI taraha samAja-sevA, dharma-prabhAvanA Adi meM utsAha pUrvaka bhAga lete haiN| aura udAratA pUrvaka dAna dete haiM / ApakA javAharAta kA bahuta acchA vyavasAya hai| ApakI dharmapatnI sau0 zrImatI ratnaprabhA jI bhI bar3I samajhadAra udAra hRdayA aura dharmazIlA zrAvikA hai| ApakA bhavana, mahAvIra jaina bhavana (cAMdanI cauka) ke sabase nikaTa hone se sAdhu-satiyoM kI sevA tathA supAtra dAna kA sarvAdhika lAbha bhI Apako milatA rahatA hai| Apa bar3I zraddhA aura vivekapUrvaka sevA karatI rahatI haiM /
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRtigrantha ke udAra sahayogiyoM kI zubha nAmAvalI 251) zrI zAha gulAbacandajI bhaMvaralAla jI mehatA, udayapura 251) zrI motIlAlajI hIrAlAlajI borA, vakIla ahamadanagara 251) zrI sukhamAlacandajI jaina, dariyAgaMja dillI 201) zrI bhIkAmalajI loDhA, mAlIvAr3A, dillI 201) zrI kastUramalajI hemantakumArajI siMdhI, mAlIvAr3A, dillI 202) zrI takhatamalajI gaharIlAlajI bhaTevarA, ahamadAbAda 201) zrI pyArelAlajI madanalAlajI sonI, ajamera 151) zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina saMgha motI kaTarA, AgarA 101) zrI kanakamalajI rUpacandajI DhAbariyA, ajamera 101) zrI saubhAgamalajI capaloda, ajamera 101) zrI hagAmIlAlajI cAMdamalajI gokharU, ajamera 101) zrI kastUramalajI sAMDa, ajamera 101) zrI kaMvaralAlajI bhAgacandajI caudharI, ajamera 101) zrI bhedIlAlajI kapUracandajI jaina, ajamera 101) zrI sUrajakaraNajI loDhA, ajamera 101) zrI ghIsAlAlajI lAlacandajI bIravAla, ajamera 101) zrI rikhabacandajI jaina vakIla Aryanagara, ajamera 101) sau0 premakuMvara bAI, ajamera 101) zrImAna thAnacandajI mehatA (adhyakSa zrI0 va0 sthA0 zrIsaMgha) jodhapura 101) zrImAna sumeramalajI sAhaba mer3atiyA (mantrI zrI0va0 sthA0 zrIsaMgha) jodhapura 101) zrImAna agaracandajI phatehacandajI (koSAdhyakSa zrI0va0 sthA0 zrIsaMgha), 101) zrImAna sujAnamalajI saMcetI jodhapura 101) zrImAna khemarAja jI saMcetI , 101) zrImAna harakacanda jI mehatA , 101) zrImAna kanakarAja jI goliyA ,, 101) zrImAna campAlAlajI mAnamalajI bAphanA, jodhapura 101) zrImAna gaNapatamalajI surANA 101) zrImAna nemIcanda jo koThArI 101) zrImAna nihAlacandajI gajarAja jI bhaNDArI 101) zrImAna megharAjajI sumeramalajI sAMDa
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI jaina divAkara-smRti-grantha | udAra sahayogiyoM kI sUcI : 604 : 101) zrImAna jeThamalajI sAhaba "cUr3I vAle", jodhapura 101) zrImAna mUlacanda jI golecchA, jodhapura 101) zrImAna pArasamala jI sAMkhalA, jodhapura 101) zrI ataracanda jI jaina, mAlIvAr3A, dillI 101) ku0 aMjU tAter3a, chIpIvAr3A, dillI 101) zrI viradhIcanda jI vaida, mAlIvAr3A, dillI 101) zrI ajIta prasAda jI jaina, dillI 101) zrI surezacanda jI jaina, dillI 101) zrI yuddhavIra siMha jI jaina, dillI 101) zrI mahendrasiMha jI pArakha, mAlIvAr3A, dillI 101) sau. nirmalA pArakha, mAlIvAr3A, dillI 101) zrI zyAmasundara jI loDhA, mAlIvAr3A, dillI 101) zrI udayasiMha jI jaina, kazmIrI geTa dillI 101) zrI padamacanda jI loDhA, mAlIvAr3A, dillI 101) zrI ratanalAla jI loDhA (pAlI vAle), dillI 101) zrI candUlAla jI sI0 jhaverI, zaktinagara, dillI 101) zrI jasavantarAya jI sI0 zAha, premanagara, dillI 101) zrImAna bhurAlAla jI rAjamala jI pIpAr3A, byAvara 101) zrI pukharAja jI nauratamala jI loDhA, byAvara 101) zrI sampatarAja zAntilAla loDhA, byAvara 101) zrI madanalAla jI noratamala jI saMcetI, byAvara 101) zrI punamacanda jI nauratamala jI bAvela, byAvara 101) zrI caturabhuja jI uttamacanda jI gugaliyA, byAvara 101) zrI mokhamasiMha jI cAMdamala jI mehatA, byAvara 101) zrI cAMdamala jI vIrendra kumAra jI mehatA, madanagaMja (kisanagar3ha) 101) zrI mAMgIlAla jI coraDiyA, madanagaMja (kisanagar3ha) 101) zrImatI haMgAmakaMvara bAI, dharmapatnI-zrI pukharAja jI koTecA, madanagaMja (kisanagar3ha) 101) sau0 bAdAmabAI, dharmapatnI zrI pannAlAla jI baraDiyA, madanagaMja (kisanagar3ha) 101) zrI lAdUlAla jI nemIcanda jI bamba, osavAlI mohallA, madanagaMja (kisanagar3ha) 101) zrImatI icarajabAI dharmapatnI sva. govinda siMha jI muNota, madanagaMja (kisanagar3ha) 101) zrImatI sArasabAI dharmapatnI zrImAna bhaMvaralAla jI sonI, madanagaMja (kisanagar3ha) 101) zrImAna manoharasiMha jI ratanalAla jI dhUpiyA (kAder3AvAlA), madanagaMja (kisanagar3ha) 101) zrI hanumantasiMha jI loDhA, bAlAjI roDa, vijayanagara 101) zrI lAlacanda jI pokharanA, vijayanagara 101) zrI sujJAnacanda jI DhAbariyA, vijayanagara
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 605 : udAra sahayogiyoM kI sUcI zrI jaina divAkara- smRti-grantha 101) zrI madanalAla jI nAbeDA, vijayanagara 101) zrI sohanalAla jI kAvar3iyA, vijayanagara 101) zrI sohanalAlajI baccharAja jI bhaNDArI, vijayanagara 101) zrI udayamala jI khAvyA, vijayanagara 101 ) zrImatI santoSabAI, dharmapatnI gajarAja jI tAter3a, vijayanagara savAI mAdhopura meM (varSItapa karane vAlI bahanoM kI ora se ) 101) sau0 rAmapyArI devI, rAmakalyANa jI paMsArI, savAI mAdhopura 101) zrImatI dhApUbAI nandalAla jI ThekedAra, savAI mAdhopura 101) zrImatI bAdAmabAI saubhAgamala jI DekavAvAle, savAI mAdhopura 101 ) zrImatI anokhIbAI dhUlIlAla jI paTela, savAI mAdhopura 101) zrImatI kaMcanabAI motIlAla jI moTara vAlA, savAI mAdhopura 101) zrImatI phulAbAI hIrAlAla jI moTara vAlA, savAI mAdhopura 101) zrImatI kalyANIbAI kanhaiyAlAla jI caudharI, savAI mAdhopura 101) zrImatI causarabAI laDDUlAla jI caudharI, savAI mAdhopura 101) zrImatI calatIbAI cauthamalajI khAMjaNA vAle, savAI mAdhopura 101) zrImatI anArabAI kAlulAla jI bAbaI vAle, savAI mAdhopura 101) zrImatI phulAbAI ratanalAla jI sauMpha vAle, savAI mAdhopura 101) zrImatI daulatabAI dharmapatnI zrI maMgalacanda jI vIravAla, savAI mAdhopura 101) zrIyuta pavana kumArajI pAlAvAta ( pitA zrI ratanalAlajI pAlAvata kI smRti meM), jayapura 101) zrIyuta esa0 ela0 jaina, jayapura 101 ) zrI vimalasiMha jI mehatA, jayapura 101) zrI nihAlacanda jI loDhA, jayapura 101) zrI nathamala jI jaina ( bAIsagodAma), jayapura 101 ) zrI zivarAja jI khAvyA, rAmagar3ha 101) zrI vimalacanda jI chAjer3a, bhIlavAr3A 101) zrI cAMdamala jI gorIlAla jI nAgotA, nimbAr3A 101) zrI rAdhAkizana jI mohanalAla jI vIravAla, nImaca 101) zrI phUlacanda jI laDUlAla jI poravAla jaina, indaura 101 ) zrI bhaMvaralAla jI kalyANamala jI jaina, indaura 101) zrI kalyANamala jI mUlacanda jI jaina, indaura 101) sau0 maMjulAbahana, snehalatA gaMja, indaura 101) zrI kanhaiyAlAla jI prabhulAla jI jaina bukaselara, indaura 101 ) zrI va0 sthA0 jaina darzanArthI saMgha, indaura 101) zrI amaracanda jI prakAzacanda jI kakkar3a, saravAr3a 101 ) zrI harakacanda jI jAlamasiMha jI mer3atavAla, kekar3I 101) zrI rAjamala jI pArasamala jI poravAla, koTA 101) zrImatI umarAvakavarabAI dharmapatnI thAnamala jI mehatA, icchAvara
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina divAkara smRti-grantha / udAra sahayogiyoM ki sUcI : 606 : 101) zrI sohanalAla jI zaMkaralAla jI jaina, mAlegAMva 101) seTha zrI campAlAla jI dhArIvAla, pAlI 101) sau. rozanadevI dharmapatnI zrI zAMtilAla jI maMDalecA, khAcaroda 101) sau. puSpAdevI dharmapatnI zrI navIna kumAra jI maMDalecA, khAcarauda 101) zrI puruSottamadAsa jI mAlerakoTalA vAle 101) zrI je0 dIpacanda jI bokar3iyA, madrAsa 101) zrI je0 pArasamala jI bokar3iyA, madrAsa 101) zrI basantalAla jI cAMdamala jI bokar3iyA, kAnhUra paThArakara, sonaI 101) zrI rasikalAla jI ke0 pArikha, joharI kembe 101) eka sajjana (gupta bheTa), madrAsa 101) zrI mahAvIracanda jI baramecA, madrAsa 101) zrI jayacanda jI koceTA, rAbarTasana peTha, K. C. F. 101) zrI jayacanda jI caudharI, alavara 101) sau0 bhAvanA baina dharmapatnI DA0 pukharAja jI desaralA, devagar3ha (madAriyA) 101) zrI mANakacanda jI haMsarAja jI betAlA, bAgalakoTa 101) zrI zazikAnta jI jaina, (pUnA nivAsI) selama 101) zrI harakacanda hastImala jI saMcetI, pUnA / 101) zrI balavantasiMha jI siMghavI (zAhapurA vAle), mandasaura 101) zrImatI pAnabAI bhAloTa vAlI, mandasaura 101) zrImAna bhaMvaralAla jI navaratanamala jI sakalecA, meTrapAliyama (tamilanADu) 101) zrI candrakAMta jI khimAnI, beMgalora 101) zrI popaTa lAla jI rAmacaMda jI kaNaviTa, pUnA / 101) sva0 zrImatI totIbAI dharmapatnI zrI meharacaMda jI vakIla, guDagA~vAM 101) zrI mAsTara sAhaba maMgalacandajI sakalecA, daragAha bAjAra, ajamera 101) zrI amaracandajI kAsavA, lAkhana koTar3I, ajamera . 101) zrI govindarAyajI phUlacandajI vIravAla, Una ke vyApArI, ajamera 101) zrI Ara0 sI0 jaina, 83, evaresTa apArTameMTa, mAuMTa plIjeMTa roDa, mAlAbAra hila, bambaI naM06 101) zrI Ara0 sI0 jaina, jaina jvailarsa, (graharatna vikretA) kadama kuAM, paTanA (bihAra) 101) zrI tArAcandajI koThArI, bAMsavAr3A (rAja.)
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHULIONAITARAM zrI jaina divAkara smRti grantha isa zatAbdI ke eka satpuruSa kA yaha smRti grantha hai| lekina kevala smRtiyoM kA koSamAtra nahIM, 'apitu karuNA paropakAra samatA sadAcAra aura susaMskAra-nirmANa ke kAryoM kA eka jItA jaagtaa| dastAvez2a hai, yaha isameM eka aise saMta puruSa kA garimAmaya jIvana hai| jisane sUrya kI bhAMti svayaM prakAzamAna hokara saMsAra kA aMdhakAra nAzakarane kA prayatna kiyaa| gaise mAnavatAvAdI saMta kI gAthA hai jisane amIra aura vArIba ko na kevala samAna mahatva diyaa| kintu vArIba, dIna aura patitA samajhe jAne vAle vyaktiyoM ke jIvana utthAna meM apanA samagra jIvana rakhapA diyaa| uccavarga meM sadAcAra pravartana aura nimna varga se susaMskAra-nirmANa ke liye,jisane jIvana kI samasta suvidhAoMkA tyAhA kara diyaa| usa saMta puruSakA smRti-grantha Apake hAtha meM hai| ForPavate Personal Ise Only A