Book Title: Bramhacharya Darshan
Author(s): Amarmuni
Publisher: Sanmati Gyan Pith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003419/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya darzana - upAdhyAya amaramuni For Frivate & Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati sAhitya ratna-mAlA kA cAlIsavA~ ratna brahmacarya-darzana pravacanakAra upAdhyAya amaramuni sampAdaka vijayamuni zAstrI prakAzaka sanmati jJAna-pITha, AgarA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amara-grantha-mAlA paJcama-puSpa pustaka : brahmacarya-darzana pravacanakAra : upAdhyAya zrI amaracandra jI mahArAja sampAdaka : vijayamuni zAstrI, sAhityaratna tRtIya praveza sana 1962 pAraha-rUpa prakAzaka : . sanmAlamoTha, AgarA mudraka : prema ilekTrika presa, sAhitya kuja, mahAtmA gAMdhI mArga, AgarA-2 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya kisI bhI mahAn cintaka ke cintana ko vyavasthita rUpa denA sahaja kArya nahIM hai| usake gambhIra cintana kI dhArA meM DubakI lagAkara usake vicAroM ke antastathya ko pakar3anA kucha AsAna kAma nahIM hai| vaha mahAn vyaktitva apane vicAroM kI jisa gahanatA meM rahatA hai, jIvana kI utanI gaharAI meM pahu~canA, sAdhAraNa vyakti kI zakti se bAhara kI bAta hai / eka yuga-puruSa aura yuga-cintaka apane yuga kI jana-cetanA ke Avazyaka jJAna aura viveka ko AtmasAt karake, use nayI vANI aura nayA cintana pradAna karatA hai| apane yuga ko vaha karma karane kA nayA mArga batalAtA hai| vaha jana-jana kI pragatizIla vicAradhArA ko apane andara isa prakAra AtmasAt kara letA hai ki usa yuga kA eka bhI upayogI jJAna-kSetra usakI sarvagrAhI pratibhA se baca nahIM paataa| ataH usa yuga kI janatA usa virATa, vizAla aura vyApaka vyaktitva ko, usa yuga kA vicAra-prabhu mAnatI hai / upAdhyAya kavi zrI jI mahArAja ne apane unmukta manana maMthana daNDa se, apane jIvana-sAgara kA maMthana karake jo bodhAmRta prApta kiyA hai, use unhoMne jana-jana ke kalyANa ke lie, prANa-prANa ke vikAsa ke lie sarvato bhAvena samabhAva se vikIrNa kara diyA hai| unakA kAvya, unakA nibandha aura unakI divya vANI kA jo prasAra evaM pracAra, isa yuga meM dRSTigocara hotA hai vaha unake apane amita parizrama kA hI phala hai| kisI bhI viSaya para likhane se aura bolane se pUrva, vaha . apane vicAroM ke antastala taka pahu~ca jAte haiN| jIvana ke antastala meM pahu~cakara vaha yaha dekhate haiM, ki isameM tarkasaMgata kitanA hai aura tarkahIna kitanA? tarkahIna kI upekSA karake tarkasaMgata tathya ko hI ve abhivyakti dete haiN| kucha loga kavijI ke vicAroM kI yaha kahakara AlocanA karate haiM ki-"ve nUtana haiM, tarkazIla haiM aura krAntikArI haiN| astu, nUtanatA ke nAma se pracalita kalpita bhaya se janatA ko kavizrIjI ke vicAroM ke sparza se bace rahane kI yadA kadA ghoSaNAe~ karate rahate haiN| kheda hai, jo kucha unheM nayA tathya upalabdha hotA hai, use grahaNa karane kA ve prayatna nahIM kara pAte / nayA bhale hI kitanA hI bhavya kyoM na ho, kintu, nayA hone ke kAraNa vaha unake lie tyAjya ho jAtA hai| una rUr3hi-vAdiyoM Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA nUtana-vidvaSa isa carama sImA para pahuMca cukA hai, ki nae tathya ko ve usa samaya bhI grahaNa nahIM kara pAte, jabaki vaha hamAre prAcIna zAstroM kI zabdazruti se mUla bhAvapakSa taka bhI pahu~ca jAtA hai| kintu purAtana bhale hI kitanA bhaddA, kitanA galA-sar3A, kitanA hI anupayogI evaM zAstrabhAvanA se bhaTakA huA kyoM na ho, ve use sarvato bhAvena grahaNa kara lete haiN| kucha loga isa prakAra ke bhI haiM jo nae vicAroM kA sammAna to karate haiM kintu ve use mukta rUpa se sArvajanika jIvana maMca para apane jIvana-dharAtala para utAra nahIM paate| kavi zrI jI apane yuga ke inhIM viSama vAdoM ko, dUra karane kA prayatna karate haiM ki vaha jIvana ke lie upayogI hai| dUsarI ora navIna se navIna vicAra ko bhI ve AtmasAt karane kA prayatna isI AdhAra para karate haiM ki vaha jIvana ke lie upayogI siddha hogaa| jo kucha jIvana ke lie upayogI evaM grAhya hai, use ve sahaja evaM sarala bhAva se grahaNa karate hue kisI prakAra ke bhaya kA anubhava nahIM krte| bhaya aura tIkhI AlocanA unheM kabhI patha se vicalita nahIM kara sktii| prastuta pustaka 'brahmacarya-darzana' tIna khaNDoM meM vibhAjita hai-pravacana-khaNDa, siddhAnta-khaNDa aura sAdhana-khaNDa / pravacana-khaNDa meM, jo pravacana die gae haiM, ve itane vyApaka haiM ki Aja ke yuga kA tAjA se tAjA vicAra usameM upalabdha kiyA jA sakatA hai| siddhAnta-khaNDa meM brahmacarya ko zarIra-vijJAna, manovijJAna, dharma, nItizAstra aura darzana kI dRSTi se parakhane kA, samajhane kA aura bolane kA prayatna kiyA gayA hai| sAdhana-khaNDa meM yaha batalAyA gayA hai ki brahmacarya ko jIvana meM utArane kA prayogAtmaka evaM racanAtmaka upAya kyA hai, kaisA hai aura use kisa prakAra jIvana meM kriyAnvita kiyA jaae| anta meM pariziSTa ke rUpa meM brahmacarya sUkta jor3a diyA gayA haiM, jisase pAThaka brahmacarya ke prAcIna sUktoM ko yAda karake unase kucha preraNA grahaNa kara skeN| prArambha ke upakrama meM yaha batalAne kA prayatna kiyA gayA hai ki brahmacarya kyA hai aura usakI upayogitA Aja ke jIvana meM kaisI aura kitanI hai| prastuta pustaka ke sampAdana meM mujhe jo kucha karanA thA, vaha kiyA avazya hai, kintu yaha dhyAna rakhate hue ki pUrvApara vicAroM meM kahIM visaMgati utpanna na ho jaae| phira bhI maiM yaha bhalI-bhA~ti samajhatA hU~, ki kahIM-kahIM para vicAroM meM punarukti avazya hI AI hai, parantu hameM yaha nahIM bhUla jAnA cAhie ki yaha eka purAne aura nae pravacanoM kI pustaka hai| pravacanoM meM, aura vaha bhI kAlAntarita pravacanoM evaM svataMtra vicAra carcAoM meM punarukti dUSaNa nahIM, bhUSaNa hI mAnI jAtI hai| -vijaya muni Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya zraddheya kaviratna upAdhyAya zrI amaracandrajI mahArAja apane isa vartamAna yuga ke suprasiddha santa haiM / jainoM ke sabhI sampradAya evaM upasampradAya unake zIla-svabhAva se aura usake pANDitya evaM vidvattA se bhalI-bhA~ti ciraparicita haiM / unake vyaktitva unakI vicAra zailI aura pravacana paddhati se sarvatra suprasiddha dArzanika, vicAraka evaM tatva - cintaka likhate aura bolate haiM to unakA vaha lekhana aura kA teja sarvatra pahu~ca cukA hai| sabhI paricita haiM / ve apane yuga rahe haiN| jaba ve kisI viSaya para bhASaNa sAdhikAra hotA hai / unakI pravacana- zakti, vyAkhyA-paddhati aura kathana - zailI evaM prabhAvakArI hotI hai ki zrotA unake amRtopama vacanoM ko thakAvaTa aura vyagratA kA anubhava nahIM karatA / Ane vAlA jijJAsA ke anusAra samAdhAna pAkara parama santuSTa ho jAtA hai / unakI pravacana zailI kI yaha vizeSatA hai ki gambhIra se gambhIra viSaya ko bhI ve sundara, madhura aura sarasa evaM sarala banAkara prastuta karate haiM / abodha se abodha vyakti bhI unakI divya vANI meM se apane jIvana ko sukhada aura zAnta banAne ke lie, kucha na kucha preraNA evaM saMdeza avazya hI grahaNa kara letA hai / prastuta pustaka 'brahmacarya - darzana' unake una pravacanoM kA saMkalana, sampAdana, saMzodhana aura parivarddhana hai, jo unhoMne san 50 ke vyAvara varSA vAsa meM die the / ina pravacanoM ko sunakara vyAbara kI jana cetanA aura rAjasthAna ke sudUra nagaroM ke loga bhI atyanta prabhAvita hue the / isake pazcAt anya pravacanoM evaM vicAra carcAoM meM brahmacarya - sAdhanA ke sambandha meM ve samasta dRSTikoNa bhI prastuta kie gae haiM, jinheM brahmacarya - sAdhaka ke lie jAnanA parama Avazyaka hai / yadyapi ye pravacana rAjasthAna evaM uttara pradeza Adi meM yathA prasaMga bahuta pahale die gae the, kintu kisI bhI mahA itanI manomugdhakArI sunate hue, kabhI bhI zrotA apanI-apanI puruSa kI vANI ko kAla aura deza ke khaNDoM meM kI prasupta cetanA ko jAgRta karanA hI unakA eka sambandha meM prastuta pustaka meM jo kucha kahA gayA hai, tarka - zakti, viSaya ko prastuta karane kI udAradRSTi aura zrotA ke anakuNThita mana ko bA~dhA nahIM jA sktaa| jana-jana mAtra uddezya hotA hai| brahmacarya ke vaha unake sUkSma vicAra, tIkSNa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhakajhora kara prabuddha karane kI pravINa kalA kA paricAyaka hai| brahmacarya-darzana kA prasAra aura pracAra sarvatra aura sabhI varga ke logoM ke lie hitakara evaM zubhakara rahA hai| brahmacarya-darzana kA yaha tRtIya saMskaraNa apane premI pAThakoM ke kara kamaloM meM samarpita karate hue mujhe bar3I prasannatA hai| adhyetA evaM pAThaka dekheMge ki pahale kI apekSA isa prastuta-pustaka meM kavi zrI jI ke vicArAnusAra kucha Avazyaka saMzodhana evaM parimArjana hI nahIM kiyA, balki viSaya-dRSTi se bhI ise pallavita evaM saMbadhita kiyA gayA hai| jaba isake punaH prakAzana kA prazna hamAre sAmane AyA taba hamane yaha nirNaya kiyA ki ise jyoM kA tyoM prakAzita karane se koI vizeSa lAbha na hogaa| isameM bhASA, bhAva aura zailI kI dRSTi se kucha navInatA kA AnA bhI Avazyaka hai| ___isake lie hamane zrI vijayamuni jI mahArAja se yaha prArthanA kI, ki Apa isa kArya ko apane hAtha meM leN| Apa ise jitanA zIghra taiyAra kara sakeM, karane kI kRpA kreN| unake pAsa anya lekhana-kArya se avakAza na hone para bhI hamArI prArthanA ko Adara dete hue isa kArya ko unhoMne hAtha meM liyA aura bar3I sundaratA ke sAtha, ise sampanna kiyA hai| isake lie hama zrI vijayamuni jI ke vizeSa rUpa se AbhArI haiN| vijayamuni jI kA mana aura mastiSka kavi zrI ke pravacanoM tathA vicAra goSThiyoM ke vicAroM ko vahana karane meM kitanA sakSama hai, yaha saMskaraNa usakA pratyakSa nidarzana hai| 'brahmacarya-darzana' kA yaha nayA saMskaraNa nae AkAra-prakAra meM janatA ke kara kamaloM meM samarpita karake hameM parama prasannatA hai| oma prakAza mantrI sammati jJAnapITha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-rekhA Dr. 115 135 145 viSaya 1. upakrama : brahmacarya kI paribhASA pravacana-khaNDa: 1. Atma-zodhana 2. antardvandva 3. zakti kA kendra-bindu 4. jIvana-rasa 5. jyotirmaya jIvana 6. vivAha aura brahmacarya 7. virATa bhAvanA 8. brahmacarya kA prabhAva 3. siddhAnta-khaNDa : 1. brahmacarya kI paridhi 2. zarIra-vijJAna 3. manovijJAna 4. dharma-zAstra 5. nIti-zAstra 6. darzana-zAstra 7. AdhyAtmika brahmacarya 4. sAdhana-khaNDa : 1. Asana 2. prANAyAma 3. saMkalpa-zakti 4. bhojana aura brahmacarya 5. brahmacarya ke AdhAra-bindu 6. saMkleza aura vizuddhi 7. tapa aura brahmacarya 5. pariziSTa : 1. brahmacarya-sUkta 153 162 168 172 176 185 186 163 200 204 212 215 221 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAnena tulyo nidhirasti nAnyo, lobhAcca nAnyo'sti paraH pRthivyAm / vibhUSaNaM zola-samaM na cAnyat, saMtoSa-tulyaM dhanamasti nAnyat // dAna ke samAna dUsarI nidhi nahIM hai, lobha ke samAna dUsarA zatru nahIM hai, zIla ke samAna dUsarA bhUSaNa nahIM hai aura saMtoSa ke samAna dUsarA dhana nahIM hai / dehAbhimAne galite jJAnena paramAtmanaH / yatra yatra mano yAti tatra tatra samAdhayaH // paramAtma-bhAva ke jJAna se deha ke abhimAna ke naSTa hone para jahA~-jahA~ mana jAtA hai, vahA~-vahA~ samAdhi hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakrama brahmacarya kI paribhASA brahmacarya kA artha hai-mana, vacana evaM kAya se samasta indriyoM kA saMyama karanA / jaba taka apane vicAroM para itanA adhikAra na ho jAe, ki apanI dhAraNA evaM bhAvanA ke viruddha eka bhI vicAra na Ae, taba taka vaha pUrNa brahmacarya nahIM hai / pAithegorasaM kahatA hai-No man is free, who can not command himself. jo vyakti apane Apa para niyantraNa nahIM kara sakatA hai, vaha kabhI svatantra nahIM ho sktaa| apane Apa para zAsana karane kI zakti binA brahmacarya ke A nahIM sktii| bhAratIya saMskRti meM zIla ko parama bhUSaNa kahA gayA hai| Atma-saMyama manuSya kA sarvotkRSTa sadguNa haiN| brahmacarya kA artha-strI-puruSa ke saMyoga evaM saMsparza se bacane taka hI sImita nahIM hai / vastutaH AtmA ko azuddha karane vAle viSaya-vikAroM evaM samasta vAsanAoM se mukta honA hI brahmacarya kA maulika artha hai| AtmA kI zuddha pariNati kA nAma hI brahmacarya hai / brahmacarya AtmA kI nighUma jyoti hai / ataH mana, vacana evaM karma se vAsanA kA unmUlana karanA hI brahmacarya hai / / strI-saMsparza evaM sahavAsa kA parityAga brahmacarya ke artha ko pUrNataH spaSTa nahIM karatA / eka vyakti strI kA sparza nahIM karatA, aura usake sAtha sahavAsa bhI nahIM karatA, parantu vikAroM se grasta hai| rAta-dina viSaya-vAsanA ke bIhar3a vanoM meM mArAmArA phiratA hai, to use hama brahmacArI nahIM kaha sakate / aura, kisI vizeSa paristhiti meM nirvikAra-bhAva se strI ko chU lene mAtra se brahma-sAdhanA naSTa ho jAtI hai, aisA kahanA bhI bhUla hogI / gA~dhI ne eka jagaha likhA hai- "brahmacArI rahane kA yaha artha nahIM hai, ki maiM kisI strI kA sparza na karUM, apanI bahina kA sparza bhA na karUM / brahmacArI hone kA yaha artha hai, ki strI kA sparza karane se mere mana meM kisI prakAra kA vikAra 1. To attain to perfect purity one has to beccme absolutely passicn-free in thou-ght, speech and action. -Gandhiji.YMy Experiment With Truth) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana utpanna na ho, jisa taraha ki kAgaja ko sparza karane se nahIM hotaa|" antarmana ko nirvikAra dazA- ko hI vastutaH brahmacarya kahA gayA hai| jainAgamoM meM bhI sAdhu-sAdhvI ko Apatti ke samaya AvazyakatA par3ane para eka-dUsare kA sparza karane kA Adeza diyA gayA hai| sAdhu, saritA ke pravAha meM pravahamAna sAdhvI ko apanI bAhuoM meM uThAkara bAhara lA sakatA hai / asAdhya bImArI ke samaya, yadi anya sAdhu-sAdhvI sevA karane yogya na ho, to sAdhu bhrAtR-bhAva se sAvI ko aura sAdhvI bhaginI-bhAva se sAdhu kI paricaryA kara sakatI hai / Avazyaka hone para eka-dUsare ko uThA-baiThA bhI sakate haiN| phira bhI unakA brahmacarya-vrata bhaMga nahIM hotaa| parantu yadi paraspara sevA karate samaya bhrAtRtva evaM bhaginI-bhAva kI nirvikAra sImA kA ullaMghana ho jAtA hai, mana-mastiSka ke kisI bhI kone meM vAsamA kI jhaMkAra mukharita ho uThatI hai, to unakI brahma-sAdhanA dUSita ho jAtI hai| aisI sthiti meM ve prAyazcitta ke adhikArI batAe gae haiN| vikAra kI sthiti meM brahmacarya ko vizuddha sAdhanA kathamapi sambhavita nahIM rhtii| isase spaSTa hotA hai, ki Agama meM sAdhu-sAdhvI ko ucchRGkhala rUpa se paraspara yA anya strI-puruSa kA sparza karane kA niSedha hai| kyoMki ucchRGkhala bhAva se suSupta vAsanA ke jAgRta hone kI saMbhAvanA hai, aura vAsanA kA udaya honA sAdhanA kA doSa hai / ataH vAsanA kA tyAga evaM vAsanA ko uddIpta karane vAle sAdhanoM kA parityAga hI brahmacarya hai / vAsanA, vikAra evaM viSayecchA AtmA ke zuddha bhAvoM kI vinAzaka hai / ataH jisa samaya AtmA ke pariNAmoM meM malinatA AtI hai, usa samaya brahma-jyoti svataH hI dhUmila par3a jAtI hai / 'brahmacarya' zabda bhI. isI artha ko spaSTa karatA hai| brahmacarya zabda kA nirmANa-'brahma' aura 'carya' ina do zabdoM ke saMyoga se huA hai| gA~dhIjI ne isakA artha kiyA hai-'brahmacarya arthAt brahma kI, satya kI zodha meM caryA arthAt tatsambandhI AcAra / ' brahma kA artha hai-AtmA kA zuddha-bhAva aura caryA kA abhiprAya hai-calanA, gati karanA yA AcaraNa karanA / zuddha-bhAva kahie, yA paramAtma-bhAva kahie, yA satyasAdhanA kahie-bAta eka hI hai / saba kA dhyeya yahI hai, ki AtmA ko vikArI bhAvoM se haTAkara zuddhapariNati meM kendrita krnaa| AtmA kI zuddha pariNati hI paramAtmajyoti hai, para-brahma hai, ananta satya kI siddhi hai, aura ise prApta karane kI sAdhanA kA nAma hI brahmacarya hai| brahmacarya kI sAdhanA, satya kI sAdhanA hai, paramAtma-svarUpa kI sAdhanA hai / brahma-vrata kI sAdhanA, vAsanA ke andhakAra ko samUlataH vinaSTa karane kI sAdhanA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakrama gItA meM kahA gayA hai, ki jo sAdhaka paramAtma-bhAva ko adhigata karanA cAhatA hai, use brahmacarya-vrata kA pAlana karanA caahie| binA isake paramAtma-bhAva kI sAdhanA nahIM kI jA sakatI hai| kyoMki viSayAsakta manuSya kA mana bAhara meM indriyajanya bhogoM ke jaMgala meM hI bhaTakatA rahatA hai, vaha andara kI ora nahIM jAtA / antarmukha mana hI brahmacarya kA sAdhaka ho sakatA hai| viSayonmukha mana sadA caJcala banA rahatA hai| zakti kA mUla srota : brahmacarya, jIvana kI sAdhanA hai, amaratva kI sAdhanA hai / mahApuruSoM ne kahA hai-brahmacarya jIvana hai, vAsanA mRtyu hai / brahmacarya amRta hai, vAsanA viSa hai| brahmacarya ananta zAnti hai, anupama sukha hai| vAsanA azAMti evaM duHkha kA athAha sAgara hai| brahmacarya zuddha jyoti hai, vAsanA kAlimA / brahmacarya jJAna-vijJAna hai, vAsanA bhrAnti evaM ajJAna / brahmacarya ajeya zakti hai, ananta bala hai, vAsanA jIvana kI durbalatA, kAyaratA evaM npuNsktaa| brahmacarya, zarIra kI mUla zakti hai / jIvana kA oja hai| jIvana kA teja hai / brahmacarya sarvaprathama zarIra ko sazakta banAtA hai| vaha hamAre mana ko majabUta evaM sthira banAtA hai| hamAre jIvana ko sahiSNu evaM sakSama banAtA hai| kyoMki AdhyAtmika sAdhanA ke lie zarIra kA sakSama evaM svastha honA Avazyaka hai / vastutaH mAnasika evaM zArIrika kSamatA AdhyAtmika sAdhanA kI pUrva bhUmikA hai| jisa vyakti ke mana meM apane Apako ekAgra karane kI, vicAroM ko sthira karane kI tathA zarIra meM kaSToM evaM parISahoM ko sahane kI kSamatA nahIM hai, ApattiyoM kI saMtapta dupaharI meM haMsate hue Age bar3hane kA sAhasa nahIM hai, vaha AtmA kI zuddha jyoti kA sAkSAtkAra nahIM kara sktaa| bhAratIya saMskRti kA yaha vajra AghoSa rahA hai ki- "jisa zarIra meM bala nahIM hai, zakti nahIM hai, kSamatA nahIM hai, use AtmA kA darzana nahIM hotA hai / "3 sabala zarIra meM hI sabala AtmA kA nivAsa hotA hai / isakA tAtparya itanA hI hai ki parISahoM kI AMdhI meM bhI meru ke samAna sthira rahane vAlA sahiSNu vyakti hI AtmA ke yathArtha svarUpa ko pahacAna sakatA hai| parantu kaSToM se Darakara patha-bhraSTa hone vAlA kAyara vyakti Atmadarzana nahIM kara sktaa| ___ ataH Atma-sAdhanA ke lie sakSama zarIra Avazyaka hai / aura zarIra ko sakSama banAne ke lie brahmacarya kA paripAlana Avazyaka hai| kyoMki mana ko, vicAroM ko, 2 yadicchanto brahmacarya caranti-gItA 8 / 11 3 nAyamAtmA balahonena labhyA-muNDakopaniSad 3 / 2 / 4 / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana vANI ko evaM zarIra ko durbala, azakta evaM kamajora banAne vAlI vAsanA hai / khAdya padArthoM kI vAsanA manuSya ko svAdu-lolupa banAtI hai / svAda kI ora AkarSita manuSya bhakSyAbhakSya kA viveka bhUla jAtA hai, samaya evaM parimANa ko bhUla jAtA hai arthAta vaha yaha saba bhUla jAtA hai ki use kyA khAnA cAhie? kaise khAnA cAhie? kaba khAnA cAhie ? kyoM khAnA cAhie ? aura kitanA khAnA cAhie ? ataH adhika evaM aMTasaMTa vastue~ khAne se usakI vAsanA jAga uThatI hai, kAma-bhAvanA meM vRddhi hotI hai aura pAcana kriyA ThIka nahIM hone se roga A gherate haiN| aura usakA pariNAma yaha hotA hai hai ki vaha durbala evaM kamajora ho jAtA hai / isI taraha kAna, A~kha, nAka evaM sparzanaindriya kI vAsanA bhI mana kI sthiratA ko naSTa kara detI hai| isa taraha bhogoM kI vAsanA ke nirmama prahAra se jIvana nisteja ho jAtA hai| aisI sthiti meM vaha kaSToM evaM parISahoM ko jarA bhI nahIM saha sakatA aura sahiSNutA ke abhAva meM vaha Atma-sAdhanA nahIM kara sktaa| sAdhanA ke lie zarIra kA sazakta honA, dhruva satya hai, aura zArIrika sakSamatA ko banAne ke lie vAsanAoM para niyaMtraNa honA hI caahie| kyoMki vAsanAoM ke niyaMtraNa meM rahane vAlA manuSya vAsanAoM kA dAsa bana jAtA hai, dAsa hI nahIM, vaha dAsa kA bhI dAsa bana jAtA hai / aura gulAma vyakti na kabhI apanI tAkata ko bar3hA pAtA hai aura na kabhI Atma-darzana hI kara pAtA hai / Atma-darzana karane kA eka hI maMtra haivAsanA para niyaMtraNa karo, saMyama se khAo, saMyama se pIo, saMyama se pahano, saMyama se dekho, saMyama se suno, saMyama se bolo, saMyama se soo, saMyama se jIyo aura kAmanAoM kA tyAga krdo| kyoMki bhogecchA evaM viSayoM kI kAmanA kA tyAga kie binA, hama mana evaM idriyoM para pUrA niyaMtraNa nahIM rakha sakate / ataH kAmanAoM kA tyAga karanA hI vAsanAoM para vijaya pAnA hai aura yahI zakti kA mUla srota hai| vAsanA-saMyama : brahmacarya kA pAlana eka kaThora sAdhanA hai, ghora tapa hai| isake lie kevala zarIra para hI nahIM, mana para, vANI para evaM indriyoM para bhI kanTrola karanA par3atA hai| mana, vacana evaM kAya-yoga ko niyaMtraNa meM rakhanA hotA hai| saba ko AtmA meM kendrita karanA par3atA hai| jaba taka sAdhaka apane yogoM ko Atma-cintana evaM Atma-sAdhanA 4. The worst of slaves is he whom passion rules. 5. Renunciation of objects, without renunciation of objects, in however hard you may try. -Burke. short-lived, -Gandhiji. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakrama kI pravRtti meM nahIM lagA detA hai, taba taka vaha brahmacarya kI sAdhanA meM pUrNataH saphala nahIM ho sktaa| isake lie yaha Avazyaka hai ki sAdhaka apane jIvana ko parivAra, samAja, rASTra evaM dharma kI sevA aura sAdhanA meM lagA de| sAdhaka ko cAhie ki vaha dharmasAdhanA evaM janasevA ko apanA dhyeya banAkara cale / jaba usake tInoM yoga kisI zubha kArya meM kendrita ho jAe~ge, to unase, na to viSaya-vikAra kA cintana karane kA avasara milegA aura na vAsanAoM kI ora bhAgane kA avakAza hii| ataH yaha kahAvata nitAnta satya hai ki "kAma kI davA kAma hai|" mana, vacana aura kAya yoga ko kisI satkarma meM lagAdo, vAsanA kA tUphAna svataH hI zAnta ho jaaegaa| vAsanA, AtmA kA sabase bhayaMkara evaM khataranAka zatru hai| isa para vijaya pAnA AsAna kAma nahIM hai| hajAroM, lAkhoM vyaktiyoM ko parAsta kara denA sarala hai, parantu vAsanA para kAbU pAnA duSkara hI nahIM, mahAduSkara hai| usameM manuSya kI zArIrika evaM sAmarika (zastroM kI) zakti kA nahIM, Atma-zakti kA parIkSaNa hotA hai / viSayavAsanA kI ora pravahamAna yogoM ke prabala vega ko sevA-zuzra SA evaM Atma-sAdhanA kI ora mor3anA, pUrva kI ora vidyuta-gati se bahate hue dariyA ke tUphAnI pravAha ko ekAeka pazcima kI ora mor3ane se kama kaThina nahIM hai| isI kAraNa bhagavAn mahAvIra ne hajAroM-hajAra yoddhAoM para pAne vAlI vijaya ko vijaya nahIM kaha kara, vAsanA para prApta vijaya ko hI saccI vijaya kahA hai| aura gAMdhI jI ne bhI isa bAta kA samarthana kiyA hai ki-"tAkata ke dvArA vizva para vijaya prApta karane kI apekSA ucchaGkala vAsanA para vijaya pAnA adhika kaThina hai|"7 bhAratIya saMskRti kA svara vijaya kA svara hai / vastutaH vaha vijaya kI saMskRti hai / bAhya-vijaya kI nahIM, Atma-vijaya kii| vaha insAna ko insAna se lar3anA nahIM sikhAtI, balki vAsanAoM se saMgharSa karanA sikhAtI hai / vaha mAnava ko vAsanAoM para niyaMtraNa karane kI preraNA detI hai| vaha vAsanAoM ko phailAne ke pakSa meM nahIM hai / usakA sadA yaha svara rahA hai ki vAsanAoM ko phailAo mata, smetto| yadi tuma samasta vAsanAoM para ekadama kanTrola nahIM kara sakate ho, to dhIre-dhIre unheM vaza meM karane kA prayatna kro| yadi tumhArI gati dhImI hai, to isake lie ghabarAne jaisI bAta nahIM hai / parantu isa bAta kA sadA, sarvadA dhyAna rakho ki tumhArA prayatna apane Apako kAma,bhoga 6. jo sahassaM saharasANaM, saMgame dujjae jiNe / egaM jiNejja appANaM, esa se paramo jo / -uttarAdhyayana sUtra, 1,34 / 17. To conquer the subtle passions seems to me to be harder far than the physical conquest of the world by the force of arms. -Gandhiji (My Experiment With Truth) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 brahmavarya darzana evaM vilAsitA ke kSetra meM phailAne kA nahIM honA caahie| kyoMki vilAsitA (Luxuriousness) vinAza hai aura saMyama vijaya hai / ataH saMyama kI ora kadama bar3hAne vAlA vyakti hI eka dina vAsanA para pUrNataH (absolutely ) vijaya pA sakatA hai / isalie Atma-vijetA hI saccA vijetA hai / brahmacarya ke bheda : mAnavamana kI vAsanA, icchA yA kAmanA AdhyAtmika nahIM, bhautika zakti hai / vaha svataMtra nahIM hai, usakA niyaMtraNa manuSya ke hAtha meM hai / yadi manuSya use apane niyaMtraNa se bAhara nahIM jAne detA hai, to vaha insAna kA kucha bhI vigAr3a nahIM kara sakatI / A~khoM kA kAma dekhanA hai aura anya indriyoM ke bhI apane-apane kAma haiM / brahmacArI kI indriyAM bhI dekhane, sunane, sUMghane, cakhane Adi ke kAma to karatI hI haiM, parantu ve usake niyaMtraNa se bAhara nahIM haiM, isalie vAsanA kI Aga usakA jarA bhI bAla bAMkA nahIM kara sakatI / parantu jaba manuSya kA vAsanA para se niyaMtraNa haTa jAtA hai, vaha binA kisI roka-Toka ke mana aura indriyoM ko khulA chor3a detA hai, to ve aniyaMtrita evaM ucchRGkhala vAsanAeM usa ko tabAha kara detI haiM, patana ke mahAgarta meM girA detI haiM / vastutaH zakti, zakti hI hai / nirmANa yA dhvaMsa kI ora mur3ate use dera nahIM lagatI / isalie yaha anuzAsaka ( Controller) ke hAtha meM hai ki vaha usakA viveka ke sAtha upayoga kare / vaha usa zakti ko niyaMtraNa se bAhara na hone de / AvazyakatA par3ane para zakti kA upayoga ho sakatA hai, parantu viveka ke saath| vivekazIla kA kAma eka kuzala iMjIniyara ( Expert Engineer ) kA kAma hai / use apane kAma meM sadA sAvadhAna rahanA par3atA hai aura samaya evaM paristhitiyoM kA bhI dhyAna rakhanA par3atA hai / mAna lo, eka iMjIniyara pAnI ke pravAha ko rokakara usakI tAkata kA mAnava jAti ke hita meM upayoga karanA cAhatA hai| isake lie vaha tInoM ora se majabUta pahAr3iyoM se AvRtta sthala ko eka ora dIvAra banAkara bA~dha (Dam) kA rUpa detA hai / vaha usameM kaI dvAra bhI banAtA hai, tAki unake dvArA anAvazyaka pAnI ko nikAlakara bA~dha kI surakSA kI jA sake / bA~dha meM jitane pAnI ko rakhane kI kSamatA hai, utane pAnI ke bharane taka to bA~dha ko koI khatarA nahIM hotA / parantu jaba usameM usakI kSamatA se adhika pAnI bhara jAtA hai, usa samaya bhI yadi iMjIniyara usake dvAra ko kholakara phAlatU pAnI ko bAhara nahIM nikAlatA hai, to vaha pAnI kA prabala srota idhara-udhara kahIM bhI bA~dha kI dIvAra ko tor3a detA hai aura lakSyahIna bahane vAlA uddAma jala-pravAha mAnava-jAti ke lie vinAzakArI pralaya kA dRzya upasthita Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 kara detA hai / ataH koI bhI kuzala iMjIniyara itanI bar3I bhUla nahIM karatA, ki jo deza ke lie khatarA paidA kara de / " upakrama yahI sthiti hamAre mana ke bA~dha kI hai / vAsanAoM ke pravAha ko pUrNataH niyaMtraNa meM rakhanA, yaha sAdhaka kA parama kartavya hai / parantu use yaha avazya dekhanA cAhie ki usakI kSamatA kitanI hai / yadi vaha una para pUrNataH niyaMtraNa kara sakatA hai aura samudra pAyI paurANika agastya RSi kI bhAMti, vAsanA ke samudra ko pIkara pacA sake, to yaha Atma-vikAsa ke lie svarNa avasara hai / parantu yadi vaha vAsanAoM para pUrA niyaMtraNa karane kI kSamatA nahIM rakhatA hai, phira bhI vaha usa pracaNDa pravAha ko bA~dhe rakhane kA asaphala prayatna karatA hai, to yaha usake jIvana ke lie khataranAka bhI bana sakatA hai / bhagavAna mahAvIra ne sAdhanA ke do rUpa batAe haiM - 1. vAsanAoM para pUrNa niyaMtraNa, aura 2. vAsanAoM kA kendrIkaraNa / yA yoM kahie pUrNa brahmacarya aura AMzika brahmacarya / jo sAdhaka pUrNa rUpa se vAsanAoM para niyaMtraNa karane kI kSamatA nahIM rakhatA hai, vaha yadi yathAvasara vAsanA ke srota ko nirdhArita dizA meM bahane ke lie usakA dvAra khola detA hai, to koI bhayaMkara pApa nahIM karatA hai / vaha ucchRGkhala rUpa se pravahamAna vAsanA ke pravAha ko kendrita karake apane ko bhayaMkara barbAdIadhaHpatana se bacA letA hai / jaina-dharma kI dRSTi se vivAha vAsanAoM kA kendrIkaraNa hai / asIma vAsanAoM ko sImita karane kA mArga hai / nItihIna pAzavika jIvana se mukta hokara, nItiyukta mAnavIya jIvana ko svIkAra karane kA sAdhana hai / pUrNa brahmacarya kI ora bar3hane parantu pazu-pakSiyoM kI taraha kadama hai / ata: jaina dharma meM vivAha ke lie sthAna hai, aniyaMtrita rUpa se bhaTakane ke lie koI sthAna nahIM hai / vezyAgamana aura paradAra sevana ke lie koI chUTa nahIM hai / jaina dharma vAsanA ko kendrita evaM maryAdita karane kI bAta ko svIkAra karatA hai aura sAdhaka kI zakti evaM azakti ko dekhate hue vivAha ko amuka aMzoM meM upayukta bhI mAnatA hai / parantu vaha vAsanAoM ko ucchRGkhala rUpa dene kI bAta ko bilkula upayukta nahIM mAnatA / vAsanA kA aniyaMtrita rUpa, jIvana kI barbAdI hai, AtmA kA patana hai / vAsanA ko kendrita karane ke lie pratyeka strI-puruSa (gRhastha ) ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha jisake sAtha vivAha bandhana meM baMdha cukA haiM yA ba~dha rahA hai, usake atirikta pratyeka strI-puruSa ko vAsanA kI A~kha se nahIM, bhrAtRtva evaM bhaginItva kI A~kha se dekhe / bhale hI vaha strI yA puruSa kisI ke dvArA gRhIta ho yA agRhIta ho, arthAt vaha vivAhita ho yA avivAhita, vivAhAnantara parityakta ho yA parityaktA, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 brahmacarya-darzana zrAvaka evaM zrAvikA kA usake sAtha pavitra sambandha rahatA hai| vaha kabhI bhI use apavitra dRSTi se nahIM dekhtaa| zrAvaka-zrAvikA ke lie yaha bhI Avazyaka hai ki vaha sparza-indriyajanya vAsanA para hI nahIM, pratyuta anya indriyoM para bhI niyaMtraNa rkhe| unheM aise padArthoM ko nahIM khAnA cAhie, jo vAsanA kI Aga ko prajvalita karane vAle haiN| unakA khAnA svAda ke lie nahIM, balki sAdhanA ke lie zarIra ko svastha rakhane ke hetu hai / isalie unheM khAnA khAte samaya sadA mAdaka vastuoM se, adhika mirca masAledAra padArthoM se, tAmasa padArthoM se evaM prakAma bhojana se bacanA cAhie / unakI khurAka niyamita honI cAhie aura unheM pazu-pakSI kI taraha jaba cAhA taba nahIM, pratyuta niyata samaya kA dhyAna rakhanA caahie| isase svAsthya bhI nahIM bigar3atA aura vikAra bhI kama jAgRta hote haiN| khAne kI taraha sunane, dekhane evaM bolane para bhI saMyama rakhanA Avazyaka hai| unheM aise zRGgArika evaM azlIla gIta na gAnA cAhie aura na sunanA cAhie, jisase suSupta vAsanA jAgRta hotI ho| unheM azlIla evaM asabhya ha~sI majAka se bhI bacanA caahie| unheM na to azlIla sinemA evaM nATaka dekhanA cAhie aura na aise bhadde evaM gande upanyAsoM evaM kahAniyoM ko par3hane meM samaya barbAda karanA caahie| azlIla gIta, asabhya ha~sI-majAka, zRGgArika sine citra aura gande upanyAsa deza, samAja evaM dharma ke bhAvI karNadhAra banane vAle yuvaka-yuvatiyoM ke hRdaya meM vAsanA kI Aga bhar3akAne vAle haiM / kulInatA aura ziSTatA ke lie khulI cunautI haiM aura samagra sAmAjika vAyumaNDala ko viSAkta banAne vAle haiN| ataH pratyeka sadgRhastha kA yaha parama kartavya hai ki vaha isa saMkrAmaka roga se avazya hI bacakara rahe / vivAha vAsanA ko niyaMtrita karane kA eka sAdhana hai| yaha eka malahama (Ointr ent) hai / aura malahama kA upayoga usI samaya kiyA jAtA hai, jaba zarIra ke kisI aMga-pratyaMga para jakhma ho gayA ho / parantu ghAva ke bharane ke bAda koI bhI samajhadAra vyakti zarIra para malahama lagAkara paTTI nahIM bAMdhatA; kyoMki malahama sukha kA sAdhana nahIM, balki roga ko zAnta karane kA upAya hai| isI taraha vivAha vAsanA ke uddAma vega ko rokane ke lie, vikAroM ke roga ko kSaNika-upazAnta karane ke lie hai, na ki use bar3hAne ke lie| ataH dAmpatya jIvana bhI amaryAdita nahIM, maryAdita honA caahie| unheM bhogoM meM Asakta nahIM rahanA caahie| astu dAmpatya jIvana meM bhI paraspara aisI maryAdAhIna krIr3A nahIM karanI cAhie , jisase vAsanA ko bhar3akane kA protsAhana milatA ho / ataH zrAvaka ko bhagavatsmaraNa karate hue niyata samaya para sonA cAhie, niyata samaya para hI uThanA cAhie aura viveka ko nahIM bhalanA caahie| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakrama zrAvaka ko aise kAryoM meM zAmila nahIM honA cAhie, jinameM viSaya-vAsanA ko uttejita karane vAlA kAryakrama ho / use dUsaroM ke vaiSayika kAryoM meM bhAga nahIM lenA cAhie aura na vaiSayika kAmoM meM protsAhana evaM preraNA hI denI cAhie / __ isa prakAra gRhastha ko vAsanA kA kendrIkaraNa karane ke lie pratyeka kArya viveka ke sAtha karanA caahie| isI meM usake jI 'na kA vikAsa hai, hita hai, sukha hai, evaM ananta zAnti hai| brahmacarya kI sAdhanA : brahmacarya kI sAdhanA, jIvana kI eka kalA hai / apane AcAra-vicAra aura vyavahAra ko badalane kI sAdhanA hai / kalA vastu ko sundara banAtI hai, usake saundayaM meM abhivRddhi karatI hai| aura AcAra bhI yahI kAma karatA hai| vaha jIvana ko sundara, sundaratara aura sundaratama banAtA hai / jIvana meM zArIrika saundarya se, AcaraNa kA saundayaM hajAroM-hajAra guNA acchA hai / zreSTha AcaraNa mUrti, citra evaM anya kalAoM kI apekSA adhika Ananda pradAtA hai| vaha kevala apane jIvana ke lie hI nahIM, balki anya vyaktiyoM ke lie bhI Anandaprada hotA hai / AcaraNa-hIna vyakti sabake mana meM kAMTe kI taraha khaTakatA hai aura AcAra-saMpanna puruSa sarvatra sammAna pAtA hai| pratyeka vyakti usake beSTha AcaraNa kA anukaraNa karatA hai / vaha anya vyaktiyoM ke lie eka Adarza sthApita karatA hai| bataH AcAra samasta kalAoM meM sundaratama kalA hai / ___ AcaraNa jIvana kA eka darpaNa hai| isake dvArA pratyeka vyakti ke jIvana ko dekhA-parakhA jA sakatA hai| AcaraNa vyakti kI zreSThatA aura nikRSTatA kA mApaka maMtra (Thermometer) hai| AcaraNa kI zreSThatA usake jIvana kI uccatA evaM usake uccatama rahana-sahana tathA vyavahAra ko prakaTa karatI hai / isake andara kArya karane vAlI mAnavatA aura dAnavatA kA, manuSyatA aura pAzavikatA kA spaSTa paricaya milatA hai| manuSya ke pAsa AcAra, vicAra evaM vyavahAra se bar3hakara koI pramANa-patra nahIM hai, jo usake jIvana kI saccAI evaM yathArtha sthiti ko kholakara rakha sake / yaha eka jIvita pramANa-patra hai, jise duniyA ko koI bhI zakti muThalA nahIM sktii| AcaraNa kI girAvaTa, jIvana kI girAvaTa hai, jIvana kA patana hai| rUr3hivAda ke dvArA mAne jAne vAle kisI mIca kula meM janma lene mAtra se koI vyakti patita 8. A beautiful behaviour is better than a beautiful form it gives a higher pleasure than statues and pictures. -Emerson. 6. yavadAcarati zreSThastattadevetaro janA, sa yatpramANaM kurute lokastadanuva te / / -giitaa| 10. Behaviour is the finest of fine art. -Emerson. 11. Behaviour is mirror in which every one displays his image. --Goethe. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 brahmacarya - darzana evaM apavitra nahIM ho jAtA hai| vastutaH patita vaha hai, jisakA AcAra-vicAra nikRSTa hai| jisake bhAva, bhASA aura karma nimna koTi ke haiM, jo rAta-dina bhogavAsanA meM DUbA rahatA hai, vaha ucca kula meM paidA hone para bhI nIca hai, pAmara hai / yathArtha meM cANDAla vaha hai jo sajjanoM ko utpIr3ita karatA hai", vyabhicAra meM DUbA rahatA hai aura anaitika vyavasAya karatA hai yA use calAne meM sahayoga detA hai / deza ke pratyeka yuvaka aura yuvatI kA kartavya hai ki vaha apane AcAra kI zreSThatA ke lie "Simple living and high thinking." - sAdA jIvana aura ucca vicAra kA Adarza apanAe / vastutaH sAdagI hI jIvana kA sarvazreSTha alaGkAra hai / kyoMki svAbhAvika sundaratA (Natural beauty) hI mahatvapUrNa hai aura use prakaTa karane ke kie kisI taraha kI bAhya sajAvaTa ( Make-up ) kI AvazyakatA nahIM hai / isakA yaha artha nahIM hai ki zarIra kI saphAI evaM svasthatA ke lie yogya sAdhanoM kA prayoga hI na kiyA jaae| yahA~ zarIra kI saphAI ke lie inkAra nahIM hai / parantu isakA tAtparya itanA hI hai ki vAstavika saundarya ko dabAkara kRtrimatA ko ubhArane ke lie vilAsI prasAdhanoM kA upayoga karanA hAniprada hai / isase jIvana meM vilAsitA bar3hatI hai aura kAma-vAsanA ko uddIpta hone kA avasara mila sakatA hai / ataH sAmAjika vyakti ko apane yathAprApta rUpa ko kurUpa karake vAstavika saundarya ko chipAne kI AvazyakatA nahIM hai, parantu use kRtrima banAne kA prayatna na kare / use kRtrima sAdhanoM se camakAne ke lie samaya evaM zakti kI barbAdI karanA mUrkhatA hai / hamArA bAharI jIvana sAdA aura Antarika jIvana sadguNoM evaM sadvicAroM se sampanna honA cAhie 1 213 saundarya AtmA kA guNa hai / use camakAne ke lie Atma-zakti ko bar3hAne kA prayatna kreN| apane Apa para niyantraNa rakhanA siikheN| vAsanAoM ke pravAha meM na baha kara, unheM niyantrita karane kI kalA sIkheM / yahI kalA jIvana ko banAne kI kalA hai / aura isI kA nAma AcAra hai, caritra (Character ) hai aura naitika zakti (Moral Power) hai| isakA vikAsa AtmA kA, jIvana kA vikAsa hai / 12. je ahibhavanti zAhuM, te pAvA te a cANDAlA / - mRcchakaTika 10, 22 / 13. Let our life be simple in its outer aspect and rich in its inner gain. -Ravindra Nath Tagore. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana khaNDa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana Atma-zodhana ... mAnava-jIvana kA virAT svarUpa hama sabake sAmane hai / jaba hama usakA gaharAI se adhyayana karate haiM, taba usameM acchAiyoM aura burAiyoM kA eka vicitra-sA tAnAbAnA hameM parilakSita hotA hai| eka ora AdhyAtmika bhAvanA kI pavitra evaM nirmala dhArAeM pravAhita hotI najara AtI haiM, to dUsarI ora durvAsanAoM kI gandI aura sar3atI huI nAliyAM bhI bahatI huI dRSTigocara hotI haiN| eka ora sadguNoM ke phUloM kA sundara bAga khilA hai, to dUsarI ora duguNoM ke kAMToM kA jaMgala bhI khar3A hai| eka ora ghanA andhakAra ghirA hai, to dUsarI ora ujjvala prakAza bhI camaka rahA hai / devI aura AsurI bhAvanAoM kA yaha cirantana devAsura-saMgrAma mAnava-jIvana ke kaNakaNa meM parivyApta hai| mere kathana kA abhiprAya yaha hai, ki manuSya jIvana meM jahA~ acchAiyA~ haiM, vahA~ burAiyA~ bhI haiM / eka kSaNa ke lie bhI donoM kA mahAyuddha kabhI banda nahIM huaa| kabhI acchAiyA~ vijaya prApta karatI dikhAI detI haiM, to kabhI burAiyA~ sara uThAtI najara AtI haiN| isa antardvandva ke sambandha meM kucha logoM ne mAnA hai, ki caitanya AtmA apane mUla svabhAva meM burA hI hai, vaha kabhI acchA ho hI nahIM sakatA / ananta-ananta kAla bIta jAne para bhI vaha acchA nahIM banA aura ananta-kAla gujara jAegA, taba bhI vaha acchA nahIM bana skegaa| kyoMki usameM vAsanAeM banI rahatI haiM, phalasvarUpa janmamaraNa kA cakra bhI sadA calatA hI rahatA hai / isI mAnyatA ke AdhAra para bhArata meM eka darzana-zAstra kA nirmANa bhI huA aura usakI paramparA Age bddh'ii| isa dArzanika paramparA ne AtmA kI pUrNa pavitratA aura nirmalatA kI bhAvanA se eka taraha se sApha inkAra kara diyA aura mAna liyA, ki AtmA ko saMsAra meM hI rahanA hai aura vaha saMsAra meM hI rahegI, kyoMki usake lie saMsAra se UMcI koI bhUmikA hai hI nhiiN| aura vAsanA ? vaha to andara kI eka agni hai / kabhI tIvra to Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana hotI rahatI hai| kabhI teja ho jAtI hai, to teja dikhAI detI hai aura kabhI maMda ho jAtI hai, to maMda dikhAI detI hai| parantu mUlataH usakA kabhI nAza nahIM hotaa| ___isa prakAra ke darzana kI mAnyatA ne manuSya jIvana ke ucca Adarza kI camaka ko malina kara diyA hai| manuSya, jo apane jIvana ko anya jIvanoM se zreSTha banAne kI daur3a meM thA, evaM jIvana kI UMcAiyoM ko chUne kA prayatna kara rahA thA, ukta darzana kI bhAvanA ne eka taraha se usake mana ko mAra diyA aura use hatAza evaM nirAza banA diyA / isa darzana ne manuSya ke sAmane nirAzA kA abhedya andhakAra phailAkara niSkriyatA kA mArga rkhaa| isa darzana kA artha hai, ki hama hathiyAra DAla deN| krodha AtA hai aura prayatna kiyA jAtA hai. ki use samApta kara diyA jAya, kintu phira bhI krodha A jAtA hai, to kyA usa krodha ke Age hathiyAra DAla deN| samajha leM, ki yaha jAne vAlA nahIM hai ? na isa janma meM aura na agale janma meM hI / isakA artha yahI huA, ki kucha karane-dharane kI jarUrata hI nahIM hai / isa taraha to jitanI bhI burAiyA~ haiM, ve saba hama ko ghera kara khar3I ho jAtI haiN| manuSya kA kartavya hai, ki vaha unase ldd'e| magara yaha darzana kahatA hai, ki kitanA hI lar3o, jIta kabhI nahIM hogI / manuSya apane vikAroM se mukta nahIM ho sktaa| yadi koI DAkTara bImAra ke pAsa Akara yaha kaha de, ki maiM ilAja to karatA hU~, kintu bImArI jAne vAlI nahIM hai / isa se kadApi mukti nahIM ho sakatI / bImAra ko ghula-ghula kara maranA hai| jo DaoNkTara yA vaidya yaha kahatA hai, usa se marIja kA kyA lAbha honA-jAnA hai| agara vaha cikitsA bhI karA rahA hai to usa kA mUlya hI kyA hai ? jisa darzana ne isa prakAra kI nirAzA jIvana meM paidA kara dI hai, usase AtmA kA kyA lAbha ho sakatA hai ? . isa darzana ke viparIta dUsarA darzana kahatA hai, ki AtmA meM burAI hai hI nahIM, saba acchAiyA~ hI haiM, aura pratyeka AtmA ananta-ananta kAla se para-brahma rUpa hI hai / AtmA meM jo vikAra aura vAsanAeM mAlUma hotI haiM, ve vAstava meM AtmA meM nahIM haiM / ve to tumhArI buddhi meM, kalpanA meM haiN| yaha to eka prakAra kA svapna hai, vibhrama hai, eka prakAra kA mithyA vikalpa hai, jo satya nahIM hai| isa darzana kI mAnyatA ke anusAra bhI, vikAroM se lar3ane kI jo cetanA evaM preraNA paidA honI cAhie, vaha nahIM ho pAtI hai / kalpanA kIjie, eka AdamI bImAra par3A hai| vyathA se karAha rahA hai, usakI hAlAH bar3I kharAba hai| yadi use vaidya yaha kahe, ki tU to bImAra hI nahIM hai, to kyA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAtma-zodhana 19 usake kahane se bImArI calI jAegI ? eka AdamI ke paira meM zIzA cubha gayA / vaha kisI ke yahA~ gayA, aura jisake yahA~ gayA, vaha kahatA hai ki zIzA cubhA hI nahIM hai, itane kahane bhara se to kAma nahIM calegA / ye do darzana, do kinAroM para khar3e haiM, ye jIvana kI mahatvapUrNa sAdhanA ke lie koI preraNA nahIM dete, balki sAdhanA ke mArga meM vighna utpanna karate haiM / jainadarzana isa sambandha meM jana-jIvana ke samakSa eka mahatvapUrNa vicAra prastuta karatA hai / vaha hameM batalAtA hai, ki apekSA vizeSa se AtmA burA bhI hai aura acchA bhI hai / AtmA kI ye burAiyA~ aura acchAiyA~ anAdi kAla se calI A rahI haiM / kaba se calI A rahI haiM, yaha prazna chor3a denA caahie| AtmA kI jo burAiyA~ haiM, unase lar3anA hai, unheM dUra karanA hai aura AtmA ko nirmala banAnA hai / yaha tabhI hogA, jaba sAdhanA kA mArga sahI ho / eka vastra mailA ho gayA hai, gaMdA ho gayA hai / usake viSaya meM jo AdamI yaha dRSTikoNa rakha letA hai, ki yaha to mailA hai aura mailA hI rahegA / yaha kabhI nirmala hone vAlA nhiiN| to, vaha use dhone kA upakrama kyoM karegA ? hajAra prayatna karane para bhI jo vastra sApha ho hI nahIM sakatA, use dhone se lAbha hI kyA hai / jo loga yaha kahate haiM ki -ajI, vastra mailA hai hI nahIM / yaha to tumhArI A~khoM kA bhrama hai, ki tuma use maMlA dekhate ho / vastra to sApha hai aura kabhI malina ho hI nahIM sakatA ! taba bhI kauna use dhoegA ? vastra dhone kI kriyA tabhI ho sakatI hai, jaba Apa usa kI malinatA para vizvAsa rakheM aura sAtha hI usake sApha hone meM bhI vizvAsa rakheM / kahA jA sakatA hai, ki vastra yadi mailA hai, to nirmala kaise ho sakatA hai ? isa prazna kA uttara yahI hai ki maila, maila kI jagaha hai aura vastra, vastra kI jagaha hai / maila ko dUra karane kI kriyA karane se maila haTa jAegA aura vastra sApha ho jAegA / isa prakAra vastra ko maMlA samajhakara dhoe~ge, to vaha sApha ho sakegA / vastra ko jo mailA hI nahIM samajhegA, athavA jo usakI nirmalatA kI sambhAvanA para vizvAsa nahIM karegA, vaha dhone kI kriyA bhI nahIM karegA aura usa hAlata meM vastra sApha bhI nahIM hogA / jainadharma AtmA kI azuddha dazA para bhI vizvAsa karatA hai aura zuddha hone kI sambhAvanA para bhI vizvAsa karatA hai / vaha azuddhatA aura zuddhatA ke kAraNoM kA bar3A hI sundara vizleSaNa karatA hai / hamAre aneka sahayogI dharma bhI usakA sAtha dete haiM / isakA matalaba yaha hai, ki AtmA malinatA kI sthiti meM hai, aura svIkAra karanA hI cAhie ki vikAra usameM raha rahe haiM, kintu ve vikAra usakA svabhAva nahIM haiM, jisase Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 bahmacarya - darzana ki AtmA vikAramaya ho jaaegaa| svabhAva kabhI chUTatA nahIM hai / jisa vastu kA jo svabhAva hai, vaha kadApi usa se pRthaka nahIM ho sakatA / svabhAva hI to vastu hai, aura yadi svabhAva calA gayA, to vastu ke nAma para raha hI kyA jAegA ? vikAra AtmA meM rahate hue bhI AtmA ke svabhAva nahIM bana pAte / vastra kI malinatA aura nirmalatA ke sambandha meM hI vicAra kara ke dekheM / paraspara viruddha do svabhAva eka vastu meM nahIM ho skte| aisA ho, to usa vastu ko eka nahIM kahA jaaegaa| do svabhAvoM ke kAraNa vaha vastu bhI do mAnanI par3eMgI / pAnI svabhAva se zIta hai, to svabhAva se uSNa nahIM ho sakatA | Aga svabhAva se garama hai, to svabhAva se ThaMDI nahIM ho sakatI / Azaya yaha hai, ki eka vastu ke paraspara virodhI do svabhAva nahIM ho sakate haiM / ataeva AtmA svabhAva se vikAramaya evaM malina hI ho sakatA hai, yA nirmala nirvikAra hI ho sakatA hai / jaisA ki Upara kahA jA cukA hai, AtmA meM donoM cIjeM haiM-- malinatA bhI aura nirmalatA bhI / taba apane Apa yaha bAta samajha meM A jAnI cAhie, ki ve donoM AtmA ke svabhAva haiM, yA aura kucha ? donoM usameM vidyamAna haiM avazya, magara donoM usameM eka rUpa se nahIM haiN| donoM meM eka svabhAva hai, aura dUsarA vibhAva hai, Agantuka hai, evaM aupAdhika hai / donoM meM jo vibhAva svarUpa hai, vahI haTa sakatA hai / svabhAva nahIM haTa sakatA hai / yahA~ para yaha prazna hotA hai ki AtmA kA svabhAva kyA hai ? aura vibhAva kyA hai ? yaha samajhane ke lie vastra kI malinatA aura nirmalatA para vicAra kara lIjie / vastra meM malinatA bAhara se AI hai, nirmalatA bAhara se nahIM AI hai / nirmalatA to usakA sahaja bhAva hai, svabhAva hai| jisa prakAra nirmalatA vastra kA svabhAva hai aura malinatA usakA vibhAva hai, aupAdhika bhAva hai, usI prakAra nirmalatA AtmA kA svabhAva hai aura vikAra tathA vAsanAe~ vibhAva haiN| jainadarzana kahatA hai, ki AtmA vibhAva ke kAraNa azuddha dazA meM hai, para use zuddha kiyA jA sakatA hai / jo dharma vastu meM kisI kAraNa se A gayA hai - kintu jo usakA apanA rUpa nahIM hai, vahI vibhAva kahalAtA hai / aura jo vastu kA mUla evaM asalI rUpa ho, jo kisI bAhya nimitta kAraNa se utpanna na huA ho, vaha svabhAva kahalAtA hai / jaina dharma ne mAnA hai, ki krodha, mAna, mAyA aura lobha athavA jo bhI vikAra AtmA meM mAlUma ho rahe haiM, ve AtmA ke svabhAva yA nijarUpa nahIM haiM / vikAra tumhAre andara raha rahe haiM, itane mAtra se tuma bahama meM mata par3o / ve kitane hI gahare ghuse hoM, phira bhI tumhArA apanA rUpa nahIM haiM / tuma, tuma ho, vikAra, vikAra haiM / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtma-zodhana 21 jainadharma ne isa rUpa meM bheda-vijJAna kI upadezanA kI hai| bheda-vijJAna ke viSaya meM hamAre yahAM yaha kahA gayA haimeva-vijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / -AcArya amRtacandra anAdikAla se Aja taka jitanI bhI AtmAe~ mukta huI haiM, aura jo Age hoMgI, ve tumhAre isa kore kriyAkANDa se nahIM huI haiM, aura na hoNgii| yaha to nimitta-mAtra hai| mukti to bheda-vijJAna dvArA hI prApta hotI hai / jar3a aura cetana ko alaga-alaga samajhane se hI mokSa prApta hotA hai / ____ jar3a aura cetana ko alaga-alaga samajhanA eka mahatvapUrNa dRSTikoNa hai / isa dRSTikoNa se jaba AtmA svayaM ko dekhatI aura sAdhanA karatI hai, tabhI jIvana meM rasa AtA hai / vaha rasa kyA hai ? AtmA bheda-vijJAna kI jyoti ko Age-Age adhikAdhika prakAzita karatI jAtI hai aura eka dina usa svarUpa meM pahu~ca jAtI hai, ki donoM meM sacamuca hI bheda ho jAtA hai / jar3a se AtmA sampUrNa rUpa se pRthak ho jAtI hai aura apane asalI svabhAva meM A jAtI hai| isa prakAra pahale bheda-vijJAna hotA hai aura phira bheda ho jAtA hai| isa prakAra pahalI cIja hai, bheda-vijJAna ko pA lenA / sarvaprathama yaha samajha lenA hai, ki jar3a aura cetana eka nahIM haiN| donoM ko alaga-alaga samajhanA hai, alaga-alaga karane kA prayatna karanA hai / jar3a aura cetana kI sarvathA bhinna dazA ko hI vastutaH mokSa kahA gayA hai / jar3a, jar3a kI jagaha aura cetana, cetana kI jagaha pahu~ca jAtA hai / jo guNa-dharma AtmA ke apane haiM, ve hI vAstava meM AtmA meM zeSa raha jAte haiM / jainadharma kA yaha AdhyAtmika sandeza hai / usane manuSya ko ucca jIvana ke lie bala diyA hai, preraNA dI hai| abhiprAya yaha hai, ki svabhAva ko vibhAva aura vibhAva ko svabhAva nahIM samama lenA cAhie / Aja taka yahI bhUla hotI AI hai, ki svabhAva ko vibhAva aura vibhAva ko svabhAva samajha liyA gayA hai| do darzana donoM kinAroM para khar3e ho gae haiM aura unameM se eka kahatA hai, ki cAhe jitanI zuddhi karo, AtmA to zuddha hone vAlA hai nahIM / dUsarA kahatA hai, ki AtmA to sadA se hI vizuddha hai / zuddha ko aura kyA zuddha karanA hai ? eka bAra jaba maiM dillI meM thA, vahA~ gA~dhI maidAna meM eka bar3e dArzanika bhASaNa kara rahe the| unhoMne kahA, "patana honA manuSya kI mUla prakRti hai / gira jAnA, pathabhraSTa honA, viSayoM kI ora jAnA aura vAsanAoM kI ora AkRSTa honA, AtmA kA svabhAva Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 brahmacarya darzana hai / " aura phira unhoMne vikAroM aura vAsanAoM se apane Apako mukta rakhane ke lie bhI kahA / jahA~ taka sAdhAraNa upadezaka kA prazna hai, koI Apati nahIM, magara jaba eka dArzanika isa prakAra kI bhASA kA prayoga karatA hai, to usakI bhASA galata bhASA ho jAtI hai / pahale to yaha kahanA ki patana honA svabhAva hai, aura phira yaha bhI kahanA, ki . use dUra karane kA prayatna karanA caahie| kaise samajha meM A sakatA hai ? kisI AdamI se yaha kahanA ki krodha karanA AtmA kA svabhAva hai aura krodha se koI mukta ho hI nahIM sakatA, aura phira dUsarI sA~sa meM use krodha na karane kA upadeza denA, kyA galata cIja nahIM hai ? dIpaka kI jyoti kA svabhAva prakAza denA hai, kintu usase yaha icchA kI jAe ki vaha prakAza na kare, to kyA yaha kabhI saMbhava ho sakatA hai ? svabhAva kabhI alaga nahIM ho sakatA / Aja vibhAva ko svabhAva mAnakara calane kI Adata ho gaI hai| eka darzana ne isa mAnyatA kA samarthana kara diyA hai / ataeva loga apanI ananta zakti ke prati zaMkA zIla ho rahe haiM aura usa ora se udAsIna hote jA rahe haiM / isa dRSTikoNa ke mUla meM hI bhUla paidA ho gaI hai| jaba taka isa bhUla ko durusta na kara liyA jAe, jIvana ke kSetra meM kisI bhI prakAra kI pragati nahIM kI jA sakegI / jainadharma kA siddhAnta yaha hai, ki ananta ananta kAla bIta jAne para bhI vibhAva, vibhAva hI rahegA, vaha kabhI svabhAva nahIM ho sakatA / jo svabhAva hai, vaha kadApi vibhAva nahIM banegA | jainadharma isa virAT saMsAra ko do bhAgoM meM vibhAjita karatA hai - jar3a aura cetana / aura vaha kahatA hai, ki jar3a ananta hai aura cetana bhI ananta hai / pUrva - baddha karma - pudgala rUpa jar3a ke saMsarga se cetana meM rAgAdi rUpa aura rAgAdiyukta cetana ke saMsarga se jar3a pudgala meM karma rUpa vibhAva pariNati utpanna hotI hai / cArvAka loga sAre saMsAra ko eka ikAI ke rUpa meM mAna rahe haiM, aura kahate haiM caitanya bhI jar3a kA hI vikAra hai / isa prakAra unhoMne sAre saMsAra ko ki yaha dRzyamAna sArA saMsAra, mAtra jar3a hai, aura jar3a se bhinna AtmA kA koI astitva nahIM hai / jar3a kA rUpa de diyA hai / dUsarI ora hamAre yahA~ vedAntI haiM, jo bar3e UMce vicAraka kahe jAte haiM, ve bhI eka sire para khar3e haiN| unakA kahanA hai ki yaha samagra vizva, jo Apake sAmane hai, jar3a nahIM, cetana hai aura cetana ke sivAya aura kucha bhI nahIM hai / jo jar3a dikhAI detA hai, vaha bhI cetana hI hai / use jar3a samajhanA vAstava meM tumhAre mana kI bhrAnti hai / a~dhere meM tumhAre sAmane rassI par3I hai| tumhArI usa unakA yaha tarka hai ki Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtma-zoSana para najara par3I aura mana meM acAnaka khyAla AyA ki yaha sAMpa hai| aura tuma bhayabhIta ho gae aura use mArane lAThI lene daudd'e| matalaba yaha hai, ki asalI sAMpa ko dekhakara jo vicAra aura bhAvanAe~ huA karatI haiM, bhaya paidA hotA hai aura manuSya mArane ko taiyAra hotA hai, vahI saba kucha Apa usa samaya karate haiM / kintu jaba prakAza lekara dekhate haiM, taba vaha sA~pa nahIM, rassI nikalatI hai| basa, usI samaya Apako ve saba bhAvanAeM badala jAtI haiM aura Apa kahate haiM-are yaha to rassI thI, yaha sA~pa kahA~ thA ? sA~pa pahale bhI nahIM thA aura bAda meM bhI nahIM thaa| aura bhalA! vaha.bIca meM bhI kahA~ thA ? vaha to eka bhrAnta sphuraNA thI, mAtra bhrAnti thI, jo mana meM hI jAgRta huI aura mana meM hI vilupta ho gii| vedAnta ke vidvAn yahI udAharaNa sAre saMsAra para lAgU karate haiM / unakA Azaya yaha hai, ki sAre brahmANDa meM nadI, parvata, vRkSa, aura makAna Adi jar3a ke rUpa meM tathA manuSya, pazu aura pakSI Adi cetana ke rUpa meM jo prasAra hai, vaha eka para-brahma caitanya kA hI hai / caitanya se pRthak na koI bhUmi yA pahAr3a hai, na mahala aura makAna hai aura na koI deha-dhArI jIva hai / eka caitanya ke atirikta dUsarI koI sattA hai hI nhiiN| jaise rassI ko sA~pa samajha liyA jAtA hai, usI prakAra brahma ko loga nAnA rUpoM meM samajha rahe haiM / jisa samaya rassI ko sA~pa samajhA jAtA hai, usa samaya yaha nahIM mAlUma hotA, ki vAstava meM yaha sAMpa nahIM hai aura hameM bhrama ho rahA hai| usa samaya to vaha vAstavika sA~pa hI mAlUma hotA hai / bhrama kA patA to prakAza meM dekhane para hI calatA hai| isI prakAra jaba divya Atmika prakAza AtmA ko prApta hotA hai, usa samaya AtmA samajhatI hai, ki yaha sArA vistAra bhrama ke sivAya aura kucha bhI nahIM hai| usa samaya AtmA jyoti rUpa bana jAtI hai aura brahmamaya ho jAtI hai / cArvAka bhI advaitavAdI hai, kintu vaha jar3Ada tavAdI hai| aura dUsarI ora vedAnta bhI advatavAdI hai, kintu vaha caitanyAvatavAdI hai / jainadharma dvaitavAdI hai| isakA artha yaha huA, ki vaha sAre saMsAra ko eka ikAI na mAnakara do ikAiyoM ke rUpa meM svIkAra karatA hai| jainadharma ke anusAra jar3a aura cetana svabhAvataH pRthak do padArtha haiM aura donoM kI apanI-apanI sattA hai| yaha nahIM ki eka hI tattva do rUpoM meM ho gayA ho| jaina darzana mUla meM do tattva svIkAra karatA hai--jIva. aura ajIva, cetana aura jdd'| basa, yahIM se sAdhanA kA rUpa prArambha hotA hai| jaina darzana kI sAdhanA kA uddezya hai, ki jar3a ko alaga aura cetana ko alaga kara liyA jaae| pahale kahA jA cukA hai, ki jar3a kI bhAMti hI cetana bhI ananta haiN| una saba kA apanA-apanA svatantra aura maulika astitva hai| phira bhI saba cetana svabhAva se eka samAna haiN| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya - darzana prazna hotA hai, ki cetana ananta haiM aura samAna svabhAva vAle haiM, to saba eka rUpa meM kyoM nahIM haiM ? koI atyanta krodhI hai to koI kSamAvAn hai / koI atyanta vinamra hai, itanA vinamra ki abhimAna ko pAsa bhI nahIM phaTakane detA, to dUsarA abhimAna ke kAraNa dharatI para paira hI nahIM dharatA / yaha saba bhinnatAe~ kyoM dikhAI detI haiM ? agara AtmA kA rUpa eka sarIkhA hai, to saba kA rUpa eka sA kyoM nahIM hai ? 24 isa prazna kA uttara yaha hai, ki AtmAoM meM jo bhinnatA dikhAI detI hai, usakA kAraNa vibhAva-pariNati hai / apane mUla aura zuddha svabhAva ke rUpa meM saba AtmAoM meM samAnatA hai, magara jar3a ke saMsarga ke kAraNa unake svabhAva meM jo vikAra utpanna ho jAtA hai, vaha vikAra nAnA prakAra kA hai / sthAnAMga sUtra meM kahA hai- ega zrAyA arthAt AtmA eka hai| yaha kathana saMkhyA kI dRSTi se nahIM, svabhAva kI dRSTi se hai / arthAt jagat kI jo ananta ananta AtmAe~ haiM, ve saba guNa, aura svabhAva kI dRSTi se caitanya svarUpa haiM, ananta zaktimaya haiM aura apane Apa meM nirmala haiM / phira bhI AtmAoM meM jo bhinnatA evaM vikAra mAlUma de rahe haiM, ve bAhara ke haiM, jar3a ke saMsarga se utpanna hue haiM-- karma yA mAyA ne unheM utpanna kiyA hai / jisa AtmA meM jitane hI jyAdA vikAra haiM, vaha utanI hI jyAdA dUSita hai / aura jisameM jitane kama vikAra haiM, vaha utanI hI adhika pavitra AtmA hai / eka vastra pUrNa rUpa se svaccha hai aura eka pUrNa rUpa se gaMdA hai aura eka kucha gaMdA aura kucha sApha hai| prazna hotA hai, ki yaha bIca kI mizrita avasthA kahA~ se AI ? isa avasthA-bheda kA kAraNa maila kI nyUnAdhikatA hai / jahA~ maila kA pUrI taraha abhAva hai, vahA~ pUrI nirmalatA hai aura jahA~ maila jitanA jyAdA hai, vahA~ utanI hI adhika malinatA hai / isI prakAra jo AtmA kSamA, namratA aura saralatA ke mArga para hai, apanI vAsanAoM evaM vikAroM para vijaya prApta karatI huI dikhAI detI hai, aura apanA jIvana sahaja bhAva kI ora le jA rahI hai, samajhanA cAhie ki usameM vibhAva kA aMza kama hai aura svabhAva kA aMza adhika hai| jitane jitane aMza meM vibhAva kama hotA jAtA hai aura malinatA kama hotI jAtI hai, utane utane aMzoM meM AtmA kI pavitratA dhIre dhIre abhivyakta hotI jA rahI hai / vaha svabhAva kI ora AtI jA rahI hai / jainadharma kI isa dRSTi se patA lagatA hai ki jar3a, jar3a hai aura cetana, cetana hai / ataH sAdhaka ko samajhanA cAhie ki maiM cetana hU~, jar3a nahIM huuN| maiM vikAra - vAsanA bhI nahIM huuN| maiM krodha, mAna, mAyA evaM lobha bhI nahIM hU~ / nAraka, tiryaJca, manuSya aura Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtma-zAdhana devatA bhI nahIM huuN| mujhameM jo vikAra mAlUma hote haiM, ye saba pudgala saMyoga-janita haiN| pAnI meM miTTI A gaI hai, to kIcar3a kA rUpa dikhalAI de rahA hai / jaba yaha samyag dRSTi jagI, taba AtmA isa aMza meM apane svarUpa meM A gii| yaha dRSTikoNa yadi eka bAra bhI jAga jAe, yadi eka bAra bhI jar3a aura cetana ko alagaalaga samajha liyA jAe, to phira AtmA kitanI hI kyoM na adhodizA meM calI jAe, eka dina vaha avazya hI Upara uThegI, karmoM ke bandhana ko kATa kara apane asalI zuddhasvarUpa meM A jaaegii| apane zuddha-svarUpa meM AjAnA, jar3a se sarvathA pRthak ho jAnA hI mokSa honA kahalAtA hai| zuddha dRSTi hone para dera honA sambhava hai, magara aMdhera honA sambhava nahIM / aMdhera yA aMdhakAra tabhI taka sambhava hai, jaba taka bheda-vijJAna nahIM hotaa| . bhagavAn mahAvIra ne saMsAra bhara kI AtmAoM ko eka bahuta mahattvapUrNa sandeza diyaa| jinheM yaha sandeza milA, jinhoMne isa para vizvAsa kiyA, unhoMne apanI mUla zakti ko jagAne kA prayatna kiyaa| bhagavAna ne kahA hai, ki merA kAma jyoti jagAnA hai| jyoti jagAne ke bAda bhI kabhI aMdhakAra dikhAI de, to nirAza mata hoo| vaha aMdhakAra aba Tika nahIM sktaa| eka bAra bheda-vijJAna kI jyoti kA sparza hote hI vaha itanA kaccA par3a gayA hai, ki use naSTa honA hI par3egA ! vaha naSTa hokara hI rhegaa| bhagavAn mahAvIra ke pAsa hajAroM jijJAsu aura sAdhaka Ate the| unameM se kucha aise hote the, ki bhagavAn kA pravacana jaba taka sunate, taba taka to Ananda meM jhUmate rahate aura jaba ghara pahu~cate, to phira jyoM ke tyoM ho jAte, phira usI saMsAra ke cakra meM phaMsa jaate| isa para prazna uThA, ki jo AtmAeM pravacana suna kara gadgada ho jAtI haiM, jinakI bhAvanAeM jAga uThatI haiM, aura mana meM ullAsa paidA ho jAtA hai, kintu jyoM hI ghara meM paira rakkhA ki jJAna kI vaha jyoti bujha gaI, aura bhAvanA kI vaha lahara miTa gaI, to isa prakAra ke zravaNa se kyA lAbha ? bhagavAn ne kahA-'isameM bhI bar3A lAbha hai / unako Aja taka prakAza kI kiraNa nahIM milI thI, aura ananta-ananta jIvana dhAraNa karake bhI unheM patA nahIM calA thA, ki jar3a kyA hai aura cetana kyA hai ? agara eka bAra bhI kisI ke aMta:karaNa meM yaha buddhi jAga uThI aura usane apane cidAnanda ke darzana kara lie, to merA kAma pUrA ho gyaa| vaha bhUlegA aura bhaTakegA, kintu kahA~ taka bhUlA bhaTakA rahegA? Akhira, to apanI rAha para AegA ho / vaha avazya hI parama pada ko prApta kregaa| __ eka bAra bhagavAn mahAvIra apane ziSyoM ke sAtha magadha se siMdha kI vihArayAtrA para jA rahe the| rAjA udAyI ke atyanta Agraha para sindha kI ora unakA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 brahmacarya - darzana I vihAra huaa| jaba ve maru bhUmi ke maidAna se gujara rahe the, taba bhayAnaka garamI ke dina the / varNana AtA hai, ki kaI sAdhaka to rAste meM hI AhAra -pAnI ke abhAva meM deha tyAga kara gae / isa para bhI bhagavAn aura unake ziSya anAkula the / jo bhI rAste meM milatA, khar3e hote, use saddharma kA sandeza dete aura phira manthara gati se Age kI ora bar3ha jAte / bhUkha-pyAsa aura tApa se zarIra girane ko hai, kintu AtmA phira bhI nahIM gira rahI hai / mana meM kisI bhI prakAra ke AkulatA - vyAkulatA ke bhAva nahIM haiM / kucha santa Age cale gae aura kucha pIche raha ge| isa taraha santa choTI-choTI kaI ToliyoM meM ba~Ta gae / bhagavAn mahAvIra aura gaNadhara gautama sAtha-sAtha the / gautama bhagavAn ke pakke antevAsI the, ataH chAyA kI taraha bhagavAn kA anugamana kara rahe the / pala bhara bhI bhagavAn se alaga honA unheM pasanda nahIM thA / antevAsI kA artha hotA hai -- sadA samIpa meM rahane vAlA / teja garamI par3a rahI thii| sUrya uttapta ho uThA thA, aura jamIna jala rahI thI / phira bhI santoM kI ToliyA~ dhIra aura manda gati se, IrSyA-samiti kA dhyAna rakhate hue, calI jA rahI thIM / citta meM khinnatA nahIM, mana meM vyAkulatA nahIM, cehare para parezAnI nahIM, lalATa para sikur3ana nahIM / santa gaNa nirantara Age bar3hate jA rahe the / gA~va dUra hai, aura mArga meM aise vRkSa bhI nahIM, ki jinakI chAyA meM baiThakara kSaNa bhara ko vizrAnti kara sakeM / tabhI dIkha par3A, ki eka vRddha kisAna apane bUr3he aura nirbala bailoM ko lie jamIna jota rahA hai / bhagavAn ne kisAna kI vAstavika sthiti kA paricaya karAte hue gautama se kahA -- yaha kisAna kisa burI sthiti meM apanA jIvana calA rahA hai ? tuma jAkara ise bodha do !' gautama ne kahA- 'bhaMte ! jo AjJA / ' Aja kA koI sAdhu hotA to kaha detA--" yaha bhI koI bodha dene kA samaya hai ? AsamAna se Aga barasa rahI hai, aura jamIna Aga ugala rahI hai / AhAra- pAnI kA patA nahIM aura Apako bodha dene kI sUjhI hai / abhI hamAre sAmane to eka hI samasyA hai, ki kaise gAMva meM pahu~ceMge, kahA~ se lAe~ge aura kaise khAeMge pIeMge ?" kintu gautama jaise AjJAkArI ziSya aisI bhASA bolane ke lie nahIM the / ve tatkAla usa kisAna ke pAsa pahu~ce / unhoMne pUchA - "tumhArA kyA nAma hai ? tumhArI kyA sthiti hai ?" Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtma-zodhana 27 kisAna ne kahA- "tuma apanA kAma karo aura mujhe apanA kAma karane do|" gautama avAk thor3I dera khar3e rhe| bUr3hA kisAna jamIna jota kara calane lagA, to gautama bhI naMge pA~va usake pIche-pIche jalatI reta meM calane lage / gautama vicAra-magna the / Akhira unhoMne kahA-"are bhAI, merI eka bAta to suna lo|" kisAna bolA-"kaho, kyA bAta hai ?" gautama-"ghara meM tuma kitane AdamI ho ?" kisAna- "maiM akelA rAma hU~, anya koI nahIM hai / " gautama-"aura makAna ?" kisAna-"eka phUsa kA chappara hai| jaba vaha kharAba ho jAtA hai, taba jaMgala se ghAsa-pAta le jAkara phira ThIka kara letA huuN|" gautama-"tuma itane dinoM meM bhI sukhI nahIM ho sake, to isa DhalatI umra meM hI kyA sukhI ho sakoge ?" kisAna-"mere bhAgya meM sukha hai hI nhiiN| bahuta-sI jiMdagI bIta gaI / thor3I aura bAkI hai, use bhI yoM hI bitA duuNgaa|" ___ gautama-"kyA do roTiyoM ke lie apanI zeSa anamola jindagI yUM hI samApta kara doge ? agale janma ke lie bhI kucha karoge yA nahIM ? na karoge, to pIche pchtaaoge|" gautama jaise mahAn tyAgI kA upadeza kAragara huA / kisAna ke hRdaya meM gautama ke prati zraddhA jAga uThI / utkaMThA ke sAtha usane pUchA-"bhagavan ! kyA mere bhAgya meM bhI kahIM sukha likhA hai ? maiM to aba bUr3hA ho cukA huuN| jiMdagI kinAre laga gaI hai| aba isa janma meM mujhe tArane vAlA kauna hai ? Apa hI kahie, mujhe kyA karanA cAhie ?" gautama--"sukha kI bAta to yaha hai, ki pratyeka AtmA meM ananta Ananda kA sAgara hiloreM le rahA hai| bhAgya meM kyA likhA hai, isakI kyA bAta karate ho ? AtmA ke kaNa-kaNa meM akSaya Ananda kA nidhi bharA par3A hai| use samajhane bhara kI dera hai / aba raho bAta tArane kI, to jo mujhe tArane vAlA hai, vahI tumheM bhI tArane vAlA hai, aura vahI samagra jagat ko tArane vAlA hai / maiMne jina prabhu kA Azraya liyA hai, unhIM prabhu ke caraNoM meM cala kara tuma bhI Atma-samarpaNa kara do| bhagavAn ke sarvodaya saMgha meM sabako samAna sthAna prApta hai / vahA~ bAlaka aura vRddha, rAjA aura raMka, U~ce aura nIce, saba eka-sA sthAna pAte haiN| bhagavAn kI goda meM sabhI sAdhaka Azraya pA sakate haiM / vaha goda zAnti kI eka sundara sthalI hai| vahA~ jAta-pAta Adi kI vibhinna maryAdAeM nahIM hai, kisI kisma kI dIvAreM nahIM haiN|" Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 brahmacarya darzana bUr3he kisAna ke mana meM gautama kI bAta baiTha gaI / usane usI samaya gautama se dIkSA le lI / gaNadhara gautama bhagavAn kI ora cale aura unakA navadIkSita ziSya bhI unake pIche-pIche calA / gautama ne jAte hI prabhu ko vandana kiyA / kisAna ne, jo sAdhu bana cukA thA, bhagavAn ko dekhA unakI pariSadA dekhI, strI aura puruSoM kI eka bar3I bhIr3a dekhI, to vaha bhar3aka gayA / kahane lagA- "yaha to DhoMga hai / maiM samajhatA thA, ki yaha niHspRha aura tyAgI hoNge| magara yahA~ kA to raMga-DhaMga hI nirAlA hai / " yaha kaha kara usa bUr3he kisAna ne phira vahI apanA pahale kA patha apanA liyA aura cala diyA / sabhI loga usakI yaha caryA dekhakara cakita raha ge| gautama ne prabhu se pUchA"bhagavan ! yaha kyA bAta hai ? mere sAtha AyA, taba taka to usake mana koI bAta nahIM thI / vaha mujhe zraddhA kI dRSTi se dekhane lagA thA / parantu aba usake hRdaya meM sahasA yaha halacala kyoM utpanna huI ? Apako dekhate hI kyoM bhAga khar3A huA ?" bhagavAna ne kahA - "AyuSmAn ! isa ghaTanA ke pIche eka lambA itihAsa hai / suno, jaba maiM tripRSTha vAsudeva ke bhava meM thA, taba yaha kisAna siMha ke rUpa meM thA / maiM siMha ko mArane jA rahA thA, taba tuma mere sArathI the| maiMne siMha kA badha kiyA, ataH vaha jaba marA to mere prati ghRNA kA bhAva lekara mraa| magara tumhAre prati usake hRdaya meM prema ke aMkura paidA ho gae the| tumane usa maraNa kI ghar3I meM use mIThe vacanoM se - "he siMha ! tuma mRgarAja ho, aura yaha nara rAja hai / pachatAvA mata kro| tuma kisI sAdhAraNa AdamI ke hAtha se to nahIM mAre gae ho / rAjA rAjA se marA hai / " samajhAyA thA -- janma-maraNa kI eka lambI paramparA ke bAda aba maiM mahAvIra ke rUpa meM hU~, tuma mere ziSya gautama ke rUpa meM ho aura vaha tIsarA sAthI siMha, kisAna ke rUpa meM janmA hai / tumhArI vANI kA isI kAraNa usa para prabhAva ho gayA, ki tumane use usa janma meM bhI pratibodha diyA thaa| usI prema ke kAraNa kisAna milate hI tumhAre sAtha ho gayA / magara mere sAtha usakA pichale janma kA vaira bhAva thA, vaha mujhase nahIM samajha sakatA thA / dekhate ho, mujhe dekhate hI usake hRdaya meM dabe hue ghRNA ke saMskAra jAga uThe aura vaha saMyama kA patha chor3akara bhAga gayA / " bhagavAn ne phira kahA - "abhI becArA karmoM ke cakkara meM pha~sA / abhI use bahuta karma bhogane haiM / usakA koI doSa nahIM hai / vaha to karmoM kA nacAyA nAca rahA hai / usa para hameM kisI prakAra kA dveSa nahIM karanA hai, ghRNA nahIM karanI hai / gautama, khinna hone kI koI bAta nahIM hai, hamArA kArya pUrA ho cukA hai / tumhAre dvArA usake antara meM satya- dRSTi kA, samyagdarzana kA jo bIjAropaNa huA hai; vaha eka dina avazya aMkurita hogA aura usakI mukti kA kAraNa banegA / " Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtma-zodhana yaha hai samyagdarzana kI, bheda-vijJAna kI mahimA ! bhagavAn mahAvIra ne gautama ke dvArA bheda vijJAna kA bIjAropaNa karAyA, aura kisAna ke lie avazyaM bhAvI mukta hone kA patha prazasta kara diyaa| bhale hI, vaha usa samaya bhaTaka gayA, parantu sadA kAla bhaTakA nahIM rahegA / eka bAra bhI yadi aMzataH bhI svabhAva meM AyA ki ber3A pAra ! hiMsA, jhUTha, corI aura abrahmacarya-saba vibhAva haiM, vikAra haiN| ina vibhAvoM ko naSTa karanA hai, to apane asalI svarUpa ko, AtmA kI svAbhAvika pariNati ko pakar3anA cAhie / vibhAva se svabhAva meM AnA karmodaya kA phala nahIM, svabhAva se vibhAva kI ora jAnA karmodaya kA phala hai / yaha karmodaya kA phala hai aura sAtha hI karma-bandha kA kAraNa bhI hai| svabhAva mukti hai, vibhAva bandhana hai / mithyAtva Adi vibhAva haiM, ataeva bandhana haiM / jaba ki samyaktva Adi svabhAva haiM-karma aura usake phala se chUTanA hai| isa prakAra sahI dRSTikoNa pAkara aura apanI bhAvanAoM kA samyaka rUpa se vizleSaNa karake jIvana meM svabhAva kI ora bar3hane kI koziza karanI cAhie aura vibhAva ko chor3ate calane kA prayAsa karanA caahie| jyoM-jyoM AtmA vibhAva se dUra hotA jAegA, tyoM-tyoM apane asalI svarUpa ke nikaTatara hotA jAegA, yahI sAdhanA kA mUla-maMtra hai / isa meM hI jIvana kI saphalatA aura kRtArthatA hai| svabhAva meM pUrI taraha sthira ho jAnA hI jIvana kI carama siddhi hai / isa jIvana meM hameM zatruoM se lar3anA hai aura unheM pachAr3anA hai| parantu apane asalI zatruoM ko pahacAna lenA caahie| hamAre asalI zatru hamAre manogata vikAra hI haiM, vibhAva hI haiN| hameM inheM durbala aura kSINa karanA hai aura 'sva' kA bala bar3hAnA hai| gItAkAra bhI yahI kahate haiM zreyAna svadharmo viguNaH, paradharmAtsvanuSThitAn / svadharma niSanaM zreyaH, paraSoM bhayAvahaH // svadharma-svaguNa arthAt AtmA kA nija rUpa hI zreyaskara hai aura paradharma arthAta vaibhAvika pariNati bhayaMkara hai / svadharma meM hI mRtyu prApta karanA kalyANa-kara hai| paradharma manuSya ko durgati aura duravasthA meM le jAtA hai / brahmacarya svabhAva hai, AtmA kI sva-pariNati hai aura ahaMcarya vibhAva hai, AtmA kI para-pariNati hai / yahA~ 'ahaM' dehAbhimAna artha meM hai / brahmacarya kA artha hai-jisa kI caryA arthAt gamana brahma kI ora ho, AtmA kI ora ho| ahaMcarya kA artha hai, jisa kI caryA, jisakA gamana zarIra kI ora ho, deha-bhAva kI ora ho / brahmacArI bAhara se andara kI ora AtA hai, aura ahaMcArI andara se bAhara kI ora jAtA hai / ahaMcarya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana meM mana evaM indriyoM kI dAsatA rahatI hai, aura brahmacarya meM mana evaM indriyoM kI vRtti para prabhutA rahatI hai| Aja jisa vrata ke varNana kA upakrama kiyA hai, vaha brahmacarya vrata svadharma haiAtmA kA svabhAva hai| brahma meM arthAt AtmA meM, vicaranA arthAt ramaNa karanA hI saccA brahmacarya hai / isa prakAra ke brahmacarya ko jisane dhAraNa kara liyA hogA, vaha kabhI vibhAva meM par3ane vAlA nahIM rhegaa| saMsAra kI vaibhAvika pravRttiyA~ use niHsvAda aura niHsAra jAna pdd'eNgii| use akSaya zAnti, akhaNDa santoSa aura ananta Ananda prApta hogaa| vyAvara sadAcAra aura saMyama dharma kA sUkSma rUpa hai, jo andara rahatA hai| aura sAmpradAyika kriyAkANDa tathA veza-bhUSA usakA sthUla rUpa hai, jise hara koI dekha sakatA hai, jAna sakatA hai| dharma ke sUkSma rUpa kI rakSA ke lie bAhara kA sthUla AvaraNa aAvazyaka hai| parantu yadi aisA ho, ki sundara, sacitra, raMga-viraMgA liphAphA hAtha meM prA jAe, aura kholane para patra na mile, to yaha kitanA marma-bhedaka parihAsa hai| Ajakala ke dharma-panthoM ko isase bacanA caahie| manonigraha kA apane Apa meM koI artha nahIM hai / hajAroM dArzanika pukArate hai, mana ko roko, mana ko vaza meM kro| parantu. maiM pUchatA hUMmana ko roka kara Akhira karanA kyA hai ? yadi mana ko azubha saMkalpoM se roka kara zubha saMkalpoM ke mArga para nahIM calAyA, to phira vahI dazA hogI ki ghor3e ko galata rAha para jAne se roka to liyA, parantu vahIM lagAma pakar3e khar3e rahe / use ThIka rAha para na DAla ske| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana antardvandva kala maiMne batalAyA thA, ki manuSya ke jIvana meM acchAiyAM bhI haiM aura burAiyA~ bhI haiM / manuSya kA jIvana-pravAha calA A rahA hai, usameM koI sthiti aisI nahIM thI, ki vahA~ acchAiyA~ kataI na hoN| achAiyA~ hara hAlata meM rahI haiM, para sAtha hI burAiyA~ bhI AtI rahI haiN| saca pUcho, to yahI jIvana kA dvandva hai, yahI saMgharSa hai aura yaha lar3AI hai| hama apane jIvana meM yahI lar3AI lar3ate rahe haiM aura aba bhI lar3a rahe haiN| isa prakAra manuSya kA jIvana eka taraha se kurukSetra banA huA hai| gItA meM eka prazna uThAyA gayA hai dharma-kSetre kuru-kSetre, samavetA yuyutsavaH / mAmakAH pANDavAzcaMva, kimakurvata saMjaya // dharmakSetra evaM kurukSetra meM lar3ane ke abhilASI jo kaurava aura pANDava Ae, to he saMjaya : unhoMne kyA kiyA ? paha dhRtarASTra kA prazna hai, aura isI prazna ke AdhAra para sArI gItA khar3I ho gaI / yaha prazna kuru-kSetra ke maidAna ke viSaya meM kiyA gayA hai / para vaha to itihAsa kI eka ghaTanA thI, jo huI aura samApta ho cukii| kintu sabase bar3I yuddha kI bhUmi, lar3AI kA maidAna to yaha jIvana-kSetra hai| isameM bhI kaurava aura pANDava lar3a rahe haiM ! kaurava aura pANDava to bhUmi ke kucha Tukar3e ke lie lar3e the / vaha jo bhI bhalI yA burI ghaTanA thI, usI yuga meM samApta bhI ho gaI / para hamAre jIvana kA mahAbhArata to anAdi kAla se calatA A rahA hai aura aba cala rahA hai| ukta mahAbhArata meM hamArA hRdaya kuru-kSetra hai aura usameM jo acchI aura burI vRttiyAM haiM, ve kaurava aura pANDava haiN| unakA jo dvandva yA saMgharSa cala rahA hai, vaha mahAbhArata hai / pANDava acchI vRttiyoM ke pratIka haiM, to kaurava burI vRttiyoM ke haiM / __ jaba taka koI manuSya isa lar3AI ko nahIM jIta letA aura acchI vRttiyAM burI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 brahmacarya-darzana vRttiyoM para vijaya nahIM prApta kara letI aura apane mana para pUrA aMkuza nahIM lagAyA jAtA, taba taka hamArA jIvana eka sire para nahIM pahuMca sktaa| jitane bhI vicAraka, dArzanika aura cintana-zIla hue haiM, ve bAhya jagat ke sambandha meM jitanA kahate haiM usase kahIM adhika ve antarjagat ke viSaya meM kahate haiM / yat piNDe tad brahmANDe / jo piNDa meM ho rahA hai, vahI brahmANDa meM ho rahA hai| jo vyaSTi meM hai, vahI samaSTi meM bhI hotA hai / bAhya saMsAra meM jo kAma ho rahe haiM, vahA~ sarvatra tumhAre antara jIvana kI chAyA hI kAma kara rahI hai| zatru aura mitra, jo tumane bAhara khar3e kara rakhe haiM, ve tumhArI andara kI vRttiyoM ne hI khar3e kie haiM / bAhara jo pratibimba hai, vaha andara se hI AtA hai| yadi antara meM maMtrI-bhAva jAgRta hotA hai,ko sampUrNa vizva mitra ke hI rUpa meM najara AtA hai / aura jaba antara meM dvaSa; zatrutA aura ghRNA ke bhAva calate haiM, taba sArA saMsAra hameM zatru ke rUpa meM khar3A najara AtA hai| yahI kAraNa hai, ki jaba hamAre bar3ebar3e vicAraka Ae, cintana-zIla sAdhu aura sadgRhastha Ae, aura jaba unhoMne vizva kA pratinidhitva kiyA, to unhoMne jana-jIvana meM yahI maMtra phUkA mitrasyAhaM cakSuSA sarvANi bhUtAni samIkSe / hama saMsAra ko mitra kI A~khoM se dekhate haiM-prANI mAtra ko apanA mitra mAnate haiN| jaba aisI dRSTi paidA ho gaI, taba unheM saMsAra meM koI zatru najara nahIM AyA / aura to kyA, virodhI bhI mitra ke rUpa meM hI najara aae| jo talavAra lekara mArane daur3e, ve bhI prema aura sneha kI mUrti ke rUpa meM hI dikhAI die| koI bhI jindagI Aga barasAtI huI najara nahIM aaii| unhoMne samasta jiMdagiyoM ko prema aura amRta barasAte hue hI dekhaa| isake viparIta, jinake hRdaya meM ghRNA aura dveSa kI Aga kI jvAlAeM dhadhaka rahI thIM, ve jaba Age bar3he, taba unheM apane cAroM ora zatru hI zatru dikhalAI die / aura to kyA, jo unakA kalyANa karane ke lie Ae, ve bhI unheM virodhI ke rUpa meM hI najara Ae / yahI kAraNa hai ki rAvaNa kI najaroM meM rAma zatra ke rUpa meM rahe, aura gozAlA ko bhagavAna mahAvIra kI amRta-vANI bhI viSa-bharI jAna pdd'ii| kintu bhagavAn mahAvIra ke hRdaya meM gozAlA ke prati vahI dayA thI, jo gautama ke lie thii| yaha nahIM thA, ki gautama ke lie bhagavAn mahAvIra ke hRdaya meM koI dUsarI cIja ho, aura gozAlA Adi ke prati ve koI aura bhAva rakhate hoM / bhagavAn kA donoM ke prati eka-sA bhAva thaa| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antadvandva 33 magara gozAlA ko bhagavAn aura hI rUpa meM najara Ae aura udhara gautama ko kucha aura hI / hama samajhate haiM, ki bAhara meM jo gutthiyA~ haiM, ve saba hamAre mana meM rahatI haiM / ataH jaisA hamArA mana hotA hai, vaisA hI saMsAra hamako najara Ane lagatA hai / purAne darzanoM kI jo vibhinna paramparAe~ haiM, unameM eka dRSTi-sRSTivAda kI bhI paramparA hai / usakI mUla vicAraNA hai-- yAdRzI dRSTistAdRzI sRSTi : / jaisI dRSTi hotI hai, jisa manuSya kA jaisA dRSTikoNa bana jAtA hai, usake lie vaisI hI sRSTi ho jAtI hai / abhiprAya yaha hai, ki koI pUche ki sRSTi bhalI hai yA burI ? to isake lie usI se pUcha lo, ki tumhArI dRSTi acchI hai yA burI ? agara dRSTi acchI hai, to sRSTi bhI acchI najara AegI aura dRSTi burI hai, to sRSTi bhI burI najara AegI / manuSya bAhara meM jo saMgharSa kara rahA hai, usakA mUla andara meM hai / vaha antavRtiyoM ke kAraNa hI bAhara meM jUjha rahA hai / isa sambandha meM purAne vicArakoM ne eka sundara rUpaka kI saMyojanA kI hai / kA~ca ke eka mahala meM jahA~ Upara, nIce aura idhara-udhara kA~ca hI kA~ca jar3A thA, eka kuttA pahu~ca gayA / vaha akelA hI thA, usakA koI saMgI-sAthI bhI nahIM thA / vahA~ use roTI kA eka Tukar3A par3A milA / jyoM hI vaha use lene ke lie jhpttaa| kyA dekhatA hai, ki saikar3oM kutte usa Tukar3e ke lie jhapaTa rahe haiN| kuttA vahA~ akelA hI thA, parantu usI ke apane saikar3oM pratibimba saikar3oM kuttoM ke rUpa meM use najara A rahe the / vaha unase saMgharSa karatA hai, lar3atA hai / jaba mu~ha phAr3atA hai aura dA~ta nikAlatA hai, to usake pratidvandvI saikar3oM kutte bhI vaisA hI karate haiN| vaha kAMca kI dIvAroM se TakarA TakarA kara lohUluhAna ho jAtA hai / Tukar3A vahIM par3A hai| use koI uThAne vAlA nahIM hai, parantu usakI mAnasika bhUmikA meM se saikar3oM kuttaM paidA ho gae aura unase lar3a-lar3a kara usane apanI hI durgaMti kara DAlI / hamAre vicArakoM ne kahA hai, ThIka yahI sthiti saMsArAsakta manuSya kI ho rahI hai / use jIvana ke bAhara ke jo zatru aura mitra dikhAI dete haiM, aura unase vaha saMgharSa karatA huA najara AtA hai, kintu vAstava meM vaha saMgharSa bAhara kA nahIM hai, vaha to usakI andara kI vRtti kA hai / kintu manuSya apanI vRttiyoM ko ThIka rUpa se na samajhane ke kAraNa bAhara meM saMgharSa karatA dikhAI detA hai, aura apano svayaM kI durgati kara letA hai / yadi saMsAra kI samasyA ko hala karanA cAhate ho, to pahale apane andara kI samasyA ko hala karo / yadi tumane andara ke dRSTikoNa ko spaSTa samajha liyA hai, to jo tuma cAhoge, vahI ho jAegA / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana eka purAnA kathAnaka hai| eka choTA-sA gA~va thA / aura usakA eka mukhiyA thA, jisane saba kI sevA kI, hara jagaha apanA samaya, jIvana aura puruSArthaM lagAyA / usane gAMva ke hara bUr3he, nojavAna, bacce aura bahina ke kalyANa ke lie apanA jIvana vyatIta kara diyaa| jaba jIvana meM bur3hApA AyA, taba ghara kA moha tyAga kara, gA~va kA paMcAyatI sthAna thA, vahA~ Asana jamA liyA aura socA, ki jIvana kI ina AkhirI ghar3iyoM meM bhI gAMva kI adhika se adhika sevA kara jAU~ / gA~va ke bacce Ate, to unheM aisI zikSA detA, ki unake mana ke maila ko dhokara sApha kara detA / naujavAna Ate to unase bhI samAjonnati kI bAteM karatA, unakI gutthiyoM ko sulajhAne kI koziza karatA aura unake nikaTa samparka meM rahakara unake vikAroM ko dUra karane kA prayatna karatA / aura jo bUr3he Ate - jIvana se sarvathA hatAza aura nirAza, to unameM bhI nava-jIvana kI jyoti phailAtA / bahineM AtI aura unase bhI jaba zikSA kI bAteM karatA, to unake jIvana meM bhI eka jyoti-sI jaga jAtI / sacce bhAva se sevA karane vAle ko prasiddhi aura pratiSThA prApta hotI hI hai / usa bUr3he mukhiyA kI itanI prasiddhi ho gaI, aura usa para gA~va ke logoM kI aisI zraddhA jama gaI, ki jaisA vaha jo kucha kahatA; sArA gA~va vahI karatA / jaisA vaha AcaraNa karatA, sArA gA~va bhI usI kA anusaraNa karatA / 34 bUr3he ke prayatnoM se gA~va kI anekatA meM ekatA ke bhAva Ane lage / gA~va meM janaaj aneka the, kintu usane prayatna kara una anekoM ko eka rasa aura eka rUpa banA diyaa| kucha hI dinoM meM ve aneka vyakti evaM varga eka ho gae / netA kI paribhASA bhI yahI hai, ki jo vibhinnatA ko eka rUpa de sake, jo alaga-alaga rAhoM para bhaTakane vAloM ko eka rAha para lA sake tathA jisakI A~khoM kA jisa ora izArA ho, janatA usI ora calane lage, vahI netA kahalAtA hai / Rgveda meM eka puruSa sUkta hai- jisameM netA ko mahimA kA varNana kiyA gayA haiM / Rgveda ke bhASyakAra sAyaNa ne to dUsare rUpa meM usakA artha kiyA hai, kintu hama usase milatA julatA artha lete haiM / vahA~ prasaMga AtA hai ki sahala - zIrSA puruSaH, sahasrAkSaH sahasrapAt / sa bhUmi sarvataH spRSTvA tyatiSThaddazAGgalam // vaha mahApuruSa hai, Izvara hai, jisake hajAra sira haiM, hajAra netra haiM aura hajAra paira haiM, aura vaha sAre bhU-maNDala ko chUkara bhI usase dasa aMgula bAhara hai / vahA~, yaha Izvara ke lie kahA gayA hai, para hama vicAra kareMge to mAlUma hogA, ki netA ke viSaya meM bhI yaha kathana satya ke samIpa hI hai / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antaM .35 netA vahI hotA hai, jisake hajAra sira hote haiM / arthAt jo kucha vaha soce to hajAroM sira bhI vahI socane lage aura vahI harakata hareka ke mana meM khar3akhar3Ane lage / isa rUpa meM jo vicAroM kA ekIkaraNa kara sakatA hai, vahI saccA netA hai / isI prakAra netA jisa dRSTikoNa se dekha, hajAroM loga bhI usI dRSTikoNa se dekhane lageM, use jo dikhAI de, hajAroM ko vahI dikhAI de, hajAroM usake dRSTikoNa ko apanAne lageM, to samajhanA cAhie ki usameM netRtva Ane lagA hai / manuSya ke zarIra meM paira to do hI hote haiM, kintu jisa rAha para netA calatA hai, hajAroM kadama usI para calane ko taiyAra ho jAte haiM, isa prakAra jo hajAra paira vAlA hai, vahI vAstava meM netA hai / aisA netA sAre bhU-maNDala kA sparza karatA hai| arthAta jo gA~va kA netA hai, vaha sAre gA~va para chA jAtA hai, jo samAja kA netA hai, vaha sAre samAja para chA sakatA hai aura yadi koI rASTra kA netA banA hai, to samagra rASTra para chA sakatA hai; samagra janatA usa ke saMketa para calatI hai| magara vaha usa se dasa aMgula alaga rahatA hai / vaha samAja meM kAma karatA hai, janatA kI sevA karatA hai, janatA ke jIvana meM ghula-mila jAtA hai, janatA kA ekIkaraNa karatA hai, phira bhI vaha usake vaibhava se dasa aMgula dUra rahatA hai / yahA~ para dasa aMgula dUra rahane kA artha hai- saccA lokanAyaka pA~ca karmendriyoM aura pA~ca jJAnendriyoM ke sukha arthAt saMsAra ke bhoga-vaibhava se dUra rahatA hai / deza kA netA dezakA nirmANa karatA hai, samAja kA netA samAja kA nirmANa karatA hai, nagara kA netA nagara kA nirmANa karatA hai, aura grAma kA netA grAma kA nirmANa karatA hai aura isa taraha netAoM ke dvArA saMsAra kA yugAnurUpa nava-nirmANa hotA hai / kintu yadi netA apane jIvana ko UMcA na rakha sakA aura saMsAra kI daladala meM phaMsa gayA, to nirmANa kArya acchI taraha pUrA nahIM ho sakatA / maiM usa grAmINa bUr3he kI bAta kaha rahA huuN| vaha gA~va ke jIvana meM ghula-mila gayA thA / vaha gA~va ko usa pagaDaMDI para le AyA thA, ki usakA dekhanA, gA~va kA dekhanA aura usakA socanA; gA~va kA socanA, mAnA jAtA thA / eka samaya kI bAta hai / saMdhyA kA samaya thA aura zItala pavana cala rahA thA / vaha bUr3hA samIpa meM baiThe bahuta se navayuvakoM se jJAna carcA kara rahA thA / 'jaba jJAna carcA karate hue bahuta dera ho gaI, taba bIca hI meM vaha bola uThA- "yoM baiThe rahane se zarIra. ThIka nahIM rahatA hai / calo, bAhara ghUma Ae~ / bAhara maidAna meM yahI carcA calegI / " saba cala par3e / cala kara gA~va ke bAhara Ae to thor3I dUra para, eka suhAvanI jagaha baiThakara bAteM karane lge| kucha dera bAda udhara se eka pathika nikalA, bahuta hai Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 brahmacayaM darzana thakA huA / vaha bUr3he ke pAsa AyA aura pUchane lagA - "kyoM bUr3he, yaha Age jo gA~va naz2ara A rahA hai, kaisA hai ? khar3A ho Ane vAle ne na to abhivAdana kiyA aura na namaskAra hI / vaha aise hI tanakara gayA / usake bolane meM ziSTatA nahIM thI, vANI meM madhuratA nahIM thI / laTTha kI taraha Akara vaha khar3A ho gayA, aura prazna karane lagA / uttara diyA- 'gA~va kaisA hai ? jaba usane pUchA - 'gA~va kaisA hai ?' taba bUr3he vaha iMTa, patthara aura lakar3I vagairaha kA banA hai / ' musAphira ne kahA - 'yaha to dikhAI de rahA hai, kintu vahA~ ke rahane vAle haiM ?" 1 bUr3hA - "acchA, yaha prazna hai, tumhArA ? to maiM bhI pUchatA hU~ --tuma yaha batAo ki jisa gA~va se tuma A rahe ho, vaha kaisA hai ?" musAphira - "mere gA~va ke bAre meM kyoM pUchate ho ? vaha to pApiyoM aura rAkSasoM kA gA~va hai / mere gA~va meM eka bhI bhalA AdamI nahIM / vahA~ ke logoM ne mujhe barbAda kara diyA / unakI A~khoM se mere lie Aga barasatI thI aura unakI vANI se mere prati ghRNA aura dveSa TapakatA thA / unhoMne apanI jAna meM mujhako jindA nahIM rahane diyA, aura maiM bar3I kaThinatA se prANa bacA kara bhAgA huuN| maiM to socatA hU~, ki gA~va meM bhUkaMpa Ae, bijalI gire aura sArA gA~va dhvasta ho jAe ! maiM bhagavAn se yahI prArthanA aura kAmanA karatA hU~, ki jaba maiM vahA~ phira kabhI lauTU, to gA~va ujar3A huA mile, sunasAna mile| sArA grAma miTTI meM mila jAe, naSTa ho jAe / " isa para mukhiyA ne kahA - "bhaiyA, sAvadhAna rhnaa| hamArA gA~va usase bhI burA hai / vahA~ se to tuma jindagI lekara yahA~ taka A bhI gae, kintu isa gA~va meM gae, to nahIM kaha sakatA, ki jindA bacoge bhI yA nahIM kyA karoge isa gA~va meM jAkara ? maiM bhI muzkila se jindagI gujAra rahA huuN| merI mAno, to gA~va meM mata jAnA / nahIM rtI, tumhArA jIvana surakSita nahIM rahegA / " bUr3he kI bAta sunakara musAphira Age calA gyaa| gA~va ke lar3ake, jo yaha saba teM suna rahe the, socane lage - " inake to bar3e bure vicAra haiM, apane gA~va ke viSaya meM / vaha to bhayaMkara vidrohI jAna par3ate haiN| hama to inake izAre para nAca rahe haiM aura samakate haiM, ki inake dvArA hamAre gA~va meM maMgala hI maMgala hai, aura yaha ajJAta Agantuka trI se kaha rahe haiM, ki yahA~ se jindagI lekara nahIM lauToge / yaha to rAkSasoM kA gA~va hai, hA~ eka bhI bhalA AdamI nahIM hai / kaisI vicitra sthiti hai, bAbA kI ?" lar3akoM ke mana meM isa prakAra ke bhAva utpanna hue, kintu bUr3he se kucha pUcha leM, unameM se kisI ko bhI yaha sAhasa na ho. sakA / aura Age phira vahI jJAna carcA prArambha ho gaI / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antadvandra 37 kucha dera huI thI, ki eka dUsarA musAphira aayaa| vaha namaskAra karake eka ora khar3A ho gyaa| jaba takaM bAta calatI rahI, taba taka vaha bIca meM nahIM bolaa| cupacApa khar3A rhaa| Akhira buDDhe ne usase pUchA--"kaho bhAI, kyA bAta hai ?" usane bhI vahI kahA-"maiM bar3I dUra se ArahA hai, thaka gayA haiM, ataH mAlUma karanA cAhatA hU~, ki yaha gA~va kaisA hai ? gA~va kI kyA sthiti hai ?" buDDhA bolA-"bhAI, gA~va to jaisA hotA hai, vaisA hI hai|" musAphira-"yaha to maiM bhI dekha rahA hU~, kintu yahA~ ke rahane vAlA kA AcaraNa kaisA hai ? yahA~ mujhe kucha prema mila sakegA yA nahIM ? bhojana-pAnI mila sakegA ki nahIM ?" . bUr3he ne phira usI taraha usake apane gAMva ke bAre meM pUchA ki "vaha kaisA hai ?" musAphira ne kahA- "mere gA~va ke lie kyA pUchate ho ? merA gA~va to svarga hai| vahA~ maiMne abhI taka ke dina bar3e Ananda meM bitAe haiM, kintu durbhAgya merA pIchA nahIM chor3a rahA thA / yadyapi mere sAthiyoM ne mere jIvana meM rasa lene kI bahuta koziza kI, kaI sAthiyoM ne to mere lie svayaM kaSTa bhI uThAyA, kintu mere bhAgya ne sAtha nahIM diyaa| taba maiMne socA-yahAM se calU, aura dUsarI jagaha apanA bhAgya AjamAU~ / sambhava hai, vahA~ do roTiyAM mila jAeM aura koI dhaMdhA laga jaae| merA mana to aba bhI mere gAMva meM hai, zarIra se hI maiM yahA~ AyA huuN| acche dina Ane para, maiM phira apane gAMva ko hI lauTa jaauuNgaa|" musAphira kI bAta dhyAna se sunane ke bAda bUr3he ne kahA-"jaisA acchA tumhArA gA~va hai, usase kahIM adhika acchA hamArA gA~va hai / calo, hamAre gAMva meM tthhro| hama pIche-pIche A rahe haiN| aba hama tumheM anyatra jAne nahIM deNge| Ane vAle atithi kI rojI-roTI kA prazna hala na kare, vaha gAMva hI kaisA ? vahI gAMva Adarza gAMva hai, jahA~ koI kitanA hI kyoM na rotA huA Ae, kintu jaba jAe, to ha~satA huA jaae| hamAre gAMva kI yahI mahimA hai| yahA~ para atithi jana kA bar3A Adara evaM satkAra hotA hai|" buDDhe kI bhalamanasAhata dekha kara aura usake Agraha se Azvasta hokara musAphira gAMva kI ora calA gyaa| lar3akoM ke dimAga meM thor3I dera pahale kI aura aba kI bAtoM meM dvandva ho gyaa| kutUhala ke kAraNa unakA hRdaya caMcala ho uThA / lar3ake soca rahe the-"bAbA bhI vicitra hai| pahale to apane gAMva ko burA batalA rahe the / aura aba kahate haiM-gAMva kyA hai, svarga Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 brahmacarya-varzana hai aura yahA~ rote-rote Ane vAle bhI ha~sate-ha~sate bidA hote haiM ? samajha meM nahIM AtA, aisI parassara virodhI bAteM kyoM kahate haiM ?" Akhira, sAhasa karake eka lar3ake ne pUcha hI liyA- "bAbA, pahale to Apane hamAre gA~va kI bahuta burAI kI thI aura aba usI ko svarga-bhUmi batA diyA ! yaha kyA bAta hai ? isameM kyA rahasya hai ? eka hI gA~va ke viSaya meM Apake do vibhinnavicAra kyoM haiM ?" taba buDDhA bolA- "tuma samajhate nahIM / pahalA AdamI Aga kI cinagArI thA aura jalatI huI bher3a thA / jalatI bher3a jahA~ bhI jAegI, saba jagaha Aga lagAegI ! soco to sahI-jisa janmabhUmi meM usakI kaI pIr3hiyAM gujara cukI hai aura svayaM bhI jindagI ke 30-40 varSa gujAra cukA hai, phira bhI vaha eka bhI snehI aura mitra nahIM banA sakA aura kahatA hai ki sAre ke sAre zatru haiM, mujhe kucalane ke lie haiM, basa kisI taraha prANa bacAkara AyA huuN| jo itane jIvana meM apanA eka bhI premI nahIM juTA sakA, eka bhI saMgI-sAthI nahIM banA sakA vaha yahA~ raha kara ghRNA aura dva eSa phailAne ke sivAya aura kyA karatA ? vaha jitanI dera gA~va meM rahatA, bure saMskAra DAla kara jAtA / ataeva yoM burA batA kara maiMne tumhAre gA~va kI rakSA kI hai| vaha isa gA~va meM na rahe, isI meM gA~va kI bhalAI hai / vaha Aga, jo bAhara se jalatI huI AI hai, bAhara kI bAhara hI calI jaae| aise AdamI ko kyA tuma apane ghara meM rakhanA pasaMda karoge ?" saba lar3ake kahane lage - "nahIM, hama to nahIM rakkheMge / " bUr3he ne santoSa ke sAtha kahA- -"taba tuma mujha para kyoM sandeha kara rahe the ? jaba tuma apane ghara meM use pasanda nahIM karate, taba gA~va meM kaise pasanda kara sakate ho ? kyA sArA gA~va tumhArA ghara nahIM hai ? Azaya yaha hai, ki usa AdamI kA gA~va meM rahanA acchA nahIM thA / burA AdamI saba jagaha burAI phailAtA hai / " eka lar3ake ne pUchA - "to phira dUsare AdamI ko rahane ke lie kyoM kahA ?" bUr3hA - " jo insAna hai, aura insAnoM ke bIca rahatA hai, usako kisI na kisI rUpameM insAna hI barbAda karane vAle bhI hote haiM / kintu vaha kitanA bhalA AdamI hai, ki apane zatruoM ko yAda nahIM kara rahA hai, virodhiyoM ko yAda nahIM kara rahA hai, apitu kevala apane snehI sahayogiyoM ko yAda kara rahA hai, phalasvarUpa apane gA~va kI bhalAI karatA hai, jarA bhI burAI nahIM kara rahA hai| AkhirakAra, vaha gA~va se taMga Akara hI bhAgA hai, kintu usake jIvana meM kitanI miThAsa hai ? vaha jahA~ kahIM bhI jAegA, gA~va ke gaurava ko cAra cAMda lagAtA aaegaa| aise bhale AdamI kA gA~va meM rahanA acchA hai / aura jaba usa se kisI ko hAni nahIM pahuMcatI, taba usakI sahAyatA karanA aura use mAzraya denA, hama saba kA mAnavIya kartavya ho jAtA hai / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 gA~va ke bUr3he netA kI kahAnI samApta ho gaI; kintu jIvana-nirmANa kI kahAnI kahA~ samApta hotI hai ? vaha to nirantara Age bar3hatI hai| Apa samajha gae na kahAnI kA sArAMza ? kahAnI kA satya hai : ''prApa bhalA, to jaga bhalA " Apa bhale haiM, to sArA saMsAra Apake lie bhalA hai / Apa bhale nahIM haiM, aura Apake hRdaya meM ghRNA tathA dveSa kI jvAlAe jala rahI haiM, to Apa saMsAra ke eka kinAre se dUsare kinAre taka kahIM bhI jAeM, Apako kahIM bhI acchAI yA bhalAI nahIM milegI / milegI, to bhI Apa use ghRNA kI dRSTi se hI dekheMge / antarantu matalaba yaha hai, ki pahale andara ke jIvana ko svaccha karane kA prayatna kiyA jAnA caahie| jisane apanI antarAtmA ko svaccha banA liyA, usane svayaM apane ko apanA mitra banA liyaa| itanA hI nahIM, usane sAre saMsAra ko bhI apanA mitra banA liyA / aura jo apanI antarAtmA ko vikAroM aura vAsanAoM kI tIvratA ke kAraNa malina banAtA hai, vaha svayaM apanA zatru bana jAtA hai aura phira sArA saMsAra use zatru ke rUpa meM dikhAI dene lagatA hai / uttarAdhyayana sUtra meM bar3e hI sundara rUpa se isa viSaya kA nirUpaNa kiyA gayA haiM- appA naI veyaraNI, appA meM kUDasAmalI / appA kAmaduhA gheNU, appA meM naMdaNaM varNa // appA kattA vikattA yaduhANa ya, suhANa ya / appA mittamamitta ca, duppaTTayaM suppaTToM // bhagavAn kahate haiM-naraka kI bhayaMkara vaitaraNI nadI aura kUTazAlmalI vRkSa AtmA hI hai / AtmA hI abhISTa sukhaprada kAma dhenu gAya hai aura sundara nandana vana bhI AtmA hI hai / antarAtmA ho duHkhoM aura sukhoM kA kattoM evaM apane mitra ho aura svayaM apane zatru ho / jaba tuma sahI ke mitra bana jAte ho, aura jaba sahI rAha chor3a kara galata apane zatru bana jAte ho / bhoktA hai / are, tuma svayaM hI rAha para calate ho, taba svayaM rAha para cala par3ate ho, taba prazna ho sakatA hai, vaitaraNI nadI aura kUTazAlmalI vRkSa, jo naraka duHkha ke pratIka haiM, aura kAmadhenu tathA nandanavana, jo svarga sukha ke pratIka haiM, ve Atma-rUpa kaise ho sakate haiM ? agara AtmA svayaM apanA mitra hai, to zatru kaise ho sakatA hai ? aura yadi zatru hai, to mitra kaise ho sakatA hai ? isa prazna kA uttara yahI hai, ki AtmA meM durvRttiyA~ bhI haiM aura sadvRttiyA~ bhI haiM / jaisA ki abhI kahA jA cukA hai, donoM meM nirantara yuddha hotA rahatA hai / hRdaya Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana rUpI kurukSetra aura dharma kSetra meM jIvana kI lar3AI lar3I jA rahI hai / usameM eka tarapha acchI aura dUsarI tarapha burI vRttiyA~ haiM / burI vRttiyoM ke kAraNa hajAroM lAkhoM kyA, ananta jindagiyA~ barbAda ho cukI haiN| yadi Aja bho hama una vRttiyoM ko nahIM jIta sakate, to ananta jindagiyA~ jaise pahile barbAda huI haiM, vaise hI bhaviSya meM bhI barbAda ho jaaeNgii| ___insAna kI jindagI bahuta UMcI jindagI hai aura usakA janma bar3A hI mahattvapUrNa hai / usakI mahimA nahIM gAI jA sktii| devatAoM ke janma se bhI adhika mahimAmaya hai mAnava-janma ! bhagavAn mahAvIra ne apane sabhI sAdhakoM ko bAra-bAra 'devANuppiyA' 'devoM ke pyAre' kaha kara sambodhita kiyA hai / apane jIvana-kalyANa ke lie jo bhI bAlaka, bUr3he yA naujavAna bhagavAn ke sammukha Ae, jo bhI bahineM sAmane AI, aura to kyA, pApo se pApI aura adhama se se adhama vyakti bhI Ae, una sabase bhagavAn mahAvIra ne yahI kahA, ki tuma prApta jIvana kA kalyANa kro| tumhArA jIvana devatAoM ke jIvana se bhI adhika dhanya hai| gAyanti devAH kila gotakAni, panyAstu te bhaartbhuumi-bhaage| svargApavargAspada - mArga-bhUte, bhavanti bhUyaH puruSAH suratvAt // -viSNu purANa 2, 3, 24 svarga meM baiThe hue devatA bhI gAte haiM, ki dhanya haiM ve loga, jinhoM ne bhArata-jaisI Arya-bhUmi meM janma liyA hai / hama na jAne kaba devatA se insAna baneMge, kaba hama apane bandhanoM ko tor3a kara svataMtra mukta ho skeNge| __isa rUpa meM bhArata kI paurANika gAthAoM meM mAnava-jIvana kI mahattA kA nAda gUMja rahA hai / ho, to pUrva puNyodaya se isa bhUmi para manuSya ke rUpa meM avatarita to ho gae, magara prazna hai ki aba use sArthaka kisa prakAra kiyA jAe ? / eka dina rAma ne bAlaka ke rUpa meM janma liyA aura rAvaNa ne bhI bAlaka ke rUpa meM janma liyaa| janma se hI rAma, maryAdA puruSottama rAma nahIM bana gae the aura janma se hI rAvaNa, paranArI-hArI rAmasa nahIM bana gayA thaa| jaba ve apane jIvana kI rAha para Age bar3he, taba eka rAma aura dUsarA rAvaNa bana gyaa| eka kI acchI vRttiyoM ne, burI vRttiyoM ko parAjita karake use rAma banA diyA; aura dUsare kI burI vRttiyoM ne acchI vRttiyoM para vijaya pAkara use rAvaNa banA diyaa| ' abhiprAya yaha hai, ki bhalI burI vRttiyoM ke nirantara jArI rahane vAle saMgharSa meM agara bhalI vRttiyoM ko vijaya prApta hotI hai, to jIvana bhalA bana jAtA hai, aura Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antata yadi burI vRttiyA~ vijetA ke rUpa meM apanA sira uThA letI haiM, to jIvana barbAda ho jAtA hai| to kyA, yaha samajha liyA jAe, ki manuSya apanI vRttiyoM kA gulAma hai ? au unake jaya-parAjaya para hI usakI kismata kA phaisalA honA hai ? nahIM, hameM smaraNa rakhanA cAhie ki samasta vattiyAM, cAhe ve bhalI haiM yA bura manuSya kI. apanI hI haiM / vaha jahA~ unase nirmita hotA hai, vahAM unakA nirmANa : karatA hai / unakA nirmAtA manuSya se bhinna dUsarA koI nahIM hai / isIlie to kA gayA thA : "appA kattA vikattA y|" AtmA hI karma kA kartA hai aura AtmA hI karma-phala kA bhoktA hai| apanI vRttiyoM kA nirmANa karanA, eka para dUsarI ko vijayI banAnA, yaha AtmA kA hI- apanA- svataMtra adhikAra hai / yadi aisA na hotA, to manuSya ke sAre satprayAsa, manuSya kI samasta sAdhanA, niSphala hI na ho jAtI ? . isIlie to Ananda gRhapati ne, apane jIvana meM sAdhanA kA mArga talAza kiyaa| usane bhagavAn mahAvIra ke caraNoM meM saMkalpa kiyA thA ki Aja se bure vicAroM meM, duvRttiyoM meM nahIM rahanA hai, aura jIvana kI sahI rAha, jo ahiMsA aura sadAcaraNa kI rAha hai, usa para calanA hai| Ananda svadAra santoSa vrata ke rUpa meM brahmacarya kI rAha para cala pdd'aa| jo Ananda ne kiyA, vahI Apa kara sakate haiM, vahI saba kara sakate haiM / yadi na kara sakate hote, to Ananda kA aura dUsare mahAn sAdhakoM kA puNya-carita likhA hI kyoM jAtA ? use koI kyoM par3hatA aura kyoM sunatA ? hamAre jIvana meM do dhArAeM rahatI haiM-eka moha kI, dUsarI prema kii| moha meM vAsanA, vikAra aura abrahmacarya hai aura strI puruSa meM paraspara eka dUsare ke lie AkarSaNa hai / vaha AkarSaNa itanA prabala hai ki eka dUsare ke sAtha apane jIvana ko jor3a denA cAhatA hai / vAsanA kisI na kisI ke sAtha samparka kAyama karatI hai aura jIvana kA sAthI banAtI hai| __ aura jahA~ prema hai, AkarSaNa vahA~ bhI hotA hai| manuSya apane Apa meM akelA hai parantu akelA par3akara hI na raha jAe, isalie vaha bhI dUsare se sambandha jor3anA cAhatA hai| vizva meM vaha bhI sneha-sambandha kAyama karanA cAhatA hai| isa prakAra moha aura prema meM Upara dikhAI dene vAlA AkarSaNa eka-sA hai / kintu donoM ke AkarSaNa bhinna-bhinna prakAra ke haiM / unakI bhinnatA ko ThIka taraha samajhane ke Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya - darzana lie gAya ke dUdha aura Aka ke dUdha kA udAharaNa upayukta hai| gAya kA dUdha bhI dUdha kahalAtA hai aura Aka kA dUdha bhI dUdha kahalAtA hai / donoM dUdha kahalAte haiM aura donoM hI sapheda hote haiM / kintu donoM meM AkAza-pAtAla jitanA antara hai| eka meM amRta bharA hai, aura dUsare meM viSa chalakatA hai / Aka ke dUdha kI eka-eka bUMda jahara kA kAma karatI hai aura gAya kA amRtopama dUdha zarIra ke kaNa-kaNa meM bula aura zakti kA saMcAra karatA hai / 42 isI prakAra prema aura moha donoM meM AkarSaNa hai, para donoM ke AkarSaNa meM antara hai / jaba moha kA AkarSaNa eka kA dUsare para calatA hai, taba vaha donoM kI jindagI ko vAsanA meM DAla detA hai / jisa kisI ke pAsa vaha AkarSaNa kA pravAha jAtA hai, to vikAra aura vAsanA kI viSAkta lahareM lekara jAtA hai| prema kA AkarSaNa aisA nahIM hotA / usameM vikAra nahIM hotA / vAsanA bhI nahIM hotI / prema apane ApameM vizuddha hotA hai / prema tyAga ke patha para calatA hai, kartavya kI jyoti jalAtA hai / vAsanAjanya bhoga ke tamas se usakA kucha bhI sambandha nahIM hai / sItA ke prati eka ora rAvaNa ke hRdaya meM AkarSaNa hai aura dUsarI ora lakSmaNa ke hRdaya meM bhI AkarSaNa hai / kintu rAvaNa kA AkarSaNa vAsanA ke viSa se bharA hai, aura lakSmaNa kA AkarSaNa mAtRtva-bhAva kI pavitra bhAvanA se ota-prota hai| sItA kI sevA lakSmaNa ne kisa prakAra kI ! usake lie vaha prANa dene ko bhI taiyAra rahA, aura apanI sukha-suvidhAoM ko Thokara lgaaii| yaha saba AkarSaNa ke binA sambhava nahIM thA / parantu yaha AkarSaNa niHsvArtha bhAva se thA / usameM vAsanA ke lie raMcamAtra bhI avakAza na thaa| sItA ke prati lakSmaNa kI mAtRtva- buddhi thI / usane apane jIvana meM sItA ko sadA mAtA kI dRSTi se hI dekhA thA / jaba rAvaNa sItA kA apaharaNa kara AkAza mArga se jA rahA thA, taba sItA apane zarIra ke alaMkAra nIce pheMkatI gaI thI, jisase rAma ko patA laga jAe ki vaha kisa mArga se kahA~ le jAI gaI hai| jyoM hI rAma kI dRSTi una para par3I, unhoMne unako uThA liyA aura kahA- ye AbhUSaNa to sItA ke hI mAlUma hote haiN| dekhanA lakSmaNa, ye sItA ke hI haiM na ? usa samaya lakSmaNa ke antara jIvana kI ujjvalatA evaM pavitratA bAhara meM bhI camaka uThatI hai / lakSmaNa kA vaha jIvana, bhAratIya Adarza kA pratIka banakara raha jAtA hai / vaha bhAratIya saMskRti kA pratinidhitva karatA hai aura bhArata ke zIla tathA saujanya ko cAra cA~da lagA detA hai / usa samaya lakSmaNa kyA bole, mAno, bhArata kI antarAtmA hI bola uThI ? lakSmaNa ne kahA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antadandra nAhaM jAnAmi keyUre, nAhaM jAnAmi kuNDale / nUpure svabhijAnAmi, nityaM pAdAbhivandanAt / / bhaiyA, maiM nahIM kaha sakatA, ki yaha keyUra sItA kA hai, yA nahIM ? maiM yaha bhI nahIM jAnatA ki kauna-se kuNDala sItA ke haiM aura kauna se nahIM / maiM to kevala unake nUpuroM ko pahacAnatA hai| jaba maiM mAtA sItA ke caraNoM meM namaskAra karane ke lie jAtA thA, aura paira par3atA thA, taba unake pairoM para hI merI nigAha rahatI thii| isa kAraNa pairoM meM pahare hue nUpuroM ko to maiM pahacAna sakatA huuN| maiMne unake dUsare gahane nahIM yaha koI sAdhAraNa bAta nahIM hai, bahuta bar3I bAta hai| manuSya kA jIvana kitanI U~cAI taka pahuMca sakatA hai ? yaha ukti, isa bAta kA nirdeza karane vAlI mAnava-saMskRti meM rozanI kI eka U~cI mInAra hai| Aja ke bhAratavAsI jisa rUpa meM raha rahe haiM, aura apanI saMskRti bigAr3a rahe haiM, vAsanA ke aura bhogopabhoga ke jisa viSAkta vAtAvaraNa meM jIvana gujAra rahe haiM, unake pAsa lakSmaNakI isa sarvataH prakAzamAna U~cAI ko dekhane aura parakhane ke lie sateja evaM nirmala A~kheM kahAM haiM ? zAyada tarka A jAe, ki yaha to alaMkAra hai / aisA honA sambhava nahIM hai| kintu maiM samajhatA hU~, ki Apa prAja ke apane baune gaja se pUrvajoM ko na nApeM / Apa rAma, lakSmaNa, mahAvIra aura buddha ko apane gaja se nahIM nApa sakate, kyoMki unakA jIvana itanA mahAn hai, ki ApakA gaja unake virAT vyaktitva ke samakSa bahuta choTA par3atA hai / ve isa kSudra gaja se nahIM nApe jA skte| to, lakSmaNa kI z2indagI bhI z2indagI hai / ve bhI sItA se sneha rakhate the| unake hRdaya meM bhI sItA ke prati AkarSaNa thA aura itanA AkarSaNa thA, ki sItA ke lie jitane rAma nahIM roe, usase adhika kahIM ve roe / yaha AkarSaNa hai, ki jisameM jIvana kI U~cAI aura miThAsa mAlUma hotI hai| jIvana kI madhurimA aura pavitratA jhalakatI hai / dUsarI ora rAvaNa kA bhI sItA ke prati AkarSaNa thA / para, vaha bure vicAroM aura vAsanA ke kAraNa viSa mAlUma hotA hai / kitanA gandA, kitanA kutsita ? isa taraha donoM hI jIvana ke eka hI kendra meM khar3e hue the, kintu lakSmaNa devatA ke rUpa meM aura rAvaNa rAkSasa ke rUpa meM prasiddha huaa| ___ magara lakSmaNa aura rAvaNa ke jIvana ke viSaya meM koI acchA-burA phaisalA kara lene se hI hamArA kAma nahIM cala sakatA hai| hameM apane nija ke jIvana ke bAre meM bhI nirNaya karanA hogA / socanA hogA aura vizleSaNa karanA hogA, ki andara meM hama Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya - varzana kyA haiM ? bhagavAn mahAvIra ke jJAna kA jo alaukika prakAza hameM upalabdha hai, usameM Apa apane Antarika jIvana kA parIkSaNa kara sakate haiM / 44 isI prakAza meM gRhapati Ananda ke jIvana ko dekhie| vaha bhagavAna mahAvIra ke zrI caraNoM meM brahmacarya vrata le rahA hai; ki saMsAra meM apanI patnI ke sivAya, jitanI bhI striyA~ haiM, unake prati maiM mAtA aura bahina kA pavitra prema sthApita karatA hU~ / saMsAra meM jo karor3oM nAriyA~ haiM; ve saba merI mAtAe~ aura bahineM hoMgI aura maiM hoU~gA unakA nirmala hRdaya saccA bhAI / jaba jIvana meM itanA UMcA Adarza AtA hai, taba apane Apa burI vRttiyoM ke paira ukhar3ane lagate haiM / saMsAra kI vAsanAe~ anAdikAla se jIvana meM ghara kie hue haiM, unake kAraNa jIvana nirantara giratA calA jA rahA hai aura itanA adhika giratA jA rahA hai, ki saMbhala nahIM rahA hai / kintu sadvRttiyoM ke jAgRta hone para vahI jIvana kartavya ke morce para tanakara khar3A ho jAtA hai| yadi jIvana meM eka bhI U~cAI tanakara khar3I ho jAtI hai, aura burAiyoM ko lalakAratI hai, to burAiyAM, Aja nahIM to kala, z2arUra maidAna khAlI karake bhAga jAtI haiM / brahmacarya meM eka adbhuta zakti hai / Akhira hamArA vartamAna jIvana kyA hai kyA haiM ? bhAratIya darzana kA uttara hai, ki Aja haiM / hamAre vartamAna jIvana ke do rUpa haiM-na vaha yaha dRzya deha - piNDa, jo hamAre pAsa hai, jar3a aura cetana donoM kA sammizraNa hai / ? maiM Apase hI pUchatA hU~ ki Apa Apa AtmA bhI haiM aura zarIra bhI zuddha cetana hai, na kevala jar3a / manuSya ko vartamAna kaluSita - jIvana kA maidAna pAra karanA hai, aura pavitratA ke antima sarvAtizAyI bindu para pahuMcanA hai / Aja kI dRSTi se na kevala AtmA ko aura na kevala zarIra ko hI lekara hama Age bar3ha sakate haiM / pratyuta donoM ko maz2abUta banA kara hI, hama apanA mArga taya kara sakate haiM / magara donoM ko maz2abUta banAne kA upAya kyA hai ? maiM samajhatA hU~, ki vaha upAya brahmacarya hI hai, usake atirikta aura kucha nahIM hai / brahmacarya meM amita zakti hai / usakI zakti hamAre mana ko maz2abUta banAtI hai, hamArI antarAtmA ko zaktizAlI banAtI hai, aura hamAre tana ko bhI maz2abUta karatI hai / manuSya kA tana, mana aura AtmA jaba saba kucha maz2abUta ho jAtA hai, taba usameM aisI pracaNDa zakti kA, aise apUrva aura dedIpyamAna teja kA aura aisI adbhuta kSamatA kA AvirbhAva hotA hai, ki vaha apane jIvana meM ekadama apratihata ho jAtA hai / bAhara kI aura koI bhI mAyA zakti, usake mArga meM ror3A bana kara khar3I nahIM ho sakatI / . bhItara kI, Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antadvandva 45 brahmacarya kI Aga, vaha Aga hai, jisameM tapa kara AtmA kundana bana jAtI hai / usa Aga meM ananta ananta kAla se AtmA ke sAtha cipaTA huA karma- mala jala kara bhasma ho jAtA hai / isa prakAra brahmacarya kI sAdhanA manuSya ke jIvana ko, jisameM zarIra aura AtmAdonoM kA samAveza hai, zaktizAlI banAne vAlI hai / brahmacarya kI bUTI kI yaha eka bar3I vizeSatA hai | ahiMsA aura satya Adi kI AdhyAtmika bUTiyA~ AtmA kI zakti ko bar3hAtI haiM aura saMsAra kI dUsarI bhautika bUTiyA~ isa zarIra ko majabUta banAtI haiM, parantu brahmacarya kI yaha bUTI, eka sAtha donoM ko aparimita bala pradAna karatI hai / isI kAraNa brahmacarya uttama tapa mAnA gayA hai / tavesu vA uttama bamhaceraM / jo bhAgyazAlI isa tapa kA anuSThAna karate haiM, ve apane jIvana ko pAvana, pavitra aura maMgalamaya banA lete haiM / vyAvara, 5-11-50 / } tyAga kA Arambha sabase nikaTa aura sabase priya vastunoM se karanA caahie| jisakA tyAga karanA paramAvazyaka haivaha hai mithyA ahaMkAra, arthAt - maiM yaha kara rahA hU~' -yahI bhAva hamAre andara mithyAbhimAna ko utpanna karatA hai - isako tyAga denA hogA / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana zakti kA kendra-bindu ____ kala ke pravacana kI antima bAta ApakI smRti meM hai na ki, manuSya kA jo vartamAna jIvana hai, jo maujUdA z2indagI hai, vaha na akele AtmA se hI sambandhita hai aura na akele zarIra se hii| yaha mAnava-jIvana AtmA kI eka vaibhAvika paryAya hai| aura, jo bhI AtmA ke manuSya Adi vaibhAvika paryAya hote haiM, ve saba saMsAra ke paryAya haiM / ve na to zuddha AtmA ke paryAya hote haiM aura na zuddha jar3a ke hI paryAya hote haiM / zuddha jar3a-paryAya kA matalaba yaha hai ki usameM cetana kA nimitta na ho / jar3a meM jo parivartana Ae, caitanya ke dvArA na Ae / isa prakAra cetanA ke nimitta ke binA hI jo bhI jar3a meM adala-badala hotI hai, vaha zuddha jar3a-paryAya hai| ___ isI taraha zuddha Atma-paryAya kA artha hai-AtmA ke dvArA hI AtmA meM parivartana kA honA, kisI bhI rUpa meM jar3a kA nimitta na honA / zuddha AtmA meM jo paryAya hote haiM, ve kevala AtmA ke dvArA hI hote haiN| jaise samyaktva kA AvirbhAva honA, AtmAkA zuddha paryAya hai / isI prakAra samyagjJAna aura samyak cAritra bhI AtmA ke zuddha paryAya haiM, zrAkatva aura sAdhutva bhI AtmA ke hI paryAya haiM / aura isase Age bar3hate-bar3hate jo paramAtma-bhAva arthAt siddhatva-dazA kI prApti hotI hai, vaha bhI AtmA kA apanA zuddha paryAya hai| usameM jar3a kA nimitta nahIM hai / usa paryAya kI prApti AtmA ko svayaM kI adhyAtma-sAdhanA dvArA hI hotI hai| zuddha jar3a-paryAya aura zuddha cetana-paryAya ke atirikta jar3a aura cetana ke kucha aise paryAya bhI haiM, jinheM hama azuddha paryAya kahate haiM / udAharaNArtha zarIra kA ekaeka jarrA, jo zarIra ke rUpa meM AyA hai, vaha cetana ke adhiSThAna se AyA hai| cetana ne hI jar3a pudgala ko zarIra kA rUpa pradAna kiyA hai| ataeva yaha jo zarIra, indriyAM, aura mana haiM, inheM hama jar3a-paryAya kahate haiM, kintu ve usake azuddha paryAya haiN| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya Adi jo karma-pudgala haiM, ve apane Apa meM jar3a haiM, aura sAre loka meM bikhare par3e haiM / jaba ve bikhare par3e haiM, taba bhI unameM svabhAvataH Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti kA kendra-hindu rUpAntara hotA rahatA hai, magara vaha rUpAntara cetana ke nimitta se nahIM hotaa| aMtaH usa samaya unake jo paryAya hote haiM, ve zuddha jar3a-paryAya kahe jAte haiM / usa samaya una puragaloM ko pudgala hI kahA jA sakatA hai, jar3a hI kaha sakate haiM, kama nahIM kaha sakate / una pudgaloM meM karma-rUpa paryAya kI utpatti tabhI hotI hai, jaba yoga aura kaSAya se prerita hokara AtmA unheM grahaNa karatI hai| jaba ve pudgala, Atma-pradezoM ke sAtha ekameka hue aura unameM kArmika zakti utpanna ho gaI, taba unheM kama-saMjJA prApta huI, arthAt unameM karma-rUpa paryAya kI utpatti huI / jaba taka ve AtmA ke sAtha sambaddha raheMge-AtmA ke sAtha cipaTe raheMge, karma kahalAte raheMge / jaba AtmA se alaga ho jAeMge, taba unheM phira karma nahIM kheNge| ve phira jar3a kahalAeMge, pudgalaparamANu kahalAeMge yA paryAyAntara se aura kucha bhI kahalAeMge,para karma nahIM kahalAeMge / abhiprAya yaha hai, ki karma bhI eka prakAra ke pudgala haiN| una pudgaloM meM karma-rUpa paryAya kA honA azuddha paryAya hai, kyoMki vaha cetana ke dvArA utpanna huA hai| AtmA meM krodha, mAna, mAyA, lobha yA rAga-dveSa rUpa jo vikAra utpanna hote haiM, unake nimittase vaha sva-kSetrAvagAhI una pudgaloM ko grahaNa karatI hai, aura phira jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi ke rUpa meM unheM pariNata karatI hai| yaha pariNati AtmA ke dvArA hI hotI hai / isa kAraNa pudgaloM ke usa parivartana ko hama pudgala kI azuddha paryAya kahate haiN| ye indriyA~, zarIra aura mana bhI jaba taka AtmA ke sAtha haiM, taba taka ho zarIra ko zarIra, indriya ko indriya aura mana ko mana kahate haiM / aura jaba AtmA ina sabako chor3a detI hai, taba phira Agama kI bhASA meM zarIra, zarIra nahIM kahalAtA, indriya, indriya nahIM kahalAtI aura mana, mana nahIM khlaataa| __ yoM to, Apa AtmA ke dvArA chor3a dene para bhI zarIra ko zarIra kahate rahate haiM, para vAstava meM aisA kahakara Apa purAnI yAda ko tAjA karate haiM / vaha zarIra pahale AtmA ke sAtha rahatA thA, isI kAraNa use zarIra kahate haiM aura vaha bhI kucha samaya taka hI kahate haiM-jaba taka usakI AkRti vahI banI rahatI hai / rAkha bana jAne para use kauna zarIra kahatA hai ? yadi vaha zarIra hai, to kisI na kisI kA honA cAhie / jaba AtmA use chor3a kara calI gaI hai, taba vaha kisa kA zarIra hai ? ataeva isa rUpa meM vaha zarIra, zarIra nahIM mAnA jAtA aura indriya, indriya nahIM mAnI jAtI aura mana, mana nahIM mAnA jAtA / Agama ko bhASA meM ve saba pudgala mAne jAte haiN| isa prakAra jar3a pudgala aura AtmA ke dvArA eka dUsare meM azuddha paryAya utpanna kie jAte haiN| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 brahmacarya-darzana koI jIva naraka meM gyaa| usane jo nAraka kA rUpa liyA hai, to vaha AtmA kA zuddha paryAya hai yA azuddha paryAya ? vaha karma-nimitta se nAraka banA hai, pudgala ke saMsarga se banA hai, isalie azuddha paryAya hai| isI prakAra deva, manuSya aura tiryaJca Adi paryAya bhI AtmA ke azuddha paryAya haiM / / ___isI prakAra krodha, mAna, mAyA aura lobha bhI azuddha paryAya haiM / kiM bahunA, jitane bhI audayika-bhAva AtmA meM utpanna hote haiM, ve saba azuddha paryAya haiM / ve AtmA ke nija-paryAya nahIM haiM; kyoMki unakI utpatti jar3a karmoM ke nimitta se hotI hai| koI manuSya krodha karatA hai / hama jAnate haiM, ki jar3a meM krodha utpanna nahIM hotA, cetana AtmA meM hI hotA hai / para, krodha yadi AtmA kA svAbhAvika guNa hotA, to mukta-dazA meM bhI usakI sattA rahanI cAhie thI / yahI nahIM, mukta-dazA meM to svAbhAvika guNoM kA paripUrNa vikAsa hotA hai, ataeva vahA~ krodha kA bhI pUrNa vikAsa honA cAhie thA / parantu aisA nahIM hai| krodha aura dUsare kaSAya bhI, karma ke saMyoga se AtmA meM utpanna hote haiM / ataH AtmA meM utpanna hone para bhI unheM AtmA kA zuddha paryAya nahIM kaha sakate / hamArI sthiti kyA hai ? manuSya jaba taka saMsAra meM hai aura saMsAra kI bhUmikA meM raha rahA hai, taba taka use hama na ekAntataH zuddha kaheMge aura na azuddha / usameM zuddha paryAya bhI haiM aura azuddha paryAya bhI haiM / manuSya kA jIvana apane Apa meM azuddha paryAya hai / jar3a aura cetana, donoM ke vikAra se mAnava-zarIra aura mAnava-jIvana banA hai| eka ora karma haiM, zarIra hai, indriyAM haiM aura mana hai aura dUsarI ora usakI apanI AtmA hai| donoM kA milakara hamAre sAmane eka piNDa khar3A hai / usakI upamA dI gaI hai, ki lohe kA eka golA Aga meM par3A hai / dhIre-dhIre jaba lohe kA golA Aga kI garamI le letA hai, aura usa ke kaNa-kaNa meM Aga samA jAtI hai, taba usakA koI bhAga aisA bAkI nahIM rahatA, jisameM lohA aura Aga-donoM na hoN| jahA~ lohA hai, vahIM agni hai aura jahA~ agni hai, vahIM lohA hai| ___ lohe ke gole kI yaha jo sthiti hai, vahI manuSya jIvana kI sthiti hai / eka ora to hamArA zarIra hai, piNDa hai, dUsarI ora usake aNu-aNu meM AtmA agni kI taraha vyApta hai / koI jagaha khAlI nahIM, jahA~ AtmA na ho, aura koI jagaha aisI nahIM, jahA~ AtmA to ho, para zarIra na ho| sarvatra yahI vidhAna hai / isakA vizleSaNa karanA hI sAdhaka kA apanA kAma hai| bheda-vijJAna sAdhaka-jIvana kI vizeSa sAdhanA hai| eka vaijJAnika ke sAmane jaba tapA huA golA A jAtA hai, taba vaha vizleSaNa karatA hai, ki yaha lohA hai aura yaha agni hai / do cIjeM sAmane AtI haiM, to vizle Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti kA kendra-bindu 46 SaNa kiyA jAtA hai, ki yaha amuka hai, aura yaha amuka hai / vicAraka ke mana meM bhI avazya hI vizleSaNa -buddhi utpanna hotI hai| sAdhaka, cAhe ve gRhastha hoM, athavA sAdhu hoM, eka hI dhyeya lekara Ae haiN| aura vaha mahAn dhyeya yahI hai, ki AtmA ko alaga, aura zarIra, indriya evaM mana ko alaga samajha leM / AtmA meM paidA hone vAle audayika-bhAvoM ko, krodha Adi vikAroM ko alaga samajha leM, aura zuddha AtmA ko alaga samajha leN| jisa sAdhaka ne yaha samajha liyA, vaha apanI sAdhanA meM dRr3ha bana gyaa| phira saMsAra kA koI bhI sukha yA duHkha usako vicalita nahIM kara sakatA / jaba taka yaha bhUmikA nahIM AtI hai, taba taka manuSya, sukha se macalatA hai aura duHkha se ghabarAtA hai / jIvana kI donoM dazAe~ haiM -eka sukha aura dUsarI duHkha / kintu, jaba ukta bheda-vijJAnadazA ko prApta kara liyA jAtA hai, taba na sukha vicalita kara sakatA hai aura na duHkha hI / jaba duHkha Ae, taba duHkha meM na rahakara AtmA meM rahe, aura jaba sukha Ae, taba bhI sukha meM na raha kara AtmA meM rahe / aura samajha liyA jAe, ki yaha to saMsAra kI pariNati hai / jo kucha bhI acchA yA burA cala rahA hai, vaha AtmA kA apanA nahIM hai / yaha AtmA kA sva-svarUpa nahIM hai| yaha to pudgala ke nimitta se AtmA meM utpanna hone vAlI vibhAva-pariNati hai / jaba taka hai, taba taka hai, aura jaba calI jAegI, to phira kucha nahIM hai / isa prakAra bheda-vijJAna kI bhUmikA prApta kara lene vAlA sAdhaka apane svarUpa meM ramaNa karane lagatA hai / ____ jaina-dharma kA yahI darzana hai / jaina-dharma meM batalAe gae caudaha guNasthAna aura kyA haiM ? ve yahI batalAte haiM ki amuka bhUmikA meM pahuMcane para samyaktva kI prApti ho jAegI aura amuka bhUmikA meM jAne para krodha, mAna, mAyA aura lobha chUTa jAeMge aura amuka bhUmikA meM jAkara jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, moha aura antarAya karma haTa jAe~ge aura phira Age kI bhUmikA meM AyuSa Adi zeSa cAra karma bhI dUra ho jAeMge / isake pazcAt AtmA sarvathA vizuddha paramAtma-svarUpa ko prApta kara legii| yaha hai, jaina-darzana kI AdhyAtmika vastu-sthiti ! ____ ahiMsA, satya, asteya aura brahmacarya kI jo sAdhanA hai, vaha kisa rUpa meM hai ? isI rUpa meM ki hama isa zarIra meM rahate hue bhI zarIra se alaga ho skeN| zarIra meM rahate hue bhI zarIra se alaga hone kA artha kyA hai ? artha yaha hai, ki karmoM kA kSaya to jaba hogA, taba hogA, kintu hama apanI viveka buddhi se to unase pahale hI alaga ho sakeM ! jaba taka Ayu karma kI sattA maujUda hai, hameM zarIra meM rahanA hai aura jaba taka nAma karma kI dhArA baha rahI hai, taba taka zarIra se pRthak nahIM ho sakate-eka ke bAda eka zarIra kA nirmANa hotA hI jAegA, kintu yaha zarIra aura ye indriyA~ AtmA se Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana bhinna haiM, jo isa parama-tatva ko samajha lete haiM aura usameM AsthAvAna ho jAte haiM, ve zarIra meM rahate hue bhI zarIra se alaga mAlUma hote haiM / gujarAta ke eka adhyAtma-yogI ne kahA hai, ki beha chatAM jenI dazA bata dehAtIta / te mAnInAM caraNamAM vandana ho agaNIta / ise sva-para viveka kaheM, bheda-vijJAna kaheM, AtmA-anAtmA kA bhAna kaheM, yA AtmAnubhUti kaheM, vAstava meM yahI dharma hai / samasta sAdhanAe~ aura sAre kriyA-kANDa isI anubhUti ke lie haiN| vrata, niyama, tapa aura japa, Adi kA uddezya isI anubhUti ko pA lenA hai / jJAna, dhyAna, sAmAyika aura svAdhyAya isI ke lie kie jAte haiN| jisa sAdhaka ko yaha bheda-vijJAna prApta ho gayA usakI mukti ho gaI, usake bhava-bhava ke bandhana chinna-vicchinna ho gae, vaha kRtArtha huA aura zuddha saccidAnandamaya bana gyaa| Aja kala dharma ke sambandha meM itanA saMgharSamaya vAtAvaraNa bana gayA hai, ki sAdhaka ko sahI rAha nahIM milatI hai aura vaha cakkara meM par3a jAtA hai ki kidhara cale aura kidhara nahIM ? dharma ke vAstavika rUpa ko samajhanA usake lie muzkila ho jAtA hai ! vAstava meM dharma kyA hai ? jitanA-jitanA pudgala kA aura jar3a kA aMza kama hotA jAtA hai, aura jar3a ke nimitta se AtmA meM paidA hone vAle vikAra jitanejitane kama hote jAte haiM, utanI hI utanI AtmA, zuddha hotI jAtI hai / AtmA meM jitanI-jitanI yaha zuddhi bar3hatI jAtI hai, vaha dharma hai, aura vaha dharma, jitanA-jitanA bar3hatA jAtA hai, utanA-utanA vaha hamAre bandhanoM ko tor3atA calatA hai. aura jaise-jaise baMdhana TUTate jAte haiM, parama- pada mokSa prApta hotA jAtA hai| yahI AtmA kI mUla aura sahI sthiti hai / hamArI isa sthiti meM brahmacarya kyA karatA hai ? isa prazna kA uttara pAne ke lie hameM brahmacarya zabda kA artha samajha lenA Avazyaka hai| 'brahmacarya' meM eka 'brahma' aura dUsarA 'carya' zabda hai| vyAkaraNa kI dRSTi se zabdoM kI banAvaTa para dhyAna denA caahie| kisI bhI zabda kA jaba taka vizleSaNa karake na dekha leM taba taka usakA jo mahattvapUrNa artha hai, vaha hamArI samajha meM nahIM AtA hai| brahmacarya saMskRta-bhASA kA zabda hai aura vyAkaraNa ke anusAra jaba usakA vizleSaNa karate haiM, taba do zabda hamAre sAmane Ate haiM / 'brahma' aura 'carya', ina do zabdoM se milakara eka 'brahmacarya' zabda banA hai| ___brahma' kA artha hai-zuddha Atma-bhAva / zuddha Atma-bhAva kahie, yA paramAtma'bhAva' kaha lIjie, bAta eka hai / 'brahma' kI ora 'caryA' karanA, gati karanA, yA calanA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhakti kA nA-binu brahmacarya haiN| matalaba yaha hai, ki brahma ke lie, paramAtma-bhAva ke lie calanA, gati karanA, unmukha honA, usa ora agrasara honA, usake lie sAdhanA karanA, basa, yahI brahmacarya kA artha hai / tAtparya yaha hai ki jo jIvana meM paramAtma-bhAva kI jyoti malakA detA hai, vahI brahmacarya hai| brahmacarya, jIvana meM paramAtma-bhAva kI jyoti, isalie jhalakA detA hai ki usakI sAdhanA meM dUsare vikAroM kA damana karanA bhI Avazyaka bana jAtA hai aura dUsare vikAroM ke damana karane kA artha hai, mahAn antHsNghrss| dekhA jAtA hai, ki manuSya bAhara kI dharma-kriyAeM to bar3I saralatA ke sAtha nibhA letA hai, tilaka-chApe lagA kara, mAlA dhAraNa karake, jaTAe~ bar3hAkara yA muMDA pUrA dhArmika bana jAtA hai, magara paramAtmabhAva kI prApti ke nimitta brahmacarya kA pAlana karanA usake lie bahuta kaThina par3atA hai| usake mana ke bhItara aneka dvandva uTha khar3e hote haiN| aise samaya meM aneka vikAra jAga uThate haiM aura vikAroM kI chAyA meM manuSya kA mana bAra-bAra manuSya se kahatA hai-pIche lauTa / duniyA meM AyA hai, to duniyA~ ke sukhoM ko bhoga le / bhogoM se udAsIna kyoM hotA hai ? mUrkha ! isa taraha se svayaM ko kasane meM kyA rakkhA hai? mana kI aisI bAteM sunakara, sAdhaka bAra-bAra apane sAdhanA-patha se vicalita hotA hai aura Thokara khAkara kabhI-kabhI girane kI, patha-cyuta hone kI bhI bAta socatA hai / aura aisA dekhA jAtA hai, ki kabhI pIche lauTa bhI jAtA hai| to, isa kaThina-kaThora brahmacarya ke mArga para koI biralA hI Thahara pAtA hai, Age bar3ha pAtA hai aura sAdhanA ke antima lakSya mokSa ko prApta karatA hai| isa sambandha meM rAjarSi bhartRhari ne bahuta hI spaSTa zabdoM meM kahA hai matta bhakumbha-dalane bhuvi santi zUrAH, kecit pracaNDa-mRgarAja-baSe'pi bakSAH / kintu bravImi balinA purataH prasA, kandarpa-varSa-dalane viralA manuSyAH // dharma-zAstroM kI vidhAna kI bhASAmeM sAdhu kA brahmacarya pUrNa mAnA jAtA hai / parantu vaha pUrNatA, bAhya pratyAkhyAna kI dRSTi se hai| pUrNa brahmacarya kA lakSya rakha kara kI jAne vAlI eka mahAn pratijJA-mAtra hai / sAdhu sva aura para strI donoM kA hI tyAga karake calatA hai / usakI sAdhanA meM gRhastha ke samAna svastrI kI bhI chUTa nahIM rahatI hai / basa, isI dRSTi ko dhyAna meM rakhakara sAdhu ke brahmacarya ko pUrNa batAyA gayA hai / anyathA, antarjIvana meM TaTola kara dekheM, to kyA vastutaH usakA brahmacarya pUrNa ho gayA hai kyA usake sabhI antardvandva samApta ho gae haiM--kyA vAsanA kI sabhI bUMdeM sUkha gaI haiM ? nahIM, yaha saba kucha nahIM huA hai / abhI sAdhu ko bhI mana ke vikAroM se eka lambI lar3AI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 brahmacarya - darzana lI hai / yaha nahIM ki 'appANaM vosirAmi' kahA aura basa, usI dina brahmacaryaM kI pUrI sAdhanA ho gii| usI dina yadi ahiMsA, satya aura brahmacarya pUre ho gae, aura jo bhI sAdhutva-bhAva kI sAdhanA hai, vaha pUrI ho gaI, to phira Age ke lie jIvana saMsAra meM kyoM hai ? aba use karanA kyA hai ? use jo kucha bhI pAnA thA, vaha pA ho cukA hai / usI ghar3I aura usI kSaNa pA cukA hai| usake jIvana meM pUrNatA A gaI hai / azuddhi jIvana meM rahI hI nahIM / phira, aba vaha kisase lar3atA hai ? kisa lie sAdhanA kara rahA hai ? aura sAdhanA ke mArga para jo kadama sa~bhAla kara rakha rahA hai, vaha Akhira, kisa prayojana se rakha rahA hai ? yadi sAdhutva kI pratijJA lete hI brahmacarya, satya aura ahiMsA Adi meM pUrNatA A jAtI hai, to isakA artha yaha huA ki cAritra meM pUrNatA A jAtI hai / cAritra pUrNatA A jAne para, Apa jAnate haiM, manuSya kI kyA sthiti hotI hai ? cAritra kI paripUrNatA AtmA meM paramAtma-dazA paidA kara detI hai, aura mukti pradAna karatI hai / phira to koI bhI sAdhaka sAdhutva kI pratijJA lene ke sAtha hI siddha, mukta kyoM nahIM ho jAtA ? buddha aura sAdhutva-bhAva kI pratijJA, pratijJA hai, aura aba jIvana bhara usa pratijJA ke mArga para calanA hai, aura nirantara calanA hai / parantu calatA calatA sAdhaka kabhI lar3akhar3A bhI jAtA hai, bhaTaka bhI jAtA hai / cira kAla ke saMcita saMskAra kabhI-kabhI dabAne kA prayatna karane para bhI ubhara Ate haiM, aura mana ko gar3a-bar3a meM DAla dete haiM / mana eka aisA ghor3A hai, itanA haThI aura caMcala hai, ki savAra le jAnA cAhatA hai, use aura dizA meM aura vaha daur3a par3atA hai, kisI aura hI dizA meM / vaha savAra kI AjJA nahIM mAnatA hai| savAra durbala hai aura ghor3A balavAn hai / gItA meM arjuna ne kahA hai caJcalaM hi manaH kRSNa, pramAthi balavad dRDham / pUrNa sAdhanA ke kSetra meM upasthita hokara, sAdhaka ko, apane ukta mana ke ghor3e para niyantraNa karanA hai| dhIre-dhIre jaba jJAna kI bAgaDora 'savAra' ke hAtha meM A jAtI hai, taba vaha ghor3e ko apanI abhISTa dizA kI ora le jAtA hai / mana ke sambandha meM eka saMta kahatA hai mana saba para savAra hai, mana ke mate aneka / jo mana para prasavAra hai, vaha lAkhana meM eka // mana saba para savAra hai / kahane ko to kahate haiM ki ghor3e para savAra car3hA huA hai, kintu mana kA ghor3A, eka aisA ghor3A hai ki vaha savAra para hI savAra rahatA hai, aura Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 zakti kA kendra-binnu savAra ko na jAne kidhara le jAtA hai| usane savAra para hI apanA niyaMtraNa kara rakhA hai, lAkhoM meM koI eka aisA vIra sAdhaka nikalatA hai, jo mana para savAra hotA hai, mana ke ghor3e ko apane abhISTa niyaMtraNa meM rakhatA hai / kabhI-kabhI aisA hotA hai, ki jaba bahuta bar3I sabhA hotI hai, hajAroM AdamI ikaTThe hote haiM, aura sabhA-pati ke gale meM phUloM kI mAlAe~ DAlakara use kursI para biThA dete haiM, taba usakI aMga-bhaMgI ko dekho, to mAlUma hogA, ki usa para ahaMkAra savAra ho gayA hai / jaba yaha dRzya dekhane ko milatA hai, taba pratyakSa meM to yaha mAlUma hotA hai, ki vaha kursI para baiThA hai, kintu vAstava meM kursI hI usa para baiTha gaI hai| jIvana kI yaha kaisI viDambanA hai ! jaba ye vikAra Ate haiM, taba mAlUma hotA hai, ki jIvana kA nATaka kitanA vicitra hai ! dekhate haiM, koI ghor3e para savAra hai, para dekhanA hai, ki ghor3A hI to kahIM usa para savAra nahIM ho gayA hai ? jo kAra para baiThA hai, kahIM kAra hI to usa para nahIM car3ha baiThI hai ? kapar3oM ne to hameM nahIM pahana liyA hai ? aura hama samAja meM yaza aura pratiSThA paidA karate haiM kintu kahIM unhoMne to hameM nahIM pakar3a liyA hai ? sacamuca saMsAra meM pakar3a kI kucha aisI vicitraM bAteM haiM, ki hama Azcarya-mugdha ho jAte haiM / - eka guru thA, aura usakA eka thA celaa| prabhAta kI lAlI meM donoM cale jAyA karate the nadI para snAna karane / eka dina bahuta sabere hI nadI-kinAre pahu~ce to kucha sApha najara nahIM AtA thaa| jaba ziSya aura gurU donoM nadI meM snAna karane lage, taba acAnaka gurU kI dRSTi eka kAlI cIja para pdd'ii| vaha dUra nadI kI dhArA meM bahatI huI jA rahI thii| guru ne ziSya se kahA-dekha, vaha kambala bahA jA rahA hai, kisI kA baha gayA hai, tU use pakar3a lA / ziSya ne kahA-mahArAja, mujhase to vaha nahIM pakar3A jaaegaa| gurU ne phaTakArA-tU itanA haTTA-kaTTA hai, para eka bahatA kambala bhI nahIM pakar3A jaataa| acchA maiM hI jAtA huuN| gurU ne chalAMga lagAI, aura use pakar3A, to vaha kambala nahIM, eka rIcha thA / guru ne jyoM hI use pakar3A, ki usane guru hI ko kasa kara pakar3a liyaa| __ aba guru apanA piNDa chur3Ane kI koziza kara rahe haiM, aura jala ke andara gutthama-gutthA ho rahI hai| cele ko kucha spaSTa dIkha nahIM rahA thaa| dera ho gaI, to usane AvAja dIguru jI, yadi kambala nahIM pakar3A jAtA hai, to chor3a do, rahane bhI do ! kambala kahIM aura mA~ga leNge| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmaparva-vAsana taba guru ne kahA-are, guru to kambala ko chor3anA cAhatA hai, kintu kambala hI guru ko nahIM chor3a rahA hai| __jo bAta guru aura ziSya kI hai, vahI bAta sAre saMsAra kI hai| hamane kisI pIja ko cAhA, aura use pakar3ane gae aura pakar3a liyA, parantu bahuta bAra aisA hotA hai, ki vahI cIja hameM pakar3a letI hai, aura aisA kasa kara pakar3a letI hai. ki sArI jindagI bIta jAtI hai, phira bhI vaha piNDa nahIM chodd'tii| saMsAra kI yaha dazA hai| isa dazA se mukti pAne ke lie hI ahiMsA, satya, asteya aura brahmacarya kI kalA batalAI gaI hai| manuSya, apanI antaH zakti kA prayoga kare, to eka hI jhaTake meM isa dazA se apane Apako chur3A sakatA hai, kintu mana kI gati bar3I vicitra hai, vaha saba para savAra jo hai| mana ko jItanA bar3A kaThina hai| bAta yaha hai, ki mana bhI AtmA kI hI eka zakti hai, AtmA ne hI use janma diyA hai / aba janma dene vAle meM yaha kalA bhI honI cAhie, ki vaha use apane vaza meM rakha sake / kintu vaha bhUta eka aisA bhUta hai, ki jise jagA to diyA hai, kintu use vaza meM rakhane kI yadi zakti nahIM hai, to vaha jaisA cAhegA, vaisA karegA / usake nacAe nAcanA pdd'egaa| - hamAre mana ne hamako pakar3a liyA hai| sArI jindagI mana kI gulAmI karatekarate barabAda ho jAtI hai, phira bhI usase piNDa nahIM chuutttaa| vaha kitane khela-khelatA hai, kitanA nAca nacAtA hai| hamArI zakti varadAna banane ke bajAya abhizApa bana jAtI hai| ananta-ananta kAla bIta gayA hai aura bItatA jA rahA hai| magara mana pAsanAnoM ko nahIM chodd'taa| vaha kabhI tRpta nahIM hotA, kabhI UbatA nahIM / jaba dekho, tabhI bhUkhA-kA-bhUkhA banA rahatA hai| mana para hamako savAra honA cAhie thA, para, vaha hama para savAra ho gayA hai|| mana kI gati kA pravAha kisI bhI kSaNa zAnta nahIM hotA hai| Apa kisI nadI ke kinAre khar3e ho jAeM to dekheMge, ki nadI kI dhArA nirantara bahatI jA rahI hai eka bUMda ke pIche dUsarI aura tIsarI bUMda baha rahI hai| nirantara avizrAnta-gati se pravAha bahatA rahatA hai / ThIka yahI hAlata mana-saritA ke pravAha kI hai / sote-jAgate pratyeka kSaNa mana kI nadI bhI bahatI rahatI hai / hamArI cetanA kA pravAha eka kSaNa ke lie bhI nahIM ruktaa| mana kI vRtti kSaNa-kSaNa meM badalatI rahatI hai| kintu dhanya hai vaha, jo mana para savAra ho gayA hai aura jo mana ko dhArAko apane adhikAra meM rakhatA hai| jidhara cAhatA hai, udhara hI mana, zarIra aura indriyA~ daur3atI haiN| sArA zarIra usakI mAtrA meM hai| senApati kI AjJA meM hajAroM-lAkhoM vIroM kI senA hotI hai / usake parA se saMketa para hajAroM-lAkhoM talavAreM myAna se bAhara hokara camacamAne lagatI haiM aura tatkAla usakI dUsarI mAjJA para cupacApa phira usI myAna meM rakha dI jAtI Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti kA kendra vindu haiM / aisA anuzAsana hotA hai, ki hajAroM sainika mauta ke morce para lar3ate haiM, aura apanI jAna taka lar3A dete haiN| kyA majAla ki koI idhara se udhara ho jaae| ___ senA para senApati kA jaisA anuzAsana hotA hai, vaisA hI niyaMtraNa jisakA apane mana para hai, vicAroM aura icchAoM para hai, vaha sAdhaka apane jIvana meM kabhI parAjita nahIM ho sakatA / usakI kabhI hAra nahIM ho sktii| . sAdhanA kA eka hI mArga hai, ki hama apanI indriya, mana aura zarIra ko AtmA ke kendra para le AeM, apane samasta vyApAroM ko AtmA meM hI kendrIbhUta kara leN| isa prakAra jaba AtmA kI samasta zaktiyA~ kendrita ho jAtI haiM, taba brahmacarya kI zakti bar3ha jAtI hai, aura yaha kendrIkaraNa jitanA-jitanA majabUta hotA jAtA hai, brahmacarya kI zakti meM abhivRddhi hotI. calI jAtI hai| bhUkha lagegI to zarIra ko bhojana deMge, kintu mana jo mA~gegA vaha nahIM deNge| vahI diyA jAegA, jo hama cAhate haiM / A~kha, kAna, nAka Adi apanA-apanA kArya karate haiM, kintu unakA cAhA nahIM hogA, jo hama cAheMge vahI hogaa| jaba sAdhaka apane jIvana para, apanI indriyoM para, apane zarIra aura mana para ThIka rUpa meM adhikAra kara letA hai, taba AtmA meM rAga aura dveSa kI pariNati kama ho jAtI hai aura rAga-dveSa kI pariNati jitanI-jitanI kama hotI jAegI, utanA-utanA hI brahmacarya kA vikAsa hotA jaaegaa| isa prakAra brahmacarya kI sAdhanA andara aura bAhara donoM kSetroM meM calatI hai / vaha akele AtmA meM yA akele zarIra meM hI nahIM calatI hai / yadyapi zarIra para brahmacarya kA prabhAva par3atA hai aura itanA sundara par3atA hai, ki use vANI ke dvArA vyakta karanA kaThina hai / jo sadAcArI mAtA-pitA kI santAna hai, vaha itanA sudRr3ha evaM sugaThita hotA hai ki saMsAra kI coToM se tanika bhI nahIM ghabarAtA / kintu isake viparIta lampaTa mAtA-pitA kI santAna duHkhoM kI coToM se kA~pane lagatI hai / choTe-choTe bacce, jinakI jindagiyA~ abhI panapa hI rahI haiM, jaba dila kI dhar3akana kI bImArI se taMga A jAte haiM, nisteja evaM niSprANa se ho jAte haiM, taba mAlUma hotA hai, ki mAtA-pitA ne bhUla kI hai| isI kAraNa unakA zarIra bacapana meM hI jara-jara hotA jA rahA hai| jaba adhiSThAna hI durbala hai, to usakA adhiSThAtA balavAn kaise hogA? durbala aura niHsattva zarIra meM sabala aura sattvazAlI AtmA kA nivAsa kisa prakAra ho sakatA hai ? Apa isa bAta para vicAra kareM, ki jainadharma meM jaba mokSa-prApti kI yogyatA para vicAra kiyA gayA, taba jahA~ AdhyAtmika zakti kI sabalatA para jora diyA gayA, vahA~ zArIrika zakti ko bhI mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-varzana Apako mAlUma honA cAhie, ki hamAre yahA~ 'saMhanana' aura 'saMThANa' (AkRti) kA sUkSma vicAra kiyA gayA hai / zarIra kI AkRti kaisI hai, vaha U~cA hai yA nIcA hai, yaha saba saMsthAna kahalAtA hai / aura zarIra kI sabala-nirbala racanA-vizeSa aura haDDiyoM kA bala, yaha saba saMhanana hai| jaba mokSa ko bAta AI, taba kahA, ki mokSa ke lie koI vizeSa saMsthAna apekSita nahIM hai| zarIra samacaturasra ho, to bhale ho, aura na ho, to bhI koI hAni nahIM hai / zarIra kI AkRti sundara ho, to bhI ThIka hai aura na ho, to bhI koI burAI nhiiN| na AkRti kI surUpatA se mokSa milatA hai aura na AkRti kI kurUpatA se mokSa aTakatA hai / zarIra kI sundaratA-asundaratA kA prazna mukhya nahIM hai, prazna hai-bala kA, zakti kaa| ataH uttama saMhanana avazya hI apekSita hai / yahA~ Akara jaina-dharma jitanA adhyAtmavAdI hai, utanA hI bhautikavAdI bhI bana gayA hai / jainadharma jaba mokSa kI sAdhanA ke lie calA, AtmA ke bandhanoM ko tor3ane ke lie calA aura jIvana kI maMjila ko pAra karane ke lie calA, taba usane AtmA kI bAteM khiiN| 666 bAteM AtmA kI kahIM, to eka bAta zarIra ke sambandha meM bhI kaha dii| isa rUpa meM vaha bhautikavAdI bhI ho gyaa| jainadharma ne kahAkitanA ho sundara zarIra kyoM na ho, usase mokSa nahIM milegaa| kintu jaba vajraRSabha nArAca saMhanana hogA, tabhI mokSa milegaa| bajraRSabhanArAca saMhanana ke abhAva meM kisI ko bhI mokSa nahIM mila sakatA / jainadharma ne vicAra kiyA hai, ki UMce vicAra, U~ce saMkalpa, ucca bhAvanA, apane siddhAnta para ar3e rahane kA bala aura saMsAra ke saMgharSoM meM rahate hue bhI apane para na ukhar3ane dene kA bala, vajra RSabha nArAca saMhanana meM hI mila sakatA hai| _ isa kA tAtparya yaha hai, ki hamArA adhyAtmavAda eka prakAra se bhautikatA kI nIMva para khar3A hai, aura usakA AdhAra zarIra-bala ko bhI banA diyA gayA hai| kintu, sAdhaka bhaTaka na jAe, bhrama meM na raha jAe, isalie jainadharma sAtha hI yaha bhI kahatA hai, ki vajaRSabhanArAca ke hone para hI mokSa milatA hai, yaha sahI hai, para yaha sahI nahIM, ki usake hone para mokSa milatA hI ho| vajraRSabhanArAca saMhanana, mokSa kI aneka AdhyAtmika anivAryatAoM ke sAtha, eka bhautika aparihAryatA-anivAryatA hai / para, anta meM zarIra ko chor3anA hai, vajraRSabha nArAca saMhanana ko bhI chor3anA hai, parantu yaha chor3anA tabhI sambhava hogA, jaba ki pahale sAdhanA-kAla meM vaha saMhanana hogaa| kisI bhI mahala kI nIMva agara Thosa jamIna para rakhI gaI hogI, to usakI maMjileM bhI UMcI car3hatI jaaegii| yadi bhUmi daladala vAlI hai, aura usameM Thosapana nahIM hai, isa sthiti meM yadi koI vyakti saMgamaramara kA mahala usa para khar3A karanA cAhe, to usakA vaha prayAsa niSphala hogaa| vaha mahala kadAcit khar3A ho bhI gayA, to adhika samaya taka Thaharane vAlA nahIM hai / kisI bhI samaya vaha dharA-zAyI ho sakatA hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti kA kendra bindu eka sajjana haiM, jo eka bar3e bhArI mandira kA nirmANa karA rahe haiM / Aja isa daridra deza kI sampatti ko naye mandiroM ke nirmANa meM lagAnA kahA~ taka ucita hai, isa prazna kI mImAMsA yahA~ nahIM karanI hai aura na kisI saiddhAntika dRSTi se hI vicAra karanA hai / hameM yahA~ usakI nIMva kI hI bAta kA ullekha karanA hai / ve usa mandira para tIna karor3a rupayA kharca karanA cAhate haiN| maMdira ke lie gaharI nIMva khudavA rahe the, to eka sajjana ne unase kahA -sATha phuTa jamIna to nIMva ke lie khoda lI gaI hai, aba aura kitanI khudavAoge ? kyA pAtAla ke tala para nIMva rakhoge ? nirmANa karttA ne uttara diyA-sau, do sau yA tIna sau phuTa bhI kyoM na nIMva khuda jAe, kintu jahA~ majabUta caTTAna A jAegI, vahIM para nIMva rakha deMge / pacAsa yA sATha phuTa para nIMva rakhane kA saMkalpa hama ne nahIM kiyA hai, hamArA saMkalpa yaha hai, ki jahA~ majabUta caTTAna AegI, vahIM nIMva rkheNge| merI kalpanA ke anusAra agara nIMva rakhI gaI, to usa para khar3I huI dIvAreM aura bhavya bhavana prakRti ke bhISaNa bhaTakoM ko cira kAla taka bhI baradAzta kara leMge / jIvana-nirmANa ke viSaya meM bhI yahI siddhAnta lAgU hotA hai / nissandeha jIvana meM adhyAtmavAda mahattvapUrNa hai, kintu usako hameM ucita evaM apekSita bhautikatA se bhI majabUta banAnA hai / vaidika darzana meM bhI kahA gayA hai 'nAyamAtmA bala honena labhyaH 57 -- muNDakopaniSad jo zarIra se nirbala hai, aura asamartha hai, use AtmA ke darzana nahIM ho sakate / balavati zarIre balavata zrAtmano nivAsaH / balavAn zarIra meM hI balavAn AtmA kA nivAsa hotA hai / durbala zarIra meM balavAn AtmA kabhI nahIM raha sakatA / isa prakAra jo AtmA apanI sAdhanA kI maMjila ko taya karane calA hai, use apane zarIra kI majabUtI ko bhI bhUla nahIM jAnA cAhie / brahmacarya kI zakti se saba se pahale hamAre zarIra kA dhAraNa hotA hai, use sabala banAyA jAtA hai aura usakA vAstavika nirmANa kiyA jAtA haiN| zArIrika zakti brahmacarya ke abhAva meM nahIM AtI / ataeva zArIrika zakti ke dvArA AdhyAtmika kSamatA ko prApta karane ke lie brahmacarya kI AvazyakatA hotI hai / brahmacarya kI sAdhanA karake zarIra ko jitanA sabala banAyA jAegA, utanA hI vaha saMsAra ke tUphAnoM ko aura sAdhanA meM Ane vAle saMkaToM ko sahaja bhAva se sahana karane meM samartha ho sakegA / } byAvara 6-11-50 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana jIvana-rasa hamArA jo vartamAna jIvana hai, vaha zarIra aura AtmA donoM ke sumela kA prati phala hai / jIvana meM zarIra bhI hai aura AtmA bhI hai| tAtvika dRSTi se zarIra, zarIra hai aura AtmA, AtmA hai| zarIra jar3a hai, vaha paMca bhUtoM se banA huA hai| AtmA cidAnandamaya hai / vaha kisI se bhI banA huA nahIM hai| isa jIvana kA jaba anta hotA hai, taba yaha dRzya zarIra yahIM par3A raha jAtA hai, aura usakA adhiSThAtA AtmA apanI agalI mahAyAtrA ke lie cala par3atA hai| zarIra, AtmA nahIM ho sakatA aura AtmA, zarIra nahIM ho sktaa| donoM tatvataH eka-dUsare se bhinna haiM / ___ isa prakAra donoM kI sattA mUlataH pRthak pRthaka hone para bhI, donoM meM bahuta ghaniSTha aura mahattva-pUrNa sambandha bhI hai| donoM kA eka-dUsare kI kriyA para gaharA prabhAva bhI par3atA hai| yahI kAraNa hai, ki jaba hama jIvana ke sambandha meM vicAra karate haiM, taba zarIra aura AtmA donoM hamArI najaroM meM jhUlane lagate hai, aura inameM se kisI eka kI bhI upekSA karake hama dUsare kA vicAra nahIM kara sakate / agara koI vyakti isa prakAra ekAMgI vicAra karatA bhI hai, to vaha apane jIvana ke viSaya meM zuddha dRSTikoNa upasthita nahIM kara sakatA / isa sthiti meM manuSya kA yahI kartavya hai, ki vaha AtmA aura zarIra donoM kA yathocita vikAsa kare, donoM ko hI sazakta banAe, donoM meM hI kisI prakAra kI gar3abar3a na hone de| ___ kaI pantha aise haiM, jo kevala AtmA kI hI bAteM karate haiM, aura jaba ve bAteM karate haiM, taba unakA muddA yahI hotA hai, ki zarIra bImAra rahatA hai, to rahA kare ! hameM isase kyA sarokAra hai| ise to eka dina chor3anA hai / jaba eka dina chor3anA hI hai, taba isakA kyA laadd'-pyaar| yaha to miTTI kA putalA hai / jaba TUTa jAe tabhI ThIka hai / isa prakAra kI manovRtti ke kAraNa ve apane zarIra kI ora yathocita dhyAna nahIM de pAte haiN| isa prakAra kA vicAra rakhane vAle loga bar3I lambI-lambI aura kaThora sAdha Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-rasa 56 nAe~ karate haiM, kintu phira bhI AtmA ko majabUta nahIM banA pAte haiM / AtmA ko sateja nahIM kara paate| bhagavAn pArzvanAtha aura mahAvIra ke yuga meM aise sAdhakoM kI saMkhyA bahuta adhika thI, jinheM apanI sAdhanA ke sahI lakSya aura upAyoM kA ThIka-ThIka parijJAna nahIM thA, kintu jo zarIra ko hI daNDita karane para tule hue the / bhagavAn mahAvIra ne unake lie jisa zabda kA prayoga kiyA hai, vaha kar3A to hai, magara sacAI bhI usameM bharapUra hai / bhagavAn ne aisI sAdhanA ko bAla-tapa aura ajJAna-kaSTa kahA hai| kyoMki usa tapa ke pIche viveka nahIM hai / aura binA viveka ke dharma kI sAdhanA kaise ho? ___abhiprAya yaha hai, ki jo loga isa zarIra ko hI daNDa dene para tula gae haiM ; ise barvAda karane ko taiyAra ho gae haiM, ve samajhate haiM, ki burAiyA~ saba zarIra meM hI haiM, sAre anarthoM kA mUla zarIra hI hai / yadi isa zarIra ko naSTa kara diyA jAe, to AtmA svataH pavitra ho jaaegii| isa prakAra kI dhAraNA se prerita hokara, ve bar3A bhayaMkara tapa karate haiM / koIkoI sAdhaka apane cAroM ora dhUniyA~ dhakA lete haiM aura Upara se sUrya kI kar3I dhUpa ko jhelate rahate haiM / jeTha ke mahIne meM paMcAgni-tApa se tapa kara apane zarIra ko koyale kA Dhera banA lete haiN| unakI apanI samajha meM zarIra kI camar3I kyA jalatI hai, mAnoM AtmA ke vikAra jalate haiM / jaba kar3I saradI par3atI hai, taba ThaMDe pAnI meM khar3e ho jAte haiN| ghaMToM khar3e rahate haiM, aura zIta kI vedanA ko sahana karate rahate haiN| ve samajhate haiM, ki aisA karane se hamArI AtmA pavitra ho rahI hai| koI-koI tApasa aise bhI haiM, jinhoMne khar3e rahane kA hI niyama le liyA hai / maiMne eka vaiSNava sAdhu ko dekhA hai, jo sAta varSoM se khar3A thaa| usake paira sUja kara stambha jaise ho rahe the aura khUna simaTa kara nIce kI ora jA rahA thaa| usane eka jhUlA DAla rakkhA thA, ki jaba khar3A na rahA jAe, taba usa para jhuka kara ArAma le liyA jAe / kintu rahe khar3I avasthA meM hI / maiMne use isa rUpa meM dekhA aura pUchAApa yaha kyA kara rahe haiM ? usa sAdhu ne uttara diyA-"maiMne bAraha varSa ke lie khar3e rahane kA vrata le liyA hai / khar3A hI khAtA hU~, zauca jAtA hU~ aura sotA huuN| ukta tapa sAdhanA se avazya hI eka dina mujhe prabhu darzana hoMge, baikuNThavAsa prApta hogaa|" / usako sAdhanA kaThora hai, vaha apane zarIra ko jo yAtanA de rahA hai, vaha asAdhAraNa hai, isase inkAra bhI nahIM kiyA jA sakatA, parantu mujhe bhagavAna pArzvanAtha kA agni-tApasa kamaTha ko diyA gayA upadeza yAda A rahA hai - Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana aho kaSTamaho kaSTaM punastatvaM na jAyate ? kaSTa to bhayaMkara hai, kintu phira bhI tatva kI, satya kI prApti nahIM ho rahI hai / apane jIvana ko homa rahe haiM, kintu vaha alaukika prakAza nahIM mila rahA hai, jisakI apekSA hai aura jisakI prApti ke hetu yaha saba kucha kiyA jA rahA hai / __ koI-koI tApasa sUkhe patte hI khAte haiM, aura koI ve bhI nahIM khAte / koI havA kA hI AhAra karate haiN| koI kanda, mUla aura fala hI khAte haiM / yaha eka kaThora sAdhanA avazya hai, parantu yaha sAdhanA binA viveka kI hai| bhagavAna mahAvIra ke yuga ke sAdhakoM kA varNana AyA hai, ki ve bhojana lAte aura ikkIsa-ikkIsa bAra usako pAnI se dhote / dhote-dhote jaba usakA nIrasa bhAga bAkI baca rahatA, taba usako grahaNa karate the| aise varNana bhI Ate haiM, ki bhikSA ke pAtra meM bhinna-bhinna koSThaka vanavA lete aura gRhastha ke ghara jAte, to mana meM soca lete, ki amuka nambara ke khAne meM AhAra DAlA jAyagA, to pakSiyo ko khilA dUMgA, amuka meM DAlA huA amuka ko khilA dUMgA aura amuka khAne meM DAlA huA maiM svayaM khAU~gA / isa prakAra do, tIna, cAra dina bhI ho jAte, aura usake nimitta ke khAne meM AhAra na par3a paataa| dUsaroM ke nimitta ke khAnoM meM hI AhAra par3atA calA jAtA, to Apa bhUkhe raha jAte aura vaha AhAra usI ko khilA diyA jAtA, jisake nimitta ke khAne meM vaha par3atA thaa| isa prakAra kI kaThora sAdhanAe~ pichale yuga meM hotI thIM aura kahIM-kahIM Aja bhI hotI haiM / ukta sAdhanAoM se akAmanirjarA hotI hai, yaha satya hai, parantu parama-tatva kI upalabdhi inase nahIM ho pAtI, ataeva AdhyAtmika dRSTi me unakA kucha bhI mUlya nahIM hai / aura aisI kaThora sAdhanAoM kI carama-sImA yahIM taka nahIM hai / inase bhI bhayAnaka sAdhanAeM kI jAtI haiM / cale jA rahe haiM, kisI kI koI cIja par3I huI.dIkha gaI, aura use uThA liyA, magara uThAne ke bAda khayAla AyA, bahuta gunAha kiyA, kisI kI cIja uThA lI / phira socA-yadi yaha hAtha na hote, to kaise uThAtA ? aura yaha para na hote, to kaise uThAne jAtA ? ina hAthoM aura pairoM kI badaulata hI maiM pApa ke kIcar3a meM gira gayA, to, inheM samApta hI kyoM na kara dUM? na rahegA bAMsa, na bajegI bAMsurI ! isa prakAra soca kara, unhoMne apane hAthoM-pairoM ko kyA sajA dI ? unhoMne apane hAtha aura paira hI kATa lie| aisA bhI varNana AtA hai, ki kahIM cale jA rahe haiM aura kisI sundara strI para dRSTi par3a gaI, vikAra jAga utthaa| vikAra jAga uThA, to socA ki ina A~khoM ke kAraNa hI vikAra jAgA hai / yadi A~kheM na hotI, to maiM dekhatA hI nahIM, aura dekhatA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jovana-rasa hI nahIM, to vikAra jAgatA bhI kaise ? unhoMne lohe kI garama zalAkAe~ lIM, apanI AMkhoM meM svayaM apane hAthoM se bhauMka lI, aura jIvana-bhara ke liye andhe bana ge| Aja-kala bhI isa prakAra ke tapasvI kahIM-kahIM pAe jAte haiM / eka santa the, jinhoMne do-tIna varSa se apane hoThoM ko tAra DAla kara sIM rakkhA thA, jisa se bola na sakeM / yadi muMha khulA rahegA, to bola nikala jaaegaa| unheM apane Upara bharosA nahIM thA, to muMha ko hI soM liyA / jaba muMha hI soM liyA, taba khAnA kaise khAe~ ? basa, chedoM meM se ATe kA pAnI yA dUdha tutaI ke dvArA gale ke nIce utArA jAne lgaa| - yaha sAdhaka mahodaya jaba gAndhI jI se mile, taba gAndhIjI ne pUchA-yaha kyA kara rakkhA hai, vaha bahuta bar3A vicAraka thA, kintu kabhI-kabhI bar3e-bar3e vicAraka bhI bhrAnti meM par3a jAte haiN| vaha bhI bhrAnti meM par3a gayA thA / usa ne gAndhI jI ko likhakara uttara diyA ki ki maiMne mauna le rakkhA hai, aura vaha kahIM bhaMga na ho jAe, isa Dara se maiMne apanA mu~ha sIM liyA hai| ___gAndhIjI ne usase kahA-"bhale hI bAhara se na bolo, kintu yadi aMdara se bolane kI vRtti nahIM TUTI, to muMha sI lene se bhI kyA hogA ? isakA artha to yaha huA ki eka burAI ko-sambhAvita burAI ko miTAne ke lie, dUsarI bhalAiyoM ko bhI naSTa kara diyA jAe ? mu~ha khulA hotA, to sambhava hai, koI dukha meM karAhatA huA milatA, to use kucha madhura zabda bolakara sAntvanA to dete / aura sambhava hai, koI vyakti Apake pAsa adhyayana karane ke lie AtA, to usakA kucha bhalA ho jAtA / muMha sI lene se vaha saba khatma ho gyaa| isase itanA hI to huA, ki muMha se koI galata zabda na nikala jAe / kintu mana se to vaha vRtti nahIM nikalI hai ? yadi mana se vaha vRtti nikala gaI hotI, to muMha sIne kI AvazyakatA hI na rahatI / aba to yaha sthiti hai, ki yaha hoTha bhI sUja gae haiM / fira bhI mana kahA~ zAnta hai ? to Apane eka burAI kI sambhAvanA ko naSTa karane ke lie, kitanI hI acchAiyoM ko naSTa kara diyaa|" "vANI ke saMyama ke lie mauna kI sAdhanA Avazyaka hai, mauna kA abhyAsa sAdhaka ko anrtamukha banAtA hai / abhyAsa-kAla meM yadi smRti bhraza ke kAraNa mukha se kabhI kucha bola nikala bhI jAe, to koI vizeSa hAni nahIM hai / bolane para hI nahIM, bolane kI vRtti para niyaMtraNa karo / aura vaha bhI galata evaM anucita bolane kI vRtti para / " gAndhIjI kI bAta usakI samajha meM A gaI, aura usane apane muha ke tAra khola die / gAndhIjI kA tarka satya ko prakAzamAna kara gayA / mAnava jIvana ke bar3e hI vicitra rUpa haiN| bhagavAn mahAvIra aura pArzvanAtha ke yuga meM bhI kaise-kaise kaThora sAdhaka maujUda the / jaba AgamoM meM unakA varNana par3hate haiM, taba mAlUma hotA hai, ki ve zarIra ko naSTa karane para hI tula par3e the| unhoMne yaha Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 brahmacarya - darzana phaisalA kara liyA thA, ki sAre pApoM kI jar3a yaha zarIra hI hai| isako jaldI se jaldI naSTa kara DAlane meM hI AtmA kA kalyANa hai aura jIvana kA maMgala hai / zarIra kA khAtmA hote hI hamAre lie brahma-dhAma kA bhavya dvAra khula jAegA, sAre bandhana Traka-Traka ho jAe~ge aura ananta Ananda kI upalabdhi ho jAegI / unheM yaha patA nahIM thA, ki jaba taka mana kI kuvRttiyAM naSTa nahIM hotIM, taba taka zarIra ko agara Aga meM bhI jhauMka diyA jAe, taba bhI koI lAbha hone vAlA nahIM hai / aisA karane se yadi purAnA zarIra chUTa bhI jAegA, to phira nayA zarIra milegA ? isa se zarIra kA Atyantika abhAva hone vAlA nahIM, kyoMki jaba taka kAraNa naSTa nahIM hotA, taba taka tajjanya kArya bhI naSTa nahIM ho skte| Aga jala rahI hai, usameM hAtha DAla diyA jAe, aura vaha na jale, yaha kaise sambhava ho sakatA hai ? isI prakAra zarIra ko janma dene vAlI to vRttiyAM haiM -rAga-dveSa kI pariNatiyAM haiM, krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa vikAra haiM / jaba taka inakA vinAza nahIM ho jAtA, taba taka eka ke bAda dUsarA zarIra dhAraNa karanA hI par3atA hai / isa AtmA ne anantaananta zarIra lie hai aura chor3e haiM / yadi zarIra ko chor3a dene mAtra se hI AtmA kA kalyANa ho jAtA ho, taba to saMsAra ke pratyeka prANI kA kalyANa kabhI kA ho gayA hotA / isI dRSTikoNa ko sAmane rakha kara bhagavAn mahAvIra ne isa prakAra ke tapoM ko bAlatapa kahA hai, aura ajJAna-janita kAya - kaSTa kahA hai / isa ke pIche kore kaSTa kI sAdhanA ke sivAya aura kucha bhI nahIM hai / jaba itanI bar3I-bar3I sAdhanAoM ko, kevala kaSTa, bAla-tapa yA ajJAna-tapa kahA hai, to maiM samajhatA hU~, ki unakA yaha nirNaya, spaSTa nirNaya hai / unakA yaha nirNaya saMsAra ke logoM kI A~khoM ko khola dene vAlA nirNaya hai / yadi A~khoM ke dvArA vikAra utpanna hotA hai, to mana para niyantraNa karo, A~khoM ko phor3a dene se kucha bhI nahIM hogA / corI kI hai hAthoM ne, to una ko kATa dene se hI koI lAbha nahIM hogA / kisI ko mArane daur3e, yA kisI kI cIja uThAne daur3e aura sahasA pazcAttApa AyA, aura pairoM para kulhAr3A mAra liyA, to isa se AtmA pavitra nahIM ho jaaegii| hAtha aura paira bahumUlya sAdhana haiM / jahA~ dUsaroM ko duHkha dene ke lie inakA prayoga kiyA jA sakatA hai, vahA~ dUsaroM ko sukha dene ke lie bhI to ye prayukta ho sakate / inake dvArA kisI ko nadI meM dhakkA bhI diyA jA sakatA hai, aura nadI meM kisI DUbate hue ko nikAla lene meM bhI unakA upayoga kiyA jA sakatA hai / ye to hamAre sAdhana haiN| yadi ina sAdhanoM kA viveka pUrvaka upayoga kiyA jAe, to kalyANa hI hogA / ataeva zarIra ko yA usake kisI avayava ko naSTa nahIM karanA hai, Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-rasa 63 kintu sva-para-kalyANa ke lie usakA sadupayoga karanA hai| eka bahuta bar3e vidvAna ne kahA hai zarIramAdyaM khalu dharma-sAdha --kAliya zarIra hamArI dharma - sAdhanA kA eka mukhya kendra hai / jaba taka Apa apane isa zarIra meM haiM, tabhI taka Apa sAdhu haiM aura tabhI taka Apa zrAvaka haiM, tathA jaba taka Apa isa zarIra meM haiM, tabhI taka Apa saMvara aura poSadha Adi kI sAdhanA meM haiM / isa zarIra ko chor3a jAne ke bAda agale bhava meM janma lete hI kyA sAdhu yA zrAvaka dharma kI sAdhanA ho sakatI hai ? Apa ko yaha jo mAnava zarIra mila gayA hai, usakA ThIka-ThIka upayoga karanA hI viveka-zIlatA hai / hama ise vAsanAoM kI ora na jAne deM, andherI galI meM na bhaTakane deM / isa zarIra ko hameM apanI adhyAtma-sAdhanA ke dvArA tapAnA hai, yaha nahIM ki ise dUdha malAI khilAte raheM aura itanA phulA leM, ki mareM to ise uThAne ke liye cAra AdamiyoM ke badale ATha AdamI lgeN| yaha jaina-dharma kA siddhAnta nahIM hai| bhagavAna mahAvIra ne spaSTa rUpa se yaha kaha diyA hai ki he sAdhaka, tU apane zarIra ko tapA aura sukumAratA ko chor3a / sAtha hI, apanI kAmanAoM para bhI vijaya prApta kara / tU dveSa-vRtti ko cheda DAla, aura rAga-bhAva ko bhI dUra kara de / basa, yahI tere sukhI hone kA sarvottama rAja mArga hai / kitanA spaSTa aura kitanA sundara nirdeza hai / zarIra ko tapAnA to hai / para, tana ko tapAne ke sAtha-sAtha mana kI kAmanAoM ko bhI naSTa karanA hai, rAga aura dveSa ko bhI naSTa karanA hai / tana ko bhI sAdhanA hai aura mana ko bhI sAdhanA hai / mana ko tapAne ke liye hI tana ko tapAne kI jarUrata hai / isI ko ubhayatomukhI sAdhanA kahate haiM / zarIra ko naSTa kara denA, jaina dharma kA siddhAnta nahIM hai, kintu siddhAnta yaha hai, ki AtmA ke kalyANa ke lie aura jana-kalyANa ke lie bhI isa zarIra ko sAdhanA hai, taiyAra rakhanA hai / jaba taka yaha zarIra hai, taba taka hI dayA, karuNA evaM dAna Adi punIta sadguNoM kI bar3I-bar3I phasaleM taiyAra ho sakatI haiM, jinake phala isa janma meM hI aura janmAntara meM bhI prApta kiye jA sakate haiM / ataeva tapazcaraNa ke dvArA aura anya sAdhanA ke dvArA use tapAyA avazya jAe, kintu barbAda na kiyA jAe / ghI meM chAcha kA aMza ho, to use zuddha karane ke lie tapAnA par3atA hai / jaba ghI ko tapAnA hotA hai, taba use Aga meM nahIM DAlA jAtA, usake lie pAtra caahie| ghI ke Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana pAtra ko Aga para rakha diyA jAtA hai aura manda A~ca se use tapAyA jAtA hai / pAtra ko tapAne kA prayojana ghI ko zuddha karanA hai, pAtra ko naSTa karanA nahIM hai, aura dhI ko bhI naSTa kara denA nahIM hai / pAtra ko garamI pahuMcAI jAtI hai, kintu itanI mAtrA meM hI, ki ghI pighala jAe tathA chAcha aura ghI alaga-alaga ho jaaeN| jo bAta isa udAharaNa se samajha meM AtI hai, vahI bAta jaina-dharma zarIra ko tapAne ke viSaya meM kahatA hai| jaina-dharma meM kAya-kleza ko tapa mAnA gayA hai, parantu usa kA uddezya aura Azaya yahI hai ki zarIra ko ghI ke pAtra kI taraha tapAnA hai / isa zarIra se tapazcaryA karanI hai aura sAdhanA karanI hai, aura isI meM zarIra kI sArthakatA bhI hai| kintu isakA Azaya zarIra ko jhulasA denA nahIM hai aura na hI AtmA ko utpIr3ita karanA hai / AtmA meM jo vikAra A gae haiM, vAsanAeM A gaI haiM, zarIra ko tapA kara unheM dUra karanA hai / para aisA nahIM hai, ki ghI ko zuddha karane ke lie pAtra ko hI jalAkara naSTa kara diyA jaae| isa prakAra jainadharma kI kucha maryAdAeM haiM, kintu durbhAgya se Aja hama una maryAdAoM ko samajhane kA prayatna nahIM karate / hama usa gambhIra cintana ko bhUla gae haiN| dUsare logoM kI taraha hama bhI zarIra para bigar3a baiThate haiM aura samajha lete haiM, ki zarIra ko khatma kara dene se hI AtmA pavitra ho jaaygii| kintu hameM yaha samajhanA cAhie, ki jainadharma zarIra kA khAtmA karane kI bAta nahIM krtaa| vaha kahatA hai ki dharma kI sAdhanA isI zarIra ke dvArA hogI aura kalyANa kA rAstA bhI isI zarIra ke dvArA prApta kiyA jaaygaa| AvazyakatA par3ane para ise tapAnA bhI hai aura kaSTa bhI denA hai, kintu itanA hI tapAnA aura kaSTa denA hai, jitanA Avazyaka ho| jahAM kevala kaSTa dene kA hI uddezya hai, vahA~ bAlatapa hai, ajJAnatapa hai / jaba isa siddhAnta para dhyAna dete haiM taba eka mahatvapUrNa bAta sAmane A jAtI hai / vaha yaha hai ki yadi yaha zarIra kisI vivekazIla sAdhaka ko milatA hai, to vaha kalyANa kara letA hai aura yadi viveka-zUnya ko milatA hai, to vaha naraka aura tiryaja gati kI rAha talAza kara letA hai / magara isa meM becAre zarIra kA kyA doSa hai ? yaha to usa ke upayoga karane vAle kA doSa hai / kisI ke pAsa rupayA aayaa| usane usa rupaye se kharIda kara dUdha piyA, aura dUsare ne madirApAna kara liyaa| aba vaha kahatA hai, ki yaha rupayA bar3A pApamaya hai, isane mujhe zarAba pilA dI hai| usakA yaha kahanA, kyA Apako ThIka lagegA ? Apa kaheMge-isameM rupayA becArA kyA kare ? usakA kyA doSa hai ? doSa to usI kA hai jisane rupaye kA durupayoga kiyA hai| basa yahI bAta zarIra ke viSaya meM bhI hai| ___jo manuSya isa zarIra ke dvArA vAsanAoM meM bhaTakatA hai aura zarIra kI adbhuta zakti ko usI meM kharca karatA hai, usa se jana-dharma kahatA hai ki tU galata kAma kara rahA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-rasa hai| zarIra viSaya vAsanAoM ke lie nahIM hai, zR gAra ke lie nahIM haiM / apane aura dUsare ke citta meM vAsanA kI Aga jalAne ke lie nahIM hai| hama saMsAra meM manuSya ke rUpa meM Ae haiM, to kucha mahattvapUrNa kAma karane ke lie Ae hai / usa kAma meM hamArA yaha zarIra mahatvapUrNa yoga de sakatA hai / isa prakAra zarIra barbAda karane ke lie nahIM, apitu kAma karane ke lie, sAdhanA karane ke lie aura sva-para-kalyANa karane ke lie hai| isa prakAra yadi hama sAvadhAna hokara, gaharI aura painI najara se dekheM to mAlUma hogA, ki zarIra apane Apa meM galata nahIM hai / galata haiM, usakA durupayoga karane vAle / jaba upayoga karane vAle galata hote haiM, taba zarIra bhI galata kAma karatA hai, indriyAM bhI galata rAha para daur3atI haiM aura mana bhI galata rAste para cala par3atA hai| kintu sAdhaka jaba viveka-zIla hotA hai taba vaha apane zarIra, indriya aura mana ko aura apane sabhI sAdhanoM ko ThIka taraha, se kAma meM lagAtA hai, unheM Atma-kalyANa meM sahAyaka banA letA hai / eka adhyAtma-yogI santa ne kahA hai yenaiva dehena viveka-hInAH, saMsAra-bIjaM paripoSayanti / teneva behena viveka-bhAjaH, saMsAra-bIjaM parizoSayanti // -adhyAtma-tatvAloka viveka-zUnya vyakti jisa zarIra ke dvArA janma-maraNa ke bIja ko poSatA hai, aura saMsAra ke viSa-vRkSa ko pallavita karatA hai, usI zarIra ke dvArA jJAnI, vivekazIla aura vicAravAn sAdhaka janmamaraNa ke bIja ko sukhA detA hai, aura saMsAra ke viSa-vRkSa ko naSTa kara detA hai / use dagdha kara DAlatA hai / bhamavAn mahAvIra kI virAT sAdhanA kA sAdhana yaha zarIra hI rahA hai, bhagavAn pArzvanAtha aura maryAdApuruSottama rAma bhI isI mAnava-zarIra ko dhAraNa karake hI saMsAra meM camake / kintu isa zarIra meM rahate hue rAvaNa-jaisoM ne naraka kI rAha bhI pkdd'ii| isameM doSa zarIra kA nahIM, upayoga karane vAle kA hai| kisI bhI vastu kA acchA aura burA, donoM upayoga ho sakate haiN| isa rUpa meM jaina-dharma kI sAdhanA kA kendra zarIra aura AtmA donoM haiM / jainadharma yaha nahIM kahatA, ki AtmA kI pUjA kI dhuna meM zarIra ko hI naSTa kara do, athavA zarIra kI pUjA ke lie AtmA ko hI bhulA diyA jaae| donoM ora jaba ati hotI hai, taba sAdhaka apane patha se bhraSTa ho jAtA hai| vaha svayaM galata rAha para cala par3atA hai, aura dUsaroM ko bhI vahI g2alata rAha dikhalAtA hai| vaha svayaM giratA hai aura dUsaroM ko bhI girAtA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana Aja hamAre samAja meM, isa sambandha meM aneka g2alataphahamiyAM haiM, aura yahI kAraNa hai, ki hama apanI sAdhanA ko sahI rUpa nahIM de pAte haiN| isa se hamArA apanA hI ahita nahIM hotA, sAdhAraNa jana-samAja meM bhI tapazcaraNa kI mahattA kama ho jAtI hai| brahmacarya eka aisI sAdhanA hai, jisase zarIra bhI zakti-zAlI banatA hai aura AtmA bhI zaktizAlI banatI hai / vaha bAhya jagat meM hamAre zarIra ko ThIka rakhatA hai, aura antarjagat meM hamAre mana kaM. aura hamAre vicAroM ko bhI pavitra banAtA hai / / ___manuSya ko prArambha se bacapana meM zarIra milatA hai, aura dhIre-dhIre vaha Age pragati karatA hai / jaba taka vAsanAeM nahIM paidA hotI haiM, taba taka vaha ThIka-ThIka vikAsa karatA jAtA hai| kintu vAsanAoM aura vikAroM ke utpanna hone para usakA vikAsa ruka jAtA hai / yahI nahIM, balki hrAsa bhI honA prArambha ho jAtA hai| __ manuSya kA zarIra to itanA mUlyavAna hai, ki isase sone kI khetI ho sakatI hai, hIre aura javAharAta kI khetI bhI ho sakatI hai, kintu durbhAgya se, yauvana-kAla Ane para, isameM eka prakAra kI Aga bhI sulagane laga jAtI hai / agara manuSya usa Aga para kAbU pAne ke lie prayatna nahIM karatA, apitu use aura havA dene lagatA hai, saMsAra kI vAsanA ke cakra meM par3a jAtA hai, to usake zarIra kA tez2as aura ojas jhulasa-mulasa kara naSTa ho jAtA hai| use akAla meM hI bur3hApA ghera letA hai| hajAroM bImAriyAM usa zarIra meM aDDA jamA letI haiN| phira vaha zarIra na bhoga ke yogya raha jAtA hai, na yoga kI sAdhanA ke yogya hI raha jAtA hai| jisane kaccI umra meM bhoga ke dvArA, zarIra ko naSTa kara diyA hai, vaha Age na bhoga ke yogya raha jAtA hai aura na tyAga ke yogya hI raha pAtA hai / jisa bhoga ke lie usane zarIra ko galA diyA hai, usa bhoga kI pUrti bhI usase nahIM hotI / jIvana kI yaha eka viDambanA hai| ___ saMsAra ke kSetra meM jaba Apa jIvana ko lekara Age bar3heM, usa samaya agara saMsAra kI havAeM lagane doge, aura vAsanA kI cinagAriyAM sulagA loge, to jIvana bhulasa jAegA aura Age bar3hane ke maMsUbe jala kara khAka bana jaaeNge| ataeva manuSya kA yaha pavitra kartavya hai, ki vaha eka-eka kadama phUka-phUMka kara rakhe, aura isa bAta ko samajhe, ki yadi eka bAra bhI g2alata qadama par3a gayA, to phira jIvana meM use saMbhAlanA aura bacA lenA muzkila ho jaaegaa| jo Upara ke abhibhAvaka haiM, parivAra vAle haiM, mAtA-pitA yA guru-jana haiM, aura jinake saMrakSaNa meM vaha rahatA hai, ve bhI dhyAna rakheM, ki bAlaka ke andara bure saMskAra to nahIM par3a rahe haiN| bure vicAroM ke aMkura to nahIM jama rahe haiM, aura aisA to nahIM hai, ki bAlaka vikAroM ke tApa kI ora jA rahA hai / agara jAegA, Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-rasa to zarIra sUkhe kATha ke rUpa meM parivartita ho jAegA, aura phira sUkhA kATha to jalane ke hI lie hotA hai| use kisI prakAra bacAyA nahIM jA sktaa| brahmacarya, zarIra meM khAda ke rUpa meM hai| jisa kheta meM khetI karanI hotI hai. kisAna usameM khAda detA hai aura jitanA acchA khAda detA hai, utanI hI sundara evaM harI-bharI khetI hotI hai| paryApta khAda dene para khetI kA vizAla sAmrAjya khar3A ho jAtA hai / agara ThIka samaya para khAda na diyA gayA, to kitanI hI khetI kyoM na bo lo, vaha lahalahAtI huI naz2ara nahIM aaegii| yaha tathya hamAre sAmane sadA rahanA caahie| mujhe eka bAra eka vicAraka mile / ve rUsa kI yAtrA karake Ae the| unhoMne batalAyA, ki bhArata meM eka ekar3a bhUmi meM, pAMca mana bhI anAja acchI taraha paidA nahIM hotA, jaba ki rUsa meM, eka ekar3a meM, 50-60-100 mana taka anAja paidA ho rahA hai| aisI sthiti meM, bhArata kI bar3hatI huI jana-saMkhyA ko dekha kara yaha socanA par3atA hai, ki itane prANiyoM ke lie anAja kahA~ se AegA ? isa dRSTi se hamAre netAoM ke samakSa eka vikaTa samasyA upasthita ho gaI hai| agara samaya rahate samucita vyavasthA na kI gaI, to kyA paristhiti upasthita ho jAyagI? kucha kahA nahIM jA sakatA? Asa-pAsa kI sImAoM para to logoM ne vicAroM ke gaja uThA lie haiM aura ve apane kartavya ko nApa rahe haiN| magara bhArata ke sAmane prazna jyoM-kA-tyoM khar3A hai| jana-saMkhyA tejI se bar3ha rahI hai, khAne-pIne kA prazna vikaTa hotA jA rahA hai, isa para samAdhAna kI dizA meM, idhara-udhara janatA meM bar3I ajIba-ajIba bAteM ho rahI haiN| kucha loga samasyA kA hala peza karate haiM ki santati-niyamana honA cAhie / jahAM taka santati-niyamana kA savAla hai, koI bhI vicAraka usase asahamata nahIM ho sktaa| para, jaba loga kRtrima vaijJAnika sAdhanoM ke prayoga se niyaMtraNa kI bAta kahate haiM, taba hama socate haiM, ki yaha kyA cIja hai ? kyA manuSya vikAroM aura vAsanAoM kA itanA dAsa ho gayA hai, ki Upara uTha nahIM sakatA? hamAre pAsa brahmacarya kA sundara sAdhana maujUda hai aura vaha dUsare upAyoM se sundara hai, to phira kyoM nahIM, usakA upayoga kiyA jAtA hai ? usa se santati kA prazna bhI hala hotA hai aura santati ke janaka aura jananI kA bhI prazna hala ho jAtA hai| vaijJAnika sAdhanoM kA prayoga karane kA artha yaha hai, ki manuSya apanI vAsanA se khula kara khele aura apane jIvana ko bhoga kI Aga meM homa de| usa hAlata meM santati niyaMtraNa kA artha hotA hai, apane Apa para aniyaMtraNa / abhiprAya yaha hai, ki yadi rUpa meM aura ThIka samaya para isa zarIra ko brahmacarya kA khAda milatA hai, aura brahmacarya : Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana saMkalpa prArambha meM hI jAga uThatA hai, to jIvana kI sundara aura harI-bharI khetI usameM lahalahAne lagatI hai| yadi durbhAgya se aisA na huA, to kSaya kI bImArI A peratI hai / kSaya ke bhayaMkara roga se manuSya ke jIvana kI mUla zakti naSTa ho jAtI hai| eka naujavAna mujhe mile / dekhane meM ThIka the, kintu, hatAza aura nirAza ! unhoMne kahA- merI haDDiyAM itanI kamajora haiM, ki prati dina khiratI rahatI haiM ! usa naujavAna ke ina zabdoM ko dhyAna meM rakha kara maiMne socA-yaha isake mAtA-pitA kI bhUla hai| ve apane jIvana ko niyaMtraNa meM nahIM rakha sake aura usakA kupariNAma isa prakAra una kI santati ko bhoganA par3a rahA hai / / jaba maiM zimalA gayA, to rAste meM eka gA~va milA- 'dhrmpuraa|' vahA~ kSaya roga kA eka aspatAla hai| usameM idhara ke hI eka bhAI bImAra par3e the / khabara milI, ki ve darzana karanA cAhate haiM / hama vahA~ gae, to dekhA ki saikar3oM-hI AdamI vahA~ maujUda haiN| vividha prakAra kI TI0 bI0 ke zikAra ! mAlUma huA, ki koI-koI to cAra-cAra pAMca-pAMca varSa se vahA~ par3e haiN| isa prakAra udhara ghara barbAda ho rahA hai, aura idhara ve mauta kI ghar3iyA~ gina rahe haiN| eka bhAI ne batalAyA-yahAM to maiM ThIka ho jAtA hU~, kintu ghara pahuMca kara phira bImAra ho jAtA hU~ / basa, yahA~ aura vahA~ bhaTakane meM hI merI jindagI kaTa rahI hai / bAta yaha hai, ki aspatAla meM rahakara zarIra kucha ThIka banA, to ghara gae / vahA~ jIvana meM saMyama nahIM rahA, burI AdatoM ke zikAra ho gae / basa, aspatAla meM taiyArI huI thI, vaha ghara meM barbAda ho gaI, zarIra phira galane lagA aura phira dharmapurA phuNce| maiMne socA-yaha hamAre deza ke naujavAna haiM / inakI uThatI huI jindagiyA~, kyA dharmapurA aura ghara kI hI daur3a lagAne ko haiM ? isI daur3a meM inakA jIvana samApta hone ko hai? isIlie jaina-dharma ne aura dUsare dharmoM ne bhI bar3I hI mahattvapUrNa bAta kahI hai, ki isa zarIra ko yoM hI koI sAdhAraNa cIja mata smjho| isa zarIra ko na to bhoga kI Aga meM jhoMko aura na vivekazUnya andha-tapasyA kI hI Aga meM jhulsaao| jo tapasyA zAstra aura zakti kI sImA se bar3hakara hai, aura jo kevala zarIra ko mArane ke hI uddezya se kI jAtI hai, zarIra ko barbAda karanA hI jisakA prayojana hai, vaha tapasyA andha-tapasyA hai| jo ati kA mArga hai, vaha dharma kA mArga nahIM hai / ati-bhoga bhI zarIra ko galA detA hai aura maryAdAhIna ati-tapa bhI zarIra ko naSTa kara detA hai| ataeva zarIra ko galA dene vAlI koI bhI ati pravRtti yA ati nivRtti lakSya kI pUrti nahIM kara paatii| apanI zakti ko lakSya meM rakha kara sarvatra sImA nirdhArita karane kI AvazyakatA hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-rasa 66 aisI rAha para calo, ki jisase zarIra itanA zaktizAlI bana jAe, ki kiyA jA sake / duniyAM bhara ke kaSTa A par3ane aura sAtha hI AtmA bhI itanI balavAn rahe, samaya para duHkhoM aura kaSToM ko sahana para bhI zarIra kArya-kSama banA raha sake, ki vaha vAsanAoM ke kAMToM meM na ulajhe, bhoga meM na gale / Azaya yaha hai, ki yadi zarIra kA kendra majabUta rahegA, to AtmA bhI apanI sAdhanA meM dRr3hatA ke sAtha tatpara raha skegii| ataeva zarIra ko mAra kara AtmA ke kalyANa kI bAta na soco aura na AtmA ko mAra kara zarIra ko hI bhogAsakta sukumAra banAo / yahA~ para mujhe buddha ke jIvana kI eka bAta yAda A jAtI hai / buddha sAdhanA - kAla meM apanI zArIrika zakti se adhika kaThora tapazcaraNa meM lage rhe| zarIra kSINa ho gayA, indriyoM kSINa ho gaIM, yahA~ taka ki smRti-cetanA bhI vilupta hone lagI / kahA jAtA hai, isI bIca vINA bajAtI huI kucha nartakI bAlAe~ pAsa se gujarIM / vINAvAdana kI kalA ke sambandha meM, mukhya nartakI ne dUsarI bAlA se kahA ki "vINA ke tAroM ko na adhika kaso aura adhika DhIlA rakho / vINA vAdana ke lie tAroM ko madhya kI, bIca kI sthiti meM rakhanA Avazyaka hai / " isa para buddha ke cintana ne nayA mor3a liyA, ki sAdhanA kSetra meM, mAnava jIvana ke lie bhI kucha maryAdA haiM aura vaha maryAdA na atyanta bhoga kI hai aura na atyanta tyAga kI hai / vINA tAroM kA vAdya hai, usake tAroM meM hI svara kRta hotA hai / astu, vINA ke tAroM ko yadi bilkula hI tAna diyA jAe aura itanA kasa diyA jAe, ki unameM jarA-sI bhI lacaka na rahe, to vINA baja nahIM sakatI / lacaka nahIM rahI hai, to vaha baja bhI nahIM sakatI hai / yadi usake tAroM ko eka-dama DhIlA chor3a diyA jAe, to bhI vINA baja nahIM sktii| usameM se koI bhI svara nahIM nikalegA / agara vINA ko ThIka taraha bajAnA hai, to tAroM ko kasanA bhI par3egA aura kasane ke sAtha unameM lacaka bhI chor3anI par3egI / isa madhya sthiti meM jaba tAroM ko chor3A jAtA hai, taba vINA bajatI hai, usameM se rAginI kRti hotI hai / jIvana kA yahI Adarza hai, ki sAdhanA ke dvArA apane mana ke, indriyoM ke aura zarIra ke tAroM ko jaba kasA jAe taba itanA hI kasA jAe, ki unameM lacaka bAkI raha jAe / lacaka banI rahegI, to jIvana ke tAra beja sakeMge, aura dharma kI rAginI usa meM se paidA ho skegii| agara jIvana ko sarvathA khulA chor3a diyA gayA, indriyoM aura mana ko eka dama DhIlA kara diyA gayA, taba bhI jIvana ke kartavya kI rAginI ThIka taraha nahIM bajegI / rAvaNa inheM khulA chor3a diyA thA, to vaha solaha hajAra rAniyA~ hone para bhI sItA ko curAne gayA, aura kahIM kA na rahA / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana daur3a lagAnA burA nahIM hai, para, kahIM rukane kI jagaha bhI to banA lo / kyA binA kahIM ruke daur3ate hI cale jAoge ? pUrI kI pUrI jindagI idhara-udhara kI daur3a meM hI garaka kara denA cAhate ho ? 70 vAstava meM, brahmacaryaM manuSya jIvana ke lie eka mahattvapUrNa vastu hai, vaha jIvana kI sundara khurAka hai / yadi usakA yathocita upayoga na kiyA gayA, to jIvana bhogoM meM yUla jAegA / Ajakala jahA~-tahA~ rogagrasta zarIra dikhalAI dete haiM aura ghara-ghara meM bImAroM ke bistara laga rahe haiM, usakA eka pradhAna kAraNa zarIra kA majabUta na honA hai - aura zarIra ke majabUta na hone kA kAraNa brahmacarya kA paripAlana na karanA hI hai / bhArata ke itihAsa meM brahmacarya ke jo ujjvala aura zAnadAra udAharaNa Ae haiM, ve Aja dikhalAI nahIM de rahe haiM / kahA~ hai, Aja bhAratIya taruNoM ke cehare para vaha camaka ? kahA~ gaI vaha bhAla para udbhAsita hone vAlI AbhA ? kahA~ calI gaI, lalATa kI vaha ojasvitA ? sabhI kucha to vAsanA kI Aga meM jala kara rAkha bana gyaa| Aja naisargika saundarya ke sthAna para pAuDara aura laiveMDara Adi kRtrima sAdhanoM dvArA sundaratA paidA karane kA prayatna kiyA jAtA hai| para, kyA kabhI murde usakI zobhA bar3hAne meM samartha ho sakatA hai ? kA zrRMgAra Upara kI lIpA-potI se paidA kI huI sundaratA, jIvana kI sundaratA nahIM hai / aisI kRtrima sundaratA kA pradarzana karake Apa dUsaroM ko bhrama meM nahIM DAla sakate / hA~, yaha ho sakatA hai, ki Apa svayaM hI bhrama meM par3a jaaeN| kucha bhI ho, yaha nizcita hai, ki usase kucha banane vAlA nahIM hai / na ApakA kucha banegA, aura na dUsaroM kA hI / kalpanA karo, ki eka vRkSa sUkha rahA hai / isa sthiti meM yadi koI bhI raMgareja yA citrakAra usameM vasanta lAnA cAhe, to vaha sundara raMga pota kara usa meM vasanta nahIM lA sakegA / usake niSprANa sUkhe pattoM para raMga pota dene se vasanta nahIM Ane kA / vasanta to taba AegA, jaba vRkSa ke andara kI prANazakti meM hariyAlI hogI / usa samaya eka bhI pate para raMga lagAne kI AvazyakatA nahIM hogI / vaha harA-bharA vRkSa apane Apa hI apanI sajIvatA ke lakSaNa prakaTa kara degA / isI prakAra raMga pota lene se jIvana meM vasanta kA Agamana nahIM ho sakatA / basanta to jIvana-sattA ke mUlAdhAra se prasphuTita hotA hai / jIvana-zAkti meM se hI vasanta phUTatA hai : jIvana meM asalA raMga brahmacarya kA hai, kintu vaha naSTa ho rahA hai aura deza ke hajAroM naujavAna, javAnI kA dikhAvA karane ke lie apane cehare para raMga potane lage Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-rasa haiM / raMga potane se kyA hotA hai ? yadi cehare para camaka aura damaka lAnI hai, oja aura teja lAnA hai, jIvana ko sattva-maya banAnA hai, kSamatA-zAlI banAnA hai aura mana ko sazakta banAnA hai, aura jIvana ko saphala evaM kRtArtha karanA hai, to brahmacarya kI upAsanA karo / brahmacarya kI upAsanA se hI isa janma meM aura janmAntara meM Apa kA kalyANa ho skegaa| byAvara / 7-11-50 prAdamI ko dUsaroM ke lie nahIM, apitu apane lie hI bhalA prAdamI bananA caahie| kyoMki bhalA bane rahane se prAdamI ko apane andara meM prakhaNDa prAnanda kI upalabdhi hotI hai| bhalAI kyA hai ? bhalAI kA artha hai--vinamratA, prAmANikatA, zIla aura saujanya ! agara, prAdamI binA kisI bhaya ke sahaja bhAva se bhalA prAdamI bana jAe, to use apanA dila sApha.mAlUma hogA, lAjabAba khuzI hogI, vaha saMsAra meM hara kahIM svataMtratA se sAMsa le sakegA, aura hara AdamI se prasannatApUrvaka apanI prAMkha milA sakegA ! Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana jyotirmaya jIvana ___ manuSya ko jo jIvana milA hai, yaha jo itanA sundara zarIra milA hai, usakA uddezya kyA hai ? yadi usakA uddezya kevala bhogoM meM lipta rahanA hai, aura saMsAra kI vAsanAoM meM racapaca kara jIvana ko naSTa kara denA hai, to phira manuSya jIvana kI pazujIvana se vizeSatA kyA hai ? phira mAnava-jIvana kI mahattA aura mahimA ke gIta kyoM gAe gae haiM ? sAMsArika vAsanAoM kI pUrti to pazu-pakSI bhI kiyA karate haiM / aura to kyA, kITa-pataMga taka bhI vAsanA-pUrti meM lage haiN| __ manuSya kA anamola jIvana isa vAsanA ko prati ke lie nahIM hai / yadi koI manuSya, vAsanA-pUrti meM hI apane jIvana ko vyaya karatA hai, to usake lie hamAre AcAryoM ne kahA hai, ki vaha mUr3ha hai| kisI vyakti ko cintA-maNi ratna mila gyaa| vaha usake dvArA apanI saba icchAeM pUrI kara sakatA hai, parantu aisA na karake agara vaha usase kaI dinoM kI sar3I-galI gAjara-mUlI kharIdatA hai, aura isa prakAra cintAmaNi ratla ko gAjara-mUlI ke badale meM de detA hai, to kyA use mUr3ha nahIM kahA jAegA? kyA usane cintA-maNiratna kI vAstavika pratiSThA kI hai ? gAjara-mUlI kharIdanA cintAmaNi ratna kA kAma nahIM hai| usakA upayoga hai, mana ke saMkalpoM ko pUrA karanA, apane uddezya ko pUrA karanA / mAnava-jIvana bhI cintAmaNi ratna ke samAna hai| mAnava-jIvana ke dvArA laukika aura lokottara sabhI siddhiyAM prApta kI jA sakatI haiM / hama jitanA U~cA uThanA cAheM, uTha sakate haiM / isa jIvana ke dvArA hama sabhI laukika sukha aura samRddhiyAM prApta kara sakate haiM, aura AdhyAtmika jIvana kI samasta U~cAiyAM bhI prApta kara sakate haiM / isa jIvana ko hama aisA zAnadAra jIvana banA sakate haiM, ki hameM yahAM bhI Ananda aura janmAntara meM bhI Ananda / aise mahAn jIvana ko jo viSaya-vAsanA meM kharca kara dete haiM, unake lie AcArya kahate haiM, ki ve usa koTi ke manuSya haiM, jo gAjara-mUlI ke lie cintA-maNi ratna ko de DAlate haiM / jisa prakAra cintA-maNi dekara gAjara-mUlI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiryaya jIvana 73 lenA aura unase peTa bhara lenA buddhimattA nahIM hai, usI prakAra manuSya kA jIvana pAkara viSaya-vAsanA meM lipta rahanA bhI buddhimattA nahIM hai / / manuSya kA yaha mahAn jIvana brahmacarya kI AdhAra-zilA para hI TikA huA hai / brahmacarya hI zarIra ko sazakta aura jIvana ko zakti-sampanna banAtA hai / sabala jIvana vAlA manuSya gRhastha-jIvana meM bhI majabUta bana kara apanI yAtrA saphalatApUrvaka sampanna kara sakatA hai, aura yadi vaha sAdhu-jIvana prApta karegA to usako bhI zreSTha banAegA / use jahA~ bhI khar3A kara doge, usameM se zakti kA pracaNDa jharanA bahegA aura use jo bhI kartavya sauMpa doge, vaha apane prANoM ko chor3ane ke lie bhale taiyAra rahe, magara nirdiSTa karttavya ko nahIM chor3egA / apane karttavya se kabhI-bhI vimukha nahIM hogaa| vicAroM meM bala brahmacarya kI sAdhanA se hI AtA hai / eka mana aisA hotA hai ki jisameM gaMde vicAra uThA karate haiM / jo mana rAta-dina vAsanA kI gandagI meM bhaTakA karatA hai, to usameM se sugandha AegI yA durgandha AegI? gandA mana jahA~ bhI rahegA, gandagI hI paidA kregaa| parivAra meM bhI gandagI paidA karegA aura samAja meM bhI gandagI paidA karegA / nirbala tathA dUSita mana kI durgandha bAhara jarUra aaegii| jo svayaM dUSita hai, vaha dUsaroM ko bhI dUSita banAtA hai| zuddha-sAdhanA kA siMha-dvAra brahmacarya hai / brahmacarya ke dvArA hI mana meM pavitratA AtI hai / mana jitanA hI pavitra hogA, svaccha aura sApha hogA, utanA hI socane kA DhaMga bhI sApha hogA aura karttavya ko adA karane kI preraNA bhI utanI hI balavatI hogI / vaha jIvana saMsAra meM bhI mahAn hogA aura AdhyAtmika kSetra meM bhI mahAn banegA / yadi aisA na huA, aura mana meM durvicAra bhare rahe to vaha kutte kI bhA~ti bhaTaka kara samApta ho jaaygaa| isalie eka AcArya ne kahA hai- manuSya kA artha hai-'mana / ' 'mAnasaM viddhi maanussm|' manuSya kyA hai ? jaisA mana, vaisA manuSya ! acchA mana acchI manuSyatA kA nirmANa karatA hai, aura burA mana burI manuSyatA kA ! brahmacarya nirmala mana kI dhArA hai, aura abrahmacarya malina mana kI dhaaraa| mAnava-mana kA sabase bar3A doSa hai, abrahmacarya ! aura vaha hai anaitika vikAra aura vAsanA / koI sAdhu hai yA gRhastha hai, yadi vaha acchA khAnA khAtA hai, aura khAne meM usakI ruci hai, to yaha bhI doSa to hai, para yaha doSa nibha sakatA hai / isa samasyA ko hala kiyA jA sakatA hai / acchA vastra pahanane kI buddhi hotI hai, to isakA bhI nibhAva ho sakatA hai / aura bhI jIvana kI choTI-moTI bAteM nibha sakatI haiN| kintu abrahmacaryasambandhI doSa itanA bar3A doSa hai ki usake lie kSamA nahIM kiyA jA sktaa| eka vaidika RSi ne zubha saMkalpoM ke lie prArthanA kI hai Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 brahmacarya-darzana 'tanme manaH zivasaMkalpamastu / bhagavAna ke caraNoM meM prArthanA kI gaI hai--prabho, mujhe aura koI cAha nahIM hai| mujhe dhana kI, parivAra kI, saMsAra meM pratiSThA kI aura ijjata kI kAmanA nahIM hai / yaha saba cIjeM to eka kinAre se AtI haiM aura dUsare kinAre calI jAtI haiM / ataeva ve prApta hoM to kyA, aura na prApta hoM, to bhI kyA ? merI to eka mAtra abhilASA yahI hai, ki merA mana pavitra bane, mere vicAroM meM nirmalatA ho, mere saMkalpa sadA pavitra bane rheN| dhana AyA, vaibhava milA, parantu yadi vicAra pavitra na hue, to vahI dhana naraka kI ora ghasITa kara le jaaegaa| sampatti prApta huI, itanI ki sone kI nagarI basa gaI, kintu usake sAtha yadi mana meM pavitratA na AI, to vaha sampatti ikaTThI hokara kyA karegI ? vaha to jIvana ko aura bhI adhika barbAda karane vAlI sAbita hogii| ___ bhArata ke itihAsa meM do sone kI nagariyoM kA varNana AyA hai-laMkA aura dvArikA kA / samUce bhArata ke itihAsa kI pRSThabhUmi para kevala ina do hI sone kI nagariyoM kA ullekha milatA hai, aura donoM kA AkhirI pariNAma bhI saMsAra ke sAmane hai / sone kI laMkA kA anta meM kyA huA ? sabhI jAnate haiM, vaha rAkha kA Dhera bana gaI / usakA samasta vaibhava miTTI meM mila gyaa| lAkhoM varSa vyatIta ho jAne para bhI, Aja taka jo apamAna aura dhRNA kA bhAva rAkSasa jAti aura rAvaNa ke nAma para barasa rahA hai, usakI dUsarI misAla milanA kaThina hai| Aja taka bhI use ijjata aura pratiSThA nahIM mila pAI hai| dUsarI sone kI nagarI dvArikA thI / kahate haiM, bar3I zAnadAra aura vizAla thii| vaha bAraha yojana kI lambI aura no yojana kI caur3I thii| usameM bar3e-bar3e sampattizAlI dhanakubera aura bar3e-bar3e vIra yoddhA nivAsa karate the| saba kucha thA, para usakA bhI antima pariNAma kyA huA ? anta meM to vaha bhI rAkha ke Dhera ke rUpa meM hI parivartita ho gii| saMsAra kA asAdhAraNa vaibhava pAkara bhI rAkSasa jAti aura yAdava jAti kyoM barbAda ho gaI ? donoM sone kI nagariyA~ thIM, aura donoM ke svAmI socate the, ki hama jitane hI bhArI aura UMce sone ke siMhAsana para baiTheMge, saMsAra meM utanI hI adhika hamArI ijjata hogii| para, usa sone kI camaka meM ve apane Apako bhUla gae / sampatti ke mada meM ve jIvana ko banAne kI kalA ko bhUla gae / eka ora rAvaNa kA vizAla sAmrAjya isI bhUla kA zikAra ho kara naSTa-bhraSTa ho gayA, to dUsarI ora yAdavoM ke asaMyamamaya jIvana ne dvArikA ko Aga meM jhauMka diyaa| eka ko para-strI-lampaTatA le ibI aura dUsarI ko zarAba ke naze ne naSTa kara diyA / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotirmaya jIvana 75 abhiprAya yaha hai, ki sAMsArika ijjata aura pratiSThA kitanI hI kyoM na prApta kara lo dhana kitanA hI kyoM na bar3hA lo, kintu agara naitika bala prApta nahIM hotA hai, to Atmika zakti bhI nahIM prApta ho sakatI / buddhi cAhe kitanI hI vikasita kyoM na ho jAe, yadi vicAroM meM pavitratA nahIM AtI hai, to saMsAra meM sukha aura zAnti kI AzA nahIM kI jA sakatI / hamAre lie saba se bar3A bhUta hamAre bure vicAroM kA hI hai| jaba taka usase piMDa na chUTa jAe, zAnti nahIM milegI / kutsita vicAroM kA bhayaMkara viSa jaba taka hamAre dila aura dimAga meM bharA rahegA, taba taka ahiMsA, satya tathA brahmacarya kI nirmala sAdhanAe~ jIvana meM nahIM panapa sakeMgI / eka rAjA hAthA para car3ha kara jA rahA thaa| hajAroM AdamI usake sAtha the / julUsa nikala rahA thaa| udhara eka zarAbI lar3akhar3AtA huA, rAjA kI savArI ke sAmane AyA / usakI nigAha hAthI para par3I, to usane rAjA se kahA - "yaha bhaiMsa kA pAr3A kitane meM becatA hai ?" rAjA ne sunA to pAsa baiThe apane maMtrI se kahA - "yaha kyA baka rahA hai ? mere hAthI ko bhaiMsa kA pAr3A kahatA hai / aura mola pUcha kara merA apamAna kara rahA hai / " rAjA ko Aveza meM dekhakara mantrI ne kahA- "mahArAja, yaha nahIM kaha rahA hai, koI aura hI kaha rahA hai / Apa isa para nArAja kyoM hote haiM ?" rAjA ne tamaka kara kahA - "tuma kyA nahIM suna rahe ho ? yahI to kaha rahA hai / aura kauna hai, kahane vAlA yahA~ para ?" mantrI ne turanta hI usa zarAbI ko pakar3avA kara kArAgAra meM DAla diyA / dUsare dina jaba vaha vyakti rAja darabAra meM mahArAja ke sammukha lAyA gayA, taba zarAba kA nazA utara cukA thA aura vaha apanI ThIka dazA meM thA / mahArAja ne usase pUchA - " pAr3A kitane meM kharIdoge ?" vaha bolA - " annadAtA, jIvana kI bhIkha mile to nivedana karU~ / Apa mere prabhu haiM, maiM Apa kA dAsa hU~ / " rAjA ne kahA - " jo kahanA hai, jarUra kaho / " usane kahA- "mahArAja, pAr3A kharIdane vAlA saudAgara to calA gyaa| maiM kSamAprArthI hU~ / Apa mujhe kSamA kreN|" mantrI ne zarAbI kI isa bAta kA spaSTIkaraNa karate hue kahA- "annadAtA, agara yaha svayaM kharIdane vAlA hotA, to kala kI taraha Aja bhI kharIdatA, magara Aja Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana yaha apanI ThIka dazA meM hai / pAr3A kharIdane vAlA yaha svayaM nahIM-isakA nazA thA, jo Aja utara cukA hai|" aba z2arA Apa isa kahAnI ke antastala para vicAra kiijie| eka manuSya hai, use dhana, vaibhava, strI, putra Adi mile haiM / unameM vaha aisA phaMsa jAtA hai, ki sArI z2indagI vAsanAoM ke pIche par3a kara barbAda kara letA hai / sAdhAraNa jana kahate haiM, ki "vaha aisA karatA hai, vaisA karatA hai|" kintu jJAnI kahate haiM-"vaha kyA karatA hai ? usameM rahA huA vAsanA kA bhUta usa se yaha saba kucha karA rahA hai !" isa mana ko agara pavitra banA liyA jAe to yaha saba cIjeM nahIM ho sktiiN| sAdhAraNa mAnava-jIvana meM kucha-na-kucha nyUnAdhika vAsanAe~ to banI hI rahatI haiM / kintu jJAnI unake prati ghRNA na karake yahI socate haiM, ki AtmA to svabhAva se nirmala hai, kintu isake andara zaitAna paiTha gayA hai aura vicAroM kI apavitratA kI durgandha phaila gaI hai| usa zaitAna ko jaba taka bAhara nikAla na diyA jAe, aura usa durgandha ko jaba taka sAfa na kara diyA jAe, taba taka usa para bAhya niyaMtraNa rakhane mAtra se kucha nahIM hogaa| sAdhanA ke kSetra meM bAhya damana hI saba kucha nahIM hai, damana ke sAtha andara meM zamana kI bhI apekSA hai| isa prakAra jainadharma kI sAdhanA, jIvana ke antaraMga kI sAdhanA hai / vaha jIvana ko andara se svaccha karane kI bAta para adhika jora detA hai / jisa pAtra ke bhItara badabU bharI hai, use bAhara se dho bhI liyA jAe, to kyA prayojana siddha hogA? usakI badabU jAegI nhiiN| isa prakAra jIvana ke antaraMga meM jo vikAra chipe haiM, jo vAsanAe~ ghusI haiM, unheM dUra kie binA jIvana kI vAstavika zuddhi nahIM ho sakatI / ataeva jaina-sAdhanA hameM antastala kA zodhana karane kI preraNA detI hai| sacAI yaha hai, ki aisA kie binA kAma bhI nahIM cala sktaa| itihAsa sAkSI hai, ki jina AtmAoM ne jIvana meM brahmacarya ke mahattva ko samajhA, ve unnati ke uccatama zikhara para jAkara khar3e hue, saMsAra meM ve ajara-amara ho ge| unameM hamArI bahineM haiM, aura bhAI bhI haiN| brahmacarya kA teja jinake jIvana ke antara meM paidA ho gayA, ve cAhe akele rahe, cAhe hajAroM meM rahe, magara ve apane jIvana ke prati sadA jAgarUka rahe haiN| hama dekhate haiM, ki rAjakumAra rathanemi, apane choTe bhAI bhagavAn ariSTanemi ke sAtha saMsAra ko chor3a kara dIkSA le letA hai / raivatAcala-girinAra parvata kI andhakAra se bharI huI gufAmeM jAkara dhyAna lagA detA hai| usake mana se mRtyukA bhaya nikala cukA hai| pAsa hI meM hone vAlA siMhoM kA bhISaNa garjana bhI bhaya kA saMcAra nahIM kara pAtA hai / lekina, itanA hone para bhI vaha rAjImatI kA rAga na tyAga sakA / jyoM hI rAjImatI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotirmaya jIvana 77 meM guphA meM praveza kiyA, usakA tyAga andhakAra meM bikharane lgaa| sAdhanA ke zreSTatama patha para calane vAlA vaha sAdhaka bhaTaka gayA aura rAjImatI se kahane lagA-"Ao rAjImatI, abhI kyA jaldI hai ? nava yauvana ke mAdaka kSaNoM meM hama tuma saMsAra ke bhoga bhoga leM aura jaba umra Dhalane lagegI, taba phira sAdhanA-patha ke pathika bana jaaeNge|" bhutta-bhogI to pacchA jiNa-maggaM crissmo| --uttarAdhyayana 22 magara, usa samaya rAjImatI ne jo kucha bhI rathanemi se kahA-use hama Aja bhI yAda karate haiM / jaina kAla-gaNanA ke anusAra chayAsI hajAra varSoM ke bAda, Aja bhI vaha vANI hamAre hRdaya ke kaNa-kaNa meM gUMja rahI hai / bhagavAn mahAvIra kA jIvana-sUrya jaba vidA hone kI antima ghar3iyoM meM gujara rahA thA, aura vicAra-sampanti ke rUpa meM, ve apane jIvana kI antima bheMTa saMsAra ko samarpita kara rahe the, taba unhoMne rAjImatI aura rathanemi kA yaha pAvana caritra, sAdhaka-jagat ke samakSa prastuta kiyA thaa| rathanemi ke prastAva kA bhagavatI rAjImatI ne uttara diyA-"sAdhaka, yaha kyA kahate ho? kyA karane kI socate ho? jarA hoza meM Ao-jarA soco, samajho aura vicAra karo / nahIM, to tumhAre jIvana kI vahI dazA hogI- jo pavana se pratAr3ita idhara-udhara daur3atI huI haDa (pAnI para phailane vAlI kAI jaisI koI jalIya vanaspati) kI hotI hai, vAyAvirovva haDe aTThi-appA bhavissasi saMsAra meM manuSya ko jo bhI acchI cIja milatI hai, basa, vaha use pakar3ane ke lie daur3a par3atA hai / yaha duniyAM bhoga-vilAsa ke sAdhanoM se bharI huI hai| yahA~ eka-seeka bar3hakara vastue~ manuSya ke mana ko lalacAne ke lie maujUda haiN| bhoga-vilAsa kI dRSTi se saMsAra khAlI nahIM hai| aisI sthiti meM jo bhI sundara aura AkarSaka vastu milI, usI para lalacA gayA aura usI ko bhogane kI koziza karane lagA, to kahAM ThikAnA hai ? phira to eka pAgala kutte kI jindagI kI taraha usakI jindagI barbAda hI hone ko hai| jaba tAlAba meM eka kAI kA Tukar3A A jAtA hai, taba usakI kyA dazA hotI hai ? pUrva kI havA calatI hai, to vaha Tukar3A pazcima kI ora bhAgatA hai aura pazcima kI havA kA jhoMkA lagatA hai, to pUrva kI ora bhAgatA hai / vaha Tukar3A apanI jagaha para sthira nahIM raha sakatA / vaha to dina-rAta bhaTakane ke lie hI hai| isI prakAra jisa sAdhaka kA mana bhaTakA huA hai, caMcala hai aura bhogoM ke Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 brahmacarya-darzana pIche-pIche daur3a rahA hai, usakI jindagI bhaTakane ke lie hI hai / idhara-udhara se jo bhI havAeM AeMgI, use bhaTakAe~gI / basa, sAdhaka kI jindagI bhaTakane meM hI raha jAegI aura sAdhanA kA abhISTa lakSya prApta nahIM kara skegii| sAdhanA kA mUla rUpa phailane meM nahIM hai, kintu jar3a ke majabUta banane meM hai / jaise jar3a kI majabUtI na hone ke kAraNa kAI kA Tukar3A sthira nahIM rahatA, usI prakAra sAdhanA kitanI hI kyoM na phaila jAe, jar3a kI majabUtI ke abhAva meM usameM gaharAI nahIM A sakatI aura isI kAraNa usameM sthiratA bhI nahIM A sktii| jaise hAthI aMkuza ke dvArA basa meM kara liyA jAtA hai, vaise hI rAjImatI kI vANI ne bhI aMkuza kA kAma kiyA, aura jo sAdhaka bhaTaka rahA thA, vaha phira apanI adhyAtma sAdhanA meM nilIna ho gyaa| phira donoM ne apanI sAdhanA ko usa carama sImA para pahuMcAyA, ki anta meM paramAtma-tatva meM lIna ho ge| itihAsa kI isa mahattvapUrNa ghaTanA meM eka sAdhaka kA jIvana bhUla kI rAha para jA rahA thA, durbhAgya se yadi dUsarA jIvana bhI vahI bhUla kara baiThatA, to phira donoM kI AtmA ko saMsAra meM bhaTakanA par3atA aura donoM kA jIvana aise andhakAra meM vilIna ho jAtA ki, zAyada janma-janmAntara meM bhI prakAza kI kiraNa na mila paatii| isI prakAra sItA kA jIvana gyAraha lAkha varSoM ke bAda bhI Aja hamAre sAmane prakAza-stambha banA huA hai, hamArA patha-pradarzana kara rahA hai| Aja bhI koTi-koTi naranArI sItA kI pUjA karate haiM / kyA isa kAraNa, ki vaha rAjA kI beTI thI ? nahIM ! to kyA isalie, ki vaha rAjA kI patnI thI? isalie bhI nhiiN| saMsAra meM asaMkhya rAjakumAriyAM aura rAniyAM AI aura calI gii| Aja kauna una saba ke nAma jAnatA hai ? itihAsa ke pRSThoM para unakA nAma nahIM car3hA hai| kintu sItA ke nAma kA ullekha hamAre zAstroM ne gaurava ke sAtha kiyA hai| svayaM itihAsa ne bhI usa pavitra nAma ko apane pRSThoM meM sthAna dekara mahattva prApta kiyA hai| itanA hI nahIM, vaha pavitra nAma bhArata ke jana-jana ke mana para Aja bhI aMkita hai| sItA ke sAmane eka ora duniyA bhara ke pralobhana khar3e the, aura dUsarI ora rAvaNa jaisA zaktizAlI daitya mauta kI talavAra lekara khar3A thaa| magara na pralobhana hI aura na talavAra hI, usake mana ko DigA skii| vaha apanI sAdhanA ke patha se aNumAtra bhI vicalita nahIM huii| hama socate haiM ki saMsAra meM manuSya kahIM bhI ho, sukha meM ho athavA duHkha meM ho, ekAnta meM ho yA hajAroM ke bIca meM ho, agara koI manuSya kI rakSA kara sakatA hai, to vaha hai usakA antaraMga caritra-bala hii| basa, Antarika caritra-bala hI jIvana ko dRr3ha avicala aura pavitra banAe rakhatA hai| isa rUpa meM manuSya kI jo mAnasika nirmala Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotirmaya jIvana pravRtti hai, vahI jIvana meM bahumUlya sAdhanA hai| sukumArI sItA ke isI caritra-bala ke samakSa rAvaNa bhI parAsta ho gyaa| rAjarSi nami ne eka bAra apanI senAoM ko Adeza dete hue eka mahattvapUrNa bAta kahIM thI / unhoMne kahA-"jaba tuma dUsare deza meM praveza karoge, aura vijetA bana kara jAoge, taba vahA~ kA vaibhava aura bhoga-vilAsa kI sAmagrI tumhAre sAmane hogii| sainika ke hAtha meM zakti rahatI hai aura vaha use andhA kara detI hai / kintu vahAM kA dhanavaibhava tumhAre lie nahIM honA caahie| tumhAre andara itanA prabala caritra-bala honA cAhie ki tuma vahA~ kI eka bhI vastu na chU sako / usa deza kI sundarI striyA~ tumhArI mAtAeM aura bahineM honI caahieN|" / sainika yuddha meM lar3atA hai, saMhAra karatA hai, pralaya macA detA hai, aura khUna kI madiyAM bahA detA hai| kintu jo senAeM naitika bala .para kAyama rahatI haiM, ve jahAM bhI jAtI haiM, na dhana ko lUTane kA prayatna karatI haiM, aura na mAtA-bahinoM kI ijjata chInane kI hI koziza karatI haiN| ve jahA~ bhI jAtI haiM, janatA ke mAnasa ko jIta letI haiM, unake hRdaya-paTala para apane ucca caritra kI chApa lagA detI haiN| manuSya ke caritra meM amita zakti hotI hai| . sainikoM ke jIvana jaisA hI hara gRhastha kA jIvana honA cAhie / gRhastha meM yadi maitika bala hai, to jaba vaha ghara meM rahatA hai, taba bhI ijjata aura pratiSThA prApta karatA hai aura jaba nAte-riztedAroM meM jAtA hai, taba bhI Adara pAtA hai| jisameM naitika bala hai, lAkhoM kA Dhera bhI usake lie rAkha kA Dhera hai| usake lie apsarAM jaisI sundarI se sundarI ramaNiyA~ bhI mAtAe~ aura bahineM haiM / dUkAnadAra meM bhI caritra-bala honA cAhie / dUkAna para mAtAe~ aura bahineM AtI haiM, aura dina bhara Ane-jAne kA ThATha lagA rahatA hai / kintu dUkAnadAra kA zIlasaujanya agara amRtamaya hai, usakI dRSTi meM sAtvikatA hai, to yaha itanI bar3I prAmANikatA hai, ki saMsAra meM usake lie kisI cIja kI kamI nahIM hogii| abhiprAya yaha hai, ki koI kahIM bhI rahe aura AjIvikA ke lie kucha bhI kare, magara usameM caritra-bala ho, to usakA jIvana spRhaNIya bana jAegA / sadAcAra kA prabhAva amiTa hotA hai| __caurAnave varSa kI umra meM eka bar3e sAhityakAra abhI isa duniyA~ se gae haiM / unakA nAma thA-jArja barnArDa shoN| vaha apane yuga ke, duniyA ke sabase bar3e vicAraka mAne gae haiM / ve yUropa meM, jahA~ cAroM ora bhoga aura vAsanA kA vAtAvaraNa hai, rahe, kintu unhoMne apane jIvana meM kabhI vAsanA ke galata rUpa ko sthAna nahIM diyaa| unhoMne kabhI zarAba nahIM chaI / unhoMne apanA aisA U~cA caritra-bala kAyama kiyA, ki saMsAra kI striyoM ke lie unake jIvana meM sadA sarvadA pavitra-bhAva kA jharanA hI bahatA rhaa| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 brahmacarya-darzana caurAnave varSa kI DhalatI-giratI umra meM bhI unakI qalama sundara vicAra detI rhii| itanA hI nahIM, jaba ve galata paramparAoM kI AlocanA karate, taba pratikriyAvAdI talavAra se utane nahIM Darate the, jitane ki unakI kalama se Darate / yaha brahmacarya kA hI apAra bala thA / naitika bala ne unake mastiSka ko itanA pravAha-zIla banA diyA thA, ki anta taka unake jIvana meM cintana kI svaccha-sAtha hI vegavatI dhArA bahatI rhii| kucha manuSya aise hote haiM,jinakA prArambhika jIvana to cintana aura vicAroM se bharA-pUrA rahatA hai, magara jIvana ke kucha varSa bAda hI vaha sUkhe ho jAte haiN| unakI dazA aisI ho jAtI hai, ki apane kArobAra calAne ke lie aura dharma ke kAma ko Age bar3hAne ke lie bhI unameM sUjha-bUjha nahIM rhtii| unakI buddhi Thasa ho jAtI hai / isakA kAraNa kyA hai ? andara meM buddhi kA jo jharanA baha rahA thA, vaha kyoM sUkha gayA ? Apa gaharAI se soceMge-samajheMge, to mAlUma hogA ki apavitra aura gaMde vicAroM ne hI pavitra buddhi ke jharane ko sokha liyA hai / dUSita vicAroM kA prabhAva burA hotA hai| bhAratIya sAhitya meM vyAsa ke sambandha meM eka kiMvadantI pracalita hai / maharSi vyAsa jaba mahAbhArata racane kI taiyArI karane lage, taba likhane vAlA koI nahIM milaa| lekhakoM ne kahA, ki ApakI vANI ke pravAha ko hama bhalA kaise vahana kara sakeMge ? Akhira lekhaka kI zodha meM saba ora ghUmane ke bAda vyAsa gaNeza jI ke pAsa pahuMce aura unase bole-"tumhIM likha do na, hamArA yaha mahAbhArata / " gaNezajI ne uttara meM kahA-"maiM likha to dUMgA, lekina tuma bUr3he bahuta ho gae ho| tumhAre andara aba kyA rakkhA hai, jo maiM likhUgA ? bur3hApe meM likhAne kI bAta kaha rahe ho, kintu tumhArI buddhi kA jharanA to aba sUkha cukA hai / aba to jo bhI thor3A-bahuta likhAnA cAhate ho, use to jise kaha doge, vahI likha degaa| yadi mujhase hI likhAnA hai, to merI eka zarta hai / yadi eka zabda bologe aura eka ghanTe socoge, to hamArI-tumhArI nahIM paTegI / maiM to nirantara likhU gA, aura jahA~ eka bAra bhI ApakA bolanA banda huA, ki vahA~ merA likhanA bhI bilakula banda ho jAegA / maiM ApakI vyartha kI socA-sAcI meM apanA amUlya samaya naSTa nahIM kara sktaa|" vyAsa bole-"bhale hI maiM buDDhA ho gayA hU~, phira bhI maiM binA ruke hue tumheM likhAtA jaauuNgaa|" gaNezajI ne bAta pakkI karane ke lie phira kahA-"yadi eka bAra bhI kahIM ruka gae, to phira maiM spaSTa kahatA hU~, eka akSara bhI Age nahIM likhuugaa|" vyAsa- "tumhArI zarta mujhe svIkAra hai| kintu merI bhI eka zarta hai, ki maiM jo kucha bhI likhAU, tuma bhI usakA artha samajha kara likhnaa| yoM hI sUne dimAg2a se na likhate jaanaa|" Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotirmaya-jIvana 81 gaNezajI-"maiM to saba samajha lUgA / maiM vidyA kA devatA jA hU~ / Apake zlokoM kA artha samajhanA mere lie kyA bar3I bAta hai !" kahate haiM, Akhira, vyAsajI likhAne aura gaNezajI likhane baiTha gae / vyAsajI ke vicAroM kA aisA pravAha bahanA zurU huA, ki gaNezajI ne kucha dera to samajha-samajha kara likhA, parantu Age kalama calAnA kaThina ho gayA aura binA soce-samajhe yoM hI likhanA zurU kara diyA / lekhana Arambha karate samaya A~khoM meM jo camaka thI, vaha phIkI par3a gaI aura jo ullAsa thA, vaha bhI DhIlA par3a gyaa| vyAsajI ne tAr3a liyA, ki gaNeza kA mastiSka kAma nahIM kara rahA hai / astu parIkSA ke lie unhoMne kucha aise zloka bole, ki jinakA artha samajhane ke lie kucha adhika soca-vicAra karanA pdd'e| gaNezajI likhe jA rahe the / vyAsajI ne bIca meM Toka kara kahA--"jarA artha to karo, kyA likhA hai ?" gaNezajI jhaMjhalA kara bole-"saMbhAlo apanI pothI, tumhAre pAsa vicAra nahIM rahe haiM, tabhI to mujhe bIca meM rokate ho|" sAsajI ne jarA muskarA kara kahA-"so to ThIka, kintu artha to batAo, kyA likhA hai ?" Akhira gaNezajI ne apanI parAjaya svIkAra karate hue kahA ki-"aba se tumhArI-hamArI zarta khatma ho gaI / aba tuma bhI zAnta mana se bolo aura maiM bhI zAnta mana se likhuugaa|" ___abhiprAya yaha hai, ki manuSya kA apanA jo cintana hai aura manuSya ke apane mana meM jo vicAra dhArAe A rahI haiM, unake pIche sAdhanA hotI hai / jahA~ naitika bala hotA hai vahIM para manobala hotA hai / aisA manuSya jahA~-kahIM bhI apane siddhAnta ke lie tana kara khar3A ho jAtA hai / idhara-udhara kI duniyA~ ke, kitane hI dhakke kyoM na lageM, vaha maidAna se nahIM haTatA hai / vaha apane jIvana kI sandhyA ke antima kAla meM bhI madhyAhna ke sUrya kI bhA~ti camakatA aura damakatA rahatA hai / apane jIvana kI ujjvala-razmiyoM se vizva ko udbhAsita karatA rahatA hai| vaha eka aisA Aloka-puja hai, jo samaya se pahale kabhI nahIM bujhatA / duniyA~ kI koI bhI havA tUphAna aura AMdhI usa para asara nahIM kara sktii| bhagavAn mahAvIra ke jIvana ko hI dekho na ! kevala-jJAna to unheM bAda meM huA thA, kintu pahale apane caritra-bala se hI unhoMne sAr3he bAraha varSa taka kaThina sAdhanA kI thii| vaha bhI usa javAnI meM, jo prAyaH saMsAra kI galiyoM meM bhaTakatI hai / ve sukhada sone ke mahaloM ko, priya parivAra ko aura bhogopabhoga kI vipula sAmagrI ko ThukarA kara adhyAtma-sAdhanA ke lie cala dete haiM / svarga kI devAMganAeM DigAne ke liye AtI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 brahmacarya-darzana haiM, bhoga-vilAsa ke phande phailAe jAte haiM, ApattiyoM aura saMkaToM ke pahAr3a bhI unake sAmane khar3e kie jAte haiM, kintu Apa dekhate haiM, ki eka kSaNake lie bhI ve apanI sAdhanA se nahIM Dige / ve nirantara apane sAdhanAmaya jIvana kI dhArA meM hI bahate rahe / unake andara yaha jo apratihata naitika bala AyA, vaha brahmacarya ke dvArA hI AyA thA / jise naitika bala prApta nahIM hai, vaha kyA bharI javAnI meM isa prakAra gRha-tyAga kara sakatA hai ? agara kSaNika uttejanA ke vaza hokara koI tyAga kara bhI detA hai, to Age cala kara vaha kahIM-na-kahI gaDDhe meM gira jAtA hai / vaha tyAga-mArga para sthira nahIM raha sktaa| sAdhaka ke mana meM saMsAra ko badalane kI jo pAvana preraNAeM AtI haiM, aura jIvana meM jo rozanI camakane lagatI hai, vaha siddhAnta ke bala para hI AtI hai, caritrabala hI se paidA hotI hai| Aja ApakI kyA sthiti hai ? Apa Aja bar3I muzkila se raTa-raTAkara eka cIja yAda karate haiM, aura kala use bhUla jAte haiM / aisA mAlUma par3atA hai, ki registAna meM kadama par3A hai| idhara reta meM paira kA nizAna banA, aura udhara havA kA teja jhauMkA AyA nahIM, ki vaha nizAna miTA nhiiN| paira uThAne meM dera hotI hai, magara nizAna ke miTane meM dera nahIM hotI / zAstroM kA cintana cala rahA hai, aura hAtha meM pothiyA~ haiM, kintu samaya Ane para koI bhI vicAra nahIM miltaa| smRtiyA~ itanI dhuMdhalI ho jAtI haiM, ki kevala akSara bA~cane kA kAma raha jAtA hai| isakA pradhAna kAraNa yahI hai ki mastiSka meM vikAroM kA teja pravAha bahatA rahatA hai, aura vaha pravAha kisI dUsare cintana ko Thaharane hI nahIM detaa| __ isa prakAra ke loga apane jIvana meM kyA kAma kareMge ? jinakI smRti kAma nahIM detI hai, aura jo jar3a kI bhAMti apanA jIvana gujAra rahe haiM, unase saMsAra ko kyA AzA ho sakatI hai ? ___ isake viparIta jisane brahmacarya kI sAdhanA kI hai, aura jo vicAroM ko pavitra banAe rakha sakatA hai, usake mastiSka meM yadi eka bhI vicAra par3a jAtA hai, to vaha amRta bana jAtA hai / samaya Ane para anAyAsa hI vaha smaraNa meM bhI A jAtA hai| kisI bhI grantha ko dekhe, tIsa-cAlIsa varSa ho jAte haiM, kintu usakI chAyA mastiSka meM jyoM-kI-tyoM banI rahatI hai| yaha sthiti hameM brahmacarya ke dvArA hI prApta hotI hai| manuSya kA mana jitanA pavitra hogA, usameM utane hI sundara vicAra aaeNge| kirI tAlAba meM pAnI bharA hai| kintu yaha gandA hai, usameM maila hai aura kIcar3a hai| yadi usa pAnI meM jhA~ka kara Apa dekheMge, to apanA pratibimba nahIM dekha sakeMge / jisa Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotirmaya jIvana pAnI ke kaNa-kaNa meM kIcar3a aura maila samAyA huA hai, usameM ApakA spaSTa pratibimba kaise dikhAI de sakatA hai ? hA~, pAnI yadi sApha aura nirmala hai, kintu havA ke AghAtoM se uThane vAlI hiloroM ke kAraNa caMcala ho rahA hai, to usameM pratibimba to dikhAI degA, kintu DAvAMDola avasthA meN| pAnI sApha-sutharA bhI honA cAhie, aura sthira bhI honA cAhie, tabhI manuSya usameM apanA mukha jyoM-kA-tyoM dekha sakatA hai| isI prakAra manuSya ke jisa mana meM vikAra bhare haiM, vAsanAeM ghusI haiM, aura isa kAraNa jo mana hara tarafa se malina banA huA hai, usameM Apa siddhAnta aura zAstra kA koI bhI pratibimba nahIM dekha skeNge| agara mana meM caMcalatA hai, taba bhI ThIka-ThIka nahIM dekha sakeMge / mana svaccha aura sthira rahanA caahie| brahmacarya kI sAdhanA eka vaha sAdhanA hai, jo hamAre jIvana ke maila ko nikAla kara dUra kara detI hai, aura hamAre cintana ke DhaMga ko bhI sAfa kara detI hai| vaha manuSya ko itanA mahAn banA detI hai ki kucha pUchie mata / hamAre yahA~ mallavAdI eka tejasvI AcArya ho gae haiM / vaha bacapana se hI gambhIra aura cintanazIla svabhAva ke the| unake bacapana kI eka ghaTanA hai ki eka bAra jaba vaha cintana meM lIna the, taba ujjaina ke tatkAlIna samrATa kI savArI udhara hokara nikalI / mantrI una ke sAtha thA aura vaha jaina thaa| rAjA ne dekha kara pUchA-"yaha lar3akA kyA kara rahA hai ? yaha to tumhArA upAzraya jAna par3atA hai / kyA yaha bhI sAdhu banegA ?" mantrI ne kahA-"rAjan, baneMge nahIM, yaha to gurU hI haiN|" rAjA ko vismaya huA / itanI choTI-sI umra meM gurU ! rAjA ne gurutva kI parIkSA ke lie usa bAla-gurU se saMskRta bhASA meM pUchA"kiM miSTam ?' 'kyA mIThA hai ?' rAjA kA yaha prazna sunA, magara badale meM bAlamuni ne rAjA kI ora muMha phera kara bhI nahIM dekhA / apane adhyayana meM lIna rahate hue hI usane uttara diyA-'dugdham' 'dUdha mIThA hai|' ___ kahate haiM ki chaha mahIne ke bAda phira rAjA kI savArI nikalI aura rAjA ne dekhA ki vaha gurU aba bhI jyoM-kA-tyoM adhyayana meM lIna hai| rAjA ko dhyAna AyA, chaha mahIne pahale maiMne eka prazna kiyA thaa| aba kI bAra rAjA ne usI purAne prazna se sambandhita eka nayA prazna pUchA-'kena saha' ? 'kisake sAtha ?' prazna suna kara usa kumAra sAdhaka ne; taruNAI kI ora bar3hate hue usa bAla Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SY brAhmacarya-darzana yogI ne tatkAla yoM hI sahasA uttara meM kaha diyA-'guDena saha' / 'dUdha mIThA hai, gur3a ke sAtha / ' rAjA ne jyoM hI yaha uttara sunA, vaha hAthI se utarA aura bAla sAdhaka ke caraNoM meM gira pdd'aa| vismita aura zraddhA bhAva se usane kahA- "maiMne chaha mahIne pahale pUchA thA-"kyA mIThA hai ?" Apane uttara diyA thA-"dUdha / " Aja usase Age kA prazna pUchA, to Apane binA ruke evaM binA vicAra kie, tatkAla usakA uttara de diyA ki gur3a ke sAtha / mAnoM, chaha mahIne pahale kA vaha prazna ApakI smRti meM aisA tAjA hai, ki jaise abhI-abhI kiyA gayA ho / mahAbhAga, ApakI sAdhanA sacamuca hI adbhuta hai|" vahI taruNa sAdhaka Age cala kara, jaina saMgha meM sUrya ke samAna camakA aura usakA nAma mallavAdI pdd'aa| vaha apane samaya kA eka bahuta bar3A vAda-mahArathI huA tathA bhArata ke sudUra pradezoM meM ghUma-ghUma kara jaina-dharma aura darzana kA usane jaya-ghoSa kiyaa| unake dvArA viracita grantha itane gambhIra aura tarka-pUrNa haiM, ki unakI eka-eka paMkti para unake virATa tathA gaMbhIra cintana kI chApa spaSTatayA parilakSita hotI hai| jaba isa sthiti ko sAmane rakha kara vicAra karate haiM, taba anAyAsa hI prazna upasthita ho jAtA hai, ki yaha jyotirmaya vicAra kahA~ se AyA ? pUrva janma ke saMskAra to hote hI haiM, para unake sAtha-sAtha isa. janma ke saMskAra bhI kama prabhAva-zAlI nahIM hote / isa janma ke saMskAroM kI pavitratA ke binA aisI sthiti prApta nahIM ho sakatI / jahA~ caritra-bala prabala hotA hai, aura jisa jIvana meM brahmacarya kA dIpaka jagamagAtA rahatA hai, usake mastiSka meM chaha mahIne to kyA, hajAroM varSa purAnI smRtiyA~, jyoM-kI-tyoM tAjA banI rahatI haiM / brahmacArI kA mastiSka bar3A hI urvara hotA hai, aura saMgraha-zIla bhI hotA hai / magara Aja hama jisa ora bhI dekhate haiM, bhoga-vilAsa aura vikAra kI hI kAlI ghaTAe~ dIkha par3atI haiN| logoM kA caritra-bala tIvra gati se kSINa ho rahA hai| aura yahI kAraNa hai, ki na yogya sainika milate haiM, na acche vyApArI milate haiM, na acche mAlika mila rahe haiM aura na acche majadUra hI mila rahe haiM / Aja na acche gRhastha hI najara Ate haiM aura na Adarza sAdhu-saMnyAsI hI najara Ate haiM / saba ke saba phIke-phIke dikhAI dete haiN| agara brahmacarya kI sAdhanA kI jAe to yaha sthiti jaldI hI badala sakatI hai, aura taba samAja meM camakate hue manuSya najara aaeNge| Aja hajAroM-lAkhoM par3hane vAle naujavAna vidyArthI nisteja aura rugNa zarIra kA DhAMcA lie phirate haiM / yadi jarA-sI kaThinAI AtI hai, to rone lagate haiN| unheM pada Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotirmaya jIvana 85 pada para nirAzA hotI hai / unake jIvana meM sphUrti nahIM, utsAha nahIM, Age bar3hane kA joza nahIM aura musIbatoM se Takkara lene kA sAhasa nahIM ! yaha saba caritra bala ke hI abhAva kA pariNAma hai / kevala brahmacarya kI sAdhanA ke dvArA hI unameM prANa-zakti kA saMcAra ho sakatA hai / isa prakAra brahmacayaM hI sAhasa, zakti, utsAha aura prANa-zakti kA hotA hai / vyAvara 8-11-50 } vicArottejaka preraNA praura patha-pradarzana ke prabhAva meM viSama paristhitiyoM se hAra mAnakara bahuta se bahumUlya jIvana nirarthaka banakara raha jAte haiM / paristhitiyAM baDI haiM yA manuSya, dArzanikoM ne isa prazna ko ulajhA diyA hai, mAnava paristhitiyoM kA gulAma bana gayA hai ! manuSya ko paristhitiyoM kA vAsa nahIM, svAmI bananA caahie| apanI lagana, adhyavasAya, sAhasa aura kuzalatA ke bala para jo pratikUla paristhitiyoM ko badala kara Age bar3ha jAte haiM, ve hI anta meM siddhi evaM prasiddhi ke zikhara para pahu~cate haiN| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana vivAha aura brahmacarya jIvana ke utthAna ke do mArga haiM / unameM eka mArga aisA hai, jise hama utkRSTa kaThora mArga kaha sakate haiM / usa mArga para calane vAle sAdhaka ko apanA sarvasva samarpita karanA par3atA hai, saba bandhanoM ko tor3a kara calanA par3atA hai / samagra vAsanA kA sarvathA tyAga kara denA par3atA hai / citta se vAsanAoM ke bhAra ko haTA kara jIvana ko halkA karane kI hI viveka buddhi vahAM hotI hai| sAdhu ko apanA jIvana isI prakAra banAnA hotA hai| yahI kAraNa hai ki prathama mArga ke pathika sAdhu kA jIvana bahuta hI pavitra aura U~cA mAnA jAtA hai| magara isa jIvana ke sambandha meM eka mahattvapUrNa bAta dhyAna meM rahanI caahie| isa prakAra ke jIvana kA vikAsa andara se hotA hai / yadi sAdhaka kI isa ora ko paryApta taiyArI nahIM hai, aura antara meM vaha U~cA nahIM uThA hai, kevala Upara se usa para tyAga kA bhAra lAda diyA gayA hai, evaM tyAgI kA veSa pahanA diyA gayA hai, to vaha jIvana meM burI taraha pichar3a jAegA, daba jAegA / usakA jIvana.andara-hI-andara sar3anegalane lagegA, aura eka dina vaha samAja ke jIvana ke lie aura svayaM apane jIvana ke lie bhI abhizApa bana jAegA / vaha tyAgI jIvana ke gurutara bhAra ko Dho-le calane meM sarvathA asamartha ho jAegA, ThIka usI prakAra jaise na hi vAraNa-paryANaM voDhuM zakto vanA'yujaH / -hAthI ke palAna ko gadhA nahIM Dho sakatA / sAdhu jIvana kA patha eka prazasta aura pavitra patha hai| isa mArga ke samAna pavitra dUsarA koI patha nahIM hai / sAdhu ko bhagavAn kA svarUpa mAnA gayA hai| sAdhu ke darzana bhagavAn ke darzana mAne gae haiM , sAcUnA darzanaM puNyaM, tIrtha-bhUtA hi sAdhavaH / -pASa kA darzana puNyamaya hai; kyoMki sASu sAkSAt tIrtha-svarUpa haiN| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha aura brahmacarya yaha saba bAteM kucha sAdhu ko U~cA batAne ke lie nahIM gar3ha lI gaI haiM, aura yaha bhI nahIM hai, ki samAja meM pUjanIya banane ke lie bar3I-bar3I bAteM kaha DAlI gaI hoM, aura kaha diyA ho, ki sAdhu bhagavat-svarUpa ho kara vicaraNa karatA hai / yaha saba bAteM bhagavAn mahAvIra ke darzana meM kahI huI haiM / bhagavAn mahAvIra ne jo niyama lie the. vahI niyama sAdhu lete haiM / yadi kucha antara hai, to kevala yahI, ki bhagavAn apane jIvana - lakSya kI antima yAtrA kI maMjila ko pAra kara gae haiM, aura sAdhu abhI pAra kara rahe haiM / yaha bhI sambhava hai, ki koI usa maMjila ko pAra na bhI kara sake / kintu vrata- pratyAkhyAna karane kA jo DhaMga hai, aura saMsAra se alaga hone kA jo DhaMga hai, AdhyAtmika kSetra meM calane kA jo tarIkA hai, usameM kisI prakAra kA antara nahIM hai / Aja se paccIsa sau varSa pahale bhagavAn ne jo niyama lie the, vahI niyama Aja bhI sAdhu lete haiM / isa rUpa meM jIvana kA jo zAzvata siddhAnta hai, usameM kAla kisI prakAra kA vyavadhAna yA vibheda nahIM DAla sakA hai aura paristhitiyA~ koI parivartana nahIM lA sakI haiM / ataeva jaise taba, vaise hI aba bhI, sAdhu kA jIvana utanA hI pavitra hai aura usake Age bar3hane kI yaha rAha Aja bhI utanI hI mahattvapUrNa hai / smaraNa rakhanA cAhie, ki yaha kevala sAdhu-veSa kI mahimA nahIM hai / yaha mahimA sAdhu ke saiddhAntika jIvana kI mahimA hai / hamAre yahA~ sAdhutva ko mahattva diyA gayA hai, mAtra sAdhu-veSa ko nahIM / 87 isIlie kahA gayA hai, ki sAdhu ke jIvana ko apanAne ke lie andara kI taiyArI honI cAhie guraNAH pUjA-sthAnaM guNiSu na ca liGgaH na ca vayaH / sAdhu kI pUjA usake sthUla zarIra kI pUjA nahIM hai aura usake bAhya veSa kI bhI pUjA nahIM hai / sAdhu kI pUjA to usameM vidyamAna sadguNoM kI pUjA hai / guNoM ko vikasita karane ke lie hI sAdhu ko isa kaThina kaThora mArga para calanA par3atA hai / isa meM sAdhaka kI avasthA - vizeSa bAdhaka nahIM banatI, aura na sahAyaka hI / koI choTI avasthA kA sAdhu ho hI nahIM sakatA, aisA bhI nahIM hai; aura na yahI hai, ki kisI kI umra paka gaI ho, to vaha pUjA ke yogya isIlie bana jAe / guNa hI pUjA ke sthAna haiM, aura yaha rAha bar3I kaThina hai / isa mArga para Age bar3hane ke lie bar3I sAvadhAnI kI AvazyakatA hotI hai / tIsarA rela se eka AdamI paidala calatA hai, dUsarA ghor3A gAr3I para calatA hai, calatA hai aura cauthA havAI jahAja se calatA hai / calate to sabhI haiM, magara unakI cAla kramazaH tIvra se tIvratara hotI hai / magara jisa krama se vaha tIvra hotI jAtI hai, usI krama se usa meM khatarA bhI adhikAdhika bar3hatA jAtA hai / gati kI tIvratA meM Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 brahmacarya darzana jarA-sA cUke, tanika bhI asAvadhAnI huI ki basa phira. kahIM ke na rahe / phira to patana kA gaharA garta taiyAra hai| koI bhI vyakti jaba saMsAra se nikala kara sAdhu-jIvana meM AnA cAhatA hai, taba usase yahI kahA jAtA hai, ki kyA tumako ThIka taraha sAdhu-jIvana ke mahattva ke darzana ho gae haiM, kyA tuma sAdhu jIvana ke dAyitva ko bhalI-bhAMti samajha cuke ho, aura usa bhAra ko uThAne ke lie apane meM yogya kSamatA kA anubhava karate ho ? yadi taiyArI hai, taba to isa rAha para Ao, anyathA ise aMgIkAra karane se pahale tuma gRhastha-jIvana meM sudharane kA prayatna karI / jaba sAdha-jIvana ke yogya bana jAo, taba isa mArga para A sakate ho| jIvana ke utthAna kI eka rAha hai aura vaha hai, sAdhu-jIvana kI, jise maiMne kaThora rAha kahA hai / aura, dUsarI rAha hai gRhastha-jIvana kii| isa dUsarI rAha meM utanA khatarA nahIM haiM, aura na utanA adhika mana ko kAbU meM rakhane kI hI bAta hai| kintu gRhastha kA jIvana, eka aisA jIvana bhI nahIM hai, ki vaha apane sthAna para jama kara hI khar3A ho, gati nahIM kara rahA ho, athavA saMsAra kI ora hI yAtrA kara rahA ho / gRhastha kA jIvana bhI mokSa kI ora hI jA rahA hai / isalie bhagavAna mahAvIra ne do prakAra ke dharma batalAe haiMduvihe dhamme-pragAra-dhamme ya praNagAra-dhamme ya / -sthAnAMga-sUtra dharma do prakAra kA hai-gRhastha-dharma aura saadhu-dhrm| gRhastha ke kartavya ko bhI bhagavAn ne mokSa kA hI mArga mAnA hai / ThIka usI prakAra, jisa prakAra sAdhu ke kartavya ko| isIlie bhagavAn ne gRhastha ke jIvana ke sAtha bhI dharma zabda kA hI prayoga kiyA hai / gRhastha-jIvana kI sAdhanA bhI dharma hai| agara gRhastha jIvana meM bhI manuSya ke kadama ThIka-ThIka par3ate haiM, mana ThIka-ThIka vicAratA hai aura socatA hai / manuSya saMsAra meM rahatA huA aura saMsAra ke kAma karatA huA bhI unameM anucita Asakti aura vAsanA nahIM rakhatA hai, apane mana ko idhara-udhara ghumAkara bhI antataH usI zuddha kendra kI ora lagAe rahatA hai, tathA dUsarI tarapha gRhastha kI jo jimmedAriyAM AtI haiM, unako bhI nibhAtA calatA hai, to bhale hI usa manuSya ke kadama tez2a na hoM, aura bhale hI vaha DhIle kadamoM se cala rahA ho, kintu usakA ekaeka kadama mokSa kI ora hI bar3ha rahA hai| rAjasthAna ke eka adhyAtma-sAdhaka ne kahA hai re samadRSTi jIvA, kare kuTumba-pratipAla / antara se nyArA rahe, jyoM dhAya khilAve bAla // yaha eka bahuta hI mahattvapUrNa bAta hai / javAbadArI lenA, uttaradAyittva lenA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha aura brahmacarya tathA samAja, rASTra aura kuTumba parivAra kA bhAra apane kandhoM para uThA lenA aura use pUrA bhI karanA, phira bhI andara se usameM Asakti yA moha nahIM honA, yaha eka bahuta bar3I bAta hai / isIlie gRhastha jIvana ke sAtha bhI bhagavAn ne dharma zabda ko jor3A hai | sadagRhasya kuTumbakA pAlana karatA hai, magara usameM maryAdAhIna Asakti nahIM rakhatA / yahI isa gRhastha jIvana kI mahattA hai / yahA~ kuTumba kA artha hai - 'vasuSaMva kuTumbakam' / yadi samAja aura deza ko kuTumba se nyArA kahA jAtA, to unameM bhedabhAva kI kalpanA A jAtI / magara samadRSTi gRhastha ke antara meM aise bheda-bhAva ke lie sthAna kahA~ ? usake lie to jaisA kuTumba parivAra hai, vaisA hI deza aura samAja hai, aura jaisA deza aura samAja hai vaisA hI kuTumba-parivAra hai / samadRSTi kI isa vizvAdvaita sambandhI vizAla kalpanA ko kavi ne ekamAtra 'kuTumba' zabda kA prayoga karake bar3e hI sundara DhaMga se vyakta kara diyA hai| samyagdRSTi jIva samAja, rASTra aura kuTumba ke uttaradAyittva kA paripAlana karatA hai / isa rUpa meM usake kArya karane kA DhaMga kucha aisA hotA hai, ki samAja ke anya sAdhAraNa vyakti yaha samajhate haiM, ki vaha saMsAra ke moha meM burI taraha se Asakta hai / kintu usake andara kI jo bhAvanA hai, vaha pratikSaNa use adhyAtma mArga kI ora hI le jA rahI hai / 86 dhAya kisI ke bacce ko lekara pAlatI hai, samaya para dUdha pilAtI hai aura yaha bhI dhyAna rakhatI hai ki bacce ko saradI garamI na lagane paae| usake sAtha mAtA kA hRdaya jor3a letI hai, aura isI kAraNa kabhI-kabhI aisA hotA hai, ki baccA ghAya ko hI apanI mA~ samajha letA hai, aura apanI svayaM kI mAtA ko bhUla jAtA hai| yadi Apa purAne itihAsa ko TaToleMge, to dekheMge, ki isa dhAya nAmadhArI mAtAoM ne bhI apane jIvana meM bar3e bhArI utsargaM kie haiM, inkilAba kie haiN| pannA dhAya kA ujjvala udAharaNa Aja bhI bhArata ke jana-jana kI jIbha para nAcatA hai| Apa jAnate haiM, ki udaya siMha mevAr3a ke mahArANA the| vaha jaba zaizava kAla meM dhAya kI nigarAnI meM pAlane meM bhUla rahe the, taba usa samaya vanavIra naMgI talavAra lekara usa mAsUma bacce kI hatyA karane AyA aura pannA se pUchane lagA - "udayasiMha kahA~ hai ?" pannA ke sAmane bar3A hI vikaTa prazna A gayA aura bar3I hI z2abaradasta javAbadArI A gaI / usane apanI javAbadArI kI pUrti ke lie rAjasthAna ke itihAsa meM eka mahattvapUrNa adhyAya jor3A hai, jo yuga-yuga taka mAnava ke mana meM kartavya kI pavitra jyoti jagAtA rahegA / bhUle bhaTake rAhI ko rAha dikhAtA rahegA / usa rAjapUtI yuga kI mAtAe~ kisa utkRSTa rUpa meM hoMgI, aura kitanI udAtta hoMgI, jaba ki eka naukarAnI ke rUpa meM kAma karane vAlI dhAya bhI apane uttaradAyittva Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya darzana ko nibhAne ke lie, eka anya mAtA ke bacce kI rakSA karane ke lie, apanA sarvasva homa dene ko taiyAra ho jAtI hai / 60 "udayasiMha kahA~ hai ?" yaha vikaTa prazna jyoM hI usake sAmane AyA, vaha prazna kI gambhIratA ko tatkAla samajha gaI / yadi vaha udayasiMha kI ora u~galI uThAtI hai, to mevAr3a ko apane bhAvI adhinAyaka se hAtha dhonA par3atA hai / aura, yadi udayasiMha ke badale vaha apane svayaM ke bacce kI ora izArA karatI hai, to usake kaleje ke Tukar3e ho jAte haiM / magara usane to mevAr3a ke adhinAyaka kI rakSA kA bhAra apane sira para liyA thA / yadi vaha udayasiMha kI ora uMgalI kare, to kaise kare ? kyA vaha apane uttaradAyitva se vimukha ho jAe ? nahIM, pannA dhAya aisA nahIM karegI / vaha prANotsarga se bhI mahAn utsarga kregii| para, apane karttavya aura dAyitva se pIche nahIM haTegI / usane pala bhara bhI vilamba kie vinA do TUka phaisalA kara diyA / yadi Apake sAmane yaha prazna upasthita hotA, to phaisalA karane meM kaI dina, haphte aura mahIne nikala jAte, aura zAyada varSa evaM jIvana bhI nikala jAtA, phira bhI phaisalA na ho pAtA / Apake sAmane jarA-sA dAna dene, yA tapasyA karane kA prazna AtA hai, to usakA phaisalA karane ke lie bhI mahInoM nikala jAte haiM / kabhI isase pUcheMge aura kabhI usase puucheNge| yaha deza ke lie durbhAgya kI bAta hai, ki manuSya ko samAgata samasyAoM kA jhaTa-paTa phaisalA karanA nahIM AtA hai / hamAre pAsa jaba koI yuvaka gRhastha AtA hai, aura vaha gRhastha se sAdhu bananA cAhatA hai, taba use ghUmate-ghUmate varSa ke varSa vyatIta ho jAte haiM / na vaha gRhastha bana kara hI raha sakatA hai, na sAdhu bana kara hI / gRhastha jIvana meM jo kar3aka AnI cAhie, vaha bhI usake jIvana meM nahIM A pAtI / kamAne-khAne se bhI vaha calA jAtA hai / aura dUsarI tarapha sAdhu jIvana meM bhI vaha praveza nahIM kara pAtA hai, ki jisa se usakI hI mahaka le sake / sAdhaka - jIvana meM kaThinAiyA~ to haiM, kintu unako kadama jamA kara jA sakatA hai| donoM hI ora kA~ToM kI rAha para calanA hai, phUloM ko calanA hai / magara vaha phaisalA hI nahIM kara pAte, ki kisa rAha para rAha para na caleM ? yadi vaha gRhastha bana jAte, to bahuta acche gRhastha banate, to bhI acche sAdhu banate / magara phaisalA hI nahIM ho sakA / sakA, idhara yauvana kI garamI nikala gaI, aura jIvana nisteja ho girate par3ate mana se sAdhu ke yA gRhastha ke jIvana meM Ae bhI, to kucha nahIM banate, aura sAdhu udhara phaisalA na ho gyaa| usake bAda kara sake / phaisalA karanA eka Ter3hA kAma hai / tatkAla phaisalA na kara sakane ke kAraNa hI taya kiyA rAha para nahIM caleM, aura kisa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha aura brahmacarya bar3e bar3e sAmrAjya bhI khAka meM mila jAte haiN| bar3e-bar3e senApati bhI caTa-paTa phaisalA na kara sakane ke kAraNa gar3abar3a meM par3a jAte haiM, aura senAe~ mara miTatI haiN| ataeva samaya para jIvana meM do TUka phaisalA karanA bar3A muzkila kAma hai| pannA dhAya ko kitanA samaya milA phaisalA karane ke lie? eka ghar3I bhI nahIM milI / mujhe to dera bhI lagI, isa kI bhUmikA bA~dhane meM, kintu pannA ko ucita nirNaya karane meM kucha bhI dera nahIM lgii| usane zIghra hI dhAya ke karttavya ko acchI taraha samajha liyA / eka ora usakA prANoM se bhI pyArA apanA baccA thA aura dUsarI ora udayasiMha thA / use eka ora apane prANapriya bAlaka kI aura dUsarI ora apane kartavya ko yAda AI / parantu usane apane vyaktigata moha kI apekSA apane kartavya ko mahAn samajhA aura apane bacce kI ora u~galI uThA dii| pannA kA phaisalA karanA thA, aura u~galI uThAnA thA, ki banavIra kI camakatI huI khUnI talavAra bijalI kI taraha kauMdhatI hai aura usake bacce ke do Tukar3e ho jAte haiM / magara gaz2aba kA dila pAyA thA usa vIra pannA dhAya ne / vaha rotI nahIM hai, vaha banavIra ko mAlUma nahIM hone detI, ki usakA apanA baccA katla ho gayA hai| dhAya kA kartavya kitanA U~cA hai| vahA~ do TUka phaisalA hai, ki dhAya eka sevikA dhAya hai aura baccA usakA apanA baccA nahIM hai| andara-hI-andara vaha isa tathya ko samajhatI hai, ki merA kAma uttaradAyitva nibhAne kA hai, Akhira baccA to dUsaroM kA hI hai| ___hA~, to usa santa ne, jIvana ke pArakhI santa ne, jisake jIvana meM eka-rasatA A cukI thI, bar3A hI mahattvapUrNa upadeza diyA, ki samadRSTi jIva kuTumba kA pratipAlana karatA hai aura sArA uttaradAyitva bhI nibhAtA hai, phira bhI andara meM usase alaga rahatA hai aura samajhatA hai, ki maiM aura hU~, aura yaha aura hai| usake antaratara meM viveka kI eka jyoti jalatI rahatI hai / jaise dhAya dUsare ke bacce ko pAlatI-posatI hai aura usa bacce ke lie saba kucha karatI hai, pannA jaisI dhAya to apane bacce ko bhI homa detI hai, magara taba bhI usake andara bheda-vijJAna kI yaha jyoti jalatI hI rahatI hai, ki maiM, maiM hU~ aura yaha, yaha hai / yahI gRhastha kA Adarza jIvana hai / jIvana kI yaha rAha bhI bar3I kaThora hai / samudra meM rahanA hai, parantu usameM DUbanA nahIM hai / kIcar3a meM rahakara bhI kIcar3a meM latha-patha nahIM honA hai| ___ ina donoM rAhoM se alaga eka tIsarI rAha aura hai, para, vaha mokSa kI rAha nahIM hai / usa rAha ke rAhagIra've haiM, jo andara meM vAsanA kA saMsAra basAe hue haiM, kintu Upara se zramaNa yA zrAvaka bane hue haiM, unakA eka kadama bhI mokSa kI ora nahIM par3a rahA hai| ve sAdhu haiM, phira bhI saMsAra kI ora bhAge jA rahe haiM, aura yadi Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 brahmacarya darzana gRhastha haiM, to bhI saMsAra kI ora bhAge jA rahe haiM / unake mana meM bheda-vijJAna kA dArzanika svarUpa nahIM jAga rahA hai / jIvana ke mahattvapUrNa pArTa ko adA karane ke lie jitanA viveka honA cAhie, vaha nahIM upalabdha ho rahA hai / ve jIvana ko saMsAra ke bhoga-vilAsoM meM le Ate haiM aura bAhara meM sAdhu yA zrAvaka bana kara bhaTakA karate haiM / eka yAtrI hotA hai, jisake qadama apane lakSya para par3ate haiM / aura dUsarA hotA hai, bhaTakane vAlA / vaha saba ora se parezAna teja kadamoM se daur3atA bhAgatA huA dikhAI detA hai, kintu phira bhI vaha yAtrI nahIM hai / purAnI loka gAthAoM meM AtA hai, ki eka AdamI calA jA rahA hai, calA kyA jA rahA hai, daur3a rahA hai aura pasIne meM tara ho rahA hai, burI taraha hA~pha rahA hai / kabhI kidhara daur3atA hai, kabhI kidhara / kabhI Age kI ora bhAgatA hai, kabhI pIche kI ora / jijJAsu mAlUma karanA cAhatA hai, ki vaha kyA kara rahA hai ? Age-pIche kyoM daur3a rahA hai ? aura pUchatA hai ki - "tuma kahA~ se A rahe ho ?" bhAgane vAlA kahatA hai "yaha to mAlUma nahIM ki maiM kahA~ se A rahA hU~ !" "acchA jA kahA~ rahe ho ?" "yaha bhI mAlUma nahIM hai !" "yaha daur3a kyoM laga rahI hai ?" "yaha bhI nahIM mAlUma hai !" " acchA bhAI, tuma ho kauna ?" "yaha bhI patA nahIM hai !" jisa pAgala kI yaha dazA hai, vaha hajAra janma le le, to bhI maMjila ko pA sakegA ? kyA apane lakSya para pahu~ca sakegA ? yaha to lakSya kI ora gati karanA nahIM hai / lakSya kI ora gati bhaTakane vAle kI kI hotI hai / isa prakAra sAdhu ke rUpa meM yA gRhastha ke rUpa meM jo bhaTakate haiM, ve jIvana kI yAtrA ko taya karane ke lie kadama nahIM bar3hA rahe haiM / ve kevala bhaTaka rahe haiM / unakI gati ko bhaTakanA kahate haiM, yAtrA karanA nahIM kahate : Ananda zrAvaka ne kauna-sI rAha pakar3I ? usane sAdhu-jIvana kI rAha nahIM pakar3I / usane apane Apako parakha liyA, ki merI kyA yogyatA hai, aura maiM kitanA evaM kaisA rAstA taya kara sakatA hU~ ? isake lie usane apane ko jAMcA, apanI durbalatAoM kA patA lagAyA aura apanI balavatI zaktiyoM kA bhI patA lagAyA / usane nirNaya kara liyA, ki maiM sAdhu-jIvana kI usa U~cI bhUmikA para calane ke yogya nahIM hU~ / phira bhI mujhe jIvana kI rAha taya karanI hai| kadama-kadama calU~gA taba bhI kyA apanI bhaTakanA hai, nahIM, yAtrI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha aura brahmacarya yAtrA pUrI kara lUgA / kintu jo calatA nahIM aura baiThA rahatA hai yA bhaTakatA hI rahatA hai, vaha to kabhI bhI yAtrA pUrI kara hI nahIM sktaa| isa prakAra Ananda ke jIvana kI bhUmikA, bIca kI bhUmikA hai| vaha Apa logoM (zrAvakoM) kI bhUmikA hai / yadi Apa Ananda ke jIvana se apane jIvana kI tulanA karane lageM, to AkAza aura pAtAla kA antara mAlUma par3egA, phira bhI usakI aura ApakI rAha to eka hI hai / usako jo darjA milA thA, vahI dI siddhAntataH Apako bhI milA hai| Ananda zrAvaka ne brahmacarya kI dRSTi se jo niyama liyA thA, use pUrNa brahmacarya kA niyama nahIM kahA jA sakatA / usane socA-"jaba taka maiM gRhasthAvasthA meM hU~, taba taka mujhe durbalatAeM ghere hue haiM / jaba taka maiM apanI patnI kA jIvana-sAthI bana kara raha rahA hU~, taba taka kadama-kadama cala kara hI jIvana kI rAha taya kara sakatA huuN|" isalie usane brahmacarya kI pratijJA to grahaNa kI, magara usane pUrNa brahmacarya kI pratijJA nahIM lii| usane nizcaya kiyA ki Aja se apanI patnI ke atirikta saMsAra kI anya sabhI striyoM ko maiM apanI mAtA, bahina aura putrI smrgaa| aba jarA vicAra kIjie, isa pratijJA se vAsanA kA kitanA jahara kama ho gayA / jahara se bharA eka samudra hai / usameM se sArA jahara nikala jAe, aura kevala eka bUda jahara raha jAe, eka bUMda jahara raha to avazya gayA, magara phira bhI yaha sthiti kitanI UMcI hai ? itanI U~cI, ki usane samasta saMsAra meM pavitratA kI lahara daur3A dI hai / aisA vyakti yadi apane ghara meM rahatA hai, yA nAte-riztedAroM ke ghara jAtA hai to pavitra hI A~kheM rakhatA hai aura usake hRdaya se saba striyoM ke prati mAtRbhAva aura bhaginI-bhAva kA nirmala jharanA bahatA rahatA hai / aisI hAlata meM vaha saMsAra ke eka kone se dUsare kone taka kahIM bhI calA jAe, vaha apanI strI ke sivAya saMsAra bhara kI striyoM ke prati eka hI-mAtA-bahina evaM putrI kI nirmala dRSTi rkhegaa| isa prakAra usane kitanA jahara tyAga diyA hai| kitane pavitra bhAva aba usake mana meM A gae haiN| eka taraha se usake lie sArI duniyA~ hI badala gaI hai / isa dRSTikoNa se agara Apa vicAra kareMge,to Apako patA calegA ki, jaina dharma kI dRSTi meM vivAha kyA cIz2a hai ? jaba koI vyakti gRhastha meM rahatA hai, taba vivAha kI samasyA usake sAmane rahatI hai| para dekhanA hai, ki jaba vaha vivAha ke kSetra meM utaratA hai, taba brahmacarya kI bhUmikA se utaratA hai yA vAsanA kI bhUmikA se utaratA hai ? yaha prazna eka vikaTa prazna hai, aura eka mahattvapUrNa prazna hai| isakA samAdhAna prApta karane ke lie aneka gutthiyoM ko sulajhAnA par3atA hai aura unake sulajhAne meM kabhI-kabhI bar3e-bar3e vicAraka aura dArzanika bhI ulajha jAte haiM / zubha azubha ke dvandva meM se koI eka ucita nirNaya nahIM kara pAte / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya darzana eka bAra do dArzanika kahIM jA rahe the| donoM ne gulAba kA eka paudhA dekhaa| unameM se eka ne kahA-"isa paudhe meM kitane sundara evaM mahakate hue phUla haiM / " dUsarA bolA-"para, dekho na kA~Te kitane haiM isameM ? jarA se paudhe meM itane kA~Te ?" gulAba kA paudhA sAmane khar3A hai| usameM sugandhita evaM sundara phUla bhI haiM aura nukIle kA~Te bhI haiM / kintu do AdamI jaba usake pAsa pahu~ce, taba donoM ke dRSTikoNoM meM antara jarUra par3a gyaa| eka kI dRSTi phUloM kI sundaratA aura mahaka kI ora gaI aura dUsare kI dRSTi, nukIle kA~ToM kI ora gaI / isI dRSTi-bheda ko lekara donoM dArzanikoM ke bIca kucha matabheda ho gayA / / isa prakAra jaba koI bhI dvandvAtmaka vastu sAmane AtI hai, taba vibhinna vicArakoM meM usako lekara matabheda ho jAyA karatA hai| kisI kI dRSTi usa vastu ke guNoM kI ora, to kisI kI dRSTi usake doSoM kI ora jAtI hai| hama yaha mAlUma karanA cAhate haiM, ki yadi koI vivAha ke kSetra meM praveza karatA. hai, to vaha brahmacarya kI dRSTi se praveza karatA hai athavA vAsanA kI dRSTi se praveza karatA hai| isa prazna kA uttara ekAnta meM nahIM hai| vivAha ke kSetra meM donoM cIjeM haiMvAsanA bhI aura brahmacarya bhii| isa prakAra donoM cIjoM ke hote hue bhI, dekhanA hogA ki vahA~ brahmacarya kA aMza adhika hai yA vAsanA kA ? jaba vivAha ke kSetra meM praveza kiyA hai, taba kyA cIja adhika hai ? yahA~ maiM usakI bAta kara rahA hU~, jo samajhadArI ke sAtha vivAha ke kSetra meM praveza kara rahA hai / jo jIvana ko samajha hI nahIM rahA hai aura phira bhI vivAha ke bandhana meM par3a gayA hai, usakI bAta maiM yahA~ nahIM kara rahA huuN| bhagavAn RSabhadeva ne saba se pahale vivAha ke kSetra meM praveza kiyaa| unase pahale yugaliyoM kA jamAnA thA aura usa jamAne meM kucha aura hI taraha kA jIvana thA / usa samaya ke vivAha, vivAha nahIM the| usa samaya jIvana ke kSetra meM do strI-puruSa sAthI banakara calapar3ate the / kintu sAmAjika saMvidhAna ke rUpa meM vivAha jaisI koI. bAta usa yuga meM nahIM thI / astu, jaina itihAsa kI dRSTi se, isa avasarpiNI kAla meM, bhAratavarSa meM sarvaprathama RSabhadevajI kA hI vivAha huaa| unhoMne kahA-"yadi tuma kisI ko apanA saMgI-sAthI cunanA cAhate ho, cAhe strI puruSa ko yA puruSa strI ko, to use vivAha ke rUpameM hI cunanA cAhie / vivAha ke atirikta dUsare jo bhI isa prakAra ke sambandha haiM unameM naitikatA nahIM hai| pratyuta anaitikatA hai evaM vyabhicAra hai|" yadi vivAha-sambandha kI pavitra graMthi se ba~dhe hue sAthiyoM meM, eka dUsare ke jIvana kA uttaradAyitva grahaNa karane kI buddhi hai, vAsanA kI pUrti ke lie nahIM, kintu jIvana kI rAha ko taya Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha aura brahmacarya karane ne lie aura gArhasthya jIvana kI gAr3I ko ThIka taraha calAne ke lie preraNA hai| puruSa ke sukha duHkha ko strI uThAeM aura strI ke sukha duHkha ko puruSa uThAe, isa rUpa meM eka dUsare kI javAbadArI ko nibhAne ke lie agara sAthI cunA jAtA hai, to vaha nyAyayukta hai / anyathA vivAha ke atirikta jo bhI sparza-sambandha kAyama hotA hai, usameM anaitikatA hai / vahA~ vyabhicAra kA bhAva hai| vivAha zabda kA kyA artha hai ? yaha saMskRta bhASA kA zabda hai / 'vi' kA artha hai-vizeSa rUpa se aura 'vAha' kA artha hai-vahana karanA yA DhonA / to vizeSa rUpa se eka dUsare ke uttaradAyitva ko vahana karanA, usakI rakSA karanA, vivAha kahalAtA hai / strI, puruSa ke jIvana ke sukha-duHkha evaM dAyitva ko vahana karane kI koziza kare, aura puruSa, strI ke sukha-duHkha ko evaM javAbadArI ko vahana karane kI koziza kare / kevala vahana karanA hI nahIM hai, kintu vizeSa rUpa se vahana karanA hai, uThAnA hai, nibhAnA hai aura apane uttaradAyitva ko pUrA karanA hai| itanA hI nahIM, apane jIvana kI Ahuti dekara bhI use vahana karanA hai / pazu aura pakSI apanI jIvana-yAtrA ko taya kara rahe haiM, para vahA~ vivAha jaisI koI cIz2a nahIM hai / unakI vAsanA kI lahara samudra kI taraha laharAtI hai| kintu manuSya vivAha karake vAsanAoM ke usa laharAte hue sAgara ko pyAle meM banda kara detA hai / isa prakAra jaba bhagavAn RSabhadeva ne karmabhUmi ke Adi kAla meM vivAha karane kI bAta kahI, taba jIvana kI eka bahuta bar3I anaitikatA ko dUra karane kI bAta khii| unhoMne yaha nahIM kahA, ki agara kisI ne vivAha kara liyA, to usane koI bar3A pApa kara liyA / bhagavAn ne to isa rUpa meM gRhastha-jIvana kA pavitra mArga taya karanA sikhalAyA hai| mAna lIjie, kisI pahAr3I ke nIce eka bAMdha bAMdha diyA gayA hai / usameM varSA kA pAnI ThAThe mArane lagatA hai / yadi bA~dha usa pAnI ko pUrA-kA-pUrA hajama kara sake, to bAMdha kI dIvAroM ke TUTane kI naubata na Ae aura iMjIniyara bA~dha banAte samaya pAnI nikAlane kA jo mArga rakha chor3atA hai, use bhI kholane kI AvazyakatA na pdd'e| kintu pAnI joroM se A rahA hai aura usakI sImA nahIM rahI hai, bAMdha meM samA nahIM rahA hai, phira bhI yadi pAnI ke nikalane kA mArga na kholA gayA, to bAMdha kI dIvAreM TUTa jAeMgI, aura usa samaya nikalA huA pAnI kA ucchRGkhala pravAha bAr3ha kA rUpa dhAraNa kara legA, aura vaha hajAroM manuSyoM ko.---saikar3oM gA~voM ko bahA degA, barbAda kara degaa| ataeva iMjIniyara usa bA~dha ke dvAra khola detA hai aura aisA karane se nukasAna kama hotA hai / gAMva barbAda hone se baca jAte haiM / yadi ijIniyara bA~dha ke pAnI ko nikalane kA mArga khola detA hai, to vaha koI aparAdha nahIM karatA hai| aisA karane ke pIche eka mahAna uddezya hotA hai, aura vaha yaha Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-varzana hai, ki bA~dha sArA-kA-sArA TUTa na jAe, dhana-jana kI hAni evaM kSati na ho aura bhayAnaka barbAdI hone kA avasara na Ae / yahI bAta hamAre mana ke bA~dha kI bhI hai / yadi kisI meM aisI zakti A gaI hai, ki vaha paurANika gAthA ke anusAra agastya RSi bana kara sAre samudra ko cullU bhara meM pI jAe, to vaha samasta vAsanAoM ko pI sakatA hai, hajama kara sakatA hai aura vAsanAoM ke samudra kA zoSaNa kara sakatA hai / zAstra kI bhASA meM vaha vyakti pUrNa brahmacarya kA pAlana kara sakatA hai| isa prakAra samasta vAsanAoM ko pacA jAne, hajama karane, kSINa kara dene kI jo sAdhanA hai, vahI pUrNa brahmacarya hai / jisameM vaha mahAzakti nahIM hai, jo samasta vAsanAoM aura vikAroM ko pacA nahIM sakatA, usake lie vivAha ke rUpa meM eka mArga rakha chor3A gayA hai / saba ora se brahmacarya kI akhaNDa dIvAreM haiM, kevala eka ora se,pati-patnI ke rUpa meM vihita evaM niyata mArga se, vAsanA kA pAnI baha rahA hai, to saMsAra meM koI upadrava nahIM hotA, koI barbAdI nahIM hotI, sAmAjika maryAdA svarUpa bA~dha ke TUTane kI naubata bhI nahIM AtI, aura jIvana kI pavitratA bhI surakSita rahatI hai| bhagavAn RSabhadeva ne vikAroM ko pUrNatayA hajama karane kI zakti na hone para mana ke bA~dha meM eka vivAha rUpa-nAlI rakhane kI bAta kahI hai / aura vaha isa uddezya se kahI hai, ki apanI vAsanA ko manuSya, pazu-pakSI kI taraha kAma meM na lAne lage, tAki mAnava-samAja kI z2indagI haivAnoM kI jindagI bana jaae| isa taraha mUla rUpa meM, brahmacarya kI rakSA kA bhAva vivAha ke kSetra meM hai| yaha maiM pahale hI kaha cukA hai, ki jisane mAnava jIvana ke aura brahmacarya ke mahattva ko nahIM samajhA hai, usakI bAta alaga hai / maiM una haivAnoM aura pazuoM kI bAta nahIM kaha rahA hU~, jo manuSya kI AkRti ke haiM aura manuSya kI bhASA bolate haiM aura manuSya ke hI samAna bhojana pAna Adi ke anya vyavahAra karate haiM, phira bhI antaraMga meM jinameM manuSyatA nahIM, haivAniyata hai aura jo kuttoM kI taraha galiyoM meM bhaTakate phirate haiN| maiM jIvana ke mahatva ko samajhane vAle una logoM kI hI bAta kahatA hU~ jo brahmacarya aura vivAha kI maryAdA kA bhalI bhA~ti jJAna rakhate haiM / maiMne zAstroM kA jo cintana aura manana kiyA hai, vaha mujhe yaha kahane kI ijAjata detA hai, ki yadi vivAha ImAnadArI ke sAtha javAbadArI ko nibhAne ke lie grahaNa kiyA gayA hai, to vaha bhI brahmacarya kI sAdhanA kA hI eka rUpa hai / vivAha kara lene para saMsAra bhara ke anya vAsanA-dvAra banda ho jAte haiM, aura svastrI ke rUpa meM kevala eka hI dvAra khulA raha jAtA hai / isa rUpa meM gambhIra vicAra karake jaba vivAha svIkAra kiyA jAtA haiM, tabhI vivAha kI sArthakatA hotI hai| tabhI vaha sAdhanA kA rUpa letA hai, anyathA nhiiN| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha aura brahmacarya , brahmacarya ke kSetra meM praveza kara jAne vAle mAtA-pitA ko bhI apanI santati kA vivAha karanA par3atA hai / parantu zAstra meM 'para- vivAhakaraNa' nAmaka eka aticAra AtA hai / isakA abhiprAya yaha hai, ki agara dUsaroM kA vivAha kiyA-karAyA jAe, to brahmacarya kI sAdhanA meM aticAra lagatA hai / eka samaya aisA AyA ki isa aticAra ke Dara se logoM ne apane putra-putriyoM kA vivAha karanA taka chor3a diyA / isa prakAra samAja meM eka nayA gar3a-bar3a jhAlA paidA ho gayA / mAtA-pitA ne jaba apanI santAna ke vivAha karane kI z2immedArI ko bhulA diyA aura isa lie samAja kA vAtAvaraNa dUSita hone lagA, to AcArya hemacandra ne, una logoM ko, jo gRhastha ke rUpa meM jIvana yApana kara rahe the, kintu apanI santAna ke vivAha kI javAbadArI ko Dhone se inkAra kara cuke the, eka karArI phaTakAra batalAI / vastutaH isase jyAdA bhaddA aura koI dRSTikoNa nahIM ho sakatA / yadi koI apane brahmacarya ke aticAra se bacane ke lie apane putra aura putriyoM ke vivAha karma se alaga khar3A ho gayA hai, phala-svarUpa samAja meM dUSita vAtAvaraNa paidA ho gayA hai, anaitikatA bar3ha rahI hai, to isakA pApa kisako laga rahA hai ? jo uttaradAyittva ko grahaNa karake bhI use pUrA nahIM kara rahe haiM, unake sivAya aura kauna isa sthiti ke lie uttaradAyI hoMge ? jise santAna ke prati karttavyapAlana kI saMkaTa meM nahIM par3anA ho, use vivAha hI nahIM karanA cAhie, pratyuta pUrNa brahmacarya kA pAlana karanA caahie| usake lie yahI sarvottama upAya hai / kintu jisane vivAha kiyA hai, aura santAna ko janma dekara mAtA yA pitA hone kA gaurava prApta kiyA hai, usane santAna kA uttaradAyittva bhI apane mAthe para le liyA hai / aba yadi vaha usase inkAra karatA hai, to anIti kA poSaNa karatA hai / hA~, 'para-vivAhakaraNa' aticAra se bacane kI icchA hai, to usake maulika artha meM 'mairija byUro' mata kholo, vivAha kI ejensI qAyama mata karo aura vyartha hI bIca ke ghaTaka mata bano / kucha isase le liyA aura kucha usase le liyA aura bemela vivAha karA diyA, yaha jo vivAha karAne kA dhaMdhA hai, yaha g2alata hai aura yaha doSa hai / kintu isakA matalaba yaha nahIM ki apane putroM yA putriyoM kA vivAha na kiyA jaae| jainadharma aisA pAgala dharma nahIM hai, ki vaha samAja se yaha kahe ki uttaradAyittva ko nahIM nibhAnA cAhie aura jIvana meM kisI bhI bhrAnta mArga ko apanA lenA cAhie / jaba-jaba dharma ke viSaya meM g2alatafahamiyAM huI haiM, aura aisI sthitiyA~ AI haiM, taba-taba dharma badanAma huA hai| abhiprAya yaha hai ki asIma vAsanAoM ko sImita 67 jainadharma kI dRSTi meM vivAha jIvana kA kendrIkaraNa hai / karane kA mArga hai, pUrNa saMyama kI ora agrasara hone kA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya darzana kadama hai aura pAzavika jIvana meM se nikala kara nItipUrNa maryAdita mAnava-jIvana ko aMgIkAra karane kA sAdhana hai / jainadharma meM vivAha ke lie jagaha hai, parantu pazu-pakSiyoM kI taraha bhaTakane ke lie jagaha nahIM hai / vezyAgamana aura para-dAra-sevana ke lie koI jagaha nahIM hai aura isa rUpa meM jainadharma jana-cetanA ke samakSa eka mahAn Adarza upasthita karatA hai| byAvara 11-11-50 jovana haMsI-khela yA prAmoda-pramoda kI vastu nahIM hai aura na jIvana bhoga kI hI vastu hai / jIvana, mAnavatA ke ucca, uccatara evaM uccatama prAvoM ko siddhi ke lie kiyA jAne vAlA kaThora zrama hai| tyAga, anavarata tyAga hI mAnava jIvana kA rahasya pUrNa artha hai| jIvana kI aneka-vidha jaTila samasyAoM kA samAdhAna hai| manuSya ko cirapoSita mahatvAkAMkSAe aura kalpanA tarageM kitanI hI mahAna evaM prAkarSaka kyoM na hoM, unakI pUrti nahIM, apitu kartavya kI pUrti hI manuSya ke jIvana kA lakSya honA cAhie / vinA apane ko uccatara kartavyarUpI lohazRkhalA se prAbaddha kie, manuSya apane jIvana ke antima moDa taka vinA kisI patana ke nahIM pahuMca sktaa| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana virATa-bhAvanA zrAvaka Ananda, bhagavAn mahAvIra ke caraNa-kamaloM meM upasthita hokara Atmika Ananda ke maMgalamaya dvAra ko khola rahA hai / vaha Atmika Ananda pratyeka AtmA meM avyakta rUpa meM rahatA hai / ataH koI bhI AtmA usase zUnya nahIM hai / phira bhI vaha aisI cIz2a hai ki jitanI nikaTa hai, utanI hI dUra hai / vaha hRdaya kI dhar3akana se bhI adhika samIpa hokara itanI dUra hai ki ananta ananta kAla bIta jAne para bhI saMsArI AtmA usake nikaTa nahIM pahu~ca pAI hai aura usa nijAnanda ko nahIM prApta kara sakI hai / 7 saca pUcho, to hamAre apane galata vicAra hI AdhyAtmika Ananda kI upalabdhi meM rukAvaTa DAla rahe haiN| mAnava, usa AdhyAtmika Ananda ko pAne ke lie evaM andara meM chipe hue asIma sahaja Ananda ke laharAte hue sAgara meM avagAhana karane ke lie prayatna karatA hai / kintu mithyA vicAroM kI rukAvaTa khar3I ho jAtI hai aura mAnava bhaTaka jAtA hai / jaba taka vikArI vicAroM kI rukAvaTa ko dUra na kara diyA jAe, ina TIloM ko tor3a na diyA jAe aura g2alata vicAroM ke rUpa meM sAmane khar3e pahAr3oM ko cakanAcUra na kara diyA jAe, taba taka usa Ananda ke sAgara taka pahu~ca nahIM ho sakatI / Ananda, Ananda kI prApti ke lie g2alata vicAroM kI dIvAroM ko tor3a rahA hai / unameM pahalI dIvAra thI hiMsA kI / eka tarapha manuSya hai aura dUsarI tarapha caitanya jagata hai / jahA~ caitanya jagata hai, vahA~ usake sAtha koI na koI sambandha bhI hai / vaha sambandha mAnava ne hiMsA ke dvArA jor3A aura yaha samajhA, ki hama dUsaroM ko apane adhIna banA leM, tAki una se apanA manacAhA kAma karAyA jA ske| dUsare hamAre sAmane sira jhukA kara caleM, aura jo isa prakAra na caleM, unheM kucala deM aura barbAda kara deM / isa rUpa meM manuSya ne Ananda aura zAnti prApta karane kI ceSTA kI / para manuSya kI yaha ceSTA g2alata vicAra para Azrita thI / isa g2alata vicAra ke Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya darzana kAraNa vaha saMsAra se sIdhA sneha-sambandha nahIM jor3a sakA, khUna bahAne-bhara kA tAlluka hI paidA kara sakA / usake dvArA dUsaroM ko Ananda nahIM mila sakA, to pariNAmasvarUpa vaha svayaM bhI Ananda prApta nahIM kara sakA / kisI ne kahA hai sukha dIyAM sukha hota hai, dukha dIyAM dukha hota / isa tathya ko svIkAra karane ke lie bhagavatI-sUtra ke panne palaTane kI AvazyakatA nahIM hai, kevala jIvana ke panne palaTane kI AvazyakatA hai / jo dUsaroM ko sukha dene ko calA, usane svayaM Ananda prApta kara liyA, kintu jo dUsaroM ko duHkha dene ke lie, unakA rakta bahAne ke lie, calA to vaha barbAda ho gyaa| jahAM dUsaroM ke yahAM hAhAkAra hai aura par3osI ke ghara meM Aga laga rahI hai, vahA~ vaha svayaM kaise achUtA raha sakatA hai ? isa rUpa meM Aja taka galata vicAroM kI jo dIvAreM khar3I haiM, unameM pahalI dIvAra hiMsA kI hai / hiMsA kI dIvAra usa Ananda kI prApti meM bAdhaka hai / ataeva Ananda ne usI ko pahale-pahala tor3A aura caitanya jagata ke sAtha prema aura zAnti kA sambandha jor3A / vaha mAnavatA kA sukhada rUpa lekara Age bar3hA, logoM ke A~suoM ke sAtha apane A~sU bahAne ke lie, aura unakI muskarAhaTa meM apanI muskarAhaTa jor3ane ke lie / tabhI Ananda ne saccA Ananda prApta kiyaa| manuSya jaba chala-kapaTa dvArA dUsaroM ke sAtha sambandha jor3atA hai, to use vAstavika Ananda prApta nahIM hotA hai| saMsAra to pratidhvani kA kuA hai| Apa kue ke pAsa khar3e hokara, usake andara kI tarapha muMha DAla kara jaisI dhvani nikAleMge, vaisI hI dhvani Apako sunAI degii| gAlI deMge to vApisa gAlI hI sunane ko milegI aura yadi prema kA saMgIta cher3ege, to vahI Apako bhI sunAI degA / to yaha saMsAra bhI aisA hI hai| vANI meM jina vicAroM kA rUpa vyakta kiyA jAegA, aura jo dRSTi banAkara saMsAra ke sAmane khar3e ho jAoge, usakI pratikriyA ThIka usI rUpa meM Apake sAmane AegI / jo dhokhA aura phareba lekara saMsAra ke sAmane khar3e hote haiM, unheM badale meM vahI dhokhA aura phareba milatA hai| jo saMsAra ko Aga meM jalAnA cAheMge, ve svayaM bhI usa Aga kI lapaToM se jhulase binA nahIM baca sakeMge, aura jo sneha evaM prema kI nirmala gaMgA bahAeMge, badale meM unheM vahI sneha evaM prema kI gaMgA bahatI huI milegii| eka vyakti kA saMsAra ke sAtha kyA sambandha hai ? isa dizA meM kucha dArzanikoM ne batalAyA hai ki usakA sambandha pratibimba aura pratibimbI jaisA hai| eka manuSya kA apane Asa-pAsa ke saMsAra para pratibimba par3atA hai, aura jaisA pratibimba vaha apanA DAlatA hai vaise hI svarUpa kA darzana use hotA hai / mAna lIjie, Apake hAtha meM Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virATa-bhAvanA 101 darpaNa hai / Apa usameM apanA muMha dekhanA cAhate haiM, to muMha ko jaisI AkRti banA kara Apa darpaNa ke sAmane khar3e hoMge, vaisI hI apanI AkRti Apako darpaNa meM dikhAI degii| mukha para rAkSasa jaisI bhayaMkaratA lAkara dekheMge to rAkSasa jaisA hI bhayaMkara rUpa dikhAI degA aura devatA jaisA saumya rUpa banAkara dekheMge, to devatA jaisA hI bhavya rUpa dikhAI degA / darpaNa meM jaisA bhI rUpa Apa vyakta kareMge, vaisA hI Apake sAmane aajaaegaa| agara Apa darpaNa ko doSa deM ki usane merA vikRta rUpa kyoM dikhAyA ? merA sundara ceharA kyoM nahIM dikhalAyA ? aura yadi Apa darpaNa para gussA kareM to gussA karane se kyA hogA ? Apa use tor3a deM, to bhI hala milane vAlA nahIM hai / yadi Apa darpaNa meM apanA saundarya dekhanA cAhate haiM, cehare kI khUbasUratI dekhanA cAhate haiM, aura saumya bhAva dekhanA cAhate haiM, to isakA eka hI upAya hai| Apa apane mukha ko zAnta aura sundara rUpa meM darpaNa ke sAmane peza kiijie| darpaNa ke sAmane zAnta rUpa meM khar3e hoMge, to vahI zAnta rUpa Apako dekhane ko milegA / vyakti kA sambandha bhI saMsAra ke sAtha, isI prakAra pratibimba-pratibimbI kA sambandha hai / jainadharma ne isa satya kA udghATana bahuta pahile hI kara diyA hai| usane kahAM hai ki tU saMsAra ko jisa rUpa meM dekhanA cAhatA hai, pahale apane Apako vaisA banA le / tere mana meM hiMsA hai to saMsAra meM bhI tujhe hiMsA milegii| tere mana meM asatya hai, to tujhe asatya hI milegA / yadi tere mana meM ahiMsA aura satya hai, to tujhe bhI ahiMsA aura satya ke darzana hoNge| yahI bApta asteya aura brahmacarya Adi vrattoM ke sambandha meM bhI hai| hA~, to pratyeka sAdhaka ko sarvaprathama hiMsA kI dIvAra tor3anI hotI hai| usake bAda asatya, steya aura abrahmacarya kI durbhedya dIvAroM ko bhUmisAt karanA hotA hai| yadi sAdhaka sAdhu hai, to ukta dIvAroM ko pUrNatayA tor3a DAlatA hai| yadi sAdhaka gRhastha hai, to vaha aMzataH tor3atA hai / pUrNataH yA aMzataH jaise bhI ho, tor3anA Avazyaka hai / inako tor3e binA AtmA kI svatantra sthiti kA Ananda vaha prApta nahIM kara sktaa| prastuta prasaMga brahmacarya kA hai / astu, jaba sAdhaka abrahmacarya kI dIvAra ko tor3a kara apane Apako brahmacarya kI Ananda bhUmi meM le AtA hai, to vaha saMsAra ko vAsanA kI AMkhoM se dekhanA banda kara detA hai, dUSita bhAvanAoM ko tor3a DAlatA hai, saMsAra bhara kI striyoM ke sAtha apane ko eka sAtvika evaM pavitra sambandha se jor3a letA hai| phira vaha jahA~ bhI pahuMcatA hai, hara ghara meM, hara parivAra meM, hara samAja meM, sarvatra pavitra bhAvanAoM kA vAtAvaraNa sthApita karatA hai aura bhUmaNDala para eka pavitra svargIya rAjya kI avatAraNA karatA hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 brahmacarya darzana yaha brahmacarya kI mahAn evaM virATa sAdhanA hai / brahmacarya kI sAdhanA kisa rUpa meM hotI hai, isa sambandha meM choTI-moTI bAteM maiM kaha cukA huuN| yaha bhI kaha cukA hU~ ki brahmacarya kA artha hai-brahma meM, paramAtmA meM vicaraNa karanA / brahma mahAn hai, bar3A hai| brahma se bar3ha kara aura kauna mahAn hai ? bhAratIya darzanoM ke, jinameM jainadarzana bhI sammilita hai, Izvara ke rUpa meM jo vicAra haiM, ve jIvana kI aMtima sarvotkRSTa parama pavitratA ke rUpa meM haiM, jahA~ eka bhI apavitratA kA aMza nahIM rahatA / vaha pavitratA aisI pavitratA hai, jo ananta-ananta kAla gujara jAne ke bAda bhI apavitra nahIM banatI hai / usI akhaNDa aura akSaya pavitratA kA nAma jainoM kI bhASA meM Izvara, siddha, buddha, paramAtmA aura mukta Adi hai / usa ke hajAroM nAma bhI rakha chor3eM, to bhI kyA ? para, bhagavAna eka akhaNDa pavitratA-svarUpa hai aura vaha pavitratA kabhI malina nahIM hone vAlI hai / eka bAra vAsanA haTa gaI aura zuddha svarUpa prakaTa ho gayA, to phira kabhI usa para vAsanA kA prahAra nahIM hone vAlA hai / isa prakAra brahma se bar3ha kara anya koI pavitra aura mahAn nahIM hai / astu, usa parama pavitra mahAn brahma meM vicaraNa karanA, yA brahma arthAt zuddha rUpa ke lie caryA karanA, brahmacarya kahalAtA hai| jaba sAdhaka brahmacarya kI upayukta vizAla, vizada aura mahAn bhAvanA ko lekara calatA hai, tabhI vaha brahmacarya kI sAdhanA meM saphala ho sakatA hai| jaba taka usakI dRSTi ke sAmane mahAn bhAvanA aura ucca dhAraNA nahIM hai, taba taka vaha cAhe, ki maiM brahmacarya kI sAdhanA ko sampanna kara lU, to vaha aisA nahIM kara sakatA, kyoMki usake jIvana kA dRSTikoNa choTA raha gayA hai, kSudra raha gayA hai| jisa sAdhaka kI bhAvanAoM ke sAmane mahAn jIvana hai, arthAt sarvottama jIvana kI kalpanA hai, usI kI sAdhanA mahAn banatI hai| . jo mahAn hai, bRhat hai, vahI Anandamaya hai| jo . kSudra hai, alpa hai, vaha Anandamaya nahIM hai| isa dRSTikoNa se jaba hama piNDa kI ora dekhate haiM athavA isa piNDa kI AvazyakatAoM kI ora dRSTipAta karate haiM, to khAne, pIne aura pahanane kI kalpanAeM bahuta choTI-choTI aura mAmUlI jAna par3atI haiN| isa piNDa kI jarUrateM aura unakI pUrti ke sAdhana kSaNabhaMgura haiM / Aja mile haiM aura kala samApta ho jAne vAle haiM / abhI haiM aura abhI nahIM haiN| sundara se sundara bhojya padArtha sAmane AyA, use hAtha meM liyA aura jaba taka jIbha para rahA, taba kucha hI kSaNa taka, vaha sundara rahA, madhura mAlUma huA, kintu jyoM hI gale ke nIce utarA, tyoM hI usakI sundaratA aura madhuratA phira gAyaba ho gii| miThAsa kA Ananda na pahile hai aura na bAda meM hai / vaha bIca meM hamArI z2abAna kI hada taka hI hai| yaha kSaNabhaMgura Ananda, Ananda nahIM hai / kama-se-kama usase pahale Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virATa bhAvanA aura usake pazcAt Ananda nahIM hai / isa prakAra jo cIja kSaNabhaMgura hai, palabhara meM vilIna ho jAne vAlI hai, usameM saccA Ananda nahIM mila sktaa| __kalpanA kIjie, Apa ghara meM eka sundara jApAnI khilaunA lekara pahuMcate haiN| jyoM hI Apane ghara kI dehalI ke bhItara paira rakhA aura bAlakoM kI nigAha khilaune para par3I, ki eka haMgAmA maca gyaa| eka kahatA hai, yaha khilonA mujhe cAhie aura dUsarA kahatA hai, mujhe caahie| aba Apa dekhie, ki khilaunA to eka hai aura lene vAle aneka haiM / saba-ke-saba bacce khilaunA lene ke lie Atura aura vyagra haiN| saba Apake Upara jhapaTate haiM, Apako parezAna kara dete haiM / taba Apako Aveza A jAtA hai| Apa socate haiM-kisako hU~, aura kisako na dUM? phira Apa una baccoM ko DaoNTa phaTakAra batalAte haiM / aura anta meM unameM se kisI eka ko Apa khilaunA de dete haiN| taba kyA hotA hai ? usa bAlaka ko to Ananda hotA hai aura dUsaroM ke diloM meM Aga-sI laga jAtI hai| yaha bAta yahIM samApta nahIM ho jaatii| jaba eka bAlaka khilaune se khelatA hai, to dUsare chInA-jhapaTI karate haiM aura natIjA yaha hotA hai, ki khilaunA TUTa jAtA hai / taba khilaune meM Ananda mAnane vAlA vaha bAlaka bhI rone lagatA hai aura chaTapaTAtA hai / Upara se Apa bhI use kaTu vAkya-bANoM se bIMdhate haiM ki-nAlAyaka kahIM kA, abhI liyA aura abhI tor3a kara khatma kara diyA / isa khilaune ke pIche Ananda kI eka patalI-sI dhAra AI jarUra, magara usakA mUlya kyA hai ? usake pahale bhI duHkha hai aura usake bAda meM bhI duHkha hai| bIca meM thor3I dera ke lie abodha bAlaka ke mana meM Ananda kI kalpanA avazya huI, magara, usase pahale aura usake bAda meM to duHkha hI rahA / bIca ke kSaNika sukha kI. apekSA pahale aura pIche ke duHkha kA palar3A hI antataH bhArI rahatA hai| kSaNa-bhaMgura cIjoM meM sukha bijalI kI camaka hai, vaha sthAyI prakAza nahIM hai / dhyAna rahe, ki maiM AkAza meM kAlI ghaTAoM ke bIca camakane vAlI bijalI kI bAta kara rahA huuN| manuSya apane piNDa kI ora jAtA hai aura use Ananda detA hai, usakI choTImoTI z2arUratoM ko pUrA karatA hai / kintu una nazvara vastuoM se vAstavika Ananda prApta nahIM ho sktaa| kyoMki vAstavika Ananda avinazvara hai, ajara evaM amara hai, aura vaha kSudra rUpa meM nahIM rahatA hai / ataH vaha nazvara vastuoM se kaise prApta ho sakatA hai ? ataeva AdhyAtmika avinAzI Ananda kI bRhat dhAraNA sAdhaka ke sAmane hai / usakI ora sAdhaka kA jo gamana hai, usI ko hama brahmacarya kahate haiN| abhiprAya yaha hai, ki brahmacarya kI sAdhanA ke lie jIvana ke sAmane bahuta bar3A Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 brahmacarya ni Adarza rakhanA hai aura jisake sAmane vaha bRhattara Adarza rahegA vahI brahmacarya meM avicala niSThA prApta kara skegaa| jisa sAdhaka ke samakSa jIvana kI bahuta bar3I kalpanA rahatI hai, vaha usa bRhattara kalpanA ko lakSya banA kara daur3atA hai aura usakI upalabdhi ke lie apanI sArI zakti lagA detA hai / sArA-kA-sArA jIvana * usake pIche saharSa homa detA hai| phalataH saMsAra kI vAsanA use yAda hI nahIM AtI hai| jaba jIvana kSudra rahatA hai aura usake sAmane koI uccatara, dhyeya nahIM hotA, taba vahAM vAsanA ke kutte bhoMkate rahate haiM aura icchAoM kI billayoM nocA-nAcI karatI rahatI haiM, mana meM dina rAta eka prakAra kA kuharAma macA rahatA hai / antarAtmA kI vANI ko ye kutte aura billiyAM dabA lete haiN| aisI sthiti meM AtmA kI zuddha antardhvani kaise sunI jA sakatI hai ? jaba antarAtmA kI AvAja teja hotI hai, taba vAsanA cupa hokara baiTha jAtI hai| uccatama Adarzo kI dhAraNA ke rUpa meM AtmA kI AvAja ko teja kie binA gujArA nahIM hai| saMsAra meM jitane bhI mahApuruSa ho cuke haiM, unheM Apa dhyAna meM lAe~ge to, mAlUma hogA ki jaba ve eka bAra saba kucha chor3a kara sAdhanA ke patha para Ae to unheM phira kabhI ghara yAda nahIM aayaa| bhagavAn mahAvIra bharI javAnI meM ghara chor3a kara nikale / saMsAra kA samasta vaibhava unheM sulabha thaa| phira bhI unhoMne dIkSA grahaNa kI, vanoM kI rAha lii| eka kSaNa ke lie bhI pIche nahIM mur3e, Age hI bar3hate ge| yadi koI pUchatA unase ki mahArAja kabhI ghara kI yAda bhI AI ? uttara milatA--nahIM aaii| prApta kI huI cIja aura bhogI huI cIja kyoM yAda nahIM AI ? ve sone ke siMhAsana aura darzakoM kI A~khoM ko cakAcauMdha kara dene vAle ve mahala, unheM kyoM yAda nahIM Ae ? sAdhu-vRtti grahaNa karane ke bAda devatA DigAne ko Ae aura DarAne lage ki Tukar3e-Tukar3e kara deMge / jaise eka hAthI, cIMTI ko masalatA hai, devatAoM ne bhayaMkara rUpa banA kara bhagavAn ko takalIpha dii| usa samaya unase pUchA hotA, ki rAjamahala kA Ananda yAda mAyA yA nahIM ? uttara milatA nahIM AyA / apsarAeM svarga se utara-utara kara, chaha-chaha mAha taka apanI pAyaloM kI mAdaka jhaMkAra mukharita karatI rahIM, taba pUchate ki ghara kI yAda AI ki nahIM? taba bhI uttara milatA-nahIM aaii| aba prazna khar3A hotA hai, ki yAda na bAne kA kAraNa kyA hai ? kAraNa yahI ki Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virATa-bhAvanA 105 jIvana ko mahAn dhAraNA unake sAmane thI, apane Atma-kalyANa kI aura jana-kalyANa kI ucca bhAvanA unake sAmane thI aura saMsAra kI burAiyoM se unheM lar3anA thaa| to vaha pahale apane mana se lar3e, unhoMne apane mana ke mandira meM jhAr3a dI aura eka bhI dhUla kA kaNa nahIM rahane diyA / aura usa pavitratA ke mahAn Adarza ko dRSTipatha meM rakhate hue, jahA~ bhI gae, vahA~ ke vAyu-maNDala ko sApha karate ge| jahA~ ghRNA aura dveSa kI Aga laga rahI thI, vahA~ svayaM use bujhAne ke lie gaeM / isa pavitratA kI sAdhanA meM unakI sArI zaktiyA~ isa prakAra nirantara vyasta rahatI thIM, ki unheM ghara kI yAda karane ke lie avakAza hI nahIM thaa| yadi ve kSudra vicAroM meM baMdhe rahate, to unheM avazya ghara kI yAda AtI / aura to kyA, deha rUpa miTTI ke ghara meM satata raha kara bhI unhoMne usa ko kabhI yAda nahIM kiyaa| yadi yAda karate, to usakI jarUrateM bhI yAda aatiiN| kintu ve mahAn sAdhaka deha-piNDa meM rahate hue bhI vicAroM kI itanI UMcAI para pahuMca cuke the, aura usase itane UMce uTha gae the, ki unakA mana saMsAra ko kSudra vAsanAoM kI galiyoM meM idhara-udhara kahIM nahIM gayA, eka mAtra zuddha lakSya kA mahAn sUrya hI unake sAmane satata camakatA rahA / yahI kAraNa thA, ki duHkha AyA to duHkha meM aura sukha AyA to sukha meM bhI ve eka rasa raha kara sAdhanA patha para calate rahe aura calate hI rhe| saMsAra kI vAsanAoM ne unheM rokane kI koziza bhI kI, kintu unako bheda kara ve Age hI calate rahe / eka vidyArthI adhyayana karatA hai / yadi usake mAnasa-netroM ke samakSa koI mahAn ujjvala lakSya camakatA hai, yadi usake svapna virATa haiM, yadi usakA Adarza koI na koI virATa yuga-puruSa hai, to vaha eka dina avazya hI mahAn banakara rhegaa| saMsAra kI kSa dra vAsanAeM use apane ghere meM banda na rakha sakeMgI, usake vikAsa-patha ko avaruddha nahIM kara skeNgii| jisakA mana pratikSaNa virATa evaM bhavya saMkalpoM kI jyoti se jagamagAtA rahatA hai, vahA~ vAsanAoM kA andhakAra bhalA kaise praveza pA sakatA hai ? aura to kyA, vAsanAoM kI kSaNika smRti taka ke lie bhI vahA~ avakAza nahIM rahatA hai / isake viparIta yadi usake saMkalpa kSadra haiM, yadi jIvana kI UMcAiyoM kI ora usakI najara nahIM hai, to vaha kaMdama-kadama para vAsanAoM kI ThokareM khAegA, auMdhe muha giregA, aura jIvana-kSetra meM kisI bhI kAma kA na rhegaa| jisakA mana jIvana kI bhavya kalpanAoM se sarvathA khAlI par3A hai, vahA~ vAsanAoM kA andhakAra praveza karatA hai, avazya karatA hai / kSa dra mana meM hI vAsanAoM kI smRtiyA~ DerA DAlatI haiN| bhArata ke anyatama dArzanika vAcaspati mizra ke viSaya meM eka prasiddhi hai| jaba unakA vivAha huA, taba agale dina hI unhoMne brahmasUtra ke zAMkara-bhASya para TIkA likhanA prArambha kara diyaa| ve dina-rAta TIkA likhate aura vicAroM meM DUbe rahate / parantu unakI suzIla aura catura navor3hA patnI ne unake isa kArya meM kucha bhI bAdhA na Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 brahmacarya varzana dii| vaha to aura adhika unakI sevA meM rata rahane lgii| jaba dina chipane ko hotA taba andhakAra ko dUra karane ke lie vaha dabe pairoM vahA~ Akara dIpaka jalA jaatii| mizrajI tanmayabhAva se likhane meM saMglana rahate aura unheM patA hI na calatA ki dIpaka kaba aura kauna jalA gayA hai ? isa prakAra bAraha varSa nikala gae aura yauvana kI vaha tUphAnI havA, jo aise samaya meM do yuvaka-hRdayoM meM barabasa bahane lagatI hai, vahAM na baha sakI / jaba TIkA kI samApti kA samaya AyA, taba eka dina aisA huA ki dIpaka jaldI hI bujha gayA / jaba patnI use phira jalAne AI, to vAcaspati mizra ne prakAza meM dekhA ki vaha eka tapasvinI ke rUpa meM raha rahI hai aura usane apane jIvana ko dUsare hI rUpa meM DhAla diyA hai / zarIra kRza hai, alaMkArahIna hai, vastra bhI sAdhAraNa haiM / Akhira unhoMne pUchA-"tumane aisA jIvana kyoM banA rakkhA hai ?" patnI ne prasanna bhAva se kahA-"Apake pavitra uddezya ke lie maiM bAraha varSa se yaha kara rahI huuN|" mizrajI cakita raha gae aura gadgada svara meM bole-"sacamuca tumhArI sAdhanA ke bala se hI maiM isa mahAn grantha ko pUrA kara sakA huuN| yadi hama saMsAra kI vAsanAoM meM phaMse hote, to kucha bhI nahIM kara sakate the| kintu aba vaha cIja likhI hai, ki jo tumako aura mujhako amara kara degii| maiM isa TIkA kA nAma tumhAre nAma para 'bhAmatI' rakhatA huuN|" vAcaspati ne brahmasUtrazAMkara bhASya para jo 'bhAmatI' TIkA likhI hai, vaha Aja bhI vidvAnoM ke lie eka gambhIra cintana kA viSaya hai / acchA se acchA vidvAna bhI par3hate samaya usameM isa prakAra DUbA rahatA hai, ki vAsanA kyA, saMsAra kA koI bhI pralobhana use ulajhana meM nahIM DAla sktaa| tanmayatA barAbara banI rahatI hai, mana idhara-udhara nahIM bhttktaa| ____ Azaya yaha hai, ki vAcaspati ke sAmane yadi vaha U~cI dArzanika bhAvanA na hotI, aura U~cA saMkalpa na hotA, to kyA Apa samajhate haiM ki vaha itanI mahAn kRti jagata ko bheMTa kara sakatA thA ? nhiiN| vaha bhI sAdhAraNa vyaktiyoM kI taraha yauvana kI AMdhI meM, vAsanA ke vanameM bhaTaka jAtA aura apanI pratibhA ko yoM hI samApta kara detA / isa prakAra jise brahmacarya kI sAdhanA ke prazasta patha para prayANa karanA hai, use apane samakSa koI virATa aura mahAn uddezya avazya rakha lenA caahie| vaha Adarza sAmAjika bhI ho sakatA hai, rASTrIya bhI ho sakatA hai, AdhyAtmika bhI ho sakatA hai aura sAhitya kA bhI ho sakatA hai| jaba Apake sAmane ucca Adarza hogA, aura virATa preraNA hogI, taba jIvana bhI virATa banegA aura usake phalasvarUpa vAsanA-vijaya ke lie brahmacarya kI sAdhanA bhI sarala bana jaaegii| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virATa-bhAvanA 107 yUropa ke eka vaijJAnika vidvAna kI bAta kahatA huuN| vaha apane yauvana kAla se pahale hI vijJAna kI kisI sAdhanA meM lagA aura satata lagA rahA, saMsAra ko vijJAna ke naye-naye namUne detA rhaa| isI vijJAna-sAdhanA meM usakA yauvana Akara calA bhI gayA aura bur3hApe ne jIvana meM praveza kiyaa| isI bIca kisI ne usa se pUchA-"Apake parivAra kA kyA hAla cAla hai ?" vaijJAnika ne kahA-"parivAra ? merA parivAra to maiM hI hU~, mere ye yaMtra haiM, jo binA kucha kahe cupacApa merA mana bahalAyA karate haiM / " punaH prazna kiyA gayA-"kyA vivAha nahIM kiyA ?" vaijJAnika ne cakita se svara meM uttara diyA-"maiM to tumhAre kahane se hI Aja vivAha kI bAta yAda kara rahA huuN| abhI taka mujhako vivAha yAda hI nahIM aayaa| kyoM nahIM yAda AyA ? isalie, ki manuSya kA mana eka sAtha do-do evaM cAra-cAra kAma nahIM kara sakatA hai / mana ke sAmane jIvana kA eka hI kAma mahattvapUrNa hotA hai / maiM jisa sAdhanA meM lagA, usameM itanA otaprota rahA aura gaharAI meM DUbA rahA ki maiM dUsare kisI saMkalpa kI ora dhyAna hI na de skaa| maiMne jo vastu saMsAra ke sAmane rakhI hai, usI ke kaNa-kaNa meM merI samasta saMkalpa zakti vyApta ho rahI thii| tumane bar3I bhUla kI, jo Aja vivAha kA nAma yAda dilA diyA / " ____ maiM samajhatA hU~, yaha koI alaMkAra kI bAta nahIM hai| yaha jIvana kI satyatA aura mana kI pavitratA kA mahAn rUpaka Apake sAmane hai / isa prakAra kI ekaniSThA ke binA jIvana meM uccatA prApta nahIM hotii| cAhe koI gRhastha ho yA sAdhu, yadi vaha brahmacarya kI sAdhanA karanA cAhatA hai, to yoM hI koI mAmUlI-sI vrata niyamoM kI dukAna lekara baiThane se kAma nahIM clegaa| choTI-moTI bAteM lekara upadeza karane se bhI jIvana kA dhyeya siddha nahIM hogaa| use jJAna kI vRhat sAdhanA meM paiThanA par3egA / jinake jIvana meM u~cI bhAvanA nahIM hai, jinake jIvana ko bhadrabAhu, samantabhadra aura siddhasena divAkara jaise mahAn AcAryoM kI ora se preraNA zakti nahIM mila sakI hai, ve kisa prakAra brahmacarya kI sAdhanA kareMge ? hajAroM varSa pahale bhadrabAhu, divAkara aura samantabhadra Adi kI ve vicAra dhArAe~ pravAhita huI, jo Aja bhI zAstroM ke rUpa meM janatA ko kalyANa pathaM kI ora le jA rahI haiM / jisane una mahAn AcAryoM se sambandha nahIM jor3A hai, jisane jJAna kI upAsanA meM apane mana ko nahIM piro diyA hai aura vRhattara bhAvanA ke raMga meM mana ko nahIM raMga liyA hai, usakA brahmacarya kaise camakegA ? kevala pratijJA le lene se hI to brahmacarya kI sAdhanA saphala nahIM ho sakatI / usake lie to niSThA ke sAtha jIvana kA kaNa-kaNa lagAnA par3atA hai / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 brahmacarya darzana jo jitanA svAdhyAyazIla hotA hai, jo mahAn AcAryoM ke Adarza kI ora dhyAna lagAtA hai, jo nirantara virATa banane kI kalpanA ko apane sAmane rakhatA hai aura jo mahAn zAstrakAroM ke zAstroM aura bhASyoM ko par3hane kI yogyatA prApta kara letA hai, unake pavitra saurabha ko sUcane ke yogya apane Apako banA letA hai, vahI jIvana meM santoSa evaM zAnti prApta kara sakatA hai| phira jo javAnI kI tUphAnI havAeM calatI haiM, aura sAdhAraNa manuSya ko sahasA ghera letI haiM; nahIM ghera sakeMgI / javAnI kA tUphAna eka bAra nikalA, to niklaa| ___ maiM eka jagaha gayA thaa| vahA~ maiMne kucha naujavAna sAdhuoM ko dekhA, jinhoMne docAra varSa pahile dIkSA lI thii| maiMne dekhA ki koI urdU kI zera yAda kara rahA hai, koI caupAI raTa rahA hai, koI dRSTAnta ghoMTa rahA hai aura koI dohe kaMThastha kara rahA hai / maiMne unase kahA, ki-"yaha kyA kara rahe ho? tuma jIvana-nirmANa ke mahAn kSetra meM Ae aura yaha kabAr3I kI dUkAna lagA kara baiTha gae / tuma ucca koTi ke prAkRta aura saMskRta bhASA ke sAhitya kA, isa umra meM adhyayana nahIM karoge, to kyA bur3hApe meM karoge? yaha tumhArA kSa dra upakrama jJAna-sAdhanA meM kyA kAma AegA? yaha ThIka hai, ki samaya para inakA upayoga kiyA jA sakatA hai / kintu ina sabako abhIse lekara baiTha jAnA, to apane vikAsa ke patha meM pahale hI dIvAla khar3I kara lenA hai| yadi Apako usa divya-jIvana kI ora calanA hai, to virATa bhAvanA lekara Age bddh'o| isa prakAra ke kSudra saMkalpoM se usa ora nahIM bar3hA jA skegaa|" Apa logoM ( zrAvakoM) kI ora se aise muniyoM ko samaya se pahale hI pratiSThA mila jAtI hai / Apa unheM bahuta jaldI 'paNDitaratna' aura isase bhI bar3I-bar3I upAdhiyA~ de DAlate haiM, to unake vikAsa meM bAdhA par3a jAtI hai| anAyAsa milI huI sastI pratiSThA unheM AtmavismRta banA detI hai / ve samajhane lagate haiM, ki vAstava meM ve itane yogya bana gae haiM, ki aba Age kadama bar3hAne kI koI AvazyakatA hI unako nahIM raha gaI hai| isameM sAdhuoM kA, jo apanI vAstavikatA ko bhUlate haiM, doSa to hai hI, kintu ApakA bhI doSa kama nahIM hai / jaba taka isa bhUla ko bhUla nahIM samajha liyA jAegA, aura isa sthiti meM parivartana nahIM lAyA jAegA, taba taka sAdhu-samAja meM vaha virATa mahattA nahIM A sakatI, jise unameM Apa dekhanA cAhate haiM, aura unase jisakI apekSA rakhI bhI jAtI hai / hAlata Aja yaha hai, ki hamAre sAmane gRhastha samAja ke jo yuvaka Ate haiM, ve adhyayana meM, cintana meM aura vicAra meM itane Age bar3ha gae haiM, ki sAdhu unase pIche raha gae haiM, jo mahAvIra, gautama aura jinabhadra Adi kI gaddI para baiThe haiM / isa prakAra sunane vAle U~ce haiM aura sunAne vAle nIce raha gae haiM / isa sthiti meM unakI AvAja sunane Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virATa-bhAvanA 106 vAloM ke hRdaya ko kisa prakAra prabhAvita kara sakegI? Apake dharma kI camaka Apake dhyAna meM kaise AegI ? ataeva yadi Apako janatA kA naitika-stara UMcA uThAnA hai, aura janatA ko ThIka zikSA denI hai, to sAdhu-samAja ko U~cA uThAne kI koziza karanI hogI, jisase ki unakA mApadaNDa choTA na raha jaae| yadi sAdhugaNa ucca zikSA se vibhUSita na hue aura unakI yogyatA, Aja kI taraha hI kSa dra banI rahI, to bhaviSya meM aisA samaya Ane vAlA hai, ki sambhavataH sAdhu-saMsthA ko khatma honA par3e yA acche sAdhuoM kI saMkhyA nagaNya raha jAe / janatA ke mana meM aba sAdhuoM ke lie jagaha nahIM hai / hA~, kucha sAdhu haiM, jinake lie jagaha hai, kintu dUsaroM ke lie nahIM hai / adhyAtmika vikAsa ke sAtha janatA ke mAnasa meM sthAna pAne ke lie bhI sAdhuoM ke jJAna aura caritra kA stara UMcA honA caahie| - sAdhuoM ke sAmane eka bRhat kalpanA AnI cAhie, tAki vaha apane adhyayana, cintana aura vicAroM meM gahare paiTha skeN| aura isa rUpa meM yadi gahArAI meM paiTheMge, to brahmacarya devatA ke darzana dUra nahIM haiM / kadama-kadama para brahmacarya unake sAtha meM calegA aura ve jahA~ kahIM bhI pahuMceMge, vahA~ apane dharma aura samAja ko camakA skeNge| Apa gRhasthoM ke lie bhI yahI bAta hai| Apa apane baccoM ko banAnA cAhate haiM, kintu unako banAne ke lie Apa karate kyA haiM ? Aja Apa unheM akSara-jJAna ke lie kevala cAra jamAta par3hA rahe haiM aura dUkAna kI gaddI para baiThA rahe haiM, aura sikhA rahe haiM, ki lUTo duniyA ko / Apa dasa ke sau likhane kI kalA sikhA rahe haiN| lekina asteyavrata kA nirUpaNa karate samaya maiM kaha cukA hU~, ki vyApArI kA yaha kartavya nahIM hai / Agama, veda, purANa, aura upaniSad ke kAla meM vyApArI deza ke uttaradAyitva ko zAna ke sAtha vahana karate the| usa samaya rAjA to rAjA hI rahA / jaba deza ke Upara zatruoM kA AkramaNa huA, to usane do-cAra talavAra ke hAtha calA die aura basa, kintu deza meM nirmANa ke bhavya prAsAda khar3e karane vAle aura janahita ke lie lakSmI ke bar3e-bar3e bhaNDAra bharane vAle kauna the ? ve rAjA nahIM, vyApArI hI the| vyApAriyoM ne hI deza ko samRddha banAyA hai, dhana-dhAnya se paripUrNa banAyA hai aura deza ke gaurava ko cAra cA~da lagAe haiM / deza meM jo zrI samRddhi AI, vaha vyApAriyoM kI badaulata hI AI / unake jahAjoM ko patAkAe~ philIpAina, jAvA, sumAtrA, cIna, jApAna taka phaharAtI rahI haiM / unhoMne apane deza kI jarUratoM ko pUrA kiyA, sAtha hI anya dezoM kI jarUratoM ko bhI pUrA kiyaa| saccA vyApArI vahI hai, jo apane Apako bhI U~cA banA le aura dUsaroM kI jhoMpar3I ko bhI mahala banA de / jaba taka isa dRSTi se vyApArI calA, taba taka vaha bar3A banA rahA / vyApAra ke kSetra meM bhI caritra-bala kI aura vAsanA-vijaya kI bar3I AvazyakatA hai / hama prAcIna kathAoM meM par3hate haiM ki taruNa kI bharI javAnI hai, abhI Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 brahmacarya vazana vivAha karake lauTA hI hai, kintu abhI sudUra dezoM meM jAne vAle kAphile ke sAtha jA rahA hai, aura A rahA hai bAraha bAraha varSa ke bAda / naye-naye deza hote haiM, naye-naye pralobhana hote haiM, vAsanA-pUrti ke svayaM hI naye-naye avasara Ate haiM, parantu vaha taruNa sarvatra nirmala evaM niSkalaMka rahatA hai| jIvana para eka bhI kAlA dhabbA nahIM lagane detA hai / udhara usakI taruNa patnI jIvana kI U~cAI para baiThI hai aura satI sAdhvI ke rUpa meM nirmala jIvana-yApana kara rahI hai| kitanA sundara thA vaha jIvana, kitane U~ce the unake ve Adarza! bhArata kA vyApArI jaba taka isa rUpa meM rahA, bhArata kA nirmala cintana bar3hatA gayA aura deza evaM samAja kA nava-nirmANa hotA rahA / kintu Aja ke vyApArI kSudra-dhere baMdI meM cala rahe haiM, aura eka prakAra se talaiyyAoM kA gandA pAnI pI rahe haiM, jinameM hajAroM viSAkta kITANu haiM, jo jIvana ko pratipala kSINa banAne vAle haiM / kintu phira bhI use pote jA rahe haiM aura samajhate haiM, ki hama bahuta lakSmI ikaTThI kara rahe haiN| kaise kara rahe haiM, aura kisa lie kara rahe haiM, isakA kucha patA hI nahIM hai| apane pUrvajoM kI ora dekhoge, to unake samakSa kSudra kIr3oM ke samAna mAlUma ho oge / jo lakSmIke putra haiM, aura dIpAvalI ke dina kaldAroMke Upara matthA Tekane vAle haiM tathA jo dUkAnoM meM 'zubha, lAbha' likhane vAle haiM, ve kabhI socate bhI haiM ki 'lAbha' se pahile zubha' kyoM likhate haiM ? isakA artha to yaha hai, ki jIvana meM jo lAbha ho, vaha zubha ke sAtha honA cAhie / usa lAbha ko agara kharca kiyA jAe to zubha meM hI kharca kiyA jAe aura jaba prApta kiyA jAe taba zubha prayatnoM se jana-kalyANa kA dhyAna rakhate hue hI prApta kiyA jAe, tabhI vaha lAbha zubha lAbha ho sakatA hai / lekina aba to vaha kevala likhane ke lie hI raha gayA hai aura jIvana meM korA lAbha hI zeSa raha gayA hai, usameM zubha ke lie koI gujAiza nahIM raha gaI hai / ___maiM yaha batalAnA cAhatA hU~, ki jIvana meM mahAn preraNAeM kyoM nahIM A rahI haiM ? kyoM apanI santAna ke prati aura apane bhAiyoM ke prati avizvAsa bar3hatA jA rahA hai ? mujhe mAlUma hai ki yuddha-kAla meM eka vyApArI ne bahuta jyAdA kmaayaa| choTA bhAI, jo dhUrtatA kI kalA meM kuzala thA aura jisakA dimAga khUba tez2a thA usane khUba kamAI kii| eka dina vaha apane bar3e bhAI se kahane lagA-"maiM to aba alaga hotA huuN|" usake bar3e bhAI vicAra meM par3a gae aura ghara meM saMgharSa hone lagA / aisI havAe~ kabhI-kabhI hamAre pAsa bhI A jAtI haiN| eka dina maiMne usa-kamAU bhAI se kahA--"bhAI, pahale bhI jIvana ke dina parivAra meM sabake sAtha-sAtha gujAre haiM, to aba bhI guz2Ara Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virATa-bhAvanA 111 sakate ho / para, aba aisA kyA ho gayA hai, ki apane mana meM alaga hone kI ThAnI hai ? Akhira, saMgharSa kisa bAta kA hai ?" vaha kahane lagA- " aba banatI nahIM hai, kaise sAtha rahA jAe / " maiMne pUchA - " to pahale kaise banatI thI ?" ve vyartha hI hissedAra moTara hArna detI huI. Apa hI usakA upa Akhira jaba mana ke andara kI bAta bAhara AI, taba vAstavikatA kA patA lagA / vaha mahasUsa karatA thA ki "maiM to kamA rahA hU~ aura banate jA rahe haiM / alaga ho jAe~ge, to ghara ke daravAje para AegI aura apanI kamAI ke Apa hI pUre hissedAra hoMge aura bhoga kareMge / " maiMne socA- - "jo dhana anIti kA hogA aura jo rAvaNa ke Adarza kI preraNA lekara kamAyA jAegA; vahA~ udAratA, sahAnubhUti aura prIti nahIM rahegI / usa dhana kA asara aisA hI hogA / " --- eka vyakti kA yaha doSa nahIM hai, yaha to Aja samAja-vyApI doSa bana gayA hai| aura isalie bana gayA hai, ki jIvana kI virATa kalpanA ko loga bhUla gae haiN| saMyama kA Adarza unake sAmane nahIM rahA hai / mujhe eka pitA kI bAta yAda AtI hai| pitA kamAte - kamAte thaka gayA / usane na nIti ginI, na anIti ginI, kevala kamAI ginI / aura jaba lar3ake Ae to aise Ae ki mAla ur3Ane lge| usake saMcita dhana ko barbAda karane lage / vaha eka dina mere pAsa Akara kahane lagA- "mahArAja, maiMne duniyA~ bhara ke pApa karake dhana jor3A aura chokare use ur3Ae de rahe haiM / " maiMne kahA - "tumane lAbha hI lAbha para dhyAna diyA, diyA / vaha dhana anIti kI rAha se AyA hai, to anIti kI hai / tumhArI kamAI kA hetu unheM sApha najara nahIM A rahA hai, lar3ake use pAnI kI taraha vAsanA meM bahA rahe haiM, aura tuma dila masosa kara raha rahe ho / tumane kabhI dhyAna nahIM diyA, ki paisA kisa taraha A rahA hai ? hajAroM ke AMsU pauMcha kara A rahA hai yA A~sU bahA kara A rahA hai ? phira yaha bhI to nahIM socA, ki jo paisA AyA hai, usakA zuddha rUpa meM upayoga kisa prakAra kiyA jAya ? zubha para rAha para dhyAna nahIM hI jA rahA isI kAraNa tumhAre yaha jIvana kA eka mahAn prazna bana gayA hai / bar3e-bar3e zaharoM meM dekhate haiM aura sunate haiM, koI mahInA khAlI nahIM jAtA, jaba ki aqhabAroM meM par3hane ko na milatA ho, ki kisI bhale ghara kA lar3akA bhAga gayA hai / jaba vaha bhAga jAtA hai, taba pitA hairAna hote haiM aura aqhabAroM meM huliyA chapAte haiM / idhara gallA sa~bhAlate haiM, to mAlUma hotA hai ki hajAra do hajAra ke noTa gAyaba haiM / vaha lar3akA bambaI jaise bar3e nagaroM meM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 brahmacarya darzana vAsanAoM kA zikAra bana kara bedardI ke sAtha una saba rupayoM ko phU~ka detA hai aura Akhira galiyoM kA bhikhArI ho jAtA hai, to apanA sA mu~ha lekara ghara vApisa loTatA hai / dekhate haiM, ki brahmacarya ke rUpa meM, gRhastha jIvana kI jo maryAdAe haiM, unakI ora dhyAna nahIM diyA jA rahA hai / lar3ake kyoM bhAgate haiM ? kyoM unheM apane aura apane parivAra kI pratiSThA kA dhyAna nahIM AtA ? yaha saba saMyama ke abhAva kA phala hai / hamAre sAmane Aja sinemA khar3e haiM, aura ve vAsanA kA jahara barasA rahe haiM / unameM se zikSA kucha nahIM A rahI hai, kevala vAsanAe~ A rahI haiM / prAyaH hareka citrapaTa kA yahI hAla hai / navayuvaka kisI DAkU kA citra dekhate haiM, to DAkU banane kI, aura kisI premI tathA premikA kA citra dekhate haiM, to vaisA banane kI koziza karate haiM ! adhikA~za socate haiM ki bambaI meM jAe~ge, filma kampaniyoM meM jAe~ge aura vahIM kAma kareMge / magara filma- kampaniyoM ke daphtaroM ke Asa-pAsa itane navayuvaka, cIloM kI taraha ma~DarAte haiM ki ina jAne vAloM ko koI pUchatA taka nahIM hai| durbhAgya hai ki yaha roga lar3akoM taka hI sImita nahIM rahA / Aja to abodha lar3akiyA~ bhI isa roga kI pakar3a meM haiM / lar3ake hI nahIM bhAgate, lar3akiyA~ bhI bhAgatI phiratI haiM / samAja ke jIvana meM yaha eka ghuna laga gayA hai, jo use nirantara khokhalA karatA jA rahA hai aura isa kAraNa hamArA jo AdhyAtmika aura virATa jIvana bananA cAhie, vaha nahIM bana rahA hai / nArI jAti ko ora dhyAna dete haiM, to dekhate haiM ki pavitra nArI jAti Aja vAsanA kI putalI bana gaI hai / jahA~ bhI bAjAroMmeM dekhate haiM, unakI adhanaMgI tasavIroM kA abhinetrI ke rUpa meM gandA vijJApana milatA hai / nArI jAti kA mAtRtva aura bhaginItva ur3a gayA hai, aura kevala eka vAsanA kA nagna rUpa raha gayA hai / Aja karor3oM rupayA sinemA ke vyavasAya meM lagA huA hai aura karor3oM rupayA sinemA meM kAma karane vAloM meM barbAda kiyA jA rahA hai / Aja bhAratavarSa ke sabase bar3e nAgarika DAkTara rAjendra bAbU haiM / rASTrapati ke rUpa meM unake kandhoM para kitanA uttaradAyitva hai, yaha kahane kI kucha AvazyakatA nahIM / kintu unako jo vetana milatA hai, usase kaI gunA adhika sinemA ke 'sTAra' ko aura 'hIro' ko milatA hai / batAyA gayA hai, ki sinemA-sTAra suraiyA ko assI hajAra hara mahIne milate haiM / aura kAma ? vaha mahIne meM kevala cAra dina karanA par3atA hai, zeSa dina mauja meM guz2arate haiM / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virATa-bhAvanA yaha karor3oM rupayA kahA~ se A rahA hai ? cavannI-aThannI vAle sAdhAraNa darzakoM kI jebeM kATa kara dhana ke Dhera lagAe jA rahe haiM aura usake badale unheM vAsanAoM kA viSa diyA jA rahA hai| pazcimI dezoM meM, amerikA kI bAta chor3a dIjie / vahA~ to ardhanagna striyoM ke citroM ke sivAya samAja ko kucha nahIM diyA jAtA hai, para anya dezoM kI bAta aisI nahIM hai / vahA~ sinemA zikSA, samAja-sudhAra aura deza-bhakti Adi kI uttama zikSA ke prabhAvazAlI sAdhana banA lie gae haiM / vahA~ sinemA-ghara kyA haiM ? mAno, vidyAlaya haiM / hamAre ravIndra bAbU ne apanI pazcima yAtrA kA hAla likhA hai / usameM eka rUsI sinemA kA bhI ullekha kiyA hai / ve likhate haiM ki rUsa meM eka sinemA dikhAyA jA rahA thaa| seMkar3oM bacce bhI use dekha rahe the / usameM batAyA jA rahA thA, ki kAle habaziyoM ko amerikA ke gore loga kisa prakAra yaMtraNAeM dete haiM aura kisa prakAra unase ghRNA karate haiM ? use dekha-dekha kara rUsa ke loga hairAna ho rahe the ki amarIkA meM usI deza kI eka kAlI jAti ke prati kitanA bhaddA salUka kiyA jA rahA hai / yadi raMga nahIM milatA hai, to kyA itane mAtra se koI jAti ghRNA, dveSa aura atyAcAra kI pAtra ho jAtI hai ? vyartha hI kyoM usake sAtha aisA amAnavIya vyavahAra kiyA jAtA hai, ki use zAnti ke sAtha jIvana gujAranA hI kaThina ho jAe ! sinemA-hAusa meM, darzakoM meM, eka ora eka habzI bhI baiThA thaa| jyoM hI sinemA samApta huA aura darzaka bAhara nikale, to usa habzI ko baccoM ne ghera liyaa| bacce usase cipaTa gae aura bole-"tuma hamAre deza meM kyoM nahIM rahate ho? hama tumhArA svAgata kareMge, tumhAre prati prema pUrNa vyavahAra kreNge| sacamuca, tuma vahA~ bar3A kaSTa pA rahe ho|" Apa dekha sakate haiM, ki eka tarafa apane deza ko UMcA uThAne ke lie sinemA dikhalAe jAte haiM, unakI sahAyatA se bAlakoM ko zikSA dI jAtI hai. samAja kI kurItiyoM ko dUra kiyA jAtA hai aura rASTrIya, sAmAjika evaM Atmika cetanAeM dI jAtI haiN| isake viparIta dUsarI tarafa anAcAra, anIti aura vAsanAoM kA pATha sikhalAyA jA rahA hai / ve kyA kara rahe haiM aura tuma kyA kara rahe ho ? hamAre deza ke sinemA, sivAya vAsanA kI Aga meM adhakhilI kaccI kaliyoM ko jhoMkane ke aura, kucha bhI nahIM kara rahe haiN| __ jo deza haz2AroM aura lAkhoM varSoM pahale AdhyAtmikatA ke uccatara zikhara para AsIna rahA hai, jisa deza ke sAmane bhagavAn ariSTanemi aura pitAmaha bhISma jaise brahmacarya ke dhanI mahApuruSoM kA ujjvala Adarza camakatA rahA hai, jisa deza ko bhagavAn mahAvIra kA 'tavesu vA uttama baMbhaceraM' kA preraNAprada pravacana sunane ko milA hai, apane Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya varNana vikAsa ke prathama zvAsa ke sAtha hI jisane sadAcAra aura sanmati kA zikSaNa liyA hai, jo deza Aja bhI dharma-pradhAna deza kahalAtA hai aura jise vizva kA gurU hone kA gaurava prApta hai, vahI deza Aja isa hIna sthiti para pahuMca gayA hai, ki yahA~ anAcAra kI aura vAsanAoM kI khuleAma zikSA dI jAtI hai| paritApa kI bAta hai, ki hamArI apanI hI sarakAra ne isa ora paryApta dhyAna nahIM diyA hai aura na prajA kI ora se hI isa ke virodha meM AvAja bulanda kI jA rahI hai| maiM samajhatA hU~, aba taka ke sine citroM ne bhAratIya saMskRti ko naSTa-bhraSTa karane kA jitanA prayatna kiyA hai, utanA kisI aura ne nahIM kiyaa| ina citroM ne yuvakoM aura yuvatiyoM ke hRdaya meM jahara ke jo iMjekzana die haiM, unase unakA jIvana jaharIlA bana gayA hai aura banatA jA rahA hai / Aja samAja para unakA bar3A hI kuprabhAva par3a rahA hai| Aja ke sinemA bhArata kI lAkhoM varSoM kI saMyama-pradhAna saMskRti ke lie eka cunautI haiN| isa deza ke manISI mahAtmAoM ne vizva meM brahmacarya kA pAvana saurabha phailAyA thA aura batalAyA thA, ki brahmacarya kI pracaNDa zakti ke pratApa se hI bhAratIya sAdhakoM ne mRtyu para vijaya prApta kI hai| kintu Aja yaha deza sabhI kucha bhUla rahA hai / Aja hama apane jIvana ko zAstroM se milA kara dekheM, to patA calegA ki zAstra kyA kahate haiM, aura hama apanA jIvana kisa prakAra guz2Ara rahe haiN| jaba taka hama apanA jIvana zAstroM ke anusAra nahIM banAeMge, taba taka hamArA jIvana dharmamaya nahIM bana sakatA, tejomaya nahIM bana sakatA aura vizAla nahIM bana sktaa| yadi hama apane jIvana ko ariSTanemi aura mahAvIra, rAma aura hanumAna, bhISma aura buddha ke jIvana ke DhA~ce meM nahIM DAleMge, to deza aura samAja kA kalyANa honA korA svapna hI raha jaaegaa| , asalI jIvana-tattva brahmacarya kI sAdhanA meM hI hai aura brahmacarya kI sAdhanA kA artha hai-'bRhat Adarza / ' sAmAjika dRSTi se aura rASTrIya dRSTi se bhI hamAre jIvana meM bRhat Adarza aura bRhat kalpanA AnI cAhie, kyoMki usake Ane para hI brahmacarya kI prANa-pradAyinI sAdhanA sajIva ho sakatI hai / vyAvara 12-11-50 / / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana brahmacarya kA prabhAva brahmacarya ke sambandha meM jana-dharma ne aura dUsare dharmoM ne bhI eka bahuta mahattvapUrNa bAta kahI hai| vaha yaha ki brahmacarya AtmA kI Antarika zakti hote hue bhI bAhya padArthoM meM parivartana kara dene kI adbhuta kSamatA rakhatA hai / vaha prakRti ke bhayaMkara se bhayaMkara padArthoM kI bhayaMkaratA ko naSTa kara unako Anandamaya evaM maMgalamaya banA detA hai / brahmacarya ke isa camatkArI kArya-kalApa se sambandhita kahAniyA~ sabhI dharmoM meM pracura mAtrA meM dekhane ko milatI haiN| gyAraha lAkha varSoM kA dIrghatara kAla vyatIta ho jAne para, Aja bhI Apa suna sakate haiM, ki sItA apane satya aura zIla kI parIkSA ke lie pracaNDa agni-kuNDa meM kUda par3I thI / ijAroM-hajAra jvAlAoM se dahakate hue usa bhayaMkara agni-kuNDa meM sItA kUdI, to haz2AroM strI-puruSoM ke mukha se cIkha nikala par3I aura kaThora se kaThora hRdaya vAle darzakoM ke dila bhI dahala utthe| durghaTanA kI AzaMkA se unake netra sahasA banda ho ge| kintu dUsare hI kSaNa unhoMne jaba A~kheM kholIM, to dekhate haiM ki vaha agni-kuNDa svaccha, zItala evaM zAnta sarovara ke rUpa meM badala gayA hai| khile hue kamala-puSpoM ke bIca sItA, devI-svarUpA sItA eka adbhuta tejomaya prakAza se Alokita ho uThI hai| Aja prAcIna kAla kI aisI bAtoM aura kathAoM para logoM kI ora se taraha-taraha kI AlocanAeM sunI jAtI haiN| kucha loga samajhane lage haiM, ki yaha kevala rUpaka aura alaMkAra hai / yaha kabhI ho sakatA hai ki Aga, pAnI bana jAe ? Aga, Aga hai aura pAnI, paanii| Aja vizva ke vicArazIla vyaktiyoM ke sAmane yaha eka bahuta bar3A prazna upasthita hai, ki bhautika padArthoM kI zakti bar3I hai yA AtmA kI zakti bar3I hai ? donoM zaktiyoM meM vastutaH kauna mahAn hai ? yadi hama prakRti ke bhautika padArthoM ko mahattva dete haiM aura unako bar3A samajha Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya varzana lete haiM, to isakA matalaba hai ki AtmA una para kisI prakAra kA prabhAva nahIM DAla sakatI / agara vaha acchI hai, to andara meM hI acchI hai| kintu bAhara ke padArthoM meM kucha bhI parivartana nahIM kara sakatI hai| magara, nimitta-pradhAna vyavahAra naya se vicAra karane para patA calatA hai, ki aisI bAta nahIM hai / eka virATa saMsAra hamAre sAmane hai aura usakI bhautika zaktiyAM bhI hamAre sAmane haiM / inake sambandha meM jainadharma ne samasta saMsAra ko eka adbhuta cetanA dI hai, ki agara insAna apane Apako bhautika vAsanA ke dharAtala se U~cA uThA le aura apane antara meM adhyAtma-bhAva kI eka zaktizAlI lahara jAgRta kara le, to usa ke samakSa bar3I-se-bar3I bhautika zaktiyAM bhI hAtha jor3a kara khar3I ho jaaeNgii| isakA yaha artha hai ki adhyAtma zakti ke dvArA bhautika zaktiyoM meM parivartana ho sakatA hai aura vaha parivartana yahA~ taka ho sakatA hai,ki Aga kA pAnI bhI bana sakatA hai| bhautika vijJAna ke dvArA aisA hone meM kucha dera laga sakatI hai, kintu AtmA kA jo vijJAna hai, aura jo AdhyAtmika zakti hai, nimitta-naimittika dRSTi se usameM itanI kSamatA hai, ki usake dvArA Aga kA pAnI banane meM dera nahIM laga sktii| - Apa sunate A rahe haiM, ki eka nArI thI, zIlavatI / nAma thA usakA, somA / usako mArane kA SaDyantra racA gayA, phalasvarUpa ghar3e meM bhayaMkara viSadhara sA~pa DAla kara rakha diyA gyaa| usase kahA gayA, ki ghar3e meM phUloM kI mAlA rakhI hai, le aao| somA, mAlA lene gii| sahaja bhAva se jyoM hI ghar3e meM hAtha DAlA, ki sA~pa sacamuca hI puSpamAlA bana gyaa| vaha prasanna bhAva se phUloM kI mAlA le AI, parantu dekhane vAle Acarya meM DUba gae, ki mAlA vahA~ kahA~ se A gaI ? hamane to usameM sA~pa DAlA thaa| utsukatA ke sAtha daur3akara ghar3e ko dekhA, to vaha khAlI par3A thaa| vApasa lauTa kara somA se phira kahA gayo-."acchA, isa mAlA ko vApisa le jAo aura usI ghar3e meM DAla do|" somA jyoM hI ghar3e meM mAlA DAla kara AI, to sA~pa phira phUkArane lgaa| aba to jAdU kA eka tamAzA hI bana gayA / dUsare dekhate haiM, to unheM sA~pa najara AtA hai aura satI somA dekhatI hai, to use phUloM kI mAlA najara AtI hai| ____ yaha bar3A hI mahattvapUrNa Azcarya hai / jo vahA~, usa samaya maujUda rahe hoMge, aura jinhoMne apanI A~khoM se yaha Azcarya dekhA hogA, unheM to Azcarya huA hI hogaa| kintu hama Aja usa ghaTanA kA varNana par3hate haiM, to bhI cakita raha jAte haiM aura khojane para bhI samAdhAna nahIM pAte / Akhira isI natIje para pahuMcate haiM ki jinake vicAroM meM sA~pa thA, unake lie vaha sAMpa hI thA aura jisake vicAra meM phUla-mAlA thI, usake lie vaha phUla mAlA hI thI / Akhira manuSya mana hI to hai, vicAra hI to hai / jaisA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya kA prabhAva manuSya kA vicAra, vaisA usakA AcAra, jaisA usakA AcAra, vaisA usakA vyavahAra / prakRti, puruSa arthAt AtmA ke adhIna hai / unnata vicAroM ke samakSa prakRti apane Apa avanata ho jAtI hai| bhagavAn mahAvIra jaba nirjana sUne vana meM dhyAna lagAte, taba kyA hotA, ki kabhI-kabhI hiraNa mahAprabhu ke nikaTa Ate aura unakI maMgalamaya zAnta chavi dekhakara mugdha ho jAte / hiranoM ke mana aura nayana, bhagavAn kI adbhuta saumya, zAnta aura manohara mudrA para aTake rahate aura vahIM Ananda vibhora sthiti meM ghaMToM hI maMtra mugna baiThe rahate / dUsarI ora se mRgarAja siMha garjanA karate Ate aura bhagavAna kI prazAnta mukha-mudrA ko dekhakara, zAnta mana se vahIM bhagavAna ke caraNoM meM baiTha jAte / AcAryoM ne varNana kiyA hai ki kabhI-kabhI to yahAM taka hotA, ki hiraNI kA baccA zeranI kA dUdha pIne lagatA aura zeranI kA baccA hiranI kA dUdha pIne lgtaa| ___mAno, isa taraha vahA~ pahu~ca kara zera apanA zerapana aura hirana apanA hiranapana bhUla jAtA / vAstava meM vaha eka aisI prakharatara zakti se prabhAvita ho jAte, ki unheM apane bAhya rUpa kA dhyAna hI na raha jAtA / agara aisA na hotA, to hirana zera ke pAsa kaise baiThatA ? hiranI kA baccA, zeranI ke stanoM para muha kaise lagAtA? yadi zera kA zerapana na calA gayA hotA, aura vaha jyoM-kA-tyoM maujUda hotA, to -usakI krUra hiMsaka manovRtti bhI vidyamAna rahatI, aura yadi yaha siMha kI manovRtti vidyamAna rahatI, to vaha hirana ko sakuzala kaise apane pAsa baiThane detA ? zerapana lekara zera, hirana ke pAsa cupacApa zAnta aura prIti-bhAva se kaise baiThA rahatA ? aura hirana kI bhaya pravRtti yadi na gaI hotI, to vaha bhI nirbhaya bhAva se apane bhakSaka siMha ke pAsa kaise baiThA rahatA? isa prakAra vicAra karane para eka mahAn adhyAtma jyoti kA svarUpa hamAre sAmane AtA hai| hama socate haiM, ki adhyAtma yogiyoM ke samakSa prakRti svayaM apanA bhayaMkara rUpa chor3a detI hai, aura kra ra prANiyoM ke hRdaya se kara bhAva bhI nikala jAte haiM / isa rUpa meM prema-bhAva kI aura bhrAtR-bhAva kI lahara prANiyoM meM paidA ho jAtI hai aura tabhI isa prakAra ke bhavya dRzya najara Ate haiN| isa sthiti meM AtmA kI mahAn zakti kA, bAhya-jagata aura prANI-jagata para prabhAva par3anA asambhava nahIM hai| na kevala jaina dharma hI, apitu saMsAra ke prAyaH sabhI dharma isa prabhAva kA samarthana karate haiM / yoga-sUtra kA yaha sUtra dhyAna dene yogya haimahiMsA-pratiSThAyAM tatsaliyo baira-sthAgaH / -pataJjali jisa mahAn sAdhaka kI AtmA meM ahiMsA kI bhAvanA prakRSTa ho jAtI hai, Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 brahmacarya darzana jisake antaHstala ke hRdaya sarovara meM prema, dayA, karuNA evaM sahAnubhUti kI lahareM uchAleM mArane lagatI haiM, usake Asa-pAsa kA vAyu-maMDala itanA adhika sAtvika, pAvana aura prabhAva-janaka bana jAtA hai, ki paraspara virodhI janma-jAta zatru bhI apanI vairabhAvanA kA parityAga kara bandhu-bhAva se hilamila kara sAtha-sAtha baiTha jAte haiN| isa prakAra ke vidhAnoM aura kathAnakoM para Aja kA mAnava vizvAsa karate hue hicakicAtA hai / isakA vAstavika kAraNa yaha nahIM hai, ki ye kathAe~ vizvAsa karane yogya nahIM haiN| vAstavika kAraNa yaha hai, ki Aja AtmA ke gaurava ko gAthAe~ phIkI par3a gaI haiM, kyoMki Aja kA manuSya vAsanA ke caMgula meM itanI burI taraha se phaMsa gayA hai, apanI hI burI vRttiyoM kA aisA gulAma ho gayA hai, ki vaha apane mahAn vyaktitva ko bhulA baiThA hai / vAstava meM usakA yaha avizvAsa Aja kI usakI apanI dayanIya dazA kA dyotaka hai aura isa bAta ko prakaTa karatA hai. ki vaha adhaHpatana kI bahuta gaharAI meM paiTha cukA hai| kintu hama, jo una purAnI paramparAoM ke prati apanI niSThA rakhate haiM. aura unameM rasa lete haiM, Aja bhI una ghaTanAoM para vizvAsa rakhate haiM aura sItA. evaM somA kI kahAnI ko kahAnI na mAnakara, eka parama satya mAnate haiM / draupadI ke usa mahAn caritra-vaibhava ko bhI hama nahIM bhUla sakate, jo eka dina duryodhana kI sabhA meM sUrya kI bhAMti camaka uThA thA ? draupadI ko nagna karane kA prayatna kiyA jA rahA hai, zarIra se khIMce gae vastroM kA Dhera laga jAtA hai, aura duSTa duHzAsana ke hAtha, jo hajAroM kA katla karane ke bAda bhI DhIle nahIM par3e the, vastra khIMcate-khIMcate dhaka jAte haiM, magara draupadI kI sAr3I kA kahIM anta dikhAI nahIM detA / duHzAsana ke hajAra prayatna karane para bhI draupadI nagna nahIM ho skii| maha kaha denA sarala hai, ki yaha kahAnI kapola-kalpita hai, magara aisA kahanA apane ajJAna kA hI paricaya denA hai / AdhyAtmika zakti aura brahmacarya kI zakti se aparicita vyakti ho aisI bAta kaha sakatA hai / hama aisA nahIM kaha sakate, kyoMki hama ina zaktiyoM ko mahattva dete haiN| dArzanika kSetra meM eka jaTila prazna hai, ki cetanA bAhya padArthoM se prabhAvita hotI hai, yA bAhya padArtha cetanA se prabhAvita hote haiM / Ajakala ke vaijJAnika kahate haiM, ki bAhya jagat kA hI cetanA para prabhAva par3atA hai, bAhara ke raMga-rUpoM ke pratibimba andara jAte haiM, aura manuSya unameM phaMsa jAtA hai, bAhara ke dRzya mana kI vRttiyoM ko jagA dete haiM / magara aisA ekAnta svIkAra karanA tarka aura anubhava ke viruddha hai| kyoMki vyavahAra nayakI dRSTi meM jaise bAhya padArtha se cetanA prabhAvita hotI hai, usI prakAra andara kI cetanA se bAhara ke padArtha bhI prabhAvita hAte haiN| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 brahmacarya kA prabhAva hama anubhava karate haiM, ki kisI bhI bhayaMkara padArtha ko dekhane para jisameM bhaya kI vRtti hai, vahI prabhAvita hotA hai, aura jisameM bhaya kI bhAvanA nahIM hai, vaha prabhAvita nahIM hotA / balki yoM kahanA cAhie, ki bhayaMkara kahalAne vAlA padArtha usI ke lie bhayaMkara hai, jisake antaHstala meM bhaya kI bhAvanA hai / nirbhaya ke lie bhayaMkara padArtha duniyA meM koI hai hI nhiiN| isI prakAra kisI vyakti ke andara yadi dvaSa hai, to vaha bAhara meM bhI dveSa se prabhAvita hogA / yadi dvaSa nahIM hai, to nahIM hogA / bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM do-do sAdhuoM kI hatyA hotI hai, tejolezyA kA prayoga kiyA jAtA hai, aura Aga kI jvAlAeM cakkara kATatI haiM, eka taraha se samavasaraNa meM haMgAmA maca jAtA hai| yaha saba hotA hai, kintu jaba hama usa mahAn puruSa mahAvIra ko dekhate haiM, to kyA dekhate haiM, ki gozAlA ke Ane se pahale jo prazAnta-bhAva unake mukha candra se jhalaka rahA thA, vahI do sAdhuoM ke bhasma ho jAne para bhI jhalakatA rahatA hai| isa para hama samajhate haiM, ki jo bAhara se prabhAvita hone vAle the, ve to prabhAvita ho gae / kintu jinake mana meM rAga dveSa nahIM rahA thA, jinakA mana svaccha aura nirmala bana cukA thA, una para koI prabhAva nahIM par3A / isakA artha yaha hai ki yadi andara meM vRttiyAM hoMgI, to bAhara ke jagata se prabhAvita ho jAegA aura yadi andara meM vRttiyAM nahIM haiM, to vaha bAhara se prabhAvita nahIM hogaa| sAtha hI andara ke jagat se bAhya jagat kisa prakAra prabhAvita hotA hai, yaha batalAne ke lie abhI maiMne sItA, somA, aura draupadI ke jIvana kI ghaTanAeM Apake sAmane rakkhI haiM / thor3I dera ke lie hama ina ghaTanAoM kI upekSA bhI kara deM, to bhI cetanA ke bAhya jagat para par3ane vAle prabhAva ko sAbita karane vAle tarkoM kA ToTA nahIM hai| hamAre yahA~ bhaya kA bhUta prasiddha hai, aura yaha bhI prasiddha hai, ki vaha kalpanA kA bhUta kabhI-kabhI manuSya ke prANoM taka kA grAhaka bana jAtA hai / vaha kyA cIja hai ? vAstava meM andara kI cetanA hI vahA~ bAhya zarIra Adi ko isa rUpa meM prabhAvita bhaura uttejita karatI hai, jisa se svayaM usakA apanA hI jovana AkrAnta ho jAtA hai| isa rUpa meM brahmacarya kI jo kahAniyAM haiM, unake sAmane hamArA sira jhuka jAtA hai, hama unakA abhinandana karate haiM aura ve sahI haiM, aura sahI hI rheNgii| ve kahAniyA~ saMsAra ke itihAsa meM ajara aura amara raheMgI; jana-samAja ke jIvana ko yuga-yuga taka mahattvapUrNa preraNA detI rheNgii| brahmacarya kI prazaMsA kauna nahIM karatA ? hamAre zAstra brahmacarya kI mahimA kA gAna karate hue kahate haiM 1. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . brahmacarya darzana deva-bANava-gaMdhavyA, jks-rkkhs-kinnraa| gaMbhayAri namasaMti, dukaraM je karenti taM // -uttarAdhyayana sUtra 16 -jo mahAn prAtmA duSkara brahmacarya kA pAlana karate haiM, samasta daivI zaktiyA~ unake caraNoM meM sira jhukA kara khar3I ho jAtI haiN| deva, dAnava, gaMdhavaM, yakSa, rAkSasa aura kinnara brahmacArI ke caraNoM meM sabhaktibhAva namaskAra karate haiN| parantu hameM yaha jAnanA hai, ki brahmacarya kaise prApta kiyA jAtA hai aura kisa prakAra usakI rakSA ho sakatI hai ? ___ isa prazna kA uttara pAne ke lie eka bAta pahale samajha lenA cAhie / vaha yaha hai, ki brahmacarya kA bhAva bAhara se nahIM lAyA jAtA hai| yaha to andara meM hI hai, kintu vikAroM ne use davA rakkhA hai| jainadharma ne yahI kahA hai ki caitanya jagat meM aisI koI bhI nayI cIz2a nahIM hai, jo isameM mUlataH na ho / kevala-jJAna aura kevala-darzana kI jo mahAn jyoti milatI hai, usake viSaya meM kahane ko to kahate haiM, ki vaha amuka dina aura amuka samaya mila gaI, kintu vAstava meM koI navIna cIz2a nahIM milatI hai / hama kevala-jJAna, kevala-darzana aura dUsarI AdhyAtmika zaktiyoM ke lie AvirbhAva zabda kA prayoga karate haiN| vastutaH kevala-jJAna Adi zaktiyAM utpanna nahIM hotI haiM, AvirbhUta hotI haiN| utpanna hone kA artha nayI cIja kA bananA hai aura AvirbhAva kA artha hai-vidyamAna vastu kA, AvaraNa haTane para prakaTa ho jaanaa| - jainadharma pratyeka zakti kI utpatti ke lie prAdurbhAva evaM AvirbhAva zabda kA prayoga karatA hai, kyoMki kisI vastu meM koI bhI abhUtapUrva zakti utpanna nahIM hotI hai| sadA sadarUpa zakti ko abhivyakti hotI hai, utpatti nahIM / mAtmA kI jo zaktiyAM haiM ve antara meM vidyamAna haiM, kintu vAsanAoM ke kAraNa dabI rahatI haiM / hamArA kAma una vAsanAoM ko dUra karanA hai / isI ko sAdhanA kahate haiM / jaise kisI-dhAtupAtra ko jaMga laga gaI hai, aura jaMgake kAraNa usakI camaka kama ho gaI hai, to camaka lAne ke lie mAMjane vAlA use ghisatA hai, jaMgako dUra karatA hai| aisA karake vaha koI nayI camaka usameM nahIM paidA karatA hai / usa pAtra meM jo camaka vidyamAna hai, aura jo jaMga ke kAraNa se daba gaI yA chipa gaI hai, use prakaTa kara denA se mAMjane vAle kA kAma hai| sonA, kIcar3a meM gira gayA hai aura usakI camaka chipa gaI hai| use sApha karane vAlA sone meM koI nayI camaka bAhara se nahIM DAla rahA hai, sone ko sonA nahIM banA rahA hai, sonA to vaha hara hAlata meM hai hI / jaba kIcar3a meM nahIM par3A thA, taba bhI sonA thA aura jaba kIcar3a se latha-patha ho gayA, taba bhI sonA hI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya kA prabhAva 121 hai, aura jaba sApha kara liyA gayA, taba bhI sone kA sonA hI hai| usameM camaka pahale bhI thI. aura bAda meM bhI hai| bIca meM bhI thI, parantu jaba vaha kIcar3a meM latha-patha ho gayA, to usakI camaka daba gii| mAMjane vAle ne bAhara se lagI huI kIcar3a ko sApha kara diyA, Ae hue vikAra ko haTA diyA, to sonA apane asalI rUpa meM A gyaa| AtmA ke jo ananta guNa haiM, unake viSaya meM bhI jainadharma kI yahI dhAraNA hai| jainadharma kahatA hai ki ve guNa bAhara se nahIM Ate haiM, ve andara meM hI rahate haiM / parantu kAma-krodhAdi vikAra unakI camaka ko dabA dete haiM / sAdhaka kA yahI kAma hai, ki una vikAroM ko haTA de| haTa jAe~ge, to AtmA ke guNa apanI asalI AbhA ko lekara svayaM camakane lgeNge| ___ hiMsAtmaka vikAra ko sApha kareMge, to ahiMsA camakane lgegii| asatya kA saphAyA kareMge, to satya camakane lgegaa| isI prakAra steya-vikAra ko haTAne para asteya aura viSaya-vAsanA ko dUra karane para saMyama kI jyoti hameM najara Ane lgegii| jaba krodha ko dUra kiyA jAtA hai, to kSamA prakaTa ho jAtI hai aura lobha ko haTAyA jAtA hai, to santoSa guNa prakaTa ho jAtA hai| abhimAna ko dUra karanA hamArA kAma hai, kintu namratA paidA karanA koI nayA kAma nahIM hai / vaha to AtmA meM maujUda hI hai| isI prakAra mAyA ko haTAne ke lie hameM sAdhanA karanA hai, saralatA ko utpanna karane ke lie kisI prayAsa kI AvazyakatA nahIM hai / saralatA to AtmA kA svabhAva hI hai / mAyA ke haTate hI vaha usI prakAra prakaTa ho jAegI, jaise kIcar3a dhulate hI sone meM camaka A jAtI hai| jaina-dharma meM AdhyAtmika dRSTi se guNa-sthAnoM kA bar3A hI sundara aura sUkSma vivecana kiyA gayA hai / uccatara bhUmikA ke eka eka guNa-sthAna, usa mahAn prakAza kI ora jAne ke sopAna haiN| kintu una guNa-sthAnoM ko paidA karane kI koI bAta nahIM batalAI hai / yahI batAyA hai, ki amuka vikAra ko dUra kiyA, to amuka guNa-sthAna A gayA / mithyAtva ko dUra kiyA, to samyaktva kI bhUmikA para A gae aura avirati ko haTAyA to pAMcave-chaThe guNa-sthAna ko prApta kara liyaa| isI prakAra jyoM-jyoM vikAra dUra hote jAte haiM guNa-sthAna ko uccatara zreNi prApta hotI jAtI hai / samyagdarzana, jJAna evaM virakti Adi AtmA ke mUla-bhAva haiN| yaha mUla-bhAva jaba Ate haiM, taba koI bAhara se khIMca kara nahIM lAe jAte / unheM to kevala prakaTa kiyA jAtA hai| hamAre ghara meM jo khajAnA gar3A huA hai, use khoda lenA mAtra hamArA kAma hai, usa para ladI huI miTTI ko haTAne kI hI AvazyakatA hai| miTTI haTAI aura khajAnA hAtha lagA / vikAra ko dUra kiyA, aura AtmA kA mUla-bhAva hAya bA gyaa| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 brahmacarya darzana isa prakAra jaina-dharma kI mahAn sAdhanA kA eka mAtra uddezya vikAroM se lar3anA aura unheM dUra karanA hI hai / vikAra kisa prakAra dUra kie jA sakate haiM ? isa sambandha meM bhI jaina-dharma ne nirUpaNa kiyA hai / AcAryoM ne kahA hai, ki yadi ahiMsA ke bhAva samajha meM A jAte haiM, to dUsare bhAva bhI samajha meM A jaaeNge| isake lie kahA gayA hai ki bAhara meM cAhe hiMsA ho athavA na ho, hiMsA kA bhAva Ane para antara meM hiMsA ho ho jAtI hai / isI prakAra jo asatya bolatA hai, vaha apane sad guNoM kI hiMsA karatA hai, aura jo corI karatA hai, vaha apanI corI to kara hI letA hai / sadguNoM kA apaharaNa honA hI to corI hai / isa rUpa meM manuSya jaba vAsanA kA zikAra hotA hai, taba antara meM bhI aura bAhara meM bhI hiMsA ho jAtI hai / koI vikAra, cAhe bAhara meM hiMsA na kare, kintu antara meM hiMsA avazya karatA hai / diyAsalAI jaba ragar3I jAtI hai, to vaha pahale to apane Apako hI jalA detI hai, aura jaba vaha dUsaroM ko jalAne jAtI hai to sambhava hai, ki bIca meM hI bujha jAe aura dUsaroM ko na jalAne paae| magara dUsaroM ko jalAne ke lie pahale svayaM ko to jalAnA par3atA hI hai / pratyeka vAsanA hiMsA hai, jvAlA hai, aura vaha AtmA ko jalAtI hai| apane vikAroM ke dvArA hama to naSTa ho hI jAte haiM, phira dUsaroM ko hAni pahu~ce yA na pahu~ce / vAtAvaraNa anukUla mila gayA, to dUsaroM ko hAni pahuMcA dI aura na milA to hAni na pahuMcA sake / kintu apanI hAni to ho hI gii| dUsaroM kI paristhitiyA~ aura dUsaroM kA bhAgya hamAre hAtha meM nahIM hai / agara vaha acchA hai, to unheM hAni kaise pahuMca sakatI hai ? unheM kaise jalAyA jA sakatA hai ? parantu dUsare ko jalAne kA vicAra karane vAlA svayaM ko to jarUra jalA letA hai| __ isa kAraNa hamArA dhyeya apane vikAroM ko dUra karanA hai| pratyeka vikAra hiMsA-rUpa hai aura yaha bhUlanA nahIM cAhie, ki bAhara meM cAhe hiMsA ho yA na ho, para antara meM hiMsA ho hI jAtI hai / ataeva sAdhaka kA dRSTikoNa yahI honA cAhie, ki vaha apane vikAroM se nirantara lar3atA rahe aura unheM parAsta karatA calA jAe / vikAroM ko parAsta kiyA, ki brahmacarya hamAre sAmane A gayA / isa vivecanA se eka bAta aura samajha meM A jAnI cAhie, ki brahmacarya kI sAdhanA ke lie Avazyaka hai, ki hama dUsarI indriyoM para bhI saMyama rakheM, apane mana ko bhI kAbU meM rkheN| Apa brahmacarya kI sAdhanA to grahaNa kara leM, kintu A~khoM para aMkuza na rakheM, aura bure se bure dRzya dekhA kareM, to kyA lAbha ? A~khoM meM jahara. bharatA rahe, aura saMsAra ke raMgIna dRzyoM kA majA bAhara se liyA jAtA rahe, aura idhara brahmacarya ko surakSita rakhane kA maMsUbA bhI kiyA jAe, yaha asambhava hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya kA prabhAva 123 bhagavAn mahAvIra kA mArga kahatA hai, ki brahmacarya kI sAdhanA ke lie samasta indriyoM para aMkuza rakhanA cAhie / hama apane kAnoM ko itanA pavitra banAe rakhane kA prayatna kareM, ki jahA~ gAlI-galauja kA vAtAvaraNa ho aura bure se bure zabda sunane ko mila rahe hoM, vahA~ bhI hama vicalita na hoM, viparIta vAtAvaraNa se prabhAvita na hoN| yadi zakti hai, to vAtAvaraNa ko badala deM, yA usase prabhAvita na hoM, aura yadi itanI zakti nahIM hai, to sAdhaka ke lie usase alaga rahanA hI zreyaskara hai| hameM kAnoM ke dvArA koI bhI vikArottejaka dUSita zabda mana meM praviSTa nahIM hone denA caahie| jaba eka bAra gande zabda mana meM praveza pA jAte haiM, taba vahA~ ve jar3a bhI jamA sakate haiM / ve mana ke kisI bhI kone meM jama sakate haiM aura dhIre-dhIre panapa bhI sakate haiM, kyoMki mana jaldI bhUlatA nahIM hai / jo zabda usake bhItara gUMjate rahate haiM, avasara pAkara anajAna meM hI ve jIvana ko AkrAnta kara lete haiM / ataeva brahmacarya ke sAdhaka ko apane kAna pavitra rakhane cAhie~ / vaha jaba bhI sune, pavitra bAta hI sune, aura jaba kabhI prasaMga Ae, to pavitra bAta hI sunane ko taiyAra rhe| gandI bAtoM kA DaTa kara virodha karanA cAhie, mana ke bhItara bhI aura samAja ke prAMgaNa meM bhI / gharoM meM gAe jAne vAle gande gIta turanta hI banda kara dene kI AvazyakatA hai| mujhe mAlUma huA hai ki vivAha-zAdiyoM ke avasara para bahuta-sI bahineM gande gIta gAtI haiM / jahA~ vivAha kA pavitra vAtAvaraNa hai, Adarza hai, aura jaba do sAthI apane gRhastha-jIvana kA maMgalAcaraNa karate haiM, usa avasara para gAe gae gande gIta pavitra vAtAvaraNa ko kaluSita karate haiM, aura mana meM durbhAva utpanna karate haiN| jisa samAja meM isa prakAra kA gandA vAtAvaraNa hai, bure vicAra haiM aura kaluSita bhAvanAeM evaM paramparAeM haiM, usa samAja kI udIyamAna santati kisa prakAra susaMskArI evaM ujjvala caritrazAlI bana sakatI hai ? jo samAja apane bAlakoM aura bAlikAoM ke hRdaya meM galata paramparAoM ke dvArA jahara ur3elatA rahatA hai, usa samAja meM pavitra cAritrazIla aura sattva-guNI vyaktiyoM kA paripAka honA kitanA kaThina hai ? ___ Azcarya hotA hai, ki jinhoMne pratidina varSoM taka sAmAyika kI, AgamoM kA pravacana sunA, vItarAga prabhu aura mahAn AcAryoM kI vANI sunI aura saMtoM kI saMgati evaM upAsanA kI, unake mukha se kisa prakAra azlIla aura gande gIta nikalate haiM ? ziSTa aura kulona parivAra kisa taraha ina gItoM ko bardAzta karate haiM ? koI bhI zIlavAn vyakti kaise ina gItoM ko sunatA hai ? azlIla gIta samAja ke honahAra kumAroM aura kumArikAoM ke hRdaya meM vAsanA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 brahmacarya darzana kI Aga bhar3akAne vAle haiM, kulInatA aura ziSTatA ke lie cunautI haiM, aura samagra sAmAjika vAyu-maMDala ko viSamaya banAne vAle haiN| maiM nahIM samajha pAtA, ki jo puruSa aura nAriyAM aise avasara para itanI nimna manodazA para pahuMca jAte haiM, unhoMne varSoM kI adhyAtma-sAdhanA se kyA prApta kiyA ? unakI sAdhanA ne sacamuca hI agara koI AdhyAtmika cetanA utpanna kI thI, to vaha sahasA kahAM gAyaba ho gaI ? isase to yahI niSkarSa nikalatA hai, ki unakI varSoM kI sAdhanAe~ Upara kI Upara hI rhiiN| ve yoM hI AI aura yoM hI taira giiN| unhoMne jIvana kI gaharAI ko koI sthAyI divya saMskAra nahIM diyaa| yaha niSkarSa bhale hI kaTu hai, para mithyA nahIM hai, sAtha hI hamArI A~kheM khola dene vAlA bhI hai| yaha samajhanA galata hai, ki ve bhadde gIta kSaNika aura mana kI taraMga-mAtra haiN| jalAzaya meM jala kI taraMga uThatI haiM, para tabhI uThatI haiM, jaba usameM jala jamA hotA hai / jahA~ jala hI na hogA, vahA~ jala-taraMga nahIM utthegii| isI prakAra jisa mana meM apavitratA aura gandagI ke kusaMskAra na hoMge, usa mana meM apavitra gIta gAne kI taraMga bhI nahIM uThanI caahie| ataeva yahI anumAna kiyA jA sakatA hai, ki mana meM vikAra jame baiThe the, prasaGga AyA to bAhara nikala aae| ___bahuta se loga bAta-bAta meM gAliyA~ bakate haiM / unakI gAliyAM unakI asaMskAritA aura phUhar3apana ko sUcita karatI haiM, parantu yahIM unake duSpariNAma kA anta nahIM ho jAtA / unakI gAliyAM samAja meM kaluSita vAyu-maNDala kA nirmANa karatI haiM / unakI dekhA-dekhI choTe-choTe bacce bhI gAliyA~ bolanA sIkha jAte haiN| jina phUloM ko khilane para sugandha denI cAhie, unase jaba hama abhadra zabdoM aura gAliyoM kI durgandha nikalatI dekhate haiM, taba dila masosa kara raha jAnA par3atA hai / magara bAlakoM kI una gAliyoM ke pIche ve bar3e haiM, jo vicAra-hInatA ke kAraNa jaba-taba apazabdoM kA prayoga karate rahate haiN| jisa samAja meM isa prakAra kI dUSita vicAra-dhArA baha rahI ho, usa samAja kI bhaviSyakAlIna agalI pIr3hiyA~ devatA kA rUpa lekara nahIM Ane vAlI haiM / agara Apake jIvana meM se rAkSasI vRttiyoM nahIM nikalI haiM, to ApakI santAna meM daivI vRttiyoM kA vikAsa kisa prakAra ho sakatA hai ? devatA kI santAna devatA banegI, rAkSasoM kI santAna devatA nahIM bana sktii| yaha bAteM choTI mAlUma hotI haiM, parantu choTI-choTI bAteM bhI samaya para bar3A bhArI asara paidA karatI haiN| ___bhArata ke eka prAcIna dArzanika AcArya ne paramAtmA se bar3I sundara prArthanA karate hue kahA hai Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya kA prabhAva 125 bhadraM karNebhiH zRNuyAmaH zaradaH zatam / bhadramakSiNyapi pazyAmaH zaradaH zatam // -prabho, maiM apane jIvana ke sau varSa pUre karU~, to apane kAnoM se bhaddI bAteM na suneM / bhadra bAteM hI sunna / acchI-acchI aura sundara bAteM hI suna / mere kAnoM meM pavitratA kA pravAha sarvadA bahatA rahe / jo bAta kAnoM ke viSaya meM kahI gaI hai, vahI A~khoM ke viSaya meM bhI kahI gaI hai / koI bhI manuSya apanI A~khoM para pardA DAla kara nahIM cala sakatA / A~kheM haiM, to unake sAmane acche-bure rUpa kA saMsAra AegA hii| phira bhI hameM apane mahAn jIvana ke anurUpa vicAra karanA hai, ki jaba bhI koI abhadra rUpa hamAre sAmane Ae aura hama dekheM, ki hamAre mana meM vikAroM kA bahAva A rahA hai, to hama zIghra hI apanI A~kheM banda karaleM, yA apanI nigAha dUsarI ora kara leN| A~khoM ke dvArA amRta bhI A sakatA hai aura viSa bhI A sakatA hai, kintu hameM to amRta hI lenA hai / saMsAra meM baiThe haiM to kyA huA, leMge to amRta hI leNge| eka vRkSa hai, usameM phUla bhI haiM aura kA~Te bhI haiM / mAlI unameM se phUla letA hai, kAMTe nahIM letaa| hameM bhI mAlI kI taraha saMsAra meM phUla hI lene haiM, kAMTe nahIM / saMsAra kI abhadratA hamAre lie kAMTe-svarUpa hai, vaha tAjya hai / koI cAhe ki sArA saMsAra, acchA bana jAe to maiM bhI acchA bana jAU~, yaha sambhava nahIM hai| duniyAM meM do raMga sarvadA hI raheMge / ataeva hameM isa bAta kA dhyAna sarvadA ho rakhanA cAhie, ki saMsAra acchA bane yA na bane, hameM to apane jIvana ko acchA banA hI lenA hai / yaha nahIM ki hajAroM dIvAlie dIvAlA nikAla rahe haiM, to eka sAhUkAra bhI kyoM na dIvAlA nikAla de ? hA~, saMsAra ke kalyANa ke lie apanI zaktiyoM kA prayoga bhI karo, magara saMsAra ke sudhAra taka apane jIvana ke sudhAra ko mata roko / saMsAra kI bAteM saMsAra para chor3o aura pahale apanI hI bAta lo| yadi Apa apanA sudhAra kara lete haiM, to vaha saMsAra ke sudhAra kA hI eka aMga hai / Atma-sudhAra ke binA saMsAra ko sudhArane kI bAta karanA eka prakAra kI himAkata hai, apane Apako aura saMsAra ko ThaganA hai / jo svayaM ko nahIM sudhAra sakatA, vaha saMsAra ko kyA sudhAra sakatA hai ? yaha eka aisA tathya hai, ki isameM kabhI viparyAsa nahIM ho sakatA / jaina itihAsa ke pratyeka pRSTha para yaha satya apanI amiTa chApa lie baiThA hai / tIrthaGkaroM kI jIvaniyoM ko dekhie| jaba taka ve sarvajJatA aura vItarAgatA nahIM prApta kara lete, AtmA ke vikAsa kI uccatama sthiti para nahIM pahu~ca jAte, taba taka jaga ke uddhAra karane ke prapaMca se dUra hI rahate haiN| jaba ve svayaM zuddha sthiti prApta kara lete haiM, taba kRta-kRtya aura kRtArtha hokara jaga kA uddhAra karane meM laga jAte haiM / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 brahmacarya-darzana ___ isalie AcArya prArthanA karate hue kahate haiM, ki hama A~khoM se sau varSa taka bhadra rUpoM ko hI dekheM, bhadra dRzyoM ke hI darzana kreN| jo abhadra rUpa haiM, ve hamArI dRSTi se sadA ojhala hI rheN| jo sAdhaka kAnoM se bhadra zabda hI sunegA aura A~khoM se bhadra rUpa hI dekhegA, aura abhadra zabdoM aura rUpoM se vimukta hokara rahegA, usakA jIvana itanA sundara bana jAegA, ki vaha prArthanA kartA AcArya ke zabdoM meM, AdhyAtmika zaktiyoM kI upalabdhi ke sAtha dIrgha Ayu prApta karegA aura zata-jIvI hogaa| yahI kAnoM aura A~khoM kA brahmacarya hai, aura isI se andara ke brahmacarya ko prApta kiyA jA sakatA hai / koI kAnoM aura A~khoM ko khulA chor3a de, una para aMkuza na rakhe, phira cAhe ki usameM AdhyAtmika zaktiyAM utpanna ho jAeM, yaha asambhava hai| isI kAraNa hamAre yahA~ brahmacarya kI nau bAr3oM kA varNana AyA hai, aura vaha varNana bar3e hI sundara rUpa meM hai| hamAre zarIra meM jihvA bhI eka mahattvapUrNa aMga hai / manuSya kA zarIra kadAcita aisA banA hotA, ki use bhojana kI kabhI AvazyakatA hI na hotI aura vaha binA khAye-pIye yoM hI kAyama raha jAtA to, maiM samajhatA hU~, jIvana meM nau sau ninyAnave saMgharSa kama ho jaate| kintu aisA nahIM hai| zarIra Akhira, zarIra hI hai aura usakI bhojana ke dvArA kucha na kucha kSati-pUrti karanI hI par3atI hai| saMsAra meM bhojana kI acchI-burI bahuta-sI cIjeM maujUda haiN| khAne kI koI cIja hAtha se uThAI, aura muMha meM DAla lii| aba vaha acchI hai yA burI hai, isakA nirNaya kauna kare ? usakI parIkSA kauna kare? yaha satya kauna prakaTa kare ? yaha jIbha kA kAma hai| vaha vastu kI sarasatA evaM nIrasatA kA aura acchepana evaM burepana kA anubhava karatI hai| isa prakAra jihvA kA kAma khAdya vastuoM kI parakha karanA hai / kintu Aja usakA kAma kevala svAda-pUrti karanA hI bana gayA hai| khAne kI cIz2a acchI hai yA nahIM, pariNAma meM sukhada hai yA nahIM, zarIra ke lie upayogI hai yA anupayogI, jIvana ko banAne vAlI hai yA bigAr3ane vAlI, isakA koI vicAra nhiiN| basa, jIbha ko acchI laganI cAhie / jIbha ko jo acchA lagA, so gaTaka liyaa| isa prakAra khAne kI naH koI sImA rahI hai, na maryAdA rahI hai| ___ khAne ke lie jInA, jIvana kA lakSya nahIM hai| khAne kA artha hai, zarIra kI kSati aura durbalatA kI pUrti karanA, aura jIvana nirmANa ke lie Avazyaka zArIrika zakti prApta krnaa| jahAM yaha dRSTi hai, vahAM brahmacarya kI vizuddhi rahatI hai| jahA~ yaha dRSTi nahIM rahatI, vahA~ jIbha niraMkuza hokara rahatI hai, mirca-masAloM kI ora saMpakatI hai| isIlie kabhI-kabhI sImA se adhika khA liyA jAtA hai| tAmasika Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmacarya kA prabhAva 127 bhojana aura sAtvika bhI maryAdA se adhika khA lene se zarIra kA rakta khaulane lagatA hai aura zarIra meM garamI A jAtI hai| zarIra meM garamI A jAne para mana meM bhI garamI A jAtI hai| mana meM garamI A jAtI hai, to sAdhaka bhAna bhUla jAtA hai| jaba bhAna bhUla jAtA hai, taba sAdhanA ke sarvanAza kA dAruNa dRzya upasthita ho jAtA hai| Aja kA caukA dekho, to mAlUma hotA hai, ki ghara ke loga khAne ke sivAya aura kucha bhI nahIM jAnate haiM / duniyA bhara kA agar3ama-bagar3ama vahAM maujUda rahatA hai / aise avasara bhI dekhane meM Aye haiM ki yadi santa vahA~ pahu~ca gae aura Agraha svIkAra kara liyA, to una cIz2oM ko lene-dene meM sahaja hI AdhA ghaMTA laga gayA / ___ abhiprAya yaha hai, ki manuSya ne svAda ke lie anekavidha AviSkAra kara lie haiM / bhojana ke bhAMti-bhA~ti ke rUpa taiyAra kara lie haiN| yaha saba peTa ke lie nahIM, jIbha ke lie, svAda ke lie taiyAra kie haiM / yaha cAra aMgula kA mAMsa kA jo Tukar3A (jIbha) hai, usakA phaisalA hI nahIM ho pAtA / nAnA prayatna karane ke pazcAt bhI jIbha sRpta nahIM ho pAtI / jIbha kI ArAdhanA ke lie manuSya jitanA pacatA hai, aura prayatna karatA hai, usakA AdhA prayatna bhI agara vaha jIvana yA jana-kalyANa ke lie kare, to usakA kalyANa ho jAe / magara itanA prayatla karane para bhI vaha kahAM santuSTa hotI hai ? vaha to jaba dekho tabhI lAra TapakAtI rahatI hai, atRpta hI banI rahatI hai / manuSya mAMsa ke isa jarA se Tukar3e kI tRpti ke pIche apanI sArI jindagI ko barbAda kara detA hai| bacapana ke dina nikala jAte haiM, javAnI bhI Akara calI jAtI hai, aura bur3hApe ke dina A jAte haiM, taba bhI bacapana kI vRttiyoM se chuTakArA nahIM milatA hai| bur3hApe meM bhI khAne ke lie lar3AiyA~ macI rahatI haiM, saMgharSa hote hue dekhe jAte haiN| yaha sthiti dekhakara vicAra hotA hai, ki sATha-sattara varSa kI laMbI jindagI meM manuSya ne kyA sIkhA hai ? kabhI-kabhI purAne saMtoM ko bhI hama jihvA-vaza-vartI humA dekhate haiN| AhAra AyA aura unake sAmane rakha diyA gyaa| ve kahate haiM kyA lAe ? kucha bhI to nahIM laae|' bur3hApe meM bhI jisakI yaha vRtti ho, usane jIvana ke bahumUlya sattara varSa vyatIta karane ke bAda bhI kyA pAyA hai ? roTI AI hai, dAla-zAka AyA hai, phira bhI kahate haiM, kucha nahIM AyA / isakA artha yaha hai, ki peTa ke lie to saba kucha AyA hai, para, jIbha ke lie kucha nahIM aayaa| isa cAra aMgula kI jIbha para niyaMtraNa na kara sakane ke kAraNa hI kabhI-kabhI musIbata kA sAmanA karanA par3atA hai| jIbha ke sambandha meM jaba vicAra karate haiM, taba eka bAta yAda A jAtI hai / samartha guru rAmadAsa vaiSNava santa the| unhoMne eka jagaha caumAsA kiyA / Apa Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 brahmacarya-darzana jAnate haiM, ki jahA~ nAmI gurU Ate haiM, vahAM bhakta bhI pahu~ca hI jAte haiN| eka yuvaka vyApArI thA, aura acche ghara kA lar3akA thA / vaha aura usakI patnI rAmadAsajI ke bhakta ho gae aura pratidina unake AdhyAtmika upadeza sunane lge| idhara AdhyAtmika upadeza sunate the, aura udhara ghara meM yaha hAla thA, ki khAne ke lie roz2a lar3AI hotI thii| yuvaka caTorI prakRti kA thaa| kisI dina roTI sakhta ho gaI, to kahatA 'roTI kyA hai, yaha to patthara hai|' jarA narama raha gaI, to bolatA-'Aja to kaccA ATA hI ghola kara rakha diyA hai|' isa prakAra pati-patnI meM pratidina saMgharSa macA rahatA thaa| eka dina bhojana ke sambandha meM kahAsunI hote samaya, yuvaka ne roSa meM kahA-"isase to sAdhu bana jAnA hI acchA hai|" yuvaka ne jaba yaha bAta kahI, to usakI patnI Dara gii| use khyAla AyA ki kahIM sacamuca hI yaha sAdhu na bana jAe~ / bhojana ke prazna para phira kisI dina kahA-sunI ho gii| aba kI bAra yuvaka ne krodha meM Akara thAlI ko aisI Thokara lagAI ki roTI kahIM aura dAla kahIM jAkara pdd'ii| "basa, bhoga cuke gRhasthI kA sukha / hAtha jor3e isa ghara ko| aba to sAdhu hI bana jAnA hai"---yaha kahatA huA ghara se bAhara ho gyaa| isa prakAra vaha ghara se nikalA aura sIdhA bAz2Ara kA rAstA nApatA huA halavAI kI dukAna para phuNcaa| vahAM usane khUba peTa bhara kara miSTAnna khaae| magara becArI strI ke lie yaha samasyA kitanI kaThina thI? yuvaka ne to bAjAra meM khUba maje se apanA peTa bhara liyA, magara strI becArI kyA karatI ? vaha usake binA khAe kaise khAtI ? use bhUkhA raha kara hI dina gujAranA pdd'aa| / dUsarI bAra phira bhI isI prakAra kI ghaTanA ghaTI / saMyogavaza usa dina samartha guru rAmadAsa bhI vahA~ pahu~ca ge| unheM dekha kara strI ne socA-"kahIM inhIM ke pAsa na muMr3a jAeM"-aura vaha jora-jora se rone lgii| guru vicAra meM par3a gae / strI phabaka-phabaka ro rahI thii| aura jaba unhoMne rone kA kAraNa pUchA, to vaha aura jyAdA rone lagI / gurU ne kahA-"Akhira bAta kyA hai ? ghara meM tuma do prANI ho aura varSoM se sAtha-sAtha raha rahe ho| phira bhI dRSTikoNa meM mela kyoM nahIM biThA ske|" taba strI ne kahA-"unako mere hAtha kA banA khAnA acchA nahIM lagatA hai, aura kahate haiM, ki vaha sAdhu bana jaaeNge|" gurU ne yaha bAta sunI to kahA-"tuma yaha Dara to mana se nikAla do| kyoMki miyA~ kI daur3a masjida taka hI hai / sAdhu banane ke lie, AegA to mere pAsa Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmacarya kA prabhAva 126 ho / maiM dekha lUMgA, ki vaha kaisA sAdhu banane vAlA hai / abakI bAra yadi tujhe dhamakI de, to tU sApha kaha denA, ki sAdhu bananA hai, to bana kyoM nahIM jAte !" itanA kaha kara gurU lauTa ge| eka dina jaba phira vaisA hI prasaMga AyA, to yuvaka ne kahA-"isase acchA, to meM sAdhu hI na bana jaauuN|" pUrva nirdhArita yojanA ke anusAra, strI ne kaha diyA ki roja-roja sAdhu banane kA Dara dikhalAne se kyA lAbha hai ? Apako sAdhu banane meM hI sukha milatA ho, to Apa sAdhu bana jAie / maiM kisI na kisI taraha apanA jIvana calA luugii|" isa para yuvaka ne kar3aka kara kahA-"acchA, yaha bAta hai, to aba maiM z2arUra sAdhu bana jaauuNgaa|" yaha kaha kara vaha ghara se nikala par3A aura Aveza meM sIdhA samartha gurU rAmadAsa ke pAsa jA kara baiTha gyaa| bahuta dera taka baiThA rahA / Akhira, apanA abhiprAya guru caraNoM meM nivedana kiyaa| rAmadAsa ne prasanna bhAva se kahA, bahuta acchA / aura apane kAma meM laga ge| bhojana kA samaya ho cukA thA, yuvaka bhUkha se tila milAne lagA / lAcAra hokara usane gurU se kahA-"Aja AhAra lene kyoM nahIM padhAre ?" gurU ne kahA- "Aja celA AyA hai, isa kAraNa hameM bar3I prasannatA hai / Aja AhAra nahIM lAnA hai, ziSya-prApti kI khuzI meM vrata rkheNge|" yuvaka ke lie to eka-eka pala, pahara kI taraha kaTa rahA thaa| usane kahA"gurudeva, bhUkha ke mAre merI to AMteM kula-bulA rahI haiN| apane lie nahIM, to mere lie hI kucha bhojana kA prabandha kara diijie|" rAmadAsa jI ne kahA--"acchA, nIma ke patte sUta lAo aura unheM acchI taraha pIsa kara gole banA lo|" yuvaka ne AjJAnusAra nIma ke patta pIsa kara gole (laDDU) banA lie / vaha socane lagA-"nIma khAne kI cIja to hai nahIM / kintu gurU yogI haiM, unake prabhAva se kar3aveM gole mIThe bana jaaeNge|" gole taiyAra ho gae to gurU ne kahA-"aba tumheM jitanA khAnA ho khA. lo| bahuta acchI cIja hai, tumheM Ananda aaegaa|" yuvaka ne prasanna mana se jyoMhI eka golA muMha meM DAlA, to kar3avA jahara, vamana ho gayA / gurU ne kahA-"dUsarA uThA kara khaao| aura yadi phira vamana kiyA, to dekhanA, yaha DaMDA taiyAra hai / yahA~ to roz2a yahI khAne ko milegaa|" Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya darzana yuvaka ne kahA--"mahArAja, yaha to nIma hai, kar3avA z2ahara ! ise AdamI to nahIM khA sktaa|" samartha rAmadAsa ne eka laDDU uThAyA aura madhugolaka kI taraha jhaTa-paTa khA liyaa| yuvaka ne kahA-"Apa to khA gae, para mujhase to nahIM khAyA jA sktaa|" gurU ne kahA-"kyoM, isI bala para sAdhu banane calA hai ? are mUrkha, vyartha hI usa lar3akI ko kyoM taMga kiyA karatA hai ? tU sAdhu banane kA DhoMga kyoM karatA hai ? isa taraha sAdhu bana kara bhI kyA karegA ? sAdhu bana gayA aura bAda meM gar3abar3a kI to ThIka nahIM hogA / jIbha ke caTore sAdhu kaise bana sakate haiM ?" aba yuvaka kI akla ThikAne AI / vaha cupacApa ghara lauTa aayaa| phira usane yaha dekhanA banda kara diyA, ki roTI sakhta hai yA narama hai, kaccI hai yA pakkI hai / cupacApa zAnta bhAva se, jaisA bhI aura. jo bhI milatA, khAne lgaa| jinake ghara meM khAne-pIne ke lie hI mahAbhArata kA adhyAya calA karatA hai, ve bhalA U~ce jIvana kI sAdhanA kaise prApta kara sakate haiM ? ataeva jo sAdhanA karanA cAhate haiM, unheM khAna-pAna kI lolupatA ko tyAga denA cAhie, aura AvazyakatA se adhika bhI nahIM khAnA cAhie / he manuSya, tU khAne ke lie nahIM banA hai, kintu khAnA tere lie banA hai va tujhe bhojana ke lie jInA nahIM hai, jIne ke lie bhojana hai / bhojana tere jIvana-vikAsa kA sAdhana honA caahie| kahIM vaha jIvana-vinAza kA sAdhana na bana jaae| isa prakAra kAna aura A~kha ke sAtha-sAtha jo jIbha para bhI pUrI taraha aMkuza rakhate haiM, ve brahmacarya kI sAdhanA kara sakate haiN| jo apanI jIbha para aMkuza nahIM rakhegA, aura svAda-lolupa hokara caTapaTe masAle Adi utta jaka vastuoM kA sevana karegA, jo rAjasa aura tAmasa bhojana karegA, usakA brahmacarya nizcaya hI khatare meM par3a jaaegaa| brahmacarya kI sAdhanA jitanI ucca aura pavitra hai, utanI hI usa kI sAdhanA meM sApAnI kI bhI AvazyakatA hai| brahmacarya kI sAdhanA ke lie indriya-nigraha kI AvazyakatA hai aura manonigraha kI bhI AvazyakatA hai| brahmacarya ke sAdhaka ko phUMka-phUka kara paira rakhanA par3atA hai| yahI kAraNa hai, ki hamAre yahAM zAstrakAroM ne, brahmacArI ke lie aneka maryAdAe~ batalAI haiM / zAstra meM kahA hai mAlamo yauvanAinno, tho-kahA ya maNoramA / saMpavo beba bArI, lesimiviya-vaMsa / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya kA prabhAva iyaM hayaM gInaM, hAsa bhuttAsimANi y| paNInaM bhatta-pANaM ca, maimAyaM pANa-bhoyaNaM / --uttarAdhyayana sUtra strI janoM se yukta makAna meM rahanA vahA~ bahuta AvAgamana rakhanA, striyoM ke sambandha ko lekara manomohaka bAteM karanA, strI ke sAtha eka Asana para baiThanA, bahuta ghaniSThatA rakhanA, unake aMgopAMgoM kI ora dekhanA, unake kUjana, rudana aura gAyana ko mana lagA kara sunanA, pUrva-bhukta bhogopabhogoM kA smaraNa kiyA karanA / uttejanA-janaka AhAra-pAnI kA sevana karanA aura parimANa se adhika bhojana karanA, yaha saba bAteM brahmacArI ke lie viSa ke samAna haiN| aura yahI bAta puruSa-samparka ko le kara brahmacAriNI strI ke lie bhI samajhanA caahie| abhiprAya yaha hai, ki kAna, A~kha, aura jIbha para tathA mana para jo jitanA kAbU pA sakegA, vaha utanI hI dRr3hatA ke sAtha brahmacarya kI sAdhanA ke patha para agrasara ho skegaa| isa rUpa meM jo jIvana ko sIdhA-sAdhA banAegA, usameM pavitratA kI lahara paidA ho jAegI aura vaha apane jIvana ko kalyANamaya banA skegaa| vyAvara, 13-11-50 / adhyAtmika-sAdhanA ko carama pariNati niSkAma bhAva meM hai| jaba taka kAmanA ke viSAkta kauTa antarmana meM khaTakate rahate haiM, taba taka nirAkulatA-svarUpa sahaja mAnanda kaise upalabdha hosakatA hai? kAmanA ke kAMToM ko nikAle binA prAdhyAtmika sAdhanA ke divya bhAva ko galane-sar3ane se kathamapi nahIM bacAyA jA sktaa| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnta-khaNDa Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnta-khaNDa brahmacarya kI paridhi : bhAratIya dharma aura saMskRti meM, sAdhanA ke aneka mArga vihita kie gae haiM, kintu, sarvAdhika zreSTha aura sabase adhika prakhara sAdhanA kA mArga, brahmacarya kI sAdhanA hai / 'brahmacarya" zabda meM jo zakti, jo bala, aura jo parAkrama nihita hai, vaha bhASAzAstra ke kisI anya zabda meM nahIM hai| vIrya-rakSA brahmacarya kA eka sthUla rUpa hai| brahmacarya, vIrya-rakSA se bhI adhika kahIM gambhIra evaM vyApaka hai / bhAratIya dharma-zAstroM meM brahmacarya ke tIna bheda kie gae haiM.-kAyika, vAcika aura mAnasika / ina tInoM prakAroM meM mukhyatA mAnasika brahmacarya kI hai / yadi mana meM brahmacarya nahIM hai, to vaha vacana meM evaM zarIra meM kahA~ se aaegaa| jo vyakti apane mana ko saMyamita nahIM rakha sakatA, vaha kabhI bhI brahmacarya kI sAdhanA meM saphala nahIM ho sktaa| brahmacarya kI sAdhanA eka vaha sAdhanA hai, jo antarmana meM alpa vikAra ke Ane para bhI khaNDita ho jAtI hai| maharSi pataJjali ne apane 'yoga-zAstra' meM brahmacarya kI paribhASA karate hue batAyA hai ki, "brahmacarya-pratiSThAyAM vIrya-lAbhaH" / isakA artha hai ki jaba sAdhaka ke mana meM, vacana meM aura tana meM, brahmacarya pratiSThita ho jAtA hai, sthira ho jAtA hai, taba use vIrya kA lAbha milatA hai, zakti kI prApti hotI hai / brahmacarya kI mahimA pradarzita karane vAle uparyukta yoga-sUtra meM prayukta vIrya zabda kI vyAkhyA karate hue, TIkAkAroM evaM bhASyakAroM ne vIrya kA artha, zakti evaM bala bhI kiyA hai| __ brahmacarya zabda meM do zabda haiM brahma aura carya / isakA artha hai-brahma meM caryA / brahma kA artha hai, mahAn aura caryA kA artha hai-vicaraNa karanA, ramaNa karanA / jaba sAdhaka apane jIvana ke kSudra kSetra meM vicaratA hai, apane Apako pratyeka sthiti meM kSudra evaM hIna mAnatA hai, taba usakI caryA, usakA gamana, brahma kI ora, paramAtma-bhAva kI ora kaise ho sakatA hai ? usa sthiti meM brahmacarya kA samyak pAlana nahIM kiyA jA sktaa| kyoMki kSudra evaM dIna-hIna saMskAroM meM jIvana kI. virATatA evaM garimA kI upalabdhi asaMbhava hai / kSudra evaM hIna paridhi ko chinna-bhinna karake, pavitra jIvana kI vizAlatA aura virATatA kI ora agrasara honA evaM antataH usameM rama jAnA hI brahma Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 brahmacarya-darzana carya zabda kA vyApaka artha hai / jo vyakti apane vIrya ko, apanI zakti kI rakSA karatA hai tathA apane ko vIryasampanna banAne kA nirantara prayatna karatA hai, usI ke amala evaM dhavala hRdaya meM, vimala brahma-bhAva kA udaya hotA hai / isI AdhAra para brahmacarya zabda kA prayoga vIrya-rakSA ke artha meM kiyA jAtA hai / vIrya-rakSA ke nAma para loka-pracalita brahmacarya ke mAtra zarIra-sambandhI saMkucita artha ke pIche, brahmacarya zabda ko vAstavika gambhIratA, vizAlatA evaM vyApakatA ko nahIM bhUla jAnA cAhie / brahmacarya zabda kA artha hai, jovana ko mahAn banAnA, zakti kA saMcaya karanA aura mana kI bikharI huI vRttiyoM ko ekatrita karanA / ataH brahmacarya kA sabase adhika vyApaka artha yaha hai ki apane zarIra kI zakti bar3hAnA, apanI vANI kI zakti ko bar3hAnA aura apane mana kI maulika vizuddha saMkalpa zakti kA vikAsa karanA arthAt bhautika evaM AdhyAtmika zaktiyoM kA sarvotkRSTa vikAsa karanA / isI ko brahmazakti kA bahumukhI vikAsa kahate haiM / sAdhaka apane brahma kA, apane Atma-bhAva kA tathA sAtha hI sAdhana rUpa meM apane vIrya kA, apane zuka kA saMrakSaNa, saMzodhana evaM parivardhana karatA hai, vahI vastutaH brahmacarya kI sAdhanA meM saphala hotA hai| kucha loga zarIra kI abhivRddhi aura zarIra kI sthUlatA ko hI, brahmacarya mAnate haiM / parantu unakA yaha vizvAsa vAstavika nahIM hai / isameM sandeha nahIM ki brahmacarya se zArIrika zakti ko unnati hotI hai, kyoMki brahmacarya kI zakti vastutaH eka bahuta bar3I zakti hai, kintu zarIra ke sthUlatva kA sambandha zakti ke sAtha nahIM hai / eka vyakti sthUlakAya hokara bhI durbala evaM balahIna ho sakatA hai / isake viparIta eka dUsarA vyakti jo kRzakAya hai, vaha sabala evaM balavAna bhI ho sakatA hai / zakti kA kendra, brahmacarya hai, sthUla zarIra nhiiN| yaha bAta avazya hai, ki brahmacarya aura durbalatA donoM eka sAtha nahIM raha sakate / jahA~ durbalatA hai, vahIM brahmacarya nahIM, aura jahA~ brahmacarya hai vahA~ durbalatA Tika nahIM sakatI / jahA~ prakAza hai vahA~ andhakAra kaise rahegA ? ataH brahmacarya kA artha hai, zakti, kriyAzIlatA, ojasvitA, tatparatA, sahanazIlatA aura mana kA apAra utsAha / brahmacarya kA artha moTApana, pahalavAnI aura zarIra kA bhArIpana nahIM kiyA jA sakatA / jo loga zarIra ke sthUlatva ko brahmacarya kA pratIka mAnate haiM, ve brahmacarya zabda ke sAtha bar3A anyAya karate haiM / bhArata ke prAcIna yogI, RSi evaM muniyoM ne brahmacarya zabda kI vyAkhyA karate hue yaha batAyA hai ki, ATha prakAra ke maithuna se virata honA hI brahmacarya hai / ve ATha maithuna isa prakAra haiM-smaraNa, kIrtana, keli, prekSaNa, guhya-bhASaNa, saMkalpa, 1. smaraNaM kIrtanaM keliH prekSaNaM guhya-bhASaNam / saMkalpo'dhyavasAyazca kriyA * nirvRttireva ca ||31|| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya kI paridhi 137 adhyavasAya aura sambhoga / ina ATha prakAra ke maithuna-bhAva kA parityAga hI vastutaH brahmacarya zabda kA maulika artha haiN| bhArata ke vibhinna dharma-zAstroM meM brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ko cetAvanI dete hue kahA gayA hai ki vatsa! ina ATha prakAra ke maithuna meM se kisI eka kA bhI sevana mata kro| kAma kA janma pahale mana meM hotA hai, phira vaha zarIra meM pallavita, puSpita aura phalita hotA hai| smaraNa se lekara aura sambhoga taka maithuna ke jo ATha bheda batalAe haiM, unameM mAnasika, vAcika, evaM kAyika sabhI prakAra kA a-brahmacarya A jAtA hai / isa abrahmacarya se, apanI vIryazakti ke saMrakSaNa karane kA Adeza aura upadeza samaya-samaya para zAstrakAroM ne diyA hai / manuSya ke mana ko vikAra aura vAsanA kI ora le jAne vAle, usake manovega aura indriyA~ haiN| manuSya jaisA vicAra karatA hai, vaisA hI vaha bolatA hai aura jaisA bolatA hai, vaisA hI vaha AcaraNa karatA hai| ataH vicAra, vANI aura AcAra para use saMyama rakhanA cAhie / brahmacarya ke upadeza meM eka-eka indriya ko vaza meM karane para vizeSa bala diyA gayA hai / indriyoM ke nigraha ko brahmacarya kahA gayA hai| indriyA~ pA~ca haiM-A~kha, kAna, nAka, jIbha aura tvacA / ina pAMca indriyoM kA nigraha karanA AsAna kAma nahIM hai / kintu yaha bhI nizcita hai ki jaba taka indriyoM ke adhovAhI pravAha ko UrdhvavAhI nahIM banAyA jAegA, brahmacarya kI sAdhanA meM taba taka saphalatA nahIM mila sakatI / jaba indriyA~ apane-apane viSaya meM pravRtta ho jAtI haiM, taba ve manuSya ke niyantraNa meM nahIM rhtiiN| inheM niyaMtraNa meM rakhane ke lie yaha Avazyaka hai ki indriyoM ko apane-apane viSayoM se haTAyA jAe aura unheM bahirmukhI se antarmukhI banAne kA prayatna kiyA jaae| pA~ca indriyoM ke pA~ca viSaya isa prakAra haiM-cakSu kA viSaya rUpa, zrotra kA viSaya zabda, ghrANa kA viSaya gandha, rasanA kA viSaya rasa aura sparzana kA viSaya sparza / manuSya ke mana meM prasupta vikAra aura vAsanA ko jAgRta karane ke lie netra sabase balavAna haiM / rUpa ko dekhanA inakA mukhya kArya hai| rUpa kaisA bhI kyoM na ho, kintu use dekhane kI lAlasA prAyaH pratyeka manuSya ke mana meM banI rahatI hai| rUpadarzana kI isa lAlasA aura Asakti ko jItanA hI netra-saMyama hai, netra kA brahmacarya hai| saMyama ko sAdhanA karane vAle sAdhaka ke lie, apane netra kI isa pravRtti para niyaMtraNa karane kI bahuta bar3I AvazyakatA hai / Aja kA nAgarika jIvana aura usakA etanmaithunamaSTAMgaM pravadanti manISiNaH / viparItaM brahmacaryametadevASTalakSaNam ||32|| -dakSasmRti, a. 7 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 brahmacarya - darzana dUSita vAtAvaraNa, praur3ha strI-puruSoM para hI nahIM, balki adhakhile komala bAlaka tathA bAlikAoM ke mana ko bhI prabhAvita karatA hai / ve jidhara bhI A~kha uThAkara dekhate haiM, udhara hI unheM haThAt khIMca le jAne vAle pralobhana umar3ate-ghumar3ate hue najara Ate haiM / usa lubhAvane aura vAsanAmaya dRzya ko dekhakara, ve apane ko roka nahIM sakate / Age calakara ve bhI usI vAsanA ke pravAha meM pravAhita ho jAte haiM, jisameM unake mAtA aura pitA, bhAI aura bahina tathA anya parijana pravAhita hote rahate haiM / nRtya, saMgIta, aura Aja kA bahuraMgI sinemA - yaha saba milakara komala mana ko komala bhAvanAoM para tIvratara AghAta karate haiM / grIka ke mahAn dArzanika pleTo ne apane guru sukarAta kI zikSA kA vizleSaNa karate hue likhA hai ki "nATaka, saMgIta aura vAsanAmaya khela tamAze, manuSya ke mana para burA prabhAva DAlate haiM / ataH manuSya ko vAsanA bhar3akAne vAle nATaka nahIM dekhane cAhie~ / " yahA~ kucha loga tarka kara sakate haiM ki nATaka sinemA Adi ke jahA~ kucha aMza bure hote haiM, vahA~ kucha aMza acche evaM zikSAprada bhI to hote haiM / ataH nATaka Adi kA ekAntataH niSedha nyAyocita nahIM hai / isa sandarbha meM mujhe kahanA hai ki sarva sAdhAraNa mAnava kA dUSita mana acche saMskAroM ko prathama to zIghra hI grahaNa nahIM kara pAtA / yadi karatA bhI hai, to ve kSaNika rahate haiM / jIvana ke kartavya kSetra meM baddhamUla nahIM hote / manovijJAna- zAstra ke paNDita viliyama jemsa ne apanI eka pustaka meM likhA hai ki, " eka rasiyana mahilA nATaka ke dRzya meM saradI se ThiThurate hue eka manuSya ko dekhakara A~sU bahAtI rahI, parantu usake svayaM ke ghor3A aura kocavAna nATakazAlA ke bAhara rUsa ke khUna jamA dene vAle bhayaMkara pAle meM marate rahe / " yaha ghaTanA spaSTataH isa tathya ko prakaTa karatI hai ki adhikAMza darzaka kevala apanI vAsanA kI paritRpti ke lie hI nATaka aura sinemA ke dRzyoM ko dekhate haiM / unake sundara bhAvoM ko ve apane mana para aMkita nahIM kara pAte / pratidina nATaka athavA sinemA dekhane vAle, usake dUragAmI bhayaMkara duSpariNAma kI ora A~kheM kholakara nahIM dekha pAte / ise A~khoM ke hote hue bhI A~khoM kA andhApana kahA jAtA hai / cakSuS indriya kA yaha rUpa sambandhI durupayoga, bhArata ke prAcIna RSi-muniyoM se bhI chipA huA na thA / isIlie unhoMne brahmacarya ke niyamoM kA varNana karate hue, kahA - " nartanaM gItaM, vAdanaM ca" arthAt brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ko nRtya, saMgIta aura vAdana kA upayoga nahIM karanA caahie| bhArata ke prAcIna zAstroM to yahA~ taka bhI kahA gayA hai ki brahmacarya kI sAdhanA karane vAle ko apanA svayaM kA mukha bhI darpaNa meM nahIM dekhanA caahie| kyoMki darpaNa ke upayoga se mana meM saundarya Asakti kI bhAvanA utpanna hotI hai / praur3ha vyakti hI nahIM, bhole bhAle bAlaka evaM bAlikAe~ bhI apane mukha ko darpaNa meM dekhakara apane svayaM ke viSaya meM taraha-taraha kI kalpanAe~ karane lagate haiM / netra saMyama brahmacarya pAlana ke lie prathama sopAna hai / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya kI paridhi 139. netra-saMyama kA artha hai, netra se sundara aura AkarSaka vastu dekhakara bhI, usa vastu meM Asakti aura lAlasA utpanna na hone denaa| yadi itanA sAmarthya na ho to, vikArotejaka vastu ke rUpa-darzana se A~khoM ko bacAe rakhane kA prayatna karate rahanA caahie| manuSya ke pAsa dUsaroM kI bAta ko sunane ke lie zrotra hai| zrotra indriya kA viSaya hai zabda / zabda priya bhI hotA hai aura apriya bhI hotA hai| acchA bhI hotA hai aura burA bhI hotA hai, priya zabda ko sunakara manuSya ke mana meM rAga utpanna ho jAtA hai aura apriya zabda ko sunakara dvaSa utpanna hotA hai / kAmottejaka abhadra zabda manuSya ke mana meM prasupta vAsanA ko jAgRta kara detA hai / ataH brahmacarya ke sAdhaka ke lie zrotra-saMyama nitAnta Avazyaka hai / nRtya dekhane ke sAtha-sAtha abhadra saMgIta sunane kA niSedha bhI zAstrakAroM ne kiyA hai / brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ko azlIla gAne evaM bajAne Adi kA adhikAra nahIM hai| kyoMki gaMde gAyana aura vAdya vAsanA ubhArate haiM / eka manovaijJAnika ne apanI eka pustaka meM likhA hai ki-"isameM koI sandeha nahIM ki, bhinna-bhinna prANiyoM meM, vizeSa rUpa se kITa-pataMgoM aura pakSiyoM meM saMgIta kA uddezya nara aura mAdA ko paraspara eka dUsare ke prati lubhAnA hI hotA hai|" DArvina mahodaya ne bhI isa viSaya meM bahuta anusaMdhAna kie haiM aura ve bhI antataH ukta nirNaya para hI pahuMce haiM / vartamAna kAla kI gaveSaNAoM se bhI yaha bAta siddha ho cukI hai ki madhura zabdoM tathA gItoM kA pariNAma pakSiyoM meM nara aura mAdA kA milana hI hotA hai / gIta tathA prema ke sambandha ko siddha karane ke lie, itanA kahanA ho paryApta hai ki prANi-jagata meM nara tathA mAdA meM se eka ko ho prakRti kI ora se madhura svara diyA gayA hai, donoM ko nahIM / saMgIta evaM madhura zabda sunane kI pravRtti jisa prakAra pakSiyoM meM hai, usI prakAra pazuoM meM bhI kama nahIM hai / isa sambandha meM DAkTara elisa ne kahA hai ki -"jaba hama isa bAta para vicAra karate haiM ki pazupakSiyoM meM hI nahIM, apitu choTe-se-choTe jantu meM bhI, prasupta vAsanA rahI huI hai| usakI abhivyakti cetanA ke vikAsa ke sAtha tathA prANI ke aMga aura indriyoM ke vikAsa ke sAtha abhivRddhi hotI rahatI hai|" astu, jo saMgIta kSa dra jantu, pazu aura pakSiyoM para vAsanAnukUla prabhAva DAla sakatA hai, vaha manuSya para kyoM nahIM DAla sakatA ? pleTo ne apane 'kAlpanika rAjya' nAmaka pustaka meM likhA hai ki- "puruSoM ko hI nahIM, striyoM ko bhI saMgIta nahIM sikhAnA caahie|" pleTo do hI prakAra ke saMgIta sikhAne ke haka meM haiM--eka yuddha kA aura dUsarA prabhu kI prArthanA kaa| jaba hama pazu, pakSI aura manuSya sabhI meM saMgIta kA sambandha, viSaya-vAsanA ko jAgRta karane ke sAtha dekhate haiM, taba prAcIna RSiyoM kA brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ke jIvana ke sambandha meM yaha kahanA ki use nRtya aura saMgIta dekhanA aura sunanA nahIM national Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 brahmacarya-darzana cAhie, to ucita hI pratIta hotA hai / zabda kA prabhAva sAmAnya manuSya ke mana para hI nahIM, bar3e-bar3e sAdhakoM ke mana para bhI anukUla aura pratikUla par3a sakatA hai / ataH brahmacarya kI sAdhanA karane vAle ke lie zrotra-saMyama Avazyaka hI nahIM, nitAnta Avazyaka hai| ghrANa kA viSaya hai gandha / gandha donoM prakAra kA ho sakatA hai-purabhita aura asurabhita / donoM prakAra ke gandha-viSaya se bacane ke lie sAdhaka ko sajaga rahanA cAhie / nAsikA tathA janana-zakti meM paraspara ghaniSTha sambandha mAnA gayA hai| prAcIna kAla meM roma ke logoM ko bhI isa sambandha kA vizeSa parijJAna thaa| zarIrazAstriyoM kI dRSTi meM yauvana-kAla meM taruNa aura taruNiyoM ko adhika naksIra phUTane kA kAraNa nAsikA tathA jananendriya kA sambandha ho hai| aneka prayoga isa prakAra ke kie gae haiM ki jinameM nasIra ko, usa vyakti ke janana-pradeza para barpha rakhakara banda kiyA gayA hai| kamajora strI aura puruSoM meM sambhoga-kriyA ko samApti ke bAda naksora phUTatI dekhI gaI hai| aneka bAra vIrSakSaya' ke pIche nAsikA-randhra ke dvAra kA avarodha aura chIMka Adi kA AnA bhI dekhA gayA hai| DA0 elisa mahodaya ne eka strI kA ullekha karate hue kahA hai ki-"eka strI ko vivAha ke bAda naksIra ke bImArI rahane lagI thI, aura eka puruSa ko vivAha ke bAda nirantara jukAma rahane ko bImArI rahane lagI thii| anusandhAna karane para jJAta huA ki ati sambhoga hI isakA mukhya kAraNa thaa|" isa prakAra hama dekhate haiM ki gandha kA prabhAva manuSya ke mana para kisa gaharAI ke sAtha par3atA hai| yahI kAraNa hai ki bhArata ke prAcIna dharma-zAstroM meM rUpa aura zabda ke samAna, gandha ko bhI brahmacarya kA vighAtaka mAnA gayA hai| brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ke lie, phUla sUMghane kA, puSpa-mAlA pahanane kA, zarIra para kastUrI evaM candana Adi ke sugandhita dravyoM ke lepa kA spaSTa niSedha kiyA gayA hai| rasanA indriya kA viSaya hai rasa / rasa-lolupa vyakti kabhI bhI brahmacarya kA pAlana nahIM kara sakatA / manuSya kI rasa-lolupatA ke kAraNa hI usake mana meM vividha prakAra ke vikalpa evaM vikAra paidA hote haiM / zarIra meM aneka prakAra ke roga bhI isa rasa-lolupatA ke kAraNa hI utpanna hote haiM / brahmacarya ke paripAlana ke lie rasa-saMyama aura bhojana-saMyama paramAvazyaka hai / jahA~ rasa hotA hai vahA~, rUpa, gandha aura sparza ko bhI uttejana milatA hai / yahI kAraNa hai ki bhAratIya dharma-zAstroM meM brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ke lie sarasa padArthoM ke sevana kA kaThoratA ke sAtha niSedha kiyA gayA hai / isake atirikta khaTAI, miThAI aura mirca bhI brahmacarya ke lie ghAtaka padArtha haiM / inase zarIra meM eka aisA tatva paidA hotA hai, jo sampUrNa zarIra ko viSAkta Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya kI paridhi evaM usa janazIla banA detA hai / usa sthiti meM brahmacarya kA pAlana kaThinatara ho jAtA hai| zarAba, cAya, kAphI aura tambAkU bhI zarIra meM vikAra utpanna karateM haiM / inake sevana se brahmacarya para burA prabhAva par3atA hai| adhika bhojana karane se bhI brahmacarya meM aneka vikAra paidA ho jAte haiM / durAcArI vyakti kA apanI rasanA indriya para basa na rahane ke kAraNa hI vaha adhika aura vikRta bhojana karatA hai / bhAratIya Ayurveda-zAstra meM batAyA gayA hai ki jo vyakti hita-bhuk evaM mita-bhuk hotA hai, vaha kabhI roga grasta nahIM hotA / DAkTara kailaoNga ne apane eka grantha meM likhA hai ki- " adhika khAne se vIrya - nAza honA nizcita hai aura usI prakAra vikRta bhojana se bhI vIrya meM vikAra utpanna hote haiM / " brahmacarya ke prAcIna niyamoM meM isa siddhAnta ko hai ki- "annamayaM hI manaH" arthAt manuSya kA mana annamaya hai / vaha jaisA anna khAtA hai usakA mana bhI, vaisA hI acchA yA burA banatA hai / khaTTe mIThe, tIkhe, namakIna, aura carapare padArtha manuSya ke mana ko vikRta karane vAle hote haiM / ataH brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ko ina sabakA sevana nahIM karanA cAhie / yahI rasanA - saMyama hai / mukhyatA dI gaI , sparzana indriya kA viSaya sparza hai / sparza komala, kaThora, rukSa, snigdha, zIta, uSNa, laghu aura guru bheda se ATha prakAra kA mAnA gayA hai| bhArata ke prAcIna dharma zAstroM meM sparzana indriya ke viSaya meM paryApta prakAza DAlA gayA hai / hamAre prAcIna RSi-muniyoM ne apane ziSyoM ko yaha zikSA dI thI ki komala evaM mRdu vastuoM kA parityAga karado / kyoMki sparzana indriya ke uttejita hone se brahmacaryaM para AghAta pahu~catA haiM | DA0 bena ne apanI prasiddha pustaka meM Emotions & Will meM likhA hai ki"sparza prema evaM sneha kA Adi aura anta hai / " sparza prasupta manobhAvoM ko jAgRta karane kA sabase bar3A kAraNa hai / sparza kA manuSya ko uttejita karane meM itanA bhArI prabhAva hai ki aneka pazcimI lekhakoM kI sammati meM, vartamAna yuga manuSya, sparzana indriya kI camaka-damaka meM apane Apa ko bhUla baiThA hai| DA0 blaoNca apane eka grantha meM likhate haiM ki - " sparza se mAnasika vikAra utpanna ho jAne kA mukhya kAraNa yaha hai ki tvacA ke jJAna tantuoM kI racanA tathA zarIra ke prajanana aMgoM ke tantuoM kI racanA' eka hI padArtha se huI hai / isalie prANImAtra ke anya samasta avayavoM kI apekSA tvacA kA prabhAva, mAnasika durbhAvoM ko jAgRta karane meM adhika saphala hotA hai / jo vyakti sparza kI AMdhI se baca jAtA hai, vaha usake una duSpariNAmoM se bhI baca jAtA hai, jo use andhA banA dene vAle hote haiM / " bhArata ke prAcIna RSi aura muniyoM ne bhI yaha batAyA hai ki brahmacaryaM kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ko, komala zayyA para nahIM sonA cAhie evaM apane se bhinna kisI bhI vyakti ke zarIra kA sparza nahIM karanA cAhie | kyoMki isase usake brahmacarya kI sAdhanA para burA prabhAva par3atA 141 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 brahmacarya-darzana hai / upaniSadoM meM kahA gayA hai ki brahmacArI vyakti ko apane gupta aMgoM kA sparza bAra-bAra nahIM karanA caahie| AcArya hemacandra ne apane yogazAstra meM likhA hai ki-brahmacarya kI sAdhanA karane vAle vyakti ko kisa prakAra apanI indriyoM para vijaya prApta karanI caahie| unhoMne likhA hai ki jisa prakAra hemanta Rtu kA bhayaGkara zIta. binA agni ke naSTa nahIM hotA hai, usI prakAra manuSya ke mana kA kAma-bhAva bhI, binA indriya-nigraha ke naSTa nahIM hotaa| indriyoM ke viSayoM meM Asakta hone vAle prANiyoM kI durdazA kA varNana karate hue unhoMne likhA hai ki hathinI ke sparza sukha kI apanI lAlasA ko pUrA karane ke lie, hAthI zIghra hI bandhana ko prApta ho jAtA hai / agAdha jala meM vicaraNa karane vAlI machalI jAla meM lage hue lohe ke kA~Te para saMlagna mAMsa ko khAne ke lie jyoM hI udyata hotI hai, tyoMhI vaha macchImAra ke hAtha par3a jAtI hai / gandha meM Asakta amara, madonmatta hAthI ke kapola para baiThatA hai aura usake kAna kI phaTakAra se mRtyu kA zikAra ho jAtA hai| camakatI dIpa-zikhA ke prakAza para mugdha hokara pataMga, jyoMhI dIpaka para giratA hai, tyoMhI vaha vikarAla kAla kA grAsa bana jAtA hai| madhura gIta kI dhvani ko sunakara hariNa, apane poche Ate hue vyAdha ko dekha nahIM pAtA aura usake bANa kA zikAra bana jAtA hai| isa prakAra sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra ina pAMca indriyoM meM se eka-eka indriya kA viSaya bhI jaba mRtyu kA kAraNa bana jAtA hai, taba eka sAtha pA~coM indriyoM kA sevana mRtyu kA kAraNa kyoM nahIM hogA ? ataH brahmacArI vyakti ko ina pA~ca prakAra ke viSayoM se, inakI Asakti se bacate rahanA caahie| maharSi pataJjali ne apane 'yogadarzana' meM indriya-nigraha aura manonirodha kA upadeza dete hue kahA ki brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ko, indriyajanya bhogoM kI Asakti se aura unake viSayoM kI lAlasA se bacate rahanA cAhie, anyathA vaha apane brahmacarya kI sAdhanA meM saphala nahIM ho skegaa| brahmacarya kI sAdhanA meM siddhi prApta karane ke lie, indriya-nigraha kI apekSA bhI, manonirodha ko adhika mahatva diyA gayA hai / kyoMki manuSya kA mana atyanta vegazola aura bar3A hI vicitra hai| bhAratIya darzana meM mana kI vyAkhyA karate hue kahA gayA hai ki mana saMkalpa-vikalpAtmaka hotA hai / saMkalpa aura vikalpa mana ke dharma haiM, mana kI vRttiyA~ haiM / manuSya kI manobhUmi meM acche aura bure, donoM hI prakAra ke vicAra paidA hote rahate haiM / eka kSaNa ke lie bho, manuSya kA mana kabhI niSkriya hokara nahIM 2. yoga-zAstra, caturtha prakAza, zloka 24-33 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya kI paridhi 143 baiThatA / jAgaraNa avasthA meM hI nahIM, suSupti.avasthA meM bhI vaha, saMkalpa aura vikalpoM ke tAne-bAne bunatA rahatA hai / isa jagatI-tala para anya koI aisA padArtha nahIM hai, jo vega meM evaM gati meM manuSya ke mana kI samatA kara sake / mana kI apAra adbhuta zakti ko dekhate hue, vicAra hotA hai ki isakA nirodha kaise kiyA jAe, isakA nigraha kaise kiyA jAe, bar3I pecIdA samasyA hai, sAdhaka ke sAmane / santa kabIra ne bhI mana kI isa acintya zakti ko dekhakara kahA ki "mana ke hAre hAra hai,mana ke jIte jIta / " santa kabIradAsa kahate haiM ki, yaha mana bar3A vicitra hai / isakI zakti adbhuta hai aura isakA bala apAra hai / manuSya ke jIvana kI jaya aura parAjaya, manuSya ke mana kI hAra aura jIta para hI AdhArita rahatI hai / apane bhayaGkara zatruoM se lar3ane vAlA yoddhA, apane zatruoM se parAjita nahIM hotA, apitu vaha apane mana kI durbalatA se hI parAjita hotA hai / jaba taka manuSya ke mana meM jIta na ho, taba taka bAhara kI jIta bhI usake mana ko praphullita nahIM kara sktii| gItA meM arjuna bhagavAn zrIkRSNa se yaha pUchatA hai ki yoga-sAdhanA karane ke lie aura usameM saphalatA prApta karane ke lie Apane mana ke nirodha ko Avazyaka batalAyA hai, kintu mana kA nirodha kaise sambhava ho sakatA hai, kyoMki vaha to pavana se bhI adhika sUkSma aura gatizIla hai| phira sAdhaka usakA nigraha aura nirodha kaise kara sakatA hai ? isa prazna kA samAdhAna karate hue bhagavAna zrIkRSNa ne kahA ki-"arjuna ! manuSya kI AtmA meM mana kI zakti se bhI adhika zakti hai / yadi vaha apane svarUpa ko bhalI bhA~ti pahacAna le to phira usake lie, mana kA nigraha aura nirodha koI bar3I bAta nhiiN| mana ko jItA jA sakatA hai| usako jItane ke do upAya haiM:-abhyAsa aura vairAgya / abhyAsa kA artha hai nirantara kA prayatna aura vairAgya kA artha hai indriyoM ke viSayoM meM sahaja virakti kA bhAva / jo vyakti abhyAsa aura vairAgya kI sAdhanA meM saphala ho jAtA hai, vaha apane mana ke vikAroM ko AsAnI se jIta sakatA hai / AcArya hemacandra ne manojaya kA, manonirodha kA aura mana ko nigRhIta karane kA mArga batAte hue, apane yogazAstra meM kahA hai-"indriya-vijaya ke lie mana kI zuddhi Avazyaka hai / ataH sAdhaka kA kartavya hai ki vaha mana kI zuddhi karake, indriyoM para vijaya prApta kre| mana kI zuddhi ke binA yama aura niyamoM kA pAlana karane se, sAdhaka ko apane sAdhya kI siddhi prApta nahIM ho sakatI / jaina darzana mana ko mArane kI bAta nahIM kahatA, balki use sAdhane kI bAta kahatA hai / kyoMki mana indriyoM kA saMcAlaka hai, vahI unheM viSayoM kI ora prerita karatA hai / mana para adhikAra kara lene se, indriyoM para bhI adhikAra kiyA jA sakatA hai / vAstava meM mana kI sAdhanA hI Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana saccI sAdhanA hai / mana sadha gayA, to saba kucha sadha gayA aura mana nahI sadhA to kucha bhI nahIM sadhA / mana kA nirodha kie binA jo vyakti brahmacarya-yoga kI sAdhanA karane kA nizcaya karatA hai, vaha usI prakAra ha~sI kA pAtra banatA hai, jaise eka paMgu vyakti eka grAma se dUsare grAma jAne kI icchA karake hAsyAspada bana jAtA hai / jo sAdhaka mana kA nirodha nahIM kara pAtA, vaha indriya kA nigraha bhI nahIM kara sakatA, aura jo manonirodha aura indriya kA nigraha nahIM kara sakatA, vaha brahmacarya kA pAlana bhI nahIM kara sakatA / kevala kisI eka indriya kA nigraha kara lenA hI brahmacarya nahIM hai, balki samasta indriyoM aura mana ko viSayoM se haTAnA hI brahmacarya kI paridhi hai, brahmacarya kI parisImA hai| dharma-zAstroM meM isI ko brahmacarya-yoga kahA gayA hai| vAsanA kA prabhAva durbala mana ke vyakti para hI par3atA hai| cora kA kAma aMdhere meM hai, ujAle meM nahIM / vAsanA eka kasauTI hai-agni sone ko parakhatI, hai, aura vAsanA manuSya ke mana ko| vAsanA khoTe sone ke samAna camatI to bahuta hai, parantu parIkSA kI Aga meM par3akara vaha camaka sthira nahIM rahatI / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnta - khaNDa zarIra-vijJAna : brahmacarya bhAratIya dharma aura saMskRti meM sAdhanA kA AdhAra, zarIra mAnA gayA haiM / zarIra bhautika hai, paMcabhUtoM se banA hai, kintu hamArI adhyAtma sAdhanA meM isakA eka mahattvapUrNa sthAna hai / zarIra kI zakti kA kendra hai, vIrya evaM zukra / zarIra-vijJAna meM kahA gayA hai ki manuSya ke zarIra kA tatva bhAga vIrya hai / zarIra ke isa mahatvapUrNa aMza ko andara hI khapA kara, use kisI racanAtmaka kArya meM lagAnA hI, isakA adhomukhI se UrdhvamukhI banAnA hai / vIrya ke vinAza se, manuSya ke jIvana kA satomukhI patana evaM hrAsa hotA hai / ataH vIrya rakSA kI sAdhanA eka mahatvapUrNa sAdhanA hai / - saMrakSaNa se pUrva yaha samajhanA cAhie ki, vIrya kyA vastu hai ? vIrya kI utpatti, sthiti aura sampUrNa zarIra meM prasRti ke viSaya meM Ayurveda zAstra evaM pAzcAtya vijJAna jo kucha kahA gayA hai, athavA isa viSaya para likhA gayA hai, usakA saMkSipta paricaya yahA~ para diyA jA rahA hai : prAyurveda-zAstra : bhukta padArtha se pahale jo tatva banatA hai, use rasa kahate haiM / " rasa se rakta, rakta se mAMsa, mAMsa se meda, meda se asthi, asthi se majjA aura majjA se vorya banatA hai / zarIra rUpI yantra meM vIrya nirmANa, sAtavIM maJjila para hotA hai / isake banAne meM zarIra ko jIvana ke lie Avazyaka anya padArthoM kI apekSA adhika parizrama karanA par3atA hai / rasa kI apekSA rakta meM tatva bhAga adhika hai / isa prakAra uttarottara bAra bhAga bar3hatA hI jAtA hai / zarIra kI bhautika zaktiyoM kA antima sAra tatva, puruSa meM vIrya evaM strI meM raja hai / thor3e se vIrya ko banAne ke lie paryApta mAtrA meM rakta kI AvazyakatA par3atI hai / Ayurveda ke siddhAnta ko aneka pAzcAtya paNDitoM ne bhI svIkAra kiyA hai / DA0 kovana ne apanI prasiddha pustaka meM - The science of a new life' meM likhA hai ki- " zarIra ke kisI bhAga meM se yadi cAra ausa rudhira 1. rasAd raktaM tato mAMsaM mAMsAt meda stato'sthi ca / asthno majjA tataH zukaM 2 - zraSTAMga hRdaya, zradhyAya 3, zloka 6 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 brahmacarya - darzana banane meM usase cAlIsa, nikAla liyA jAe, to vaha eka auMsa vIrya ke barAbara hotA hai / cAra auMsa rudhira se eka auMsa vIrya banakara taiyyAra hotA hai / " amarIkA ke prasiddha zarIra-vijJAnazAstrI maikapheMDana ne apanI pustaka - 'Manhood and marriage' meM ukta vicAra kA samarthana kiyA hai / parantu eka zarIra-vijJAna-zAstrI kahatA hai, ki " cAlIsa auMsa rudhira se eka auMsa vIrya banatA hai / " ho sakatA hai ki isa viSaya meM pUrA lekhA-jokhA abhI taka na laga pAyA ho, phira bhI itanA to satya hai ki thor3e se bhI vIrya ko utpanna karane ke lie rakta kI bahuta bar3I mAtrA apekSita rahatI haiM / bhAratIya zarIra - vijJAna - zAstriyoM kA kahanA hai ki vIrya ke pacAsa athavA sAThagunA adhika rudhira kAma meM A jAtA hai / jaba rudhira meM zarIra ko jIvita athavA mRta banA dene kI zakti hai, taba vIrya meM jo rudhira kA bhAga hai, vaha zakti nizcita rUpa meM kaI gunI adhika honI hI caahie| Ayurveda kA kathana hai ki rudhira se vIrya kI avasthA taka pahu~cane meM sAta maJjileM taya karanI par3atI haiM / inakA pArasparika sambandha kyA hai, anta meM rakta se vIrya kisa prakAra bana jAtA hai, isa viSaya para Ayurveda meM paryApta prakAza DAlA gayA hai| isa viSaya meM adhika vistAra meM na jAkara saMkSepa meM hI paricaya diyA jA rahA hai| Ayurveda - zAstra ke prasiddha vidvAna vAgbhaTTa ne kahA hai ki- "zarIra meM vIrya kA honA hI jIvana hai| rasa se lekara vIryaM taka sAta dhAtuoM kA jo teja hai, use ojas kahate haiM / ojas mukhyatayA hRdaya meM rahatA hai, phira bhI vaha samagra zarIra meM vyApta rahatA hai / zarIra meM jaise-jaise ojas kI abhivRddhi hotI hai, vaise-vaise hI puSTi, tuSTi aura zakti kI utpatti bar3hatI jAtI hai / ojas ke hrAsa se hI manuSya kA maraNa hotA hai, kyoMki yaha ojas hI manuSya ke bhautika jIvana kA AdhAra hai / isI se pratibhA, medhA, buddhi, lAvaNya, saundarya evaM utsAha kI prApti hotI hai / parantu prazna hai ki yaha ojas tatva zarIra meM kahA~ se AtA hai ? isa prazna kA samAdhAna, maharSi suzruta ne isa prakAra diyA hai3 "rasa se zukra taka sAta dhAtuoM ke parama teja bhAga ko ojas kahate haiM / yahI bala hai aura 2. zrojazca tejo dhAtUnAM zukrAntAnA paraM smRtam / deha-sthiti-nibandhanam / / hRdayasthamapi vyApi yasya pravRddhau dehasya tuSTi - puSTi - balodayAH / yannAze niyato nAzo yasmiMstiSThati jIvanam || niSpAdyante yato bhAvA vividhA deha-saMzrayAH / utsAha - pratibhA - dhairya - lAvaNya - sukumAratAH || - vAgbhaTTa 3. rasAdInAM zukrAntAnAM dhAtUnAM yatparaM tejastat khalvojastadeva balam / - sUtrasthAna 15, 16 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra vijJAna : brahmacarya yahI zakti hai|" yaha ojas kaisA hai aura kahAM rahatA hai, isa viSaya meM zAnaghara kA kathana hai ki--"yaha ojas samagra zarIra meM rahatA hai / yaha snigdha, zItala, sthira, zveta aura somAtmaka hotA hai / yaha zarIra ko bala aura puSTi dene vAlA hai|" isase yaha siddha hotA hai ki ojas tatva kI utpatti vIrya se hI hotI hai| ataH manuSya ke zarIra meM vIrya hI jIvana kA mukhya AdhAra hai, yahI jIvana kA pradhAna utpAdana hai aura yahI jIvana kA pramukha avalambana hai / prazna hotA hai ki vIrya kyA hai ? usakA kyA svarUpa hai aura usakI utpatti kA mUla AdhAra kyA hai ? isa prazna kA samAdhAna karate hue, Ayurveda ke AcAryoM ne kahA hai ki zarIra meM sapta dhAtuoM kA rahanA parama Avazyaka hai / kyoMki ye sapta dhAtu hI, bhautika jIvana ke AdhAra banate haiN| suzra ta ke anusAra ve sapta dhAtu isa prakAra haiM- "rasa,rakta, mAMsa, meda, asthi, majjA aura zukra / ye sAta dhAtu manuSya ke zarIra meM sthira raha kara usake jIvana ko dhAraNa karate haiN| dhAtu kA artha hai-dhAraNa karane vAlA tattva / manuSya jo kucha bhI khAtA-pItA hai aura zarIra para lagAtA evaM sUMghatA hai, vaha saba kucha zarIra meM pahu~ca kara sabase pahale usameM se rasa banatA hai, phira krama se zukra / bhojana kA sabase pahale rasa banatA hai, rasa se rudhira, rudhira se mAMsa, mAMsa se meda, meda se asthi, asthi se majjA, majjA se sAtavA padArtha, jo sabakA sArabhUta hai, vIrya banatA hai / yahI vIrya ojas evaM tejas hokara samagra zarIra meM phaila jAtA hai / isI ko jIvana-zakti bhI kahA hai| aba sabase bar3A prazna yaha hai ki bhojana khAne se lekara, vIrya banane taka kitanA samaya lagatA hai ? isa prazna kA samAdhAna Ayurveda zAstra meM, isa prakAra diyA gayA hai ki eka dhAtu se dUsarI dhAtu ke banane meM pA~ca dina lagate haiM / bhojana karane ke bAda bhojana kA sAra bhAga to zarIra meM raha jAtA hai aura pAcana kI prakriyA se bacA huA zeSa asAra bhAga kUr3A-kacarA mala-mUtra, pasInA, mala, nAkhUna aura bAla Adi ke rUpa meM bAhara nikala AtA hai / vIrya banate hI usakI pAcana-kriyA ruka jAtI hai aura vaha sAra bhAga, ojas evaM tejas ke rUpa meM zarIra meM sthita rahatA hai / isa prakAra rasa se lekara vIrya banane taka pratyeka dhAtu ke paripakva hone meM pAMca dina ke hisAba se chaha dhAtuoM ke pAcana meM evaM paripakva hone meM tIsa dina lagate haiM / isakA artha yaha huA ki jo bhojana Aja kiyA gayA hai, usakA vIrya banane meM ikattIsa dina lagate 4. ojaH sarva-zarIrasthaM snigdhaM zItaM sthiraM sitama / somAtmakaM zarIrasya bala-puSTikaraM matam / / 5. ramAd raktaM tato mAMsaM mAMsAnmedaH prajAyate / medaso'sthi tato majjA majjAyAH zukra-sambhavaH / / --sUtra sthAna 14,10 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 brAhmacarya-darzana haiM / AyurvedazAstra meM yaha bhI batalAyA gayA hai ki, cAlIsa sera bhojana se eka sera rakta banatA hai aura eka sera rudhira se do tolA vIrya banatA hai| pratidina eka sera bhojana karane vAlA manuSya eka mAsa meM tIsa sera ho padArtha khAtA hai / isa hisAba se tIsa sera khurAka se eka mAsa meM Der3ha tolA vIrya banatA hai / yaha hai vIrya ke utpAdana kA lekhA-jokhA / Ayurveda-zAstra meM yaha bhI batalAyA gayA hai ki jo vIrya itanI adhika sAdhanA evaM parizrama ke bAda taiyAra hotA hai, use vAsanA-lolupa manuSya kisa prakAra kSaNa bhara ke Avega meM barabAda kara DAlatA hai| suzruta-saMhitA meM kahA gayA hai ki eka bAra ke strI-sahavAsa meM Der3ha tole se kama vIrya-pAta nahIM hotaa| aba vicAra karanA cAhie ki jo mahIne bhara kI kamAI hai, use eka kAmAndha manuSya kSaNa bhara ke Avega meM Akara naSTa kara detA hai, to pazcAttApa ke atirikta usake hAtha meM kyA baca rahatA hai ? jo manuSya apanI isa amUlya zakti ko isa prakAra naSTa karatA hai, vaha saMsAra meM koI mahattvapUrNa kArya nahIM kara sakatA / caraka-saMhitA meM kahA gayA hai ki "vIrya saumya, zveta, snigdha, bala aura puSTikAraka tathA garbha kA bIja, zarIra kA zreSTha sAra aura jIvana kA pradhAna Azraya hai / yaha vIrya sabake zarIra meM usI prakAra vyApta rahatA hai, jaise dUdha meM ghI, aura Ikha ke rasa meM gur3a vyApta rahatA hai / " jaise dUdha meM se makkhana nikAlane ke lie, dUdha ko mathanA par3atA hai aura Ikha meM se gur3a nikAlane ke lie Ikha ko pelanA par3atA hai, vaise hI eka bindu vIrya ko nikAlane ke lie samagra zarIra ko mathanA evaM nicor3anA par3atA hai| jaise dUdha meM se ghI nikAlane ke bAda aura Ikha meM se rasa nikAlane ke bAda ve sAra-hIna evaM khokhale ho jAte haiM, vaise hI zarIra meM se vIrya-zakti nikala jAne ke bAda yaha zarIra bhI sAra-hIna, nisteja aura khokhalA ho jAtA hai| vIrya-patana ke bAda manuSya ke zarIra kI sabhI nAr3iyA~ DhIlI par3a jAtI haiM aura usake zarIra kA pratyeka aGga zithila ho jAtA hai / Ayurveda-zAstra yaha kahatA hai ki vIrya ke patana meM hI manuSya ke jIvana kA patana hai aura vIrya ke rokane meM hI manuSya jIvana kA utthAna hai| isa dRSTi se yaha kahA jA sakatA hai ki"vIrya-dhAraNaM hi brahmacayam" arthAt vIrya-dhAraNa karanA hI brahmacarya hai| ziva-saMhitA meM kahA gayA hai ki "bindu ke pAta se maraNa hai aura bindu ke dhAraNa se hI jIvana hai| 6. zukra saumyaM titaM snigdhaM bala-puSTikaraM smRtam / garbha-bIjaM vapuHsAro jIvanAzraya uttamaH / / 7. yathA payasi sarpistu guDazceta-rase yathA / evaM hi sakale kAye zukraM tiSThati dehinAm / / 8. maraNaM bindu-pAtena jIvanaM bindu-dhAraNAt / tasmAdati prayatnena kurute bindu-dhAraNam || Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra vijJAna : brahmacarya 146 ataH pratyeka vyakti ko prabalaH prayatta se bindu ko dhAraNA karanA caahie|" purANa kahate haiM--zaMkara ne isI bindu-dhAraNa ke AdhAra se kAmadeva ko bhasma kiyA aura samudra ke viSa kA pAna karake bhI svastha evaM jIvita rahe / pAzcAtya zarIra-vijJAna : zarIra-vijJAna ke zAstrI evaM Adhunika bhautika vijJAna ke vettA, vIrya kI adbhuta zakti se evaM usakI anupama mahattA se inkAra nahIM kara skte| pAzcAtya vidvAnoM kA vIrya-vijJAna ke sambandha meM prAyaH vahI abhimata hai, jo Ayurveda ke vidvAnoM kA rahA hai / kintu vicAra karane kI paddhati aura viSaya ko prastuta karane kI zailI donoM kI apanI-apanI hai / pAzcAtya zarIra-vijJAna ke paNDita vIrya ko sAta dhAtuoM kA sAra nahIM mAnate / unake kathanAnusAra vIrya sIdhA rakta se utpanna hotA hai / unakA kathana yaha bhI hai ki vIrya samagra zarIra meM sthita nahIM rahatA / manovikAra jisa samaya manuSya ke mana meM utpanna hotA hai, usa samaya aNDakoSa apanI kriyA dvArA eka drava utpanna karate haiM, aura yahI drava utpAdaka vIrya kahalAtA hai / unakA kahanA hai ki jisa prakAra uttejaka padArtha ke sammukha Ane para A~khoM se A~sU tathA mukha se lAra TapakatI hai, usI prakAra kAmottejaka padArtha ko dekha kara aNDakoSoM ko granthiyoM meM se vIrya nikalatA hai / pAzcAtya vidvAna isake do rUpa mAnate haiM-antaHsrAva aura bahiHsrAva / antaHsrAva hara samaya hotA rahatA hai aura zarIra meM andara hI andara khapatA rahatA hai| yaha rasa sampUrNa deha meM vyApta hokara A~khoM ko tejasvI, mukha ko kAntimaya aura zarIra ke aGga-pratyaGgoM ko vyavasthita aura majabUta banAtA hai / caudaha evaM pandraha varSa kI avasthA meM bAlaka ke.zarIra meM jo acAnaka parivartana dekhe jAte haiM, unakA kAraNa antaH srAva kA andara hI andara khapa jAnA hai / bahiHsrAva ke viSaya meM pAzcAtyoM kA yaha kathana hai ki isameM zukra-kITANuoM ke sAtha-sAtha prajanana-pradeza ke anya aneka sthAnoM se utpanna hue srAva bhI mila jAte haiM / zukra-kITANu aura una srAvoM ke mela kA nAma ho vIrya hai / DA0 gArDanara kA kathana hai ki-"vIrya-kITANu rudhira kA sAratama bhAga hai| prakRti ne ise jIvana-zakti hI nahIM dI, balki isameM vaiyaktika jIvana ko samRddha karane kA jAdU bhI bhara diyA hai / isameM jarA bhI sandeha nahIM ki zukra-kITANu ke zarIra meM khapa jAne se samagra deha meM saMjIvanI-zakti kA saMcAra ho jAtA hai|" manuSya ke zarIra kI racanA ko jAnane vAle sabhI vidvAna eka mata hokara yaha svIkAra karate haiM ki bhItarI athavA bAharI kisI bhI vIrya-zakti kA hrAsa, manuSya kI jIvana siddhe bindau mahAratne kiM na sidhyati bhUtale / yasya prasAdAnmahimA mamApyetAdazo'bhavat / / -ziva-saMhitA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 brahmacarya-darzana zakti ke lie atyanta hAnikara hai / zArIrika, mAnasika aura Atmika vikAsa ke lie, saMyama dvArA vIrya kA nirodha evaM stambhana atyanta Avazyaka hai / vorya ke sambandha meM pUrvI tathA pAzcAtya vidvAnoM kI vicAra-dhArA kA ullekha karate hue unakI tulanA para vicAra karanA bar3A hI rocaka viSaya hai / sAmAnya dRSTi se vicAra karane para donoM meM isa prakAra ke bheda haiM 1. Ayurveda meM vIrya sAta dhAtuoM ke krama se tathA pAzcAtya vijJAna ke anusAra rakta se banatA hai| 2. Ayurveda vIrya ko sampUrNa zarIra meM sthita mAnatA hai, jabaki pAzcAtya vijJAna ise kevala aNDakoSoM dvArA utpanna huA mAnatA hai / 3. pAzcAtya zarIra-vijJAna meM vIrya ke do rUpa mAne haiM-antaH srAva aura bahiH srAva, jabaki Ayurveda meM kahIM para bhI isa prakAra ke bhedoM kA ullekha nahIM miltaa| 4. pAzcAtya vijJAna meM zukra-kITANu kI paribhASA kI gaI hai ki-utpAdaka vIrya kA nAma hI zukra-kITANu hai, jabaki Ayurveda meM utpAdaka vIrya aura use kITANu vizeSa mAnane kA ullekha kahIM para bhI upalabdha nahIM hotA hai / isa prakAra paurvAtya aura pAzcAtya zarIravaijJAnikoM meM jo vicAra-bheda hai, usakA yahA~ para saMkSepa meM digdarzana karA diyA gayA hai / una donoM meM kucha samAnatAeM bhI dRSTigocara hotI haiM, jinakA varNana saMkSepa meM isa prakAra hai 1. Ayurveda zAstra meM vIrya ko sAta dhAtuoM meM se gujara kara banA huA mAnA gayA hai, parantu smaraNa rakhanA cAhie ki Ayurveda ke kucha granthoM meM vIrya ke sAta dhAtuoM meM se gujara kara banane ke siddhAnta ko svIkAra nahIM kiyA gayA hai| ve yaha mAnate haiM ki "kedAra-kulyA-nyAya' se rudhira ho zarIra ke vibhinna aGgoM ko bhinnabhinna rasa pradAna karatA hai| jaise bAga meM pAno, saba jagaha bahatA hai, usameM se bhinnabhinna vRkSa bhinna-bhinna rasa khIMca lete haiM, vaise hI rudhira bhI zarIra ke aMga pratyaGgoM ko sIMcatA huA, samagra zarIra ko puSTa karatA hai| jaba rudhira aNDakoSoM meM pahuMcatA hai taba ve rudhira meM se vIrya khIMca lete haiM / ye vicAra akSarazaH pAzcAtya zarIra-vijJAna ke sAtha mila jAtA hai| 2. Ayurveda vIrya ko samagra zarIra meM sthita mAnatA hai, jabaki pAzcAtya vijJAna ise aNDakoSoM dvArA janita mAnatA hai / parantu yaha bheda svAbhAvika bheda nhiiN| pAzcAtya yaha nahIM mAnate ki vIrya aNDakoSa me rahatA hai / ve itanA hI mAnate haiM ki vIrya ke utpatti-sthAna aNDakoSa haiM / manomaMthana ke bAda vIrya aNDakoSoM meM prakaTa hotA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra-vijJAna : brahmacarya 151 hai, yaha bAta donoM pakSoM ko mAnya hai / vIrya kA prasravaNa donoM ke mata meM samagra zarIra se hotA hai| 3. yadyapi bhAratIya Ayurveda-zAstra meM antaHsrAva aura bahiHsrAva jaise bheda upalabdha nahIM hote, tathApi jahA~ taka hamane vicAra kiyA hai, hamane yaha pAyA ki Ayurveda meM tejas evaM ojas zabdoM kA prayoga antaHsrAva ke lie, tathA retas aura bIja zabdoM kA prayoga. bahiHsrAva ke lie kiyA gayA hai| zukra evaM vIrya zabda bhItarI evaM bAharI donoM srAvoM ke lie prayukta ho jAte haiN| 4. bahiHsrAva ke svarUpa ke viSaya meM donoM meM atyanta vicAra-bheda hai| Ayurveda meM bahiHsrAva ke lie zukra-kITANu zabda nahIM pAyA jAtA, jabaki pazcAtya vijJAna meM pAyA jAtA hai / Ayurveda meM kevala zukra zabda kA prayoga hI hotA hai / vIrya kI sthiti aura svarUpa ke sambandha meM, zarIra-vijJAna meM eka tIsarA pakSa bhI hai| usakA kathana hai ki-"vIrya kA nAza mastiSka kA nAza hai| kyoMki vIrya tathA mastiSka donoM eka hI padArtha haiN|" isameM jarA bhI sandeha nahIM ki vIrya aura mastiSka ko banAne vAle rAsAyanika tatva eka hI haiN| donoM kI tulanA karane para, unameM bahuta ho alpa antara mAlUma par3atA hai| yadi rasAyana-zAstra se yaha bAta siddha hojAe ki utpAdaka vIrya aura mastiSka kI racanA meM koI bheda nahIM hai, to brahmacarya ke lie eka akATya siddhAnta taiyAra ho jaae| zArIrika zrama, mAnasika zrama evaM anya kisI eka kArya meM hI nirantara lage rahane se vIrya-kITANu mastiSka meM hI khapa jAtA hai / isI ko bhAratIya Ayurveda-zAstra meM UrdhvaretA kahA jAtA hai ! smaraNa rakhanA cAhie ki utpAdaka padArthoM kA ati mAtrA meM vyaya karanA, aura prakRti ke niyamoM kA ullaMghana karanA mastiSka para eka prakAra kA atyAcAra hai / isase dimAgI-bImArI hone kI pUrI AzaMkA rahatI hai / vicAra karane para anubhava hotA hai ki mastiSka kA voyaM ke sAtha aura vIrya kA mastiSka ke sAtha gahanatama sambandha hai / yahI kAraNa hai ki vIrya-nAza kA dimAga para sIdhA prabhAva par3atA hai| DA0 kovana kA kahanA hai ki mastiSka se eka drava utpanna hokara usa ora ko, jisa ora manuSya ke manobhAva kendrita hote haiM, bahane lagatA hai / DA0 haoNla kA kathana hai ki aNDakoSoM se eka padArtha utpanna hokara mastiSka meM pahu~catA hai, jahA~ se vaha yauvanAvasthA meM abhivyakta hone vAle, samasta zArIrika evaM mAnasika parivartanoM ko prakaTa karatA hai / DA0 zailiMga ne apanI pustaka "Natural Philosophy" meM likhA hai ki dimAga, aNDakoSoM ke rasa se banA huA hai / vIrya svarUpa ke sambandha meM hamane yahA~ tInoM mukhya vicAroM kA ullekha isalie kara diyA; tAki vIrya-sambandhI vibhinna vicAroM se prabhAvita pratyeka vyakti apane Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana vIryasaMrakSaNa ke mahatva ko bhalI bhAMti samajha sake / vIrya-rakSA karanA, jIvana rakSA ke lie Avazyaka hai / jo vyakti apane vIrya kA vyartha vinAza karatA hai, vaha apane jIvana meM koI mahAn kArya nahIM kara sakatA / vIrya-saMrakSaNa hI jIvana-zakti hai| __ manuSya ke zarIra meM jo kucha zakti evaM bala hai, usakA AdhAra ekamAtra vIrya hI hai / vIrya ke saMrakSaNa ko sabhI siddhAntoM ne svIkAra kiyA hai / vaha siddhAnta, bhale hI AdhyAtmika ho athavA bhautika, kintu ve isa tathya ko svIkAra karate haiM ki vIrya kA saMrakSaNa Avazyaka hI nahIM, paramAvazyaka hai / zarIra meM do prakAra kI sthitiyA~ rahatI haiM, saMcaya aura vicaya / jIvana ke prArambha se lekara paiMtAlIsa varSa taka saMcayazakti kI adhikatA rahatI hai aura paitAlIsa se sattara varSa taka vicaya sthiti ko / saMcaya kA artha hai, vIrya-zakti ko abhivRddhi hote rahanA, nayA utpAdana hote rahanA / vicaya kA artha hai, vIrya kA hrAsa honA, nayA utpAdana na honA / jaise-jaise manuSya kizora, taruNa, praur3ha aura vRddha hotA jAtA hai, vaise-vaise saMcaya ke bAda, vicaya bar3hatA jAtA hai / manuSya kI zakti kA hrAsa tathA prajA-prajanana donoM eka hI samaya meM prArambha hote haiN| prajotpatti ke bAda adhika zArIrika unnati kI sambhAvanA nahIM rahatI, kyoMki jisa tatva se zArIrika unnati hotI hai, vaha phira prajA kI utpatti meM laga jAtA hai| zarIra kI saMjIvana zakti ke bIja kA zarIra se bAhara jAnA, nizcaya hI usakI avanati hai| manuSya yaha vicAra karatA hai ki mujhe viSaya-sevana se Ananda milatA hai, kintu vAstava meM vaha Ananda nahIM / bhaviSya meM Ane vAlI eka bhayaMkara vipatti hI hai / vIryanAza se jJAna-tantuoM meM tanAva hotA hai, vaha itanA bhayaMkara hotA hai ki usake bure pariNAmoM kA lekhA-jokhA nahIM lagAyA jA sakatA / pazu-vijJAna ke eka DA0 ne likhA hai ki-"prathama sambhoga ke bAda, baliSTha baila aura puSTa ghor3A bhI kabhI-kabhI saMjJAhIna hokara jamIna para gira par3atA hai / vIrya-vinAza ke bAda kI thakAna se zarIra meM aneka upadrava evaM roga bhI utpanna ho jAte haiN|" jarmanI ke mahAna kavi aura vicAraka 'geTe' ne kahA hai ki-"mRtyu se bacane ke lie hama prajotpatti kI kriyA baMda nahIM karate, isalie usake avazyaMbhAvI pariNAma, mRtyu se baca nahIM skte|" Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnta khaNDa| 3 manovijJAna : brahmacarya manovijJAna Aja ke yuga kA eka vicAra-zAstra hai| mAnava-jIvana ke pratyeka pahalU para yaha gambhIratA ke sAtha vicAra karatA hai| manovijJAna kI paribhASA hai ki mana ke svarUpa aura usakI vicArAtmaka kriyAoM kA adhyayana evaM anusaMdhAna karane vAlA zAstra / manuSya ke vyavahAra aura vicAroM ko jAnakara yaha mAnava ke mana kA adhyayana prastuta karatA hai / manovijJAna meM manovizleSaNa-vijJAna kI khojoM kA bhI samAveza hotA hai| yaha eka sabase nayA vijJAna hai| manovijJAna ke dvArA mana kA virATa rUpa jAnA jAtA hai / Adhunika yuga meM hamAre adhyayana kA eka bhI aisA viSaya nahIM hai, jisameM Aja manovijJAna kI AvazyakatA na ho| zArIrika svAsthya, manuSya ke vaiyaktika vyavahAra tathA sAmAjika evaM sAMskRtika samasyAoM ko samajhane ke lie Aja ke mAnava jIvana meM manovijJAna ko nitAnta AvazyakatA hai| manovijJAna kI upayogitA : ___manovijJAna kA adhyayana jana-jIvana ko sucAru rUpa se calAne ke lie bar3e mahatva kA hai| manovijJAna meM bhI New Psychology ne zarIra aura mana ke sambandha meM eka nayA prakAza DAlA hai| aneka zArIrika bImAriyA~, jinakA DAkTara loga bAharI upacAra kiyA karate haiM, mAnasika kAraNoM se hotI haiN| isI prakAra aneka mAnasika bImAriyoM kI cikitsA Aja zArIrika cikitsA ke dvArA kI jAtI hai| kintu unakA kAraNa mAnasika hotA hai / asvastha mana hI, aneka bImAriyoM kA kAraNa hai, yaha siddhAnta navIna manovijJAna ne sayuktika sthira kiyA hai / jisa prakAra zarIra kA svAsthya mAnasika svAsthya para nirbhara hai, usI prakAra mAnava-mana meM rahane vAle sadAcAra evaM kadAcAra bhI mana kI ajJAta kriyAoM para nirbhara rahate haiN| manovijJAna ke siddhAnta ke anusAra pratyeka vyakti ke mana meM, anekavidha granthiyA~ (Complexes) rahatI haiN| yaha granthiyA~ manuSya kI bahuta-sI kuceSTAoM aura dugacAroM ke kAraNa hotI haiM / navIna manovijJAna ke anusandhAna ke anusAra, manuSya kA nirmala mana hI sadAcArI ho sakatA hai / manovijJAna kI khoja yaha pramANita karatI hai ki jaba taka Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 brahmacarya-darzana manuSya ke svabhAva ko sudhArane kI ora dhyAna nahIM diyA jAegA, taba taka samAja meM zAnti aura vyavasthA sthApita nahIM ho skegii| eka rASTra kA dUsare rASTra ke sAtha jo saMgharSa hai, eka samAja kA dUsare samAja ke sAtha jo kalaha hai aura eka vyakti kA dUsare vyakti ke sAtha jo jhagar3A hai, usakA mUla kAraNa vyakti kI mAnasika granthiyA~ hI haiM / yaha manuSya kI mAnasika granthiyA~ eka ora use apane Apako samajhane meM bAdhA DAlatI haiM tathA dUsarI ora usakA dUsare logoM se vaimanasya bar3hAtI haiN| isI ke kAraNa rASTra, samAja aura vyaktiyoM meM paraspara saMgharSa utpanna hote haiM / isa vartamAna yuga meM manuSya ke lie jitane bhI adhyayana ke viSaya haiM, una sabase adhika mahattvapUrNa evaM upayogI, manovijJAna kA adhyayana hI hai| kyoMki manovijJAna ke adhyayana se manuSya svayaM apane svarUpa ko aura samAja ke svarUpa ko bhI bhalIbhA~ti jAna sakatA hai / jaba taka manuSya apane Apako, apane par3osiyoM ko aura apane samAja ko nahIM samajha sakegA, taba taka use sukha, zAnti evaM santoSa nahIM milegA / dharma, darzana, saMskRti, sAhitya, zikSA, rAjanIti aura samAja ina sabhI ko samajhane ke lie, aura ina sabakI upayogitA jAnane ke lie manovijJAna kI atyanta AvazyakatA hai / manovijJAna eka aisA viSaya hai, jo vijJAna aura darzana meM sAmaMjasya sthApita karane kI ceSTA karatA hai aura jisake adhyayana evaM parizIlana se mAnavamana kI gahanatara evaM gUr3hatara anubhUti, vicAra aura mAnasika kriyAoM ko vaijJAnika paddhati se samajhA jA sakatA hai / mana ke meda : manovijJAna ke anusAra mana ke tona bheda kie jAte haiM-cetana mana (Conscious), acetanamana (Unconscious) aura cetanonmukha mana (Preconscious) / DA0 phrAyaDa ke siddhAnta ke anusAra manuSya kA mana samudra meM tairate hue, barpha ke pahAr3a ke samAna hai| isa pahAr3a kA aSTAMza hI pAnI kI sataha ke Upara rahatA hai, kintu usakA adhikAMza bhAga pAnI ke bhItara rahatA hai / pAnI ke bAhara vAle bhAga ko hI hama dekha sakate haiM, kyoMki pAnI ke andara rahane vAlA bhAga adRzya rahatA hai| DA0 phrAyaDa kahatA hai ki mana ke. jisa bhAga ko hama jAna sakate haiM vaha cetanamana kahalAtA hai aura jisa hisse ke viSaya meM hama kucha bhI nahIM jAnate vaha acetana mana kahalAtA hai / cetana aura acetana mana ke bIca, mana kA jo bhAga hai, vaha cetanonmukha mana kahA jAtA hai| mAnava-jIvana ke samasta vyavahAra evaM kriyAe~ cetana mana se hI kI jAtI haiN| par3hanA, likhanA, bolanA, calanA-phiranA, khAnA, pInA, cintana karanA aura kalpanA karanA--yaha saba cetana mana ke vyApAra haiM / eka manuSya dUsare manuSya ke sAtha jo bhI aura jitanA bhI vyavahAra karatA hai, vaha saba cetana mana ke dvArA hI hotA hai / pratyeka Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna : brahmacarya 155 vyakti ko apane jIvana meM, ThIka DhaMga se vyAvahArika kAryoM ko karane ke lie cetana mana kI AvazyakatA hotI hai / acetana mana hamAre purAne anubhavoM kI mahAnidhi ke samAna hai| manuSya ko janmajAta pravRttiyA~ acetana mana meM hI rahatI haiN| vismRta anubhava aura atRpta vAsanAeM bhI, acetana mana meM hI rahatI haiM / acetana mana kriyAtmaka manovRttiyoM kA udgama-sthala hai| cetana aura acetana mana kA sambandha kabhI-kabhI nATyazAlA kI raMgabhUmi aura usake pichale bhAga se tulanA karake batAyA jAtA hai / jase raMgamaMca para Ane vAle pAtra, raMgamaMca para na Ane vAle pAtroM kI tulanA meM alpa rahate haiM, vaise hI manuSya ke cetana mana meM Ane vAlI vAsanAe~ na Ane vAlI vAsanAoM kA eka alpa bhAga ho hotA hai / jisa prakAra binA raMgamaMca para jAe, koI bhI pAtra apanI kalA kA pradarzana nahIM kara sakatA, usI prakAra mana kI koI bhI vAsanA acetana mana se cetana mana meM Ae binA prakaTa nahIM ho sakatI / koI bhI vicAra yA vAsanA, cetana mana meM Ane se pUrva raMgabhUmi ke saje hue pAtroM ke sadRza mana ke parde ke pIche Thahare rahate haiM / mana kA vaha bhAga, jahA~ para cetanA ke samaya Ane vAle vicAra aura vAsanAe~ ThaharatI haiM, cetanonmukha mana kahalAtA hai| cetanonmukha mana aura acetana mana meM, eka mukhya bheda yaha hai ki cetanonmukha mana ke anubhava, prayatna karane para smRti meM A jAte haiM, kintu acetana mana meM rahane vAle anubhava prayatna karane para bhI smRti meM nahIM Ate / unheM smRti-paTala para lAne ke lie vizeSa prakAra kA prayatna karanA par3atA hai / isa prakAra manovijJAna meM mana ke ina tIna rUpoM kA vistRta evaM gambhIra adhyayana kiyA jAtA hai| binA mana kI vRttiyoM ke manuSya kevala eka pazu ke tulya hI raha jAtA hai / mana jitanA hI saMskArI hotA hai, usake vyApAra bhI utane hI adhika sundara hote haiM / kintu asaMskArI mana kabhI bhI sanmArga para nahIM cala sakatA / manuSya ke tIna prakAra ke manoM meM, usakA acetana mana eka prasaMskArI mana hai| cetana mana kI apekSA acetana mana kA bhaNDAra kahIM adhika rahatA hai| cetana mana meM kevala vartamAna kAla meM hone vAlA anubhava hI rahatA hai, kintu acetana mana meM vaha saba prakAra kA jJAna evaM anubhava rahatA hai, jisakA manuSya ko smaraNa bhI nahIM rahatA / ataH cetana mana kI apekSA acetana mana adhika balavAna hai / mana kI mUla zakti : manovijJAna ke paNDitoM ke samakSa sabase vikaTa prazna yaha hai ki mana kI mUla zakti kyA hai aura usakA svarUpa kyA hai ? isa sambandha meM manovijJAna ke paNDitoM meM aneka mata evaM vicAra haiM / DA0 phAyaDa kA kahanA hai ki jIvana ke sabhI kArya eka mUla zakti dvArA saMcAlita hote haiM / phrAyaDa ke pUrva manovijJAna ke paNDitoM ne mana kI aneka zaktiyoM kA varNana kiyA thA / megaDUgala ne apane se pUrva hone vAle mano Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 brahmacarya - darzana vijJAna ke paNDitoM kA anusaraNa karate hue, mana kI mUla zaktiyA~ teraha svIkAra kI haiM / zakti, vRtti aura pravRtti ina saba kA eka hI artha meM prayoga kiyA jAtA hai aura vaha hai, mana ke vyaapaar| jisa prakAra darzana - zAstra meM do matabheda haiM- ekavAdI aura anekavAdI / vedAnta samagra vizva kI eka zakti meM vizvAsa rakhakara calatA hai aura vaha zakti hai AtmA evaM brahma / jaina, sAMkhya, vaizeSika aura mImAMsaka anekavAdI isa artha meM haiM ki ve isa dRzyamAna jagata ke mUla AdhAra do mAnate haiM--jIva aura ajIva, prakRti aura puruSa, jar3a aura cetana / isI prakAra manovijJAna ke kSetra meM mAnava-mana kI mUla-zakti ke viSaya meM jaba prazna upasthita huA, taba unameM bhI do vicAradhArAe~ prakaTa huIM- ekavAdI aura anekavAdI / DA0 phrAyaDa ekvAdI haiM aura megaDUgala anekavAdI haiM / jaba DA0 phrAyaDa se yaha pUchA gayA ki vaha mana kI mUla - zakti kisako mAnatA hai, taba usane uttara diyA ki kAma evaM vAsanA hI mana kI eka mUlazakti hai / phrAyaDa ke anusAra mAnava-mana kI mUlazakti kAma evaM vAsanAmayI hai / mAnava-jIvana kI mUla icchA, kAmecchA hai / yahI icchA aneka prakAra ke bhogoM kI icchA meM pariNata ho jAtI hai aura manuSya kI aneka prakAra kI kriyAoM kA rUpa dhAraNa karatI hai / manuSya apane jIvana meM jo kucha bhI kArya karatA hai, usake mUla meM usake mana kI kAma-vAsanA hI rahatI hai / vaha apane prakAza ke lie aneka mArga DhUMr3hatI hai / jaba usakA nirgamana svAbhAvika rUpa se nahIM ho pAtA taba vaha asvAbhAvika evaM aprAkRtika rUpa meM phUTa par3atI hai / sabhyatA evaM saMskRti kA vikAsa, isI kAma icchA ke avarodha (Inhiatition ), mArgAntarIkaraNa (Rediraction ), rUpAntara (Transformation) athavA zodha (Sublimation ) meM hai / isa zakti ke atyadhika damana evaM atyadhika prakAzana meM, manuSya apane svarUpa ko bhUla baiThatA hai / DA0 phrAyaDa kA kathana hai ki vyakti meM janma se hI kAma vAsanA rahatI hai / yaha vAsanA zizu meM bhI vaisI hI prabala rahatI hai, jaisI ki praur3ha vyakti meM / zizu ko kAma vAsanA aura praur3ha vyakti kI kAma-vAsanA meM kevala prakAzana paddhati kA hI bheda hai / praur3ha avasthA meM athavA taruNa avasthA meM yaha vAsanA sambhoga kriyA kA rUpa dhAraNa karatI hai, parantu zizu avasthA meM yahI vAsanA apanI jananendriya se khela karane Adi kA rUpa dhAraNa karatI hai / kisI bhI vyakti ke kisI bhI prakAra ke prema-pradarzana meM isI kAma-vAsanA kA kArya dekhA jAtA hai | vAsanA kI vyApakatA : mAnava-jIvana meM vAsanA aneka rUpoM meM prakaTa hotI hai / mAnava- samAja, isa vAsanA ke damana ke aneka upAya socatA hai| ziSTAcAra evaM sabhyatA ke aneka niyamoM kI racanA, isa vAsanA ke damana ke hetu kI gaI hai / isI damana ke pariNAma Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna : brahmacarya 157 svarUpa, manuSya dUsare prANiyoM se bhinna zreNI kA samajhA jAtA hai, tathApi yadi hama saMsAra ke vigata itihAsa ko dekheM tathA vibhinna jAtiyoM ke sAhitya kA adhyayana kareM, to usameM kAma-vAsanA kI vyApakatA ke anekavidha pramANa upalabdha hote haiM / yUnAna ke itihAsa meM aura to kyA, putra aura mAtA ke kAma-sambandha kA pramANa bhI milatA hai / misra deza ke itihAsa meM, bhAI-bahina ke kAma-sambandha kA ullekha hai| bhAratIya paurANika sAhitya meM, batAyA gayA hai ki bahina yamI apane bhAI yama ke prema meM phaMsa jAtI hai aura yama use sadAcAra kI zikSA dekara, usakI vAsanA ko zAnta karane kA prayatna karatA hai / itihAsa ke ina udAharaNoM se yaha pramANita ho jAtA hai ki sabhI kAloM meM aura dezoM meM kAma-vAsanA kI vyApakatA rahI hai| manovijJAna ke paNDita isa jagata ke sampUrNa vyApAroM ke mUla meM kAma-vAsanA ko mUla kAraNa svIkAra karate haiM aura usakA vizleSaNa karake usake acche-bure donoM pahaluoM para gambhIratA ke sAtha vicAra karate haiN| vAsanA kA damana : -samAja meM kAma-vAsanA kA itanA adhika damana kiyA jAtA hai, ki mana meM usakI sattA rahate hue bhI loga usakI sattA se inkAra kara dete haiM / phrAyaDa ne evaM manovijJAna ke anya paNDitoM ne yaha likhA hai ki vAsanA kA damana karane se vAsanA naSTa nahIM hotI, balki vaha kucha kAla ke lie cetana mana se acetana mana meM calI jAtI hai| kintu jaba taka usakA damana hotA rahegA, vaha manovijJAna ke siddhAnta ke anusAra manuSya ke mana ko mauna nahIM baiThane degii| manovijJAna ke siddhAnta ke anusAra jaba kAma-vAsanA kA damana kiyA jAtA hai, taba usake do pariNAma nikalate haiM-ucita damana se usakI zakti kA uccakoTi ke kAmoM meM prakAzana aura anucita damana se usakA vikRta rUpa se prakAzana / pahale prakAra kA prakAzana, kAma-vAsanA kA Urdhvagamana athavA zodhana kahalAtA hai, aura dUsare prakAra kA prakAzana adhogamana evaM vikAra kahalAtA hai| manovijJAna ke paNDila kahate haiM ki mAnava-saMskRti kA vikAsa kAma-vAsanA ke saMzodhana evaM Urdhva gamana se hotA hai aura usake durupayoga se usakA vinAza hotA hai / yaha vAsanA itanI prabala hotI hai ki saba prakAra ke pratibandha hone para bhI vaha kisI na kisI prakAra phUTa kara bAhara nikala AtI hai| vaha vyakti ke acetana mana ko aneka prakAra se dhokhA denA jAnatI hai / ataeva mana kI asAvadhAnI ke kAraNa bAhara nikala kara vaha aneka rUpa dhAraNa kara letI hai / jaise kusvapna, azlIla gAlI, azlIla gAyana, aura azlIla vyavahAra / jaba isa vAsanA ko sIdhe nikalane ke lie mArga nahIM milatA, taba vaha aneka prakAra ke Ter3he-mer3he rAste khojane lagatI hai / isI kAraNa manuSya ke caritra meM aneka prakAra ke durAcAra evaM pApAcAra karane kI pravRtti prabala ho jAtI hai / aneka prakAra ke unmAda bhI isI ke pariNAma haiN| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana Tensale jo ki manovijJAna kA eka mahAna paNDita thA, usakA kathana hai ki manuSya ke jIvana kI mArmika ghaTanAoM kA mukhya kAraNa kAma-vAsanA kA damana hI hai| jaba manuSya kI kAmecchA kI pUrti meM kisI prakAra kI rukAvaTa paidA ho jAtI hai, taba usake jIvana meM antardvandva paidA ho jAte haiM / phrAyaDa kA kathana bhI yaha hai ki kAma vAsanA ke anucita damana ke kAraNa hI, manuSya ke vaiyaktika tathA sAmAjika jIvana meM saMgharSa utpanna ho jAte haiM / parantu yadi manuSya apanI kAma-vAsanA kA saMzodhana karale, rUpAntara karale, athavA usakI zakti ko kisI uccakoTi ke kArya meM saMlagna karade, to usake jIvana kA samucita vikAsa bhI ho sakatA hai / kAma-vAsanA kA vizleSaNa : manovijJAna ke paNDitoM ne kAma-vAsanA kA vizleSaNa karate hue, isake tIna rUpoM kA kathana kiyA hai 1. sambhoga kI icchA, jo puruSa meM strI ke prati aura strI meM puruSa ke prati hotI hai / yaha kAma-vAsanA kA pahalA rUpa hai / 2. mAnasika saMyoga, jo strI-puruSa meM eka dUsare ke prati AkarSaNa ke rUpa meM, prema prakAzana ke rUpa meM evaM anya vArtAlApa Adi karane kI icchA ke rUpa meM, prakaTa hotA hai / yaha kAma-vAsanA kA dUsarA rUpa hai| 3. santAna ke prati prema tathA rakSA ke bhAva meM dAmpatya jIvana kI pUrti dekhI jAtI hai| kyoMki santAna-utpatti strI evaM puruSa ke mAnasika aura zArIrika milana kA pariNAma hai / yaha tIsarA rUpa hai| sAdhAraNatayA kAma-vAsanA ke yaha tInoM aGga eka sAtha hI upalabdha ho jAte haiM / manuSya ke dAmpatya jIvana meM ina tInoM kI upasthiti rahatI hai| puruSa jisa strI ko pyAra karatA hai, vaha usake sAtha vivAha karane kI bhI abhilASA karatA hai aura vivAha ke anantara santAna-utpatti hone para, usake pAlana-poSaNa aura rakSA kA bhAra bhI apane Upara letA hai / yaha bhI dekhA jAtA hai ki kabhI kisI vyakti vizeSa ke jIvana meM, kAma-vAsanA ke ina tInoM aMgoM meM se kisI eka hI aMga kI adhikatA rahatI hai| jaise ki kisI vyakti meM bhoga-vilAsa kI icchA atyadhika bar3ha sakatI hai, usa sthiti meM kAma-vAsanA ke dUsare aGga nirbala par3a jAte haiN| kAma-zakti kA rUpAntara: manovijJAna ke paNDitoM kA yaha vicAra hai ki pratyeka manuSya apane citta ke vizleSaNa se apanI kAma zakti kA rUpAntara bhI kara sakatA hai| use hrAsa kI ora na le jAkara vikAsa kI ora bhI le jA sakatA hai| manuSya ke mana meM vaha adbhuta Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna : brahmacarya 156 zakti hai ki vaha patana se bacakara utthAna kI ora bar3ha sakatA hai / jaba manuSya apanI kAma-zakti kA upayoga evaM prayoga sAhitya, saMgIta, kalA evaM adhyAtma vikAsa meM karatA hai, taba manovijJAna ke paMDita ise kAma-zakti kA rUpAntara kahate haiM / dekhA jAtA hai ki bahuta se vyakti, apanA samasta jIvana rASTra-sevA evaM samAja-sevA meM lagA dete haiM, jisase kAma-vAsanA kI ora socane kA unheM kabhI avasara hI nahIM milatA / eka vaijJAnika jaba apane Apako vividha prakAra ke prayogoM meM tallIna kara detA hai, taba bhoga aura vilAsa kI ora usakA dhyAna hI nahIM jAtA / eka kavi jaba apane kAvya-rasa meM AplAvita ho jAtA hai, taba usakA dhyAna vAsanA kI ora jAtA hI nahIM / eka sAhityakAra jaba apanI vividha kRtiyoM ke likhane meM saMlagna ho jAtA hai, taba usake mana meM kAma kI sphuraNA kaise ho sakatI hai ? eka saMta jaba apane citta kI zakti ko apane dhyeya meM ekAgra karake adhyAtma sAdhanA meM lIna ho jAtA hai, taba usake usa nirmala citta meM kAmanA evaM vAsanA kI taraMga kaise utpanna ho sakatI hai ? ina udAharaNoM se yaha bAta spaSTarUpataH samajha meM A jAtI hai ki citta kI vRttiyoM ko saba ora se haTA kara, jaba manuSya unheM kisI eka vizuddha evaM ucca dhyeya para ekAgra kara detA hai, taba usa manuSya ke mana meM kabhI bhI vikAra, vikalpa evaM vAsanAmaya bure vicAra utpanna nahIM hone pAte / manovijJAna ke paNDita manuSya jIvana kI isa sthiti ko kAma-zakti kA rUpAntara, kAma-zakti kA UrvIkaraNa aura kAma-zakti kA saMzodhana kahate haiM / dharma-zAstra evaM nIti-zAstra meM, manuSya-jIvana kI isa sthiti ko hI brahmacarya kahA jAtA hai / eka dArzanika vidvAna ne brahmacarya kA vyApaka artha karate hue likhA hai ki apane mana kI bikharI huI zaktiyoM ko saba ora se haTAkara, kisI eka pavitra lakSya bindu para kendrita kara denA hI, vAstavika evaM saccA brahmacarya hai| zakti kA zodhana : manovijJAna kA gambhIra adhyayana evaM parizIlana karate hue jJAta hotA hai ki mAnasika-zakti kA zodhana (Sublimation) utanA kaThina nahIM hai, jitanA ki kucha logoM ne samajha liyA hai| zodhana kA artha hai -"kAma-zakti ko bhoga-vilAsa meM vyaya na karake use kisI ucca kArya meM lgaanaa|" manuSya sabhyatA aura saMskRti ke vikAsa ke lie, jahA~ anya aneka prakAra ke kaThora parizrama karatA hai, vahA~ vaha mAnasika zodhana ke kArya ko bhI bhalI-bhA~ti kara sakatA hai / yaha to nizcita hai ki sabhyatA evaM saMskRti kA nirmANa, kAma-bhAvanA se sambandhita zakti ke rUpAntara evaM zodhana se AsAnI se ho jAtA hai / kyoMki binA isa prakAra ke rUpAntara aura zodhana ke manuSya apane jIvana meM apane kisI bhI mahAn lakSya kI pUrti nahIM kara sktaa| brahmacarya se jIvana vyatIta karane vAle vyakti meM Atma-sammAna, jana-kalyANa evaM samAja-sevA kA bhAva prabala rahatA hai aura vaha apanI vIrya-zakti ke samucita prayoga se ina kaThinatara kAryoM Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 brahmacarya-darzana ko sahaja hI kara bhI sakatA hai| DA0 phrAyaDa ke kathanAnusAra to kavi aura kalAkAroM kI ucca se ucca kRtiyA~, kAma-vAsanA ke ucita zodhana ke pariNAma hI haiN| kAma-zakti kI yogya rUpa se vyaya karane ke lie hI zodha zabda kA adhikatara upayoga evaM prayoga hotA hai / kucha manovijJAna ke paNDita kAma-vAsanA ko mAnava-mana kI mUla bhAvanA nahIM mAnate / unake anusAra kAma-vAsanA manuSya kI mUla vAsanA nahIM hai, to bhI vaha adhika prabala vAsanAoM meM se eka to avazya hai / isa zakti kA sadupayoga na kiyA gayA, to vaha manuSya ko durAcAra evaM pApAcAra kI ora le jA sakatI hai / kAma-vAsanA ke zodhita hone para manuSya kisI bhI eka ucca kalA kA samucita vikAsa kara sakatA hai / kahA jAtA hai ki kavi kAlidAsa kA jIvana pahale bahuta hI viSaya-vAsanAmaya thA, kintu jaba usane apanI kAma-zakti kA zodhana kara liyA, taba usane 'zakuntalA' evaM 'meghadUta' jaisI zreSTha kRtiyA~, saMsAra ko samarpita karadI / mIrAbAI ke saMgIta meM jo mAdhurya aura saundarya hai, vaha kahA~ se AyA ? kahIM bAhara se nahIM, balki mAnasika-zakti ke zodhana se hI vaha prakaTa huA thaa| saMta sUradAsa kA mana pahale cintAmaNi vezyA para Asakta thA, aura vaha usake prema ko pAne ke lie sadA lAlAyita rahate the| kintu yaha dazA unake jIvana kI koI uttama dazA na thii| eka dina unhoMne apane mana kI isa adhodazA para vicAra kiyA, unakI prasupta Atma-cetanA jAgRta ho gaI aura unhoMne apanI mAnasika zakti kA zodhana karake apane mana ko kRSNa-bhakti meM Dubokara jo bhaktimaya madhura padya likhe haiM, ve saMsAra ke sAhitya meM bejor3a mAne jAte haiM / unake bhaktimaya saMgIta kI svara-laharI cAroM dizAoM meM evaM bhAratIya saMskRti ke kaNa-kaNa meM rama cukI hai / tulasIdAsa apanI patnI ratnA ke vAsanAmaya prema meM itanA vihvala thA ki usake pAsa pahu~cane ke lie rAtri ke andhakAra meM eka bhayaMkara sarpa ko bhI vaha rassI samajha letA hai, kalpanA kIjie usa kAmAtura mana ke vikalpa-vega kii| kintu Age cala kara ratnA ke madhura upAlambha se unake jIvana kI dizA hI badala jAtI hai| kAmAtura tulasIdAsa saMta tulasIdAsa bane jAte haiM / kAma kA bhakta tulasI, rAma kA parama bhakta bana jAtA hai / tulasI ne apanI mAnasika zakti kA zodhana karake apanI kAma-zakti kA rUpAntara evaM UrvIkaraNa karake jo kucha sAhitya kI zreSThatama kRtiyA~ saMsAra ke samakSa prastuta kI haiM, nizcaya hI ve bejor3a aura bemisAla haiM / tulasIdAsa sadA ke lie amara ho gae haiM / brahmacarya kI zakti : __ manovijJAna ke paNDitoM ne kAma-zakti ke jisa svarUpa kA pratipAdana kiyA hai, bhale hI vaha apane sampUrNa rUpa meM bhAratIya vicAroM se mela na khAtA ho, kintu isa bAta meM jarA bhI sandeha nahIM ki brahmacarya kI jAdUbharI zakti se ve bhI inkAra nahIM kara Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovijJAna : brahmacarya 161 sakate / kAma-vAsanA kevala manuSya meM hI nahIM, apitu sRSTi ke pratyeka prANI meM kisI na kisI rUpa se nyUnAdhika mAtrA meM upalabdha hotI hai| nimna manobhUmikAoM meM kAma kI sattA se koI inkAra nahIM kara sktaa| yaha ThIka hai ki usake zodhana, parimArjana athavA rUpAntarakaraNa kI paddhati ke sambandha meM, manovijJAna ke vidvAnoM meM matabheda avazya hai / phira bhI saba milakara Adhunika manovijJAna ke paNDitoM ke kathana kA sAra itanA hI hai, ki manuSya ke mana meM jo kAma-vAsanA hai, usakA balAt bAharI dabAva se damana na kiyA jAe / damana Akhira damana hI hai, damana karane se vaha mUlataH naSTa nahIM hotI, apitu nimitta pAkara aneka ugra vikAroM ke rUpa meM punaH bhar3aka uThatI hai / usa para niyantraNa karane kA manovijJAna kI dRSTi se sabase acchA upAya yahI hai ki viveka ke prakAza meM usakA UrvIkaraNa, rUpAntara, zamana aura zodhana kiyA jAe / manovijJAna kI dRSTi se brahmacarya kI sabase sundara aura upayogI vyAkhyA yahI ho sakatI hai| baddho hi ko yo viSayAnurAgI kA vA vimukti viSaye virktiH| -prAcArya zaGkara baddha kauna hai? jo viSayoM meM prAsakta hai, vahI vastutaH baddha hai| vimukti kyA hai ? viSayoM se vairAgya ho mukti eva mokSa hai / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnta khaNDa dharma-zAstra : brahmacarya ___ bhAratIya saMskRti meM dharma ko parama maGgala kahA gayA hai / dhammo maMgala muviktttth| dharma ko parama maGgala kahane kA abhiprAya yahI hai ki dharma, mAnava jIvana ko patana se utthAna kI ora le jAtA hai| hrAsa se vikAsa kI ora le jAtA hai| bhAratIya saMskRti ke mUla meM dharma itanA rUr3ha ho cukA hai ki bhArata kA eka sAdhAraNa se sAdhAraNa nAgarika bhI dharma-hIna samAja aura dharma-hIna saMskRti kI kalpanA nahIM kara sakatA / bhAratIya dharmoM kI kisI bhI paramparA ko leM, unake samasta sampradAya aura upa-sampradAya ke bhavanoM kI AdhArazilA dharma hI hai| bhAratIya hI nahIM, grIka kA mahAna dArzanika tathA sukarAta kA yogyatama ziSya pleTo bhI, dharma ko Highest Virtue parama maMgala evaM parama sadguNa mAnatA hai / isakA artha yahI hai ki dharma se bar3hakara Atma-vikAsa evaM Atma-kalyANa ke lie anya koI sAdhana mAnava-saMskRti meM svIkRta nahIM kiyA gayA hai / zramaNa-saMskRti ke zAntidUta, karuNAvatAra jana-jana kI cetanA ke adhinAyaka, ahiMsA aura anekAnta kA divya prakAza pradAna karane vAle bhagavAna mahAvIra ne dharma ke sambandha meM kahA hai ki jisa manuSya ke hRdaya meM dharma kA AvAsa hai, usa manuSya ke caraNoM meM svarga ke devatA bhI namaskAra karate haiN| 'devA vi taM namasaMti, jassa ghamme sayA maNoM'-vazavakAlika sUtra / dharmazIla mAtmA ke divya anubhAva kI sattA ko mAnane se inkAra karane kI zakti, jagatItala ke kisI bhI cetanAzIla prANI meM nahIM hai| vizva ke vicArakoM ne Aja taka jo cintana evaM anubhava kiyA hai, usakA niSkarSa unhone yahI pAyA ki jagata ke isa abhedamaya bheda kI, aura bhedamaya abheda kI sthApanA karane vAlA tatva dharma se bar3hakara anya kucha nahIM ho sakatA / parantu prazna hotA hai ki vaha dharma kyA hai ? eka jijJAsu sahaja bhAva se yaha prazna kara sakatA hai ki "ko'yaM dharmaH kuto dharmaH" arthAt vaha dharma kyA hai, jisakI sattA aura zakti se kabhI inkAra nahIM kiyA jA sktaa| mAnavajIvana ke isa divya prayojana se inkAra karane kA artha AtmaghAta hI hotA hai| tathAbhUta dharma ke svarUpa ko samajhane ke lie pratyeka cetanAzIla vyakti ke hRdaya meM jijJAsA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-zAstra : brahmacarya utpanna hotI hai| mAnava-mana kI ukta jijJAsA ke samAdhAna meM parama prabhu bhagavAna mahAvIra ne dharma kA svarUpa batalAte hue kahA ki jana-jana meM prema-buddhi rakhanA, jIvana kI pratikUla paristhiti meM bhI apanI sahiSNutA kA parityAga na karanA tathA apane mana kI uddAma vRttiyoM para aMkuza rakhanA, yahI sabase bar3A dharma hai| isa parama pAvana dharma kI abhivyakti unhoMne tIna zabdoM meM kI-ahiMsA, saMyama, aura tapa / "ahiMsA saMjamo tvo|" jahA~ jIvana meM svArtha kA tANDava nRtya ho rahA hai, vahA~ ahiMsA ke divyadIpa ko sthira rakhane ke lie, saMyama Avazyaka hai aura saMyama ko vizuddha rakhane ke lie tapa kI AvazyakatA hai| jIvana meM jaba ahiMsA, saMyama aura tapasvarUpa tripuTI kA saMyoga mila jAtA hai, taba jIvana pAvana aura pavitra bana jAtA hai / ataH dharma mAnava-jIvana kA eka divya prayojana hai| kartavya aura dharma : dharmaniSTha vyakti vaha hai, jise kartavya-pAlana kA dRr3ha abhyAsa hai| jo vyakti saMkaTa ke vikaTa kSaNoM meM bhI apane kartavya kA parityAga nahIM karatA, usase bar3hakara isa jagato-tala para anya kona dharmazIla ho sakatA hai| kartavya aura dharma meM paraspara jo sambandha hai, vaha tarkAtIta hai, vahA~ tarka kI pahuMca nahIM hai / kartavya karmoM ke dRDha abhyAsa se anuSThAna karane se dhArmika pravRttiyoM kA udbhava hotA hai| abhyAsa ke dvArA dhIre-dhIre pratyeka kartavya, dharma meM pariNata ho jAtA hai / kartavya, usa vizeSa karma kI ora saMketa karatA hai, jise manuSya ko avazya karanA cAhie / kartavya karane ke abhyAsa se, dharma kI vizuddhi bar3hatI hai / ataH yaha kahA jA sakatA hai ki dharma aura kartavya eka dUsare ke pUraka haiM, eka dUsare ke vighaTaka nhiiN| kyoMki dharma kA kartavya meM prakAzana hotA hai aura kartavya meM dharma kI abhivyakti hotI hai| dharma kyA hai, isa sambandha meM eka pAzcAtya vidvAna kA kathana hai ki, dharma manuSya ke mana kI duSpravRttiyoM aura vAsanAoM ko niyaMtrita karane evaM AtmA ke samagra zubha kA lAbha prApta karane kA eka abhyAsa hai / dharma caritra kI utkRSTatA hai| adharma caritra kA kalaMka hai| kartavya-pAlana meM dharma kA prakAzana hotA hai, isake viparIta pApakarmoM meM adharma udbhUta hotA hai / dharma AtmA kI eka svAbhAvika vRtti hai| dharma kA svarUpa : ___ dharma ke svarUpa ke sambandha meM arastU kA kathana hai ki-"dharma eka sthAyI mAnasika avasthA hai, jisakI utpatti zubha saMkalpa kI sahAyatA se hotI hai aura jisakA AdhAra vAstavika jIvana meM sarvottama hai / usakA Adarza buddhi ke dvArA sthira evaM niyamita hotA hai|" pAzcAtya vicAraka kahate haiM ki dharma naitika niyama se saMsthApita sthAyI aura ajita pravRtti athavA caritra hai| yaha eka naisargika pravRtti nahIM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-rzana hai, yaha eka ajita pravRtti hai| kintu bhAratIya dArzanika evaM vicAraka unakI. isa vyAkhyA se sahamata nahIM haiN| kyoMki bhAratIya tatva-ciMtaka dharma ko sadA se hI AtmA kI sahaja evaM svAbhAvika vRtti mAnate rahe haiM / dharma zubha evaM zuddha caitanya kI sthAyI pravRtti hai / vaha vikRta to ho sakatA hai, kintu kabhI miTa nahIM sktaa| isalie dharma eka zAzvata evaM ananta satya hai / dharma aura sukha : dharma aura sukha meM paraspara kyA sambandha hai ? yaha eka vicAraNIya gambhIra prazna haiM / pratyeka yuga meM isa para kucha na kucha vicAra avazya hI kiyA gayA hai| manuSya dharma isIlie karatA hai ki use usase sukha kI prApti ho| kyoMki mAnava-buddhi ke pratyeka prayatna ke pIche, sukha kI abhilASA avazya rahatI hai| jaba taka ki sAdhanA ke utkRSTa kartavyoM meM kisI ko sukha na mile, taba taka unheM acchA nahIM kahA jA sakatA / dharmaniSTha vyakti ko sadA prasanna rahanA caahie| arastU ke matAnusAra Ananda, mAnavIya kAryoM kI ucita rUpa se pUrti karane se upalabdha hotA hai| kAryoM ke ucita abhyAsa meM Ananda milatA hai / manuSya-jIvana kA viziSTa kArya, jo anya jIvoM se usakA bheda karatA hai, vaha usakI vicAra-zakti hai| ataH sukha evaM prasannatA kI upalabdhi, dharma kI samucita sAdhanA meM hI hai| buddhimaya jIvana meM sthAyI evaM niSkalaMka caritra aura dharmaniSThatA antabhita hai| dharmaniSTha jIvana meM amaGgala evaM azubhatva A nahIM sakatA / sukha aura Ananda dharmaniSTha jIvana kA sahagAmI hai / dharma svayaM Ananda nahIM hai, balki Ananda kI upalabdhi meM eka parama sAdhana hai / jIvana kA Ananda dharma para nirbhara hai / Ananda naitika jIvana kA utkarSa hai / Atma-lAbha se Atma-santoSa kI upalabdhi hotI hai / Atma-lAbha kA artha hai apane svarUpa kI upalabdhi, aura yahI sabase bar3A dharma hai| dharma aura jJAna : sukarAta kA kathana hai ki-"dharma jJAna hai|" yadi eka manuSya ko zubha ke svarUpa kA pUrNa jJAna ho jAe, to usake anusaraNa meM vaha kadApi asaphala nahIM ho sakatA / dUsarI ora yadi kisI ko usakA pUrNa jJAna na ho sake, to vaha kadApi naitika nahIM ho sktaa| isI AdhAra para sukarAta kahatA hai ki "jJAna dharma hai aura ajJAna adharma / " sukarAta kA yaha kathana kahA~ taka satya hai, isa tathya kI mImAMsA karane kA yahA~ avasara nahIM hai, kintu sukarAta kI bAta meM itanA antastathya avazya hai ki dharma ke svarUpa ko jJAna ke binA nahIM samajhA jA sakatA aura binA dharma kI vizuddha sAdhanA ke samyak jJAna prApta nahIM ho sktaa| jaina-darzana ke anusAra jahA~ samyaka cAritra hotA hai, vahA~ samyak jJAna avazya hI rahatA hai / jJAna kyA vastu hai ? vaha koI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-zAstra : brahmacarya vAhya vastu nahIM hai, balki vaha mAnava-sana kI eka pavitra bhAvanA hI hai / bhAratIya saMskRti saMyama aura jJAna meM samanvaya svIkAra karatI hai| anekAnta siddhAnta meM ekAnta saMyama aura ekAnta jJAna jaisI sthiti ko svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| ataH dharma aura jJAna eka dUsare kA poSaNa karate haiM / prAcAra aura vicAra : bhAratIya dharma-paramparA meM vicAra aura AcAra ko samAna rUpa se jIvana ke lie upayogI mAnA gayA hai| yadi koI vicAra mAnava-mastiSka meM udbhUta hokara AcAra kA rUpa na le sake, to vaha vicAra jIvanopayogI vicAra nahIM ho sakatA, vaha kevala buddhi kA hI zRgAra kara sakatA hai, jIvana kA zrRMgAra nahIM / sat aura asat kI vivecanA ke bAda sat kA grahaNa aura asat kA parihAra karanA hI hotA hai| zubha aura azubha ko samajha kara, zubha kA grahaNa aura azubha kA tyAga Avazyaka hai| jJAna evaM viveka hamAre gantavya patha kA prakAzana karatA hai, kintu usa Alokita patha para jIvana ko gatizIla banAne ke lie pavitra caritra kI AvazyakatA hai| vicAra A~kha hai aura AcAra pA~va / A~kha aura pAMva meM jaba taka samanvaya na sAdhA jAegA, taba taka jIvana-ratha ke cakroM meM gati, pragati aura vikAsa nahIM A skegaa| dharma aura brahmacarya : brahmacarya eka aisA dharma haiM, jisakI pavitratA, pAvanatA aura svacchatA se koI inkAra nahIM kara sktaa| eka bure se burA vyabhicArI vyakti bhI vyabhicAra kA sevana karane ke bAda pazcAttApa karatA hai / isakA artha yaha hai ki vaha vAsanA ke Avega meM bahakara vyabhicAra kA pApa to kara letA hai, kintu usakI antarAtmA use isa pApa ke lie dhivakAratI hai / jaba taka manuSya ke mana meM saMyama, sadAcAra aura zIla ke prati AsthA kA bhAva jAgRta nahIM hogA, taba taka brahmacarya kA pAlana karanA sarala nahIM hai / vizva ke samasta dharmoM meM brahmacarya ko eka pAvana aura pavitra dharma mAnA gayA hai| isakI pavitratA se sabhI prabhAvita haiN| vaidika paramparA meM Azrama-vyavasthA svIkAra kI gaI hai / cAra AzramoM meM brahmacarya sabase pahalA Azrama hai / vaidika paramparA kA yaha vizvAsa hai ki manuSya ko apane jIvana kA bhavya prAsAda brahmacarya kI nIMva para khar3A karanA cAhie / jJAna aura vijJAna kI sAdhanA evaM ArAdhanA, binA brahmacarya kI sAdhanA ke nahIM kI jA sktii| jJAna-prApta karane ke lie buddhi kA svaccha aura nirmala rahanA Avazyaka hai / kintu buddhi kI nirmalatA tabhI raha sakatI hai, jabaki brahmacarya vrata kA pAlana kiyA jaae| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 brahmacarya-darzana jIvana ke U~ce dhyeya ko prApta karane ke lie, brahmacarya se bar3ha kara anya koI sAdhana nahIM hai| jaina paramparA meM brahmacarya meM eka apAra bala, amita zakti aura eka pracaNDa parAkrama mAnA gayA hai / mAnava jIvana ko sarasa, sundara, zItala evaM prakAzamaya banAne ke lie, brahmacarya kI sAdhanA ko Avazyaka hI nahIM, balki anivArya aura aparihArya bhI mAnA gayA hai / brahmacarya kI stuti meM bahuta kucha likhA gayA hai, kahA gayA hai aura gAyA gayA hai / yadi jIvana kA AdhAra hI zuddha aura pavitra na ho to, jisa lakSya kI bora mAnava bar3ha rahA hai, vaha bhI pAvana aura pavitra kaise hogA ? jaina-paramparA ke tattva-cintakoM ne brahmacarya vrata ko sthira rakhane ke lie jo zodha evaM khoja kI hai, jo niyama, aura upaniyama banAe haiM, ve adbhuta evaM vilakSaNa haiN| parama prabhu bhagavAna mahAvIra ne brahmacarya dharma kI mahimA batAte hue kahA hai ki yaha eka zAzvata dharma hai| dhra va hai, nitya hai, aura kabhI miTane vAlA nahIM hai / 'esa dhamme dhuve Nicce / ' atIta kAla meM ananta-ananta sAdhakoM ne isakI vizuddha sAdhanA ke dvArA, siddhi kI upalabdhi karake, siddhatva-bhAva ko prApta kiyA hai aura ananta bhaviSya meM bhI ananta sAdhaka isa brahmacarya kI sAdhanA ke dvArA siddhi ko prApta kareMge / brahmacarya ke sambandha meM isase sundara udAtta vicAra aura ujjvala bhAvanA vizva-sAhitya meM anyatra. durlabha hai| bauddha-paramparA meM bhI brahmacarya ko bar3A mahattva diyA gayA hai / bauddha-paramparA ke siddhAnta granthoM meM kahA gayA hai ki bodhi lAbha prApta karane ke lie mAra ko jItanA bAvazyaka hai, vAsanA para saMyama rakhanA Avazyaka hai / jo vyakti apanI vAsanA para saMyama nahIM kara sakatA, vaha buddha nahIM bana sktaa| isa dRSTi se yaha kahA jA sakatA hai ki bauddha dharma meM brahmacarya ko kitanA Adara evaM satkAra prApta huA hai| bhAratIya dharmoM ke atirikta IsAI dharma meM bhI brahmacarya ko mahattvapUrNa sthAna prApta hotA hai / bAibila meM eka nahIM aneka sthAnoM para vyabhicAra, viSaya-vAsanA aura vilAsitA Adi duguNoM kI bhartsanA kI gaI hai aura isake viparIta tyAga, saMyama, zIla aura sadAcAra ke madhura gIta gAe gae haiN| vyabhicAra karanA, balAtkAra . karanA aura vilAsitA kA poSaNa karanA, yaha IsAI dharma meM bhayaMkara pApa mAne gae haiN| isa varNana se yaha pramANita ho jAtA hai ki IsAI-dharma meM brahmacarya ko kitanA mahattva diyA hai| muslima dharma meM bhI vyabhicAra, vilAsa aura vAsanA kA tIvra virodha kiyA gayA hai / jisa vyakti kA jIvana vilAsamaya vAsanAmaya hotA hai, muslima dharma aura Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-zAstra : brahmacarya saMskRti meM usa vyakti ke jIvana ko garhita evaM nindanIya samajhA jAtA hai| duniyA kA koI bhI dharma kyoM na ho, una saba kA eka mata aura eka svara yahI hai ki brahmacarya mahAna dharma hai / vartamAna yuga meM gA~dhI jI ne bhI brahmacarya kI sthApanA ko jIvana vikAsa ke lie paramAvazyaka mAnA hai / aura unhoMne svayaM isa vrata kI dIrgha kAla taka sAdhanA karake ise parakhA hai / 167. brahmacarya kyA hai ? vaha caritra kA mUla hai| vaha mokSa kA eka mAtra kAraNa hai / jo vyakti vizuddha bhAva se brahmacarya kA pAlana karatA hai, vaha pUjyoM kA bhI pUjya bana jAtA hai / jo vyakti brahmacaryaM kI sAdhanA karatA hai, vaha dIrgha jIvana prApta karatA hai / usakA zarIra svastha rahatA hai, usakA mana prasanna rahatA hai aura usakI buddhi svaccha evaM pavitra rahatI hai / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnta khaNDa nIti-zAstra : brahmacarya mAnava-jIvana ke vikAsa meM usake utthAna aura usakI AdhyAtmika sAdhanA meM nIti-zAstra kA eka bahuta bar3A yoga-dAna rahA hai / nIti-zAstra mAnava-jIvana kA eka pariSkRta evaM saMskRta darzana hai / nIti-zAstra isa naitika vizvAsa ko vicArAtmaka antaSTi meM pariNata karatA hai ki sat se asat kA kyA bheda hai, zubha kA azubha se kyA vibheda hai ? mukhya rUpa meM jIvana ke zubhatva , aura azubhatva kA vizleSaNa karanA, yahI nIti-zAstra kA pradhAna uddezya hai| nIti-zAstra vicAramUlaka naitikatA kA vijJAna hai / yaha eka nIti kA vijJAna hai| nIti-zAstra naitikatA kI mImAMsA hai / nIti-zAstra vizvAsa ko viveka meM parivartita karatA hai| eka vidvAna ke kathanAnusAra nItizAstra manuSyoM kI AdatoM kI pRSThabhUmi meM sthita siddhAntoM kA vivecana aura unakI burAI evaM acchAI ke kAraNoM kA vizleSaNa karatA hai| yaha AcAra kA niyAmaka vijJAna hai / isI AdhAra para ise AcAra-zAstra bhI kahA jAtA hai| ise (Moral philosophy) bhI kahate haiN| nIti-zAstra vijJAna nahIM hai, kyoMki vijJAna hameM, jAnanA sikhAtA hai jaba ki nIti-zAstra hameM kartavya evaM AcaraNa sikhAtA hai vastutaH nIti-zAstra eka AcAra zAstra hai / pleTo ke vicAra ke anusAra mAnava-jIvana ke tIna Adarza haiM- satyaM, zivaM, sundaraM / manuSya ke anubhavAtmaka jIvana meM yaha sarvAdhika mUlya rakhate haiM / inakA sambandha hamAre vartamAna jIvana ke tIna pahaluoM ke sAtha hai-jJAna, kriyA aura bhAvanA / nIti-zAstra ina tInoM ke tathya kA anusaMdhAna karake unheM jIvanopayogI banAne kA prayatna karatA hai| nIti-zAstra kA kSetra: nIti-zAstra kA kSetra manuSya ke vyavahAra evaM caritra kA prakAzana hai| caritra saMkalpa kA abhyasta rUpa hai / yaha mana kI Antarika. vRtti athavA abhyasta kriyAoM se utpanna eka sthAyI pravRtti hai / AcAra-zAstra ko kabhI caritra kA vijJAna bhI kahA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIti-zAstra : brahmacarya 166 jAtA hai / caritra ke vijJAna kA artha hai, jisameM manuSya ke AcAra para vaijJAnika paddhati se vicAra kiyA jAe / kyoMki manuSya vahI kucha karatA hai, jise vaha pahale kisI na kisI rUpa meM jAna cukA hai| nIti-zAstra hameM yaha batalAtA hai ki satkarma se puNya hotA hai aura asat karma se pApa / noti-zAstra puNya aura pApa tathA dharma-adharma ke lakSaNoM kA vivecana karatA hai| vaha isa tathya ko jAnane kA prayatna karatA hai ki manuSya ke dvArA kiyA gayA koI bhI karma sat aura asat kyoM hotA hai, vaha zubha aura azubha kaise hotA hai ? nIti-zAstra puNya aura pApa ko vyakti kI naitika yogyatAe~ mAnatA hai| nIti-zAstra puNya aura pApa tathA unake phala para eka vaijJAnika paddhati se vicAra prastuta karatA hai / nIti-zAstra ke lie icchA-svAtantrya eka svIkRta satya hai / pratyeka vyakti kisI bhI karma ko karane meM svatantra hai, bhale hI vaha karma zubha ho yA azubha, sat ho yA asat, evaM acchA ho yA burA / pratyeka vyakti apanI icchAnusAra, vaha jaisA bhI cAhe karma kara sakatA hai, kintu isa karma kA phala usa vyakti ke hAtha meM nahIM rahatA / isI AdhAra para yaha kahA jAtA hai ki nIti-zAstra hamArI jIvana kI pratyeka kriyA para sUkSma se sUkSma anusaMdhAna karatA hai aura manuSya ko azubha mArga se haTAkara zubha mArga kI ora agrasara hone kI preraNA karatA hai / yahI nIti-zAstra kA mukhya dhyeya hai| mahAvIra kA prAcAra-zAstra : bhagavAn mahAvIra ne apane AcAra-zAstra kI AdhAra-zilA ahiMsA evaM samatvayoga ko bnaayaa| unakA kathana hai, ki ahiMsA ke binA mAnava-saMskRti kA unnayana evaM abhyutyAna nahIM ho sakatA / ahiMsA mAnava-AtmA kI eka virATa, vizAla evaM vyApaka bhAvanA hai, jisameM samagra vizva ko AtmasAt karane kI adbhuta kSamatA evaM yogyatA hai / jisa prakAra vedAnta kA brahma, vizva ke kaNa-kaNa meM parivyApta hai, usI prakAra bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA, cetanAtmaka jagata ke prANa-prANa meM parivyApta hai / ahiMsA kA artha hai--sahayoga, sahakAra aura astitva / ahiMsA kA artha hai-eka prANa kA dUsare prANa ke sAtha AtmIya sambandha / jo kucha apane ko anukUla aura rucikara nahIM hai, vahI dUsare ko bhI anukUla aura rucikara kaise ho sakatA hai ? ahiMsA kA yaha virAT bhAva hI bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA kA mUla AdhAra hai / bhagavAna mahAvIra ke AcAra-zAstra ke anusAra AcAra ke pA~ca bheda haiMahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha / yadyapi sAdhanA kI dRSTi se aura svarUpa kI dRSTi se isa AcAra meM kisI prakAra kA vibheda nahIM hai phira bhI sAdhaka kI yogyatA ko dekhakara, isake do khaNDa kie gae haiM--zrAvaka-AcAra aura dUsarA zramaNa-AcAra / zrAvaka-AcAra ko aNuvrata kahA jAtA hai aura zramaNa-AcAra ko Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 brahmacarya-darzana mahAvrata / ahiMsA kA artha hai--kisI ko kisI prakAra kI pIDA na denaa| satyakA artha hai, yathArtha bhASaNa karanA / asteya kA artha hai, kisI kI vastu usakI binA AjJA ke grahaNa na karanA / brahmacarya kA artha hai, apanI vAsanA para saMyama rakhanA / aparigraha kA artha hai, kisI bhI vastu para Asakti bhAva na rkhnaa| isake atirikta apane mana ko, vANI ko aura zarIra ko kisI bhI pApa-vRtti meM saMlagna na karanA / bolate samaya yaha dhyAna rakhanA cAhie, ki maiM kyA bola rahA hU~ aura kisase kyA kaha rahA hU~ ? kisI prakAra kA anucita zabda to mere mukha se nahIM nikala rahA hai ? mArga meM calate hue yaha dhyAna rakhanA ki maiM kahA~ cala rahA hU~ aura jisa patha para maiM cala rahA hU~, vaha kaisA hai| kisI se koI vastu lete samaya bhI viveka rakkho aura kisI ko koI vastu dete samaya bhI viveka rakhanA Avazyaka hai| kisI bhI vastu ko grahaNa karane se pUrva usake acche evaM bure pariNAma para bhI vicAra karanA cAhie / kisI vastu kA parityAga karate samaya, sAdhaka ko yaha dhyAna rakhanA cAhie ki maiM kisa vastu ko kahA~ DAla rahA huuN| bhagavAna mahAvIra ne apane AcAra-zAstra meM sAdhaka ke lie yaha upadeza diyA hai ki vaha pratidina cAra bhAvanAoM para vicAra kare--maitrI-bhAvanA, pramoda-bhAvanA karuNa-bhAvanA aura madhyasthabhAvanA / maitrI bhAvanA kA artha hai-saMsAra ke pratyeka prANI ko, pratyeka cetana AtmA ko hama apanA mitra smjhe| usake prati zatrutA kI bhAvanA na rakheM / pramoda bhAvanA kA artha hai-saMsAra meM jo svastha, prasanna aura sampanna AtmAe~ haiM, unakI prasannatA aura sampannatA ko dekhakara, hamAre mana meM pramoda ho, harSa ho, kintu IrSyA aura asUyA na ho| karuNa-bhAvanA kA artha hai-saMsAra meM jo dIna-hIna evaM duHkhI prANI haiM, unake prati hamAre hRdaya meM karuNA, dayA aura anukampA rahe / madhyastha bhAvanA kA artha hai-saMsAra meM jo virodhI haiM, unake prati bhI hamAre hRdaya meM kabhI virodha kI bhAvanA utpanna na ho| saMkSepa meM bhagavAna mahAvIra kA AcAra-zAstra aura nIti-zAstra yahI hai / buddha kA prAcAra-zAstra : bhagavAna buddha ne apane AcAra-zAstra meM una sabhI bAtoM ko kisI na kisI rUpa meM svIkAra kiyA hai, jinheM bhagavAna mahAvIra ne mAnyatA dI hai| buddha ne apane anuyAyiyoM ko paMcazIla kA upadeza diyA hai aura kahA hai ki isa paMcazIla ke pAlana se mAnava ke jIvana kA vikAsa hogaa| unhoMne kahA hai ki jagata ke samasta prANI prasanna hoM evaM sukhI hoN| koI kisI se vaira na rakhe, koI kisI se ghRNA na kreN| krodha ko zAnti se jItane kA prayatna kro| kisI ko azlIla zabda mata kaho / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIti-zAstra : brahmacarya apane zatra u se bhI mitra jaisA vyavahAra kro| hamezA dhyAna rakho ki, dUsare ko kisI bhI prakAra kA kaSTa mata do| jo vyakti apanI vAsanA ko jIta nahIM sakatA, vaha apane jIvana kA vikAsa nahIM kara sakatA / buddha ne apane AcAra-zAstra meM mukhya rUpa se cAra Arya satyoM kA kathana kiyA hai| ve cAra Arya satya isa prakAra haiM-jagata meM duHkha hai, duHkha kA kAraNa hai, duHkha ko dUra kiyA jA sakatA hai, duHkha ke nivAraNa kA upAya hai / ina Arya satyoM meM yaha batalAne kA prayatna kiyA gayA hai ki yaha saMsAra duHkhamaya hai, kintu ina duHkhoM se sAdhanA ke dvArA manuSya vimukta ho sakatA hai / isake atirikta bhagavAna buddha ne ASTAMgika mArga kA upadeza bhI diyA hai / vastutaH buddha ke AcAra - zAstra kA yaha eka mukhya AdhAra hai / yaha aSTAMgika mArga isa prakAra haisamyak dRSTi, samyak saMkalpa, samyak vacana, prANi-hiMsA se virata honA, samyak AjIva, sabhyag vyAyAya - jAgarUkatA, samyak smRti aura samyak samAdhi / buddha kA AcAra - zAstra jIvana kI Antarika vizuddhi para bala detA hai / unhoMne kahA hai ki mana ko azubha saMkalpoMse bacAnA cAhie aura usameM sadA zubha saMkalpa hI rahane cAhie / buddha ke jIvana meM karuNA evaM vairAgya vizeSa rUpa se parilakSita hote haiM / buddha ne apane anubhava ke AdhAra para yaha batalAyA ki mAnava jIvana kI sArthakatA aura saphalatA isa bAta meM hai ki vaha zIghra se zIghra vAsanA ke bandhana se aura bhoga-vilAsa kI lolupatA se apane Apako mukta karale / vAsanA usa kipAka viSa phala ke samAna hai, jo khAne meM madhura hotA hai, sUMghane meM surabhita hotA hai, kintu jisa kA pariNAma haiM - mRtyu | 171 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnta khaNDa darzana-zAstra : brahmacarya bhAratIya saMskRti kA mUla AdhAra hai-tapa, tyAga aura saMyama / saMyama meM jo saundarya hai, vaha bhautika bhoga-vilAsa meM kahA~ hai / bhAratIya dharma aura darzana ke anusAra saccA saundarya tapa aura tyAga meM hI hai| saMyama hI yahA~ kA jIvana hai| saMyamaH khalu jIvanam / saMyama meM se AdhyAtmika saMgIta prakaTa hotA hai / saMyama kA artha hai-adhyAtmazakti / saMyama eka sArvabhauma vastu hai| pUrva aura pazcima ubhaya saMskRtiyoM meM isakA Adara evaM satkAra hai / saMyama, zIla aura sadAcAra ye jIvana ke pavitra pratIka haiN| saMyama evaM zIla kyA hai ? jIvana ko sundara banAne vAlA pratyeka vicAra hI saMyama evaM zIla hai| asaMyama kI davA saMyama hI ho sakatI hai| viSa kI cikitsA amRta hI ho sakatA hai / bhAratIya saMskRti meM kahA gayA hai ki-"sAgare sarva-tIrthAni" saMsAra ke samasta tIrtha jisa prakAra samudra meM samAhita ho jAte haiM, usI prakAra duniyA bhara ke saMyama, sadAcAra evaM zola brahmacarya meM antanihita ho jAte haiM / eka guru apane ziSya se kahatA hai---"yathecchasi tathA kuru" yadi tere jIvana meM tyAga, saMyama aura vairAgya hai, to phira tU bhale hI kucha bhI kara, kahIM bhI jA, kahIM para bhI raha, tujhe kisI prakAra kA bhaya nahIM hai / AcArya manu kahate haiM ki-"manaHpUtaM samAcaret" yadi mana pavitra hai, to phira jIvana kA patana nahIM ho sktaa| isalie jo kucha bhI sAdhanA karanI ho, vaha pavitra mana se kro| yahI brahmacarya kI sAdhanA hai| ____ sukarAta, pleTo aura arastU jo apane yuga ke mahAna dArzanika, vicAraka aura samAja ke samAlocaka evaM saMzodhaka the, apanI grIka-saMskRti kA sAratatva batalAte hue, unhoMne bhI yahI kahA ki saMyama aura zIla ke binA mAnava-jIvana nisteja evaM niSprabha hai / manuSya yadi apane jIvana meM sadAcArI nahIM ho sakatA, to vaha kucha bhI nahIM ho sktaa| saMyama aura sadAcAra hI mAnava-jIvana ke vikAsa ke AdhArabhUta tatva haiM / pleTo ne likhA hai ki manuSya-jIvana ke tIna vibhAga haiM-Thought (vicAra) Desires (icchAe~) aura Feelings (bhAvanAe~) / manuSya apane mastiSka meM jo kucha socatA hai, apane mana meM vaha vaisI hI icchA karatA hai aura usakI icchAoM ke anusAra Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ barzana-zAtra : brahmacarya 173 hI usakI bhAvanA banatI hai| manuSya vyavahAra meM vahI karatA hai, jo kucha usake hRdaya ke andara bhAvanAeM uThatI haiM / vicAra se AcAra prabhAvita hotA hai aura AcAra se manuSya kA vicAra bhI prabhAvita hotA hai / adhyAtma dRSTi : . bhAratIya dharma, darzana aura saMskRti bhautika nahIM, AdhyAtmika haiM / yahA~ pratyeka vrata, tapa, japa aura saMyama ko bhautika dRSTi se nahIM, AdhyAtmika dRSTi se AMkA jAtA hai / sAdhaka jaba bhoga-vAda ke dala-dala meM phaMsa jAtA hai, to apanI AtmA ke zuddha svarUpa ko vaha bhUla jAtA hai| isalie bhAratIya vicAraka, tatva-cintaka aura sudhAraka sAdhaka ko bAra-bAra yaha cetAvanI dete haiM ki Asakti, moha, tRSNA aura vAsanA ke kucakroM se baco / jo vyakti vAsanA ke jhaMjhAvAta se apane zIla kI rakSA nahIM kara pAtA, vaha kathamapi apanI sAdhanA meM saphalatA prApta nahIM kara sakatA / na jAne kaba vAsanA kI taraMga mana meM uTha khar3I ho| usa vAsanA kI dUSita taraMga ke prabhAva se bacane ke lie satata jAgarUka aura sAvadhAna rahane kI AvazyakatA hai| brahmavarya kA prarya : brahmacarya ke lie bhAratIya sAhitya meM ina zabdoM kA prayoga upalabdha hotA hai-"upastha-saMyama, vasti-nirodha, maithuna-viramaNa, zIla aura vAsanA-jaya / " yoga sambandhI granthoM meM brahmacarya kA artha indriya-saMyama kiyA gayA hai / atharvaveda meM veda ko bhI brahma kahA gayA hai / ataH veda ke adhyayana ke lie AcaraNoya karma, brahmacarya hai / brahma kA artha paramAtmabhAva kiyA jAtA hai / usa paramAtma-bhAva ke lie jo anuSThAna evaM sAdhanA kI jAtI hai, vaha brahmacarya hai / bauddha piTakoM meM brahmacarya zabda tIna arthoM meM prayukta huA hai / dIghanikAya ke 'mahAparinivvANa sutta' meM brahmacarya zabda kA prayogabuddha pratipAdita dharma-mArga ke artha meM huA hai| dIghanikAya ke poTTapAda meM brahmacarya kA artha hai-bauddha dharma meM nivAsa / vizuddhi-mArga ke prathama bhAga meM brahmacarya kA artha vaha dharma hai, jisase nirvANa kI prApti ho / maina-dRSTi se brAhmacarya : jaina-darzana meM brahmacarya zabda ke lie maithuna-viramaNa aura zIla zabda kA prayoga vizeSa rUpa se upalabdha hotA hai / 'sUtrakRtAMga sUtra' kI AcArya zIlAGka kRta saMskRta TIkA meM, brahmacarya kI vyAkhyA isa prakAra se kI hai--"jisameM satya, tapa, bhUta-dayA aura indriya nirodha rUpa brahma kI caryA-anuSThAna ho, vaha brahmacarya hai / " vAcaka umAsvAti ke tatvArtha sUtra' 6-6 ke bhASya meM gurukula-vAsa ko brahmacarya kahA hai| brahmacarya kA uddezya batAyA hai ki vrata-paripAlana, jJAna-vRddhi aura kaSAya-jaya / bhASya meM maithuna zabda ko vyutpatti isa prakAra kI hai-strI aura puruSa kA yugala mithuna kahalAtA hai / mithuna ke Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 . brahmacarya-darzana bhAva ko aura karma ko maithuna kahate haiM / maithuna hI abrahma hai / pUjyapAda ne tattvArthasUtra 7-16 kI sarvArtha siddhi meM kahA hai-moha ke udaya hone para rAga pariNAma se strI aura puruSa meM jo paraspara saMsparza kI icchA hotI hai, vaha mithuna hai aura usakA kArya (sambhoga) maithuna hai / donoM ke pArasparika bhAva evaM karma maithuna nahIM, rAga-pariNAma ke nimitta se hone vAlI ceSTA evaM kriyA maithuna hai / akalaMka deva ne 'tattvArthasUtra' 7-16 ke apane rAjavArtika meM eka vizeSa bAta kahI hai-hasta, pAda, aura pudgala-saMghaTana Adi se eka vyakti kA abrahma sevana bhI maithuna hai / kyoMki yahA~ eka vyakti moha ke udaya se prakaTa hue kAma rUpI pizAca ke samparka se do ho jAtA hai aura do ke karma ko maithuna kahane meM koI bAdhA nahIM hai / akalaMkadeva ne yaha bhI kahA hai ki-puruSapuruSa aura strI-strI ke bIca rAgabhAva hone se hone vAlI anucita-ceSTA bhI abrahma hai| brahmacarya : yoga kA aMga yoga-sAdhanA meM vizeSa rUpa se brahmacarya kI sAdhanA ko mahatva diyA gayA hai / pataJjali ne apane 'yoga-darzana' meM pA~ca yamoM meM brahmacarya ko bhI eka yama mAnA hai / bhagavAna mahAvIra ne apane AcAra-yoga kI AdhArazilArUpa paMca mahAvratoM meM brahmacarya ko bhI sAdhu ke lie mahAvrata aura gRhastha ke lie aNuvrata ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / buddha ne bhI apane paMcazIloM meM brahmacarya ko eka zIla mAnA hai / isa para se yaha jJAta hotA hai ki brahmacarya kI sAdhanA bahuvyApI evaM vistRta sAdhanA hai / brahmacarya kI sAdhanA strI aura puruSa donoM ke lie samAnabhAva se vihita hai / antara kevala itanA hI hai ki puruSa sAdhaka ke lie usakI brahmacarya-sAdhanA meM strI vighna rUpa hotI hai aura strI sAdhaka ke lie usakI brahmacarya-sAdhanA meM puruSa bAdhaka hotA hai / kintu donoM alaga-alaga rahakara brahmacarya kI sAdhanA karate rahe haiM aura kara bhI sakate haiM / isa dRSTi se yaha kahA jA sakatA hai ki, puruSa ke lie jaise nArI varjita hai, usI prakAra sAdhanA-kAla meM strI ke lie puruSa bhI varjita hai / jo sAdhaka yoga kI sAdhanA karanA cAhate haiM aura usake phala kI upalabdhi karanA cAhate haiM, unheM sabase pahale brahmacarya kI sAdhanA kI ora vizeSa lakSya denA par3atA hai / yoga-sAdhanA meM vAsanA, kAmanA, tRSNA aura Asakti bAdhaka tatva haiM / mathuna : eka mahAdoSa AcArya hemacandra apane 'yoga-zAstra' meM kahate haiM ki-prArambha meM to maithuna ramaNIya, evaM sukhada pratIta hotA hai, parantu pariNAma meM vaha atyanta bhayaMkara evaM duHkhada rahatA hai / viSaya-bhoga usa kiMpAka phala ke samAna haiM, jo dekhane meM lubhAvanA, khAne meM susvAdu aura sUMghane meM sugandhita hote hue bhI pariNAma meM bhayaMkara hai, ghAtaka Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana-zAstra : brahmacarya 175 evaM vinAzaka hai / maithuna se kampa, sveda, zrama, mUrchA, moha, cakkara, glAni, zakti kA kSaya aura rAjayakSmA Adi bhayaMkara rogoM kI utpatti ho jAtI hai / maithuna meM hiMsA bhI hotI hai| kahA gayA hai ki maithuna kA sevana karate samaya yoni-rUpI yantra meM utpanna hone vAle atyanta sUkSma jIvoM kI hiMsA hotI hai| kAma-zAstra ke praNetA AcArya vAtsyAyana ne bhI strI-yoni meM sUkSma jantuoM kA astitva svIkAra kiyA hai / isa dRSTi se adhyAtma sAdhaka ke lie maithuna sevana eka bhayaMkara pApa hai| jo loga yaha samajhate haiM ki bhoga meM zAnti hai, saMsAra meM unase bar3hakara ajJAnI anya koI nahIM ho sakatA / jo . vyakti viSaya-vAsanA kA sevana karake kAmajvara kA pratikAra karanA cAhatA hai, vaha agni meM ghRta kI Ahuti DAlakara use bujhAnA cAhatA hai / jaise ghI se Aga bujhatI nahIM, vaise hI kAma se vAsanA kabhI zAnta nahIM hotI hai / adhyAtma zAstra meM maithuna sevana ke doSa batAte hue kahA gayA hai ki viSaya-vAsanA naraka kA dvAra hai isase buddhi kA vinAza hotA hai aura AtmA ke sadguNoM kA ghAta / brahmacarya kA phala brahmacarya saMyama kA mUla hai| parabrahma mokSa kA eka mAtra kAraNa hai / brahmacarya pAlana karane vAlA pUjyoM kA bhI pUjya hai / sura, asura evaM nara sabhI kA vaha pUjya hotA hai, jo vizuddha mana se brahmacarya kI sAdhanA karatA hai| brahmacarya ke prabhAva se manuSya svastha, prasanna aura sampanna rahatA hai| brahmacarya kI sAdhanA se manuSya kA jIvana tejasvI aura ojasvI bana jAtA hai| jo vyakti viSaya-sevana se kAma ke tApa ko zAnta karanA cAhatA hai, vaha jalatI jvAlA meM ghI kI Ahuti DAla kara, use bujhAnA cAhatA hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnta khaNDa AdhyAtmika brahmacarya : bhAratIya saMskRti meM brahmacarya kI sAdhanA ko anya sabhI sAdhanAoM kI apekSA bar3A hI mahatva diyA gayA hai / veda aura upaniSadoM meM brahmacarya kI mahimA kA gAyana prabhAvazAlI zabdoM meM kiyA hai / jaina AgamoM meM brahmacarya kA gambhIra vivecana upalabdha hotA hai| bauddha tripiTakoM meM bhI brahmacarya ke viSaya meM vistAra ke sAtha prakAza DAlA gayA hai| bhArata kI ina tInoM prAcIna saMskRtiyoM meM jo kucha, jaisA aura jitanA bhI varNana Aja upalabdha hai, vaha kisI bhI sAdhaka kI sAdhanA ke patha para prakAza DAlane meM paryApta hai / brahmacarya vrata ke agaNita sAdhakoM ne ukta grantha se vicAroM kA prakAza lekara apane gantavya patha ko Alokita kiyA hai, tathA apanI sAdhanA meM saphalatA bhI adhigata kI hai| bhAratIya saMskRti aura dharma ke itihAsa meM, brahmacarya se bar3hakara anya kisI vrata ko mahatva nahIM milA hai| tapomaya jIvana ke dhanI ugra tapasviyoM kA ghora tapa eka ora tathA dUsarI ora vizuddha bhAva se kiyA gayA brahmacarya vrata kA paripAlana / ina donoM kI tulanA karate hue bhArata ke RSi, muni aura tatva-vettAoM ne yaha nirNaya diyA hai ki nizcaya hI samasta vratoM meM evaM samasta tapoM meM, sarvazreSTha vrata evaM tapa brahmacarya hI hai| prazna kiyA jA sakatA hai ki anya adhyAtma sAdhanA kI apekSA brahmacarya kI sAdhanA ko itanA adhika mahatva kyoM milA ? eka yogI, eka tapasvI, evaM eka dhyAnI sAdhaka kI apekSA brahmacarya-sAdhaka ke jIvana kI garimA evaM mahimA kA itanA adhika varNana kyoM kiyA gayA hai ? kyA anya sAdhanAoM kA mUlya, brahmacarya kI sAdhanA kI tulanA meM hIna koTi kA hai ? yuga-draSTA RSiyoM ne apane-apane yuga meM, ina praznoM kA samAdhAna karane kA prayatna kiyA hai / usa samAdhAna kA sAratattva aura niSkarSa itanA hI hai ki brahmacarya kI sAdhanA, vAsanA-jaya kI sAdhanA hai / mana kI vAsanA ko jItanA, utanA sahaja aura AsAna nahIM hai, jitanA use samajha liyA jAtA hai| manuSya kisI bhI ekAnta, zAnta sthAna meM baiThakara ghora se ghora tapa kI sAdhanA kara sakatA hai, anya kisI bhI vrata kI ArAdhanA kara sakatA hai, parantu jisa samaya manuSya ke citta meM vAsanA kI umiyA~ udvelita hotI haiM, usa samaya vaha apane Apa ko sa~bhAla nahIM sktaa| mahA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdhyAtmika bAhmacarya 177 kavi kAlidAsa ne apane mahAkAvya 'kumAra saMbhava' meM paramayogI zaGkara ke jisa tapa kA ugra varNana kiyA hai, vaha pAThaka aura zrotA ko nizcaya hI cakita kara dene vAlA hai| parantu anta meM mahAkavi kAlidAsa ne yaha dikhalAyA ki usa yogI kA vaha yoga, aura usa tapasvI kA vaha tapa, gaurI ke sauMdarya ko eka bAra dekhane mAtra se hI vilupta ho gyaa| isa jIvana-gAthA se yaha AbhAsa milatA hai aura pAThaka yaha nirNaya nikAla letA hai ki brahmacarya kI sAdhanA asambhava hai| manuSya isakI sAdhanA meM saphalatA prApta nahIM kara sktaa| parantu mahAkavi bhAravI ne apane 'kirAtArjunIya' mahAkAvya meM arjuna ke tapa aura yoga kA jo vizada varNana kiyA hai, vaha pAThaka ko cakita aura stabdha kara dene vAlA hai| mahAbhArata ke yuddha se pUrva, ziva kA varadAna pAne ke lie arjuna jaba yoga sAdhanA meM lIna ho jAtA hai, taba usakI yoga-sAdhanA kI parIkSA ke lie athavA use sAdhanA se bhraSTa karane ke lie, indra aneka sundara apsarAoM ko bhejatA hai aura ve milakara, apane madhura saMgIta, sundara nRtya, aura mAdaka hAva-bhAvoM se arjuna ke sAdhanAlIna citta ko vicalita karane kA pUrA prayatna karatI hai, kintu unheM apane usa kArya meM tanika bhI saphalatA prApta nahIM hotii| vIra arjuna ke jIvana kI yaha ghaTanA brahmacarya ke sAdhakoM ke lie eka divya Aloka bana gaI hai| isakA phalitArtha yaha nikalatA hai ki brahmacarya kI sAdhanA karane vAloM ne use jo asambhava samajha liyA hai, vaha asa. mbhava to nahIM, para kaThinatara evaM kaThinatama avazya hai / brahmacarya kI sAdhanA ko hamAre prAcIna zAstroM meM jo kaThinatama kahA gayA hai, usakA artha kevala itanA hI hai ki brahmacarya kI sAdhanA prArambha karate samaya, citta ko vizuddha rakhane kA satarkatA ke sAtha pUrA prayatna kiyA jAnA cAhie / yadi kabhI citta meM jarA bhI malinatA kA praveza ho jAtA hai, asAvadhAnatA kI kujjhaTikA se jJAnadIpa kA prakAza dhaMdhalA ho jAtA hai, taba yaha sAdhanA kaThinatama hI nahIM, apitu asambhava bhI ho jAtI hai / ataH isa sAdhanA ke mArga para calane vAle sAdhaka ke lie yaha saMketa diyA gayA ki, vaha apane mana aura mastiSka ko sadA pavitra rakhe / bauddha-zAstroM meM bhI brahmacarya kI sAdhanA ke sambandha meM, aneka prakAra ke rUpaka evaM AkhyAna upalabdha hote haiM, jinake adhyayana evaM parizIlana se yaha jJAta hotA hai ki bauddha sAdhaka isa sAdhanA ko kitanA mahatva dete the aura apanI sAdhanA kI saphalatA ke lie kitanA satprayatna karate the| svayaM bhagavAna buddha ke jIvana ko vaha ghaTanA hameM kitanI pavitra preraNA detI hai, jisameM yaha batalAyA gayA hai ki jaba buddha sAdhanA kara rahe the, bodhi prApta karane ke lie tapa kara rahe the, usa samaya mAra ( kAma ) unheM sAdhanA se vicalita karane ke lie mAdaka tathA raMgIna vAtAvaraNa unake sAmane prastuta karatA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 mArya ca hai / isa sandarbha meM mahAkavi azvaghoSa ne apane 'buddha-carita' meM varNita kiyA hai ki mAra ne sundara se sundara apsarAe~ bhejakara, unake saMgIta-nRtya aura vividha prakAra ke hAvabhAvoM se buddha ke sAdhanAlIna citta ko vicalita karane kA pUrNa prayatna kiyA, kintu buddha apanI sAdhanA meM eka sthira yoddhA kI bhAMti ajeya rahe, akampa aura aDola rahe / mahAkavi azvaghoSa ne anta meM yaha likhA ki vAsanA ke isa bhayaGkara yuddha meM, mAra parAjita huA aura buddha vijetA bane / bauddha saMskRti meM yaha batalAyA gayA hai ki jaba taka sAdhaka apane mana ke mAra para vijaya prApta nahIM kara letA hai, taba taka vaha buddha banane ke yogya nahIM hai, buddha banane ke lie mAra arthAt kAma para vijaya prApta karanA Avazyaka hai| zramaNa-saMskRti ke jyotirdhara itihAsa meM to eka nahIM, aneka hRdayasparzI jIvana-gAthAoM kA aGkana kiyA gayA hai , jinameM brahmacarya kI sAdhanA ke sambandha meM paryApta prakAza DAlA gayA hai| manuSya jIvana ke lie preraNAprada evaM dizA-darzaka rUpaka AkhyAnoM se brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhakoM ke lie pavitra preraNA. aura bala prApta hotA hai / mUla AgamoM meM 'rAjImatI' aura 'rayanemi kA varNana Aja bhI upalabdha haiN| rathanemi, jo apane yuga kA kaThora sAdhaka thA, raivatAcala kI guphA ke ekAnta sthAna meM rAjImatI ke adbhuta sauMdarya ko dekha kara mugdha ho jAtA hai, vaha apanI sAdhanA ko bhUla jAtA hai, aura vAsanA kA dAsa banakara rAjImatI se vAsanA kI yAcanA karane lagatA hai| parantu usa jyotirmaya nArI ne usakI isa saMyama-bhraSTatA kI bhartsanA kI aura kahA ki koI bhI sAdhaka apanI sAdhanA meM taba taka saphala nahIM ho sakatA, jaba taka ki vaha apane mana ke vikalpoM ko na jIta le / rUpa ko dekha kara bhI jisake mana meM rUpa ke prati Asakti utpanna na ho, vahI vastutaH saccA sAdhaka hai / kAma aura vAsanA para binA vijaya prApta kie, apanI sAdhanA ke abhISTa phala ko adhigata nahIM kara sktaa| aura to kyA, bhraSTa jIvana kI apekSA to maraNa hI zreyakara hai / rAjImatI ke adhyAtma upadeza ko sunakara rathanemi punaH saMyama meM hI sthira ho gyaa| AcArya hemacandra ne apane 'triSaSThi zalAkA puruSa carita' meM eka mahAna sAdhaka ke jIvana kA bar3A hI sundara evaM bhavya citra aGkita kiyA hai| ve mahAna sAdhaka the. 'sthUla bhadra' jinhoMne apane jIvana kI jyoti se brahmacarya kI sAdhanA ko sadA ke lie jyotirmaya banA diyaa| do hajAra varSa jitanA lambA evaM dIrgha samaya vyatIta ho mAne para bhI Aja saka ke sAdhaka, brahmacarya vrata ke amara sAdhaka sthUlabhadra ko bhUla nahIM sake haiM / sthUlabhadra ke jIvana ke sambandha meM AcArya hemacandra ne likhA hai ki ve yogiyoM meM zreSTha yogI, dhyAniyoM meM zreSTha dhyAnI, aura tapasviyoM meM zreSTha tapasvI the / sthUlabhadra kI isa yazo-gAthA ko sunane ke bAda sunane vAle ke dimAga meM yaha prazna uThatA hai ki Akhira vaha kyA sAdhanA kI thI, kaise kI thI aura kahAM kI thI ? Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdhyAtmika brahmacarya yaha ghaTanA bhArata ke prAcIna samRddha nagara pATaliputra kI hai| yogI sthUla bhadra apane yoga-sAdhanA kAla meM pUrva bacana baddhatA ke kAraNa varSAvAsa ke lie paTanA bAe / isa samRddha nagara kI tatkAlIna rUpa-sampanna, baibhava-sampanna aura vilAsa - sampanna pUrva preyasI 'kozA' vezyA ko pratibodha dene kA, use vAsanAmaya jIvana se nikAla kara sadAcAra ke mArga para lagAne kA divya saMkalpa unake antas meM jyotirmaya ho rahA thA / yadyapi yaha saMkalpa apane meM parama pAvana aura parama pavitra thA, kintu use sAkAra karanA, sahaja aura AsAna na thaa| Aga se khelakara bhI Aga se dagdha na honA, bhayaGkara prasupta viSadhara ko jagAkara bhI usase baca nikalanA aura apanI bhujAoM ke bala se vizAla mahAsAgara ko pAra kara sakanA jaise sambhava nahIM hai, vaise hI isa pavitra vicAra ko sAkAra karanA sambhava na thA, kintu usa yogI ne apanI saMkalpa zakti se apanI ( Will power ) se asambhava ko bhI sambhava banA diyaa| kozA vezyA ke ghara, jahA~ para mAdaka meghamAlA kI varSA kI rimajhima meM madhura saGgIta kI svara laharI, nRtya karate samaya pAyaloM kI bhaMkAra, aura vividha prakAra kI vilAsI bhAva bhaMGgimA cala rahI ho, aise vilAsamaya evaM vAsanAmaya vAtAvaraNa meM bhI jo yogI apane yoga meM sthira raha sakA, apane dhyAna meM avicalita raha sakA aura apanI brahmacarya kI sAdhanA meM akhaNDita raha sakA, nizcaya hI vaha sthUlabhadra apane yuga kA vizAla evaM virATa aparAjita kAma-vijetA vIra puruSa thA / usake brahmacayaM kI sAdhanA ko khaNDita karane ke lie kozA vezyA kA eka bhI prayatna saphala nahIM ho sakA / anta meM parAjita hokara usane jijJAsu sAdhaka kI bhASA meM kahA, ziSyaste'haM zAdhi mAM tvAM prapannam / " maiM ApakI ziSyA hU~, Apa mujhe sanmArga batalAkara mere jIvana kA uddhAra "kareM / " eka yogI ke samakSa, vilAsavatI kozA vezyA kA yaha Atma-samarpaNa, nizcaya hI, vAsanA para saMyama kI vijaya hai, kAmanA para zubha saMkalpa kA jayaghoSa hai aura eka yogI kI amUrta dRr3ha icchA zakti kA sAkAra rUpa hai / anta meM kozA vezyA apane vilAsa aura vAsanAmaya jIvana kA parityAga karake, AdhyAtmika jIvana aMgIkAra karatI hai aura abrahmacarya ke pApa se haTakara, brahmacarya kI puSyamayI zaraNa meM, pahu~ca jAtI hai ! bhAratIya saMskRti meM brahmacarya ko jitanA gaurava aura mahatva milA hai, utanA anya kisI vrata aura niyama ko nahIM milA / yahI kAraNa hai ki bhAratIya saMskRti kI tInoM dhArAoM meM - vaidika, jaina aura bauddha paramparA meM, kucha aise viziSTa brahmacarya ke sAdhaka hue haiM, jinhoMne apanI adhyAtma sAdhanA ke bala para sampUrNa mAnava jAti ke samakSa, eka mahAna Adarza prastuta kiyA thaa| jinakA ullekha hama Upara kara cuke haiM / ina jIvana-gAthAoM se bhalI bhA~ti yaha pramANita ho jAtA hai ki 17 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 brahmacarya darzana brahmacarya kA pAlana kevala Adarza hI nahIM, balki vaha jIvana kI yathArthatA ke dharAtala para bhI utara sakatA hai| bhAratIya saMskRti meM, isI AdhAra para brahmacarya kI apAra mahimA gAI hai / brahmacarya kA artha kyA hai ? brahma-bhAva evaM AtmabhAva ke lie, satata prayatna karate rahanA / prayatna karate rahanA hI nahIM, antataH brahmabhAva evaM AtmabhAva meM sarvatobhAvena lIna ho jAnA, nirvikAra ho jaanaa| brahmacarya kI sAdhanA eka adhyAtma sAdhanA hai / brahmacarya ke sambandha meM gAMdhI jI ne likhA hai ki brahmacarya kisI eka indriya kA saMyama nahIM hai, vaha sampUrNa indriyoM kA saMyama hai, vaha jIvana kA sarvAGgINa saMyama hai / brahmacarya kA pAlana usI samaya sambhava hai, jabaki vizeSataH A~kha, kAna aura jabAna para niyaMtraNa rakhA jAe / brahmacarya kI sAdhanA karane vAle ko apane mana meM yaha saMkalpa karanA cAhie ki vaha A~khoM se kisI nArI ke saundarya ko apalaka dRSTi se nahIM dekhegA, zRMgArI kahAnI evaM upanyAsa nahIM par3hegA aura zRgArika citra nahIM dekhegaa| vaha apane kAnoM se, zRMgArika gIta nahIM sunegA / vaha apanI jabAna se azlIla zabdoM kA uccAraNa nahIM karegA / jaba isa prakAra ke vratoM kA vaha pAlana karegA taba usake lie brahmacarya kI sAdhanA asambhava nahIM rhegii| lokamAnya tilaka ke jIvana kA saMsmaraNa likhate hue eka lekhaka ne likhA hai ki eka bAra eka strI, jo svastha evaM taruNI thI, jisakA saundarya adbhuta thA aura jisake aGga-pratyaGgoM se sundaratA kI saritA pravAhita ho rahI thI, vaha tilaka ke pAsa kisI viSaya para vicAra karane ke lie AI / tilaka usa samaya (Reading room) meM baiThe hue the aura apane kisI viSaya para gambhIra cintana aura manana kara rahe the / unhoMne apane adhyayana-kakSa meM jaba usa strI ko praveza karate hue dekhA, taba eka bAra usakI ora dekha kara turanta hI unhoMne apane netra, apanI pustaka para sthira kara lie| vaha strI lagabhaga tIna ghaNTe taka unake sAmane baiThI rahI, lekina tilaka ne eka bAra bhI phira usakI ora nahIM dekhA / isI ko bhAratIya saMskRti meM netra-saMyama kahate haiN| usa videzI lekhaka ne likhA hai ki-"lokamAnya kI tejasvI A~khoM meM maiMne jo teja dekhA, vaha saMsAra ke anya kisI puruSa kI A~khoM meM nahIM dekhaa|" prazna hotA hai ki yaha teja kahA~ se AyA ? uttara eka hI hogA ki brahmacarya se / binA brahmacarya kI sAdhanA ke isa prakAra kA adbhuta teja, anyatra sulabha nahIM hai, aura sambhava bhI nahIM hai / itihAsa ke parama vidvAna rAjabAr3e ke jIvana kA yaha vrata thA ki ve kabhI cArapAI para nahIM sote the, jamIna para kambala bichAkara hI soyA karate the| jaba unakI avasthA kevala paccIsa varSa kI thI, to sahasA kisI bImArI ke kAraNa unakI patnI kA dehAnta ho gyaa| mitroM ne aura anya logoM ne dUsarA vivAha karane Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhyAtmika brahmacarya 181 ke lie una para dabAva DAlA, para unhoMne isa bAta ke lie spaSTa inkAra kara diyA aura kahA ki-"merI sAdhanA meM jo eka vighna thA, vaha bhI bhagavAna kI icchA se svataH hI dUra ho gyaa| jaba maiM eka bAra bandhana-mukta ho gayA hU~, taba phira dubArA bandhana meM kyoM phaisU ?" nizcaya hI rAjabAr3e kA jIvana sarasa, zAnta, zItala evaM prakAzamaya thaa| unake jIvana ke isa saMyama ke kAraNa hI, unakI dhAraNA-zakti apUrva thii| kisI bhI zAstra meM unakI buddhi rukatI nahIM thii| yaha bauddhika bala unheM brahmacarya se prApta huA thaa| svAmI vivekAnanda kA nAma kauna nahIM jAnatA? vivekAnanda ke jIvana meM jo ekAgratA, ekaniSThatA aura tanmayatA thI, vaha kisI dUsare puruSa meM dekhane ko nahIM milatI / unakI pratibhA evaM medhA-zakti ke camatkAra ke viSaya meM kahA jAtA hai ki ve jaba kisI grantha kA adhyayana karane baiThate the, taba eka Asana para eka sAtha hI adhyAya ke adhyAya par3ha lete the aura kisI ke pUchane para ve unheM jyoM kA tyoM sunA bhI sakate the| unakI smaraNa-zakti adbhuta thii| koI bhI viSaya aisA nahIM thA, jise ve AsAnI se na samajha sakate hoN| svAmI vivekAnanda kahA karate the ki brahmacarya ke bala se sArI bAteM sAdhI jA sakatI haiN| Adhunika yuga ke adhyAtma yogI sAdhaka zrImad rAyacanda se sabhI paricita haiN| unameM zatAdhika avadhAna karane kI kSamatA evaM yogyatA thii| jisa bhASA kA unhoMne adhyayana nahIM kiyA thA, usa bhASA ke kaThina se kaThina zabdoM ko bhI ve AsAnI se hRdayaMgama kara lete the / yaha unake brahmacarya yoga kI sAdhanA kA hI zubha pariNAma hai| unhoMne brahmacarya ke sambandha meM apane eka anya meM kahA hai ki nirakhI ne nava yauvanA, leza na viSaya nidAna / gaNe kASTha nI pUtalI, te bhagavaMta samAna / brahmacarya kI isase adhika paribhASA evaM vyAkhyA nahIM kI jA sakatI, jo brahmacarya-yogI zrImad rAmacanda ne apane isa eka dohe meM karadI hai| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 brahmacarya rzana sukhabIjaM sadAcAro vaibhavasyApi sAdhanam / kadAcAraprasaktistu vipadAM janmadAyinI // -kurala sadAcAra-paricchedaH 14,8 sadAcAra sukha-sampatti kA bIja botA hai, parantu duSTa-pravRtti asIma ApattiyoM kI jananI hai| indriyANAM jayo yasya kartavyeSu ca zUratA / parvatAdadhikastasya prabhAvo vartate bhuvi / / -kurala, saMyama-paricchedaH 13,4 jisane apanI samasta aindriyaka icchAoM ko jIta liyA hai aura jo kabhI apane kartavya se parAGga mukha nahIM hotA, usakA vyaktitva parvata se bhI bar3akara prabhAva. zAlI hotA hai| ko'rthastasya mahatvena ramate yaH parastriyAm / vyAbhicArAt samutpannA lajjA yena cahelitA / / -kurala, parastrI-tyAga pariccheda 15,4 manuSya cAhe kitanA hI zreSTha kyoM na ho, para, usakI zreSThatA kisa kAma kI, jabaki vaha vyAbhicArajanya lajjA kA kucha bhI vicAra na kara parastrI-gamana karatA hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana khaNDa Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana khaNDa - Asana: sAdhyaM kI siddhi ke lie sAdhana kI AvazyakatA rahatI hai| sAdhaka apanI sAdhanA meM sAdhana binA siddhi prApta nahIM kara sakatA / brahmacarya-yoga ko jaba sAdhaka apanI sAdhanA kA sAdhya svIkAra kara letA hai, taba usake sAmane prazna yaha rahatA hai, ki isa sAdhya ko kisa sAdhana se siddha kiyA jAe ? bhAratIya yoga-zAstra meM brahmacarya yoga kI siddhi ke lie aneka sAdhana batAe gae haiN| jinameM tIna sAdhana mukhya mAne gae haiM-Asana, prANAyAma aura dhyAna / citta kI bikharI huI vRttiyoM ko ekatrita karane ke lie, Asana, prANAyAma aura dhyAna kI nitAnta AvazyakatA hai| prAsana: yoga-darzana meM citta-zuddhi ke lie yama aura niyama kA upadeza dene ke bAda Asana kA svarUpa samajhAyA gayA hai| brahmacarya kI sAdhanA ke lie bhI kucha AsanoM kI upayogitA aura AvazyakatA hai / kucha Asana brahmacarya ke saMrakSaNa ke lie bahuta upayogI haiM / unake pratidina ke abhyAsa se brahmacarya kI sAdhanA eka prakAra se sarala aura AsAna bana jAtI hai / Asana kI sAdhanA kA eka hI uddezya hai, ki merudaNDa ko sahaja bhAva se rakhA jaae| vakSa evaM grIvA sIdhe tathA samunnata raheM, tAki zarIra kA sampUrNa bhAra pasaliyoM para gire / zarIra ko sthira karanA hI Asana kA uddezya nahIM hai, Asana kA uddezya hai, zarIra kI sthiratA ke sAtha mana kI sthirtaa| Asana caurAsI prakAra ke batAe gae haiM, kintu yahA~ para kucha AsanoM kA hI ullekha kiyA jAegA, jo brahmacarya kI sAdhanA meM sahAyaka ho sakate haiN| ina AsanoM ke pratidina abhyAsa se manuSya ko vIrya-zakti sthira evaM paripuSTa hotI hai / mAsana kA samaya : Asana kA samaya kitanA honA cAhie yaha bhI eka prazna vicAraNIya rahA hai| isa viSaya meM sAdhaka evaM siddhoM ke vibhinna vicAra upalabdha hote haiM / parantu sAmAnya rUpa se prArambha meM lagabhaga eka saptAha taka pandraha saikiNDa se bIsa saikiNDa taka kisI Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya darzana bhI Asana kA abhyAsa kiyA jAe / phira prati saptAha eka yA do minaTa bar3hAte-bar3hAte bAraha minaTa taka le jAnA caahie| varSa bhara meM Adha ghaNTe se eka ghaNTe taka kA abhyAsa bar3hAyA jA sakatA hai / Age cala kara yaha sAdhana kI sthiti aura paristhiti para nirbhara hai, ki vaha kitane lambe samaya taka Asana kI sAdhanA meM sthira raha sakatA hai| pAsana se lAbha: __ yoga ke granthoM meM Asana se hone vAle lAbhoM ke viSaya meM bahuta kucha likhA gayA hai, kintu Asana ke mukhya lAbha isa prakAra haiM- zarIra kA svastha rahanA, zarIra halkA rahanA, zarIra kA kAntimaya ho jAnA, zarIra meM sphUrti kA rahanA, vIrya kA stambhana, vIrya kA zodhana, vIrya kA sthirIkaraNa, A~khoM kI rozanI kA bar3hanA, mastaka ke kezoM kA jaldI zveta na honA, zarIra meM kisI prakAra kI vyAdhi utpanna na honA, zarIra meM meda evaM majjA kA na bar3hanA, zarIra kA sthUlatva na honA aura zarIra meM Alasya evaM pramAda kA na rahanA / zIrSAsana : zIrSAsana kA dUsarA nAma viparIta karaNI mudrA bhI hai| isameM sira ke bala ulTA khar3A honA hotA hai, jisase rakta evaM vIrya nIce se Upara kI ora bar3hatA hai aura mastiSka meM jamA hone lagatA hai| isa Asana se vIrya-doSa, rakta-vikAra, miragI, kuSTha, sira evaM A~khoM kA durbala honA Adi-Adi doSa dUra ho jAte haiN| vidhi: ___ zIrSAsana kI vidhi yaha hai, ki zIrSAsana karane se pahale jamIna ko svaccha aura sApha kara lenA cAhie, koI kambala athavA anya koI vastra lapeTakara gudagudA karake, athavA gola banAkara usa para sira rakhane kI jagaha banAle / isa Asana ke karane se pUrva zarIra ke samasta vastra utAra de aura laMgoTa yA kaTi vastra kucha DhIlA kara denA cAhie, tAki rakta pravAha meM bAdhA na pdd'e| itanI kriyA karane ke bAda jamIna para ghuTane Teka kara Asana para baiThanA cAhie, phira donoM hAtha kI uMgaliyoM ko Apasa meM phaMsAkara, kuhanI jamIna para jamAkara, hatheliyoM ko jamIna para rakhanA caahie| hatheliyoM ke Upara sira nahIM rakhanA cAhie, kevala itanA ho ki ve sira ke samIpa raheM aura sira ko idharaudhara hilane se roke raheM / sira ko jamIna para jamA kara,pairoM ko zarIra kI ora dhIre-dhIre lAnA cAhie, tAki zarIra kA bojhA sira para Ane lage / phira ghuTane mor3ate hue pairoM ko bahuta dhIre-dhIre Upara uThAnA cAhie / prathama kamara ko sIdhA karanA cAhie, phira pAMva uThAte hue unheM adhara meM bilakula sIdhe tAna denA cAhie aura sira ke bala bilakula sIdhe khar3e ho jAnA cAhie / yahI zIrSAsana hai / Asana pUrA hone para zarIra Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAsana 187 sthira kara denA cAhie / ghuTane, paMje aura pA~va kI er3iyAM Apasa meM milI rahanI caahie| Asana ke samaya dhyAna, bhRkuTi meM athavA nAsikA ke agrabhAga meM rakhanA cAhie / A~kheM khulI rakhanI cAhie / siddhAsana: vIrya sambandhI vikAroM ko naSTa karane ke lie. siddhAsana kI bar3I prazaMsA hai| brahmacarya kI sAdhanA ke lie yaha eka sarvottama Asana mAnA gayA hai| isa Asana se vIrya sthira hotA hai / gudA, liGga tathA peTa kI samasta nAr3iyoM meM khiMcAva hotA hai, jisase udara-vikAra evaM vIrya-vikAra dUra ho jAte haiM / mana ko sthira karane aura prANa kI gati ko ThIka rakhane meM yaha Asana bahuta sahAyatA detA hai / brahmacarya kI sAdhanA meM isakA bahuta bar3A mahatva mAnA gayA hai| kintu yaha dhyAna rakhanA cAhie ki yaha Asana unhIM logoM ko karanA cAhie, jo brahmacarya kI sAdhanA meM saphalatA prApta karanA cAhate haiM / kyoMki isase kAma-zakti kA hrAsa hotA hai / vidhi : pA~va phailAkara kisI komala Asana para baiThie, phira bAeM paira ko mor3a kara usakI er3I gudA aura aNDakoSa ke bIca meM majabUtI se jamAie / dhyAna rahe ki er3I bIcoMbIca kI nAr3I sIvanI ke Upara rahanI cAhie / bA~e pA~va kA talA, dAhinI jaMghA ke nIce rahanA cAhie / aba dAhine pA~va ko mor3akara usakI er3I ko ThIka liGga ke uparisthala bhAga arthAt liGga kI jar3a para jamAie / dhyAna rahe, er3I donoM pA~va kI eka sIdha meM hoM / dAhine pAMva kA talavA bA~I jaMghA se saTA rhe| paMjA jAMgha aura piMDalI ke bIca meM rahe aura donoM hAtha peTa ke nIce eka dUsare para rakhie / bAMyA hAtha nIce aura dahinA hAtha Upara / Thor3I, kaMTha ke nIce jo gaDDhA hai usameM jamI rahe / AMkhoM ko sthira kara bhRkuTI meM dekhie / mana ekAgra ho| isakA nAma siddhAsana hai| yaha Asana kaThina hai / isalie do minaTa se Arambha karanA cAhie aura dhIre-dhIre bar3hAnA caahie| sthAna ekAnta, zuddha aura zAntimaya honA caahie| arSa siddhAsana : yaha Asana gRhasthoM ke lie ThIka par3atA hai / isameM bAe~ pA~va kI er3I to gudA aura aNDakoSa ke bIca meM rahatI hai, para dAhine pA~va kI er3I liMga ke Upara na rakhake, jaMghA para ThIka peTa se saTI huI rahatI hai / isako--'ardha siddhAsana' bolA jAtA hai / ina donoM prakAra ke AsanoM meM merudaNDa sIdhA rakhanA hotA hai / zarIra kA sArA bojha bAI er3I para hI lAnA hotA hai| padmAsana: __ pahile pA~va phailAkara baiTha jAie, phira bA~yA para uThAkara dAhinI jaMghA para aura Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 brahmacarya darzana dAhinA pAMva uThAkara bAI jaMghA para rkheN| donoM pAMva kI er3I majabUtI se jaMdhA kI jar3a meM jamAdeM / ghuTane pRthvI se mile raheM / Thor3I kaMTha ke nIce gaDDhe meM lagAlI jAe to adhika zreSTha hai / isake sAtha sthira citta se prANAyAma bhI ho, to aura bhI uttama hai| ____ inakA abhyAsa dhIre-dhIre bar3hAnA cAhie / eka minaTa se. prArambha karake eka ghaNTA kA abhyAsa pratidina honA cAhie / ina AsanoM ke sAtha, yadi peTa ko bhItara sikor3ane aura phulAne kA kArya kiyA jA sake, to isase udara-vikAra, vAyu-vikAra bIrya-vikAra, arza aura mandAgni Adi vikAra dUra ho jAte haiM / ina AsanoM se zarIra kA moTApana bhI dUra hotA hai| Asana svaccha aura khulI havA meM karanA cAhie / jahA~ para Asana kiyA jAe, vahAM dhyAna rakhanA cAhie ki vaha sthAna svaccha aura sApha hone ke sAtha zAntimaya aura ekAnta bhI honA cAhie / yoga-darzana ke granthoM meM Asana karane kA sabase uttama samaya prAtaHkAla batAyA gayA hai / Asana eka prakAra ke zArIrika vyAyAma haiN| inase nAr3iyAM zuddha hotI haiM, pAcana-zakti bar3hatI hai aura rakta kA saMcAra sampUrNa zarIra meM ThIka rahatA hai| sundara AcaraNa, sundara zarIra se acchA hai / mUrti aura citra kI apekSA yaha uccakoTi kA Ananda detA hai| yaha kalAoM meM sundaratama kalA hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana khaNDa 2 prANAyAma : Asana ke samAna prANAyAma bhI brahmacarya kI sAdhanA ke lie eka mahattvapUrNa sAdhana hai / prANAyAma zabda kA maulika artha hai-prANa-zakti ko AyAma karanA, dIrgha karanA / Asana zArIrika vyAyAma hai aura prANAyAma zvAsa-prazvAsa kA vyAyAma hai / prANa, usa vAyu kA bhI nAma hai, jisameM jIvana-tattva yA AksIjana kA bhAga adhika rahatA hai| prANa usa Adi zakti ko bhI kahate haiM, jisake AdhAra para hamAre zarIra kA yaha jIvana-yaMtra sucAru rUpa se calatA hai| parantu prANa zabda kA artha yahA~ prANa vAyu se hI samajhanA cAhie / prANarUpa vAyu kA AyAma hI prANAyAma hai / prANAyAma meM tIna kriyAoM kA samAveza hotA hai-vAyu ko andara khIMcanA, vAyu ko andara rokanA aura vAyu ko punaH bAhara nikAlanA / eka bAra khIMcane, rokane aura nikAlane ko eka prANAyAma kahA jAtA hai / prANAyAma se lAbha : prANAyAma svAsthya ke lie aura vizeSataH brahmacarya kI sAdhanA ke lie lAbhadAyaka to bahuta hai, parantu vidhipUrvaka na hone se yaha hAni bhI kara sakatA hai / aneka vyakti isa prANAyAma kI sAdhanA ko aniyamita karane ke kAraNa jahA~ rogagrasta ho jAte haiM, vahA~ ve ise niyamita karane se bhayaMkara se bhayaMkara roga se bhI mukta ho sakate haiM / ataH prANAyAma kI sAdhanA kisI suyogya guru kI dekha-rekha meM hI karanI caahie| yadi vyakti isa sAdhanA ko aviveka se aura asAvadhAnI ke sAtha karatA hai, to vaha isase lAbhAnvita nahIM ho sktaa| gRhastha ko tIna se pA~ca taka hI prANAyAma kI sAdhanA ke lie vizeSa rUpa se zuddha aura khulI vAyu kI AvazyakatA hai| vidhipUrvaka aura zakti ke anusAra kiyA huA prANAyAma zarIra kI samagra dhAtuoM ko zodhakara vizuddha banA detA hai / zarIra ko roga rahita banA detA hai / isase jaTharAgni uttejita ho jAtI hai aura pAcana-zakti bar3ha jAtI hai / mala sApha rahatA hai aura bhUkha lagatI hai / prANAyAma kI sAdhanA se rakta kI zuddhi hotI hai evaM vIrya sthira ho jAtA hai| zarIra meM rahane vAle kSaya Adi bhayaMkara roga isa prANAyAma kI sAdhanA se samUla naSTa-bhraSTa Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 brahmacarya darzana ho jAte haiN| prANAyAma se zarIra meM kAnti aura mukha para teja AtA hai / yaha oja dhAtu ko bar3hAtA hai aura vIrya kA AkarSaNa kara sAdhaka UrdhvaretA banatA hai| prANAyAma ke zAstroM meM aneka bheda batAe gae haiM -kintu yahA~ para unameM se kucha hI prANAyAmoM kA varNana kiyA gayA hai, jinakA sambandha vizeSa rUpa se brahmacarya kI sAdhanA se hai| sAmAnya prANAyAma : prANAyAma kI sAdhanA sAmAnya prANAyAma se karanI cAhie kyoMki ise strI aura puruSa, yuvA aura vRddha, balavAna evaM balahIna sabhI kara sakate haiN| isase hAni kI koI sambhAvanA nahIM rahatI / prANAyAma meM tIna tatva mukhya haiM-pUraka, kumbhaka aura recaka / jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, bAhAra kI vAyu ko andara le jAnA pUraka hai, use kucha kAla ke lie andara roke rakhanA kuMbhaka hai, aura phira dhIre-dhIre bAhara nikAla denA recaka hai / zvAsa-prazvAsa kI isI prakriyA ko yoga meM prANAyAma kahA jAtA hai| sAmAnya prANAyAma kI vidhi : merudaNDa sIdhA karake pAlathI mAra kara svastikAsana para baiTha jAo, sira kA bhAga kucha Age kI ora jhukAlo, Thor3I chAtI se na lage aura gardana sIdhI rahe, phira donoM nathuoM se bahuta dhIre-dhIre zvAsa ko andara khIMco, chAtI para dabAva.na par3e, khIMcanA aura nikAlanA peTa kI nAbhi ke dvArA ho / dhyAna bhI nAbhi-kamala para rhe| jitanI vAyu khIMcI jA sake, utanI khIMca lo, A~toM aura phephar3oM meM vAyu bhara jAne se peTa aura chAtI usa samaya phUla jaaeNge| phira usa vAyu ko kucha saikaNDa yA minaTa apanI zakti ke anusAra andara roke raho, jaba sahana na ho, taba bahuta hI dhIre-dhIre use nikAla do / yahA~ taka ki peTa va chAtI bhItara ko daba jaaeN| z2aba pUrI nikAla cuko, taba thor3I dera bAhara roka lo| yaha eka prANAyAma huaa| aise tIna prANAyAma kro| sUrya-mevI prANAyAma : jaba sAmAnya prANAyAma kA abhyAsa ThIka ho jAe, taba sUrya-bhedI kA abhyAsa karanA cAhie / pUraka, kumbhaka aura recaka ye tInoM kriyAe~ isameM bhI karanI hotI haiN| sUrya-bhedI prANAyAma meM eka nathane se pUraka kiyA jAtA hai aura dUsare se recaka kiyA jAtA hai / dUsarI bAra meM jisase recaka kiyA thA, usase pUraka karanA hotA hai / isa prakAra eka dUsare kI adalA-badalI hotI rahatI hai| yoga-zAstra ke anusAra dAhine nathane ko sUrya-svara aura bAe~ nathane ko candra svara kahA jAtA hai / gahare dhyAna ke samaya hI donoM nathanoM se barAbara zvAsa nikalatA hai / anya samayoM meM eka halkA aura dUsare se tIvra zvAsa AtA jAtA rahatA hai / isa Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 prANAyAma meM sIdhe hAtha ke aMgUThe aura bIca kI aMgulI se kAma liyA jAtA hai / isakA niyama yaha hai, ki bAyA~ nathanA a~gulI se banda karake dAhine nathane se prathama zvAsa khIMcA jAe aura phira sIdhe nathane ko aMgUThe se dabA ke zvAsa ko bAhara nikAlA jaae| phira isI prakAra bAe~ se khIMce aura dAe~ se nikAle / vIryAkarSaka prANAyAma : vIryAkarSaka aura vIryastambhana-prANAyAma ke bhI aneka bheda haiM / aneka sAdhaka isako vividha prakAra se karate haiN| ye prANAyAma vIrya ke samasta doSoM ko dUra karake sAdhaka ko UrdhvaretA banAte haiN| isakI sAdhatA sAdhAraNa vyakti nahIM kara sktaa| vidhi : ardha-siddhAsana para baiTha kara er3I ko ThIka gudA aura aNDakoSa ke bIca meM prameha-nAr3I para isa prakAra jamAeM ki samasta zarIra kA bhAra usa para A jAe / merudaNDa sIdhA rahe, nAbhi ke bala se eka nathane se vAyu khIMcakara kumbhaka kreN| kumbhaka ke samaya Dhor3I ko kaNTha ke gaDDhe meM jamA deN| phira vAyu ko dUsare nathane se dhIre-dhIre nikAleM aura dRr3ha saMkalpa kareM ki vIrya per3a se khiMcakara mastaka kI ora car3ha rahA hai aura car3ha gayA hai| isake bAda bAhya kumbhaka kareM / usa samaya yaha saMkalpa kareM, ki khicA huA vIrya mastiSka meM bhara gayA hai aura vahA~ ekatrita ho gayA hai| yaha eka prANAyAma huA / isa prakAra ke tIna yA pA~ca prANAyAma nitya prati zuddha evaM khule sthAna meM baiTha karake kreN| isa prANAyAma se vIrya-doSa, svapna-doSa aura prameha Adi vIrya-sambandhI samasta roga naSTa ho jAte haiM / zarIra kI durbalatA naSTa ho jAtI hai| zarIra kAntimaya bana jAtA hai / prANAyAma bhale hI vaha kisI bhI prakAra kA kyoM na ho, mastiSka meM garamI evaM khuzkI paidA karatA hai| isalie yoga-vizAradoM ne bhojana meM snigdha dUdha, dahI evaM ghRta jaise padArthoM kA sevana karate rahanA batAyA hai| prANAyAma kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ko yaha dhyAna rakhanA cAhie ki vaha apane vIrya-pAta ke sabhI prasaMgoM se bacatA rahe / usakA bhojana sAtvika evaM zuddha honA caahie| rAjasa aura tAmasa bhojana kA vaha parityAga kara de / tabhI vaha prANAyAma kI isa sAdhanA se lAbha uThA sakatA hai| brahmacarya kI sAdhanA mana, vacana aura tana tInoM se karanI cAhie, tabhI usakA jIvana sukhada, zAnta aura madhura bana sakatA hai / brahmacarya kI sAdhanA se jaise-jaise vIryazakti bar3hatI hai, vaise-vaise usameM icchA-zakti, aura saMkalpa-zakti bhI bar3hatI jAtI hai| icchA-zakti aura saMkalpa-zakti se brahmacarya kI sAdhanA asambhava hone para bhI sambhava bana jAtI hai aura kaThina hone para bhI sarala ho jAtI hai| kyoMki mana icchA-zakti Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 brahmacarya darzana kA kendra hai / yaha zakti hamAre pratyeka kArya ke sAtha-sAtha rahatI hai| zarIra para bhI isakA bar3A bhArI prabhAva par3atA hai / Asana aura prANAyAma kI sAdhanA meM icchAzakti kA hI prAdhAnya rahatA hai / jaba taka icchA nahIM hotI, taba taka koI kArya utsAha aura umaMga ke sAtha nahIM hotA / AcaraNa, caritra aura svAsthya ke sudhArane meM icchAzakti kA bahuta bar3A hAtha hai / icchA-zakti se hRdaya aura mAMsa-peziyoM kI gati ko ghaTAyA-bar3hAyA jA sakatA hai / dhyAna meM sthita hokara manuSya apanI icchA-zakti se, apane rudhira-pravAha ko evaM apanI hRdaya-gati ko bhI roka sakatA hai aura phira use cAlU kara sakatA hai / icchA-zakti aura saMkalpa-zakti se hIna vyakti yauvana-kAla meM bhI bUr3hA ho jAtA hai / isake viparIta icchA-zakti aura saMkalpa-zakti se bUr3hA manuSya bhI yuvaka evaM taruNa bana sakatA hai| prazna hai ki isa icchA-zakti ko kaise prApta kiyA jAe ? yaha saMkalpa-zakti dhyAna-yoga se hI sAdhaka apane jIvana meM prApta karake mahAna bana sakatA hai| kuNDale nAbhijAnAmi, nAbhimAnAmi kaGkaNe / nUpure tvabhijAnAmi, nityaM pAdAmjavandanAt / / -padmapurANa maiM na to (sItA) ke kuNDaloM ko pahacAnatA hU~ aura na kaMkaNoM ko hI / pratidina caraNoM meM vandana karane ke kAraNa, maiM to kevala nUparoM ko hI pahacAnatA huuN| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpa zakti : dhyAna-yoga yoga - zAstra meM jise dhyAna yoga kahA jAtA hai, vaha manuSya ke mana kI eka saMkalpa zakti hai, eka manobala hai| kisI bhI vrata kA paripAlana taba taka nahIM kiyA jA sakatA, jaba taka ki manuSya kI saMkalpa zakti meM sudRr3hatA na A jaae| brahmacarya ke paripAlana ke lie bhI saMkalpa zakti, icchA-zakti, manobala aura dhyAna yoga kI nitAnta AvazyakatA hai / kyoMki vAsanA kA udaya sarvaprathama manuSya ke mana meM hI hotA hai / mana meM utpanna hone vAlI vAsatA hI manuSya ke vyavahAra meM aura vANI meM avatarita hotI hai / isIlie eka RSi ne kahA hai ki - "he kAma ! maiM tujhe jAnatA hU~ ki terA janma sarvaprathama manuSya ke saMkalpa meM hotA hai / manuSya ke vicAra meM aura manuSya kI bhAvanA meM jaba terA praveza ho jAtA hai, taba vaha apane Apako sa~bhAla nahIM pAtA / ataH tujhe jItane kA eka hI upAya hai, ki terA saMkalpa hI na kiyA jAe, vicAra hI na kiyA jAe / "" sAdhana khaNDa 3 dhyAna yoga : dhyAna yoga kyA vastu hai, isa sambandha meM yoga- zAstra meM gambhIratA ke sAtha vicAra kiyA gayA hai / mana kI ekAgratA ko hI vastutaH dhyAna kahA jAtA hai / isa viSaya meM jaina, bauddha aura vaidika tInoM paramparA ke vidvAnoM kA anubhava prApta vyaktiyoM kA eka hI abhimata hai, ki mana ko kisI eka hI sAdhya-rUpa viSaya para sthira karanA, ekAgra karanA, yahI dhyAna yoga hai / dhyAna-yoga kI sAdhanA ke dvArA sAdhaka apane mana kI bikharI huI vRttiyoM ko kisI bhI eka viSaya meM ekAgra karane ke lie jaba tatpara hotA hai, taba usake samakSa aneka vikaTa samasyAe~ upasthita ho jAtI haiM / parantu dhyAna-yoga kI cirakAlIna sAdhanA ke bAda sAdhaka ke jIvana meM vaha yogyatA aura kSamatA A jAtI hai, jisase vaha sahaja hI apane mana ke vikalpa aura vikAroM 1. kAma ! jAnAmi te mUlaM, saMkalpAt kila jAyase / na tvAM saMkalpayiSyAmi tato me na bhaviSyasi || Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 brahmacarya darzana ko jItane meM samartha ho jAtA hai / isI ko yoga zAstra meM dhyAna yoga evaM dhyAna-sAdhanA kahA hai| saMkalpa zakti : * ki 'mAnasaM viddhi manuSya kyA hai ? yaha Aja kA nahIM, eka cirantana prazna rahA hai / manuSya ke jIvana kA nirmANa aura vikAsa jisa zakti para nirbhara hai, Aja ke manovijJAna ke paNDita use manobala, saMkalpa aura icchA-zakti kahate haiM / mahAkavi ravIndranAtha ne kahA hai, ki - "jaba manuSya apane Apako ajJAnavaza tuccha, nagaNya, dIna evaM hIna samajha letA hai, taba usake jIvana kA bhayaMkara patana ho jAtA hai / " yaha patana kyoM hotA hai ? isake samAdhAna meM kahA gayA hai, ki saMkalpa kI hInatA aura mana kI dInatA se manuSya apanI zakti para yogyatA para aura kSamatA para vizvAsa kho baiThatA hai / saMkalpa-zakti ke abhAva meM vyakti kisI bhI mahAna kArya ko sampanna nahIM kara sakatA / brahmacarya kI sAdhanA meM saphala hone ke lie, isa saMkalpa zakti kI nitAnta AvazyakatA hai / kyoMki manuSya jaisA vicAratA hai vaisA hI bolatA hai; aura jaisA bolatA hai vaisA hI AcaraNa bhI karatA hai / maiM kyA hU~ ? isa prazna kA samAdhAna khojane ke lie sAdhaka ko apane andara hI cintana aura manana karanA hogaa| bAhara se kabhI isa prazna kA samAdhAna hone vAlA nahIM hai / maharSi vaziSTha ne 'yoga vAziSTha' meM kahA haiM, mAnavam / ' maharSi vaziSTha se eka bAra pUchA gayA thA ki manuSya kyA hai ? usakA kyA svarUpa ? isa prazna ke samAdhAna meM unhoMne kahA thA ki manuSya apane vicAra aura saMkalpa kA pratiphala hai / vaha jaisA socatA hai vaisA hI bana jAtA hai, kyoMki manuSya manomaya hotA hai / jo kucha vartamAna meM hai, vaha usase bhinna nahIM hai, jo usane atItakAla meM apane jIvana ke sambandha meM kucha cintana aura manana kiyA thA / manuSya bhaviSya meM bhI vahI kucha banegA, jo kucha yA jaisA bhI vaha vartamAna meM apane sambandha meM soca rahA hai / apane Apako miTTI kA putalA samajhane vAlA vyakti saMsAra meM kyA kara sakatA hai ? jo vyakti apane Apa ko ananta, asIma, ajasra caitanya zakti kA adhiSThAna samajhatA hai, vahI saMsAra meM kucha kArya kara sakatA hai / apane prati hIna bhAvanA aura tuccha vicAra rakhane vAlA vyakti, dUsaroM ko to kyA, svayaM apane ko bhI samajhane kI zakti kho baiThatA hai / jaba taka manuSya apane divya rUpa meM vizvAsa nahIM karegA, apane divya rUpa kA parijJAna nahIM karegA aura apane divya rUpa ke anusAra AcaraNa nahIM karegA, taba taka saMsAra kA koI bhI deva, mahAdeva aura adhideva usake jIvana kA saMrakSaNa aura samvardhana nahIM kara sakatA / vicAra kIjie, jisa bIja kI apanI jIvanazakti vilupta ho cukI hai, mahAmegha kI hajAra-hajAra dhArAe~, sUrya kA vizva-saMjIvaka uSNa prakAza aura prANa prANa meM zakti saMcAra karane vAlA pavana Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 saMkalpa-zakti : dhyAna yoga bhI use aMkurita, puSpita aura phalita nahIM kara sakatA / usa bIja ke bhAgya meM miTTI meM milane ke atirikta anya kucha bhI zeSa nahIM rahatA / usake jIvana kA upayoga aura prayoga jana-jIvana ke lie zUnya se adhika kucha mahatva nahIM rakhatA / isa prakAra kA jIvana, jisameM saMkalpa, icchA aura bala nahIM rahatA, vaha saMsAra ke kalyANa ke lie aura vikAsa ke lie kyA yoga-dAna kara sakatA hai ? brahmacarya kI zakti se hI sAdhaka ke jIvana meM vaha saMkalpazakti aura icchA-zakti prasphuTita hotI hai, jisase usake jIvana meM camaka aura damaka A jAtI hai / jo vyakti jitanI adhika tIvratA ke sAtha brahmacarya vrata kA paripAlana karatA hai, usakI saMkalpa-zakti aura icchA-zakti utanI hI adhika vizAla aura virATa bana jAtI hai / eka dhyAna-yogI apanI dhyAna-yoga kI sAdhanA ke dvArA jisa dhyeya ko prApta karanA cAhatA hai, eka jJAna-yogI apane jJAna-yoga kI sAdhanA ke dvArA jisa lakSya para pahu~canA cAhatA hai, aura eka vaijJAnika apane prayoga kI jisa sAdhanA ke dvArA apanI maMjila para pahuMcanA cAhatA hai, vaha vastutaH hai kyA ? vaha saMkalpa kI dhra vatA, mana kI ekAgratA, citta kI ekaniSThatA aura vicAra kI tanmayatA ke atirikta anya kucha nahIM hai / manuSya ko jo kucha pAnA hai, vaha apane andara se hI pAnA hai; kahIM bAhara se nahIM / brahmacarya kI sAdhanA se jisakA mana ekAgra ho jAtA hai, usa vyakti ke lie vizva kA gahana se gahanatara rahasya bhI prakaTa ho jAtA hai| brahmacarya kI mahimA apAra hai evaM agAdha hai / / manuSya ke jIvana ko do vibhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai-martya aura amRta, divya aura pArthiva / jo vyakti apane jIvana ke martya aura pArthiva bhAga kA cintana karate haiM, usI meM vizvAsa karate haiM, ve apane amRta aura divya bhAga ko bhUla jAte haiM / vastutaH yahI unakI Atma-hInatA aura Atma-dInatA kA kAraNa hai| isase manuSya meM kucha bhI karane kI yogyatA aura kSamatA vilupta ho jAtI hai| ataH pratyeka vyakti ko jo apane jIvana meM kisI bhI prakAra kI sAdhanA karanA cAhatA hai, use yaha socanA cAhie ki maiM jar3a nahIM, cetana huuN| maiM zarIra nahIM, AtmA hU~ / maiM sAnta nahIM hU~, ananta zakti kA puMja huuN| saMsAra ke ina tuccha bandhanoM meM baddha rahanA merA svabhAva nahIM hai / yaha saMkalpa-zakti jisake ghaTa meM prakaTa ho jAtI hai, vaha kabhI bhI aura kisI bhI prakAra ke bandhana se baddha nahIM ho sakatA / vaha saMsAra ke mAyA-jAla meM phaMsA nahIM raha sakatA / sone vAlA eka prakAra se mRta hai, vaha kyA prApta kara sakegA ? apane ko khokara kisane kyA prApta kiyA hai ? jo jAgatA hai, vahI saba kucha prApta kara sakatA hai| apane caritra ke nirmANa evaM vikAsa ke lie, pratyeka manuSya ko apanA koI bhI eka dhyeya nizcita karake apanI samagrazakti ko usI para kendrita kara denA cAhie / isase bar3hakara saphalatA kA anya koI mantra nahIM ho sktaa| kyoMki vicAroM meM asthiratA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 mahAcaryaM darzana hone se manuSya kA jIvana asta-vyasta aura khaMDita ho jAtA hai, usakA vyaktitva cakanAbUra ho jAtA hai / bhAvanAoM kA antardvandva use asaMyata aura lakSya hona banA detA hai / jisa manuSya kI saMkalpa-zakti meM sthiratA aura dhruvatA nahIM hai, vaha saMsAra kA kitanA hI buddhimAna puruSa kyoM na ho, kintu vaha apane dhyeya kI pUrti kisI bhI prakAra kara nahIM sakatA / jisakA vicAra hI sthira nahIM hai, usakA vizvAsa aura AcAra bhI sthira kaise hogA ? yadi Apa brahmacarya kI sAdhanA karanA cAhate haiM, to Apako apane mana kI samagra zakti ko usI sAdhanA meM kendrita kara denA caahie| sUrya kI itastataH bikharI huI-- phailI huI kiraNoM ko ekatra karake Aja ke vaijJAnika jo camatkAra dikhA rahe haiM, mahAna kArya kara rahe haiM, isase bar3hakara ekAgrazakti kA aura kyA 'pramANa' cAhie ? ayaM kI sAdhanA : - brahmacarya kI sAdhanA ke lie bAharI sAdhana apekSita haiM, isa satya se inkAra nahIM kiyA jA sakatA / parantu bAharI sAdhanoM ke atirikta bhItarI sAdhana bhI paramAvazyaka haiM aura ve bhItarI sAdhana saMkalpa-zakti, icchA-zakti aura manobala ke atirikta anya kucha nahIM ho sakate / vAsanA rUpI rAkSasI ke krUra paMjoM se bacane ke lie manuSya ko apanI saMkalpa-zakti ko jAgRta karanA hI hogaa| jo vAsanA se bhayabhIta ho jAtA hai, vAsanA use ghara dabAtI hai / use panapane nahIM detI aura jIvana kA vikAsa nahIM karane detI / kAmarUpI daitya se bacane ke lie manuSya ko sadA jAgRta, saceta aura sAvadhAna rahane kI bar3I AvazyakatA hai / vAsanA para vijaya prApta kaise kI jAe, isake lie sAdhaka ko cAra saMkalpoM kI nitAnta AvazyakatA rahatI hai / pahalA saMkalpa : kisI bhI Adata ko naye sire se banAne athavA kisI bhI burI Adata ko chor3ane kA pahalA niyama yaha hai, ki acche saMkalpa ko jIvana meM utArane ke lie apanI sampUrNa icchA-zakti se use prArambha kro| use pUrA karane meM apane mana kA samagra saMkalpa lagA do / usa niyama aura vrata kA pUrI sAvadhAnI se pAlana kro| apane mana meM yaha vicAra karo ki saMsAra kI koI bhI tAkata mujhe isa mArga se haTA nahIM sakatI / mere isa aMgIkRta vrata ko bhaMga karane kI zakti, saMsAra meM kisI bhI manuSya meM nahIM hai / maiM isa vrata kA pAlana apanI pUrI zakti lagA karake karatA rahU~gA / vAsanA kI eka bhI taraMga mere mana ko udvelita nahIM kara skegii| maiM ananta hU~ aura merI zakti bhI ananta hai / phira merI pratijJA bhI ananta kyoM na ho ? kadama-kadama para mere saMkalpa ko vikalpa meM badalane vAle sAdhana saMsAra meM vidyamAna haiM / mere cAroM ora mere vicAra ko vikAra meM pariNata karane kA vAtAvaraNa hai, phira bhI maiM isa vAtAvaraNa ko badala DAlUMgA aura apane brahmacarya ke saMkalpa meM kisI prakAra Dhola na Ane dUMgA / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpa-zakti : dhyAna yoga dUsarA saMkalpa : jaba taka nayI Adata pUrNatayA Apake jIvana kA aMga na bana jAe, taba taka eka kSaNa ke lie bhI usameM zaithilya na Ane do| yAda rakho, yuddha-kSetra meM choTI-sI vijaya bhI Age Ane vAlI bar3I vijaya meM sahAyaka hotI hai aura choTI-sI parAjaya bhI eka vizAla parAjaya ko nimantraNa detI hai| kisI bhI vrata ke paripAlana meM yadi sAdhaka prArambha meM jAgRta nahIM rahatA hai, to vaha vrata dhIre-dhIre bhagna hone lagatA hai| kisI bhI vrata kI sAdhanA meM DhIla karanA apane Apako vinaSTa karanA hai / parAjaya ke pakSa kA jarA bhI samarthana kiyA, ki vijaya kA bhavya dvAra hamase kosoM dUra calA jAtA hai / dhyAna rakho-'basa eka bAra aura yahIM se aura itane hI se manuSya ke jIvana kA parAjaya prArambha ho jAtA hai / yaha zaithilya hI hamArI icchA-zakti ke vRkSa ko kATane vAlA hai / manuSya ke mana meM itanA tIvra.saMkalpa honA cAhie ki jisa burAI ko eka bAra chor3a diyA, jIvana meM phira kabhI usakA praveza na ho| saMsAra meM rUpa evaM sauMdarya kI kamI nahIM hai / vaha saMsAra meM sarvatra bikharA par3A haiN| usake lubhAvane vyAmoha meM Asakta hone vAlA vyakti apane svIkRta vrata ke bhaMga ke mahAdoSa se baca nahIM sakatA / dhIra, gambhIra aura vIra puruSa vahI hotA hai, jo mugdha karane vAle rUpa ko dekhakara bhI usameM Asakta nahIM hotA / tIsarA saMkalpa : jisa kisI bhI saMkalpa ko Apa apane jIvana ke dharAtala para kriyAnvita karanA cAhate haiM, use maz2abUtI ke sAtha pakar3e raho / manuSya ke jIvana meM aneka bAra aise avasara Ate haiM, jabaki vaha apanI saMkalpa-zakti ko prabala banAkara mahAn-se-mahAna kArya kara sakatA hai, parantu kheda hai ki jyoMhI usake saMkalpa meM kucha bhI DhIlApana AtA hai, to vaha apane lakSya ko bhUla baiThatA hai| kisI bhI prakAra ke pralobhana meM phaMsane kA artha hotA hai, apanI icchA-zakti kA vinAza aura apanI icchA-zakti ke vinAza kA artha hotA hai, apanA svayaM kA vinAza / viSayoM kA dhyAna karane se viSayoM meM Asakti ho jAtI hai aura usa Asakti se kAmanA aura vAsanA adhikatara, tIvratara aura prabalatara bana jAtI haiN| eka sAdhaka ne patana ke patha para agrasara hote eka vyakti ko udbodhana dete hue kahA hai ki-''isa saMsAra meM kadama-kadama para patana ke kAraNa upasthita haiM, yadi sa~bhala kara nahIM caloge to kahIM para bhI aura visI bhI sthiti meM tumhArA bhayaMkara patana ho sakatA hai / " ataH brahmacarya ke vikaTa patha para pratikSaNa saMbhala kara calo, sAvadhAnI ke sAtha calo / brahmacarya vrata eka asidhArA vrata hai| upaniSad ke eka AcArya ne brahmacarya-patha ko 'kSurasya dhArA' kahA hai / isa dhArA para, isa mArga para jarA sI bhI asAvadhAnI manuSya ko patana ke gahana garta meM girA sakatI hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 brahmacarya darzana cauthA saMkalpa : Apa apane jIvana meM jo bhI nayI Adata DAlanA cAhate haiM, usakA pratidina thor3A-thor3A abhyAsa karate rahie / pratidina ke abhyAsa se vaha Adata bhaviSya meM manuSya kA svabhAva bana jAtA hai aura jo svabhAva bana jAtA hai, usameM kisI prakAra kA bhaya aura khatarA nahIM rhtaa| yadi Apa brahmacarya kA pAlana karanA cAhate haiM, to isakA abhyAsa Apako pUrI dRDhatA ke sAtha karanA cAhie / yaha ThIka hai ki kisI bhI vrata aura pratijJA kA pAlana karate samaya, bAdhA aura rukAvaTa AtI hai, kintu usa bAdhA aura rukAvaTa ko dUra karate rahanA bhI to manuSya kA hI kartavya hai| khAlI mana zaitAna kA ghara hotA hai| ataH eka kSaNa ke lie bhI Apa apane mana ko khAlI na rakheM / use kisI na kisI zubha saMkalpa meM evaM zubha kArya meM saMlagna rkheN| jisa bAga meM puSpa aura phala paidA hote haiM, vahA~ ghAsa-pAta bhI utpanna ho sakatA hai / yadi bAg2avAna sAvadhAnI na rakhe, to manuSya kI manobhUmi meM bure vicAroM kA ghAsapAta bhI paidA ho sakatA hai aura usI manobhUmi meM acche vicAroM ke puSpa aura zubha saMkalpoM ke madhura phala bhI utpanna ho sakate haiN| manuSya kA mana bhale hI kitanA bhI caMcala kyoM na ho, kintu use svAdhyAya, dhyAna aura cintana ke kSetra meM le jAkara AsAnI se sthira kiyA jA sakatA hai / eka kArya karate-karate yadi Apa thakAvaTa kA anubhava kareM, to dUsarA kArya hAtha meM le liijie| kyoMki kAma ko badala denA hI mA kA ArAma hai / kAma ko chor3a dene se to yaha tabAhI macA detA hai| dhyAna rakho, bhUlakara bhI kabhI ThAlI mata baiTho / yadi Apake pAsa kucha bhI kArya karane ke lie na ho, to mana meM pavitra vicAra aura pavitra saMkalpa hI bharate raho / mana meM kabhI bhI vikalpa aura vikAroM kI taraMga mata uThane do| isase bar3hakara brahmacarya kI sAdhanA meM saphalatA prApta karane ke lie. anya koI kAragara sAdhana nahIM ho sakatA / brahmacarya ke sambandha meM jo cAra prakAra ke saMkalpa batalAe gae haiM, ve tabhI saphala ho sakate haiM, jabaki Apa ina vicAroM ko apane jIvana ke dharAtala para utArane kA prAmANikatA se prabala prayatna kreNge| prayatna se saba kucha sAdhya ho sakatA hai| lagana ke binA to sAdhAraNa-se-sAdhAraNa kArya bhI sampanna nahIM ho paataa| isake viparIta, pUrI icchA-zakti se aura lagana ke sAtha yadi kisI kArya meM juTA jAe, to vaha sahaja aura sarala bana jAtA hai| phira usake karane meM manuSya ko rasa milane lagatA hai / kyoMki jisa kArya meM manuSya tanmaya ho jAtA hai, phira vaha kArya usake lie dussAdhya nahIM rhtaa| kamajora se kamajora AdamI. bhI apanI zakti ko eka lakSya para lagAkara bahuta kucha kara sakatA hai| isake viparIta, tAkatavara se tAkatavara AdamI bhI apanI zakti ko chinna-bhinna karake kucha bhI nahIM kara sktaa| manuSya ke Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpa zakti : dhyAna-yoga mana kA vikalpa use havA meM tinake kI bhAMti idhara-udhara lakSyahIna bhaTakAtA hai aura manuSya ke mana kA saMkalpa use svIkRta lakSya para girirAja sumeru kI bhA~ti sthira rakhatA hai / ataH manuSya ko apane mana kA vikalpa dUra karanA cAhie aura apane saMkalpa ko adhika sudRDha banAnA caahie| saMkalpa hI jIvana kI zakti hai aura saMkalpa hI jIvana kA bala hai / brahmacarya kI sAdhanA meM pUrNatA prApta karane ke lie bhI sAdhaka ko apanI isI antaHpramupta saMkalpa-zakti ko prabuddha karanA hogA, tabhI vaha brahmacarya kI sAdhanA meM saphala ho sakegA / 166 varaM praveza jvalitaM hutAzanaM, na cApi bhagnaM cirasaJcitavratam / varaM hi mRtyuH suvizuddhacetaso, na cApi zIlaskhalitasya jIvitam / / - uttarA0 ( kamalasaMyamI TIkA ) jalatI Aga meM praveza karanA acchA hai, para aMgIkRta zIla vrata ko tor3anA acchA nahIM hai / saMyama meM rahate mRtyu bhI acchI, para zIla-rahita hokara jInA acchA nahIM hai / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana khaNDa | 4 |: bhojana aura brahmacarya : brahmacarya kI sAdhanA ke lie sAdhaka ko apane bhojana para bhI vicAra karanA cAhie / bhojana kA aura brahmacarya kA puraspara ghaniSTha sambandha hai / Ayurveda zAstra ke anusAra yaha kahA gayA hai, ki manuSya ke vicAroM para usake bhojana kA paryApta prabhAva par3atA hai / manuSya jaisA bhojana karatA hai, usI ke anusAra usake vicAra banate haiM aura jaise usake vicAra hote haiM, usI ke anusAra usakA AcaraNa hotA hai| loka meM kahAvata hai ki-' jaisA AhAra, vaisA vicAra aura jaisA anna vaisA mana / ' ina kahAvatoM meM jIvana kA gaharA tathya chupA huA hai / manuSya jo kucha aura jaisA bhojana karatA hai, usakA mana vaisA hI acchA yA burA banatA hai| kyoMki bhukta bhojana se jIvana ke mUlatattva rudhira kI utpatti hotI hai aura isameM ve hI guNa Ate haiM, jo guNa bhojana meM hote haiN| bhojana hamAre mana aura buddhi ke acche aura bure hone meM nimitta banatA hai / isI AdhAra para bhAratIya saMskRti meM yaha kahA gayA hai, ki sAtvika guNoM kI sAdhanA karane vAle ke lie sAtvika bhojana kI nitAnta AvazyakatA hai / sAtvika bhojana hamArI sAdhanA kA AdhAra hai / manuSya ke jIvana kI unnati taba hotI hai, jaba vaha prAkRtika rUpa se milane vAle bhojana se apane Apako puSTa karatA rhe| mRdutA, saralatA, sahAnubhUti, zAnti aura inake viparIta ugratA, krodha, kapaTa evaM ghRNA Adi saba mAnava prakRti ke guNa-doSa prAyaH bhojana para hI nirbhara karate haiM / jo vyakti uttejaka bhojana karate haiM, ve saMyama se kisa taraha raha sakate haiM ? rAjasI aura tAmasI AhAra karane vAlA vyakti yaha bhUla jAtA hai ki rAjasa aura tAmasa usakI sAdhanA meM pratikUlatA hI utpanna karate haiN| kyoMki bhojana kA tathA hamAre vicAroM kA anyonyAzrita sambandha hai / bhojana hamAre saMskAra banAtA hai, jinake dvArA hamAre vicAra banate haiM / yadi bhojana sAtvika hai, to mana meM utpanna hone vAle vicAra sAtvika evaM pavitra hoMge / isake viparIta, rAjasa aura tAmasa bhojana karane vAloM ke vicAra azuddha aura vilAsamaya hoNge| jina logoM meM mAMsa, aNDe, lahasuna, pyAja, madya, cAya aura tambAkU Adi kA prayoga kiyA 1 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojana aura brahmacarya 201 jAtA hai, ve prAyaH vilAsI, vikArI aura gande vicAroM se paripUrNa hote haiM / unakI indriyoM hara samaya uttejita rahatI haiM, mana durvikalpa aura vikAroM se paripUrNa rahatA hai| uttejanA ke kSaNoM meM ve zIghra hI bhayaMkara se bhayaMkara kArya kara baiThate haiM, bhale hI pIche kitanA hI kaSTa bhoganA par3e aura pachatAnA bhI pdd'e| Ayurveda ke anusAra bhojana hamAre svabhAva, ruci aura vicAroM kA nirmAtA hai| pazu-jagata ko lIjie / baila. bhaisa. ghor3e, hAthI aura bakarI Adi pazuoM kA mukhya bhojana ghAsa-pAta evaM harI tarakAriyA~ rahatA hai / phalataH ve. sahanazIla, zAnta aura mRdu hote haiN| isake visageta siMha, cIte, bher3ie aura billI Adi mAMsa-bhakSI pazu caMcala, ugra, krodhI aura uttejaka svabhAva ke bana jAte haiN| isI prakAra uttejaka bhojana karane vAle vyakti kAmI, krodho, jhagar3AlU ora aziSTa hote haiN| tAmasika bhojana karane vAle ko nidrA adhika AtI hai| Alasya aura anutsAha chAyA rahatA hai| ve jovita bhI mRtaka ke samAna hote haiM / rAjasI bhojana karane vAloM ko kAma adhika satAtA hai, kintu sAtvika bhojana karane vAloM ke vicAra prAyaH pavitra evaM nirmala bane rahate haiM / sAtvika bhojana hI sAdhanA kA AdhAra hai / Ayurveda-zAstra ke anusAra mukhya rUpa meM bhojana ke tIna prakAra haiM-pAtvika, rAjasika aura tAmasika / sAtvika bhojana : __ jo tAjA, rasayukta, ha nakA, supAcya, pauSTika aura madhura ho| jisase jIvanazakti, satva, bala, Arogya, suva aura prIti bar3hatI ho, use sAtvika bhojana kahA jAtA hai| sAtvika bhojana se citta kI aura mana kI nirmalatA evaM ekAgratA hI prApta hotI hai| rAjasika bhojana : kar3avA, khaTTA, adhika namakIna, bahuta garama, tIkhA, rUkhA, evaM jalana paidA karane vAlA, sAtha hI duHkha, zoka aura roga utpanna karane vAlA bhojA rAjasika hotA hai| isakA pratyakSa prabhAva mana tathA indriyoM para par3atA hai / tAmasika bhojana : mAMsa, machalI, aNDe aura madirA tathA anya nazIle padArtha tAmasika bhojana meM parigaNita kie jAte haiM / isake atirikta adhapakA, duSpakva, durgandhayukta aura bAsI bhojana bhI tAmasika meM hai / tAmasika bhojana se manuSya kI vicArazakti manda ho jAtI hai / tAmasika bhojana karane vAlA vyakti dina-rAta Alasya meM par3A rahatA hai / ina tIna prakAra ke bhojanoM kA varNana 'gItA' ke satarahaveM adhyAya meM kiyA gayA hai| ina tInoM prakAra ke bhojanoM meM brahmacarya kI sAdhanA karane vAle ke lie sAtvika bhojana hI sarvazreSTha batalAyA gayA hai| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 brahmacarya darzana ___ 'chAndogya upaniSad' meM kahA gayA hai, ki AhAra kI zuddhi se satva kI zuddhi hotI hai / satva kI zuddhi se buddhi nirmala banatI hai| smRti tAjA banI rahatI hai| sAtvika bhojana se citta nirmala ho jAtA hai, buddhi meM sphUrti rahatI hai / bhojana aura bhoga : bhojana zabda kA prayoga yadi vyApaka artha meM kiyA jAe, to bhoga bhI bhojana ke andara hI A jAtA hai / vibhinna indriyoM ke vibhinna viSaya, indriyoM ke bhoga evaM bhojana hI haiM / kyoki bhojana aura bhoga zabda meM mUla dhAtu eka hI hai 'bhuj'| donoM meM kevala pratyaya kA bheda hai / isa dRSTi se bhojana kA vyApaka artha hogA-bhogaaura usake sAdhana / 'mahAbhArata' meM vicitra vIrya kA kathAnaka yaha pramANita karatA hai, ki ati bhoga se vicitra vIrya rAjA ko kSaya kA roga ho gayA thaa| kyoMki vaha bahuta vilAsI thaa| isI prakAra ati bhojana bhI, bhale hI vaha sAtvika hI kyoM na ho, svAsthya ko hAni pahuMcAtA hai / bhojana ke sambandha meM sAdhaka ko sAvadhAna rahane kI bar3I AvazyakatA hai| mAMsAhAra : ___ Aja ke yuga meM mAMsa, madirA aura aNDe kA bahuta pracAra hai / Aja ke manuSyoM ne yaha parikalpanA karalI hai, ki ukta padArthoM ke binA hama jIvita nahIM raha sakate / kintu nizvara hI yaha unako bhrAnti hai / sAtvika padArthoM ke AdhAra para bhI manuSya ke jIvana kA saMrakSaNa aura saMvaddhana kiyA jA sakatA hai| saMsAra ke acche-se-acche vaijJAnikoM kA mata hai, ki manuSya ko mAMsAhArI na hokara zAkAhArI honA cAhie / hameM yaha jAnakara Azcarya hotA hai, ki yoropa kA prasiddha kavi zailI zAkAhArI thA / prakRti ke niyama ke anusAra kevala zAkAhAra hI uttama evaM upAdeya bhojana hai / Aja kA svAsthya-vijJAna kahatA hai, ki bhojana ke sambandha meM svacchatA kI ora dhyAna do, kintu vaha yaha dhyAna nahIM detA, ki mAMsa, aNDe aura machalI khAne vAle loga svaccha kaise raha sakate haiM ? eka vaijJAnika kA vicAra hai, ki mAMsa, madirA aura aNDe ke kAraNa hI Aja ke yuga meM bahuta se rogoM kA sUtrapAta huA hai / manuSya svastha aura balavAna hone ke lie mAMsa khAtA hai, parantu use usase prApta hote haiM ve roga, jinakI hama kalpanA taka nahIM kara sakate / udAharaNa ke lie hama yakRti viddhA' nAmaka kITANu ko le sakate haiM / yaha praur3ha avasthA meM bher3a, gAya, baila, sUara evaM bakarI Adi anya pazuoM meM milatA hai / ukta pazuoM kA mAMsa khAne vAlA manuSya, una kITANuoM ke prabhAva se kaise baca sakatA hai, jo unake mAMsa meM rahate haiM ? isa prakAra hama dekhate haiM, ki Aja ke saMsAra meM jaise-jaise mAMsa, madirA Adi tAmasika bhojana kA prabhAva bar3hA hai. vaise-vaise manuSyoM ke zarIra meM vibhinna rogoM kI utpatti adhikAdhika bar3hI hai| manuSya Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojana aura brahmacarya yaha vicAra karatA hai ki maiM apane zarIra ke bala aura zakti ko surakSita rakhane ke lie mAMsa aura aNDoM kA sevana karatA hU~, kintu yaha usakI eka bhrAnti hai / brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ke lie yaha Avazyaka haiM, ki vaha zuddha evaM sAtvika bhojana kA lakSya rakhe / tAmasika aura rAjasika bhojana brahmacarya kI sAdhanA meM vighna utpanna karane vAle haiM / jaina zAstra ke anusAra atibhojana, snigdhabhojana evaM praNIta bhojana bhI usa sAdhaka ke lie tyAjya hai, jo brahmacarya kI pUrNa sAdhanA karanA cAhatA hai / yAga-zAstra meM kahA gayA hai, ki ati bhojana aura ati alpa bhojana donoM se yoga ko sAdhanA nahIM kI jA sakatI aura mazAle bhI zarIra meM vikAra utpanna karane vAle haiM / bhI parityAga karanA cAhie / / saMyama aura bhojana : 203 saMyama sAdhanA kI bahuta kucha saphalatA, sAdhaka ke bhojana para nirbhara hai / saMyama kI sAdhanA sAtvika bhojana se hI nirvighna rUpa se kI jA sakatI hai| kAmottejaka padArthoM ke bhakSaNa se kAma ko jvAlA kaise zAnta kI jA sakatI hai ? jaise agni meM gho DAlane se vaha aura adhika bar3hatI hai, usI prakAra uttejaka padArthoM ke bhakSaNa se manuSya kI kAmAgni prabala vega se bhar3aka sakatI hai / ataH sAdhanA ke lie bhojana kA viveka Avazyaka hI nahIM, paramAvazyaka mAnA gayA hai / divA pazyati no ghUka:, kAko naktaM na pazyati / apUrvaH ko'pi kAmondho divAnakta na pazyati // khaTAI, miThAI, mirca ataH sAdhaka ko inakA - upadezamAlA bhASAntara ulUka dina meM nahIM dekha sakatA aura kAka rAta meM nahIM dekha pAtA, kintu kitanI vicitra bAta hai ki kAmAndha manuSya na dina meM dekha pAtA hai aura na rAta meM dekha pAtA hai / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana khaNDa - brahmacarya ke AdhAra-bindu : brahmacarya ko sAdhanA ke lie aura usakI paripUrNatA ke lie zAstrakAroM ne kucha sAdhana evaM upAyoM kA varNana kiyA hai, jinake abhyAsa se sAdhAraNa se sAdhAraNa sAdhaka bhI brahmacarya kA pAlana AsAnI se kara sakatA hai / yadyapi brahmacarya kI sAdhanA meM bar3e-bar3e yogI, dhyAnI aura tapasvI bhI kabhI-kabhI vicalita ho jAte haiN| isa prakAra ke eka nahIM, aneka udAharaNa zAstroM meM Aja bhI upalabdha hote haiM, phira bhI sAdhaka ko hatAza aura nirAza hone kI AvazyakatA nahIM hai / jo manuSya bhUla kara sakatA hai, vaha apanA sudhAra bhI kara sakatA hai / jo manuSya patana ke mArga para calA hai, vaha utthAna ke mArga kI ora bhI cala sakatA hai / jo manuSya Aja durbala hai, kala vaha sabala bhI ho sakatA hai / manuSya ke jIvana kA patana tabhI hotA hai, jaba vaha apane andara ke adhyAtma bhAva ko bhUlakara, bAhara ke lubhAvane evaM kSaNika bhogavilAsa meM phaMsa jAtA hai| viSayAsakta manuSya kisI bhI prakAra kI adhyAtma-sAdhanA ko karane meM saphala nahIM hotA, kyoMki usake mAnasa meM vAsanAoM, kAmanAoM aura vibhinna vikalpanAoM kA tANDava nRtya hotA rahatA hai / jo vyakti nAnA prakAra ke vikalpa aura vikAroM meM phaMsA rahatA hai, vaha brahmacarya to kyA, kisI bhI sAdhanA meM saphala nahIM ho sktaa| samAdhi : nava bAr3a brahmacarya kI sAdhanA kI saphalatA ke lie bhagavAn 'mahAvIra ne daza prakAra kI samAdhi aura brahmacarya kI nava bAr3oM kA upadeza diyA hai, jisakA AcaraNa karake brahmacarya-vrata kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka apane uddezya meM saphala ho sakatA hai| brahmacarya kI rakSA ke lie jina upAya evaM sAdhanoM ko parama prabhu bhagavAn mahAvIra ne samAdhi aura gupti kahA hai, loka-bhASA meM unhIM ko bAr3a kahA jAtA hai| jisa prakAra kisAna apane kheta kI rakSA ke lie, athavA bAgavAna apane bAga ke nanhe-nanhe paudhoM kI rakSA ke lie unake cAroM ora kA~ToM kI bAr3a lagA detA hai, jisase ki koI pazu usa kheta aura paudhoM ko kisI prakAra kI hAni na pahu~cA sake / sAdhanA ke kSetra meM Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya ke prAcAra-bindu 205 bhI prArambhika brahmacarya rUpI bAla paudhe kI rakSA ke lie, bAr3a kI nitAnta AvazyakatA hai / bhagavAn mahAvIra ne 'sthAnAGga sUtra' meM samAdhi, gupti aura bAr3oM kA kathana kiyA hai / uttarakAlIna AcAryoM ne bhI apane-apane granthoM meM brahmacarya kI rakSA ke ina upAyoM kA vividha prakAra se ullekha kiyA hai, jise par3hakara sAdhaka brahmacarya kI sAdhanA meM saphala ho sakatA hai aura apane mana ke vikAroM para vijaya prApta kara sakatA hai / sthAnAGga sUtra : 1. brahmacArI strI' se vivikta zayana evaM Asana kA sevana karane vAlA ho / strI, para evaM napuMsaka se saMsakta sthAna meM na rahe / 2. strI-kathA na kre| 3. kisI bhI strI ke sAtha eka Asana para na baitthe| 4. striyoM ko manohara indriyoM kA avalokana na kre| 5. nityaprati sarasa bhojana na kre| 6. ati mAtrA meM bhojana na kare / 7. pUrva-sevita kAma-krIDA kA smaraNa na kare / 8. zabdAnupAtI aura rUpAnupAtI na bane / 8. sAtA aura sukha meM pratibaddha na ho / uttarAdhyayana sUtra : 1. brahmacArI strI, pazu evaM napuMsaka-sahita makAna kA sevana na kre| 2. strI-kathA na kre| 3 strI ke Asana evaM zayyA para na baitthe| 4. strI ke aGga evaM upAGgoM kA avalokana na kare / 5. strI ke hAsya evaM vilAsa ke zabdoM ko na sune / 6. pUrva-sevita kAma-krIDA kA smaraNa na kare / 7. nitya prati sarasa bhojana na kare / 8. ati mAtrA meM bhojana na kre| 6. vibhUSA evaM zRMgAra na kare / 10. zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza kA anupAtI na ho managAra dharmAmRta : 1. brahmacArI rUpa, rasa, gandha, sparza tathA zabda ke rasoM kA pAna karane ko icchA na kre| 1. brahmacarya ke prasaMga meM yahA~ evaM anyatra jahA~ kahIM puruSa brahmacArI ke lie strI-saMsarga kA 'niSedha kiyA hai, vahA~ strI brahmacAriyoM ke lie puruSa-saMsarga kA niSedha bhI hai / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 brahmacarya-darzana 2. brahmacArI vaha kArya na kare, jisase kisI bhI prakAra ke laiGgika vikAra hone kI sambhAvanA ho| 3. kAmoddIpaka AhAra kA sevana na kare / 4. strI se sevita zayana evaM Asana kA upayoga na kare / 5. striyoM ke aGgoM ko na dekhe / 6. strI kA satkAra na kre| 7. zarIra kA saMskAra (zRgAra) na kare / 8. pUrva sevita kAma kA smaraNa na kre| 6. bhaviSya meM kAma-krIDA karane kA na soce / 10. iSTa rUpa Adi viSayoM meM mana ko saMsakta na kare / isa prakAra hama dekhate haiM ki mUla Agama meM aura AgamakAla ke bAda hone vAle zvetAmbara evaM digambara AcAryoM ne apane-apane samaya meM samAdhi, gupti aura bAr3oM kA vividha prakAra se saMkSepa evaM vistAra meM, mUla AgamoM kA AdhAra lekara varNana kiyA hai / samAdhi kA artha hai-mana kI zAnti / gupti kA artha hai viSayoM kI ora jAte hue mana kA gopana karanA, mana kA nirodha karanA / samAdhi aura gupti ke artha meM hI madhyakAla ke apabhraMza sAhityakAroM ne bAr3a zabda kA prayoga kiyA hai / ataH tInoM zabdoM kA eka hI artha hai, ki vaha upAya evaM sAdhana jisase brahmacarya kI rakSA bhalI bhA~ti ho ske| isake atirikta brahmacarya kI rakSA ke lie zAstrakAroM ne kucha anya upAya bhI batalAe haiM, jinakA samyak paripAlana karane se brahmacarya kI sAdhanA duSkara nahIM rhtii| ina sAdhanoM kA avalambana evaM sahArA lekara sAdhaka saralatA ke sAtha brahmacarya kI sAdhanA kara sakatA hai / yadyapi samAdhi, gupti evaM bAr3oM ke niyamoM meM sabhI prakAra ke upAyoM kA samAveza ho jAtA hai, tathApi eka anya prakAra se bhI brahmacarya ko sthira banAne ke lie upadeza diyA gayA hai, jise bhAvanA kahA jAtA hai / yaha bhAvanAyoga dvAdaza prakAra kA hai / usa dvAdaza prakAra ke bhAvanA-yoga meM brahmacarya se savizeSa rUpa se sambandhita azuci bhAvanA kA varNana mUla Agama meM, usake bAda AcArya hemacandra ke 'yoga-zAstra' meM, AcArya zubhacandra ke 'jJAnArNava' meM aura svAmI kArtikeya viracita 'dvAdazAnuprekSA' meM vistAra ke sAtha kiyA gayA hai| manuSya ke mana meM jo vicAra uThatA hai, usI ko bhAvanA evaM anuprekSA kahA jAtA hai| parantu prastuta meM pAribhASika bhAvanA evaM anuprekSA. kA artha hai--kisI viSaya para punaH-punaH cintana karanA, manana karanA, vicAra karanA / 'punaH punazcetasi nivezanaM bhAvanA' / Agama meM zarIra kI azuci kA vicAra isalie kiyA gayA hai, ki manuSya ke mana meM Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavarya ke prAcAra-bindu 207 apane rUpa aura saundarya para Asakti-bhAva na ho| kyoMki zarIra hI mamatA eva Asakti kA sabase bar3A kendra hai| manuSya jaba kisI sundara nArI ke mohaka rUpa evaM saundarya ko dekhatA hai, taba vaha mugdha hokara apane adhyAtma-bhAva ko bhUla jAtA hai / isI prakAra nArI bhI kisI puruSa ke saundarya ko dekhakara mugdha bana jAtI hai| phalataH donoM ke mana meM kAma-rAga kI utpatti ho jAtI hai| isa sthiti meM brahmacarya kA paripAlana kaise kiyA jA sakatA hai ? astu, apane evaM dUsaroM ke zarIra kI Asakti evaM vyAmoha ko dUra karane ke lie hI zAstrakAroM ne azuci bhAvanA kA upadeza diyA hai| dvAdazAnuprekSA : svAmI kArtikeya ne azuci-bhAvanA kA varNana karate hue likhA hai ki-he sAdhaka ! tU deha para Asakti kyoM karatA hai ? jarA isa zarIra ke andara ke rUpa ko to dekha, isameM kyA kucha bharA huA hai| isameM mala-mUtra, hAr3a-mAMsa aura durgandha ke atirikta rakhA bhI kyA hai ? carma kA pardA haTate hI isakI vAstavikatA tere sAmane A jaaegii| isa zarIra para candana evaM kapUra Adi sugandhita dravya lagAne se ve svayaM bhI durgandhita ho jAte haiN| jo kucha sarasa evaM madhura padArtha manuSya khAtA hai, vaha saba kucha zarIra ke andara pahu~cakara malarUpa meM pariNata ho jAtA hai / aura to kyA, isa zarIra para pahanA jAne vAlA vastra bhI isake saMyoga se malina ho jAtA hai / he bhavya ! jo zarIra isa prakAra apavitra evaM azucipUrNa hai, usa para tU moha kyoM karatA hai, Asakti kyoM karatA hai ? tU apane ajJAna ke kAraNa hI isa zarIra se sneha aura prema karatA hai| yadi isake andara kA saccA rUpa tere sAmane A jAe, to eka kSaNa bhI tU isake pAsa baiTha nahIM sakegA / kheda kI bAta hai ki manuSya apane pavitra Atma-bhAva ko bhUlakara, isa azucipUrNa zarIra para moha karatA hai| yaha zarIra to azuci, apavitra aura durgandhayukta hai / isa prakAra azuci bhAvanA ke cintana se sAdhaka ke mAnasa meM tyAga aura vairAgya kI bhAvanA prabala hotI hai / isase rUpa kI Asakti manda hotI hai, jisase brahmacarya ke pAlana meM sahayoga milatA hai| yoga-zAstra : ____ AcArya hemacandra ne apane 'yoga-zAstra' ke caturtha prakAza meM dvAdaza bhAvanAoM kA bar3A sundara evaM manovaijJAnika varNana kiyA hai| usameM chaThI 'azuci-bhAvanA kA varNana karate hue kahA gayA hai ki yaha zarIra jisake rUpa aura saundarya para manuSya ahaMkAra evaM Asakti karate haiM, vaha vAstava meM kyA hai ? vaha zarIra rasa, rakta, mAMsa, meda (carbI), asthi (hAr3a), majjA, vIrya, A~ta evaM mala-mUtra Adi azuci padArthoM se paripUrNa hai / carma ke parde ko haTAkara dekhA jAe, to yaha saba kucha usameM dekhane ko Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 brahmacarya-darzana milegA / ataH yaha zarIra kisa prakAra pavitra ho sakatA hai ? yaha to azuci evaM malina hai / isa deha ke nava dvAroM se sadA durgandhita rasa bharatA rahatA hai aura isa rasa se yaha zarIra sadA lipta rahatA hai / isa azuci zarIra meM aura apavitra deha meM sundaratA aura pavitratA kI kalpanA karanA, mamatA aura moha kI viDambanA mAtra hai / isa prakAra nirantara zarIra kI azaci kA cintana karate rahane se manuSya ke mana meM vairAgya-bhAvanA tIvra hotI hai aura kAma-jvara upazAnta ho jAtA hai| jJAnArNava : AcArya zubhacandra ne apane 'jJAnArgava' meM jisakA dUsarA nAma 'yoga-pradIpa' hai, kahA hai ki--isa saMsAra meM vividha prakAra ke jIvoM ko jo zarIra milA hai, vaha svabhAva se ho galana aura sar3ana-dharmI hai / aneka dhAtu aura upadhAtuoM se nirmita hai| zukra aura zoNita se isakI utpatti hotI hai| yaha zarIra asthi-paMjara hai| hAr3a, mAMsa aura carbI kI durgandha isameM se sadA AtI rahatI hai| bhalA jisa zarIra meM malamUtra bharA ho, kauna buddhimAna usa para anurAga karegA ? isa bhautika zarIra meM eka bhI to padArtha pavitra aura sundara nahIM hai, jisa para anurAga kiyA jA ske| yaha zarIra itanA apavitra aura azuci hai, ki kSAra-sAgara ke pavitra jala se bhI ise dhoyA jAe to use bhI yaha apavitra banA detA hai / isa bhautika tana kI vAstavika sthiti para jarA vicAra to kIjie, yadi isa zarIra ke bAharI carma ko haTA diyA jAe, to makkhI, kRmi, kAka aura giddhoM se isakI rakSA karane meM koI samartha nahIM ho sktaa| yaha zarIra apavitra hI nahIM hai, balki hajAroM-hajAra prakAra ke bhayaMkara rogoM kA ghara bhI hai| isa zarIra meM bhayaMkara se bhayaMkara roga bhare par3e haiM, isIlie to zarIra ko vyAdhi kA mandira kahA jAtA hai / buddhimAna manuSya vaha hai, jo azuci bhAvanA ke cintana aura manana se zarIra kI garhita evaM nindanIya sthiti ko dekhakara evaM jAnakara, ise bhoga-vAsanA meM na lagAkara, paramArtha-bhAva kI sAdhanA meM lagAtA hai| vivekazIla manuSya vicAra karatA hai, ki isa apavitra zarIra kI upalabdhi ke prArambha meM bhI duHkha thA, anta meM bhI duHkha hogA aura madhya meM bhI yaha duHkha rUpa hI hai| bhalA jo svayaM duHkha rUpa hai, vaha sukha rUpa kaise ho sakatA hai ? isa apavitra tana se sukha kI AzA rakhanA mRga-marIcikA ke tulya hai / isa azuci bhAvanA ke cintana kA phala yaha hai ki manuSya ke mAnasa meM tyAga aura vairAgya ke vicAra taraMgita hone lagate haiM aura vaha apanI vAsanA para vijaya prApta kara letA hai| tattvArtha-bhASya : AcArya umAsvAti ne svapraNIta 'tatvArtha:-bhASya' meM brahmacarya-vrata kI pA~ca bhAvanAoM kA bar3A sundara varNana kiyA hai| usameM kahA gayA hai, ki brahmacarya-vrata kI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya ke prAdhAra-bindhu sAdhanA karane vAle sAdhaka ke lie Avazyaka hai, ki vaha anudina brahmacarya vrata kI pA~ca bhAvanAoM kA cintana aura manana kare / jo sAdhaka pratidina ina pA~ca bhAvanAoM kA cintana aura manana karatA hai, usakI vAsanA dhIre-dhIre kSINa hone lagatI hai / brahmacarya vrata kI pAMca bhAvanAe~ isa prakAra haiM 1. jisa sthAna meM strI, pazu aura napuMsaka rahate hoM, aise sthAna para brahmacArI ko nahIM rahanA caahie| jisa Asana evaM zayyA para strI baiThI ho athavA puruSa baiThA ho, to donoM ko eka dUsare ke zayyA evaM Asana para nahIM baiThanA cAhie / 206 2. rAga-bhAva se puruSa ko strI kathA aura strI ko puruSa kI kathA nahIM karanI cAhie | kyoMki isase rAga-bhAva bar3hatA hai / 3. striyoM ke manohara aGga evaM upAGgoM kA tathA kaTAkSa aura vilAsoM kA avalokana nahIM karanA cAhie / rAga-bhAva ke vazIbhUta hokara bAra-bAra puruSoM ko striyoM kI ora tathA striyoM ko puruSoM kI ora nahIM dekhanA cAhie / 4. pUrva sevita rati- sambhoga Adi kA nahIM smaraNa karanA cAhie aura bhaviSya ke lie bhI inakI abhilASA nahIM karanI cAhie / 5. brahmacarya vrata kI sAdhanA karane vAle ko, bhale hI vaha strI ho yA puruSa, praNIta ( gariSTha), kAmottejaka sarasa evaM madhura bhojana pratidina nahIM karanA caahie| yaha pA~ca brahmacarya vrata kI bhAvanAeM haiN| inakA niraMtara cintana karate rahane se brahmacarya sthira hotA hai / adhyAya meM dvAdaza AcArya umAsvAti ne svapraNIta 'tatvArtha - bhAdhya' ke navama bhAvanAoM kA bhI ati sundara varNana kiyA hai / azuci bhAvanA kA varNana karate hue kahA hai ki yaha zarIra azuci evaM apavitra hai / kyoMki yaha zukra aura zoNita se banA hai, jo apane Apa meM svayaM hI apavitra haiM / isa zarIra kA dUsarA AdhAra AhAra khala Adi bhAgoM meM pariNata hai / AhAra bhI zarIra ke andara pahu~ca kara rasa evaM hotA hai / khala bhAga se mala evaM mUtra banate haiM aura rasa bhAga se rakta, mAMsa, majjA evaM vIrya Adi banate haiM / isa azucitA ke kAraNa zarIra pavitra kaise ho sakatA hai ? zarIra meM jitane bhI azuci padArtha haiM, yaha zarIra una sabakA AdhAra hai / kAna kA mala, A~kha kA mala, dAnta kA mala aura pasInA ye saba zarIra ke andara se paidA hote haiM aura bAhara nikalakara bhI zarIra ko apavitra hI karate haiM / jo zarIra andara aura bAhara donoM ora se azuci evaM apavitra hai, usake kSaNika rUpa aura saundarya para mugdha honA eka prakAra kI vicAra - mUDhatA hI hai / isa zarIra kA saba kucha meM parivartita hone vAlA hai / kama se kama isa zarIra kI cAra avasthAe~ zAstrakAroM ne mAnI haiM- zaizava, yauvana, praur3ha aura vRddhatvabhAva / inaM cAra avasthAoM meM koI kSaNabhaMgura hai / kSaNa-kSaNa Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya - darzana sI bhI avasthA sthAyI nahIM hai| RtukAla meM pitA ke vIrya-binduoM ke aura mAtA ke rajakaNoM ke AdhAna se lekara, yaha zarIra krama se aneka avasthAoM meM anubaddha huA karatA hai, jisakA varNana zarIra zAstra meM vistAra ke sAtha kiyA gayA hai / zarIra kI ina vibhinna avasthAoM ke dekhane se aura jAnane se vicAra AtA hai ki manuSya itane apavitra zarIra para bhI Asakti aura mamatA kyoM karatA hai ? azuci bhAvanA kA cintana manuSya ko rAga se virAga kI ora le jAtA hai / saMvega aura vairAgya : 210 1 brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ke lie yaha Avazyaka hai, ki vaha apane mana ko sadA saMvega aura vairAgya meM saMlagna rakhe / kintu prazna hotA hai, ki manuSya ke mAnasa meM saMvega aura verAgya kI bhAvanA ko sthira kaise kiyA jAe ? isake samAdhAna meM AcArya umAsvAti ne svapraNIta 'tatvArtha bhASya' ke sAtaveM adhyAya meM varNana kiyA hai ki - saMvega aura vairAgya ko sthira karane ke lie brahmacarya ke sAdhaka ko apane mAnasa meM zarIra aura jagat ke svabhAva kA cintana karate rahanA cAhie / jagat arthAt saMsAra kA cintana isa prakAra karanA cAhie, ki yaha saMsAra SaDdravyoM ka 1 samUha rUpa hai / dravyoM kA prAdurbhAva aura tirobhAva - utpAda aura vinAza nirantara hotA rahatA hai / saMsAra kA svabhAva hai, bananA aura bigar3anA / saMsAra ke nAnA rUpa dRSTigocara hote haiM / unameM se kisako satya maaneN| saMsAra kA jo rUpa kala thA, vaha Aja nahIM hai aura jo Aja hai, vaha kala nahIM rahegA / yaha vizva dravya rUpa meM sthira hote hue bhI pUrva paryAya ke vinAza aura uttara paryAya ke utpAda se nitya nirantara parivartanazIla hai / isa saMsAra meM eka bhI padArtha aisA nahIM hai, jo kSaNa bhaMgura aura parivartanazIla na ho / jaba saMsAra kA eka bhI padArtha sthira aura zAzvata nahIM hai, taba bhautika tatvoM se nirmita yaha deha aura usakA rUpa sthira aura zAzvata kaise ho sakatA hai ? bAla avasthA meM jo zarIra sundara lagatA hai, yauvanakAla meM jo kamanIya lagatA hai, vahI tana vRddhAvasthA meM pahu~cakara arucikara, asundara aura ghRNita bana jAtA hai / phira isa tana para mamatA karane se lAbha bhI kyA hai ? tana kI isa mamatA se hI vAsanA kA janma hotA hai, jo brahmacarya ko sthira nahIM rahane detI / ataH tana kI mamatA ko dUra karane ke lie sAdhaka ko zarIra aura saMsAra ke svabhAva kA cintana karanA cAhie / buHkha-bhAvanA : AcArya umAsvAti ne apane 'tatvArtha bhASya' meM brahmacayaM kI sthiratA ke lie duHkha - bhAvanA kA varNana bhI kiyA hai| kahA gayA hai, ki maithuna-sevana se kabhI sukha prApta nahIM hotA / jaise khujalI hone para manuSya use khujalAtA hai, khujalAte samaya kucha kAla ke Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya ke AdhAra bindu 211 lie use sukhAnubhUti avazya hotI hai, kintu phira cirakAla ke lie use duHkha uThAnA par3atA hai| khujalAne se khAja meM rakta bahane lagatA hai aura phira pIDA bhI bhayaMkara ho jAtI hai / isI prakAra viSaya-sukha ke sevana se kSaNa bhara ke lie sparzaM janya sukha bhale hI prApta ho jAe, kintu usa sukha kI apekSA vyabhicAra karane se manuSya ko duHkha hI adhika uThAnA par3atA hai / yadi parastrI gamana rUpa aparAdha karatA huA pakar3A jAtA hai, to samAja aura rAjya use kaThora se kaThora daNDa dene kA vidhAna karatA hai| loka meM usakA apavAda aura apayaza phaila jAtA hai / kabhI-kabhI to isa prakAra ke aparAdhI ke hAtha, paira, kAna aura indriya Adi avayava kA chedana bhI karA diyA jAtA hai / abrahmacarya ke sevana se prApta hone vAle ye duHkha to isI loka ke haiM, kintu paraloka meM to inase bhI kahIM adhika bhayaMkara duHkha pIDA aura saMtrAsa prApta hote haiM / maithuna, vyabhicAra aura abrahmacarya ke sevana se prApta hone vAle ina duHkhoM kA cintana karane se manuSya maithuna se virata ho -jAtA hai, vyabhicAra kA parityAga kara detA hai / AcArya umAsvAti ne isIlie kahA hai ki nirantara doSoM kA cintana kro| usase prApta hone vAle duHkha aura klezoM kA bicAra kro| isa prakAra ke vicAra se aura maithuna ke doSa-darzana se vAsanA zAnta ho jAtI hai aura brahmacarya kA pAlana sugama ho jAtA hai / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana - khaNDa saMkleza aura vizuddhi : bauddha sAhitya meM zIla zabda yadyapi vyApaka artha meM grahaNa kiyA gayA hai, tathApi usa vyApaka artha meM se zIla zabda kA mukhya rUpa meM brahmacarya artha hI liyA jAtA hai / jaina - zAstra meM brahmacarya ke lie zIla zabda kA prayoga upalabdha hotA hai / zIla zabda bhAratIya saMskRti meM itanA vyApaka evaM vizAla hai, ki cAritrya evaM AcAra ke samasta sadguNoM kA samAveza zIla zabda meM ho jAtA hai / ataH zIla zabda brahmacarya ke artha meM prayukta hokara bhI adhyAtma ke prAyaH samasta guNoM kA sparzana kara letA hai / vizuddhi-mArga : 6 bauddha sAhitya meM vizuddhi-mArga, jisakA pAli rUpa 'visuddhi maggo' hotA hai, yoga kA eka viziSTa grantha hai / isameM citta vRttiyoM kA bahuta vyApaka evaM vistAra ke sAtha vizleSaNa kiyA gayA hai / kucha vidvAnoM kA abhimata hai ki pataMjali ke 'yoga-zAstra' se bhI adhika gambhIra evaM gahana vizuddhi-mArga hai / bhagavAna buddha ne citta ke sambandha meM tathA mana kI vRttiyoM ke sambandha meM jo kucha bhI kahA thA, usa sabakA saMkalana AcArya buddhaghoSa ne isameM kara diyA hai / nissandeha yoga-viSayaka yaha eka mahAna grantha hai / isa vizuddhi-mArga ke prathama pariccheda meM zIla kA vistAra ke sAtha vivecana evaM vizleSaNa kiyA gayA hai / zIla kA mahAtmya vistAra se batAyA gayA hai / saMkleza aura vizuddhi : bhagavAna buddha se pUchA gayA thA ki citta meM taraMgita hone vAle saMklezoM kI vizuddhi kaise kI jAe ? isa prazna ke samAdhAna meM saMklezoM kI vizuddhi kA jo mArga batalAyA use vizuddhi mArga meM zIla-nirdeza kahA gayA hai / buddha ne kahA thA- jaba taka citta kA maithuna ke sAtha saMyoga hai, taba taka saMkleza dUra nahIM ho sakate / maithuna se virata honA hI saMklezoM ko dUra karane kA eka mAtra vAsanA, kAmanA evaM saMkleza utpanna hote apane citta ko vizuddha nahIM banA sakatA / upAya hai| jaba taka citta meM rahate haiM, taMtra taka manuSya kisI bhI prakAra maithuna sevana se rAga kama nahIM hotA, balki Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkleza aura vizuddhi 213 usameM aura adhika abhivRddhi hotI hai| maithuna ke doSoM se bacane ke lie eka brAhmaNa ko, bhagavAna buddha ne sAMta prakAra ke upAya batalAe the, jo isa prakAra haiM 1. brAhmaNa ! yadi koI zramaNa yA brAhmaNa pakkA brahmacArI hone kA dAvA karatA huA bhI kisI strI ke sAtha to maithuna-sevana nahIM karatA, kintu strI se ubaTana lagavAtA hai, zarIra malavAtA hai, snAna karavAtA hai aura zarIra dabavAtA hai| vaha usakA majA letA hai, usako pasanda karatA hai aura use dekhakara prasanna hotA hai / brAhmaNa ! yaha brahmacarya kA khaNDa bhI hai, cheda bhI hai aura zabala (citakabarA honA) bhI hai / vaha vyakti maithuna-saMyoga se saMyukta hai, vaha janma, jarA evaM mRtyu se chuTakArA prApta nahIM kara sktaa| 2. brAhmaNa ! yadi zramaNa yA brAhmaNa pakkA brahmacArI hone kA dAvA karatA huA, strI ke sAtha maithuna-sevana nahIM karatA aura na ubaTana hI lagavAtA hai, kintu strI ke sAtha ThahAkA mArakara ha~satA hai, usake sAtha majAka karatA hai, majAka karate hue vicaranA hai aura vaha usakA majA letA hai / yaha brahmacarya kA khaNDa bhI hai, cheda bhI hai, aura zabala honA bhI hai / vaha apane janma-maraNa se nahIM chUTa sktaa| 3. brAhmaNa ! yadi koI zramaNa yA brAhmaNa pakkA brahmacArI hone kA dAvA karatA huA strI ke sAtha maithuna-sevana nahIM karatA, na strI se ubaTana lagavAtA hai, na ThahAkA mAra kara ha~satA hai, na majAka karatA hai, na majAka karate vicaratA hai, kintu apanI A~kha se strI kI A~kha milAkara dekhatA hai, avalokana karatA hai aura usakA majA letA hai| yaha brahmacarya kA khaNDa bhI hai, cheda bhI hai aura zabala honA bhI hai| 4. brAhmaNa ! yadi koI zramaNa yA brAhmaNa pakkA brahmacArI hone kA dAvA karatA huA, na strI ke sAtha maithuna sevana karatA hai, na strI se ubaTana lagavAtA hai, na usake sAtha ha~satA hai aura na apanI A~kha se strI kI A~kha ko milAkara dekhatA hai, kintu bhIta kI Ar3a se cAradIvArI kI oTa se ha~satI huI, bolatI huI, gAtI huI yA rotI huI strI kA zabda sunatA hai aura usakA majA letA hai / brAhmaNa ! yaha brahmacarya kA khaNDa bhI hai, cheda bhI hai aura zabala honA bhI hai| 5. brAhmaNa ! yadi koI zramaNa yA brAhmaNa pakkA brahmacArI hone kA dAvA karatA huA, na strI ke sAtha ha~satA hai, na apanI A~kha se strI kI A~kha ko milAkara dekhatA hai aura na strI kA zabda sunatA hai, kintu usane pahale strI ke sAtha jo ha~sI majAka kiyA use yAda karatA hai aura usakA majA letA hai / brAhmaNa ! yaha brahmacarya kA khaNDa bhI hai, cheda bhI hai aura zabala honA bhI hai| 6. brAhmaNa ! yadi koI zramaNa yA brAhmaNa pakkA brahmacArI hone kA dAvA karatA huA, na strI ke sAtha maithuna-sevana karatA hai, na ubaTana lagavAtA hai, na strI ke Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 brahmacarya-darzana sAtha ha~satA hai, na AMkha se A~kha ko milAkara dekhatA hai, na strI kA zabda sunatA hai aura na. pahale kabhI kie hue stro ke sAtha ha~sI majAka kA smaraNa hI karatA hai, kintu pA~ca kAma - guNoM meM samarpita, tallIna aura unameM Ananda lete hue gRha pati athavA gRhapati ke putra ko dekhatA hai aura usakA majA letA hai / he brAhmaNa ! yaha brahmacarya kA khaNDa bhI hai, cheda bhI hai aura zabala honA bhI hai / 7. brAhmaNa ! yadi koI zramaNa yA brAhmaNa pakkA brahmacArI hone kA dAvA karatA huA, na strI ke sAtha ThahAkA mArakara ha~satA hai, na apanI A~kha se strI kI A~kha ko milAkara dekhatA hai, na strI kA zabda sunatA hai, na pahale kabhI strI ke sAtha kie hue haMsI-majAka kA smaraNa karatA hai aura na pA~ca kAmaguNoM meM samarpita evaM tallIna hue gRhapati athavA usake putra ko hI dekhatA hai, kintu vaha kisI deva -nikAya kI icchA karate hue brahmacarya kA pAlana karatA hai aura mana meM saMkalpa karatA hai, ki maiM isa zIla, vrata, tapa athavA brahmacarya se devatA banUMgA / vaha isa prakAra saMkalpa hI nahIM karatA, balki isa saMkalpa kA majA bhI letA hai to brAhmaNa ! yaha brahmacarya kA khaNDa bhI hai, cheda bhI hai aura zabala honA bhI hai| isa prakAra kA sAdhaka apane janma, jarA aura maraNa ke saMklezoM se kabhI vimukta nahIM ho sakatA, kabhI chuTakArA prApta nahIM kara sakatA / bhagavAna buddha ne brahmacarya evaM zIla ke saMrakSaNa ke sambandha meM jo sAta bAteM batalAI haiM, ve prAyaH bhagavAna mahAvIra ke dvArA upadiSTa daza samAdhiM evaM gupti tathA nava bAr3a kA hI anusaraNa hai / buddha ne apane bhikSuoM ke lie zIla-rakSA kA yaha z2o manovaijJAnika upAya batalAyA hai, vaha vastutaH eka sundara upAya hai, evaM brahmacarya kI rakSA ke lie eka sundara sAdhana hai / jaba taka brahmacayaM kI evaM zIla kI saMrakSA ke lie isa prakAra ke upAyoM kA avalambana na liyA jAegA, taba taka brahmacarya kA pAlana sahaja nahIM bana sakatA / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana khaNDa tapa aura brahmacarya : bhAratIya saMskRti meM tapa aura brahmacarya meM eka ghaniSTha sambandha mAnA gayA hai| tapa brahmacarya kA pUraka hai aura brahmacarya tapa kA pUraka hai| jahA~ tapa hotA hai, vahA~ kisI na kisI rUpa meM brahmacarya avazya hI rahatA hai aura jaba sAdhaka brahmacarya kI sAdhanA karatA hai, taba vaha eka prakAra se tapa kI hI sAdhanA karatA hai / zramaNa saMskRti meM tapa ko vizeSa mahatva milA hai| vividha prakAra kI viveka mUlaka tapasyAoM kA jitanA udAra evaM vizAla varNana Agama-sAhitya meM upalabdha hotA hai, usakA zatAMza bhI anyatra upalabdha nahIM hotA hai / brahmacarya aura tapa donoM eka dUsare ke kevala pUraka hI nahIM, balki saMrakSaka aura saMvaddhaka bhI rahe haiN| vaidika, jaina aura bauddha tInoM paramparAoM meM sAdhakoM ke lie jahA~ vividha prakAra kI tapasyAoM kA ullekha milatA hai, vahA~ brahmacarya avazya rahatA hai / eka bhI aisI sAdhanA nahIM hai, jahA~ brahmacarya ko Avazyaka na mAnA ho / ataH yaha kahA jA sakatA hai, ki samasta bhAratIya saMskRti meM tapa aura brahmacarya ke sumela para evaM samanvaya para atyadhika bala diyA gayA hai| tapa kI mahimA : prazna hotA hai ki tapa kyA vastu hai ? mAnava-jIvana meM usakA upayoga kyA hai ? ukta prazna ke samAdhAna meM kahA gayA hai ki-jIvana kI vaha pratyeka kriyA tapa hai, jisameM icchAoM kA nirodha kiyA jAtA hai / tapa kI sabase sundara paribhASA yahI hai, ki icchAoM kA nirodha karanA / adhyAtma-vikAsa meM tapa ko atyanta upayogI isa AdhAra para mAnA gayA hai, ki isase citta-vizuddhi aura mana kI nirmalatA banI rahato hai / binA tapa ke hamArI choTI yA bar3I kisI prakAra kI bhI sAdhanA saphala nahIM ho sakatI / jisa prakAra agni meM tapa kara svarNa kI camaka aura damaka bar3ha jAtI hai aura usake Upara kA mala dUra ho jAtA hai, usI prakAra tapa kI agni meM par3akara sAdhaka ke jIvana kI bhI camaka-damaka bar3ha jAtI hai aura usake jIvana meM Ae hue vikAra aura vikalpa naSTa ho jAte haiM / dharma-zAstroM meM tapa ko dharma kA navanIta kahA gayA hai, dharma kA sAra kahA gayA hai / jaise dugdha kA sAra navanIta hotA hai aura vaha dugdha ko maMthana Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 brahmacarya - darzana karake hI prApta kiyA jAtA hai, vaise hI jIvana kA maMthana karake jo dharma prApta kiyA bar3hakara anya kucha nahIM ho sakatA / ataH dharma ke kSetra meM tapa jA sakatA hai, vaha tapa se bar3hakara anya koI sAdhanA nahIM hai / tapa kI paribhASA : tapa kyA hai ? isa prazna ke samAdhAna meM kahA gayA hai, ki apanI icchAoM kA nirodha hI saccA tapa hai / jahA~ icchAoM kA nirodha hotA hai, vahA~ brahmacarya to avazya hogA hI / tapa ke sambandha meM dharma-zAstra meM yaha bhI kahA gayA hai, ki 'tapa ke prabhAva se kaThina sarala ho jAtA hai, durgama sugama ho jAtA hai aura durlabha sulabha ho jAtA hai / tapa se saba kucha sAdhya hai / tapa ke lie kucha bhI asAdhya nahIM hai / yadyapi tara kI paribhASA ( tApanAt tapaH ) bhI kI jAtI hai, jisakA artha hai - jo tapatA hai vaha tapa hai, tathApi darzana zAstra meM isa paribhASA ko isa AdhAra para svIkAra nahIM kiyA gayA, ki manuSya ke citta ko tapAne vAlI vAsanA bhI ho sakatI hai, kintu nizcaya hI vaha tapa nahIM ho sakatI / ataH tapa kI sabase sundara aura loka-bhogya paribhASA yaha ho sakatI hai, ki Atma-kalyANa aura para kalyANa ke lie kaSTa sahana karate hue jo tapana hotA hai, vahI vastutaH tapa hai / tapa kI parisImA : prazna hotA hai ki tapa kI parisImA kyA hai ? eka sAdhaka ke lie jo sAdhAraNa tapa hai, dUsare vyakti ke lie vaha eka kaThora tapa ho sakatA hai / aura kabhI vyakti vizeSa ke lie kaThora tapa bhI sAdhAraNa tapa ho sakatA hai / ataH tapa kI sImA nirdhArita kaise kI jAe ? yaha eka bar3A hI jaTila prazna hai / upAdhyAya yazovijaya jI ne apane 'jJAna-sAra' nAmaka adhyAtma grantha meM tapa kI sImA kA bar3A hI sundara aMkana kiyA hai| unakA kahanA hai, ki tapa eka zra eSTha vastu hai, tapa eka uttama dharma hai / tapa dharma kA sAra hai aura Atma-kalyANa ke lie tapa kI sAdhanA Avazyaka hai / yaha saba kucha hote hue bhI yaha nahIM bhUla jAnA cAhie, ki sAdhaka vizeSa kI apekSA se usakI eka sImA bhI hai / kyoMki sabhI sAdhaka samAna zakti ke nahIM ho sakate / zakti ke bheda se unakI tapaH sAdhanA meM bheda Avazyaka hai / yazovijaya jI ne tapa kI sImA kA aMkana karate hue kahA hai ki- tapa utanA hI karanA cAhie jisake karate hue 1. yad dustaraM, yad durApaM, yad durgaM yactra duSkaram / sarva tu tapatA sAdhyaM tapo hi duratikramam || -- manusmRti 2. " tadeva hi tapaH kArya, durdhyAnaM yatra no bhavet / yena yogA na hIyante, cIyante nendriyANi ca // | " - jJAnasAra Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa aura brahmacarya 217 mana meM utsAha evaM sphUti banI rahe aura sAdhaka ke mana meM kisI prakAra kA durdhyAna utpanna na ho pAe / jisa tapa kI sAdhanA se yogoM kI hAni na ho aura indriyoM kI zakti kA kSaya na ho, yahI tapa kI parisImA hai| tapa kA uddezya hai, citta kI vizuddhi aura mana kI nirmltaa| yaha sthiti jaba taka banI rahe, tabhI taka sAdhaka ko tapa karanA caahie| tapa ke bheda : jaina zAstroM meM evaM usake mUla Agama granthoM meM mukhya rUpa meM tapa ke do bheda kie gae haiM--bAhya aura Abhyantara / bAhya tapa ke chaha bheda haiM, usI prakAra Abhyantara tapa ke chaha bheda haiM / chaha prakAra ke bAhya tapoM meM alpa bhojana, upavAsa, rasa-parityAga vivikta zayyAsana aura kRtti-saMkSepa-tapoM kA sIdhA sambandha brahmacarya ke sAtha hai| kyoMki atibhojana se, adhika upabhoga se, vividha rasoM kA sevana karane se, vattiyoM kA vistAra karane se aura strI, pazu evaM napusaka Adi ke adhika sAhacarya se brahmacarya kA pAlana nahIM kiyA jA sakatA / ataH brahmacarya ke paripAlana meM ukta prakAra ke tapa pUraka haiM / brahmacarya ko sthira banAte haiM / isI prakAra Abhyantara tapoM meM svAdhyAya aura dhyAna vizeSa rUpa se brahmacarya ke paripAlana meM sAdhana banate haiN| svAdhyAya se mana kA ajJAna dUra hotA hai aura dhyAna kI sAdhanA se mana kI bikharI huI vRttiyoM ko ekAgra kiyA jA sakatA hai / isa prakAra bAhya aura Abhyantara donoM hI prakAra kA tapa brahmacarya ke pAlana meM Avazyaka hI nahIM, balki parama Avazyaka mAnA gayA hai| tapa aura brahmacarya eka dUsare ke virodhI nahIM, sadA se sahayogI rahe haiM / jisa prakAra tapa brahmacarya meM sahayogI hai, usI prakAra brahmacarya kI vizuddha sAdhanA bhI tapa kI ArAdhanA meM atyanta upayogI hai / yadi koI sAdhaka eka tarapha to bAhya aura Abhyantara kaThora se kaThora sAdhanA karatA jAe aura dUsarI ora striyoM ke saundarya meM Asakta hokara apane aMgIkRta brahmacarya kA bhaMga karatA jAe to adhyAtma kSetra meM usa tapa kI sAdhanA kA kucha bhI mUlya zeSa na rahegA / tapa kI sAdhanA tabhI saphala hogI, jabaki usase pUrNa brahmacarya kI sAdhanA kI jaaegii| brahmacarya kA paripAlana karane ke lie aura usameM paripUrNatA prApta karane ke lie tapa kI bhI nitAnta AvazyakatA hai / saMyama kI sAdhanA karane vAlA aura brahmacarya kI sAdhanA karane vAlA bhogAkAMkSI aura bhogavAdI kaise ho sakatA hai ? zAstroM meM to yahA~ taka kahA gayA hai, ki brahmacarya svayaM apane Apa meM eka mahAna tapa hai / bhagavAna mahAvIra ne kahA hai ki-tapoM meM sarvazreSTha tapa brahmacarya hI hai| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-sakta Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMbhaceraM uttamatava-niyama- nANa- daMsaNa caritta sammatta-viNayamUlaM / - prazna 0 saMvaradvAra 4, sUtra 1 brahmacarya uttama tapa, niyama, jJAna, darzana, cAritra, sampaktva aura vinaya kA mUla hai / ekkami baMbhacere jaMmi ya ArAhiyaMmi, ArAhiyaM vayamigaM savvaM, "tamhA niueNa baMbhaceraM cariyavvaM / - prazna0 saMvaradvAra 4, sUtra 1 jisane apane jIvana meM eka brahmacarya vrata kI hI ArAdhanA kI ho, usane sabhI uttamottama vratoM kI ArAdhanA kI hai - aisA samajhanA caahie| ataH nipuNa sAdhaka ko brahmacarya kA pAlana karanA cAhie / tavesu vA uttama baMbhaceraM // samagra tapoM meM brahmacarya zreSTha hai / jaina-sUkta viraI prabaMbhacerassa, kAmabhogarasannuNA / uggaM mahavvayaM baMbhaM dhAreyavvaM sudukkaraM // - sUtra0 zra0 1, a0 6, gA0 23 abaMbhacariyaM ghoraM nA''yaraMti muNI loe, kAmabhoga kA rasa jAnane vAloM ke lie maithuna- tyAga aura ugraM brahmacarya vrata dhAraNa karane kA kArya ati kaThina hai / jana ke lie atyanta duHsAdhya, kadApi sevana nahIM karate / - utta0 a0 16, gA0 26 pamAyaM durahiTThiyaM / bheyAyayaNavajjiNI || saMyama bhaMga karane vAle sthAnoM se sarvathA dUra rahane vAle sAdhu-puruSa; sAdhAraNa pramAda rUpa aura mahAn bhayaMkara abrahmacarya kA - daza0 a0 6, gA0 15 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 brahmacarya - varzana mUlameyamahammassa, mahAdosasamussaya 1 tamhA mehuNa saMsaggaM, niggaMthA vajjayaMti NaM // - daza0 a0 6, gA0 16 yaha brahmacarya, adharma kA mUla aura mahAn doSoM kA sthAna hai / ataH nirgrantha muni maithuna - saMsarga kA sadA tyAga karate haiM / jehi nArINaM saMjogA, pUyaNA piTThao kayA / savvameyaM nirAkiccA, te ThiyA susamAhie || --sUtra 0 zra0 1, a0 3, u0 4, gA0 17 jina puruSoM ne strI saMsarga aura zarIra zobhA ko tilAMjali de dI hai, ve samasta vighnoM ko jItakara uttama samAdhi meM nivAsa karate haiM ! devadANavagaMdhavvA, jakkha- rakkhasa- kinnarA / baMbhAri namasaMti, dukkaraM je kareMti taM // - utta0 a0 16, gA0 16 atyanta duSkara brahmacarya kI sAdhanA karane vAle brahmacArI ko gandharva, yakSa, rAkSasa, kinnarAdi sabhI devatA namaskAra karate haiM / esa dhamme dhuve nicce, sAsae jiNadesie / siddhA sijjhanti cANeNa, sijjhissanti tahAjvare // -usa0 a0 16, gA~0 17 yaha brahmacaryaM dharmaM dhruva hai, nitya hai, zAzvata hai aura jinadezita hai, arthAt jinoM dvArA upadiSTa hai / isI dharma ke pAlana se aneka jIva siddha bana gae, vartamAna meM bana rahe haiM aura bhaviSya meM bhI baneMge / vAuvva jAlamaccei, piyA logaMsi itthio || deva, dAnava, - sUtra0 zra0 1, a0 15, gA0 8 jaise vAyu agni kI jvAlA ko pAra kara jAtA hai, vaise hI mahAparAkramI puruSa isa loka meM strI-moha kI sImA kA ullaMghana kara jAte haiM / kAmarAga-vivaDUNI / | mahAyajaNaNo, baMbhara bhikkhU, thI - kahaM tu vivajjae / - utta0 a0 16, gA0 2 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jena-sUkta 223 brahmacarya-parAyaNa sAdhaka ko cAhie ki vaha mana meM anurAga utpanna karane vAlI tathA viSaya-vAsanAdi kI vRddhi karane vAlI strI-kathA kA nirantara tyAga kare / samaM ca saMthavaM thIhiM, saMkahaM ca abhikkhaNaM / baMbhacerarao bhikkhU, niccaso parivajjae / / -utta0 a0 16, gA0 3 brahmacarya meM rasa rakhane vAlA sAdhaka, striyoM ke paricaya aura unake sAtha baiTha kara bArabAra vArtAlApa karane ke avasaroM kA, sadA ke lie parityAga kara de| jatukuMbhe jahA uvajjoI, saMvAse vidU visIejjA / --sUtra0 zru0 1, a0 4, u0 1, gA0 26 jaise agni ke pAsa rahane se lAkha kA ghar3A pighala jAtA hai, vaise hI vidvAna puruSa bhI strI ke sahavAsa meM viSAda ko prApta hotA hai, arthAt usakA mana saMkSubdha bana jAtA hai| jahA virAlAvasahassa mUle, na mUsagANaM vasahI pasatthA / emeva itthInilayassa majjhe, ___ na baMbhayArissa khamo nivaaso| -utta0 a0 32, gA0 13 jaise viDAloM ke vAsa-sthAna ke pAsa rahanA cUhoM ke lie yogya nahIM hai, vaise ha striyoM ke nivAsa sthAna ke bIca rahanA brahmacArI ke lie yogya nahIM hai / jahA kukkuDapoassa, niccaM kulalao bhayaM / evaM khu baMbhayArissa, itthI viggahao bhayaM / / -daza0 a0 8, gA0 54 jisa taraha murgI ke bacce ko billI se prANApahAra kA bhaya sadA banA rahatA hai, ThIka vaise hI brahmacArI ko bhI nitya strI-samparka meM rahane se apane brahmacarya ke bhaMga hone kA bhaya banA rahatA hai| na rUvalAvaNNavilAsahAsaM na jaMpiyaM iMgiyapehiyaM vaa| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 brahmacarya-darzana itthINa cittaMsi nivesaittA, daTuM vavasse samaNe tavassI / -utta0 a0 32, gA0 14 tapasvI zramaNa striyoM ke rUpa-lAvaNya, vilAsa, hAsa-parihAsa, bhASaNa-saMbhASaNa, sneha, ceSTA athavA kaTAkSayukta dRSTi ko apane mana meM sthAna na de aura use dekhane kA prayAsa na kre| adaMsaNaM ceva apatthaNaM ca, aciMtaNaM ceva akittaNaM ca / itthIjaNassA'riyajjhANajugaM, hiyaM sayA baMbhavae rayANaM / / -utta0 a0 32, mA0 15 brahmacarya meM lIna aura dharma-dhyAna ke yogya sAdhu striyoM ko rAgadRSTi se na dekhe, striyoM kI abhilASA na kare, mana se unakA cintana na kare aura vacana se unakI prazaMsA na kare / yaha saba sadA ke lie brahmacArI ke hI hita meM hai| jai taM kAhisI bhAvaM, jA jA dicchasi naario| vAyAviddho vva haDo, adviappA bhavissasi // -utta0 a0 22, gA0 45 he sAdhaka / jina-jina striyoM para terI dRSTi par3e, una sabake prati bhoga kI abhilASA karegA, to vAyu se kampAyamAna haDa vRkSa kI taraha tU asthira bana jAegA aura apane citta kI samAdhi kho baiThegA / hAsaM kiDDa rayaM dappaM, sahasA vittAsiyANi ya / baMbhacerarao thINa, nANucinte kayAi vi / / -utta0 a0 16, gA0 6 brahmacarya-premI sAdhaka ne pUrvAvasthA meM striyoM ke sAtha hAsya dyUtakrIr3A, zarIra sparza kA Ananda, strI kA mAna-mardana karane ke lie dhAraNa kie hue garva tathA vinoda ke lie kI gaI sahaja-ceSTAdi kriyAoM kA jo kucha anubhava kiyA ho, una sabakA mana se kadApi vicAra na karanA caahie| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-sUkta 225 mA peha purA-paNAmae, abhikaMkhe uvahiM dhuNittae / je dUmaNaehi no nayA, te jANaMti samAhimAhiya / -sUtra0 zru0 1, a0 2, u0 2 gA0 27 he prANI ! pUrvAnubhUta viSaya-bhogoM kA smaraNa na kara, na hI unakI kAmanA kara / sabhI mAyA-karmoM ko dUra kr| kyoMki mana ko duSTa banAne vAle viSayoM dvArA jo nahIM jhukatA hai, vahI jinopadiSTa samAdhi ko jAnatA hai / jahA davaggI pauriMdhaNe vaNe, - samAruo novasamaM uvei / evindiyaggI vi pagAmabhoiNo, na baMbhayArissa hiyAya kssii| -utta0 a0 32, gA0 11 jaise pracura IMdhana vAle vana meM lagI huI tathA vAyu-dvArA prerita dAvAgni zAnta nahIM hotI, vaise hI sarasa evaM adhika parimANa meM AhAra karane vAle brahmacArI kI indriyarUpI agni bhI zAnta nahIM hotii| vibhUsA itthisaMsaggo, paNIyaM rasabhoyaNaM / narassa'ttagavesissa, visaM tAlauDaM jahA / / -daza0 a0.8, gA0 -57 Atma-gaveSI-AtmAnveSaka sAdhaka ke lie deha-vibhUSA, strI-saMsarga (samparka) tathA rasapUrNa svAdiSTa bhojana tAlapuTa viSa ke samAna hai / vibhUsaM parivajjejjA, saMrIraparimaMDaNaM / baMbhacerarao bhikkhU, siMgAratthaM na dhArae / -utta0 a0 16, gA0 6 brahmacarya-premI sAdhaka hamezA alaMkAra Adi kI vibhUSA kA tyAga kara zarIra . kI zobhA na bar3hAe tathA zRMgAra sajAne kI koI bhI kriyA na kare / sadde rUve ya gaMdhe ya, rase phAse taheva ya / paMcavihe kAmaguNe, niccaso parivajjae / --usa0 a0 16, gA0 10 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya-darzana brahmacayaM premI sAdhaka ko zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza - ina pA~ca prakAra ke kAma-guNoM kA sadA ke lie tyAga kara denA cAhie / 226 dujjae kAmabhoge ya, niccaso parivajjae / kAThANANi sagvANi, vajjejjA paNihANavaM / ekAgra mana rakhane vAlA brahmanvArI durjaya kAmabhogoM ko sadA ke lie tyAga deM aura sarva prakAra ke zaMkAspada sthAnoM kA parityAga kare / - utta0 a0 16, gA0 14 maNunnesu nAbhinivesa / visaesu pemaM aNicca tesi vinnAya pariNAmaM puggalANa ya / , - daza0 a0 8, gA0 56 zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza rUpa samasta pudgaloM ke pariNAmoM ko anitya samajha kara brahmacArI sAdhaka manojJa viSayoM meM Asakta na bane / ramyamApAta mAtra kipAkaphalasaMkAzaM, yat, yat pariNAme'tidAruNam / tatkaH seveta maithunam // --yoga-zAstra 2,77 maithuna prArambha meM to ramaNIya mAlUma par3atA hai, kintu pariNAma meM atyanta bhayAnaka hai / vaha kiMpAka phala ke samAna hai / jaise kipAka phala sundara dikhalAI detA hai, kintu usake khAne se mRtyu ho jAtI hai, usI prakAra maithunasevana Upara-Upara se ramaNIya lagane para bhI AtmA kI ghAta karane vAlA hai| kauna vivekavAn puruSa aise maithuna kA sevana karegA ? strIsambhogena yaH kAmajvaraM praticikIrSati / sa hutAzaM ghRtAhutyA, vidhyApayitumicchati // -- yoga- zAstra 2,81 jo puruSa viSaya-vAsanA kA sevana karake kAma jvara kA zamana karanA cAhatA hai, vaha ghRta kI Ahuti ke dvArA Aga ko bujhAne kI icchA karatA hai / varaM jvaladayastambha - parirambho vidhIyate / na punarnaraka -- dvAra - rAmA - jaghana - sevanam / - yoga- zAstra 2,82 Aga se sape hue lohe ke stambha kA AliMgana karanA zreSTha hai, kintu viSayavAsanA kI pUrti ke lie naraka dvAra-svarUpa strIjaghana kA sevana karanA ucita nahIM hai / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 jana-sUkta prANabhUtaM caritrasya, parabrahma kakAraNam / samAcaran brahmacarya, pUjitairapi pUjyate // -yoga-zAstra 2,104 brahmacarya saMyama kA prANa hai tathA parabrahma-mokSa kA eka mAtra kAraNa hai| brahmacarya kA paripAlaka pUjyoM kA bhI pUjya bana jAtA hai / arthAt brahmacArI suroM, asuroM evaM narendroM kA bhI pUjanIya ho jAtA hai| cirAyuSaH susaMsthAnA dRDhasaMhananA narAH / tejasvino mahAvIryA bhaveyubrahmacaryataH / / -yoga-zAstra 2, 105 brahmacarya ke prabhAva se prANI dIrgha Ayu vAlA, sundara AkAra vAlA, dRr3ha zarIra vAlA, tejasvI aura atizaya balavAn hotA hai| ekameva vrataM zlAghyaM brahmacarya jagattraye / yadvizuddhi samApannAH pUjyante pUjitairapi / -jJAnArNava 11,3 tIna jagata meM ekamAtra brahmacarya vrata hI prazaMsA karane yogya hai, kyoMki jina puruSoM ne isa vrata kI niraticAra-pUrvaka nirmalatA prApta kI hai, ve pUjya puruSoM ke dvArA bhI pUje jAte haiN| brahmavratamidaM jIyAccaraNasyaiva jIvitam // syuH santo'pi guNA yena vinA klezAya dehinAm / / -jJAnArNava 11,4 yaha brahmacarya nAmaka mahAvrata jayavanta ho| kyoMki cAritra kA ekamAtra yaha hI jIvana hai aura isake binA anya jitane bhI guNa haiM, ve saba jIvoM ko kevala kleza ke hI kAraNa hote haiN| nAlpasattvairna niHzIlana dInai kSanijitaiH / svapne'pi carituM zakyaM brahmacaryamidaM naraiH // -jJAnArNava 11,5 ___ jo alpazakti puruSa haiM, zIla-rahita haiM, dIna haiM aura indriyoM ke dvArA jIte gae haiM; ve isa brahmacarya vrata ko svapna meM bhI dhAraNa nahIM kara sakate haiN| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmacarya-darzana pIDayatyeva niHzaGko manobhUrbhuvanatrayam / pratIkArazatenApi yasya bhaGga na bhUtale // -jJAnArNava 11,20 yaha kAma nirbhaya hokara tIna bhuvana ko pIr3ita (duHkhita) karatA hai, parantu mUtala para saikar3oM upAya karane para bhI isakA sahasA bhaMga (nAza) nahIM ho pAtA hai| kimpAkaphalasaMbhogasannibhaM taddhi maithunam / prApAtamAtraramyaM syAdvipAke' tyantabhItidam / / -jJAnArNava 11,10 jisa prakAra kimpAkaphala (eka prakAra kA viSaphala) mAtra bAhya rUpa meM dekhane, sUMghane aura khAne meM ramaNIya (susvAdu) hai; kintu vipAka hone para halAhala (viSa) kA kAma karatA hai, usI prakAra yaha maithuna bhI kucha kAla paryanta bhale hI ramaNIka vA sukhadAyaka mAlUma ho, parantu vipAka-samaya meM (anta meM) bahuta hI bhaya kA dene vAlA hai| kiM ca kAmazaravAtajarjare manasi sthitim / nimeSamapi badhnAti na vivekasudhArasaH / / -jJAnArNava 11,45 hitAhita kA vicAra na hone kA kAraNa yaha hai ki kAma ke bANoM se jarjarita hue mana meM nimeSamAtra bhI vivekarUpI amRta kI bUMda nahIM Thahara sakatI hai| arthAt jaise phUTe ghar3e meM pAnI nahIM ThaharatA, usI prakAra kAma ke bANa se chide hue cittarUpI ghar3e meM vivekarUpI amRta-jala nahIM ThaharatA hai / yadi prAptaM tvayA mUDha ! nRtvaM janmograsaMkramAt / tadA tatkuru yeneyaM smarajvAlA vilIyate / / -jJAnArNava 11,47 he mUr3ha prANI ! jo tUne saMsAra meM bhramaNa karate-karate isa amUlya manuSyabhava ko pAyA hai, to tU aba vaha kAma kara, jisase ki terI kAmarUpI jvAlA sadA ke lie naSTa ho jaae| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vratena dIkSAmApnoti, dIkSayApnoti dakSiNAm / dakSiNA zraddhAmApnoti zraddhayA satyamApyate // - yaju0 16 / 30 vratAcaraNa se hI manuSya ko dIkSA arthAt unnata jIvana kI yogyatA prApta hotI hai / dIkSA se dakSiNA athavA prayatna kI saphalatA prApta hotI hai / dakSiNA se apane jIvana ke AdarzoM meM zraddhA, aura zraddhA se satya kI prApti hotI hai / tasmin devA: saMmanaso sa dAdhAra pRthivIM divaM vaidika-sUkta -athavaM 0 11, 5, 1 brahmacArI ke prati saba devatA loga anukUla hokara rahate haiM aura vaha pRthivI aura dyau ko dhAraNa karatA hai / bhavanti / ca / brahmacAriNaM pRthagdevA anusaMyanti pitaro devajanAH / sarve // atharva 11,5,2 rakSA karane vAle pitara deva aura anya saba devatA loga brahmacArI ke pIche calate haiM / brahmacArI brahma bhrAjad birbhAta / tasmindevA adhi vizve samotAH / - atharva 0 11 / 5 / 24 brahmacarya vrata ko dhAraNa karane vAlA prakAzamAna brahma (samaSTi-rUpa- brahma athavA jJAna) ko dhAraNa karatA hai aura usameM samasta devatA ota-prota hote haiM (arthAt, vaha samasta daivI zaktiyoM se prakAza aura preraNA ko prApta kara sakatA hai) brahmacArI :: 'zrameNa lokAMstapasA pipatti / -- atharva 11 / 524 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 brahmacarya-darzana brahmacArI tapa aura zrama kA jIvana vyatIta karatA huA samasta rASTra ke utthAna meM sahAyaka hotA hai| AcAryo brahmacaryeNa brahmacAriNamicchate / -athrv0,1115|17 AcArya brahmacarya dvArA hI brahmacAriyoM ko apane zikSaNa aura nirIkSaNa meM lene kI yogyatA aura kSamatA ko saMpAdana karatA hai / brahmacaryeNa tapasA rAjA rASTra vi rakSati / -atharva 11 / 5 / 17 brahmacarya ke tapa se hI rAjA apane rASTra kI rakSA meM samartha hotA hai / ___ indro ha brahmacaryeNa devebhyaH svarAbharat / -atharva 1135216 saMyata jIvana se rahane vAlA manuSya brahmacarya dvArA hI apanI indriyoM ko puSTa aura kalyANonmukha banAne meM, unheM kalyANa kI ora pravRtta karane meM, samartha hotA hai / brahmacaryeNa tapasA devA mRtyumupAghnata / -atharva 1115116 devoM ne brahmacarya aura tapa kI sAdhanA se mRtyu para vijaya prApta kara lii| parAcaH kAmAnanuyanti bAlAs, te mRtyoryanti vitatasya pAzam / atha dhIrA amRtatvaM viditvA / dhra vamadhruveSviha na prArthayante / -kaThopaniSad 2 / 1 / 2 mUr3ha loga hI bAhya viSayoM ke pIche lage rahate haiM / ve mRtyu arthAt AtmA ke adhaHpatana ke vistRta jAla meM phaMsa jAte haiN| parantu vivekI loga amRtatva (apane zAzvata svarUpa) ko jAnakara, adhra va (anitya) padArthoM meM nitya tattva ko kAmanA nahIM karate haiN| satyena labhyastapasA ha yeSa AtmA, samyagjJAnena brahmacaryeNa nityam / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidika-sUkta 231 antaHzarIre jyotirmayo hi zubhro / yaM pazyanti yatayaH kSINadoSAH / / -muNDakopaniSad 3 / 115 yaha AtmA (athavA paramAtmA) satya, tapa, samyagjJAna aura brahmacarya se hI prApta kiyA jA sakatA hai / jise doSahIna yati (saMyata jIvana vyatIta karane vAle) dekhate haiM, vaha jyotirmaya zubhra AtmA isI zarIra ke andara vartamAna hai / arthAt manuSya apane andara hI apane vizuddha svarUpa athavA paramAtmA ke darzana kara sakatA hai / AhArazuddhau sattvazuddhiH / sattvazuddhau dhruvA smRtiH / smRtilambhe sarvagranthInAM vipramokSaH / / -chAndogyopaniSad 7 / 26 / 2 AhAra kI (indriya dvArA grahaNa kie gae viSayoM kI) zuddhi hone para sattva (aMtaHkaraNa) kI zuddhi hotI hai / sattva kI zuddhi hone para dhruva arthAt sthAyI smRti kA lAbha hotA hai / usa smRti ke lAbha se (arthAt sarvadA jAgarUka amUr3ha jJAna kI prApti se) manuSya kI samasta granthiyA~ khula jAtI haiM, arthAt jIvana kI samasta ulajhanoM kA samAdhAna ho jAtA hai| indriyANAM vicaratAM viSayeSvapahAriSu / saMyame yatnamAtiSThedvidvAnyanteva vAjinAm // -manusmRti 288 vidvAna ko cAhie, ki vaha jaise sArathi ghor3oM ko saMyama meM rakhatA hai, aise hI, AkarSaNa karane vAle viSayoM meM jAne vAlI indriyoM ko saMyama meM rakhane kA yatna kre| indriyANAM prasaGgana doSamacchatyasaMzayam / saMniyamya tu tAnyeva tataH siddhiM niyacchati / / -manusmRti 2063 isameM sandeha nahIM ki viSayoM meM indriyoM kI prasakti se manuSya burAI kI ora pravRtta hotA hai aura unake saMyama se jIvana ke lakSya kI siddhi ko prApta karatA hai| na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavarmeva bhUya evAbhivardhate / / -manusmRti 2064 kAmanAoM ke upabhoga se kAmanA kabhI zAnta nahIM hoto / pratyuta ghI DAlane para agni kI taraha, vaha aura adhika bar3hatI hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 brahmacarya-darzana na tathaitAni zakyante saMniyantumasevayA / viSayeSu prajuSTAni yathA jJAnena nityazaH / / -manusmRti 2 / 66 yaha bhI dhyAna meM rakhanA cAhie ki viSayoM meM prasakta indriyoM kA apane viSayoM se haTAne mAtra se vaisA vAstavika saMyama nahIM kiyA jA sakatA, jaisA ki sadA jJAna se, arthAt apane pavitra Adarza aura viSayoM ke hAnikara evaM kSaNika svarUpa ke satata cintana se kiyA jA sakatA hai / prajahAti yadA kAmAnsarvAnpArtha ! manogatAn / AtmanyevAtmanA tuSTa: sthitaprajJastadocyate // -gItA 2, 55 // he arjuna ! jisa kAla meM yaha puruSa mana meM sthita sampUrNa kAmanAoM ko tyAga detA hai, usa kAla meM AtmA se hI AtmA meM santuSTa huA vaha sthira buddhi vAlA kahA jAtA hai| yadA saMharate cAyaM kUrmo'GgAnIva sarvazaH / indriyANIndriyArthebhyastasya prajJA pratiSThitA // -gItA 2, 58 / / kachuA apane aMgoM ko jaise sameTa letA hai, vaise hI yaha puruSa jaba saba ora se apanI indriyoM ko indriyoM ke viSayoM se sameTa letA hai, taba usakI buddhi sthira hotI hai| viSayA vinivartante nirAhArasya dehinaH / rasavarja raso'pyasya paraM dRSTA nivartate / -gItA 2, 56 // yadyapi indriyoM ke dvArA viSayoM ko na grahaNa karane vAle puruSoM ke bhI kevala viSaya to nivRtta ho jAte haiM, parantu unakA rAga nahIM nivRtta hotA / aura isa puruSa kA to rAga bhI paramAtmA ko sAkSAt karake nivRtta ho jAtA hai / yatato hyapi kaunteya ! puruSasya vipazcitaH / indriyANi pramAthIni haranti prasabhaM manaH // -gItA 2, 60 // he arjuna ! yatna karate hue buddhimAna puruSa ke bhI mana ko yaha pramathana-svabhAva vAlI indriyA~ balAt hara letI haiN| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidika-sUkta tAni sarvANi saMyamya yukta Asota matparaH / vaze hi yasyendriyANi tasya prajJA pratiSThitA // - gItA 2, 61 // isalie manuSya ko cAhie ki una sampUrNa indriyoM ko vaza meM karake samAhitacitta huA mere meM sthita hove, kyoMki jisa puruSa ke indriyA~ vaza meM hotI haiM, usakI hI buddhi sthira hotI hai / viSayAnpuMsaH saGgasteSUpajAyate / / dhyAyato saGgAtsaMjAyate kAmaH kAmAtkrodho'bhijAyate // -gItA 2, 62 // he arjuna ! manasahita indriyoM ko vaza meM karake mere meM parAyaNa na hone se mana ke dvArA viSayoM kA cintana hotA hai aura viSayoM ko cintana karane vAle puruSa kI una viSayoM meM Asakti ho jAtI hai aura Asakti se una viSayoM kI kAmanA utpanna hotI hai aura kAmanA se krodha utpanna hotA hai / krodhAdbhavati saMmohaH saMmohAtsmRti - vibhramaH / smRtibhraMzAdbuddhinAzo buddhinAzAtpraNazyati // rAgadveSaviyuktastu Atmavazyai vidheyAtmA - gItA 2, 63 // krodha se aviveka arthAt mUr3ha bhAva utpanna hotA hai aura aviveka se smaraNa zakti bhramita ho jAtI hai aura smRti ke bhramita ho jAne se buddhi arthAt jJAnazakti kA nAza ho jAtA hai aura buddhi ke nAza hone se yaha puruSa apane zrayasAdhana se gira jAtA hai / 233 viSayAnindriyaizcaran / prasAdamadhigacchati // - gItA 2, 64 // parantu svAdhIna antaHkaraNa vAlA puruSa apane vaza meM kI huI rAga dveSa-rahita indriyoM dvArA viSayoM ko bhogatA huA bhI antaHkaraNa kI prasannatA arthAt svacchatA ko prApta hotA hai / indriyANAM hi caratAM yanmano'nu vidhIyate / tadasya harati prajJAM vAyurnAvamivAmbhasi / / - gItA 2, 67 // jala meM nAva ko vAyu jaise hara letA hai vaise hI viSayoM meM vicaratI huI indriyoM ke bIca meM jisa indriya ke sAtha mana rahatA hai, vaha eka hI indriya isa ayukta puruSa kI buddhi kA haraNa kara letI hai / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha-sUkta candanaM tagaraM vApi uppalaM atha vassikI / etesaM gandhajAtAnaM solagandho anuttaro // -dhammapada 4,12 candana yA tagara, kamala yA jUhI, ina sabhI (kI) sugaMdhoM se sadAcAra kI pu gaMdha uttama hai| appamatto ayaM gandho yAyaM tagaracandanI / yA ca solavataM gandho vAti devesu uttamo / -dhammapada 4, 13 tagara aura candana kI jo yaha gaMdha phailatI hai, vaha alpa mAtra hai, aura jo yaha sadAcAriyoM kI gaMdha hai, (vaha) uttama (gaMdha) devatAoM meM bhI phailatI hai / tesaM sampannasIlAnaM appamAda-vihArinaM / sammadAvimuttAnaM mAro maggaM na vidati / / -dhammapada 4,14 (jo) ve sadAcArI nirAlasa ho viharane vAle, yathArtha jJAna dvArA mukta (ho gae haiM), (unake) mArga ko mAra nahIM pakar3a sakatA / / bhoga-taNhAya dummedho, hanti aJo va attanaM / -dhammapada 24,22 bhogoM kI tRSNA meM par3akara vaha durbuddhi parAye kI bhA~ti apane hI ko hanana karatA hai / cittaM dantaM sukhAvahaM, -dhammapada 3,3 / damana kiyA huA citta sukha-dAyaka hotA hai / attAnaM damayanti pnndditaa| -dhammapada 6,5 paMDitajana apanA damana karate haiN| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha-sUkta sIlagandhasamo gandho kuto nAma bhavissati / yo samaM anuvAte ca paTivAteca vAyati / / -vizuddhimArga pariccheda 1 zIla kI gaMdha ke samAna dUsarI gaMdha kahAM hogI ? jo ki havA ke bahane kI ora tathA usake viparIta ulTI havA kI ora bhI eka samAna bahatI hai| saggArohaNasopAnaM / ayaM solasamaM kuto| dvAraM vA pana nivvAna-nagarassa pavesane / / -vizuddhimArga pariccheda 1 svargArohaNa ke lie zIla ke samAna dUsarI sIr3hI kahA~ hai ? aura nirvANanagara meM praveza ke lie zIla ke samAna dUsarA dvAra kahA~ hai ? / tRpti stIndhanaragnembhisA lavaNAmbhasaH / nApi kAmaiH satRSNasya tasmAtkAmA na tRptaye / / -saundarananda kAvya 11,32 jalAvana se agni kI, jala se samudra kI aura kAmopabhoga se tRSNAvAn kI tRpti nahIM hai, isalie kAmopabhoga tRptidAyaka nahIM hai / ataptau ca kutaH zAntirazAntau ca kutaH sukham / asukhe ca kuta: prItiraprItI ca kuto ratiH / / -saundarananda kAvya 11,33 // tRpti nahIM hone para zAnti kahA~, zAnti nahIM hone para sukha kahA~, sukha nahIM hone para prIti kahA~, aura prIti nahIM hone para rati (Ananda) kahA~ ? saMpattI vA vipattau vA divA vA naktameva vA / kAmeSu hi satRSNasya na zAntirupapadyate // -saundarananda kAvya 11,37 // samRddhi meM yA vipatti meM, dina ko yA rAta ko, viSayoM kI tRSNA rakhane vAle ko (kabhI) zAnti nahIM hotI hai / rAgodAmena manasA sarvathA duSkarA dhRtiH / sadoSaM salilaM dRSTvA pathineva pipAsunA / / -saundarananda kAvya 12,27 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 brahmacarya darzana rAga ke kAraNa uccha hala citta ke lie dharya dhAraNa karanA vaise hI duSkara hai, jaise ki dUSita (gande) jala ko bhI dekha kara pyAse pathika ke lie dhairya rakhanA kaThina hai| zIlamAsthAya vartante, sarvA hi zreyasi kriyAH / sthAnAdyAnIva kAryANi, pratiSThAya vasundharAm / / --saundarananda kAvya 13,21 zIla ke Azraya se sabhI zreyaskara kArya sampanna hote haiM, jaise pRthvI ke AdhAra se khar3A hone Adi kArya hote haiN| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-sUkta jahA~ kAma taha~ rAma nahiM, jahA~ rAma nahiM kAma / donoM kabahU~ nA mileM, ravi rajanI ika ThAma / / kAma krodha mada lobha kI, jaba laga ghaTa meM khAna / taba lagi paMDita mUrkha hU, donoM eka samAna // solavaMta sabase bar3A, saba ratanana kI khAni / tIna loka ko sampadA, rahI sIla meM Ani / jJAnI dhyAnI saMyamI, dAtA sUra aneka / japiyA tapiyA bahuta haiM, sIlavaMta koI eka // sukha kA sAgara sola hai, koI na pAvai thAha / sabda binA sAdhU nahIM, dravya binA nahiM sAha / sIla chimA jaba Upaje, alakha dRSTi taba hoya / binA sIla pahu~cai nahi, lAkha kartha jo koya // -kabIra kAma krodha mada lobha saba, prabala moha kI dhAra / tinamahaM ati dAruNa dukhada, mAyArUpI nAra // vAsanA kA vAra nirmama, AzAhIna, AdhArahIna prANiyoM para hI hotA hai / cora kI a~dhere meM hI calatI hai, ujAle meM nhiiN| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 brahmacarya darzana nirakhI ne nava-yauvanA, leza na viSaya-nidAna / gaNe kASThanI pUtalI, te bhagavAna samAna // 1 // A saghalA saMsAranI, ramaNI nAyakarUpa / e tyAgI, tyAgyu badhuM, kevala zokasvarUpa // 2 // eka viSaya ne jItatA, jItyau sau saMsAra / nRpati jItatA jItie, dala pura ne adhikAra // 3 // viSayarUpa aMkUrathI, Tale jJAna ne dhyAna / leza madirApAna thI, chAke jyama ajJAna / / 4 / / je nava vADa vizuddha thI, dhare ziyala sukhadAi / bhava teno lava pachI rahe, tatva-vacana e bhAi // 5 // sundara zIyalasuratarU, mana vANI ne deha / je naranArI sevaze, anupama phala te leha // 6 // pAtra binA vastu na rahe, pAtre Atmika jJAna / pAtra thavA sevo sadA, brahmacarya matimAna // 7 // -zrImad rAjacandra Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iMgaliza-sUkta Man is worse than an animal when he is an animal. manuSya jisa samaya pazu-tulya AcaraNa karatA hai, usa samaya vaha pazuoM se bhI nIce gira jAtA hai| -ravIndra Behaviour is a mirror in which every one displays his image. AcaraNa eka darpaNa ke sadRza hai, jisameM hara manuSya apanA pratibimba dikhAtA hai| A beautiful behaviour is better than a beautiful form; it gives a higher pleasure than statues and pictures, it is the finest of fine art. sundara AcaraNa, sundara zarIra se acchA hai / mUrti aura citra kI apekSA yaha uccakoTi kA Ananda detA hai| yaha kalAoM meM sundaratama kalA hai| -emarsana Most powerful is he, who has himself in his own power. jo Atma-saMyamI hai, vahI sarvazaktimAn hai / -senekA No man is free who can not command himself. jo Atma-saMyamI nahIM hai, vaha svataMtra nahIM hai / -pAithAgorasa Character is simple a habit long continued. caritra kevala eka sthAyI svabhAva hai| plUTAka Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 brahmacarya darzana When wealth is lost, nothing is lost; When health is lost, something is lost; When character is lost, all is lost. jaba dhana gayA, kucha bhI nahIM gayA, jaba svAsthya gayA, kucha gayA, jaba caritra gayA, saba kucha gayA / -ajJAta There is no substitute for beauty of mind and strength of character. __ mana ke saundarya aura caritrabala kI samAnatA karanevAlI koI dUsarI vastu nahIM hai| -je0 elana Be a man of action and high character. karmazIla bano aura ucca caritravAn manuSya bno| nepoliyana Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana-sAhitya 1. upAsaka Ananda 2. ahiMsA-darzana 3. satya-darzana 4. asteya-darzana 5. brahmacarya-darzana (saMzodhita evaM parivaddhita tRtIya saMskaraNa) 6. aparigraha-darzana 7. jIvana-darzana 8. jIvana ko A~kheM . amara-bhAratI 10. prakAza kI ora 11. sAdhanA ke mUla-mantra 12. paryuSaNa-pravacana 13. amara Aloka 14. samAja aura saMskRti 15. adhyAtma-pravacana sanmAta jJAna ga jainelibrary.org