Apangna Ojas

Author(s): Kumarpal Desai
Publisher: Sanskar Sahitya Mandir Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004953/1

Page #1

અપંગનાં
ઓજસ

www.jain
orary.org

Page #2

'આજs.
મા
|
|
ક
*******
.
**
*
અપગન
"" = RTI
* * *
*
" "
(
લેખક કુમારપાળ દેસાઈ
આવકાર પૂજ્ય મોટા
આમુખ વિજય મર્ચન્ટ
સંસ્કાર સાહિત્ય મંદિર ૫, એનબીસીસી હાઉસ, સહજાનંદ કૉલેજ પાસે,
પોલિટેકનિક, અમદાવાદ ૩૮૦૦૧૫

Page #3

APANGNA OJAS by Kumarpal Desai
published by Sanskar Sahitya Mandir, Ahmedabad
© કુમા૨પાળ દેસાઈ
આવૃત્તિઓ : પ્રથમ, સંવર્ધિત : ૧૯૭૩ સાતમી, સંવર્ધિત : ૨૦૧૧
પૃષ્ઠસંખ્યા : ૧૬+૧૮૪
નકલ : ૧૨૫૦
કિંમત : રૂ. ૧૨૫
ISBN 978-93-81061-03-9
પ્રકાશક :
સંસ્કાર સાહિત્ય મંદિર
૫, એન.બી.સી.સી. હાઉસ, સહજાનંદ કૉલેજ પાસે, આંબાવાડી, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૧૫
ફોન : ૨૬૩૦૪૨૫૯
મુદ્રક :
ભગવતી ઑસેટ
સી/૧૬, બંસીધર એસ્ટેટ,
બારડોલપુરા, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૪

Page #4

જીવન અને કવનમાં
સદાય
ઝિંદાદિલી, મર્દાનગી અને માનવતાનો
પુરસ્કાર કરનાર
પૂજ્ય પિતાશ્રી

‘જયભિખ્ખુ’ને
સાદર
અર્પણ

Page #5

When the one great scorer comes to write against your name - He marks - not that you won or lost - but how you played the game.
-Grantland Rice
Life does not determine a champion, a champion determines life.
- Rev. Bob Richards

Page #6

લેખક્ની વાત
જીવન વિજેતાને ઘડતું નથી, પણ વિજેતા જીવનને ઘડે છે. માનવી એના દૃઢ મનોબળથી ઘણી અશક્તિ કે મર્યાદાઓને ઓળંગી શકે છે. સામાન્ય રીતે અપંગ કે અશક્ત માણસોને લાચાર કે નિરાધાર બનીને જીવન ગુજારવું પડે છે. પોતે પરાવલંબી હોય એમ પરાધીન જીવન ગાળતા હોય છે ! કમનસીબી એ છે કે આવા અંધ, બધિર, અપંગ કે અશક્ત માનવીમાં પડેલી વિરાટ શક્તિ સમાજની ઉપેક્ષા, અપમાન અને અવગણનાને કારણે સુષુપ્ત જ પડી રહે છે.
સમાજ આવા અપંગ લોકો તરફ અને તેમનામાં પડેલી અખૂટ શક્તિ તરફ જાગ્રત બને અને આવી અપંગ વ્યક્તિઓ નિરાધાર, લાચાર કે નિઃસહાય જીવન ગુજારવાને બદલે પોતાની હિંમત અને ખમી૨થી ગૌરવભર્યું જીવન જીવી શકે, તે ઉદ્દેશને નજરમાં રાખીને ૧૯૭૩માં આ પુસ્તકની રચના કરી. એ સમયે ગુજરાતી ભાષામાં આ વિષયને લગતું કોઈ પુસ્તક નહોતું અને વિકલાંગોના કલ્યાણ અંગે જાગૃતિ પણ નહોતી.
સામાન્ય રીતે રમતગમતના ક્ષેત્ર અંગે મનાય છે કે આમાં તો અત્યંત બળવાન કે જોરાવર વ્યક્તિ જ સિદ્ધિ મેળવી શકે. અંધ વ્યક્તિ મહેનતથી શિક્ષક કે સંગીતકાર બની શકે, પણ પર્વતારોહક અથવા મુક્કાબાજ બને, તે માનવું અઘરું છે. આથી આ પુસ્તકમાં ખેલકૂદના ક્ષેત્રમાં પોતાની શારીરિક ખામી ઓળંગીને અનોખી સિદ્ધિ મેળવનારા ખેલાડીઓની સંઘર્ષભરી મથામણકથા જ પસંદ કરી છે. જ્યાં શારીરિક તાકાત મહત્ત્વની છે એવા ક્ષેત્રમાં જો વિકલાંગ વ્યક્તિ આવી સિદ્ધિ મેળવે, તો અન્ય ક્ષેત્રમાં તો જરૂ૨ આસાનીથી સફળ થાય.
આજે વિશ્વની વસ્તીના દસ ટકાથી પણ વધુ લોકો

V

Page #7

વિકલાંગ છે. આમાંથી પાંચ ટકા વિકલાંગો યોગ્ય સારવાર અને પોષણ મળે તો સશક્ત બની શકે તેમ છે. ભારતમાં વિકલાંગોની કુલ વસ્તી (૨૦૦૨ની ગણતરી મુજબ) અઢી કરોડ છે. જેમાં અપંગ, બધિર અને અન્ય શારીરિક ક્ષતિ ધરાવતા લોકો છે. દર વર્ષે ગરીબાઈ, અજ્ઞાન, સંકુચિતતા, અંધશ્રદ્ધા તેમજ જન્મજાત ક્ષતિને કારણે પચાસ હજારનો ઉમેરો થતો રહે છે. ગુજરાતમાં દસ લાખ અપંગ માનવીઓ છે. પ્રતિવર્ષે ત્રીજી ડિસેમ્બર વિશ્વભરમાં “વિશ્વ વિકલાંગ દિન' તરીકે ઊજવાય છે. આ દિવસે વિકલાંગો માટેની રમતસ્પર્ધા યોજાય છે અને તે રીતે આ અપંગ એ અસહાય નથી, પણ સમાજનું એક જીવંત ને ક્રિયાશીલ અંગ છે તેમ દર્શાવવામાં આવે છે.
રમતની દુનિયામાં તો આવા અંધ, બધિર અથવા અપંગ માનવીઓએ એમના દૃઢ મનોબળથી નવી જ રોનક ઉમેરી છે.
ઑલિમ્પિક રમતનું એ મહાન સૂત્ર છે, “ઑલિમ્પિકની શાન વિજયમાં નથી, પણ એમાં ભાગ લેવામાં છે અને તે પણ એક ખેલદિલ માનવી તરીકે.” આવી જ રીતે જીવનની સિદ્ધિ પણ વિજયમાં નથી, લડાયક ખમીરથી મુશ્કેલીઓ સામે ઝઝૂમવામાં છે.
આમાં આલેખાયેલી ભારતીય ખેલાડીઓની કથાનો અને વિશેષ તો એમની શારીરિક મર્યાદા પાર કરવાની મથામણનો તાદશ ખ્યાલ મેળવવા એ બધા રમતવીરોની પ્રત્યક્ષ મુલાકાત લઈને માહિતી રજૂ કરી છે. આવી જ રીતે જુદી જુદી રમતોમાં સિદ્ધિ મેળવનાર વ્યક્તિઓના જીવનને આલેખીને વૈવિધ્ય જાળવ્યું છે. જ્યાં જરૂરી લાગે ત્યાં એ રમતનો ખ્યાલ ટિપ્પણમાં આપ્યો છે.
આને માટે ઠેર ઠેરથી સાહિત્ય એકત્ર કરવું પડ્યું. બધે જ માહિતીની પ્રમાણભૂતતા જાળવવા સતત જાગ્રત પ્રયાસ કર્યા છે. ગુજરાતના ખમીરને જાગ્રત કરવા ચાહતા સંત પૂજ્ય શ્રી

Page #8

મોટાએ અને ભારતમાં વિકલાંગો માટેના રમતોત્સવના પ્રેરણાદાતા તથા વિખ્યાત માનવતાવાદી ક્રિકેટર શ્રી વિજય મરચન્ટે આ ક્ષેત્રમાં મહત્ત્વનું પ્રદાન કર્યું છે. આ પુસ્તકની પ્રથમ આવૃત્તિ સમયે તેઓનાં આવકાર અને આમુખ પ્રાપ્ત થયાં, તેને મારું મોટું સદ્ભાગ્ય માનું છું. “નવચેતન'ના તંત્રી શ્રી ચાંપશીભાઈ ઉદેશી અને ક્રિકેટના વિખ્યાત આંકડાશાસ્ત્રી શ્રી આણંદજીભાઈ ડોસાના અભિપ્રાય માટે તેઓનો પણ આભારી છું.
ગુજરાત હજી રમતગમતના ક્ષેત્રે યશસ્વી કામયાબી નોંધાવી શક્યું નથી. ખેલકૂદ વિશે પુસ્તકો પણ આંગળીને વેઢે ગણાય તેટલાં છે. વિદેશમાં તો “રમતગમતનાં છટાદાર શૈલીમાં લખાયેલાં પુસ્તકો “સાહિત્ય' તરીકે સ્થાન અને માન મેળવે છે. એવું સર્જવાના – અને તેય પ્રેરણાદાયી નીવડે તે રીતે – આ પ્રથમ પ્રયાસને ઉમળકાભર્યો આવકાર મળ્યો છે.
અપંગનાં ઓજસ'ની પ્રથમ આવૃત્તિ ૧૯૭૩માં પ્રકાશિત થઈ અને એ પછી સમયાંતરે આ પુસ્તકની વધુ આવૃત્તિઓ પ્રગટ થતી રહી. આ દરેક આવૃત્તિમાં છેલ્લામાં છેલ્લી વિગતો અને વિક્રમો સમાવવાનો પ્રયાસ કર્યો અને એ રીતે સંવર્ધિત થયેલી આ સાતમી આવૃત્તિ છે.
આનંદની વાત એ છે કે જેમને ઉત્સાહ આપવા માટે આ પુસ્તકની રચના થઈ છે તેવા વિકલાંગો સુધી આ પુસ્તક પહોંચી શક્યું છે. કેટલીક શાળાઓમાં એને પાઠ્યપુસ્તક તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. એનું બ્રેઇલ લિપિમાં રૂપાંતર પણ થયું છે અને એના હિંદી અનુવાદની કૅસેટ પણ તૈયાર કરવામાં આવી છે. આ રીતે આ પુસ્તક વિકલાંગોના વિશ્વમાં ઘણો પ્રેમ સંપાદિત કરી ચૂક્યું છે. “અણુવ્રત' સામયિકમાં એનું હિંદી ભાષાંતર પ્રગટ થયું. ગુજરાત સરકારની ગુણવત્તાવાળાં પુસ્તકોની સાહિત્ય-સ્પર્ધામાં આ પુસ્તકને પારિતોષિક પ્રાપ્ત થયું તેમજ લાયન્સ ક્લબ દ્વારા અપંગો માટે આવું ઉત્કૃષ્ટ પુસ્તક
VII

Page #9

લખવા માટે ગુજરાત રાજ્યના રાજ્યપાલ શ્રી કે. કે. વિશ્વનાથનના હસ્તે એવોર્ડ એનાયત કરવામાં આવ્યો. “અપંગનાં ઓજસ'ને ગુજરાતીમાં જેટલો આવકાર મળ્યો એટલો જ આવકાર હિંદીમાં પણ મળ્યો છે. હિંદીમાં આ પુસ્તકનો મેં “અપાહિજ તન અડિગ મન' નામે અનુવાદ કર્યો. એ પછી પ્રથમ આવૃત્તિ ૨૦૦૨માં પ્રગટ કરવામાં આવી. એની દ્વિતીય આવૃત્તિ ૨૦૦૫માં અને તૃતીય આવૃત્તિ ૨૦૦૬માં પ્રકાશિત થઈ છે. એ પછી ૨૦૦૯ના ઑગસ્ટમાં આ પુસ્તકનો અંગ્રેજી અનુવાદ “ધ બ્રેવ હાર્ટ્સ’ને નામે પ્રગટ કર્યો અને એને પણ ઘણો બહોળો આવકાર મળ્યો. ગુજરાતી, હિંદી અને અંગ્રેજીમાં એક જ પુસ્તક એના લેખક દ્વારા લખાય તે કદાચ વિરલ ઘટના હશે.
અપંગનાં ઓજસ'ની આ સાતમી સંવર્ધિત આવૃત્તિ અનેક સુધારા-વધારા સાથે નવાં રૂપ, રંગમાં પ્રકાશિત થાય છે. વાચકોને તે જરૂર ગમશે.
અમદાવાદ ૨૧ માર્ચ, ૨૦૧૧
- કુમારપાળ દેસાઈ
VIII

Page #10

આમુખ
શ્રી કુમારપાળ દેસાઈએ પોતાના ‘અપંગનાં ઓજસ' એ પુસ્તકનું આમુખ લખવાની વિનંતી કરીને મારા પ્રત્યેનો તેમનો આદર પ્રગટ કર્યો છે. અંધ, બહેરાં, મૂંગાં, કોઢગ્રસ્ત કે પક્ષાઘાતથી પીડાતાં એમ જાતજાતનાં અપંગ લોકોની કલ્યાણપ્રવૃત્તિ સાથે હું ગાઢ રીતે સંકળાયેલો હોવાથી જ કદાચ એમણે મને આ વિનંતી કરી હશે. આને હું મારું મોટું સન્માન લેખું છું.
—
‘અપંગ’ કોને કહેવાં ? શું જે લોકો જન્મથી જ અથવા જન્મ્યા બાદ કોઈ અપંગની ખોડવાળાં બન્યાં હોય તેમને અપંગ ગણવાં ? આવાં અપંગો આપણે માનીએ છીએ તેવાં અસહાય હોય છે ખરાં ? હું તેમ માનતો નથી. મને તો હંમેશાં લાગ્યું છે કે જેમને જોવા માટે આંખો જ નથી તે લોકો અંધ નથી, પરંતુ જેમને આંખો છે છતાંય જોઈ શકતાં નથી તે જ અંધ છે. તે જ પ્રમાણે ઉ૫૨ જે બીજા પ્રકારનાં ‘અપંગો’ ગણાવ્યાં તે લોકો ખરેખર અપંગ નથી. ખરેખર તો આ સ્પર્ધાભર્યા જગતમાં પણ ટકી રહેવા આ લોકો જે મક્કમ સામનો કરતાં હોય છે તેને ન જોનારાં, ન સમજનારાં અને કદર ન કરનારાં એવાં આપણે સામાન્ય લોકો જ ‘અપંગ’ કહેવાવાને પાત્ર છીએ. કોઈ પણ સશક્ત શરીરવાળો માણસ કરી શકે તેવાં ઘણાં કામો તેઓ કરી શકે છે. કેટલીક વાર તો આ કામ તેઓ આપણાથી વધારે સારી રીતે પણ કરતાં હોય છે.
અમારી હિન્દુસ્તાન મિલ્સમાં મીનાક્ષી ભટ્ટ નામે એક પરણેલી યુવતી છે. એ પોતે તો સંપૂર્ણપણે અંધ છે જ, પણ એનો પતિ ઓધવજી ભટ્ટ પણ અંધ છે. તેમના લગ્નજીવનનાં પણ નવ વર્ષ વીત્યાં છે. તેમને બે સુંદર દેખતી દીકરીઓ છે. લગ્ન થયાં ત્યારથી મીનાક્ષી કોઈ દેખતા માણસની મદદ વગર ગૅસ ઉપર પોતાનો શાકાહારી ખોરાક (તે ચુસ્ત શાકાહારી હોવાથી) જાતે રાંધે છે. એને મદદ કરનાર એક માત્ર વ્યક્તિ છે એનો અંધ પતિ. મેં

IX

Page #11

જાતે તેને રાંધતા જોઈ છે અને તેણે તૈયાર કરેલા ભોજનનો સ્વાદ પણ માણ્યો છે. આ નવ વર્ષમાં દાઝવાની તો વાત શી, ઊનું પાણી પણ તેના શરીર પર પડ્યું હોય તેવું બન્યું નથી. આ બતાવે છે કે આપણા જેવા દેખતા લોકો કરતાં પણ તે સલામતીના નિયમોની બાબતમાં વધુ સભાન છે. તો હવે મને કહો કે કોણ સાચેસાચું અંધ ? આ જ વાત બીજા પ્રકારનાં અપંગોનેય લાગુ પડે છે.
મેં જે કહ્યું છે તે તમને સાચું ન લાગતું હોય, તો તમે માત્ર શ્રી કુમારપાળ દેસાઈનું અત્યંત આકર્ષક રીતે લખાયેલું આ પુસ્તક વાંચી જાવ. તેમાં અપંગ લોકો જીવવા માટે કેવું ઝઝૂમતા હોય છે અને તેમાં કેટલે અંશે સફળ નીવડે છે એ વાત તેમણે ખૂબ હૃદયસ્પર્શી રીતે આલેખી છે. તેમણે જે વ્યક્તિઓ વિશે આ પ્રસંગો લખ્યા છે તે વ્યક્તિઓને ‘ભીની વિકેટ’ પર ઝઝૂમવા માટે તો જેટલાં અભિનંદન આપીએ તે ઓછાં જ છે, પણ સાથે સાથે આવાં ઝિંદાદિલ અપંગોના જીવનસંઘર્ષ તરફ આપણા સમાજનું ધ્યાન ખેંચવા બદલ શ્રી કુમારપાળ દેસાઈના પણ આપણે ખરેખર ઋણી છીએ. મને ખાતરી છે કે શ્રી કુમારપાળ દેસાઈનું આ પુસ્તક ઉચિત આવકાર પામશે જ, કારણ કે આ પ્રકારનું પુસ્તકલેખન પણ અપંગોની એક મોટી સેવા જ છે. આ પુસ્તક સર્વથા સફળ નીવડો, એવી મારી અંતઃકરણની શુભેચ્છા છે. ૧૩ ઑક્ટોબર, ૧૯૭૩
વિજય મર્ચન્ટ
અભિપ્રાય
શ્રી કુમારપાળ દેસાઈનું પ્રત્યેક લખાણ વૈવિધ્યપૂર્ણ અને વિચારસધન હોય છે. તેમનું ‘અપંગનાં ઓજસ' પુસ્તક માત્ર અપંગો માટે જ નહીં, કિંતુ સશક્ત વ્યક્તિઓને પણ પ્રેરણારૂપ અને ઉત્સાહપ્રેરક છે. તેમનું આ પુસ્તક એટલું બધું ઉપયોગી છે કે એ બીજી ભાષાઓમાં પણ પ્રગટ થવું જોઈએ, તેવું મારું દૃઢ મંતવ્ય છે.
. આણંદજીભાઈ ડોસા

X

Page #12

આવકાર •••
શ્રી જયભિખુભાઈને કોણ ઓળખતું નથી ? “ગુજરાત સમાચાર'માં “ઈંટ અને ઇમારત'ના લેખો દ્વારા સમાજનું ત્રીજું નયન ખૂલે એવો એમનો ભાવનાયુક્ત પ્રયત્ન હતો. શ્રી જયભિખુભાઈનું માનસ સાંપ્રદાયિક મર્યાદાઓથી અલિપ્ત હતું. એમના સુપુત્ર શ્રી કુમારપાળભાઈએ પિતાની કલમને તો શોભાવી જ છે; એટલું જ નહીં, પરંતુ પિતાથી પણ સવાયા (ભાવનામાં) થવાય એવી રીતે પોતાના યૌવનને દીપાવી રહ્યા છે. “ગુજરાત સમાચાર' દ્વારા એમણે શ્રી જયભિખુભાઈની તે પ્રકારની શ્રેણીની પરંપરા જીવંત અને ચેતનાત્મક રાખી છે.
એટલાથી જ માત્ર સંતોષાઈ જાય તેવા તે માનવી નથી. એમની દૃષ્ટિ તો માનવીના ગુણો કેમ કરીને વિકાસ પામે, માનવીનાં દિલ, સાહસ, હિંમત, પરાક્રમ, મર્દાનગી અને ઝિંદાદિલી પરત્વે કેવી રીતે આકર્ષાય, તે છે. તેમની આવી મુરાદને ભાષા આપતી “અપંગનાં ઓજસ' નામની આ ચોપડી હમણાં જ બહાર પાડી છે.
આ પુસ્તકનું લખાણ સામાન્ય પુસ્તક કરતાં કોઈ અનોખી જાતનું અને ઘટનાનું છે. એનાં પાત્રોનાં ખમીર અને મનોબળ માનવાતીત પ્રકારનાં છે. માનવી મરણિયા નિરાધારને કારણે જેને બુદ્ધિ પણ ન સ્વીકારી શકે એવાં પરાક્રમ દાખવે છે. એ એવાં કર્મ કરે છે, જે વાંચીને આપણા દિલમાં એક પ્રકારની પ્રેરણાત્મક ભાવના પ્રગટે છે. “માનવી શું નથી કરી શકતો ?' એવી એક નાનકડી લાગણીનો – ઊર્મિનો જો માનવસમાજના માનસમાં દીવો પ્રગટે, તો સમાજ કેટકેટલું કરી શકે, એ આ ચોપડીનાં તદ્દન વાસ્તવિક અને સાચાં પાત્રો બોલી ઊઠે છે.
જે અપંગતા માનવીને દોદળો, તદન લૂલો અને નિરાધાર બનાવી મૂકે છે, એની માનસિક સ્થિતિ અપંગતામાં જ પરિણામ પામતી હોય છે, એવાં કેટલાંય લોકોએ કેવાં કેવાં મહાન સાહસનાં, પરાક્રમનાં, મર્દાનગીના, ધીરજ, સહનશક્તિ અને માનસાતીત મનોબળનાં કામ કર્યા, તેનાં પાત્રો દ્વારા જે દર્શન
XI

Page #13

લેખકે કરાવ્યાં છે તે જોતાં લેખકે સમાજની ભારે મોટી સેવા કરી છે.
સાહિત્યનું ક્ષેત્ર પણ પરિવર્તન માગે છે. આજે સમાજનો યુવાનવર્ગ અને આખો સમાજ જે વાંચન વાંચી રહ્યો છે તે જીવનને પાંગળું, લૂલું અને વિલાસી બનાવે તેવું છે. જીવનની નિમ્નતા પરત્વે તેનું ઢોળાણ જ્યારે નીચું અને નીચું વહેતું થયેલું છે, ત્યારે આવાં અણકલપ્યાં અને ન માની શકાય એવાં પરાક્રમોની સાહસગાથા ભાઈ શ્રી કુમારપાળભાઈએ સમાજને અપ છે, એ એમની દેણગી સમાજના જીવનને ગુણાનુરાગી થવામાં પ્રેરણા તો જરૂર પાશે જ.
આ ચોપડી વાંચતાં વાંચતાં દિલમાં એમ પણ થાય છે કે આવા વિરલ દાખલો મેળવવા, જાણવા માટે તેમણે તે પ્રકારનું સાહિત્ય ક્યાં ક્યાંથી મેળવીને વાંચ્યું હશે ? આવાં પરાક્રમ, સાહસ અને મર્દાનગીનાં માનવાતીત કર્મો તરફની એમના હૃદયની અભિરુચિથી હું ખૂબ આકર્ષાયો છું. આ અભિરુચિનાં દર્શન આ ચોપડીમાં થયાં છે ને તેથી ધન્ય થયો છું. મને આવી જે તક મળી તે માટે શ્રી કુમારપાળભાઈનો હૃદયથી આભાર માનું છું.
સમાજ આવા પ્રકારના સાહિત્ય પરત્વે વધારે અભિમુખ થતો જાય, તો સમાજનાં દૃષ્ટિ, વૃત્તિ ને વલણ ગુણાનુરાગી થાય અને સમાજના વિકાસની ગતિમાં સાચું રચનાત્મક પગલું ભરાયું ગણાય.
સમાજનો વિકાસ માત્ર લક્ષ્મીથી કદી પણ થવાનો નથી. સમાજ નો સાચો વિકાસ તો સમાજના જીવનમાં ઉત્તમ પ્રકારના ગુણોનો જીવંત વિકાસ થાય, ને તેવા ગુણો ક્રિયાશીલ અને સર્જનશીલ થાય તો જ તેવો સમાજ ખમીરવંતો અને ભાવનાત્મક ખુમારીવાળો થાય. એવા સમાજના દર્શનના અનુભવની ઝંખના છે.

Page #14

સમાજને આવાં ઉન્નત પગલાં તરફ દૃષ્ટિ કરાવવાનો ભાઈશ્રી કુમારપાળભાઈએ આ પુસ્તકમાં પાત્રોનાં માનવાતીત કર્મો દ્વારા જે પ્રારંભ કર્યો છે અને સમાજની વાચનની અભિરુચિને ઉન્નતગામી બનવાની પ્રેરણા આપવાનો આ પુસ્તકમાં પ્રયત્ન કર્યો છે, તે વાચકોના દિલમાં ચિનગારી પ્રગટાવશે એવી મારા અંતઃકરણની જીવંત શ્રદ્ધા છે.
માનવનું મન કેટલું મહાન છે અને તે ધારે તો અશક્યનું પણ શક્ય કરી શકે છે, તે આ પુસ્તકનાં પાત્રોનાં કર્મોથી ફલિત થાય છે. માનવસમાજના સંકલ્પને દૃઢીભૂત થવામાં અને તેને મરણિયો બનાવવામાં આવાં પાત્રોની સાહસગાથાઓ જીવનમાં ઘણો મોટો ભાગ ભજવે છે.
ભાઈશ્રી કુમારપાળભાઈ આવા પ્રકારનું સાહિત્ય પ્રગટ કરતા રહે તો સમાજનો અભિગમ બદલાવવાની પ્રક્રિયામાં તેમનો જે કંઈ યત્કિંચિત્ ફાળો હશે, તે તેમનું કર્મ પણ અદ્વિતીય પ્રકારનું ગણાશે. આવા પ્રકારનું સાહિત્ય વિશેષ ને વિશેષ પ્રગટ થતું જાય અને સમાજ તે વાંચતો થાય, તો સમાજના વિકાસની ગતિમાં, શ્રદ્ધા છે કે પ્રગતિ થાય.
ભાઈશ્રી કુમારપાળભાઈની કલમમાં વ્યક્ત થવાની કોઈક કળા તો છે, તેનાં અનુભવ-દર્શન તો ‘ગુજરાત સમાચાર'ના એમના લેખો દ્વારા થાય છે જ, તેમ છતાં આ પુસ્તકની લેખનશૈલી સરળ, સૌમ્ય અને પ્રસંગગાથાને સાનુકૂળ છે. દિલને સાહસનાં અને માનવીને અશક્યને શક્ય કરવાનાં પ્રેરણાભર્યાં પાત્રોનાં ચરિત્રને આલેખતાં આલેખતાં એમણે જે હથોટી પ્રગટ કરી છે તે પરથી હજી ભવિષ્યમાં આવા પ્રકારનાં સાહિત્યનું દર્શન તેમના ત૨ફથી વધારે ને વધારે સમાજને થયા ક૨શે, એવી શ્રદ્ધા સાથે વિરમું છું.
ફરીથી શ્રી કુમારપાળભાઈને આવા સાહિત્યસર્જન માટે મારા હૃદયના ભાવથી મુબારકબાદી આપું છું.
૧૯૭૩

XIII

મોટા

Page #15

અનુક્રમ
૧. અપંગ, નહીં અપંગ
બાજી લગાવી જાનની ૩. એક આંખની અજાયબી
માનવતાની દોડ ટેનિસની મહારાણી અણનમ ઓરટર
બીએ એ બીજા ૮. મનકે જીતે જીત ૯. ઊંચું તાક નિશાન ૧૦. આપત્તિ બની સંપત્તિ ૧૧. બીમારમાંથી બહાદુર ૧૨. ઑલિમ્પિકની મહારાણી ૧૩. પુરુષાર્થની પ્રતિમા ૧૪. ભડવીર ૧૫. પાણીદાર પરાક્રમી ૧૬. નિર્ભય નરીમાન ૧૭. પંા વિનાનો પહેલવાન ૧૮. પગમાંથી પ્રેરણામૂર્તિ ૧૯. તન અપંગ, મન અડીખમ
XIV
XIV

Page #16

અનુક્રમ
૨૦. મહેનતનો જાદુ
૨૧. હાલબર્ગની હિંમત
૨૨. હિંમતે મર્દા
૨૩. જીવી જાણનારા
૨૪. જવાંમર્દ મેવિલ
૨૫. અંધ મુક્કાબાજ
૨૬. ૨મતનો રાણો સંગ
૨૭. નહિ નમે તે નિદર
૨૮. એક હાથનું આક્રમણ
૨૯. આંખ વિનાનું અજવાળું
૩૦. આપત્તિઓનો આનંદ
૩૧. સમસ્યાઓની સોબત
૩૨. ઇયાનની મસ્તી
૩૩. સ્વપ્નની સિદ્ધિ
૩૪. હિંમતબાજ ફિલિપ
૩૫. નોખી માટીનો માનવી
૩૬. સંજોગોને ઘડનારી
૩૭. જ્યોતિનો પ્રકાશ
૩૮. મુશ્કેલીઓને મહાત કરનારી

XV
૧૦૪
૧૦૬
૧૧૦
૧૧૪
૧૧૩
૧૧૯
૧૨૨
૧૨૪
૧૨૬
૧૨૯
૧૩૨
૧૪૨
૧૫૨
૧૫૬
૧૬૦
૧૬૪
૧૬૮
૧૭૩
૧૭૯

Page #17

અપંગનાં
કુમારપાળ દેસાઈ
ઓસ
કહો તા अंडिग गन
कुमारपाल देसाई
લેખક ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈએ લખેલું ગુજરાતી પુસ્તક ‘અપંગનાં ઓજસ’ અને તેમણે કરેલું હિંદી ભાષાંતર ‘અહિન તન, ડિશ મન' તથા એમણે કરેલો અંગ્રેજી અનુવાદ ‘The Brave Hearts'

XVI

Page #18

b
અપંગ, નહીં અપંગ
બેહાથના
હાથના ટેકાથી પથારીમાં પડેલો સાવ નબળો બાળક માંડ માંડ સહેજ બેઠો થયો.
આઠ વર્ષની નાની ઉંમરે એને બાળલકવાના રોગે ઘેરી લીધો હતો. લકવાના રોગનો હુમલો એવો તો થયો હતો કે એના શરીરનો એકેય સ્નાયુ તે જાતે હલાવી ચલાવી શકતો નહોતો. સ્નાયુ પરનો કાબૂ ચાલ્યો ગયો હતો. હાથપગ કામ કરતા બંધ થઈ ગયા હતા. એણે પોતાના સ્નાયુઓને ફરી જીવંત કરવા ભારે પુરુષાર્થ આદર્યો. સતત મહેનત કરે, કસરત કરે. પાણીમાં કસરત કરવાની શરૂઆત કરી. એમાં વારંવાર થાકી જાય, ક્યારેક પડી જાય, પણ હારી ખાવાની વાત નહીં.
ધીરે ધીરે એ લકવાની ઘેરી અસરમાંથી બહાર આવ્યો, પણ એના બંને પગ હજી નિષ્ક્રિય હતા. ઊછળવા, કુદવા અને રમવાની આ ઉંમરમાં એ આપમેળે ઊભય રહી શકતો નથી. દાક્તરોએ વધુ સુધારાની આશા છોડી દીધી હતી. એમણે કહ્યું કે આ બાળક કદીય જાતે પગ હલાવીચલાવી શકશે નહીં. લાકડાની ઘોડી કે ‘વ્હીલ ચેર’ (પૈડાંવાળી ખુરશી)ને સહારે જ જિંદગીભર જીવવું ને ચાલવું પડશે.
આ છોકરો નિરાશ ન થયો. એના અંતરમાં તો, ઊંડે ઊંડે એક આશા ચમકતી હતી.
એણે પોતાના નિશ્ચેતન પગ પર હળવેથી ટપલી મારી અને બોલ્યો, “મારા શાંત મૂંગા દોરતો ! એ વિશ્વાસ રાખજો કે તમે એક દિવસ ચાલી શકશો, દોડી શકશો, જાત-જાતના કૂદકાય લગાવી શકશો. અરે !
Xi K
*

''

Page #19

અપંગનાં ઓજસ
આકાશને આંબી જઈએ એવા ઊંચા કૂદકા પણ મારી શકશો. પણ મારા મિત્રો, ત્યાં સુધી હિંમત હારશો નહીં. હુંય હિંમત નહીં હારું.”
આટલું જોશભેર બોલતાં બોલતાં તો નાનકડો વૉલ્ટર પોતાનું સમતોલપણું ગુમાવીને પથારીમાં ઢળી પડ્યો.
વૉલ્ટરની આ વાત સાંભળીને એની માતા દોડી આવી. એણે પૂછ્યું, “બેટા, તું કોની સાથે વાત કરતો હતો ?”
“મા, મારા પગ સાથે.”
“પગ સાથે ? પગ તે કંઈ સાંભળતા હશે ?'
“હા મા, મારા પગ ભલે ચાલે નહીં, પણ સાંભળે તો ખરા.’ “એમ, તો તેં એને શું કહ્યું ?” માતાએ આતુરતાથી પૂછ્યું. વૉલ્ટરે કહ્યું, “મા, મેં એને કહ્યું કે તમે મૂંઝાશો નહીં, ગભરાશો નહીં, સહેજે હિંમત હારશો નહીં. આજે ભલે તમે ચાલી શકતા ન હો, પણ એક દિવસ આપણે જરૂર ઊંચા કૂદકા લગાવી શકીશું.”
“શાબાશ, બેટા, શાબાશ ! તું જરૂ૨ કૂદકા લગાવી શકીશ, તું જરૂ૨ સહુની માફક દોડી શકીશ, જો હતાશાને તારી પાસે ફરકવા દઈશ નહીં, તો તું જે ધારીશ તે કરી શકીશ.”
વૉલ્ટરની માતા પોતાના અપંગ બનેલા પુત્રની હિંમતને બરાબર જગાડતી રહેતી. પોતાના પુત્રમાં સહેજે નિરાશા ન આવે તે માટે સતત પ્રોત્સાહન આપતી. એને દિલમાં શ્રદ્ધા રાખવાનું કહેતી, સાથોસાથ લકવાગ્રસ્ત પગ પર માલિશના અને દાક્તરી સારવારના બીજા ઉપચારો તો કર્યા જ કરતી. પાંચ વર્ષ વ્હીલચેરમાં ગાળ્યા પછી માંડ લાકડાની ઘોડી લઈને ચાલતો થયો હતો.
વૉલ્ટરના બોમાન્ટ નગરમાં ઊંચા કૂદકાની એક હરીફાઈ ગોઠવાઈ. નાનકડા વૉલ્ટરને આ હરીફાઈ જોવાનું મન થયું. લાકડાની ઘોડીના સહારે એ મેદાન પર ગયો.
મેદાનમાં ચારે બાજુ છોકરાઓ ઘૂમતા હતા. કોઈ દોડતા હતા, તો કોઈ ઊંચો કૂદકો લગાવતા હતા. બે લાકડીઓ અને એક વાંસ મૂકવામાં આવે. પછી એક ખેલાડી દોટ લગાવે, વાંસની નજીક આવે એટલે પગથી
~*
K

Page #20

ઠેક લગાવે અને ઊંચે કૂદવાનો પ્રયત્ન કરે. હવામાં તરતો હોય એમ વાંસને ઓળંગી જાય. આમ, એક પછી એક છોકરાંઓ આવવા લાગ્યાં અને કૂદકા લગાવવા માંડ્યાં.
નાનકડા વૉલ્ટરને પણ થયું “લાવ, હું પણ કૂદકો લગાવું.” પણ પોતાના સહેજે હાલી-ચાલી ન શકતા પગ પર એની નજર પડી. બાજુમાં પડેલી લાકડાની ઘોડી એણે જોઈ. એ નિરાશ થયો.
જ્યાં જાતે ચલાતુંય નથી, ત્યાં વળી આવો અને આટલો ઊંચો કૂદકો મારવાની વાત કેવી ? પણ ત્યાં તો એને એની માતાના શબ્દો યાદ આવ્યા, “જો તું હતાશાને તારી પાસે ફરકવા દઈશ નહીં, તો તું જે ધારીશ તે કરી શકીશ.”
વૉલ્ટર આનંદથી રમત જોવા લાગ્યો. એવામાં એક છોકરાએ કમાલ કરી. એણે સહુથી ઊંચો કૂદકો લગાવ્યો. અગાઉનો વિક્રમ તોડી નાખ્યો. તાલીઓના ગડગડાટથી સહુએ એને વધાવી લીધો. વિજેતાનું ઇનામ મેળવી ગયો. અપંગ વૉલ્ટર પણ બેઠો બેઠો જોશભેર તાલીઓ પાડતો હતો. ઇનામ મેળવીને પાછા ફરતા છોકરાને એણે જોયો. એ બરાબર એના જેટલી જ ઉંમરનો હતો.
વોલ્ટરને થયું : “હું પણ એક દિવસ ચાલીશ. પછી કૂદકા લગાવીશ.' એક દિવસ એવોય આવશે કે હું આ પગથી દુનિયાભરમાં ઊંચામાં ઊંચો [$ કૂદકો લગાવીશ. અરે ! હું તો વિશ્વવિક્રમ સ્થાપીશ.”
વૉલ્ટર અપંગ હતો, પણ એનો નિર્ધાર અડગ હતો. એનું તન અપંગ હતું, પણ મન અડીખમ હતું. શરીર નિર્બળ હતું, પણ એનો સંકલ્પ ઘણો બળવાન હતો. એના હૈયામાં સતત એક શ્રદ્ધા હતી : “મારું શરીર આજે ભલે અપંગ હોય, પણ એક દિવસ એવો આવશે કે વિશ્વનો કોઈ માનવી મારી બરાબરી કરી શકશે નહીં.”
મહેનત કરવામાં વૉલ્ટરે કશું બાકી રાખ્યું નહીં. દાક્તરની નાનામાં નાની સૂચનાનો એ પૂરેપૂરો અમલ કરતો હતો. એ ધીરે ધીરે કમર સુધી કેલિપર્સ પહેરીને ચાલવાનો પ્રયત્ન કરવા લાગ્યો. પછી એણે કમરમાંથી પટ્ટો કાઢી નાખ્યો. છેલ્લે તો પગના પંજા માટે જ કૅલિપર્સનો ઉપયોગ
I
૩
અપંગનાં ઓજસ

Page #21

કરવો પડતો હતો. ધીરે ધીરે સ્નાયુઓ મજબૂત થતાં એ કોઈનીય સહાય વગર ચાલવા લાગ્યો. આમ કરવા જતાં ઘણી વાર એ પડી જતો, પણ હિંમતભેર ફરી ઊભો થઈ જતો. ધીરે ધીરે વૉલ્ટર બરાબર ચાલવા લાગ્યો. એની માતાએ રોપેલી શ્રદ્ધા સાકાર બનવા માંડી. મનોબળના સહારે વોલ્ટરે એક અદ્ભુત સિદ્ધિ મેળવી. ખુદ દાક્તરો પણ મોંમાં આંગળાં નાખી ગયા, પણ વોલ્ટરના મનનો સંકલ્પ હજી અધૂરો હતો. એની ઇચ્છા તો ઊંચા કૂદકાની સ્પર્ધામાં વિશ્વવિજેતા બનવાની હતી.
એના શરીરમાં તાકાત આવી ગઈ. સ્નાયુઓ ચેતનવંતા બનવા લાગ્યા. ધીમે ધીમે એ દોડવા લાગ્યો અને આખરે ઊંચો કૂદકો લગાવવા માંડ્યો. ઊંચા કૂદકામાં પહેલાં ધીમેથી દોડ શરૂ કરવાની હોય, પછી ઝડપથી દોડવાનું હોય, એ પછી પગની ઠેકથી ઊંચો કૂદકો લગાવવાનો હોય. આમાં અન્ય રમતો કરતાં પગની તાકાતની ઘણી કસોટી થાય.
વૉલ્ટર ધીમે ધીમે આ બધી કળામાં પારંગત બન્યો. વધુ ને વધુ | ઊંચે કૂદવાનો પ્રયત્ન કરવા લાગ્યો. એના બોમાન્ટ નગરની સ્પર્ધાઓમાં એ મોખરે રહ્યો. ટેક્સાસ રાજ્યની સ્પર્ધામાં એણે વિક્રમો સ્થાપ્યા.
એની કાબેલિયત જોઈને એના દેશે એને ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં ભાગ લેવા મોકલ્યો. ફિનલેન્ડ દેશના હેલસિકી શહેરમાં પંદરમી ઑલિમ્પિક સ્પર્ધા યોજાઈ. આમાં ૯૯ દેશોના કુલ ૪૯૨૫ હરીફોએ ભાગ લીધો. અમેરિકા તરફથી એકવીસ વર્ષનો વોલ્ટર પણ મેદાને પડ્યો હતો. ઑલિમ્પિક એટલે જગતનો સૌથી મોટો રમતોત્સવ. આમાં ઠેરઠેરથી તાકાતવાન ખેલાડીઓ આવે. દેશદેશના જોરાવર ખેલાડીઓ હોય. ઑલિમ્પિકમાં વિજય મેળવવો એ દરેક ખેલાડીના જીવનની સૌથી મોટી ઇચ્છા હોય છે.
ઊંચા કૂદકાની સ્પર્ધા માટે વૉલ્ટર મેદાન પર આવ્યો. બે મીટર અને પાંચ સેન્ટિમીટરની ઊંચાઈ ધરાવતા વૉલ્ટર જેટલો ઊંચો એનો કોઈ હરીફ ન હતો. જગતના ચુનંદા હરીફો એની સામે ખડા હતા. વૉલ્ટરનો તો સિદ્ધાંત હતો કે કદીય હતાશ થઈને કામ છોડવું નહીં. કામ
અપંગનાં ઓજસ

Page #22

ઊંચો કૂદકો લગાવતો વૉલ્ટર ડેવિસ પાર પાડીને જ અટકવું. વૉલ્ટરે કશાય સાધનની સહાય વિના દોડીને ઊંચો કૂદકો લગાવ્યો.
પરિણામ જાહેર થયું. વોલ્ટર ડેવિસ પ્રથમ આવ્યો. એટલું તો ઠીક, પણ એણે બે મીટર અને ચાર સેન્ટિમીટર જેટલો ઊંચો કૂદકો લગાવીને ઓલિમ્પિક સ્પર્ધામાં નવો વિક્રમ સર્યો.
આ પંદરમી ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં પહેલા જ દિવસે પ્રથમ ઑલિમ્પિક વિક્રમ સ્થાપનાર વૉલ્ટર ડેવિસ બન્યો. સૌપ્રથમ સુવર્ણચંદ્રક એને મળ્યો અને તાલીઓના ગડગડાટથી વાતાવરણ ભરાઈ ગયું. વૉલ્ટરની સિદ્ધિ રમતની દુનિયામાં માન પામી. એનો પુરુષાર્થ લોકોના દિલમાં આદર પામ્યો. આ સિદ્ધિ પછી પણ વૉલ્ટર ડેવિસે આનાથી પણ ઊંચા કૂદકા લગાવ્યા. એક બિનસત્તાવાર સ્પર્ધામાં તો એણે બે મીટર અને સાડા તેર સેન્ટિમીટરનો ઊંચો કૂદકો લગાવ્યો હતો.
વૉલ્ટર જીવન અને રમતના મેદાનનો સાચો વિજેતા બન્યો. જે વૉલ્ટરને માટે દાક્તરોએ કહ્યું હતું કે એ કદી પણ જાતે પોતાના પગ હલાવી-ચલાવી શકશે નહીં એ વોલ્ટર મન અને તનની તાકાતથી જગતમાં ઊંચામાં ઊંચો કૂદકો લગાવનારો માનવી બન્યો. એણે બતાવ્યું કે અપંગ અથવા અશક્ત એ લાચાર કે અસહાય નથી. એ હિંમત ન હારે તો ધારે તે કરી શકે છે.
અપંગનાં ઓજસ
છે કે ૨ % નક

Page #23

બાજી લગાવી જાનની
સીત યુવાનોને સપનું આવ્યું !
સપનું કેવું ? કદી સાકાર ન થાય તેવું !
સાતેય વીસ વર્ષના ફૂટડા યુવાન. સહુના હૈયામાં હિંમત ભારે.
એમના મનમાં થયું કે એવું કામ કરીએ કે કદી કોઈએ કર્યું ન હોય, એવું સાહસ કરીએ કે કદી કોઈએ કરવાની હામ ભીડી ન હોય. આવું થાય તો નામ થાય, યુવાનીનું સાચું કામ થાય. સાતે યુવાનોને થયું કે આપણે પર્વત પર ચડીએ : એના ઊંચા શિખરને અડીએ !
મારવો તો મીર, ને હણવો તો હાથી !
નાના નાના પર્વત તો ઘણા ચડે. કુશળ પર્વતખેડુ રમતવાતમાં એને આંબી જાય. યુવાનોને તો સાહસ કરવું હતું, અઘરો પડકાર ઝીલવો હતો, આપત્તિની મોજ માણવી હતી !
યુવાનોએ વિચાર કર્યો કે પર્વત પર ચડવું જ છે તો આપણા આફ્રિકા ખંડના સૌથી ઊંચા પર્વત કિલિમાંજારો પર જ આરોહણ કેમ ન કરવું ? કિલિમાંજારો પર્વત એટલો ઊંચો હતો કે બધા એને ‘ભગવાનનું સિંહાસન’ કહે. ભગવાનનું સિંહાસન તો સહુથી ઊંચું જ હોય ને ! એની સહુ ભાવભક્તિથી પૂજા કરે.
આ કિલિમાંજારોની ઊંચાઈ પૂરી ૧૯,૩૪૦ ફૂટની. એના સૌથી ઊંચા શિખર પર તો બારે માસ બરફ રહે. એના પર ઠંડી એટલી કે ન પૂછો વાત!
સાત યુવાનોએ સાહસનો વિચાર તો કર્યો, પણ અગાઉ આમાંથી એકે યુવાન નાનો સરખો પર્વત પણ ચડી આવ્યો ન હતો. એમણે પહેલે
~*
X

Page #24

જ ધડાકે આવી કપરી કામગીરી ઉપાડી.
આથીય વધુ આશ્ચર્યની બાબત એ હતી કે સાતેય યુવાન તદ્દન અંધ હતા. એમને સપાટ જમીન પર ચાલતાં બીજાનો સહારો લેવો પડે, લાકડીને ટેકે ટેકે સંભાળીને ડગ ભરવા પડે. આમાંય વારંવાર ઠોકર ખાવી પડે. ખાડા-ટેકરાનીય ખબર ન પડે. એ વળી પર્વત ચડી શકે કેવી રીતે ? તેય વળી કિલિમાંજાર ! કિલિમાંજારોનો અર્થ છે “પ્રકાશિત પર્વત'. એને વળી આ અંધ કેવી રીતે પાર કરી શકે ? સહુએ અંધ યુવાનોની વાતને હસી કાઢી.
કોઈ કહે, “અરે યુવાનો ! આ તો તમે તુક્કા લડાવો છો. જ્યાં ચાલવાનાં ફાંફાં છે, ત્યાં વળી પર્વત ચડવાની વાત કેવી ? એય વળી દેખતો માનવી હારી ખાય એવા કિલિમાંજારો પર !”
બીજા કોઈએ આ યુવાનોને મીઠી ચેતવણી આપતાં કહ્યું,
“ભાઈઓ ! ભલા થઈને આવું જોખમ ઉઠાવવું રહેવા દો ! જમીન પર ચાલતાં પડી જશો તો કોઈ હાથ પકડીને ઉઠાડનાર મળશે, પણ પર્વત || પરથી ગબડ્યા તો ખીણમાં જતાં કોઈ બચાવનાર નહીં મળે.”
કોઈ અનુભવીએ એવું સૂચન કર્યું, “તમે લાકડીના સહારે લડખડાતા ચાલી શકો છો ખરા. અરે ! રસ્તો બતાવે તો દોડી પણ શકો. તમે તરી | પણ શકો. હમણાં જ ઇંગ્લેન્ડના ચાર અંધ જુવાનોએ ફ્રાંસથી ઇંગ્લેન્ડ | સુધીની ઇંગ્લેન્ડની ખાડી સાડા ચૌદ કલાકમાં તરીને પાર કરી. તમે બધા એવું કોઈ તરવાનું સાહસ હાથ ધરી ને ? પણ આ પર્વત ચડવાનું જોખમ કરવું રહેવા દો.”
આવી ઘણી ઘણી સલાહ-શિખામણ મળી. કોઈએ ડર ને ભય પણ બતાવ્યો. સાતે આફ્રિકી યુવાનો તો મનમાં ગાંઠ વાળીને બેઠા હતા કે ગમે તે થાય, પણ પાછા હઠવું નથી. આફત આવે તો પણ ડગવું નથી. મુશ્કેલીથી કદી નમવું નથી. કોઈ અંધજને મેળવી ન હોય તેવી કામયાબી મેળવવી છે. એથીય વધુ માત્ર દેખતો માનવી જ કરી શકે એમ મનાતું હોય તેવી બાબતમાં સિદ્ધિ મેળવવી છે.
અપંગનાં ઓજસ

Page #25

સાતે યુવાન સખત મહેનત ક૨વા લાગ્યા. લોકો ગમે તે કહે, એની ૫૨વા ન કરે. કોઈ મજાક કરે. કોઈ મશ્કરી કરે. કોઈ એમને શેખચલ્લીની જમાત કહે. પણ આવી વાર્તાથી બીએ એ બીજા ! એમણે તો પર્વત ચડવાની તાલીમ લેવા માંડી. મનમાં એક જ નિરધાર કે કિલિમાંજારો પર ચડવું છે ! એને આંબવો છે ! પછી જ જંપવું છે !
સાત યુવાન જુદા જુદા દેશના. જ્હૉન ઓપિયો, તોફીરી કીબુકા અને લોરેન્સ સેરવામ્બાલા એ ત્રણ ફૂટડા યુવાન હતા યુગાન્ડા દેશના. મોસેસ મુતી અને લારમાસેન એડેકેતી હતા કેનિયા દેશના. બાકીના બે નિઓલ પલોર અને મેથિયાસ ગૈલાંડા હતા તાંઝાનિયા દેશના. પર્વત ચડવામાં પરસ્પર સમજણથી ચડવું પડે. એકબીજાના સહારા વિના સહેજે ન ચાલે.
સાત અંધ યુવાનોએ બે વર્ષ સુધી સતત મહેનત કરી. બરાબર તૈયાર થઈ ગયા. પર્વતના નીચા ઢોળાવો પર દસ દિવસ સુધી તાલીમ લીધી. પર્વતના વાતાવરણનો અનુભવ કર્યો. આવનારી મુશ્કેલીઓનો . અંદાજ મેળવ્યો.
અપંગનાં ઓજસ
૧૯૬૯ના ફેબ્રુઆરી મહિનામાં સાતે અંધ યુવાનોના જીવનની સોનેરી ઘડી આવી. કિલિમાંજારો પરના આરોહણની શરૂઆત થઈ. કેનિયાના અંધજન માટેના મંડળના એક સક્રિય સભ્ય એલેક્સ મકાયે યુવાનોના જિગરને બિરદાવતાં કહ્યું,
“અંધ યુવાનોનું આ સાહસ કોઈ તુક્કો કે મજાક નથી. અંધ માનવીએ શાંબા(ઝૂંપડી)ની છાયામાં નવરા બેસીને પરવશ જીવન જીવવાનું નથી. આ સાહસ બતાવે છે કે અંધજન એ દેશને માટે બોજારૂપ નાગરિક નથી. એ તો દેખાતા માનવી જેટલા જ દેશને મદદરૂપ બની શકે છે.”
સાહસિકોની સફર આગળ ચાલી. દરેક અંધ યુવાને ખોરાક, સૂવાનું બેડિંગ, કપડાં અને પાણી સઘળું સાથમાં લીધું. દરેકે પોતાની પીઠ પર ચાલીસ રતલ વજન ઊંચકીને આરોહણ શરૂ કર્યું. પીઠ પર આટલો બોજ. આગળ કશું દેખાય નહીં. લાકડીના ટેકે જ આગળ વધવાનું. ચાર દેખતા માનવીઓને ભોમિયા તરીકે સાથમાં રાખ્યા. આમ તો દરેક
R

~*

Page #26

પર્વતખેડુસાથે એક સામાન ઊંચકનાર હોય. અહીં તો સાત જણ વચ્ચે માત્ર બે જ સામાન ઊંચકનાર હતા. બાકીનો સામાન યુવાનોએ પોતાની પીઠ પર લઈ લીધો.
દરેક પર્વતખેડુને એક
બ્રેઇલ ઘડિયાળ આપી
હતી. એના પર લખ્યું
હતું :
અંધ પર્વતખેડુઓની નિશ્ચયભરી આગેકૂચ
“કિલિમાંજારો પર ચડાઈ, ૧૯૬૯.”
પર્વત ચડનારને ઋતુ પર ઘણો આધાર રાખવો પડે. ઋતુ વણસે, તો થંભી જવું પડે. આ સાહસવીરોને ઋતુએ સતત સાથ આપ્યો. હિંમતે મર્દા તો મદદે ખુદા. ત્રણ દિવસ સુધી કેનિયાના રેડિયોમથક ૫૨થી આ આરોહકો માટે ઋતુ અંગેનો ખાસ અહેવાલ પ્રસારિત કરવામાં આવ્યો. આફત આવતી હતી. આરોહણ આગળ વધતું હતું. ખરબચડી ધરતી પર પગ ગબડી પડે. પીઠ પર ભાર એટલે વાગેય ઘણું, પણ આ યુવાનો તો કપડાં ખંખેરી ઊભા થઈ જાય. એમનાં હૈયાં થનગનતાં હતાં. આવાં થનગનતાં હૈયાં આગળ ગમે તેવી આફત મીણની માફક ઓગળી જતી.
એક દિવસ પસાર થયો. રાત્રે વળી આરામ કર્યો. ફરી આગળ ચાલવાનું શરૂ કર્યું. બીજા દિવસે અને ત્રીજા દિવસે આરોહણ ચાલુ જ રહ્યું. બરાબર સાડા ત્રણ દિવસની મહેનતને પરિણામે આ સાહસવીરો ૧૮૬૩૫ ફૂટ ઊંચે આવેલા ‘ગિલમેન પોઇંટ' નામના સ્થળે પહોંચ્યા. બસ, શિખર સુધી આવી ગયા. હવે આખરી ચઢાણ.
અંધ યુવાનો સાથે રહેલા ભોમિયાએ સંદેશો મોકલ્યો,
*****
*ક્

૯
elle «lehle

Page #27

ભવ્ય ઘડી આવી ચૂકી છે ! અમે બધા શિખર પર આવી પહોંચ્યા છીએ.”
-
કાકા કરીમાં છે. જો
-
Eી છે
આ વાત જાણી શકે છે. જેથી પર છે
જ પ
માં T
RAીન જાની of
the s
ite
,
ન
*
કરો
-
પ. * કોકમ દિકરી ને તેમાં
-
#'
"
- , haikki
T
h
e s |
-
છે, જો
કે પાક સારો છે. આ જ જીતાણા
: (
માણ જો
અપંગનાં ઓજસ | 6
[, ધરી છે. આ * કાર જમા કરી રહી છે . આ રીતે મારી વાત છે મારા અકીલા
કિલિમાંજારોનું શિખર આખા આફ્રિકા ખંડમાં આ સમાચાર ફરી વળ્યા. બધે આનંદ થઈ ગયો. અંધ સાહસવીરોની સિદ્ધિને બિરદાવવા “ઈસ્ટ આફ્રિકન એરવેઝ” નામની વિમાની કંપનીએ કિલિમાંજારોના હિમાચ્છાદિત શિખરની આસપાસ વિમાન ઉડાડ્યાં. શિખરની નજીક આવીને, હવામાં પાંખ વીંઝીને ગર્જના કરતાં વિમાનોએ સાહસવીરોને સલામી આપી. શાંત વાતાવરણમાં આખરી આરોહણ કરતા એકલા અંધ સાહસવીરોના હૃદયમાં વિમાનના એ ગગનભેદી અવાજોએ અનેરો ઉત્સાહ રેડ્યો.
જેમ જેમ શિખરની નજીક આવતા હતા, તેમ તેમ ઠંડી વધતી હતી. પારો શૂન્ય ડિગ્રી સેન્ટિગ્રેડથી પણ નીચે ગયો હતો. ભોમિયાએ

Page #28

આસપાસની રમણીય સૃષ્ટિનું બયાન કર્યું. ભૌમિયાનું વર્ણન સાંભળીને ! સાતે અંધ યુવાન રોમાંચ અનુભવવા લાગ્યા. જાણે પોતે જ આ દૃશ્ય નિહાળી રહ્યા ન હોય !
કિલિમાંજારો પર્વતના સુષુપ્ત જ્વાળામુખી સમા કીબો શિખરની ટોચ પર પહોંચવા માટે ઘણું ફરીને જવું પડે. જાણે બરફના ઘુમ્મટની પ્રદક્ષિણા કરવાની ન હોય ! આ માટે ત્રણ હજાર ફૂટનું અંતર કાપવાનું હતું. અઘરું ચડાણ. ચોતરફ બરફ. એમાંય ખાંચા બનાવીને આગળ ધપવાનું. આ ત્રણ હજાર ફૂટનું અંતર પાર કરતાં લગભગ નવ કલાક લાગ્યા. આમાં ચાર કલાક જેટલો સમય તો પગથિયાં ખોદવામાં ગયો. બરફ તોડીને એક પગથિયું તૈયાર કરે, પગથિયું તૈયાર કરીને જ એક એક ડગલું આગળ મૂકવું પડે !
ઈ. સ. ૧૯૬૯ના ફેબ્રુઆરીની બાવીસમી તારીખ. આ દિવસે અંધ સાહસિકોએ આફ્રિકાના સૌથી ઊંચા પર્વત કિલિમાંજારોના સર્વોચ્ચ શિખર કીબો પર પગ મૂક્યો. ૧૯,૩૪૦ ફૂટના આરોહણ પછી દુનિયાને અજાયબ કરનારી સિદ્ધિ મેળવી.
સાહસિકોના વિજયનો સંદેશો ધરતી પર પહોંચ્યો. એમને સાથ આપનારા જેદ્દે સેલિસબરીએ ખબર આપી,
“મુશ્કેલી ઘણી આવી. એને પુરુષાર્થથી હટાવી દીધી. યુવાન સાહસવીરો સાચે જ અદભુત ખમીર ધરાવનારા આદમી નીકળ્યા.”
ઇંગ્લેન્ડની રાણી એલિઝાબેથે અભિનંદન પાઠવ્યાં. ૧૯૫૩માં એવરેસ્ટ શિખર પર આરોહણ કરનારી ટુકડીના નાયક લૉર્ડ હન્ટે વધાઈ આપી.
અંધ યુવાનોએ દેખતાઓનેય દોહ્યલું એવું સાહસ કરી બતાવ્યું !
અપંગનાં ઓજસ
છે ' % 4ન્સ

Page #29

એઆંખની અજાયબી |
ઈ. સ. ૧૯૪૬ની વાત છે. ભારતીય ક્રિકેટ ટીમ ઇંગ્લેન્ડનો પ્રવાસ ખેડી રહી હતી. ભારતીય ટીમના સુકાની હતા નવાબ ઇક્તિખારઅલી (સ્વ. પૌડીના નવાબ).
એમણે ક્રિકેટના બૅટ બનાવતી ઇંગ્લેન્ડની જાણીતી પેઢીને જુદી જ જાતનું બૅટ બનાવવા કહ્યું. છ વર્ષનો છોકરો આસાનીથી ખેલી શકે એવા બૅટની માગણી કરી. વળી એના પર કોઈ ચુનંદા ખેલાડીના હસ્તાક્ષર હોવા જોઈએ.
જાતજાતનાં બૅટ બનાવનારી આ વિખ્યાત પેઢીએ આટલું નાનું અને તેય વળી હસ્તાક્ષરવાળું બૅટ બનાવ્યું ન હતું. બૅટ બનાવનારી પેઢીએ ખાસ એક નાનકડું હસ્તાક્ષરવાળું બૅટ તૈયાર કર્યું.
ભારતીય ટીમના સુકાની ઇફ્તિખારઅલીની ભાવના હતી કે પોતાનો પુત્ર એમની માફક ક્રિકેટના મેદાન પર અવનવી સિદ્ધિ મેળવે. કમનસીબે તેઓ પોતાના પુત્ર મનસૂરઅલીને તાલીમ આપી શક્યા નહીં. પોતાના પુત્ર મનસૂરઅલીની અગિયારમી વર્ષગાંઠે જ, ૧૯૫૧ની પાંચમી જાન્યુઆરીએ ઇક્તિખારઅલીનું હૃદય બંધ પડવાથી અવસાન થયું. ભારતે હૉકી, પોલો અને વિશેષ તો ક્રિકેટનો એક કુશળ ખેલાડી ગુમાવ્યો.
નાનકડો પટૌડી ઇંગ્લેન્ડમાં શિક્ષણ લેવા લાગ્યો. પિતાનો ક્રિકેટપ્રેમ એના લોહીમાં વહેતો હતો. નિશાળમાં અભ્યાસ કરે, પણ ચિત્ત તો
* પેઢીનું નામ હતું : મેસર્સ ગન ઍન્ડ મૂર લિમિટેડ

Page #30

ક્રિકેટના મેદાન પર ઘૂમ્યા | કરે. પટૌડીની નિશાળનું નામ હતું “લોકર્સ પાર્ક'. એક વાર એની નિશાળની ટીમ “ઇમ્સવર્થ હાઉસ” નામની નિશાળની ટીમ સામે મેદાને પડી. નાનકડો પટૌડી પૂરી તાકાતથી ખેલવા લાગ્યો. એમ કહેવાય છે કે એની ટીમે ૧૦૮ રન કર્યા, તેમાં ૧૦૦ રન તો એકલા પટૌડીના જ હતા. બાકીના
દસ ખેલાડીઓ માત્ર આઠ [૧૩ ઇફિતિખારઅલી જ રન કરી શક્યા. હરીફ ટીમનો દાવ આવ્યો ત્યારે વિરોધી ટીમના એકેએક ખેલાડીને આઉટ કરવામાં પટૌડીએ કોઈ ને કોઈ રીતે ફાળો 3 આપ્યો. કોઈને ગોલંદાજી, કોઈને રન આઉટ કરીને, તો કોઈનો કેચ | પકડીને આઉટ કર્યા.
આ પછી પટૌડી લોકર્સ પાર્ક' નામની નિશાળ છોડીને ઇંગ્લેન્ડની વિન્ચેસ્ટર કૉલેજ' નામની જાણીતી નિશાળમાં દાખલ થયા. ૧૯૫૮ના ઉનાળામાં એને સસેક્સ પરગણાની બીજી એક ટીમ સામે રમવાની તક મળી. એ ટીમમાં સસેક્સ પરગણાની ટીમનો સુકાની રોબિન માર્લર હતો, ચતુર ગોલંદાજ અને ટેસ્ટખેલાડી ઇયાન થોમ્સન હતો, જગપ્રસિદ્ધ ફટકાબાજ અને સ્પિનર ડેનિસ કોમ્પટન હતો. આવા નામાંકિત ખેલાડીઓ સામે સત્તર વર્ષના પટૌડીએ હિંમતભેર રમત બતાવી. એણે સદી તો કરી,
*
અપંગનાં ઓજસ

Page #31

૧૪
ane +1¢hle
પરંતુ પોતાની ટીમને શાનદાર વિજય અપાવ્યો.
‘વિન્સેસ્ટર કૉલેજ’નો વિદ્યાર્થી પટૌડી ક્યારેક ફૂટબૉલના મેદાન પર ઘૂમતો જોવા મળતો તો ક્યારેક ટેનિસની મોટી સ્પર્ધામાં ભાગ લેતો નજરે પડતો. પરંતુ એના પિતાની માફક પટૌડીને ક્રિકેટમાં સૌથી વધુ દિલચસ્પી હતી. ૧૯૫૯માં ખેલાડી પટૌડી વિન્સેસ્ટરની ટીમનો સુકાની બની ગયો. આ વર્ષે એણે ૧૦૬૮ રન કરીને નવો વિક્ર્મ સ્થાપ્યો. ઈ. સ. ૧૯૧૯માં ડગ્લાસ જાર્ડિને ૯૯૭ રનનો વિક્રમ સ્થાપ્યો હતો. ચાળીસ વર્ષ પછી એ વિક્મ તોડનારો પટૌડી બન્યો.
આ પટૌડી પાસે ક્રિકેટ જગત અનેરી આશાઓ રાખવા લાગ્યું. ૧૯૬૦માં પટૌડી ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીની ‘બાલીઓલ કૉલેજ’માં દાખલ થયા. લૉર્ડ્ઝના મેદાન ૫૨ ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી અને કૅમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટી વચ્ચેના મુકાબલામાં પટૌડીએ શાનદાર સદી કરી. બત્રીસ રનમાં ત્રણ ચુનંદી વિકેટ પડી ગઈ હતી, ત્યારે પટૌડી ખેલવા આવ્યો. એણે અઢાર ચોગ્ગા અને એક છગ્ગો લગાવીને ૧૩૧ રન કર્યા. ઑક્સફર્ડ અને કૅમ્બ્રિજના મુકાબલામાં અગાઉ પહેલી જ વાર ખેલતા ઇફ્તિખારઅલીએ સદી કરી હતી. પિતાની આવી સિદ્ધિનું પુત્રે પુનરાવર્તન કર્યું હોય એવું પહેલી વાર બન્યું. પોતાના પિતાની માફક પહેલે જ વર્ષે પટૌડીએ ‘બ્લ્યૂ’ મેળવ્યો.
૧૯૬૧માં તો પટૌડીની બૅટિંગકળા ખીલી ઊઠી. ફેડ ટ્રુમન જેવા અત્યંત ઝડપી ગોલંદાજ ધરાવતી યૉર્કશાયરની મજબૂત ટીમ સામે મુકાબલો ખેલવાનો હતો. વીસ વર્ષના પટૌડીએ પીઢ અનુભવી જેવી રમત બતાવી. એણે પ્રથમ દાવમાં ૧૦૬ રન કર્યા, તો બીજા દાવમાં અણનમ રહીને ૧૦૩ રન કર્યા. પછી તરત જ મિડલસેક્સની ટીમ સામે ૧૪૪ રન કર્યા. સતત ત્રણ દાવમાં સદી કરીને પટૌડીએ સનસનાટી મચાવી દીધી. ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી તરફથી સતત ચાર સદી નોંધાવવાનો વિક્ર્મ ઇફ્તિખારઅલી ધરાવતા હતા. આ પછી ગ્લેમોર્ગન પરગણાની ટીમ સામે જિમ મેકકોનોનની ગોલંદાજીમાં નજીવા ૨ને આઉટ થઈ જતાં પટૌડી પોતાના પિતાના વિક્ર્મને પહોંચી શક્યો નહીં, પણ એની જોશીલી

*** K

Page #32

અને શાનદાર ૨મતે સહુનાં મન હરી લીધાં. ઇંગ્લૅન્ડના અગ્રણી વિવેચક શ્રી ઇ. ડબ્લ્યુ. સ્વોન્ટને લખ્યું :
“ક્રિકેટના નભોમંડળમાં પટૌડીનો સિતારો ઝડપથી પ્રકાશી રહ્યો છે.” પટૌડીને ઇંગ્લૅન્ડની ‘ક્રિકેટ રાઇટર્સ ક્લબ’ નામની સંસ્થાએ ‘સૌથી વધુ આશાસ્પદ યુવાન ક્રિકેટર'નો ખિતાબ એનાયત કર્યો. પટૌડીની સામે ડગલે ને પગલે એના પિતાની સિદ્ધિ આવતી હતી. ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીની ટીમના સુકાની પટૌડીએ આ વર્ષે ૧૨૧૬ રન કર્યા. ૧૯૩૧માં એમના પિતાએ સ્થાપેલા ૧૩૦૭ રનના યુનિવર્સિટી-વિક્ર્મથી પટૌડી માત્ર ૯૧ ૨ન દૂર હતા. હજી ત્રણ મૅચ ખેલવાની બાકી હતી. સહુ કોઈ રાહ જોઈ બેઠા હતા કે આ યુવાન પટૌડી એના પિતાની સિદ્ધિને ક્યારે પહોંચે ?
એવામાં એક એવી ઘટના બની કે પટૌડીની કારકિર્દીમાં ખળભળાટ મચી ગયો. ઝડપથી પ્રકાશતો જતો આ ક્રિકેટ-સિતારો એકાએક અસ્ત થઈ જવાનો ભય ઊભો થયો.
મનસૂરઅલી પટોડી
**

૧૯૬૧ની પહેલી જુલાઈનો એ દિવસ.
આ દિવસે પટૌડીએ સસેક્સની ટીમ સામે દિવસભર ફિલ્ડિંગ કરી. એ પછી ભોજન પતાવીને પોતાના મિત્રો સાથે ઉતારા તરફ પાછો ફરતો હતો. સલૂણી સંધ્યા હતી. દરિયાની ભેજવાળી હવા મંદ મંદ વહેતી હતી. ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીની ટીમનો વિકેટકીપર રોબિન વોટર્સ મોટર
★ ★

Zele l•lchhe

Page #33

ચલાવતો હતો. એવામાં એકાએક વચ્ચેના રસ્તા ઉપરથી મોટર આવી. બંને મોટર અથડાઈ. પટૌડીને જમણા હાથ અને જમણા ખભા ૫૨ ઈજા થઈ. એમના સાથી વોટર્સને કપાળે વાગ્યું. આ સમયે પટૌડીને જમણી આંખે થયેલી ઈજાનો ખ્યાલ ન હતો. એમ્બ્યુલન્સમાં જતી વખતે એમણે એના સાથીને કહ્યું,
અપંગનાં ઓજસ ર
“મારા હાથ પર ઈજા થઈ છે. યુનિવર્સિટી મૅચ વખતે એ સાજો થઈ ગયો હશે કે કેમ એ વિશે મને શંકા છે.”
પટૌડીની આંખમાં કશીય પીડા થતી ન હતી. બ્રાઇટનની હૉસ્પિટલમાં પટૌડી સવારે ઊઠ્યો ત્યારે દાક્તરે જણાવ્યું કે એની જમણી આંખમાં મોટરના આગળના કાચની કણી ઘૂસી ગઈ છે. આથી ઑપરેશન કરીને કણી કાઢવી પડશે. પટૌડી પહેલાં તો આ વાત સાંભળી આશ્ચર્ય પામ્યો. તાબડતોબ સર્જનને બોલાવવામાં આવ્યા. ઑપરેશન થયું. ફરી વાર પણ ઑપરેશન કરવું પડ્યું.
આ ઈજાને કારણે પટૌડીની આંખો નેત્રમણિ (લેન્સ) પીગળી ૧૬ ગયો. આંખના બીજા ભાગોને ઈજા થવાથી જુવાન પટૌડીની જમણી આંખનું તેજ સદાને માટે વિલીન થઈ ગયું.
ચોપાસ દુઃખની લાગણી ફેલાઈ ગઈ. જેની નવાબી શાનવાળી બૅટિંગે સેંકડો ક્રિકેટશોખીનોને ખુશ કર્યા હતા, એ ફરી જોવા નહીં મળે ? હજી એક કળી ખીલતી હતી, એને મનભર વસંતનોય સ્પર્શ થયો ન હતો અને પાનખર વીંટળાઈ વળી !
એક આંખે બીજી કોઈ રમત રમાય ખરી, પણ ઘૂમતા આવતા દડાની કોઈ રમત ખેલવી એ લોઢાના ચણા ચાવવા જેવું કામ ગણાય. દડાની રમતમાં તો બંને આંખની જરૂર પડે. એય વળી ચપળ આંખ હોવી જોઈએ. બંને બાજુથી વળાંક (ટર્ન) લઈને આવતા દડા કેવી રીતે પરખાય ? પીચ પડ્યા પછી ખૂબ નીચે કે ખૂબ ઊંચે આવતા દડા કેવી રીતે ઝડપાય ? ખૂબ ઝડપથી આવતા દડાને પકડવા માટે તો એટલી જ ચપળ આંખો જોઈએ. ગોલંદાજની આંગળી અને કાંડાની ચતુરાઈથી આટાપાટા ખેલતા દડા સામે એક આંખે કઈ રીતે ઝઝૂમાય?

K

Page #34

વળી, હવે પટૌડીને કોઈ સામાન્ય ગોલંદાજની ગોલંદાજીનો સામનો કરવાનો ન હતો. પ્રથમ કક્ષાના ક્રિકેટના ઉત્કૃષ્ટ ગોલંદાજો સામે ઝીંક ઝીલવાની હતી.
ક્રિકેટના ઇતિહાસમાં આ અગાઉ એક આંખવાળા ચાર ખેલાડીઓની નોંધ મળતી હતી. એક ખેલાડી તે શફાકતહુસેન. ૧૯૧૧માં એ પતિયાલાના મહારાજાની ટીમ તરફથી ઇંગ્લૅન્ડના પ્રવાસે ગમા હતા. ઇંગ્લૅન્ડમાં તેઓ સત્તાવીસ દાવ ખેલ્યા, તેમાં માત્ર દસ શક્યા અને નવ્વાણું ઓવર
‘ટાયગર’પટૌડી
રનની સરેરાશથી કુલ ૨૩૨ રન કરી
નાખીને ચોત્રીસ રનની સરેરાશથી બાર વિકેટ ઝડપી શક્યા. આમ એક આંખ ધરાવતા શફાકતહુસેન ક્રિકેટના મેદાન પર કામયાબી હાંસલ કરી શક્યા નહીં.
દક્ષિણ આફ્રિકાના નુપેન નામના ગોલંદાજે પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધમાં એક આંખ ગુમાવી હતી. આ પછી તે ટેસ્ટક્રિકેટ રમ્યા અને દક્ષિણ આફ્રિકાના સર્વશ્રેષ્ઠ ઝડપી ગોલંદાજ બન્યા હતા. એક આંખે ગોલંદાજ થવાય, પણ બૅટ્સમૅન થવાય ખરું ?
એમ તો રણજી ટ્રોફીમાં સૌપ્રથમ હૅટ્રિક મેળવનાર ગોલંદાજ બકવા જીલાણી પણ એક આંખ ધરાવતો હતો. જમણા હાથે મધ્યમ ઝડપી ગોલંદાજી કરતા જીલાણીએ ૧૯૩૪-'૩૫માં પોતાની પ્રથમ રણજી ટ્રોફી મૅચમાં જ નોર્ધર્ન ઇન્ડિયા તરફથી સધર્ન પંજાબ સામે હૅટ્રિક મેળવી હતી.
મ
{{ =

9 | me Ichhe

Page #35

આ એક આંખવાળો ગોલંદાજ ઈ. સ. ૧૯૩૬માં ઇંગ્લેન્ડના પ્રવાસે ગયેલી ભારતીય ટીમના એક સભ્ય તરીકે ગયો હતો અને ઓવલની ત્રીજી ટેસ્ટમાં એને ટેસ્ટ ખેલવાની તક મળી હતી. ૧૯૩૫માં ઓસ્ટ્રેલિયા સામે બે બિનસત્તાવાર ટેસ્ટ રમ્યો હતો. એક આંખવાળા મધ્યમ ઝડપી ગોલંદાજ અને સારી બેટિંગ કરી શકતા જીલાણીનું ૧૯૪૧ની બીજી જુલાઈએ અકસ્માતને કારણે અકાળ અવસાન થયું હતું.
ચોથા ખેલાડી એ ક્રિકેટના જાદુગર તરીકે ઓળખાયેલા મહાન જામ રણજિતસિંહ. ક્રિકેટના એ અમર ખેલાડીની આંખ એટલી ચપળ હતી કે એમની સાથે ખેલનારા એમ કહેતા કે તેઓ ઝડપથી વીંઝાતા દડા પરના ટાંકાને પણ જોઈ શકતા હતા.
ઈ. સ. ૧૯૧૫માં એક અકસ્માતમાં રણજિતસિંહે જમણી આંખ ગુમાવી. આ પછી એ ૧૯૨૦ના ઑગસ્ટ મહિનામાં પ્રથમ કક્ષાની ત્રણ જ મૅચ રમ્યા. પ્રથમ મૅચમાં ૧૬ રન, બીજી મૅચમાં ૯ અને ૧૩ રન અને ત્રીજી મૅચમાં માત્ર એક રન કરી શક્યા. આ મૅચ એમની આખરી મૅચ બની. આ ત્રણ મૅચ રમવા પાછળ રણજિતસિંહનો હેતુ જુદો હતો. તેમની ઇચ્છા ક્રિકેટનું એક પુસ્તક લખવાની હતી. એમાંય ખાસ તો એક આંખે કેવી રીતે બૅટિંગ કરી શકાય એ દર્શાવવાનો હેતુ હતો. કમનસીબે રણજિતસિંહ આવું કોઈ પુસ્તક લખી શક્યા નહીં.
રણજિતસિંહ એક આંખે બેટિંગ કરવાના વિષય પર પુસ્તક લખવા માગતા હતા, પણ તે કરી બતાવવાનો પડકાર પટૌડી સામે ખડો થયો. ક્રિકેટ એ પટૌડીને મન જીવન હતું. એની નસેનસમાં ક્રિકેટપ્રેમ વહેતો હતો. એને રમતવીર પિતાના સંસ્કાર ગળથુથીમાં મળ્યા હતા.
ચોતરફ ઘેરી નિરાશાએ ભરડો ઘાલ્યો હતો. સહુને એમ થયું કે હવે પટૌડીની નવાબી બૅટિંગ ફરીથી જોવા નહીં મળે. સર્વત્ર હતાશા ફેલાયેલી હતી. માત્ર એક જ માનવીના હૃદયમાં શ્રદ્ધા હતી કે પટૌડી ક્રિકેટના મેદાન પર પોતાની તાકાત બતાવી શકશે, અને એ માનવી તે બીજો કોઈ
૧૮
અપંગનાં ઓજસ

Page #36

નહીં, પણ ખુદ પટૌડી ! પટૌડીનો જીવનમંત્ર હતો : “હિંમતે મર્દા, તો મદદે ખુદા.” હિંમતવાન પુરુષને ઈશ્વર સદાય સહાય કરે છે. ક્રિકેટના ઇતિહાસમાં એક આંખે ખેલીને બૅટિંગમાં કામયાબી હાંસલ કરનારો એકેય ખેલાડી નજરે પડતો ન હતો. ખુદ રણજિતસિંહ જેવા નિષ્ફળ ગયા હતા. પરંતુ ૨૦ વર્ષના યુવાન પટૌડીએ સહેજે હિંમત ગુમાવી ન હતી. એને તો હ્રદયમાં દૃઢ વિશ્વાસ હતો કે એ જરૂર ક્રિકેટ ખેલશે જ ! ખેલ્યા વિના રહેશે નહીં.
બે આંખથી કામ કરવા ટેવાયેલા માનવીને એક આંખે કામ કરવું કઈ રીતે ફાવે ? ડગલે ને પગલે મુશ્કેલી સામી મળે. એ સમયની પોતાની સ્થિતિનું બયાન કરતાં પટૌડી કહે છે, ‘રોજિંદો જીવનવ્યવહાર મારા માટે થોડો કપરો બન્યો હતો. ઑપરેશન થયા બાદ ત્રણચાર અઠવાડિયાં પછી આ અકસ્માતથી મારી બૅટિંગ પર કેટલી અસર થઈ છે તે જાણવા ‘નેટ’ પર ગયો. કોઈ વિરોધી મુક્કાબાજની મુક્કાબાજીથી એક આંખે ઘાયલ થઈને મુક્કાબાજી ખેલતો મુક્કાબાજ જ આ મુશ્કેલીને સમજી શકે. ૧૯ કોઈ પણ વસ્તુનું સ્થાન અને તેનું અંતર પારખવામાં મુશ્કેલી પડતી. જેમ કે સિગારેટ સળગાવવા ગયો ત્યારે એના છેડાનો પા ઇંચ જેટલો ભાગ દેખાતો નહીં. કુંજામાંથી વાસણમાં પાણી રેડતો તો પાણી વાસણમાં પડવાને બદલે ટેબલ પર પડતું. આવી અનેક મુશ્કેલીઓમાંથી પટૌડી પસાર થયો. ધીરે ધીરે એ દરેક કામ કરવાનો ઉપાય શોધી કાઢવા લાગ્યો.
પટૌડી પહેલી વાર ‘નેટ’ પર ખેલ્યો ત્યારે એની પરેશાનીનો પાર ન રહ્યો. શરૂઆતમાં તો બૅટ અને બૉલ મળે જ નહીં, એની ગતિ પારખી શકે નહીં. પણ એનાથી મૂંઝાઈને કપાળે હાથ મૂકી બેસી રહેનારો આ માનવી ન હતો. એ વધુ ને વધુ ખેલતો ગયો. એક આંખે કયા દડા ખેલી શકાય તેમ નથી તેનું માપ કાઢવા લાગ્યો. એણે બૅટ પકડીને ઊભા રહેવાની રીત બદલી. ‘હાફ-વૉલી’ દડાને ડ્રાઇવ કરવાનો પોતાનો
****1

heme ichle

Page #37

| મોજીલો શોખ છોડી દેવો પડ્યો. એણે બૅટ ઘુમાવીને લગાવાતો હૂકનો ફટકો લગાવવો બંધ કર્યો. એક આંખે લેટ-કટ** લગાવવી જોખમભરી જણાતાં એ ફટકો લગાવવાનું પણ બંધ કર્યું. સીધા પડેલા દડાને બંટ અને પેડ આગળ લઈ જઈ રમતો, જ્યારે વિકેટ બહાર જતા દડાને જોરદાર રીતે ડ્રાઇવ કરતો. પટૌડીની મથામણ ચાલુ જ રહી. એ પોતાની મર્યાદાઓ શોધતો અને એ મર્યાદાઓને કેવી રીતે પાર કરવી એનો ઉપાય ખોળવા માટે સતત મથતો હતો.
એવામાં આનંદના એક સમાચાર આવ્યા. ૧૯૬૧-૬૨માં ભારતના પ્રવાસે આવેલી એમ.સી .સી ની ટીમ સામે ભારતીય ક્રિકેટ બોર્ડના પ્રમુખની ટીમનું સુકાનીપદ પટૌડીને સોંપવામાં આવ્યું. ઘાયલ પટૌડી વધુ ને વધુ ક્રિકેટ ખેલવા ચાહતો હતો. એ ક્રિકેટના મેદાન પર ઝઝૂમીને ફરી પોતાનું નામ રોશન કરવા માગતો હતો. હૈદરાબાદમાં એમ.સી.સી ની ટીમ સામે મંચ ખેલાઈ. એક આંખનું અજવાળું ધરાવતો પટૌડી રમવા મેદાને પડ્યો.
એણે જમણી આંખે કોન્ટેક્ટ લેન્સ પહેર્યો હતો. પણ આ શું ? એને ૨૦ પોતાની સામે બે દડા દેખાવા માંડ્યા. છ ઇંચના અંતરે તેની સામે બે દડા
વીંઝાયા હોય તેમ લાગ્યું. માંડ માંડ એ સાચો દડો પારખી શકતો હતો.
પટૌડી બેચેન બની ગયો. ચાના વિસામાનો સમય થયો. ૩૫ રન કરનાર ૬ પટૌડીએ પેવિલિયનમાં આવીને લેન્સ કાઢી નાખ્યો અને ફરી મેદાને પડ્યો. પટૌડીએ 90 રન કર્યા અને પોતાની ટીમ તરફથી સૌથી વધુ જુમલો નોંધાવનાર ખેલાડી બન્યો.
હૃદયમાં તો સતત મથામણ ચાલતી હતી. એક આંખે વધુ ને વધુ મોટે ભાગે ઝડપી, ટૂંકી પીચવાળા દડાને આ પ્રકારનો ફટકો લગાવવામાં આવે છે. આવો દડો ઊછળીને સ્ટમ્પની લાઇનમાં આવતો હોય તો ખેલાડી ક્રીઝની અંદર જઈને હૂક મારે છે. આવા દડાને લેગસ્ટમ્પ કે તેની બહાર મારવામાં આવે છે. આમ કરવામાં બૅટ અને હાથની ક્રિયા હૂકનો આકાર લે છે. આમાં બૅટ્સમૅન દડાને ઑફ-સ્ટમ્પની બહાર આવતો જુએ અને દડો પસાર થયા બાદ તેને ગલી કે સ્લીપ તરફ ફટકો મારે છે.
અપંગનાં ઓજસ

Page #38

સારું કેવી રીતે ખેલી શકાય તેની મનમાં અવિરત શોધ ચાલતી હતી. પણ પટૌડીની રમવાની છટા અને હિંમતના કારણે કોઈને એની ઈજાની ગંભીરતાનો ખ્યાલ ન આવ્યો. હજી તો એ ઘાયલ જમણા ખભાથી હાથ ઘુમાવીને દડાને ઉછાળી પણ શકતો ન હતો. અકસ્માત પછીની પ્રથમ મેચમાં સારા દેખાવને કારણે નવી દિલ્હીની ત્રીજી ટેસ્ટ માટે ભારતીય ટીમના ખેલાડી તરીકે પટૌડીની પસંદગી થઈ. આ પછી પટૌડીએ ટેસ્ટક્રિકેટમાં કદી પાછા ડગ ભર્યા નથી. આ ટેસ્ટ શ્રેણીની મદ્રાસની પાંચમી ટેસ્ટમાં પટૌડીએ સદી કરી. ફિલ્ડરના માથા પરથી દડાને એવા આબાદ કુદાવ્યા કે પટૌડીની આ સદી ટેસ્ટ શ્રેણીની સૌથી શાનદાર સદી બની ગઈ.
પટૌડીના પિતાએ પોતાની પ્રથમ ટેસ્ટમાં સદી કરી હતી. જ્યારે પટૌડીએ પોતાની ત્રીજી ટેસ્ટમાં સદી કરી, પણ સદી કરવા માટે પટૌડીએ પોતાના પિતા કરતાં અર્ધો સમય લીધો. એણે ૧૯ ચોગ્ગા અને ૨ છગ્ગા લગાવી માત્ર અઢી કલાકમાં સદી કરી. પટોડીની સદીને કારણે ઇંગ્લેન્ડ સામે ભારત પ્રથમ વાર “રબર મેળવ્યું. પટૌડીએ ભારતીય ટીમમાં પોતાનું સ્થાન નિશ્ચિત કરી દીધું. આશ્ચર્યની હકીકત એ છે કે એણે આ [૨૧] બધું ગંભીર મોટર-અકસ્માત પછી માત્ર છઠ્ઠ મહિને જ કર્યું !
અકસ્માતથી પટૌડીની એક આંખનું તેજ ગયું, પરંતુ પુરુષાર્થથી ! એણે પોતાનું બૅટિંગ-તેજ પાછું મેળવ્યું. પોતાની કૅપ જમણી બાજુ વાંકી 15 રાખવા લાગ્યો. એનો પડછાયો જમણી આંખ પર પડતો, જેથી દરેક | ચીજ બે દેખાતી બંધ થઈ ગઈ. ગંભીર ઈજાને કારણે એની ૨મતની આક્રમકતા અને આકર્ષકતા સહેજે ઓછી થઈ ન હતી. આંખની રોશનીની મર્યાદાને કારણે વિકેટની નજીક ફિલ્ડિંગ કરવાનું છોડી દેવું પડ્યું. પટૌડી વિકેટથી દૂર કવર-પોઇન્ટના સ્થાને ફિલ્ડિંગ કરવા લાગ્યો, પરંતુ એણે એવી મહેનત કરી કે એની ચપળતા, આશ્ચર્યજનક ધારણાશક્તિ, ત્વરિત હલનચલન તેમજ છટાદાર રીતે દડાને ઝડપવાની અને પાછો ફેંકવાની
ટેસ્ટશ્રેણીમાં વિજયી. ટીમને “રબર' મળ્યું એમ કહેવાય છે. પણ આમાં વિજેતા ટીમને કશું આપવામાં આવતું નથી. ક્રિકેટમાં પ્રચલિત એવો રબર’ શબ્દ બ્રિજની રમતમાંથી લેવાયો છે.
અપંગનાં ઓજસ

Page #39

૨૨
ene p*lchhe
કુશળતાને કારણે એ થોડા સમયમાં ‘કવ૨-પોઇન્ટ’ની જગ્યા પરનો વિશ્વશ્રેષ્ઠ ફિલ્ડર બન્યો. માત્ર એક જ આંખનું તેજ ધરાવતો માનવી ફિલ્ડિંગમાં આવી કામયાબી મેળવે તે એક અશક્ય બાબત જ ગણાય. પટૌડીએ સતત તાલીમ અને સખત મહેનતથી આ અશક્ય બાબતને શક્ય બનાવી.
૧૯૬૨માં એક મોટી જવાબદારી પટૌડી પર આવી પડી. નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટ૨ને ચાર્લી ગ્રિફિથનો દડો માથા પર વાગતાં એકવીસ વર્ષ, બે મહિના અને અઢાર દિવસની ઉંમર ધરાવતા પટૌડીને શિરે સુકાનીપદનો કાંટાળો તાજ મુકાયો. પટૌડી ક્રિકેટજગતનો સૌથી નાની વયનો ટેસ્ટસુકાની બન્યો. ભારતના સુકાની તરીકે પટૌડીએ રમત ખેલવાની આખી રીત બદલી નાખી. ધીમા અને કંટાળાજનક ક્રિકેટને બદલે ઝડપી, આકર્ષક અને પરિણામદાયી ક્રિકેટ પર ભાર મૂક્યો. સી. કે. નાયડુ પછીનો પહેલો આક્રમક સુકાની બન્યો.
પટૌડીની મથામણ ચાલુ જ હતી, પણ હિંમતવાનને સદાય ઈશ્વર સહાય કરે છે. એવી રીતે પટૌડી એક પછી એક સિદ્ધિ હાંસલ કરતો હતો. ઈ. સ. ૧૯૬૩માં ઇંગ્લેન્ડની ધરતી પર પગ મૂકતાં પટૌડીને ફરી ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીની ટીમનું સુકાનીપદ એનાયત કરવામાં આવ્યું. યુનિવર્સિટી ક્રિકેટમાં આવો બનાવ વિરલ જ ગણાય. મહાન બૅટધર રણજિતસિંહ, દુલીપસિંહ કે ઇફ્તિખારઅલી (સ્વ. પટૌડીના નવાબ) ઇંગ્લૅન્ડ તરફથી ટેસ્ટમાં રમ્યા, પરંતુ કોઈનેય પોતાના અભ્યાસકાળ દરમિયાન યુનિવર્સિટી ટીમનું સુકાનીપદ મળ્યું ન હતું. આગળ જતાં જિમ પાર્કસ જેવા ઇંગ્લૅન્ડ તરફથી ટેસ્ટ ખેલી ચૂકેલા અનુભવી ખેલાડી હોવા છતાં પટૌડીને સસેક્સ પરગણાની ટીમનું સુકાનીપદ મળ્યું.
ધીરે ધીરે પૌડીના જમણા ખભા પર થયેલી ઈજાની અસર ઓછી થઈ. બે વર્ષ સુધી પટૌડી જમણા હાથે દડો વીંઝી શકતો ન હતો. ૧૯૬૪માં સુકાની પટૌડીએ નવી દિલ્હીની ચોથી ટેસ્ટમાં અણનમ રહીને ૨૦૩ રન કર્યા અને ઇંગ્લૅન્ડની ટીમ સામે બેવડી સદી ફટકારનાર
K

=

Page #40

સર્વપ્રથમ ભારતીય ખેલાડી બન્યો. પછી તો શાનદાર સિદ્ધિ પુરુષાર્થી પૌડીના કદમ ચૂમતી જ રહી.
૧૯૬૪માં ઑસ્ટ્રેલિયા સામે મદ્રાસની પ્રથમ ટેસ્ટમાં અણનમ રહીને ૧૨૮ ૨ન કર્યા. પોતાના પિતાની માફક ઑસ્ટ્રેલિયા સામેના પોતાના પ્રથમ ટેસ્ટ મુકાબલામાં પટૌડીએ સદી કરી. મુંબઈની બીજી ટેસ્ટમાં કટોકટીને સમયે જવાબદારીભરી રમત બતાવીને પ્રથમ દાવમાં ૮૬ અને બીજા દાવમાં ૫૩ રન કર્યા. આ મૅચમાં વિજયાદશમીને દિવસે ભારતને યાદગાર વિજય મળ્યો. પટૌડીના સુકાનીપદ હેઠળ આ ટેસ્ટશ્રેણીમાં ભારતીય ટીમે ઑસ્ટ્રેલિયાની મજબૂત ગણાતી ટીમની બરાબરી કરી.
ઈ. સ. ૧૯૬૭માં ઇંગ્લૅન્ડમાં હેડિંગ્લેમાં ખેલાયેલી પ્રથમ ટેસ્ટમાં ભારતે કંગાળ દેખાવ કર્યો, ભારત ઇંગ્લૅન્ડના ગંજાવર જુમલાનો સામનો કરી શક્યું નહીં. પ્રથમ દાવમાં ૧૬૪ રનમાં ભારતીય ટીમ આઉટ થઈ ગઈ. ૩૮૬ ૨ન પાછળ રહેલું ભારત ફોલોઓન થયું. આ સમયે એક પણ ચાન્સ આપ્યા વિના પટૌડીએ પાછળના સામાન્ય ખેલાડીઓના સાથમાં ૧૪૮ રન કર્યા. ભારતીય ટીમે ૫૧૦ રનનો જુમલો કર્યો. ઇંગ્લૅન્ડના અગાઉના પાંચે પ્રવાસમાં ભારતીય ટીમ આટલો જુમલો કરી શકી ન હતી. પટૌડીની શાનદાર રમતે ભારતની નબળી બૅટિંગમાં નવચેતનનો સંચાર કર્યો. વેસ્ટ ઇન્ડિઝના અમર ઑલરાઉન્ડર લિયરી કોન્સ્ટેનટાઇને પટૌડીની આ રમતને ક્રિકેટના ઇતિહાસની એક અત્યંત હિંમતભરી રમત કહીને બિરદાવી. ‘ડેઇલી એક્સપ્રેસ’ નામના અખબારે પટૌડીની રમતને ‘આધુનિક ટેસ્ટક્રિકેટની ભવ્ય સદીઓમાંની એક સદી’ કહીને લખ્યું કે, ‘ઇંગ્લૅન્ડ ‘ટાયગર’ (પટૌડીનું ઉપનામ)ને સલામી આપે છે.’
૧૯૬૭-૬૮માં ભારતીય ટીમ ઑસ્ટ્રેલિયાના પ્રવાસે ગઈ. પટૌડીના ડાબા પગના સાથળ પર ઈજા થઈ હતી. દાક્તરોએ રમવાની મનાઈ કરી હોવા છતાં મેલબોર્નની બીજી ટેસ્ટમાં ખેલવા માટે પટૌડી મેદાને પડ્યો. આ સમયે ઝડપી ગોલંદાજ ગ્રેહામ મેકન્ઝી એની જલદતા વેરી રહ્યો હતો. માત્ર ૨૫ રનમાં જ ભારતની ૫ વિકેટ ટપોટપ ખરી પડી. પટૌડી લંગડાતો લંગડાતો મેદાન પર આવ્યો. એણે ૭૫ રન કરીને એક ખમીરભરી
*
R

R

૨૩
અપંગનાં ઓજસ

Page #41

રમત બતાવી. બીજા દાવ સમયે તો પટૌડીના પગે એટલી બધી પીડા થતી હતી કે ન પૂછો વાત. એ ઘાયલ પગ સાવ નકામો બની ગયો હતો. એક પગના સહારે ખેલીને પટૌડીએ ૮૫ રન કર્યા. એની શાનદાર રમત જોઈને સહુને વિચાર આવ્યો કે આ ખેલાડીના બંને પગ અને બંને આંખ સારાં હોત તો એણે કેવી અદ્ભુત રમત બતાવી હોત !
આ પછી ભારતીય ટીમ ન્યૂઝીલેન્ડના પ્રવાસે ગઈ અને એમાં વિજયને વરી. વિદેશની ધરતી પર પ્રથમ વાર ટેસ્ટ શ્રેણીમાં ભારતને વિજય અપાવવાનું માન સુકાની પટૌડીને ફાળે જાય છે. ૧૯૬૯માં ન્યૂઝીલેન્ડની ટીમ ભારતના પ્રવાસે આવી. મુંબઈની પ્રથમ ટેસ્ટમાં ભારતના ૧૫૩ રનના જવાબમાં ન્યૂઝીલેન્ડની ટીમે ૨૨૯ રન કર્યા. ભારતે ૭૩ રનની ખોટ સાથે બીજો દાવ શરૂ કર્યો. આબિદઅલી, ચેતન ચૌહાણ, અજિત વાડેકર, રૂસી સુરતી, હનુમંતસિંઘ અને ફારૂખ એન્જિનિયર જેવા ચુનંદા ખેલાડીઓ આઉટ થઈ ગયા. ભારત માત્ર ૯૨ રન જ આગળ હતું. આ સમયે પટૌડીએ ૨૮૨ મિનિટ ખેલીને કીમતી ગણાય એવા ૬૭ રન કર્યા. એની સાવધાની તો અનોખી જ હતી. એની એક ભૂલ ભારતને પરાજય આપનારી બને તેમ હતી. પરંતુ ધૈર્ય, હિંમત અને અનુભવ પર આધારિત એવી સુંદર રમત બતાવી કે ભારતને આ ટેસ્ટમાં ૬૦ રને જીત મળી. આ એકમાત્ર વિજયને કારણે ભારત ન્યૂઝીલેન્ડની ટીમ સામે બરોબરિયું સાબિત થઈ શક્યું.
૧૯૭૦માં ઓસ્ટ્રેલિયાની ટીમ સામે મુંબઈની પ્રથમ ટેસ્ટમાં છટાદાર ૨મત ખેલીને ૯૫ રન કર્યા. ૧૯૭૧માં ભારતીય ટીમ વેસ્ટ ઇન્ડિઝ અને ઇંગ્લેન્ડના પ્રવાસે ગઈ, પરંતુ વ્યવસાયની જવાબદારીને કારણે પટૌડી એમાં સામેલ ન થઈ શક્યો. ૧૯૭૨-૭૩માં ઇંગ્લેન્ડની ટીમ ભારતના પ્રવાસે આવી. ઇંગ્લેન્ડના સામાન્ય ગોલંદાજોની આગળ ભારતીય બેટિંગ પત્તાંના મહેલની માફક ગબડી પડી. આ સમયે મદ્રાસની ત્રીજી ટેસ્ટમાં પટૌડીને બોલાવવામાં આવ્યો. આ ખેલદિલ ખેલાડીને અજિત વાડેકરના હાથ નીચે રમવામાં કશી નાનમ ન હતી. સાચો ખેલાડી રમતને ચાહે છે, માન-મરતબાને નહીં. પટૌડીએ એવી છટાદાર રમત બતાવી કે ભારતીય
૨૪
અપંગનાં ઓજસ

Page #42

બૅટ્સમેનોનો આત્મવિશ્વાસ પાછો આવ્યો. ભારતની નબળી ગણાતી વચ્ચેના ક્રમની બૅટિંગ મજબૂત જણાઈ. પેંટ બૅંકોક નામના સ્પિનરની ગોલંદાજીમાં એક વાર સતત બે ચોગ્ગા લગાવ્યા, તો બીજી વાર એની એક ઓવરમાં ‘મિડ-વિકેટ’ પર ચોગ્ગો અને ‘લોંગઓન' પર છગ્ગો લગાવીને ૧૦ રન મેળવ્યા. આ સમયે પટૌડીએ છગ્ગો મારીને શાનદાર રીતે પોતાની અડધી સદી પૂરી કરી. પટૌડીની ૭૩ રનની રમત જોઈને સહુએ એને ‘નવાબ ઑફ ચૅપોક' કહીને વધાવી લીધો.
મનસૂરઅલી પટૌડી
૧૯૭૪-૭૫માં વેસ્ટ ઇન્ડિઝની ટીમ સુકાની ક્લાઇવ લૉઇડની ૨૫ આગેવાની હેઠળ ભારતના પ્રવાસે આવી. ઈ. સ. ૧૯૭૪માં અજિત વાડેકરના સુકાનીપદે ઇંગ્લૅન્ડમાં ગયેલી ભારતીય ટીમ ત્રણે ટેસ્ટમાં કારમી હાર પામી. ભારતીય ટીમની નૈતિક હિંમત અને સંગઠન છિન્નભિન્ન થઈ ગયાં, ત્યારે ફરી પટૌડીને સુકાનીપદ સોંપવાનો લોકજુવાળ જાગ્યો. પટૌડી ભારતનો પહેલો એવો સુકાની બન્યો કે જેણે પોતાના પુરુષાર્થથી ગુમાવેલું સુકાનીપદ પાછું મેળવ્યું. સતત ક્રિકેટ ખેલવાનું મુશ્કેલ બન્યું હોવાથી પટૌડી એની બૅટિંગની છટા દાખવી શક્યો નહીં, તેમ છતાં ૧૯૭૪ની તા. ૨૭મી ડિસેમ્બરે કલકત્તાના ઈડન ગાર્ડન મેદાન પરની ત્રીજી ટેસ્ટમાં ઘાયલ પટૌડીએ ભવ્ય રમત બતાવી. ખતરનાક પુરવાર થયેલા ઝડપી ગોલંદાજ વાન હોલ્ડરની એક ઓવરમાં ચાર ચોગ્ગા અને એક બે રનનો ફટકો અને એક એક રનનો ફટકો એમ કુલ ૧૯ રન લીધા. ઈડન ગાર્ડનની ત્રીજી ટેસ્ટ અને ચપોક મેદાનની ચોથી ટેસ્ટના ભારતના યશસ્વી વિજયમાં અનુભવી પટૌડીની આવડતે ઘણો મોટો
**

{{\

Ene ·lche

Page #43

૨૭
elle +lehe
ફાળો આપ્યો. ટેસ્ટક્રિકેટમાં ખેલવા માટે છ થી આઠ મહિના સતત ક્રિકેટ ખેલવું જોઈએ તેવી પૌડીની દૃઢ માન્યતા હતી. હવે તે એટલો સમય ફાળવી શકે તેમ નહોતો, પરિણામે જૂની મૂડીના જોરે પોતાનું સ્થાન ટકાવવા કરતાં ટેસ્ટક્રિકેટમાંથી નિવૃત્તિ લીધી.
મનસૂરઅલીખાન પટૌડી એકલા ક્રિકેટર નથી. છટાદાર રીતે હૉકીની રમત પણ ખેલી જાણે છે. સાયકલ પોલોમાં તો એમણે મોટી નામના મેળવી છે. એક આંખની નિશાનબાજીથી બારેક વાઘને પણ વીંધ્યા છે. સંગીતના શોખીન પટૌડી કુશળતાથી તબલાં વગાડી જાણે છે. ક્રિકેટમાં એના ‘કવર ડ્રાઇવ' ઇંગ્લૅન્ડના મહાન ખેલાડી વૉલ્ટર હેમન્ડની યાદ આપે તેવા ગણાય. તેમના ‘લેગ-ગ્લાઇડ' પણ એટલા જ સુંદર મનાય છે. બરાબર ગણતરી કરીને ફિલ્ડરના માથા પરથી કે બાઉન્ડ્રી પ૨થી દડાને પસાર કરતા પટૌડીને જોવો એ તો લહાવો કહેવાય.
ક્રિકેટના ઇતિહાસમાં એક આંખે આવી અપૂર્વ સિદ્ધિ મેળવનારો બીજો કોઈ ખેલાડી પાક્યો નથી. પટૌડી ૪૬ ટેસ્ટ ખેલ્યો. એમાં ૪૦ ટેસ્ટમાં તે ભારતીય ટીમનો સુકાની રહ્યો. ઑસ્ટ્રેલિયા, ઇંગ્લૅન્ડ, વેસ્ટ ઇન્ડિઝ, ન્યૂઝીલૅન્ડ અને પૂર્વ આફ્રિકાનો ક્રિકેટપ્રવાસ ખેડ્યો. ૧૯૬૧માં યૉર્કશાયરની કાઉન્ટી ટીમ સામે અને ૧૯૬૪-૬૫માં રણજીટ્રોફીમાં સર્વિસીસ સામે મંચના બંને દાવમાં પટૌડીએ સદી કરી. ‘વિસડન’ના વર્ષના ઉત્કૃષ્ટ પાંચ ક્રિકેટરોમાં મનસૂરઅલીખાન પટૌડીને ૧૯૬૭માં સ્થાન મળ્યું. એવી જ રીતે મનસૂરઅલીખાનના પિતા સ્વ. પટૌડીના નવાબની ૧૯૩૨માં વિસડનના વર્ષના પાંચ ઉત્કૃષ્ટ ક્રિકેટરોમાં પસંદગી થઈ હતી. વિસડનના ઇતિહાસમાં પિતા અને પુત્ર બંનેએ સ્થાન મેળવ્યું હોય તેવો આ એક જ દાખલો છે. મનસૂરઅલીખાન પટૌડીએ ૪૬ ટેસ્ટના ૮૩ દાવમાં ૩૪ રનની સરેરાશથી ૨૭૯૨ રન કર્યા છે, તેમજ ૨૬ ચ કર્યા છે. આક્રમક દૃષ્ટિકોણ, રચનાત્મક બૅટિંગ, છટાદાર ફિલ્ડિંગ અને નક્કર સુકાનીપદના સામર્થ્ય માટે ક્રિકેટજગતમાં એ સ્થાન પામશે, પણ એથીય વધુ પુરુષાર્થના બળે રમતજગતમાં ‘એક આંખની અજાયબી' બનનાર ખેલાડી તરીકે સદાય યાદ કરાશે.

**

X

Page #44

તા
.'
હી છે
માનવતાની દોડ
ઈ. સ. ૧૯૭૭ની આ વાત છે. કેનેડાની એક હૉસ્પિટલમાં ટેરી ફોક્સ નામનો એક દર્દી પીડાથી તરફડતો હતો. એના પગમાં અસહ્ય વેદના થતી હતી. વારંવાર પગ હલાવતો હતો અને ચીસો નાંખતો હતો.
ડોક્ટરોએ નિદાન માટે પગનો એક્સ-રે લેવાનું નક્કી કર્યું. એક્સરે લેતાં જાણ થઈ કે એના પગમાં જે પીડા થાય છે તેનું કારણ તો કેન્સર છે ! આ જીવલેણ કૅન્સરને કોઈ પણ ભોગે વધતું અટકાવવું જોઈએ, આથી તરત જ ટેરી ફોક્સનો એ પગ ઑપરેશન કરીને કાપી નાખવામાં આવ્યો. કપાયેલા પગની જગ્યાએ લાકડાનો બનાવેલો કૃત્રિમ પગ લગાડવામાં આવ્યો, જેથી ટેરી ફોક્સ જાતે ચાલી શકે.
બાવીસ વર્ષના ટેરી ફોક્સને વિચાર આવ્યો કે આ દુનિયામાં અનેક રોગો થતા જોવા મળે છે. જેમ બીજા રોગોનો ઇલાજ હોય છે તો આ કૅન્સરનો ઇલાજ કેમ નથી ? એનો પણ ઇલાજ હોવો જોઈએ, જેથી માનવી આ રોગની સામે લડી શકે.
પોતાના મનનો આ પ્રશ્ન ટેરી ફોક્સ ડૉક્ટરોને પૂછળ્યો. ડૉક્ટરોએ કહ્યું કે એક સમયે ઘણા અસાધ્ય ગણાતા રોગો આજે સાધ્ય બની ગયા છે. એને માટે ઔષધો અને ઇલાજ શોધાયાં છે. કેન્સર આવો એક અસાધ્ય રોગ છે. એને માટે ઔષધોની શોધ ચાલી રહી છે પરંતુ આ શોધને માટે સારા એવા ધનની જરૂર છે. જો સારું એવું ભંડોળ એકઠું થાય તો જરૂર આ દિશામાં ઝડપથી શોધ થઈ શકે અને ઘણા માણસોને કૅન્સરની યાતનામાંથી ઉગારી શકાય તથા કેન્સરનો ભોગ બનતા અટકાવી શકાય.

Page #45

$ | me lehhe
MARATHON
ટેરી ફોક્સ
ડૉક્ટરોની વાત સાંભળીને ટેરી ફોક્સ શાંત થઈ ગયો, પણ મનમાં ઊંડે ઊંડે વિચારવા લાગ્યો કે પોતે આમાં કઈ રીતે મદદરૂપ થઈ શકે ? એણે ઘણી ગડમથલ કરી. કેટલીય યોજનાઓ કરી. આખરે એક યોજના અમલમાં મૂકી.
૧૯૮૦ના એપ્રિલ મહિનામાં કૅનેડાનાં અખબારોમાં એક સમાચાર પ્રગટ થયા. એમાં જણાવાયું હતું કે એક સાહસિક યુવાને પોતાના કૃત્રિમ પગથી કૅનેડા દેશનું સંપૂર્ણ ક્ષેત્રફળ પગપાળા દોડીને પસાર કરવાનું નક્કી કર્યું છે. આ સમાચારથી આખા કૅનેડામાં ખળભળાટ મચી ગયો. આનું કારણ એ કે કૅનેડા ઘણો વિશાળ દેશ છે. એના એક છેડાથી બીજા છેડાનું અંતર નવ હજાર માઈલનું છે. આટલું લાંબું અંતર પાર કરવું એ કોઈ સ્વસ્થ અને તંદુરસ્ત માણસને માટે પણ મુશ્કેલ હતું, ત્યારે અહીં તો કૃત્રિમ પગથી આ દોડ લગાવવાની હતી અને તેય કૅન્સરનો ભોગ બની

**

K

Page #46

TERRY FOX
ચૂકેલો ટેરી ફોક્સ આ કામ કરવાનો હતો !

કેટલાકે ટેરી ફોક્સને આવા સાહસથી અળગા રહેવાની સલાહ આપી. કેટલાકે કહ્યું કે ટેરી ફોક્સની આ ઘેલછા છે. આવા ખોટા ખ્યાલમાં એ ખુવાર થઈ જશે. પરંતુ ટેરી ફોક્સ સહેજે ડગ્યો નહીં. આ રીતે એક નકલી પગે આખુંય કૅનેડા ખૂંદીને એ કૅન્સર માટે ફાળો એકઠો કરવા માગતો હતો.
આખો દેશ ટેરી ફોક્સની એ દોડ પર નજર માંડીને બેઠો. અખબારોમાં ટેરી ફોક્સની પ્રવૃત્તિ ચમકવા લાગી. રેડિયો પરથી ‘એક પગની દોડ' વિશે સમાચારો પ્રસરિત થવા લાગ્યા. ૨૯ ટેલિવિઝન ટેરી ફોક્સની આ દોડનો જીવંત ચિતાર આપવા લાગ્યું. કૅનેડાના પૂર્વ ભાગમાં આવેલા ન્યૂ ફાઉન્ડલૅન્ડમાં આવેલા સેંટ જૉન બંદર પાસેના સમુદ્રનાં પાણીમાં ટેરી ફોક્સે પોતાનો કૃત્રિમ પગ અડાડીને એક પગની દોડનો પ્રારંભ કર્યો. આ દોડની એકેએક વિગત અખબાર, રેડિયો અને ટેલિવિઝન ૫૨થી મળવા લાગી. માત્ર કૅનેડામાં જ નહીં, બલ્કે અમેરિકામાં પણ ટેરી ફોક્સની દોડ જાણીતી બની. એના નામ પર કૅન્સરના રોગ માટે સંશોધન કરવા ફાળો એકત્રિત કરવાનું શરૂ થયું. ઠેર ઠેરથી આ માટે ફાળો આવવા લાગ્યો.
એક પગની દોડ
ટેરી ફોક્સ કૅનેડાના ટોરેન્ટો શહેરમાં પહોંચ્યો. હજારો સ્ત્રીપુરુષોએ એના આગમનને તાલીઓના ગડગડાટથી વધાવી લીધું. રસ્તાની
***

enPage #47

| બંને બાજુ લોકો ટેરી ફોક્સના સ્વાગત માટે ઊભા હતા. મોટા રાજવીની માફક ટેરી ફોક્સને માન મળ્યું અને સારું એવું દાન પણ મળ્યું.
દોડવીર ટેરી ફોક્સની સાથે ડૉક્ટરોની એક ટીમ પણ હતી જે વખતોવખત ટેરી ફોક્સના આરોગ્યની તપાસ કરતી હતી. ટેરી ફોક્સ જ્યારે કેનેડાના થંડરબે પ્રદેશમાં પહોંચ્યો ત્યારે ડૉક્ટરોએ એની દોડ અટકાવવા વિનંતી કરી. ટેરી ફોક્સના આખા શરીરમાં કેન્સરનો રોગ ફેલાઈ ચૂક્યો હતો. અત્યાર સુધીમાં પોતાના કૃત્રિમ પગથી ટેરી ફોક્સ ૩૩૩૯ માઈલનું અંતર પસાર કર્યું હતું. રેડિયો, ટેલિવિઝન અને અખબારોએ પણ “ટેરી ફોક્સ કેન્સર ફંડમાં ફાળો એકઠો કરવાનો શરૂ કરી દીધો હતો.
ટેરી ફોક્સની માનવતાની દોડ ચાલુ રહી. જે રોગથી પોતે ઘેરાઈ ગયો એનાથી બીજાને બચાવવાની એની દોડ ચાલુ રહી. ૧૯૮૦ના જૂનમાં ટેરી ફોક્સ કેન્સરથી મૃત્યુ પામ્યો. આટલા સમય સુધીમાં કેન્સરના ફંડ માટે સત્તર કરોડ રૂપિયા એકઠા થયા હતા અને હજી બીજો ફાળો આવી રહ્યો હતો. ટેરી ફોક્સના આ મહાન બલિદાનને માનવતાનું મહાન કાર્ય ગણવામાં આવ્યું. કેનેડાના ગવર્નર જનરલે ટેરી ફોક્સને કેનેડાનો સૌથી મહાન નાગરિકનું સન્માન આપ્યું.
આજે પણ દર વર્ષે ૧૯મી સપ્ટેમ્બર ટેરી ફોક્સની સ્મૃતિમાં “એક પગની દોડ' યોજવામાં આવે છે. આ દોડમાં અનેક લોકો ભાગ લે છે અને તેમાં કેન્સરના રોગ પરના સંશોધન માટે ફાળો એકઠો કરવામાં આવે છે.
અપંગનાં ઓજસ
જ8 % $

Page #48

ટેનિસની મહાણી
વિમ્બલ્ડન સ્પર્ધા એ લૉન ટેનિસની સૌથી ખ્યાતનામ અને
મહત્ત્વની સ્પર્ધા ગણાય છે. ૧૯૫૧ની વિમ્બલ્ડન સ્પર્ધાનો આખરી દિવસ હતો. આ દિવસે વિમ્બલ્ડનની તમામ સ્પર્ધાના રસાકસીભર્યા આખરી મુકાબલાઓ થવાના હતા.
સ્ત્રીઓની ‘સિંગલ્સ'ની મૅચમાં બે અમેરિકન ટેનિસ ખેલાડીઓ સામસામે ખેલવાની હતી. આ બંને મહિલા ખેલાડીઓ વિમ્બલ્ડનના સેન્ટર કોર્ટ ૫૨ ખેલી ચૂકી હતી. લૉન ટેનિસના એ તીર્થધામ પર ખેલવાનો બંનેને પૂરો અનુભવ હતો.
૫
આમાં એક અમેરિકન ખેલાડી હતી ડોરિસ હાર્ટ અને બીજી એનાથી વયમાં થોડી નાની એવી અમેરિકન ખેલાડી હતી શર્લી ફ્રે. આ બંને ડબલ્સની મૅચમાં એકસાથે જોડીના રૂપમાં ખેલતાં હતાં, આજે સિંગલ્સની મૅચમાં સામસામા દાવપેચ અજમાવવાના હતા.
૧૯૪૭ અને ૧૯૪૮માં ડોરિસ હાર્ટ વિમ્બલ્ડનની સ્ત્રીઓની અંતિમ સ્પર્ધા સુધી ખેલી ચૂકી હતી, પરંતુ બંને વખત અંતિમ સ્પર્ધામાં પરાજય થતાં પરાજિત તરીકે અંતે વિમ્બલ્ડનનો સેન્ટર કોર્ટ છોડવો પડ્યો હતો. ૧૯૫૧માં એ ત્રીજી વાર વિમ્બલ્ડનની અંતિમ સ્પર્ધામાં આવી હતી. અનુભવી ડોરિસ હાર્ટ જીતશે એવી સહુની ધારણા હતી. પ્રેક્ષકોનાં હૃદય રોમાંચથી ભરેલાં હતાં.
હકીકતમાં તો ડોરિસ હાર્ટ એક ભવ્ય વિજય મેળવીને વિમ્બલ્ડનની અંતિમ સ્પર્ધામાં પહોંચી હતી. એ વિજય એણે આપત્તિઓ સામે હસતે મુખે લડીને મેળવ્યો હતો.
એ વિજય ૨મતની દુનિયામાં કોઈ વિક્રમ રચનારો નહોતો, પરંતુ
*
R

૩૧

Page #49

# [ mle Page #50

ડોરિસની માતા જમણો પગ કપાવી નાખવાના સૂચન સાથે સહેજે સંમત ન થઈ. એને આશા હતી કે પોતાની પુત્રી જરૂર સાજી થશે. મમતાભરી માતા આશાના દોર પર મન ટાંગીને પુત્રીના નિષ્ક્રિય પગ પર માલિશ કરતી હતી.
ધીરજભર્યું આ કામ હતું, પણ જનનીના અપાર પ્રેમને સીમા ક્યાં હોય છે? કેટલાય મહિનાઓ સુધી માલિશ કરી, ત્યારે ડોરિસના પગમાં સહેજ સુધારો દેખાયો. જોકે એનો પગ એ પૂરેપૂરો સીધો કરી શકતી નહોતી. એ જમણા પગનો તદ્દન ઓછો ઉપયોગ કરી શકતી. એની અવસ્થા તો હજી અપંગ જેવી જ હતી.
કસોટી કદી એકલી આવતી નથી. એ તો એના દળકટક સાથે આવે છે. ડોરિસની દુર્દશામાં હજી રતિભાર સુધારો થયો હતો ત્યાં વળી એક નવી મુસીબત આવી. ડોરિસ નવ વર્ષની થઈ ત્યારે એને એક અત્યંત જોખમી ઑપરેશન કરાવવું પડ્યું. એનું પેટ ચીરીને ડૉક્ટરોએ શસ્ત્રક્રિયા કરી. એથીય વિશેષ તો ડોરિસ ઝડપથી તંદુરસ્ત બને તે માટે ડૉક્ટરોએ એને ફ્લોરિડા લઈ જવાની સલાહ આપી. સૂર્યપ્રકાશથી હૂંફાળા ફ્લોરિડામાં | ૩૩ ડોરિસ ઝડપથી સાજી-નરવી થાય તેમ હતું.
બાર મહિના પછી અશક્ત જમણા પગ સાથે ડોરિસ ફ્લોરિડામાં થોડું થોડું ટેનિસ રમવા લાગી. એનાથી બે વર્ષે મોટો એનો ભાઈ નાની બહેનની મર્યાદાઓ જાણતો હતો, તેમ છતાં એને પ્રોત્સાહન આપીને સતત ટેનિસ રમાડવા લાગ્યો. સમય પસાર થતો ગયો. ડોરિસના અશક્ત પગમાં શક્તિ આવતાં તે ધીમે ધીમે સીધા થતા ગયા. એણે પૈડાંવાળી ખુરશીનો ઉપયોગ કરવાનું સદંતર છોડી દીધું. બે વર્ષ બાદ તો નિશાળમાં ભણતી ડોરિસ ધીરે ધીરે તાકાત મેળવતી ગઈ અને નિશાળની સ્પર્ધાઓમાં ભાગ પણ લેવા લાગી.
એની માતાના આનંદનો પાર ન રહ્યો. ઈશ્વરની સહાય અને અંતરની શ્રદ્ધાના બળે એક ચમત્કાર નજરોનજર દીઠો. એમાં પણ એને ટેનિસ ખેલતી જોઈને તો એની માતાના હૈયાનો ઉમંગ સમાય નહીં. ટેનિસમાં પગનું હલનચલન ખૂબ અને સતત કરવું પડે. એક છેડેથી બીજે
**
- R

mane Flche

Page #51

છેડે દોડતા રહેવું પડે. આગળ ધસી જવું પડે અને પાછળ જઈને ખેલવું પડે. એક સમયે જે નિષ્ક્રિય પગ કાપી નાખવાનો વિચાર થતો હતો, એ જ પગ ટેનિસ કોર્ટ પર ચપળતાથી ઘૂમી રહ્યો !
જે સતત પ્રયત્નથી ડોરિસ હાર્ટે પોતાની પંગુતાને ફગાવી દીધી, એ જ સતત પ્રયત્નથી એ ટેનિસની સૌથી મોટી સ્પર્ધાના આખરી મુકાબલામાં આવી પહોંચી હતી.
અપંગનાં ઓજસ
૧૯૫૧ના જુલાઈના એક મધ્યાહ્ને જ્યારે વિમ્બલ્ડનની સિંગલ્સની આખરી સ્પર્ધા ખેલવા માટે ડોરિસ હાર્ટ બહાર આવી ત્યારે પ્રેક્ષકોએ ગગનભેદી હર્ષનાદોથી એને વધાવી લીધી. એ પછી ડોરિસ હાર્ટ અને શર્લી ફ્રે વચ્ચે જે આખરી મુકાબલો થયો અને એમાં ડોરિસ હાર્ટે જે અદ્ભુત કલાપૂર્ણ ૨મત બતાવી, એ તો આજેય યાદગાર ટેનિસ સ્પર્ધાઓમાં અમર નામના ધરાવે છે.
પ્રથમ સેટમાં શર્લી ફ્રે માત્ર ૨૦ પોઇન્ટ મેળવી શકી. ડોરિસ હાર્ટ ૬-૧થી પ્રભાવશાળી વિજય મેળવ્યો. ડોરિસ હાર્ટ પોતાની તમામ તાકાત ૩૪ નિચોવીને ખેલી રહી હતી. એક પછી એક એવા શૉટ લગાવતી હતી કે શર્લી ફ્રેને ‘બેઝ લાઇન' પર રહીને જ ખેલવું પડતું. શર્લી અત્યંત ઝડપી ખેલાડી ગણાતી પરંતુ ડોરિસ હાર્ટની ‘સર્વિસ’ અને ‘વોલી’ની શક્તિ તેમજ વેધકતાની આગળ એ નાકામયાબ નીવડી અને ડોરિસ હાર્ટ એકપણ ‘ગેઇમ’હાર્યા વિના બીજો સેટ પણ જીતી ગઈ. માત્ર ૩૫ મિનિટમાં વિમ્બલ્ડનની સ્ત્રીઓ માટેની આખરી સ્પર્ધા પૂરી થઈ ગઈ ! ખૂબ જ ઝડપથી પૂરી થયેલી અને ખૂબ જ મહત્ત્વની સ્ત્રીઓની સિંગલ્સની અંતિમ સ્પર્ધા તરીકે આને આજે પણ યાદ કરવામાં આવે છે. ટેનિસના એક સમીક્ષકે કહ્યું કે ૧૯૫૧ની આખી વિમ્બલ્ડન સ્પર્ધામાં ડોરિસ હાર્ટ જેવી આત્મવિશ્વાસભરી રમત તો કોઈએ બતાવી નથી.
ગગનભેદી હર્ષનાદોથી પ્રેક્ષકોએ એના વિજયને વધાવી લીધો. આ વિજય એ માત્ર કોઈ ટેનિસના ખિતાબનો નહોતો, પરંતુ આફતો અને વિટંબણાઓના એવરેસ્ટ પરનો વિજય હતો. કેટલીય મુશ્કેલીઓ પાર

**

XX K

Page #52

પર
કોઇ ટીકા
વા
કરીને ડોરિસ હાર્ટ આખરે છવીસમા વર્ષે વિમ્બલ્ડન વિજેતા બનવાનું પોતાનું સ્વપ્ન સાકાર કર્યું.
ડોરિસ હાર્ટની કલામયતાની દાસ્તાન આટલેથી જ પૂરી થતી નથી. એ દિવસે તો આ ટેનિસ ખેલાડીએ એટલી બધી શક્તિ બતાવી કે આ દિવસે એના જીવનનો અને લોન ટેનિસના ઇતિહાસનો સોનેરી દિવસ બની રહ્યો.
થોડા સમય બાદ ડોરિસ હાર્ટ ફરીથી શર્લી ફ્ર સાથે મેદાન પર આવી. આ સમયે બંને
ડોરિસ હાર્ટ સામસામે નહીં, પણ સાથે રહીને ડબલ્સની મૅચ ખેલવાનાં હતાં. આ ડબલ્સની મૅચમાં એમનો મુકાબલો કુ. લોસ બોર્ગ અને શ્રીમતી માર્ગારેટ ડુ પોન્ટ સામે થવાનો હતો. લોસ બોર્ગ અને માર્ગારેટની જોડી છેક ૧૯૪૮થી સ્ત્રીઓની ડબલ્સની મેચમાં વિજેતા બનીને પોતાની આણ વર્તાવતી હતી.
બધાની ધારણા પણ હતી કે એ જ અનુભવી અને વિજેતા જોડી સતત ચોથી વાર પણ વિમ્બલ્ડનની સ્ત્રીઓની ડબલ્સમાં વિજેતા બનશે, પરંતુ ડોરિસ હાર્ટના દિલમાં તો જુદા જ અરમાન હતા. એણે એવી ઉત્સાહ અને ખમીરભરી રમત બતાવી કે એની સાથી ખેલાડી શર્લ ફ્રેમાં મુકાબલો કરવાની નવી તાકાત પેદા થઈ. બંનેએ ૬-૩થી પ્રથમ સેટમાં જીત મેળવી. પ્રેક્ષકો સ્તબ્ધ બની ગયા. બીજા સેટ દરમિયાન અગાઉની
અપંગનાં ઓજસ | જ
છે ? - 24

Page #53

૩૭
ele l«lele
જગતની ઘણી સ્પર્ધાઓ જીતનારી લોસ બોર્ગ અને માર્ગારેટની જોડીએ જોશભરી રમત બતાવવા માંડી. એમને ‘ડબલ્સ'ના ખિતાબનો ઇજારો જાળવી રાખવો હતો, પરંતુ પ્રેક્ષકો ડોરિસ હાર્ટ અને શર્લી ફ્રેને બરાબર દાદ આપતા હતા. આ બંને ખેલાડીઓ એક-એક ‘પોઇન્ટ'નો અને એકએક ‘ગેઇમ’નો રસાકસીભર્યો જવાબ વાળતાં હતાં. ૯-‘ઑલ', ૧૦-૯, ૧૦-‘ઑલ’, ૧૧-૧૦ અને એમ રમત આગળ વધતી હતી. બરાબર ૧૨-૧૧ થયા હતા અને રમત હાર્ટ અને ફ્રેની જોડીને પક્ષે હતી, ત્યારે ગેઇમ જીતીને આ બંનેએ ડબલ્સમાં જીત મેળવી. છેલ્લાં ત્રણ વર્ષથી વિજેતા બનનારી જોડીએ પોતાનું બિરુદ ગુમાવ્યું. એથીય વિશેષ, ડોરિસ હાર્ટ અને શર્લી ફ્રેની વિજયની ઓછી શક્યતા ધરાવતી જોડી રોમાંચક જીત ઝડપી ગઈ !
હજી આ ઘટનાને માંડ એક કલાક થયો હશે કે ડોરિસ હાર્ટ ફરીથી સેન્ટર કોર્ટ પર આવી. હવે મિક્સ ડબલ્સનો મુકાબલો ઑસ્ટ્રેલિયાના ફ્રેન્ક સેજમેન સાથે રહી ખેલવાનો હતો. આ મિક્સ ડબલ્સમાં શ્રી મેરવ્યૂન રોસ અને શ્રીમતી નાન્સી બોલટનની ઑસ્ટ્રેલિયન જોડી સામે રમવાનું હતું.
આ એક જ દિવસે ખેલતાં ત્રીજા આખરી મુકાબલામાં ડોરિસ હાર્ટ વજેતા બને એમ કલ્પવું વધુ પડતું હતું, તેમ છતાં ડોરિસ હાર્ટે એની અડગ દૃઢતાથી કશુંય અશક્ય નથી એમ સાબિત કરી આપ્યું. આ મૅચ ઘણી લડાયક બની રહી. ડોરિસ હાર્ટે એની અડગ દૃઢતાથી કશુંય અશક્ય નથી એમ સાબિત કરી આપ્યું. આ મૅચ ઘણી લડાયક બની રહી. ડોરિસ હાર્ટે પોતાના પુરુષ સાથી ફૅન્ક સેજમન જેટલી જ શક્તિ બતાવી અને ૭-૫, ૬-૨થી વિજય મેળવ્યો. એ દિવસે ત્રીજી વાર ડોરિસ હાર્ટ અણનમ વિજેતાના રૂપમાં વિમ્બલ્ડનના સેન્ટર કોર્ટ પરથી ગગનભેદી હર્ષનાદો વચ્ચે વિદાય લીધી.
ડોરિસ હાર્ટની માફક વિમ્બલ્ડન સ્પર્ધામાં આ અગાઉ અને એ પછી ત્રણ-ત્રણ ખિતાબ જીતનારી મહિલા ટેનિસ ખેલાડીઓ થઈ છે, પરંતુ
~_
K

Page #54

છે
.
"
ના
'
,
,
,
૧૯૫૧માં ડોરિસ હાર્ટની જે રોમાંચક અને નાટયાત્મક રમતનો આનંદ મળ્યો એ તો હજી પણ યાદગાર બની રહ્યો છે. એમાં પણ એ દિવસ સોનેરી એ માટે ગણાશે કે એક બેડોળ જમણો પગ ધરાવતી છોકરી, કે જે આખી જિંદગી કોઈના સહારા વગર ચાલી શકી પણ ન હોત અને સદાય ટેનિસના કોર્ટની
બહાર એક ખૂણામાં બેઠી બેઠી, વિમ્બલ્ડન વિજેતા ડોરિસ હાર્ટ પોતાના નસીબને રોતી બીજાની રમતને નિહાળતી હોત, એવી ડોરિસ હાર્ટ એ દિવસે આપબળે વિમ્બલ્ડનના સેન્ટર કોર્ટ પર ટેનિસની મહારાણી બની !
૬: દીકરીની
+ * *
અપંગનાં ઓજસ | જી
હૈદરાબાદના હિતેશ મુલવાણીને જન્મથી જ ડાબો હાથ નહોતો. એણે હૈદરાબાદમાં વાય.એમ.સી.એ. દ્વારા યોજાયેલા ઉનાળુ તાલીમ શિબિરમાં ભાગ લેવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે સહુએ એની ભારે મશ્કરી કરી. માત્ર એક જ હાથ ધરાવનાર વ્યક્તિ કઈ રીતે ટેબલ ટેનિસ રમી શકે ? પરંતુ એનો દૃઢ નિર્ધાર હોવાથી હિતેશ ટેબલ ટેનિસ રમવા લાગ્યો અને એણે સાબિત કર્યું કે લોકોના મનમાં વિકલાંગતા હોય તે નિવારી શકાતી નથી, જ્યારે શારીરિક મર્યાદાઓ તો દઢ નિશ્ચયથી પાર કરી શકાય છે. અને હિતેશે ટેબલ ટેનિસની સ્પર્ધાઓમાં આંધ્રપ્રદેશમાં સારી એવી કામિયાબી પણ મેળવી.

Page #55

હે મા
અણનમ ઓકટર
૧૯૬૪ના ઓક્ટોબર માસની પંદરમી તારીખની આ ગાથા છે. જાપાનના ટોકિયો શહેરમાં રોમાંચક ઑલિમ્પિક સ્પર્ધા ખેલાઈ રહી છે. એક લાખ પ્રેક્ષકોની નજર ચક્રફેંકના ખેલાડીઓ તરફ મંડાયેલી
ગંજાવર ટેલિવિઝન કૅમેરા ખેલાડીના એકેએક ચિત્રવિચિત્ર વલણને ઝડપી રહ્યા છે, પરંતુ ન્યૂયોર્કના ગ્રુમન એરક્રાફ્ટ કંપનીના કપ્યુટર યંત્રના નિરીક્ષક મહાન ચક્રફેંક ખેલાડી અલ ઓરટરના હૃદયમાં ચાલતા ઘર્ષણને કોઈ ઝડપી શકતું ન હતું. ટેલિવિઝન કેમેરાને કે રમતક્ષેત્રના નિષ્ણાતોને કે પ્રાંગણના શોખીન પ્રેક્ષકોને પોતાનો રમતવીર કેવી કપરી દશા સાથે આ સ્પર્ધા ખેલી રહ્યો છે એની જાણ ન હતી.
આજ સુધીનો ઇતિહાસ કહેતો હતો કે અલ ઓરટ૨ અશક્ય કાર્ય માટે પ્રયત્ન કરી રહ્યો છે. આટલા ઝડપી યુગમાં ખેલકૂદની સ્પર્ધામાં ઑલિમ્પિકમાં સતત ત્રણ સુવર્ણચંદ્રક મેળવવા એ એક અશક્ય આદર્શ જ ગણાય.
રમતની દુનિયામાં એકમાત્ર અમેરિકાના જ્હૉન ફલાનગને જ હથોડાફેંકમાં સતત ત્રણ ઑલિમ્પિકમાં સુવર્ણચંદ્રક મેળવ્યા હતા. પણ એ જમાનો જુદો હતો.
૧૯૦૦, ૧૯૦૪ અને ૧૯૦૮ની ઑલિમ્પિકમાં હૉન ફલાનગને આ સિદ્ધિ નોંધાવી હતી, પણ એ સમયને રમતજગતમાં “અંધકાર યુગ” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. એ સમયે રમતક્ષેત્રે ખૂબ ધીમી પ્રગતિ થતી હતી, પણ હાલના અત્યંત વેગીલા અને ગજબના સ્પર્ધાત્મક યુગમાં

Page #56

PHILIPS
4
રોજર ફે
આવી સિદ્ધિ મેળવવાની ઇચ્છા એ માત્ર શેખચલ્લીના જેવી જ રહે.
આથીય વિશેષ બાબત તો એ હતી કે બે વાર ઑલિમ્પિકમાં સુવર્ણચંદ્રક મેળવનાર અલ ઓરટર ૧૯૬૪ના ઑક્ટોબર મહિનામાં ટોકિયો ઑલિમ્પિક વખતે વિશ્વવિક્રમ ધરાવતો નહોતો. ચક્રફેંકનો વિશ્વવિક્રમ તો ચેકોસ્લોવૅકિયાનો લુવિગ ડનેક ધરાવતો હતો અને ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં તે પૂરા જોશથી આગળ વધી રહ્યો હતો. જોકે ૧૯૫૬ની મેલબોર્નમાં ૯
અલ ઓરટર
યોજાયેલી ઑલિમ્પિકમાં સનસનાટીભર્યો વિજય મેળવ્યા પછી જ કોઈ સ્પર્ધામાં ઓટરે ભાગ લીધો એમાં એ પરાજય પામ્યો ન હતો.

ઓરટ૨ને વિશ્વના ચુનંદા હરીફોનો સ્પર્ધામાં સામનો કરવાની ચિંતા જ ન હતી. પણ રુગ્ણ શરીર કેટલો સાથ આપશે એની ચિંતા હતી. અલ ઓ૨ટ૨નું મન અડીખમ હતું, શરીરની તમા કરતું નહિ. વર્તુળમાં જેવો એ ચક્ર ફેંકવા તૈયાર થતો અને ખભા ઘુમાવીને ચક્રને હાથમાંથી છોડતો, ત્યારે શરીરમાં કાળજું ચીરી નાખે એવી વેદના થતી હતી.
આજ લગી તો એ ડૉક્ટરોના અભિપ્રાયની અવગણના કરતો આવ્યો હતો. ખરેખર ડૉક્ટરોએ કરેલી આગાહી પ્રમાણે તો અલ ઓટર ૧૯૬૪ની ટોકિયો ઑલિમ્પિકમાં રમતવીર તરીકે હોય જ નહીં !
એક વર્ષ પહેલાં એના પગની ઢાંકણી ઊતરી ગઈ હતી, એ વેદનામાંથી હજી આજેય ઓટરે છુટકારો મેળવ્યો ન હતો. આ કારણે ઑલિમ્પિકમાં
**
A

elle -lehle

Page #57

આવતાં અગાઉ તેણે માત્ર ત્રણ જ સ્પર્ધામાં ભાગ લીધો હતો. ત્રણ ઑલિમ્પિકમાં વ્યક્તિગત રીતે ખેલકૂદના ક્ષેત્રે સુવર્ણચંદ્રક મેળવનાર જ્હૉન ફલાનગનની સિદ્ધિને પહોંચવા માટે આટલી તૈયારી એ કંઈ ન કહેવાય. ડૉક્ટરે કહ્યું કે ઓરટરે બાર વર્ષ લગી બે કિલોગ્રામ વજનનું ચક્ર ફેંકી ફંકીને એની કરોડરજ્જુના મણકાઓ શિથિલ કરી નાખ્યા છે. આને કારણે આઠ ફૂટ અને અઢી ઇંચના વર્તુળમાંથી ચક્ર ફેંકતી વખતે એને ડાબા હાથમાં ભયંકર વેદના થતી. શરીર સાથ આપે કે નહિ, મન પૂરેપૂરા સાથમાં હતું. અને મનના કારણે આખરે શરીરને તૈયાર થવું પડતું. આ પીડાથી બચવા માટે અલ એક ચામડાનો બનાવેલો ખાસ પ્રકારનો સર્જિકલ કૉલર પહેરતો હતો. આ પટાથી ચક્ર વીંઝતી વેળા મસ્તકનું હલનચલન ઓછું થઈ શકતું અને સાથોસાથ ઘણી ઓછી પીડા થતી.
ટોકિયો ઓલિમ્પિકના આગમન ટાણે અલ ઓરટરની માનસિક ચિંતાઓ પણ વધી હતી. ચેકોસ્લોવેકિયાના ડને કે એનો વિશ્વવિક્રમ તોડ્યો હતો અને હવે એ ઑલિમ્પિક તાજ જીતવા મેદાન-જંગમાં આવ્યો હતો.
ફરી એક આફત ઓરટર પર આવી. ઑલિમ્પિકના છ દિવસ પહેલાં ઑલિમ્પિક વિલેજમાં પોતાની તાકાત કરતો હતો એવામાં ભીના વર્તુળમાં એ લપસી ગયો, અને એની પાંસળીનો એક ભાગ તૂટી ગયો. અંદર લોહી પડવા લાગ્યું.
ડૉક્ટરે એને તપાસ્યો અને કહ્યું, “અલ, હું ખૂબ દિલગીર છું. તમારે માટે ઑલિમ્પિક ખતમ થઈ ચૂકી છે. તમારે ઓછામાં ઓછાં છ અઠવાડિયાં આરામ લેવો પડશે.”
શું ઓરટરની જ્વલંત કારકિર્દીનો આમ અંત આવશે ? ઓરટરે ડૉક્ટરોનો અભિપ્રાય સાંભળ્યો, પણ એ ભાંગી પડ્યો નહીં. એણે સહજભાવથી એ સાંભળી લીધું. એને એમ ન થયું કે પોતે ટોકિયો ઓલિમ્પિકમાં ભાગ
અપંગનાં ઓજસ | ક]
ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં ભાગ લેતા ખેલાડીઓના ઉતારા માટે ખાસ તૈયાર કરેલું નગર.

Page #58

|
|
કર્ક :
છે
*
પૂછે
છે
આ
શો જે
. ' એ છે
,
મારા
'
,
, , ,
, પાW
''
## #
#A ,
,
, ,
,
, ,
,
હે
|
, નામ કમી
-- કે
?
'
રાજા ભરથરી જાય
.
૪૧
અપંગનાં ઓજસ
શરીરમાં પારાવાર વેદના, ગળા પર પટ્ટો અને ચક્ર વીંઝતો ઓરટર નહીં લઈ શકે. એને ચિંતા એટલી જ હતી કે એનો દેખાવ વિજેતા જેવો નહીં થાય તો ?
ઓરટરે ડૉક્ટરોને વિનંતી કરી કે તેઓ એની ઈજા ઓછી કરવા શક્ય એવા તમામ પ્રયત્નો કરે.
ડૉક્ટરોએ પણ શક્ય એટલી સારવાર આપી. એને “હીટ ટ્રીટમેન્ટ' અને “અલ્હા-સોનિક' સારવાર આપી. અંદરના મરી ગયેલા લોહીને દૂર કરવા “એન્ઝાઇમ્સ” આપ્યાં. ઓરટરના છાતીથી તે કિડની નીચેના ભાગને એક પટ્ટીથી બાંધ્યો.
ઇજિપ્તના મમી' જેવા લાગતા એના જમણા ભાગને નિયમિતપણે બરફમાં રાખવા લાગ્યા અને વેદના ભુલાવી દે એવી દવાઓનો મારો ચલાવ્યો. એના મિત્રોને આ મહાન રમતવીરની સમજણ માટે શંકા થઈ. આ પળોમાં એ ચક્રફેંકની તીવ્ર સ્પર્ધા છોડી શાંતિથી બિછાના પર સૂઈને પોતાની જૂની સિદ્ધિઓ વાગોળ્યા કરે એ વધુ યોગ્ય છે એમ લાગ્યું. પણ

Page #59

ઓરટર તો ઓરટર હતો. એનું મન પોલાદી હતું. એનો નિર્ણય લોખંડી હતો. એ ગમે તેવી કફોડી હાલતમાં પણ ઑલિમ્પિકનું ઇજન પાછું ઠેલે એવો જુવાન ન હતો. એણે કહ્યું કે આ ઑલિમ્પિક રમતોનું આકર્ષણ એવું છે કે એને કાજે મરી ફીટવાનું પણ મન થાય. છે. રાણા સંગની પેઠે અનેક ઘા ધરાવનાર ઓરટર ટોકિયો ઓલિમ્પિકના મેદાનમાં ઊતર્યો ત્યારે એની શારીરિક પીડા અને માનસિક ઘર્ષણનો બહુ ઓછાને સાચો ખ્યાલ હતો. ઓરટર વિશ્વના ચુનંદા ખેલાડીઓને મહાત કરવા નીકળ્યો હતો, અને તે છેક અંતિમ સ્પર્ધા સુધી પહોંચ્યો.
છેલ્લા છ ઘા (થ્રો)માંથી ચાર તો મપાઈ ચૂક્યા હતા. સૌપ્રથમ ચેકોસ્લોવૅકિયાનો વિશ્વવિક્રમ ધરાવતો ડનેક હતો. બીજું સ્થાન અમેરિકાનો ડેવિડ વિલ ધરાવતો હતો. ઓરટર ત્રીજા સ્થાને હતો. હવે માત્ર ચક્રફેંકના બે જ ઘા બાકી હતા.
ઓરટર પાંચમો ઘા કરવા માટે વર્તુળમાં પ્રવેશ્યો. એના હરીફો પોતાનો વિચાર કરવાને બદલે ચક્રફેંકના આ અડીખમ રાજવીને જ જોઈ રહ્યા.
ઓરટરે તૈયારી કરી. એ મનમાં બોલ્યો,
અલ્યા, આ ઑલિમ્પિક છે. જીવનનો અપૂર્વ અવસર છે. બસ, બધું ભૂલીને પૂરી તાકાતથી ચક્ર ફેંક.”
ઓરટરે હાથ ઘુમાવ્યો. પીડાથી ભરેલા શરીરમાંથી એવી તો તાકાત બહાર કાઢી કે ચક્ર બસો ફૂટ અને દોઢ ઇંચને અંતરે જઈને પડ્યું. ઓરટરે નવો ઑલિમ્પિક વિક્રમ રચી દીધો. પ્રેક્ષકોએ તાળીઓના ગડગડાટથી એને વધાવી લીધો.
ઓરટરે જાણ્યું કે આ ઑલિમ્પિક વિક્રમ રચતી વેળાએ ભીતરકી રામ જાણે' જેવો ઘાટ બન્યો હતો. આ સમયે એટલી બધી વેદના થતી હતી કે જાણે કોઈ એની પાંસળી તાણીને શરીરમાંથી બહાર ખેંચી કાઢતું હોય ! પણ ઓરટરના આંકને જોઈને લુડવિગ ડનેક અને ડેવિડ વિલેએ પરાજયનો સ્વીકાર કરતાં પોતાનાં મસ્તક ઝુકાવ્યાં. ડનેક હવે એને પાછો પાડી શકે તેમ ન હતો. એમનો છઠ્ઠો અને અંતિમ ઘા બસો ફૂટનો આંકડો વટાવી ન શક્યો.
૪૨
અપંગનાં ઓજસ

Page #60

છેલ્લી વાર ઓ૨ટ૨ને બોલાવવામાં આવ્યો ત્યારે માત્ર અધિકારીઓ પાસે ઊભા રહીને વિજયના સ્વીકારમાં હાથ જ હલાવ્યો. હવે ઓરટર પીડાથી ધગધગતા શરીરને આરામ આપવા ચાહતો હતો.
ઓટરના પ્રતિસ્પર્ધી ડનેકે કહ્યું, “જ્યારે હું છેલ્લો ઘા નાખવા ગયો ત્યારે મને જાણ હતી કે એક મહામાનવ (સુપરમેન)ના હાથે મારી હાર થઈ છે. આજ લગીના મારા જીવનમાં મળેલો સૌથી મહાન પ્રતિસ્પર્ધી ઓ૨ટ૨ જ છે. એણે મને શીખવ્યું કે ઑલિમ્પિકનો તાજ મેળવવા ફના થવાની પણ તૈયારી હોવી જોઈએ.”
અલ ઓ૨ટ૨ના જીવનમાં કંઈ એક આફત જ નથી આવી, પણ આફતોનો સામનો એ એને માટે જીવનરીતિ બની ગયો.
ઓરટરે કેનસાસ યુનિવર્સિટીમાં ભણતાં વીસ વર્ષની ઉંમરે સૌપ્રથમ ૧૯૫૬માં મેલબોર્નમાં યોજાયેલી ઑલિમ્પિકમાં ભાગ લીધો. આ સમયે વીસ વર્ષનો ઓરટર બીજા હરીફોના પ્રમાણમાં નાનો અને તીવ્ર રસાકસીભરી સ્પર્ધાનો બિનઅનુભવી હોવાથી થોડો ‘નર્વસ’ હતો. વળી અમેરિકાથી લાંબી સફર ખેડીને આવ્યો હતો. એને કોઈ જાણતું પણ ન હતું. કારકિર્દીના પ્રાતઃકાળે જ એણે પોતાના ચુનંદા હરીફોને આંટી દીધા. ફાઇનલના પ્રથમ ઘામાં ૧૮૪ ફૂટ અને અગિયાર ઇંચ સુધી ચક્ર ફેંકીને એણે વિજય અને સુવર્ણચંદ્રક હસ્તગત કરી લીધા.
૧૮૬૮માં ઓટરને મોટર અકસ્માત નડ્યો. સખત ઈજા થઈ. હજીય એના મોં પરના ડાઘ એની ગવાહી પૂરે છે. બીજો હોત તો એણે આ ક્ષેત્ર છોડી નિવૃત્તિ લીધી હોત, પણ ઓ૨ટ૨ હારી ખાતાં શીખ્યો ન હતો. ભયંકર અકસ્માત પછી ત્રણ અઠવાડિયાં બાદ એ મેદાન પર એટલી જ સ્ફૂર્તિ ને શક્તિ સાથે હાજર થઈ ગયો.
એવામાં ૧૯૬૦ની રોમ ઑલિમ્પિક આવી, ઓટરના મન પર પોતાનો વિજય તાજ અણનમ રાખવાની ચિંતા છવાયેલી હતી. વાતાવરણ એટલું ઉશ્કેરાટભર્યું હતું કે ખુદ અલને થયું કે એ માત્ર ચક્ર નાખી જ શકશે, વધારાનું બીજું કશું નોંધપાત્ર નહીં કરી શકે, પરંતુ મજબૂત સંકલ્પશક્તિના બળે એ મેદાનમાં ઊતર્યો. આ સમયે બાબકા અને ડનેક
* *
R

૪૩
ele l«lehle

Page #61

અપંગનાં ઓજસ | જ
(૧૯૬ ફૂટ અને સાડા છ ઇંચ) ઓરટર કરતાં ચક્ર વધુ દૂર નાખવાનો વિક્રમ ધરાવતા હતા.
ઑલિમ્પિકના ઉત્તેજનામય વાતાવરણમાં ઓ૨ટ૨ ખૂબ શાંત અને સ્વસ્થ જણાતો હતો. ઑલિમ્પિકની ફાઇનલમાં છ ફૂટ અને પાંચ ઇંચની ઊંચાઈ ધરાવતો અમેરિકાનો બાબકા સૌથી આગળ હતો. એણે ૧૯૦ ફૂટ અને દોઢ ઇંચ દૂર ચક્ર નાખીને વિક્રમ રચી દીધો હતો. આ વખતે ઓરટર ખીલ્યો. પૂરા જોશથી ચક્ર ઘુમાવ્યું અને ૧૯૪ ફૂટ અને પોણા બે ઇંચનો નવો ઑલિમ્પિક વિક્રમ સર્જ્યો.
૨૬૭ રતલ વજન ધરાવતા બાબકાને ચાંદીના ચંદ્રથી સંતોષ માનવો પડ્યો. આમ સતત બે વખત ઑલિમ્પિકમાં સુવર્ણચંદ્રક મેળવીને ઓરટરે અમેરિકાના મહાન રમતવીર માર્ટિન શેરિડન (૧૯૦૪-૧૯૦૮) અને ‘બડ’ હોસર (૧૯૨૪-૧૯૨૮)ની સિદ્ધિમાં પોતાનો સાથ પુરાવ્યો. સહુને લાગ્યું કે ઓટર હવે નિવૃત્ત થશે. પણ ઓ૨ટ૨ની નિવૃત્તિનો વિચાર કરનાર સૌથી છેલ્લો માનવી ઓરટર જ હશે !
ઓરટર તો જુદો જ નિરધાર કરતો હતો. એને તો બસો ફૂટ ચક્ર ફેંકનારા વિશ્વના પ્રથમ રમતવીર બનવાની ધૂન હતી. આ માટે સતત પ્રયત્નો કરવા લાગ્યો. આખરે ૧૯૬૨ની અઢારમી મેના દિવસે ૨મતના ઇતિહાસમાં ચક્રફેંકમાં બસો ફૂટ અને સાડા પાંચ ઇંચ ચક્ર વીંઝીને નવો વિશ્વવિક્રમ કર્યો. ખેલકૂદની દુનિયામાં ઓટરે એક ઊંચું શિખર સર કર્યું. આ પછીનો ટોકિયો ઑલિમ્પિકનો એનો વિજય માનવપુરુષાર્થની એક અપ્રતિમ ગાથા બની રહ્યો.
ફરી ૧૯૬૮ની મેક્સિકો ઑલિમ્પિકનો સાદ સંભળાયો અને ઓટર મેદાન પર હાજર થયો. આ વખતે એને ઢાંકણીની પીડાનું અને પીઠનાં હાડકાંના સાંધામાં દુખાવાનું પુરાણું દર્દ ત્રાસ આપતું હતું. વળી સિલ્વેસ્ટર નામના એના સાથી અમેરિકને એનો વિક્રમ ખૂંચવી લીધો હતો. સિલ્વેસ્ટર વર્ષભરની બાવીસે સ્પર્ધાઓમાં વિજય મેળવીને ખેલવા આવ્યો હતો. ઑલિમ્પિક પહેલાં જ સિલ્વેસ્ટરે પવનની સહાયથી બસો ચોવીસ ફૂટ અને પાંચ ઇંચનો આંક નોંધાવીને સહુને આશ્ચર્યચકિત કરી દીધા હતા,
R

**

Page #62

જ્યારે ઓરટ૨નો સૌથી શ્રેષ્ઠ પ્રયત્ન એના કરતાં સત્તર ફૂટ ઓછો હતો. આવો ઓ૨ટ૨ હો જીતશે ખરો ?
પરિસ્થિતિ સિલ્વેસ્ટરને સહાય કરનારી હતી, તો લોકલાગણી અલ ઓટર તરફ હતી. સહુને એમ કે આવા પુરુષાર્થી અલનો જ વિજય થવો ઘટે. પણ એવું થાય ખરું ? એના અગાઉના દેખાવ પરથી ઓરટર જીતે એવી કોઈ શક્યતા ન હતી.
ચક્રફેંકની સ્પર્ધામાં અલ ઓરેટર ૧૯૬૮ના ઑક્ટોબરની પંદરમીએ મેક્સિકો ાહેર પર વરસાદ વરસ્યો હતો અને ઑલિમ્પિકની મજા થોડી ઓછી થઈ ગઈ હતી.
ચક્ર નાખવાનું વર્તુળ ભીનું હતું. પણ રસ્પર્ધા પૂરજોશમાં હતી. કમનસીબ ફરી ઓ૨ટ૨ને ઘેરી વળ્યું. વરસાદથી ભીના વર્તુળમાં ઢાંકણી અને સ્નાયુની પીડા સાથે ઓ૨ટ૨ ચક્ર નાખવા ગયો, ત્યાં જ લપસી ગયો. એના સાથળનો મસલ ઊતરી ગયો.
તરત બરફ ઘસવામાં આવ્યો અને પીડાવિદા૨ક ઇંજેક્શન આપવામાં આવ્યું. ફાઇનલ અગાઉની તમામ ટ્રાયલમાં સિલ્વેસ્ટર જ આગળ રહ્યો. એણે ૨૦૭ ફૂટ અને દોઢ ઇંચ જેટલે ચક્ર ફેંક્યું હતું. ચેકોસ્લોવૅકિયાનો પુરાણો પ્રતિસ્પર્ધી લુડવિગ ડનેક પણ મેદાને-જંગમાં જ હતો.
અંતિમ સ્પર્ધાના અગાઉના દિવસે તો ઓરટરે સ્વપ્નેય વિચાર્યું ન હતું કે એ સિલ્વેસ્ટરને હરાવી શકશે, પણ એકાએક ઓટરને ઑલિમ્પિકને કાજે પોતે ખેડેલો ભવ્ય પુરુષાર્થ યાદ આવ્યો.
****

* | elle +lche

Page #63

» | male lehle
આ જ ઑલિમ્પિકને ખાતર તેર મહિનાથી ઓટરે વચન ઊંચકવાની તાલીમ લીધી હતી. આને ખાતર કેટલીય વાર તાકાત નિચોવીને વારંવાર ચક્ર વીંટ્યું હતું અને આ માટે જ એણે તમામ પરિસ્થિતિનો સામનો કરી શકે તે રીતે મનને કેળવ્યું હતું. આ મનની સજ્જતા એ ઓ૨ટ૨ માટે સૌથી મહત્ત્વની બાબત હતી. એણે તમામ પ્રકારની કપરી અને કફોડી પરિસ્થિતિની કલ્પના કરી હતી અને તેવી પરિસ્થિતિનો સામનો કરવાની દિલથી તૈયારી કરી હતી.
મેક્સિકોની અંતિમ સ્પર્ધામાં ઓટર ત્રીજી વાર ચક્ર ફેંકવા આવ્યો. ખરાખરીનો ખેલ હતો. વેદના ઘટાડવા રાખેલો ચામડાનો પટ્ટો હટાવી દીધો.
એ ચક્રફેંકની સ્પર્ધાના માનસિક ખેંચાણને ભૂલવા કોઈ ૨મણીય સ્વપ્નસૃષ્ટિમાં મનને મોકલી દેતો નહીં. ઋતુ પર આધાર રાખીને વર્તુળમાં કેવી રીતે હલનચલન કરવું એનો જ વિચાર કરતો. ઓરટરે પૂરી તાકાતથી ઘૂમીને ચક્ર વીંઝ્યું. સહુ સ્તબ્ધ બનીને જોતા હતા. માપની પટ્ટી નખાઈ અને જોયું તો ચક્ર બસો ને બાર ફૂટ અને સાડા છ ઇંચ (૬૪.૭૮ મિટ૨) દૂર ફેંકાયું હતું. એના હરીફો પર ઓટરની સિદ્ધિની અસર થઈ. કેટલાકના સાંધા ઢીલા થઈ ગયા. સિલ્વેસ્ટ૨, ડનેક અને કાર્લસેને પ્રયત્ન કર્યો. પણ નિષ્ફળતા મળી.
ઓરટરે ચક્રફેંકમાં નવો ઑલિમ્પિક વિક્રમ સર્જ્યો. ઑલિમ્પિકના ઇતિહાસમાં સતત ચાર ઑલિમ્પિકમાં સુવર્ણ ચંદ્રક મેળવનાર એકમાત્ર ખેલાડી અલ ઓરટર બન્યો.
ન્યૂયૉર્કની ગ્રુમન એરક્રાફ્ટ કંપનીના કમ્પ્યૂટર નિરીક્ષકનું કામ કરતા ઓ૨ટ૨ના વિક્રમને કોઈ આંટે એવું જણાતું નથી. પુરાતન વસ્તુઓનો સંગ્રહ ક૨વાનો શોખીન ઓ૨ટ૨ ‘ઇતિહાસ પુનરાવર્તન પામે છે' એ ઉક્તિનું જીવંત ઉદાહરણ બની ગયો.
સોળ વર્ષમાં તેત્રીસ હજાર વખત શક્ય તેટલા લાંબે અંતરે એણે
~ K

Page #64

ચક્ર ફેંક્યું. એની તાલીમ માટેનો કાર્યક્રમ પણ અત્યંત સઘન હતો, પણ એ પોતાના વિજયનું કારણ શારીરિક તૈયારી કરતાં માનસિક તૈયારીને વધુ ગણે છે. માત્ર સાહસ અને દૃઢ સંકલ્પથી જ અશક્ય લાગે તેવું કામ શક્ય બન્યું. તેમ કહે છે. પોતાના મન પર રખાતી માનસિક શિસ્તને કારણે જ મેલબોર્નમાં બિનઅનુભવ, રોમમાં પ્રતિસ્પર્ધીઓનું સખત દબાણ, ટોકિયોની તીવ્ર વેદના અને મેક્સિકોમાં આથમતી યુવાનીના પ્રશ્નો વચ્ચેય ઓટર પોતાની તમામ તાકાત બહાર લાવી શક્યો. રમતના ઇતિહાસમાં ઓ૨ટ૨ એ અડગ મનોબળનું અનોખું ઉદાહરણ બની ગયો.
અંધ વ્યક્તિઓ ગોલ્ફની રમતમાં ભાગ લઈ શકે છે એટલું જ નહીં, પણ આ રમતમાં તેઓ આંખોથી જોઈ શકતા વિરોધીઓ સામે પણ મુકાબલો કરી શકે છે. પશ્ચિમમાં અંધજનો માટે ગોલ્ફનો ઘણો બધો પ્રચાર થયો છે અને અમેરિકામાં બ્લાઇન્ડ ગોલ્ફર્સની સ્પર્ધા યોજવામાં આવી હતી. ઇંગ્લેન્ડમાં એકસોથી વધુ અંધ ગોલ્ફર છે. ઇંગ્લૅન્ડના આવા ગોલ્ફર ડેવિડ બેનવેલને માત્ર આઠ વર્ષની ઉંમરે બંને આંખે અંધાપો આવ્યો હતો. પોતાના ગોલ્ફ-શોખીન મિત્રો સાથે એ ગોલ્ફના મેદાન પર ફરવા જતા હતા, એમાંથી એમને આમાં રસ જાગ્યો અને એમની જેવા જ એવા જ એક અંધ ગોલ્ફર રૉન ટોલિન્સનની મદદ મળતાં તેઓ ગોલ્ફ ખેલવા લાગ્યા એટલું જ નહીં, પણ આજથી દસેક વર્ષ અગાઉ ડેવિડ બેનવેલ ભારતના પ્રવાસે આવ્યા હતા અને દિલ્હી ગોલ્ફ ક્લબમાં પોતાની કામિયાબી બતાવીને લોકોને ખુશ કરી દીધા હતા.
*

ક્

૪૭
અપંગનાં ઓજસ

Page #65

it
બીએ એ બીજા
મન હોય તો માળવે જવાય. આ કહેવત તો સહુએ સાંભળી હશે, પણ મુંબઈના યોગેશ ગાંધીએ તો પોતાના જીવનથી આ કહેવતને સાચી કરી બતાવી.
બાળપણમાં જ આપત્તિની આંધી યોગેશની આસપાસ વીંટળાઈ વળી. એ બાળલકવાનો શિકાર થયો. એની અસરથી યોગેશના બંને પગની શક્તિ ક્ષીણ થઈ ગઈ. થોડો સમય તો પથારીવશ રહેવું પડ્યું. કોઈ પાણી આપે ત્યારે પાણી પિવાય, ભોજન આપે ત્યારે જમાય, પણ આવી આપત્તિથી યોગેશ ડરે તેમ ન હતો. એ ચાલવા માટે સતત મથામણ કરવા લાગ્યો. ધીરે ધીરે ચાલવા માટે કૅલિપર(ખાસ પ્રકારના બૂટ)થી ડગ ભરવા માંડ્યો.
આ સમયે યોગેશ પોતાના ગોઠિયાઓને તો હસતા-કુદતા જુએ, મેદાનમાં રમત રમતા જુએ. એને રમત જોવાની ભારે મજા આવે. એમાંય બરાબર મુકાબલો જામ્યો હોય એવો ખેલ જોવામાં તો અનોખો આનંદ આવે. યોગેશ વિચારે કે હુંય આ બધાની માફક રમું તો ? પરંતુ અહીં ચાલવાની જ તકલીફ, ત્યાં વળી રમવાની વાત જ ક્યાં થાય ?
- યોગેશ એમ ડરી જાય તેવો ન હતો. તેણે તો નિશ્ચય કર્યો કે ગમે તે થાય. પણ મારે રમવું જ છે ! પોતાની શારીરિક સ્થિતિને એણે હસતાં હસતાં અપનાવી લીધી, એની બહુ પરવા જ ન કરી.
યોગેશને ટેબલ ટેનિસની રમત બહુ ગમે, પણ આ રમત તેને માટે તો ભારે કપરી ગણાય. એમાં તો દડેદડે આગળ, પાછળ કે બાજુ પર જઈને ખેલવું પડે, દરેક ફટકે હલનચલન કરવું પડે. અહીં તો પગ જ
૪૮

Page #66

જાતે ચાલે નહીં, ત્યાં વળી હલનચલનની વાત જ કેવી ? પણ ડરે તે બીજા. બંને પગ પર બહુ ભાર ન પડે, એ માટે એક
હાથથી ટેબલ પકડીને રમવાની યુક્તિ અજમાવી. આમ એક હાથથી ખેલવાનું. એમાંય વળી હલનચલન થઈ ન શકે.
આટલી મુશ્કેલી હોવા છતાં યોગેશ મૂંઝાયો નહીં. ધીમે ધીમે એ રમવાની વિવિધ રીતની જાણકારી મેળવવા લાગ્યો, નિશ્ચય અને ખંતથી આગળ વધવા લાગ્યો.
આખરે યોગેશની મહેનત ફળી. એક હાથની આવડતથી એ ભલભલાને હંફાવવા લાગ્યો. ૧૯૬૪માં માયસોર ટેબલ ટેનિસ મંડળ તરફથી સ્પર્ધા થઈ. આમાં ડબલ્સની મેચમાં ઉદય ગૂર્જરના સાથમાં યોગેશ ગાંધીએ જીત મેળવી. આ પછી તો યોગેશે ઘણી સ્પર્ધાઓમાં વિજય મેળવ્યો. આજે તો એ એટલી છટાદાર રીતે ટેબલ
ટેનિસ ખેલે છે કે જોનારને એની યોગેશ ગાંધી
શારીરિક અશક્તિનો ખ્યાલ પણ
આવતો નથી. * ડબલ્સમાં બંને પક્ષે બન્ને ખેલાડીઓ હોય છે.
WWW
અપંગનાં ઓજસ

Page #67

ફરિયાદ
મન જીતે જીત
શિયાળાની વહેલી સવાર. ઠંડો ઠંડો પવન વાય. સવારનો સૂરજ અમેરિકાના પશ્ચિમ કેન્સાસનાં મેદાનો પર આછો-પાતળો પ્રકાશ વેરતો હતો. આ સમયે એક ધૂળિયા રસ્તા પર બે બાળકો ઝડપથી દોડી રહ્યાં હતાં. એમને નિશાળે પહોંચવાની ઉતાવળ હતી. ક્યારેક જોરથી દોડ લગાવે, થાકે એટલે ઝડપથી ચાલે.
મોટા છોકરાની ઉંમર તેર વર્ષની હતી અને નાના છોકરાની ઉંમર આઠ વર્ષની હતી. બંનેનાં શરીરનો બાંધો મજબૂત, ખડતલ ખેડૂતના દીકરા એટલે મહેનત કરીને શરીરને બરાબર કર્યું હતું.
નિશાળ શરૂ થવાને વાર હતી, તેમ છતાં આ બંને ભાઈઓને ભારે ઉતાવળ હતી. આનું કારણ એ હતું કે નિશાળ શરૂ થાય તે પહેલાં એમને એક કામ પતાવવાનું હતું. નિશાળમાં જઈને સગડી સળગાવી રાખે. નિશાળિયા આવે એટલે એમને ઠંડી ઓછી લાગે. આ રીતે ગુરુજીની અને દોસ્તોની સેવા કરે.
આ દિવસે થોડું મોડું થયું હતું. બીજો કોઈ વિદ્યાર્થી નિશાળમાં વહેલો પહોંચીને સગડી સળગાવી દે તો તો એમનું નામ જાય. એમનું કામ લજવાય. આથી ભારે દોડ લગાવીને હાંફતાં હાંફતાં નિશાળમાં આવ્યા. શાળામાં હજી કોઈ આવ્યું ન હતું. બંને ભાઈઓએ લાકડાનાં છોડિયાં ભેગાં કર્યા અને સગડીમાં મૂક્યાં. નાનો ભાઈ એક ડબ્બો લાવ્યો. એણે મોટા ભાઈને કહ્યું કે,
મોટા ભાઈ. લો આ કેરોસીન સગડીમાં નાખશો એટલે સગડી જલદી સળગશે.”

Page #68

મોટા ભાઈએ તો ડબ્બો લઈને સગડીમાં ઠાલવ્યો. પછી ગજવામાંથી | દીવાસળી કાઢી. જેવી સળગાવીને સગડી પર મૂકી કે મોટો ધડાકો થયો. શાળાનું નાનું મકાન ધમધમી ઊઠ્ય, બારી-બારણાંના ફુરચા ઉડી ગયા, કારણ કે ડબ્બામાં કેરોસીન નહોતું, પેટ્રોલ હતું.
સગડીમાંથી આગની મોટી જ્વાળા ભભૂકતી હતી. નાનો ભાઈ ગ્લેન જોશથી ચીસો પાડતો હતો,
“ફ્લોઇડ ! ફ્લોઇડ ! તું ક્યાં છે ? મારા મોટા ભાઈ !”
પરંતુ ફ્લોઇડ જવાબ આપતો ન હતો. આગની જ્વાળાઓ વધતી હતી.
આઠ વર્ષના ગ્લેનની આંખો દાઝી ગઈ. એનું પાટલૂન અને મોજાં ભડભડ સળગવા લાગ્યાં. ધુમાડાથી એ ગૂંગળાઈ રહ્યો હતો. એવામાં નિશાળના ગોઠિયાઓ આવ્યા. એમણે હિંમત કરીને બંને ભાઈઓને બચાવી લીધા.
મોટો ભાઈ ફ્લોઇડ તો એટલો બધો દાઝી ગયો હતો કે તરત જ એનું અવસાન થયું. નાનો ભાઈ શ્લેન પણ આખા શરીરે ખૂબ દાઝી ગયો હતો. ડાબા પગનાં બધાં આંગળાં ખલાસ થઈ ગયાં હતાં. હોનારતમાંથી ઊગરી ગયેલા ગ્લેનને ડૉક્ટર તપાસતા હતા અને માતાપિતા ડૂસકાં ભરતાં હતાં. ગંભીર વદને ડૉક્ટર બોલ્યા,
આ છોકરો ખૂબ દાઝી ગયો છે. એમાં એના બંને પગને સૌથી વધુ અસર પહોંચી છે. હવે એ કદી પણ ચાલી શકશે નહિ. એ ચાલી શકે તેવી આશા રાખવી એ પણ ઠગારી છે.”
ગ્લેન કનિંઘમની માતા પર તો આભ તૂટી પડ્યું. પગ કાપવા પડશે એવા ભયથી એકબીજા સામે જોઈ રહ્યાં. ગ્લેનના પિતાએ કહ્યું,
“ડૉક્ટર, આપનો અભિપ્રાય તો સાચો છે. પણ શું મારો ગ્લેન પહેલાંની જેમ હરીફરી શકે તેવું નહિ બને ?”
ડૉક્ટરે કહ્યું, “ભાઈ, ઈશ્વર પર શ્રદ્ધા રાખો, માત્ર એ જ આવું કંઈ

Page #69

કરી શકે. ભગવાન ગ્લેનને પાછો હરતો ફરતો કરે તેવી મારી પ્રભુને પ્રાર્થના છે.” | ડૉક્ટરે વિદાય લીધી. અકસ્માત પછી મહિનાઓ બાદ ગ્લેનના પગ પર બરાબર ચામડી આવી ગઈ. માતા-પિતાએ પુત્રનાં એ નિષ્ક્રિય અંગો પર માલિશ કરવા માંડી. મનમાં ઊંડે ઊંડે આશા હતી કે એ નિર્જીવ પગમાં પ્રભુકૃપાએ ચેતન આવશે.
નાનકડો ગ્લેન પણ પથારીમાં પડ્યાં પડ્યાં માલિશ કરતો જાય અને મનમાં મક્કમપણે કહેતો જાય,
“જરૂર ચાલીશ. હું જરૂર ચાલીશ અને બધાને બતાવી આપીશ કે જુઓ, હું પણ કેવું ચાલી શકું છું !”
ગ્લેનના પગમાં ભારે વેદના થતી હતી, પણ એના મનની આ મજબૂતાઈની કોઈને ખબર નહોતી. અકડાઈ ગયેલા સ્નાયુઓમાં ચેતન આવતાં પૂરાં બે વર્ષ લાગ્યાં. માલિશ તો ચાલુ જ હતી અને સાથોસાથ ગ્લેનની પોતાના પગ પર ઊભા રહેવાની મથામણ પણ ચાલુ હતી. ધીરે ધીરે ગ્લેન પડદો પકડીને ઊભો રહેવા લાગ્યો. આંગણામાં પડેલા જૂના હળને ટેકે ટેકે થોડું થોડું ચાલવા લાગ્યો. બેડોળ, વાંકા પગને બરાબર ટેકવવા લાગ્યો. દુખાવો તો ઘણો થતો હતો, પણ દિલની હિંમત આગળ એની કશી વિસાત નહોતી.
એક દિવસ સાંજે એ ધીમે ધીમે ચાલતો હતો. એવામાં ઓચિંતા જ એમના કુટુંબના પેલા ડૉક્ટર આવી પહોંચ્યા. એમણે આવી ખોટી કોશિશ કરવા માટે ગ્લેનને ઠપકો આપ્યો. એના સ્નાયુઓ તપાસ્યા, પરંતુ તપાસને અંતે એમના આશ્ચર્યનો કોઈ પાર ન રહ્યો.
ડૉક્ટરે ગ્લેનના ઘરમાં જઈને એનાં મા-બાપને ખુશખબર આપતાં કહ્યું,
ચમત્કાર ! ચમત્કાર ! મેં મારી સગી આંખે જોયું ન હોત તો હું માનત પણ નહિ. શાબાશ ગ્લેન ! તારી મહેનતે અશક્યને શક્ય કરી દીધું છે. તે તારા પગના નિષ્ક્રિય સ્નાયુઓમાં હિંમત અને પુરુષાર્થનું ખમીર રેડીને એમને ફરી જીવંત કર્યા છે. હવે જો તું વધુ ને વધુ દોડ્યા કરીશ તો જરૂર તારા પગ ચેતનવંતા થઈ જશે.”
પર
અપંગનાં ઓજસ

Page #70

ડૉક્ટરની સલાહથી
ઉત્સાહમાં આવીને ગ્લેને દોડવા માંડ્યું. કામ નાનું હોય કે મોટું, પણ એ દોડતો જાય. નિશાળેય દોડતો જાય અને રમવાય દોડતો જાય.
ધીમે ધીમે એના સ્નાયુઓ મજબૂત બનવા લાગ્યા. શાળામાં એ દોડની હરીફાઈમાં ઊતર્યો. એક પગ હજી સહેજ લંગડાતો હતો, છતાં એક માઈલની દોડની હોડમાં ઊતર્યો અને સૌના આશ્ચર્ય વચ્ચે સ્પર્ધા જીતી ગયો.
ઝડપી દોડવીર ગ્લેન કનિંઘમ
એક કરુણ બનાવ અને
પારાવાર યાતનાને વટાવીને ગ્લેન લાંબી લાંબી દોડ લગાવવા લાગ્યો. ૫૩ કેન્સાસની નિશાળમાંથી ગ્લેન કનિંઘમ પાસ થયો અને આ સમયે ૪ મિનિટ અને ૨૪.૭ સેકન્ડમાં એ એક માઈલ દોડ્યો અને ડાબા પગનાં આંગળાં વગરનો આ દોડવીર અમેરિકાનો સૌથી વધુ ઝડપી દોડ લગાવનારો નિશાળિયો બન્યો.
ગંભીર અકસ્માત પછી માત્ર ૧૯ વર્ષ બાદ ગ્લેન કનિંધમે એક માઈલની દોડમાં વિશ્વવિક્રમ રચી દીધો. ૧૯૩૪માં કેન્સાસ યુનિવર્સિટીની સ્પર્ધામાં ૪ મિનિટ અને ૬ સેકન્ડમાં એક માઈલનું અંતર કાપીને એણે નવો વિશ્વવિક્રમ રચ્યો. બે વર્ષ પછી બર્લિનમાં ખેલાયેલી ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં ૧૫૦૦ મીટરની દોડ ૩ મિનિટ અને ૪૮.૪ સેકન્ડમાં પૂરી કરી અને ગ્લેનને બીજે નંબરે આવનારને મળતો રૌપ્યચંદ્રક મળ્યો. ૧૫૦૦ મીટરની અને એક માઈલની દોડમાં પણ ગ્લેન કનિંઘર્મ શાનદાર વિજય મેળવ્યો. ૧૯૩૮માં ૪ મિનિટ અને ૪ સેકન્ડમાં એક માઈલનું અંતર કાપીને ગ્લેને એવો તો અદ્ભુત વિશ્વવિક્રમ સર્જ્યો કે જે વર્ષો સુધી અણનમ રહ્યો.
**

-

| 2 | ane lehle

Page #71

એક વાર એમ મનાતું કે ૪ મિનિટની અંદર એક માઈલની દોડ પૂરી કરવી એ કાળા માથાના માનવી માટે અશક્ય છે. ગ્લેન કનિંઘમની સિદ્ધિએ જગતભરમાં એવી આશા જગાડી કે માનવી માટે અશક્ય ગણાતી એવી સિદ્ધિ શક્ય બની શકે તેમ છે. એણે એની તાકાતથી એક નવી આશાનાં દ્વાર ખોલ્યાં.
આમ જિંદગીમાં કદી પણ જાતે ચાલી ન શકે તેવી
ગંભીર ઈજા પામનાર ગ્લેન કેન્સાસનો કનિંઘમ : વિશ્વનો સૌથી કનિંઘમે મજબૂત મનોબળના ઝડપી દોડવીર બન્યો
સહારે માત્ર અમેરિકાના જ જ નહીં, પણ જગતના એક અમર દોડવીર તરીકે નામના મેળવી. એણે
સ્થાપેલા વિક્રમો વર્ષો સુધી દોડવીરો માટે પડકારરૂપ બની રહ્યા. એટલું જ નહીં, પણ એની દોડ લગાવવાની આગવી પદ્ધતિ અને દોડના અંત ભણી ઝડપથી પહોંચવાની રીતને તો જગતના ખ્યાતનામ દોડવીરોએ અપનાવી.
ગ્લેન કનિંઘમ રમતના મેદાનની સાથોસાથ અભ્યાસમાં પણ આગળ રહ્યો. મહેનત-મજૂરી કરતાં કરતાં એણે એમ.એ. અને પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી તેમજ આગળ જતાં યુનિવર્સિટીના ડાયરેક્ટરનું પદ મેળવ્યું. ૧૯૩૯માં બીજા વિશ્વયુદ્ધ સમયે લશ્કરમાં જોડાયો અને સાત વર્ષ સુધી મોરચા પર રહીને દેશસેવા કરી. એ પછી એક વિશાળ ખેતર ખરીદીને એની ખેતીની આવકમાંથી અપંગો માટે આશ્રમ ખોલ્યો. આમાં ૮૦૦૦ જેટલાં અપંગ બાળકોને આપબળે જીવતા શીખવ્યું. અપંગો માટે પ્લેન કનિંઘમ ખુદ આદર્શ બની ગયો.
અપંગનાં ઓજસ

Page #72

આ એ જ શરીરનો કિ ન ાર કરી જ કાકી ૪ કે જો
ઊંચું તાનિશાન
રશિયાનો વાલેરી નિકોલાયવિન્ચ બ્રુમેલ એ ઊંચા કૂદકાની રમતનો બેતાજ રમતવીર ગણાતો હતો. રશિયાની ખેલકૂદની પ્રભાવશાળી ટીમનો સમર્થ શિરતાજ હતો. ઊંચા કૂદકાની રસાકસીભરી રમતમાં પાંચ વર્ષ સુધી એને જગતભરમાં કોઈ આંબી શક્યું નહીં. એ માત્ર પોતાનો વિશ્વવિક્રમ સાચવીને જ બેસી ન રહ્યો, પણ પોતાનો વિશ્વવિક્રમ આંબીને સતત આગળ વધતો રહ્યો.
અઢાર વર્ષની વયે વાલેરી બ્રુમેલે ૧૯૬૦ની રોમ ઑલિમ્પિકમાં સાત ફૂટ અને સવા ઈંચ ઊંચો કૂદકો લગાવીને સહુને આશ્ચર્યચકિત કરી દીધા. આ સ્પર્ધામાં પ્રથમ આવેલા બ્રુમેલના જ દેશવાસી રોબર્ટ શેવલાકાઝે આટલો જ આંક નોંધાવ્યો હતો.
સદા ઊંચું નિશાન રાખવામાં માનનારો બ્રુમેલ આટલાથી સંતોષ પામે તેમ ન હતો. ૧૯૬૧ના જૂન મહિનાની અઢારમી તારીખે સાત ફૂટ અને ચાર ઇંચનો ઊંચો કૂદકો લગાવ્યો. એક નવો વિશ્વવિક્રમ સ્થપાયો.
૧૯૬૩ના જુલાઈ મહિનાની એકવીસમી તારીખે એથીય વધુ ઊંચો કૂદકો લગાવ્યો. બ્રુમેલ સાત ફૂટ અને પોણા છ ઇંચ કૂદ્યો. છઠ્ઠી વાર નવો વિશ્વવિક્રમ રચ્યો. એ પોતાની ઊંચાઈ કરતાં સોળ ઇંચ વધુ ઊંચે કૂદ્યો. છ વર્ષ સુધી બ્રુમેલના વિશ્વવિક્રમને કોઈ નમાવી શક્યું નહીં.
*
એ પછી ઊંચા કૂદકાનો વિશ્વવિક્રમ અમેરિકાના પી. મન્નડોર્ફ કર્યો. ૧૯૭૧માં સાત ફૂટ અને સવા છ ઇંચ ઊંચો કૂદકો લગાવીને મન્ઝડોર્ફે નવો વિશ્વવિક્રમ સર્યો હતો.

Page #73

વાલેરી બ્રુમેલની ઊંચા કૂદકાની વધુ ને વધુ ઊંચી સિદ્ધિ તરફ આખી દુનિયા આશ્ચર્યમુગ્ધ થઈ જોઈ રહી. એનામાં શારીરિક તાકાત, વૈજ્ઞાનિક તાલીમ અને કૂદકો લગાવવાની મોહક રીતનો ત્રિવેણીસંગમ સધાયો હતો. એ અમેરિકામાં હોય કે રશિયામાં હોય, પણ બધે જ શક્તિશાળી ખેલદિલ ખેલાડી તરીકે પ્રેક્ષકો એને ઉમળકાભેર વધાવી લેતા. ૧૯૬૧માં વિશ્વવિક્રમ સર્યા પછી વાલેરી બ્રુમેલ ઊંચા કૂદકાની તમામ સ્પર્ધાઓમાં આગળ જ રહ્યો. ૧૯૬૪માં જાપાનના ટોકિયો શહેરમાં ખેલાયેલી ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં વાલેરી બ્રુમેલે પ્રથમ આવીને સુવર્ણચંદ્રક મેળવ્યો. રમતના મેદાનની ખૂબી એ છે કે એ દેશ દેશ વચ્ચેની દુશમનીને દોસ્તીમાં પલટાવી શકે છે ! અમેરિકાએ રશિયાના આ રમતવીરની તાકાત જોઈને “જ્હૉન કેનેડી સ્મારક સુવર્ણચંદ્રક' આપીને એનું સન્માન કર્યું !
જીવનમાં સઘળા દિવસો સરખા જતા નથી. ક્યારેક આનંદનો સાગર ઊમટી પડે, તો કદીક આપત્તિનાં વાદળ ઘેરાઈ વળે ! વાલેરીના પછી જીવનમાં વધુ ને વધુ શાનદાર સિદ્ધિ એના કદમ ચૂમતી હતી ત્યાં જ એક
એવી આફત આવી કે જીવનભર કપાળે હાથ દઈને નસીબને દોષ દેતાં બેસી રહેવું પડે !
૧૯૬૫ની પાંચમી ઓક્ટોબરે એ કમનસીબ ઘટના બની. વાલેરી પોતાના મિત્ર સાથે મોટરસાઇકલની પાછળ બેસીને જઈ રહ્યો હતો. એવામાં એકાએક મોટરસાઇકલ લપસી ગઈ. આખીય મોટરસાઇકલનો ભાર વાલેરીના જમણા પગ પર ! એનો જમણો પગ લગભગ છુંદાઈ ગયો. હાડકાંમાં કેટલીય જગ્યાએ ફેંક્યર થયું.
પહેલાં તો એમ લાગ્યું કે તરત જ પગ કપાવી નાખવો પડશે. લાંબી વિચારણા બાદ ડૉક્ટરોએ પગ કાપવાનું મોકૂફ રાખ્યું. એ પહેલાં સારવારથી કેટલો સુધારો થાય છે તે જોવાનું નક્કી કર્યું. પાંચ કલાક સુધી ઑપરેશન ચાલ્યું. વાલેરીનો પગ કાપવો ન પડ્યો, પણ હવે એ જિંદગીભર વ્હીલ ચેર (પૈડાંવાળી ખુરશી) કે લાકડાની ઘોડી વિના ચાલી શકે તેમ ન હતું. આવે વખતે વાલેરી રમતના મેદાન પર પાછો આવે એવી કલ્પના કરવી
અપંગનાં ઓજસ

Page #74

શેખચલ્લીના દિવાસ્વપ્ન જેવી હતી. વાલેરીનું ઑપરેશન કરનાર ડૉ. ઇવાન કુચેરેન્કોએ પણ દિલાસો આપતાં કહ્યું કે એ ફરી રમી શકે એવી કોઈ આશા નથી. રશિયાની એક દાક્તરી સંસ્થાએ આ માટે લાંબી તપાસ કરી. અંતે એણે અભિપ્રાય આપ્યો કે વિખ્યાત રમતવીર વાલેરીએ રમતના મેદાન પર ફરી ખેલવાની આશા તજી દેવી જોઈએ !
વાલેરીના માથે પહાડ તૂટી પડ્યો. એને માટે ડૉક્ટરોનો
વાલેરી બ્રુમેલ
નિર્ણય સ્વીકારવો ખૂબ મુશ્કેલ
હતો. એ સ્વપ્નેય વિચારી શકતો નહીં કે પોતે ઊંચો કૂદકો લગાવવા અસમર્થ છે ! એની આંખ સામે ભૂતકાળનાં દશ્યો રમી રહ્યાં હતાં. પણ જ્યાં ચાલી શકાય તેમ ન હતું ત્યાં વળી પગના ઠેકાથી ઊંચો કૂદકો લગાવવાની વાત ક્યાં ? અઢી વર્ષ પસાર થઈ ગયાં, પણ હજી વાલેરીના ઘા પર રૂઝ આવી નહીં. એ પરેશાન હતો, છતાં જીવનથી હારી ખાધું ન હતું. દિલમાં તો એક આશા હતી જ કે એક દિવસ એવો આવશે કે પોતે ઊંચે ફાળ ભરતો હશે !
રશિયાના ખેલાડીઓ અને તાલીમબાજો નિરાશ વદને સ્વીકારતા હતા કે વાલેરી હવે રમતના મેદાનમાં પાછો નહીં ફરી શકે. ૧૯૬૮ના નવેમ્બર માસના બ્રિટિશ ઑલિમ્પિક એસોસિયેશનના સત્તાવાર સામયિક ‘વર્લ્ડ સ્પોર્ટ્સ’માં જાણીતા સમીક્ષક નેઇલ એલને લખ્યું :
“વાલે૨ી સાજો થઈને સ્પર્ધામાં ઊતરવાનું વિચારે છે, પણ તેની આ વાત સહેજે ગળે ઊતરે તેવી નથી. તદ્દન અતાર્કિક છે.” ચોતરફ સહુએ વાલેરી ઊંચો કૂદકો લગાવી શકે, એ શક્યતા અંગે હાથ ધોઈ
***

★ ★ *

? | le Fl¢hle

Page #75

૫૮
અપંગનાં ઓજસ
નાખ્યા હતા. આ સમયે એક અજાણ્યા રમતશોખીન યુવાનનો કાગળ મળ્યો. એણે વાલેરીને કુર્ગાનના સર્જન ગારેિલ ઇલિઝારોવ પાસે સારવાર લેવાનું સૂચન કર્યું. એ યુવાને લખ્યું હતું કે એ સર્જન પગના હાડકાને છથી આઠ ઇંચ જેટલું લાંબું કરી શકે છે. વર્ષોની સારવારથી નહીં સંધાયેલાં હાડકાંને જોડી આપે છે. આ કાગળ વાંચ્યા બાદ એ રાત્રે વાલેરીને ઊંઘ ન આવી. તરત જ એ ડૉક્ટર પાસે પહોંચી ગયો.
૧૯૬૮ની છવ્વીસમી મેએ ડૉ. ગાવરિલ ઇલિઝારોવે ઑપરેશન કર્યું. એક કલાક સુધી એ કપરું ઑપરેશન ચાલ્યું. ડૉક્ટરે ઘાયલ જમણો પગ લાંબો કરી દીધો. ચાલતો ચાલતો વાલેરી એક જ વિચાર કરે : ક્યારે ઊંચો કૂદકો લગાવું.
વાલેરીને ધીમે ધીમે સાજો થતો જોઈને એની કારકિર્દીનો અકાળે અંત આવ્યાની આગાહી કરનારાઓએ પોતાની વાત ફેરવી. એ કહેવા લાગ્યા કે વાલેરી કદાચ થોડું દોડી શકે, વજન પણ ઊંચકી શકે, સહેજ કૂદકો લગાવીને બાસ્કેટ બૉલ પણ રમી શકે, પરંતુ ઊંચો કૂદકો લગાવે એ તો અશક્ય જ !
વાલેરી પોતાની રીતે મહેનત કરતો જાય. કોઈ ગમે તે કહે, પણ એ જંપવાનો ન હતો. એના નિશ્ચયને દુનિયાની કોઈ તાકાત રોકી શકે તેમ ન હતી. શરૂઆતમાં એ ચાલતાં થોડો ખોડંગાતો હતો. પછી હડસેલાતો હડસેલાતો મેદાન કે બરફ પર એક કિલોમીટર કે દોઢ કિલોમીટર ચાલવા લાગ્યો. દસ કિલોનાં ડંબેલ્સ ઊંચકવા લાગ્યો. પાંચ વર્ષમાં અડધો સમય દવાખાનામાં પસાર કરનાર વાલેરી તાકાત મેળવવા લાગ્યો. દોડીને, કસરત કરીને અને પાણીમાં તરીને એ શક્તિ અને ચપળતા મેળવવા લાગ્યો.
ગઈ કાલે જે વિચાર હાસ્યાસ્પદ લાગતો હતો, એ હકીકત બની ગયો. ૧૯૬૯ના માર્ચ મહિનાની બારમી તારીખે રશિયાની રાજધાની મોસ્કોમાં વાલેરીની ઇચ્છાશક્તિનો હેરતભર્યો પ્રયોગ જોવા મળ્યો. મોસ્કોના યંગ પાયોનિયર્સ ઇનડોર સ્ટેડિયમમાં વાલેરીએ એ જ પુરાણી છટાથી કૂદકા લગાવવા શરૂ કર્યા. એક કે બે ઊંચા કૂદકા લગાવીને વાલેરી
**
XX

Page #76

'
મ
ન
:
th
અટક્યો નહીં. એણે સતત અઢાર કૂદકા લગાવ્યા. દરેક કૂદકા વખતે લાકડી વધુ ને વધુ ઊંચે મૂકવામાં આવતી. આખરે બે મીટર ઊંચો કૂદકો લગાવવાની તમન્ના વાલેરીએ પૂરી કરી. આ સમયે વાલેરીના આનંદનો પાર ન રહ્યો. એણે ભૂતકાળમાં વિશ્વવિક્રમ સર્યો, પોતાના જ વિક્રમ એક પછી એક તોડ્યા, | ત્યારેય કદી આટલો આનંદ અનુભવ્યો ન હતો. એક
ઘાયલ વાલેરી બ્રુમેલ પત્રકારે તો વાલેરીના આ કૂદકાને જોઈને લખ્યું,
“અમે અહીં નરી આંખે અપ્રતિમ હિંમત અને પ્રબળ ઇચ્છાશક્તિને || પરિણામે સર્જાયેલો ચમત્કાર નિહાળ્યો.”
વાલેરીનો આ બે મીટરનો એટલે કે છ ફૂટ અને પોણા પાંચ ઇંચનો | કૂદકો જેવોતેવો ન ગણાય. આ સ્પર્ધામાં વિજેતા બનનાર યુરોપીય વિજેતા રશિયાના વેલેન્ટિન ગાવરિલોવ કરતાં વાલેરી નવ સેન્ટિમીટર જ પાછળ હતો. વિજય ગાવરિલોવનો થયો, પણ બીજે સ્થાને આવેલા વાલેરીને વિજેતા જેવું માન મળ્યું !
૧૯૭૦ની વસંત ઋતુમાં વાલેરીને ફરી ઈજા થઈ. જે ડાબો પગ ઠેકવીને એ કૂદકો લગાવતો એ જ ઠેક પગના ઘૂંટણની ઢાંકણી પાસેના સ્નાયુ પર ઈજા થઈ. સામાન્ય રીતે આવી ઈજા થાય, પછી વધુ ખરાબીના ભયે ખેલાડી રમતના મેદાનમાં ખેલવાનું છોડી દે છે. ફરી ખેલવું હોય તો ઑપરેશન કરાવવું પડે. વાલેરી બધું તજી શકે તેમ હતો, પણ ઊંચો કૂદકો * જે પગનો ઠેકો લગાવીને કૂદકો મારવામાં આવે, તે પગને “ઠેક પગ
કહે છે.
અપંગનાં ઓજસ
છે કે -- 8 4ક

Page #77

લગાવવાનું ન છોડી શકે. આ માટે અગાઉ એકત્રીસ ઑપરેશન કરાવ્યાં હતાં. સાત વાર તો ઘેનમાં રાખીને લાંબા સમય સુધી ઑપરેશન ચાલ્યાં હતાં. એક પળની આનાકાની વિના વાલેરીએ બત્રીસમી વાર ઑપરેશન કરાવવાની તૈયારી બતાવી. ૧૯૭૦ની પચીસમી માર્ચે મોસ્કોમાં વાલેરીના ડાબા પગે ઑપરેશન કરવામાં આવ્યું અને પાનખરમાં તો ફરી ઊંચો કૂદકો લગાવવા હાજર થઈ ગયો.
અડગ અને અણનમ વાલેરીએ અનેક આફત સહન કરીને અશક્યને શક્ય બનાવી ઊંચા કૂદકાની સ્પર્ધામાં જે પુનરાગમન કર્યું તે વાલેરીએ એ સમયે સર્જેલા વિશ્વવિક્રમથીય મહાન ગણાશે !
અપંગનાં ઓજસ | 8
aણ અપંગ લાકડાની ઘોડીથી અગિયાર દિવસ સુધી પગપાળા ચાલીને પુણેથી મુંબઈ આવ્યા. આમાં શાંતિલાલ આનંદજી સંપત, ગોપાળ ભાનુશાળી અને અશોક અર્જુન ગોરી હતા. શાંતિલાલ સંપતે નવ વર્ષની ઉંમરે ટ્રક અકસ્માતમાં પોતાના પગ ગુમાવ્યા એ પછી આબુના સાતસો પગથિયાં ચડ્યા, મુંબઈના હાજીઅલી પાસેનો ડુંગર બે વખત ચડી આવ્યા અને ત્યારબાદ પુણેથી મુંબઈ સુધી લાકડાની ઘોડી મારફતે ચાલવાનું નક્કી કર્યું. સવારે ૮થી ૧૧ અને બપોરે ૩-૩૦થી -૩૦ સુધી ચાલીને એમણે આ કામ સિદ્ધ કર્યું. એમની સાથે ડોંબિવલી બેંક ઓફ મહારાષ્ટ્રમાં નોકરી કરતા અશોક ગોરી અને એલઆઈસીપિયરલેસના એજન્ટ ગોપાળભાઈ ભાનુશાળી પણ હતા.

Page #78

E. + : :
- ક
આપત્તિ બની સંપત્તિ
આપત્તિ કદી એકલી આવતી નથી. એ આવે ત્યારે એની આખી સેના સાથે લઈને આવે છે. કેરાલાના ઈ. પિતાંબરન પવિત્રનના સુખી જીવનમાં આવી રીતે એક પછી એક આપત્તિનાં વાવાઝોડાં આવતાં રહ્યાં.
એના જીવનમાં પહેલાં સુખનો સૂરજ ઊગ્યો. કેરાલાના ક્વીલોન જિલ્લાના અદૂર નામના નાનકડા ગામમાં એ રહેતો હતો. એણે એન્જિનિયરિંગનો અભ્યાસ કર્યો. કાલિકટ એન્જિનિયરિંગ કોલેજમાં એ તેજસ્વી વિદ્યાર્થી તરીકે જાણીતો હતો. આ પછી એ ભારતીય સૈન્યમાં જોડાયો. બાંગ્લાદેશના યુદ્ધનો સમય આવ્યો. ૧૯૭૧ના યુદ્ધ વખતે ઈ. પિતાંબરન પવિત્રન ઇલેક્ટ્રિકલ એન્ડ મિકૅનિકલ એન્જિનિયરિંગ કોર્સમાં નાયકનો હોદ્દો ધરાવતો હતો. એની કામગીરી એટલી સુંદર હતી કે ૧૯૭૧માં એને ઈ.એમ.ઈ.ના શ્રેષ્ઠ ટેકનિશિયન તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યો.
આમ આ યુવાન સિદ્ધિના શિખરે હતો, ત્યાં જ આપત્તિની આંધી આવી. એ પોતાની ફરજ બજાવવા માટે મોટરસાઇકલ પર જતો હતો, ત્યાં તેના પગે એક ગોળી વાગી. એ ગબડી પડ્યો. મોટરસાઇકલ ફંગોળાઈ ગઈ. પવિત્રનને હૉસ્પિટલમાં લાવવામાં આવ્યો ત્યારે એ બેભાન હતો. એનો એક પગ લગભગ દાઈ ગયો હતો. જમણા હાથ પર ગંભીર ઈજા થઈ હતી.
ડૉક્ટરને તાત્કાલિક ઑપરેશન કરવાની જરૂર લાગી. એનો એક પગ થાપાના સાંધામાંથી કાપી નાખવામાં આવ્યો. જમણા હાથમાં એક સળિયો નાખવામાં આવ્યો. પવિત્રન ભાનમાં આવ્યો ત્યારે પોતાની હાલત જોઈને ધ્રુજી ઊઠ્યો.
૬૧

Page #79

શરીર ભાંગી નાંખે તેવી ઈજાઓ થઈ હતી. હવે મન ભાંગી નાખે તેવી ઈજાઓ શરૂ થઈ. પવિત્રનની પત્નીનું એકાએક અવસાન થયું. બે નાનાં બાળકોને સાચવવાની અને ઉછેરવાની જવાબદારી આ યુવાનને માથે આવી પડી.
પવિત્રનને માથે દુ:ખનો ડુંગર તૂટી પડ્યો. એમાં એના ઉપરી અધિકારીઓની અવગણનાથી એને અત્યંત આઘાત લાગ્યો. આ અધિકારીઓ એને હવે ટેકૂનિકલ કામ માટે સાવ નકામો ગણતા હતા. એની કોઈ વાત કાને ધરતા નહીં. આ સમયે પવિત્રને મનમાં પાકો નિર્ધાર કર્યો કે પોતે ‘લંગડો ઘોડો’ નથી તેટલું તો આ બધાને બતાવી દેવું !
એણે લાકડાનો કૃત્રિમ પગ લગાવ્યો. ધીરે ધીરે ચાલવાનું શરૂ કર્યું. એવામાં એણે પુણેથી કન્યાકુમારી સુધીની સાઇકલસ્પર્ધાના સમાચાર વાંચ્યા. આમાં એકવીસ રાજ્યોમાં પસાર થઈને ચોવીસ હજાર કિલોમીટરનું અંતર કાપવાનું હતું. સાઇકલસ્પર્ધાના જાણીતા ખેલાડીઓ આમાં ઝુકાવવાના હતા, પણ એમનેય પોતે આટલું લાંબું અંતર કાપી નાખશે કે કેમ એની ૬૨ | ખાતરી નહોતી.
s | alle -lehe
પવિત્રને આ સાઇકલસ્પર્ધામાં ઝુકાવવાનું નક્કી કર્યું. કેટલાકે એની મજાક કરી, કોઈએ એને શેખચલ્લી કહ્યો, પરંતુ પવિત્રન એના નિર્ણયમાં મક્કમ રહ્યો.
લાંબી સાઇકલસ્પર્ધા કે મોટરસ્પર્ધા માટે ખાસ પ્રકારની મોટર કે સાઇકલ બનાવવી પડે. એનું ઉત્પાદન કરનારી કોઈ કંપની આ બનાવવાની જવાબદારી સ્વીકારે તો જ આવી મોંઘી અને વિશિષ્ટ સાઇકલ કે મોટર બની શકે. પવિત્રને આ માટે ઘણા સાઇકલ-ઉત્પાદકો પાસે ટહેલ નાખી. માત્ર એક પગના જોરે આટલી લાંબી સાઇકલસ્પર્ધામાં જીતી શકે એ માનવા કોઈ તૈયાર ન હતું, આથી સાઇકલ બનાવનારી કોઈ કંપની પવિત્રન માટે સાઇકલ બનાવવા તૈયાર ન થઈ.
જિંદગીની મુશ્કેલીઓથી નહીં હારેલો પવિત્રન સાઇક્લની મુશ્કેલીથી ડરી જાય ખરો ? એણે વિચાર્યું કે ‘આપ સમાન બળ નહીં'. એ પોતે જ સાઇકલના જુદા જુદા ભાગો ગોઠવીને એક નવી સાઇકલ તૈયાર કરવા
*
* *

Page #80

લાગ્યો. આખરે પવિત્રને લાંબા અંતર માટેની એક ખાસ પ્રકારની સાઇકલ બનાવી. આમેય એ એન્જિનિયર હતો એથી પોતાની જરૂરિયાત પ્રમાણે કેવી સાઇકલ બનાવવી તે સારી રીતે જાણતો હતો.
૧૯૮૨ની ૧૨મી ઑક્ટોબરે પુણેથી આ અત્યંત લાંબી સાઇકલસ્પર્ધાનો પ્રારંભ થયો. દેશના તેત્રીસ જેટલા સાઇકલવીરોએ આમાં ભાગ લીધો. આમાં એકલો પવિત્રન જ વિકલાંગ હરીફ હતો. બાકીના બધા મજબૂત શરીર ધરાવનારા હતા, પણ પવિત્રને પોતે વિકલાંગ છે એવી વાત જ મનમાંથી કાઢી નાખી હતી. એની નજર તો ૨૪૦૦૦ કિલોમીટરના લાંબા અંતરને પસાર કરવા પર હતી.
ઈ. પિતાંબરન પવિત્રન
આ સાઇકલસ્પર્ધા દરમિયાન ચંબલનાં કોતરોમાંથી પસાર થવાનું હતું. ઊંચાં ઊંચાં કોતરો વચ્ચેથી ભેંકા૨ રસ્તા પરથી પસાર થતાં ભલભલા ડરી જાય. એમાં પણ ચંબલનાં કોતરોમાં ડાકુઓનો ભય પણ એટલો જ. પવિત્રનને તો કોઈ ભય સ્પર્શે તેમ નહોતો. એની નજર તો સાઇકલ પર એક પછી એક રાજ્ય પસાર કરવા પર હતી.
ચંબલનાં ઊંચાં ઊંચાં કોતરો વચ્ચેથી પવિત્રન પસાર થતો હતો ત્યાં એક ભેંકાર જગ્યાએ ડાકુઓએ એને પડકાર્યો અને આંતર્યો. પવિત્રન ઊભો રહ્યો. ડાકુઓએ જોયું કે એની પાસે તો કોઈ શસ્ત્ર જ નથી. આથી એ સામનો કરે એવી કશી દહેશત રહી નહીં. ડાકુઓએ નજીક આવીને પવિત્રનની એકેએક ચીજ છીનવી લેવા માંડી. એકલો પવિત્રન આટલા બધા ડાકુઓ વચ્ચે કરે પણ શું ?
એવામાં ડાકુ ટોળીની સરદાર ફૂલનદેવી આવી પહોંચી. ચંબલનાં કોતરોમાં ડાકુરાણી ફૂલનદેવીની ભારે ધાક હતી. એના સાથીઓ બે બાજુએ ખસી ગયા. ડાકુરાણી ફૂલનદેવીને આશ્ચર્ય થયું કે આવાં કોતરોમાં કશાય શસ્ત્ર વિના એકલા નીકળવાનું સાહસ આ માણસે કેમ કર્યું હશે !
દ્વ
*

*

કર
અપંગનાં ઓજસ

Page #81

૩૪
ane l•lche
એણે પવિત્રનને સત્તાવાહી અવાજે પૂછ્યું ત્યારે પવિત્રને હિંમતભેર પોતાની વાત કરી. પોતાનો લાકડાનો કૃત્રિમ પગ પણ બતાવ્યો.
આ સાંભળીને ફૂલનદેવીએ પવિત્રનને એની બધી ચીજવસ્તુઓ પાછી આપી દીધી. એનાં સાહસ અને હિંમતને બિરદાવ્યાં, એટલું જ નહીં પણ બક્ષિસ રૂપે બસો રૂપિયા આપ્યા. પવિત્રને લેવાની ના પાડી, પરંતુ આ ડાકુરાણીએ આગ્રહભેર એ રકમ એના ખિસ્સામાં મૂકી દીધી.
આવા જીવસટોસટના બનાવોમાંથી પવિત્રન પસાર થયો. એના બીજા હરીફોમાંથી કોઈ બાર હજાર કિલોમીટરથી વધુ અંતર કાપી શક્યા નહીં. પવિત્રન રોજનું સરેરાશ ત્રણસો કિલોમીટરનું અંતર કાપતો હતો અને ભારતનાં એકવીસ રાજ્યોમાંથી પસાર થઈને ચોવીસ હજાર કિલોમીટ૨નું અંતર અઠ્ઠાવન દિવસમાં પસાર કર્યું. એક માત્ર પવિત્રન જ આ સ્પર્ધાનું તમામ અંતર પૂરું કરી શક્યો.
પવિત્રનની આ સિદ્ધિએ સહુની આંખ ખોલી નાખી. એણે સાઇકલ પર વિશ્વ-પ્રવાસ કરવાનું વિચાર્યું ત્યારે સાઇકલ બનાવનારી કેટલીક કંપનીઓમાં સામે ચાલીને સાઇકલ તૈયા૨ કરી આપવા માટે પડાપડી થવા લાગી.
પવિત્રને બતાવી આપ્યું કે ગમે તેટલી મુશ્કેલીઓ અને નિષ્ફળતામાં જો માનવી મન અડગ રાખે તો જરૂર એની જીત થાય છે.
રીરની પૂરેપૂરી કસોટી કરતી દસ સ્પર્ધાઓની ડેકેથ્લોનમાં ૧૯૬૦ની ઑલિમ્પિકમાં રાફર જ્હૉનસન વિશ્વવિજેતા બન્યો, પરંતુ આ રાફર જ્યાંનસનને બૂટ પહેરવામાં તકલીફ પડતી હતી, કારણ કે બારમે વર્ષે એનો પગ યંત્રમાં ફસાઈ જતાં એનો અંગૂઠો લગભગ આખોય કપાઈ ગયો. ત્રેવીસ જેટલા ટાંકા લઈ એના પગના મસલ્સ અને નસો બરાબર બેસાડવામાં આવ્યાં, પરંતુ જ્હોનસનની આ શારીરિક મર્યાદાઓ એના મહાન પ્રયત્ન આગળ સાવ સામાન્ય બની ગઈ.

**

X

Page #82

૧૧
બીમામાંથી બહાદુe
બાબ મન્થીઆસ અને બીમારીને ભારે દોસ્તી. સાવ નબળો બાંધો. તદ્દન ફિક્કુ શરીર. દરેક રોગ એના પર આસાનીથી સવાર થઈ જાય.
બાર વર્ષનો આ બાળક બરાબર બેસી શકે નહીં, એને આ માટે રેડિયો-ઍક્ટિવ કિરણો લેવાં પડ્યાં. રોજ જમ્યા પછી એને આરામ કરવો જ પડે.
મન્થીઆસના પિતા ડૉક્ટર હોવા ઉપરાંત ફૂટબૉલના કુશળ ખેલાડી હતા. એમને પોતાનો પુત્ર આવો માયકાંગલો હોય તે સહેજે પસંદ નહીં. ચૌદ વર્ષના બોબ મલ્થીઆસની ઊંચાઈ પાંચ ફૂટ અને દસ ઇંચની હતી. એ એટલો નબળો હતો કે નિશાળમાં એકે રમતમાં ભાગ લઈ શકે નહીં એના બદલે એ નિશાળના બૅન્ડમાં રણશિંગું વગાડવાનું કામ કરતો.
એક વાર બોબ મલ્થીઆસને પોતાની નિર્બળતા પર ગુસ્સો આવ્યો. બીમારી હટાવીને બહાદુર બનવાનો નિશ્ચય કર્યો. એણે નક્કી કર્યું કે શરીરને તાકાતવાન બનાવવું જોઈએ. નિર્બળ શરીરવાળાને આ દુનિયામાં વળી ગણકારે છે કોણ ? ઊલટાની બીજા બધા એને બિચારો' કહીને દયા ખાય છે.
મFીઆસ મહેનત કરવા લાગ્યો. માબાપની દેખરેખ હેઠળ શરીર સુધારવા લાગ્યો. માત્ર ત્રણ વર્ષમાં તો એણે કાયાપલટ કરી નાખી. સત્તર વર્ષનો મન્થીઆસ છ ફૂટ અને બે ઇંચ ઊંચો અને ૧૯૦ રતલનું વજન ધરાવતો શક્તિશાળી યુવક બની ગયો. એ ફૂટબૉલ અને બાસ્કેટબૉલની રમતમાં આગળ પડતો ભાગ લેવા માંડ્યો. ખેલકૂદની જુદી જુદી સ્પર્ધાઓમાં
૬૫

Page #83

ભાગ લેવા લાગ્યો. હવે કોઈ એના શરીર પર દયા ખાતું નહીં. એના બદલે એની નિશાળમાં સશક્ત શરીર માટે બોબ મFીઆસનું ઉદાહરણ અપાવા લાગ્યું.
ઈ. સ. ૧૯૪૮ના એક દિવસે બોબ મલ્થીઆસના તાલીમબાજ વર્જિલ જેક્સને એને ડેકેશ્લોનની રમત પર હાથ અજમાવવા કહ્યું. બોબ તો તૈયાર જ હતો. એણે અગાઉ કદી પણ વાંસકૂદકો, લાંબા અંતરની દોડ, ભાલાફેંક કે ઊંચા કૂદકામાં ભાગ લીધો ન હતો, પણ આનાથી ડરી જાય તો મન્થીઆસ નહીં ! એણે પૂરી લગન અને તાકાતથી કોશિશ કરી. આમાં સફળતા મળી. ટૂંક સમયમાં એણે ઘણા વિજય મેળવ્યા અને આ સત્તર વર્ષના યુવાનને ૧૯૪૮ની ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં સૌથી કપરી ગણાતી ડેકેપ્લોનની સ્પર્ધામાં અમેરિકા તરફથી ભાગ લેવાનું માન મળ્યું. એના જેટલી નાની વયે અમેરિકા તરફથી ખેલકૂદની સ્પર્ધામાં ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં ખેલવાની કોઈએ યોગ્યતા મેળવી ન હતી.
ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં તો અત્યંત રસાકસી હોય. એમાં આ સત્તર કક/ વર્ષના બોબને તો સૌથી વધુ થકવનારી ડેકેશ્લોનની સ્પર્ધામાં ભાગ
લેવાનો હતો. આમાં એક ખેલાડીને ખેલકૂદની આખી ટીમ જેટલી કામગીરી | બજાવવાની હોય. ડેકથ્થોનમાં દોડ, કૂદ ને ફેંકની દસ જુદી જુદી
સ્પર્ધાઓ એકસાથે ખેલવાની હોય. પહેલે દિવસે એકસો મીટર દોડ, લાંબો કૂદકો, ગોળાફેંક, ઊંચો કૂદકો અને ચારસો મીટરની દોડમાં ભાગ લેવાનો હોય. આનો સખત થાક ઊતર્યો હોય કે ન ઊતર્યો હોય, પણ બીજે દિવસે એકસો ને દસ મીટરની વિપ્નદોડ, ચક્રફેંક, વાંસકૂદકો, ભાલાફેંક અને પંદરસો મીટરની દોડમાં ઊતરવું પડે.
આમાં ક્રિકેટ, મુક્કાબાજી અને તરણસ્પર્ધા જેવી તદ્દન ભિન્ન ભિન્ન સ્પર્ધાઓ સમાન સાવ જુદી જુદી સ્પર્ધાઓમાં રમવું પડે. વળી નિયમ એવો કે માત્ર બે દિવસમાં જ સ્પર્ધા પૂરી કરવાની, પછી ભલે મધરાત થઈ જાય. આથી ખેલાડી હજી એક સ્પર્ધા માંડ પૂરી કરે, ત્યાં તો દોડતા એને બીજી સ્પર્ધામાં હાજર થઈ જવું પડે. વળી, આમાં બીજા હરીફથી આગળ આવવાથી ગુણ ન મળે, પણ વિશ્વવિક્રમથી જેટલો નજીક આંક
અપંગનાં ઓજસ | જ

Page #84

નોંધાવ્યો હોય તેના પર ગુણ મળે. આ દસમાંથી એક રમતમાં ચૂક થઈ ગઈ કે સઘળી મહેનત પર પાણી ફરી વળે.
૧૯૪૮ના ઑગસ્ટની પાંચમી તારીખે લંડનની ઑલિમ્પિક સ્પર્ધાની આ કપરી ૨મતમાં મત્થીઆસે ઝુકાવ્યું. હજી ત્રણ મહિના અગાઉ તો એ વાંસકૂદકો કે ભાલાફેંકની કશી તાલીમ પણ ધરાવતો ન હતો. વીસ દેશના અઠ્ઠાવીસ ચુનંદા ખેલાડીઓ મેદાને પડ્યા. સવારના દસ વાગ્યાથી સ્પર્ધાનો પ્રારંભ થયો. રાતના આઠ વાગ્યા સુધી વિવિધ સ્પર્ધાઓ ખેલાતી રહી. થાકેલો બોબ પાછો આવ્યો. આટલી સ્પર્ધાઓમાં જગતના રમતવીરોમાં એ ત્રીજે નંબરે હતો. થાક્યો હોવા છતાં એ રાત્રે એ સૂઈ શક્યો નહીં. બીજે દિવસે એ ઑલિમ્પિકના ઇતિહાસનો કમનસીબ દિવસ બન્યો. સતત વરસાદ વરસતો રહ્યો. ચોતરફ ધુમ્મસ ઘેરાયું હતું. મેદાન પર
કાદવ-કીચડ થઈ ગયો હતો. આ દિવસે બોબ બાર કલાક મેદાન પર રહ્યો. વરસાદ પડે ત્યારે બૅન્કેટ પહેરે. પોતાનો વારો આવે કે બ્લેન્કેટ કાઢીને મેદાન પર આવે. એમાંય ભાલાફેંક વખતે તો એટલું બધું અંધારું થઈ ગયું કે દોડવાના પ્રારંભની
રેખા પર લાઇટ
રાખવી પડી. હજી પંદરસો મીટરની દોડ
મેદાન પર મત્યીઆસ
બાકી હતી. રાતના દસ પછી એ દોડ શરૂ થઈ. આખરે બોબ મત્થીઆસની જીત થઈ.
**

-X—

૭
અપંગનાં ઓજસ

Page #85

અપંગનાં ઓજસ | K
સર્વતોમુખી પ્રતિભા : બોબ
દીધા વિના છૂટકો નથી. એના તાલીમબાજ એની પાસે ગયા ને કહ્યું : “બોબ, તને લાગે છે કે તું હવે ખેલી શકીશ ?”
બોબ નજીક આવ્યો. પોતાના તાલીમબાજના ખભા પર હાથ મૂકીને બોલ્યો,
“તાલીમબાજ, ફિકર કરશો નહીં. મને લાગે છે કે હું ખેલી
શકીશ.”
સત્તર વર્ષનો છોકરો ખેલકૂદની સર્વતોમુખી તાકાત ધરાવનારો જગતનો શ્રેષ્ઠ ખેલાડી બન્યો. કોઈએ વિચાર્યું નહોતું કે ડેકેથ્લોનની સ્પર્ધામાં મત્થીઆસ બીજી ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં ભાગ લઈ શકશે, પણ ચાર વર્ષ પછી ૧૯૫૨માં ફિનલેન્ડના હેલસિન્કીમાં ખેલાનારી ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં હાજર થઈ ગયો. આમાં પ્રથમ દિવસે લાંબો કૂદકો લગાવવા જતાં જમણા પગનો ‘મસલ્સ' ઊતરી ગયો. ખેલકૂદની સ્પર્ધામાં મસલ્સ ઊતરી જાય એટલે આપત્તિનો પહાડ તૂટી પડ્યો ગણાય ! બધાને થયું કે હજી તો ઘણી સ્પર્ધા બાકી છે. બોબ મથીઆસને સ્પર્ધા છોડી
‘મસલ્સ’ની વેદના સાથે મત્ફીઆસ આગળ ધપવા લાગ્યો. એણે દસેય ૨મતમાં ભાગ લીધો, એટલું જ નહીં, પણ પ્રથમ આવીને સુવર્ણચંદ્રક મેળવી ગયો. ઑલિમ્પિકના ઇતિહાસમાં ડેકેથ્લોનની કપરી સ્પર્ધામાં સતત બે વખત સુવર્ણચંદ્રક મેળવનાર બોબ મત્થીઆસ સર્વપ્રથમ ખેલાડી છે. એ પછી આજ સુધીમાં એકમાત્ર બ્રિટનનો ડેલી થોમ્પસન (૧૯૮૦ અને ૧૯૮૪ ઑલિમ્પિક) જ આવી સિદ્ધિ મેળવી શક્યો છે.

**

K

Page #86

૧૨
| ઓલિમ્પિકની મહાકાણી
.સ. ૧૯૬૦ની રોમમાં ખેલાયેલી ઑલિમ્પિકમાં ખળભળાટ મચી ગયો. અમેરિકાની વિહ્મા રૂડોલ્ફ નામની એક દોડવીરે ત્રણ સુવર્ણચંદ્રક મેળવ્યા. આમાં એને નવ વખત દોડવાનું આવ્યું. આ નવે વખત જીતની રેખા પર પહેલી પહોંચનારી વિહ્મા રૂડોલ્ફ હતી. આખું વિશ્વ આ નારીની શક્તિ જોઈને ચકિત બની ગયું. ૨૦ વર્ષની આ છોકરીએ ભલભલા દોડવીરોને મહાત કર્યા.
વિભાના વિજયની પાછળ એક હિંમતબાજ નારીની કથા રહેલી છે. જગતભરમાં ઝડપી નારી તરીકે નામના મેળવનારી આ વિલ્યા રૂડોલ્ફ ચાર વર્ષની વયે ચાલી શકતી ન હતી. છેક આઠ વર્ષની વયે એ પોતાના ઘરની બહાર રમવા નીકળી હતી !
એક ગરીબ કુટુંબમાં વિર્ભાનો જન્મ થયો હતો. એના પિતાએ બે વખત લગ્ન કર્યા હતાં. વિહ્મા એમનું સત્તરમું સંતાન હતું.
વિર્ભા અધૂરા મહિને જન્મી હતી. તેનું જન્મ સમયે વજન ફક્ત ૨.૦૪ કિલોગ્રામ હતું. એમાં ચાર વર્ષની વયે નબળી વિહ્મા પર બાળલકવાના રોગનું આક્રમણ થયું. એના ડાબા પગ પર આની ઘેરી અસર થઈ. એ ડાબો પગ ટેકવી શકતી પણ ન હતી. આવે વખતે શક્તિની ઘણી જરૂર હોય, પણ ચાર વર્ષની વિલ્યાને કશો પૌષ્ટિક ખોરાક મળતો નહીં. એકમાત્ર દવા જ એનો આધાર બને તેમ હતી.
ગરીબી ચારે બાજુથી ઘેરી વળેલી હતી. એને રોજ માલિશ કરવાની દાક્તરે સૂચના આપી હતી. પણ માલિશઘર પિસ્તાળીસ માઈલ દૂર હતું. આથી એની માતા રોજના બદલે દર અઠવાડિયે એક વખત પિસ્તાળીસ
૯

Page #87

8 | ne l•lehle
た
સમસ
જા જા રહા હૈ = = !
જય ગો હાથમાં ૩
માઈલ દૂર આવેલા માલિશઘરમાં એને સા૨વા૨ માટે લઈ જતી. બે વર્ષ સુધી તો આમ ચાલ્યું, પણ પછી વિલ્ગાની માતાએ એની ત્રણ પુત્રીઓને
માલિશ કરતાં શીખવી
દીધું. મોટી બહેનો નાની બહેનની સારવાર કરવા
લાગી.
ચાર વર્ષની ઉંમરે બધાં બાળકો શેરીમાં સંતાકૂકડી ૨મે, ત્યારે વિલ્માને અસહાય બનીને
વિલ્મા રૂડોલ્ફ
પથારીમાં પડ્યા રહેવું પડતું. એ બારીમાં બેઠી બેઠી બહારની દુનિયા નિહાળે. કોઈને ચાલતાં જુએ, તો કોઈને રમતાં જુએ, કોઈને વળી હસતાં ને કૂદતાં જુએ. વિલ્માને થાય કે પોતે ક્યારે આ રીતે ચાલી શકશે? ક્યારે એ બીજાની માફક દોડી શકશે ? એવામાં ડબલ ન્યુમોનિયા અને સ્કારલેટ ફીવર લાગુ પડ્યો. વિલ્મા વધુ નબળી થઈ ગઈ.
છ વર્ષની ઉંમરે એને ચાલવા માટે ખાસ પ્રકારના બૂટ પહેરાવવામાં આવ્યા. આનાથી એ થોડું થોડું ચાલવા લાગી. સાતમા વર્ષે વિલ્મા ભાંખોડિયાભેર ચાલવા લાગી અને પહેલી વાર જાતે ઘરનો ઉંબરો વટાવ્યો.

આ દિવસે એના આનંદનો પાર ન રહ્યો. આઠમે વર્ષે વિલ્ગા બૂટ વગર ચાલવાને શક્તિમાન બની. વિલ્માની ઇચ્છા તો રમતના મેદાન પર ખેલવા-કૂદવાની હતી. અગિયારમે વર્ષે એ બાસ્કેટ-બૉલ ખેલવા લાગી અને પંદરમા વર્ષે તો તે પોતાના રાજ્યની ટીમ તરફથી બાસ્કેટ-બૉલની મૅચમાં ભાગ લેતી હતી.
એક વાર વિલ્માની નિશાળના બાસ્કેટ-બૉલના તાલીમબાજ એડવર્ડ
* X
~*

Page #88

1
of
'' why GKEY
. કાકી કરી
રાજ નાથ) 11/18 ના કરે છે તો 1 whી રીડર ની કી પ્રમ
મને આ રથ જાય પાર કરી શકાય છે , I
હા,
. કરી
THE 1મા નE IT કિ . .
E
JT,
ઈમ
કે
કસ
ન ક
Tી જ
જાય છે. કદી ના દિકરા ની કરી છે
: ( HISH કરી છે. હા જી છે
આ જી હા પાડી . જિયો ઈન જ છે
TEાજી જ છે, કારણકે - રાજાણી કરે કે ક રી
કજ રજ
ટેમ્પલને દોડવીરોની ટીમ બનાવવાનું કહેવામાં આવ્યું. આ તાલીમબાજે વિક્માને પોતાની ટીમમાં પસંદ કરી. આ પછી તો બાસ્કેટ-બૉલની ખેલાડી વિક્મા દોડવીર તરીકે પ્રસિદ્ધ બની ગઈ.
- ઈ. સ. ૧૯૫૬માં
- ૧૬ વર્ષની વિહ્માએ સવર્ણચંદ્રકોની ધારક વિક્મા રૂડોલ્ફ મેલબોર્નની ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં ઝુકાવ્યું. અનુભવી હરીફો સામે વિભાને સફળતા ન મળી, પણ નિરાશ થવાનું તો વિલ્સા શીખી જ ન હતી. એની માતા પાસેથી એને સતત મહેનત કરવાનો ગુણ વારસામાં મળ્યો હતો.
આ પછી એક પછી એક આફત વિભાના જીવનમાં આવતી ગઈ. ઈ. સ. ૧૯૫૭માં એને સ્પર્ધાઓના અભાવે પોતાનું હીર કસવાની તક | | ન મળી. ૧૯૫૮માં એ બીમાર પડી. ૧૯૫૯માં અમેરિકાની ખેલકૂદસ્પર્ધામાં એણે ભાગ લીધો. “મસલ્સ'ની સખત પીડા હોવા છતાં એકસો મીટરની દોડમાં વિહ્માએ વિજય મેળવ્યો.
વીસ વર્ષ, બે મહિના અને સોળ દિવસની નાનકડી વિભા રોમ ખાતેની ઓલિમ્પિક સ્પર્ધામાં ભાગ લેવા ગઈ. એક પછી એક સ્પર્ધામાં વિજય મેળવતી ગઈ. આ સમયે ગળામાં કાકડાની તકલીફ એને પરેશાન કરતી હતી, પરંતુ વિહ્માના ખમીરને એની કશી અસર થઈ નહીં. એકસો મીટરની દોડમાં વિજય મેળવીને વિહ્માએ વિશ્વની સૌથી ઝડપી નારીનું બિરુદ મેળવ્યું. આ પછી બસો મીટરની દોડમાં પણ એણે વિજય મેળવ્યો. ત્યારબાદ ૪૪૧૦૦ની રીલે દોડમાં પણ વિભા વિજેતા બની. આમ ત્રણ સુવર્ણચંદ્રકો મેળવીને વિહ્મા રોમ ઑલિમ્પિકની મહારાણી બની. વિહ્માએ માત્ર વિજય મેળવ્યા ન હતા, પરંતુ વિશ્વવિક્રમ પણ સ્થાપ્યા હતા. આઠ વર્ષની વયે માંડ માંડ ચાલતાં શીખનારી વિહ્મા રૂડોલ્ફ વીસમે વર્ષે તો વિશ્વની સૌથી વધુ ઝડપે દોડનારી નારી બની !
અપંગનાં ઓજસ

Page #89

૧૩
પpષાર્થની પ્રતિમા
નસીબ એને સતત પછડાટ આપતું રહ્યું, પણ એ સદાયે પુરુષાર્થથી નસીબના ઊલટા પાસાને પલટતો રહ્યો. બાળપણથી જ એને ક્રિકેટનો ભારે શોખ હતો. જમણે હાથે દડાને ઘુમાવીને એવી તો ગોલંદાજી કરે, કે વિરોધી ખેલાડી પોતાના સ્ટમ્પ ઊડતા જ જુએ.
હજુ આઠ વર્ષની ઉંમર થઈ ન હતી અને રોગે એને ઘેરી લીધો. એનો જમણો હાથ લકવાની અસર પામ્યો. શરૂઆતમાં તો એ હલાવીચલાવી શકાય પણ નહિ. લાંબી સારવાર લીધી. સારવારના અંતે ધીરે ધીરે જમણા હાથથી રોજિંદી કામગીરી બજાવવા લાગ્યો.
ક્રિકેટનો પ્રેમ એટલો કે એ રમત તો છોડાય જ નહિ. જમણા હાથે ગોલંદાજી ન કરાય તો કંઈ વાંધો નહિ. એણે વિકેટકીપર તરીકે કામગીરી બજાવવી શરૂ કરી. ડાબા હાથે દડાને ઝડપે અને ડાબા હાથે જ વીંઝે.
આ વાતને ચાર વર્ષ વીતી ગયાં. પેલો છોકરો બાર વર્ષનો થયો. બાર વર્ષનો આ નિશાળિયો બેંગ્લોરની નૅશનલ હાઇસ્કૂલ તરફથી વિકેટકીપર તરીકે રમે. વિકેટકીપિંગ કરતાં કરતાં એની નજર ગોલંદાજ પર પડે. ગોલંદાજના હાથે એ ઘૂમતા દડાને લાલચથી નિહાળે. પછી પોતાના હાથ ચલાવે. મનમાં થાય કે જો પોતાને ગોલંદાજી કરવા મળે તો ભારે મજા પડી જાય ! આ ડાબી-જમણી બાજુ દડાને રોકવામાં કંઈ બહુ મજા આવતી નથી !
આ નિશાળિયાની ટીમ એક મૅચ ખેલતી હતી. એની ટીમ હારને આરે આવી ઊભી હતી. વિરોધી ટીમને થોડા રન કરવાના હતા. એના ઘણા ખેલાડીઓ રમવાના બાકી હતા.

Page #90

Rece
-
'"""
Tere - !
'
Em. લીક થયા
છે
ET
છે
કે
,
આ
ક
કથા
ર ક
રમી 5 માં
agw! + Try to 5th ની
જી રે જ
જwwો વિરોધ
"
R
E મજા છે.'
".
#TUM
.
છે.
કાર "
: ૪
E
-
- રક્ષા કરે
પેલા વિકેટકીપરે સુકાનીને વિનંતી કરી. એણે કહ્યું, “આપણી હાર નક્કી છે. પરિણામ નિશ્ચિત બની ચૂક્યું છે, તો મને ગોલંદાજી કરવાની તક આપો ને !” સુકાનીએ એની માગણી મંજૂર રાખી. એને માત્ર એક જ ઓવર નાખવાની શરતે ગોલંદાજી આપી.
પેલા નિશાળિયાને વળી | એક વિચાર આવ્યો. એક જ
ઓવર નાખવી છે, તો શા માટે
જમણા હાથે જ ન નાખું ? ભગવત ચંદ્રશેખર
ભલે એ હાથ અશક્ત બન્યો હોય, પણ અગાઉ એ હાથે જ ગોલંદાજી કરવાની ફાવટ હતી ને ! | છ૩] નિશાળિયાએ જમણા હાથે દડો નાખ્યો. એ યોર્કર* દડો હતો. સામો બૅટ્સમૅન દડાને પામી જ શક્યો નહીં, એની ઝડપને પહોંચી શક્યો નહીં. એનો વચ્ચેનો સ્ટમ્પ ઊડી ગયો !
આ ગોલંદાજ એના પોલિયોગ્રસ્ત જમણા હાથથી દડાને ગોફણની | માફક વીંઝવા લાગ્યો. પોતાની શક્તિ જોઈને ખુદ નિશાળિયાને તાજુબી થઈ ! પછી તો એની ગોલંદાજીમાં એક પછી એક વિકેટ પડતી ગઈ. હારને આરે આવી ઊભેલી નેશનલ હાઇસ્કૂલની ટીમ એના વિકેટકીપરની ગોલંદાજીથી વિજય મેળવી ગઈ !
પોતે દડામાં જે ઝડપ લાવી શક્યો એનાથી પેલા નિશાળિયાને આશ્ચર્ય થયું. એથીય મોટું આશ્ચર્ય પોલિયોની અસરવાળા પોતાના જમણા હાથની કમાલરૂપ કામગીરીથી થયું. * બૅટિંગની ક્રીઝ પર અથવા તેની ખૂબ જ નજીક પીચ પડે તેવા દડાને
યોર્કર કહે છે.
અપંગનાં ઓજસ
# 1
-
X 4
*

Page #91

sale l«lehle
આ ગોલંદાજને પોતાની ગોલંદાજીથી જેટલું આશ્ચર્ય થયું, એનાથી વધારે આશ્ચર્ય તો એની ગોલંદાજી સામે ખેલનારા ખેલાડીઓને થયું. આ ગોલંદાજ તે બીજો કોઈ નહીં, પણ ભારતનો એક સમયનો અગ્રગણ્ય સ્પીનર ભગવત સુબ્રમણ્યમ્ ચંદ્રશેખર.
ગોલંદાજ ચંદ્રશેખરે
એક રહસ્યમય ગોલંદાજ તરીકે ક્રિકેટ જગતમાં અનોખી નામના મેળવી. એ ભારતના વિજય માટેનું બ્રહ્માસ્ત્ર ગણાતો હતો. ૧૯૭૧ની ૨૩મી ઑગસ્ટે ઇંગ્લૅન્ડના ઓવલના મેદાન
ગોલંદાજ ચંદ્રશેખર
પર ચંદ્રશેખરે ૩૮ રનમાં ઇંગ્લૅન્ડની ૬ વિકેટ ઝડપીને ભારતને પહેલી વાર ઇંગ્લૅન્ડની ધરતી પર ટેસ્ટવિજય અપાવ્યો. ભારત અને ઇંગ્લૅન્ડના ૩૯ વર્ષના ટેસ્ટ-મુકાબલાઓમાં ઇંગ્લૅન્ડની આવી કરુણ હાલત અને કફોડી સ્થિતિ ક્યારેય થઈ ન હતી. આ પછી ચંદ્રશેખરે ૧૯૭૨-’૭૩માં ઇંગ્લૅન્ડની ટીમના ભારત-પ્રવાસ દરમિયાન એકસો વિકેટ લેવાની સિદ્ધિ મેળવી. એણે ૧૮.૯૧ રનની સરેરાશથી ૩૫ વિકેટ ઝડપીને વિનુ માંકડ અને સુભાષ ગુપ્તેનો ઇંગ્લૅન્ડ સામેનો સૌથી વધુ વિકેટ (૩૪ વિકેટ) ઝડપવાનો વિક્રમ આંબી ગયો.

૧૯૭૩-’૭૪ની રણજી ટ્રોફીની એક સીઝનમાં ૧૬ રનની સરેરાશથી ચંદ્રશેખરે ૫૫ વિકેટ ખેરવી. ૧૯૭૬માં વેસ્ટ ઇન્ડિઝમાં ભારતને વિજય
**

* K

Page #92

આપનારી ટેસ્ટમાં ચંદ્રશેખરે ૧૫૦ વિકેટ ઝડપવાની સિદ્ધિ મેળવી અને ટેસ્ટમાં વિનુ માંકડ, એરાપલ્લી પ્રસન્ના અને બિશનસિંહ બેદી પછી ચંદ્રશેખર એ ૧૫૦ વિકેટ ઝડપનારો ચોથો ભારતીય ગોલંદાજ બન્યો. ચંદ્રશેખરના લેગ બ્રેક, ગુગલી અને ટૉપ સ્પીન દડાના મિશ્રણે ભલભલા બૅટ્સમેનોને થાપ આપી. ચંદ્રશેખરની ગોલંદાજી એટલી બધી કાતિલ અને રહસ્યપૂર્ણ હતી કે સુનિલ ગાવસકર જેવો સમર્થ બૅટ્સમેન પણ સ્વીકારે છે કે એ ગુગલી દડો નાખશે તે પારખી શકતો, પણ એ સિવાય તો હોઠ પર પ્રાર્થના રાખીને જ ૨મતો ! ચંદ્રશેખરના દડા પીચ પડીને એટલા ઝડપથી આવતા કે કેટલાક એને મધ્યમ ઝડપી ગોલંદાજ ગણતા હતા. ૧૯૭૬માં ભારતના પ્રવાસે આવેલા વિવિયન રિચાર્ડ્સ એમ કહ્યું હતું કે ચંદ્રશેખરના કેટલાક દડા તો ઑસ્ટ્રેલિયન ઝડપી ગોલંદાજ થોમસનના જેવા ઝડપી હોય છે. આ રીતે પક્ષાઘાતની અસરવાળા પોતાના જમણા હાથમાં ચંદ્રશેખરે એવી તો તાકાત પેદા કરી છે કે વિશ્વની મજબૂત ગણાતી ટીમની સંગીન બૅટિંગ પક્ષાઘાત પામી હતી. એના જમણા હાથને જોતાં આશ્ચર્ય જ થાય કે કઈ રીતે આવા હાથથી ૫૮ ટેસ્ટમાં ૧૫,૯૬૩ દડા નાખીને ૨૪૨ ખેલાડીઓને આઉટ કર્યા હશે !
જેંગતમાં મેરેથોન દોડનો જુવાળ જાગ્યો છે, ત્યારે ૧૯૮૪માં નવી દિલ્હીમાં યોજાયેલી બીજી મેરેથોનમાં જવાહરલાલ નહેરુ સ્ટેડિયમ પરથી પ્રારંભ કર્યો. આમાં શોખથી ભાગ લેનારા થોડું દોડીને બાજુ પર હટી જાય છે અને ખરો દોડવીર આગળ રહે છે. પહેલી મેરેથોનની માફક આ બીજી મેરેથોન પણ દિલ્હીનો ૨૮ વર્ષનો સરકારી કર્મચારી સતીશ જીતી ગયો. આ સતીશ જન્મથી જ મૂક અને બધિર છે તેમજ એ જમણી આંખે અંધ છે, પરંતુ એની દોડની મેરેથોન ઇચ્છાશક્તિને કોઈ અટકાવી શક્યું નહીં.
የ እ ★ ★ ★
*

Z | le l«lche

Page #93

૧૪
@isole
ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે ૧૯૬૫નું ખૂંખાર યુદ્ધ ખેલાઈ રહ્યું હતું. ભારતીય લશ્કરનો લાહોર પર ઘેરો હતો. સિયાલકોટ પર એનો પહેરો હતો. લાહોર દુશ્મનનું નામ હતું. સિયાલકોટ દુશ્મનનું શિર હતું. ભારતીય જવાનો દુશ્મનનાં શિર અને નાક બંનેને ઝડપવા મેદાને પડ્યા હતા.
સિયાલકોટ પર પાકિસ્તાને ભીંસ વધારી. ભારતના જવાનો એનો જડબાતોડ જવાબ આપવા તૈયાર થયા. મોરચો ભયંકર હતો. દુશમનનાં દળકટક જબરાં હતાં. એનો શસ્ત્રસરંજામ પણ વિપુલ હતો. અમેરિકાની જગવિખ્યાત “પેટન' રણગાડીઓ મેદાને પડી હતી. - સેબર જેટ જેવાં વિમાનો આકાશમાં ઘૂમતાં હતાં. નેપામ જેવા ભયંકર બૉમ્બ ગાજતા હતા. સામે તોપના ગોળા વરસતા હોય કે બંદૂકની ધાણી ફૂટતી હોય, માથે આગ વરસાવતાં વિમાનો ચકરાવાં લેતા હોય, છતાં ભારતીય લશ્કરનો જવાન મુરલી પાછો પડે તેમ ન હતો.
એના દિલમાં દેશને કાજે ખપી જવાની તમન્ના હતી. મુરલીનો જૂસ્સો એવો હતો કે એને કોઈ અટકાવી શકે નહિ.
દુશ્મનોના એક પછી એક લૂહ નાકામયાબ થતા હતા.
મા ભારતીનો આ સપૂત સિયાલકોટ મોરચે સતત આગળ ધપ્યું જતો હતો. બરાબર નિશાન લઈને દુશ્મનના એકએક સૈનિકને વીણીવીણીને વીંધે જતો હતો. એવામાં એક ગોળી આવી. એની પીઠમાં પેસી ગઈ. ન તો ચીસ પાડી કે ન તો આહ ભરી. જાણે કશું થયું ન હોય તેમ આગળ વધવા લાગ્યો. દુશમનના સૈનિકોને મોતને હવાલે કરવા માંડ્યો.
બીજી ગોળી આવી. મુરલીની કમરમાં ઘૂસી ગઈ. ન કોઈ આહ, ન
Wકે
A R
N

Page #94

કશો અવાજ. ત્રીજી ગોળી આવીને એના પગમાં પેસી ગઈ. મુરલી લથડી | ગયો. પાસે લોહીનું ખાબોચિયું ભરાઈ ગયું. બેભાન બનીને એ ધરતી પર ઢળી પડ્યો.
પાછળ આવતા એના સાથીઓએ યુવાન મુરલીને ઊંચકી લીધો. લાંબા સમય સુધી એને લશ્કરી દવાખાનામાં સારવાર લેવી પડી. દેશને કાજે લડતા એના બંને પગ નકામા થઈ ગયા. એ પગમાં કશુંય ચેતન રહ્યું નહીં.
મુરલી દવાખાનાની બહાર આવ્યો. હવે એ દોડી નહીં શકે ! દુશ્મનને ડરાવી નહીં શકે ! દેશને ખાતર લડી નહીં શકે ! એથીય વધુ ઉત્તમ ખેલાડી બનવાનો નિશ્ચય પાર પાડી નહીં શકે !
સાંગલી જિલ્લાના ઇસ્લામપુરમાં જન્મેલો આ મુરલી બાળપણની એક ઘટના ભૂલી શકતો ન હતો. એક વાર એ ગોઠિયાઓ સાથે મેળાની મોજ માણવા નીકળ્યો. ફરતાં ફરતાં એણે એક જગ્યાએ જોયું તો જોરદાર કુસ્તી ચાલતી હતી. એક કુસ્તીબાજ બીજા પર દાવ જમાવે, બીજો દાવ ચુકાવીને બમણા જોરથી મુક્કો લગાવે. મુરલીનું શરીર કસાયેલું હતું. રમતગમતનો ભારે શોખીન હતો. એમાંય એની નિશાળના શિક્ષક શ્રી સી. બી. દેશપાંડેએ એને જુદી જુદી રમતોમાં નિપુણ બનાવ્યો હતો. મુરલીને દાવ અજમાવી જોવાનું મન થયું. કુસ્તી કરવા તલપાપડ બની ગયો. મેદાનમાં ઝુકાવીને વિરોધીને ચીત કરવાની ઇચ્છા થઈ. એકાએક એ વ્યવસ્થાપક પાસે દોડી ગયો.
મુરલીએ કહ્યું, “મારે કુસ્તી ખેલવી છે, મને તક આપો ને !”
વ્યવસ્થાપકે નાનકડા મુરલીને જોઈને કહ્યું, “અલ્યા, છે તો સાવ બટકો ને કુસ્તી ખેલવાની વાત કરે છે ? આ કંઈ બચ્ચાંની રમત નથી. ઘરભેગો થઈ જા, ઘરભેગો. મોટો થા ત્યારે કુસ્તી ખેલવા આવજે.”
નાનકડો મુરલી તો આ જવાબ સાંભળીને સમસમી ગયો. એણે નિશ્ચય કર્યો કે પોતે કાબેલ ખેલાડી બનશે એટલું જ નહીં, પણ રમતના મેદાનમાં દેશનું નામ રોશન કરશે.
યુદ્ધના મેદાનમાં તો મુરલીએ દેશનું નામ રોશન કર્યું, પરંતુ હવે એના બંને પગ તદ્દન નકામા થઈ ગયા હતા. જ્યાં જાતે ચાલી શકાય તેમ
અપંગનાં ઓજસ

Page #95

ન હોય, ત્યાં વળી રમત રમવાની તો વાત જ કેવી ? વ્હીલચેર(પૈડાંવાળી ખુરશી)ના સહારે જ હવે તો ચાલવાનું હતું. આવી હાલત હોય ત્યારે રમતના મેદાન પર નામ રોશન કરવાની ઇચ્છા, એ તો શેખચલ્લીના તુક્કા જેવી જ ગણાય !
મુરલી સંજોગોથી હતાશ થયો નહીં. એણે તો વિચાર કર્યો કે પગ ભલે કામ ન આપે, પણ પુરુષાર્થ તો ગીરે મૂક્યો નથી ને ? દૃઢ નિર્ધાર હોય તો ગીચ જંગલમાંથી પણ માર્ગ મળે. કાળા માથાના માનવી માટે કશું અશક્ય નથી. પોલાદી ઇચ્છા આગળ તો ભલભલી આફત અને હરકત મીણની માફક પીગળી જાય.
વ્હીલચેરને જ એણે પોતાના પગ માન્યા. એમાં બેસીને એ તો જુદી જુદી રમતની તાલીમ લેવા લાગ્યો. વ્હીલ ચેરને એટલી ઝડપથી દોડાવતો કે મુરલીને માનવતાકાતનો અને ઝડપનો નમૂનો ગણવામાં આવ્યો. એ ૨કાબી-ફંકમાં ભાગ લેવા માંડ્યો. આબાદ તીરંદાજીથી નિશાન ઉપાડવા લાગ્યો. કુસ્તીમાં પણ કાબેલ બન્યો. ખુરશીમાં બેસીને જ ટેબલ ટેનિસ જેવી ખૂબ હલનચલન માગતી રમત છટાદાર રીતે ખેલવા લાગ્યો.
આ બધામાં મુરલીને સહુથી વધુ તો તરવું ગમે. તરવા માટે એણે ખૂબ મહેનત કરી. પાણીમાં આગળ ધપવા માટે બે હાથની સાથે બે પગનું હલનચલન એટલું જ જરૂરી ગણાય. મુરલી પાસે પગ હતા, પણ ન હોય તેવા જ. બાવડાના બળે એ તરવામાં પાવરધો બન્યો. એ ફ્રી સ્ટાઇલથી પણ કરી શકે, બ્રેસ્ટ સ્ટ્રોકની રીતે પણ તરી શકે. બેક સ્ટ્રોકની રીતે પણ તરવા લાગ્યો. એના તાલીમબાજ કરતાં પણ વધુ ઝડપથી મુરલી
ચાર પ્રકારની પદ્ધતિથી કરવામાં આવે છે. પીઠનો ભાગ પાણીની સપાટી પર રાખીને વારાફરતી અથવા એકસાથે એક કે બંને હાથ અને બંને પગનું હલનચલન કરવામાં આવે, તે પદ્ધતિને બેક સ્ટ્રોક કહે છે. પાણીની સપાટી પર છાતી રાખીને બંને હાથ અને બંને પગ પાણીની નીચે ચાલે ને માથાનો થોડો ભાગ સતત પાણીની બહાર રહે તે પદ્ધતિને બ્રેસ્ટ સ્ટ્રોક કહે છે. બટરફ્લાયમાં બંને હાથ અને બંને પગની એકસાથે ઉપરથી નીચે તરફ ગતિ કરવામાં આવે છે, જ્યારે ફ્રી-સ્ટાઇલ શબ્દ સૂચવે છે તેમાં આમાં ખાસ કોઈ પદ્ધતિને બદલે મુક્ત રીતે તરવામાં આવે છે.
અપંગનાં ઓજસ

Page #96

RIT ]
ISIT
t
તરવા લાગ્યો. એના બંને પગમાં સહેજે ચેતન નહીં, છતાં પાણીમાં એ /
તરે ત્યારે માછલી સરકતી હોય તેવું જ લાગે.
ઈ. સ. ૧૯૬૯ના જુલાઈમાં અપંગો માટેની લંડનમાં યોજાયેલી રાષ્ટ્રસમૂહ(કોમનવેલ્થ)ની પ્રથમ સ્પર્ધામાં મુરલીએ ભાગ લીધો. પોતાને ગમતી તરવાની સ્પર્ધામાં એને સુવર્ણચંદ્રક મળ્યો, ટેબલ ટેનિસની સ્પર્ધામાં કાંસાનો ચંદ્રક મળ્યો . બીજી
ઘણી રમતમાં બીજા ક્રમે વહીલચેરમાં બેસી તીરંદાજી કરતો આવનારને મળતો રોપ્ય મુરલીકાન્ત પેઠકર
ચંદ્રક મેળવ્યો. મુરલીએ એવી તો સિદ્ધિ બતાવી કે આ રમતોત્સવનો એ સૌથી શ્રેષ્ઠ ખેલાડી ગણાયો. એની આવી સિદ્ધિ જોઈને લશ્કરમાં એની કંપની હવાલદાર મેજર તરીકેની બઢતી કરવામાં આવી.
૧૯૬૮માં મેક્સિકોમાં ઑલિમ્પિક સ્પર્ધા થઈ. આ ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં ભારત એક પણ સુવર્ણચંદ્રક મેળવી શક્યું નહીં, પરંતુ એ પછી મેક્સિકોમાં વિકલાંગો માટેની ઑલિમ્પિક સ્પર્ધા થઈ. ભારતનો કોઈ પણ ખેલાડી પેલી સ્પર્ધામાં તો સુવર્ણચંદ્રક મેળવી શક્યો ન હતો અને અગાઉ પણ ક્યારેય ભારતના કોઈ ખેલાડીએ વ્યક્તિગત રીતે ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં સુવર્ણચંદ્રક મેળવ્યો ન હતો, પરંતુ અપંગો માટેની ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં ભારતનો એક ખેલાડી સુવર્ણચંદ્રક મેળવી ગયો અને તે મુરલીકાન્ત રાજારામ પેઠકર. ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં વ્યક્તિગત રીતે સુવર્ણચંદ્રક મેળવનાર, પહેલો ભારતીય ખેલાડી બન્યો. રમતની દુનિયામાં આથી ઉત્તમ બીજું કયું ગૌરવ હોય ?
અપંગનાં ઓજસ
છે કે
-

Page #97

મુરલી સતત આગળ ધપતો રહ્યો. મુંબઈમાં આવી વિકલાંગો માટેની સ્પર્ધા યોજાઈ. એ સમયે હથોડાફેંક, ભાલાફેંક અને ગોળાફેંકમાં પ્રથમ સ્થાન મેળવ્યું. તરવાની એકેએક હરીફાઈમાં મુરલી પહેલો આવ્યો. એણે આઠ સુવર્ણચંદ્રક મેળવ્યા, એટલું જ નહીં, પણ આ સ્પર્ધામાં ઉત્તમ ખેલાડી જાહેર થયો.
૧૯૭૨માં ઑગસ્ટ મહિનાના પહેલા અઠવાડિયામાં પશ્ચિમ જર્મનીના હેડલબર્ગ શહેરમાં વિકલાંગો માટેની ૨૧મી આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધા થઈ. ભારત તરફથી મુરલીકાન્ત પેઠકરે ભવ્ય દેખાવ કરીને દેશનું નામ રોશન કર્યું. આ અગાઉ ૫૦ મીટરની ફ્રી સ્ટાઇલ સ્પર્ધામાં ૩૮ સેકન્ડમાં અંતર પાર કરવાનો વિક્રમ મુરલીકાન્ત ધરાવતો હતો. મુરલીએ પોતે જ | પોતાનો વિક્રમ તોડ્યો. એણે ૫૦ મીટરની ફ્રી સ્ટાઇલ તરણસ્પર્ધા ૩.૭૩ સેકન્ડમાં પાર કરીને નવો વિશ્વવિક્રમ સર્યો અને ભારતને સુવર્ણચંદ્રક અપાવ્યો.
મુરલીના જીવનમાં આજે કોઈ વિષાદ નથી, હતાશા કે નિરાશા | નથી. એના મુખ પર એ જ હિંમત, સાહસ અને આનંદ તરવરે છે. એણે
જુદી જુદી રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધાઓમાં એકસો ચાલીસ કરતાં પણ વધારે સુવર્ણચંદ્રકો મેળવ્યા છે. સૌપ્ય અને કાંસાના ચંદ્રકો તો પાર વિનાના મેળવ્યા છે. એ કેટલા છે એની ખુદ મુરલીકાન્તને જ ખબર નથી ! મુરલીકાન્ત આફ્રિકા, રશિયા અને ચીન અને આફ્રિકા ખંડ સિવાય મોટા ભાગના દેશોનો પ્રવાસ ખેડ્યો છે. વિદેશમાં ઠેર ઠેર ઘૂમ્યો હોવા છતાં પોતાનું ખરું ગૌરવ તો ભારતમાતાનો પુત્ર હોવામાં માને છે.
આજે તો કુસ્તી ખેલતો, ટેબલ ટેનિસ રમતો કે પાણીમાં માછલીની માફક તરતો યુવાન મુરલીકાન્ત માનવીની પોલાદી ઇચ્છાશક્તિનો જીવંત નમૂનો બની ગયો છે.
અપંગનાં ઓજસ
Wકે
#

Page #98

BE IT
IS
૧પ
પાણીદાર પામી
એક છોકરાને તરવું બહુ ગમે. પાણી જુએ અને તરવાનું મન થાય. તક મળે અને પાણીમાં કૂદકો લગાવે. હાથ વીંઝીને તરવા લાગે, પરંતુ પાણીમાં હાથ વીંઝીને આગળ વધે ત્યારે પાણી પર હાથની થપાટ વાગતાં કેવો અવાજ થાય છે તે તેને સંભળાય નહીં. પાણીમાં પડ્યા પછી કેવો આનંદ આવે છે એ કોઈને કહી શકે નહીં. આનું કારણ એટલું જ કે એ જન્મથી જ મૂક અને બધિર હતો. અધૂરામાં પૂરું એની એક આંખ તો સાવ અંધ હતી અને બીજી આંખે માંડ ચાલીસ ટકા જેટલું જોઈ શકતો હતો.
સામાન્ય માનવી તો આટલી બધી આફતોથી મૂંઝાઈ જાય. ઘેર બેસીને બીજાને સહારે જીવન ગાળે, પણ આ તારાનાથ નારાયણ શિનોય એ જુદી માટીનો માનવી હતો. એણે અભ્યાસ કરવા માંડ્યો. એસ.એસ.સી ની પરીક્ષામાં એ પ્રથમ વર્ગમાં આવ્યો. બીજી બાજુ એના ભાઈઓ તારાનાથને તરવામાં સહાય કરે. એના ભાઈ શરદ અને ગોપીનાથ તો રાષ્ટ્રીય કક્ષાની તરણસ્પર્ધામાં પણ ભાગ લઈ ચૂક્યા હતા.
૧૯૬૮થી તો તારાનાથ પણ તરવાની સ્પર્ધાઓમાં ભાગ લેવા લાગ્યો. એણે ત્રીસ જેટલી સ્પર્ધાઓમાં તો પહેલો નંબર મેળવ્યો. ૧૯૮૧માં પાલ્કની ખાડી તરવાનું બીડું ઝડપ્યું અને તેમાં તે બીજો આવ્યો. મુંબઈમાં યોજાયેલી પાંચમી અખિલ ભારત સમુદ્ર-તરણસ્પર્ધામાં એણે ૩૫ માઈલનું અંતર કાપીને બીજું સ્થાન મેળવ્યું. ૧૯૮૦માં તારાનાથ સેન્ટ્રલ રેલવેના ચીફ કૅશિયરની કચેરીમાં ક્લાર્ક તરીકે જોડાયા અને ૧૯૮૧ના માર્ચ મહિનામાં વિકલાંગોને વ્યવસાય આપ્યા પછી પોતાના વ્યવસાયમાં

Page #99

સહુથી વધુ નિપુણતા બતાવતા કર્મચારી તરીકે તારાનાથ શ્રેષ્ઠ કર્મચારી જાહેર થયા !
તારાનાથ એક પછી એક તરણસ્પર્ધામાં ભાગ લેતો હતો. નવી નવી સિદ્ધિઓ મેળવતો હતો. ભારતની સમુદ્રતરણની ઘણી સ્પર્ધાઓમાં એણે વિજય મેળવ્યો. તારાનાથ નિશાળમાં ભણતો હતો ત્યારે જ ૧૯૭૫માં નવી દિલ્હીમાં યોજાયેલી રાષ્ટ્રીય જુનિયર તરણસ્પર્ધામાં પહેલા નંબરે આવ્યો અને બે વર્ષ બાદ ત્રિવેન્દ્રમમાં ફરી પ્રથમ સ્થાન હાંસલ કર્યું. ૧૯૭૬માં એણે સમુદ્ર સ્પર્ધાઓમાં ઝુકાવ્યું. ચોપાટીથી બાંદ્રાની એક સ્પર્ધામાં એ બીજા ક્રમે આવ્યો. ત્યારબાદ શ્રીલંકાના તલાઈમનારથી તમિળનાડુના ધનુષકોંડિ સુધીની સ્પર્ધાનું એકવીસ માઈલનું અંતર પંદર કલાકમાં કાપ્યું, પરંતુ તારાનાથ શિનોયની ઇચ્છા તો ઇંગ્લિશ ખાડી તરવાની હતી.
આ ઇંગ્લિશ ખાડી તરવી તે કુશળ તરવૈયાઓનો આદર્શ હોય છે, પરંતુ એમાં સફળતા મેળવવી એટલી જ મુશ્કેલ હોય છે. આનું એક કારણ એ છે કે એમાં ભાગ લેવા સારી એવી આર્થિક મદદ મળવી જોઈએ. આવવા-જવાનું વિમાનભાડું, એકાદ મહિનો રહીને પરિસ્થિતિને અનુકૂળ થવા કરવી પડતી મહેનત તેમજ તરણ સમયે, સાથે ચાલનારી ચાટ-પાયલોટ તેમજ અન્ય વ્યવસ્થા માટે ઘણો ખર્ચ કરવો પડે. આ પછી એક બીજો મુકાબલો તે કારમી ઠંડીનો ગણાય. ગમે તેવો તરવૈયો પણ આ ઠંડી જોઈને ક્રૂજી ઊઠે.
તારાનાથ શિનોયે તરવૈયાઓની દુનિયામાં સૌથી ઝડપી વિકલાંગ તરવૈયા તરીકે નામના મેળવી હતી. ૧૯૮૧માં તારાનાથે આ માટે પહેલો પ્રયાસ ર્યો, પરંતુ એ સમયે પાણીનું ઉષ્ણતામાન માત્ર ૧૨ ડીગ્રી સેન્ટિગ્રેડ થઈ જતાં તારાનાથને એ પ્રયાસ છોડી દેવો પડ્યો. એ પછી તારાનાથે ફરી બે વર્ષ બાદ ઇંગ્લિશ ખાડી તરવાનો પ્રયાસ કર્યો. એણે ફ્રાંસથી ઇંગ્લેન્ડ સુધીનું આ ખાડીનું અંતર પસાર કરવા માટે દસ કલાક અને ચોપન મિનિટ લીધાં. એને એની આવી સિદ્ધિ માટે ખાસ મેડલ પણ એનાયત થયો. ચોવીસ વર્ષનો તારાનાથ સાંભળી તો શકતો ન હતો, પરંતુ કોઈ પણ બહુ ઓછું શકતો હતો.
અપંગનાં ઓજસ
જWકે ? A A $

Page #100

ઇંગ્લિશ ખાડી તરતા તારાનાથ શિનોય
પહેલા પ્રયાસમાં નિષ્ફળ જનારા તારાનાથને બીજા પ્રયાસમાં સફળતા મળી. દરિયાના પાણીનું ઉષ્ણતામાન છાસઠ ડીગ્રી ફેરનહીટ રહ્યું અને એનાં મોજાંઓની ઊંચાઈ ૫.૭ મીટરથી વધુ ન હતી. વળી અનિશ્ચિતપણે ૮૩ આવતી કોઈ ભરતીનો એને સામનો કરવો ન પડ્યો. પરિણામે ફ્રાન્સના કેપ ગ્રીઝ-નેઝથી ઇંગ્લૅન્ડના ડોવર સુધી તારાનાથની યાત્રા સ૨ળ રહી. આંખે ઓછું દેખાતું હોવાથી વહેલી સવારના ત્રણ કલાક સુધી તો આગળની પાયલોટ બોટના હેડલાઇટના પ્રકાશને સહારે તરવાનું ચાલુ રાખવું પડ્યું. આ ઇંગ્લિશ ખાડી તરવા માટે એણે કલાકના છાસઠથી અડસઠ જેટલા ‘સ્ટ્રોક’ લગાવ્યા.
આ વિજય મેળવ્યા પછી તારાનાથને એના ભાઈએ ઇશારાની ભાષામાં પૂછ્યું કે ઇંગ્લિશ ખાડીને સામસામે પાર કરવાની એની ઇચ્છા છે ખરી ? તારાનાથે ઇશારાથી જવાબ આપ્યો, “માત્ર દસ મિનિટનો આરામ આપો તો હું ફરી અહીંથી ફ્રાન્સ સુધી જવા તૈયાર છું.” પરંતુ આ માટેની અગાઉથી કોઈ વ્યવસ્થા કરી નહીં હોવાથી ઇંગ્લિશ ખાડીની વળતી સફર શક્ય નહોતી, પરંતુ આ જવાબમાં તારાનાથનું ખમીર પ્રગટ થાય છે.
**

3 | ne nlehle

Page #101

ન
ન
મ
-
- - - -
૧૯૮૧માં તારાનાથે પાલ્કની ખાડી પાર કરી. એ પછી ઇંગ્લિશ ખાડી પાર કરી. હવે એને ઇંગ્લિશ ખાડીને બંને બાજુથી તરીને પાર કરવાની ઇચ્છા જાગી. એની બહેને તારાનાથને ઇશારાથી પૂછયું, “બધામાં સાત સાગર તરવાની સિદ્ધિ એ યોગ્ય સિદ્ધિ ગણાય.”
એના જવાબમાં તારાનાથે કહ્યું, “ઇંગ્લિશ ચેનલ એ ઇંગ્લિશ ચૅનલ છે. એનો જાદુ જ જુદો છે.”
આ પછી તારાનાથે મુંબઈમાં ગેઇટ વે ઑફ ઇન્ડિયાથી ધરમતાર અને ત્યાંથી પાછા ગેઇટ વે ઓફ ઇન્ડિયા આવવાની સ્પર્ધામાં ઝુકાવ્યું. ૧૯૮૪ની પંદરમી માર્ચે ૧૭ કલાક અને ૪૩ મિનિટ સુધી ચોવીસ વર્ષના તારાનાથે તરીને આ અંતર પસાર કર્યું. હવે એની મહેચ્છા બંને બાજુથી ઇંગ્લિશ ખાડી તરવાની છે. આ માટે એણે એક પ્રયાસ પણ કર્યો, પરંતુ એમાં માત્ર આઠ માઈલ બાકી હતા ત્યારે દરિયાના તોફાન અને ગાઢ ધુમ્મસને લીધે આ પ્રયાસ છોડી દેવો પડ્યો. તારાનાથ એ નિષ્ફળતામાં તણાઈ જનારો માણસ નથી. આથી હવે ફરી આર્થિક મદદ મળે તો એ ન ઇંગ્લિશ ખાડીને બંને બાજુથી તરવા માટે પ્રયત્ન કરવા આતુર છે, પણ
આજે તો એ જગતભરમાં સૌથી ઝડપી વિકલાંગ તરવૈયા તરીકે નામના $ | પામી ચૂક્યો છે.
૮૪
અપંગનાં ઓજસ
_1કેટના મહાન ઓલરાઉન્ડર તરીકે વિખ્યાત ઈંગ્લેન્ડના વિલ્ફી રોઝે પ૮ ટેસ્ટમાં ૨૩૨ ૫ રન કર્યા અને ૧૨૭ વિકેટ ઝડપી. બત્રીસ વર્ષની ક્રિકેટ કારકિર્દીમાં એમણે પ્રથમ કક્ષાના ક્રિકેટમાં ૧,૫૨૮ દાવમાં ૩૯,૮૦ર રન કર્યા અને ૪,૧૮૭ વિકેટ મેળવી. ત્રેપનમાં વર્ષે નિવૃત્ત થયા પછી એમણે બંને આંખોની રોશની ગુમાવી, આમ છતાં તેઓ દરેક ટેસ્ટ જોવા જતા અને માત્ર ફટકાના અવાજ પરથી બહોળા અનુભવને આધારે એ કયા પ્રકારનો ફટકો છે તે જાણી શકતા. નજીકની વ્યકિતને એ ફટકાનું વર્ણન કરતા, ત્યારે એને ભાગ્યે જ ખ્યાલ આવતો કે આ મહાન ખેલાડી ચક્ષુહીન છે !

Page #102

૧૬
નિર્બથ નરીમાન
ઈ. સ. ૧૯૬૨ના માર્ચ મહિનાની સત્તરમી તારીખ, ભારતીય
ક્રિકેટ ટીમ વેસ્ટ ઇન્ડિઝનો પ્રવાસ ખેડી રહી હતી. ચુનંદા ક્રિકેટવીરોની ખાણ સમા બારબાડોસ ટાપુની ટીમ સામે ખેલાતી મૅચનો બીજો દિવસ હતો. ભોજનના સમય (લંચ) પછીની બીજી ઓવર વીંઝાઈ રહી હતી.
ઝડપી ગોલંદાજ ચાર્લી ગ્રિફિથ પોતાની તાકાત નિચોવીને ગોલંદાજી કરી રહ્યો હતો. એની સામે ભારતના નક્કર ઓપનિંગ બૅટ્સમૅન અને સજ્જન સુકાની નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટર ખેલી રહ્યા હતા.
બીજી ઓવરનો ચોથો દડો વીંઝાયો. જાણે નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટરની શાનદાર કારકિર્દીને જ હ૨વા આવ્યો ન હોય ! ડાબોડી બૅટ્સમૅન નરીમાનના જમણા કાનથી એક ઇંચ ઊંચે દડો વાગ્યો. મૅચ જોઈ રહેલાઓએ અવાજ પણ સાંભળ્યો. વાવાઝોડાથી વિશાળ વૃક્ષ જેમ કડડભૂસ કરતું તૂટી પડે, તેમ નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટર ધરતી પર ઢળી પડ્યો. નાક અને કાનમાંથી લોહીની ધાર વહેવા લાગી. બ્રિજટાઉન શહેરના કેન્સિંગ્ટન ઓવલના મેદાન ૫૨ એમ્બ્યુલન્સના ઘંટનો અવાજ ગાજી ઊઠ્યો.
ભારતીય ખેલાડીઓએ ભારે હૈયે રમત આગળ ચલાવી. એ મેદાન પર રમતા હતા, પણ એમનું મન તો ઘાયલ સુકાનીની ચિંતામાં ડૂબેલું હતું.
પ્રથમ મેડિકલ બુલેટિનમાં જણાવવામાં આવ્યું કે ભારતીય ટીમના સુકાની નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટરની હાલત ભયજનક નથી, પરંતુ થોડા સમય બાદ પરિસ્થિતિ વણસી. બીજા બુલેટિનમાં આંચકો આપે તેવા
*
મ
-R

૮૫

Page #103

દ
ર
ની મન -
Eી છે. જે રીતે આભાર.
૪,
કરી દીધા. જ
જિ
.wahu:
હોરર કરી ફરાર છે. ની ' આ જ
11
-
=" -
* fજાર
[r મા : -
the * & Fક મws 6,44:નામના
& 4 +++++++" જ
ર .", , *'"..... *
કે # # * htત કે મુn
. 1 5'
. હા
#
છે, મામા, ...:" ૨ic ==.. મમુ કડક પર સરકાર:રૂપ, wi-
3.
કાઈ # મને
... છે. - કેમક:, ; મ , , , ડાયરા કાકા
vikw
છે. : - કારક
, - -
.. a
14 : At #Dhir, I we fક,26 મા કામ પહs
van mir
, -
= ; '... :-:: , - ::ck-&' -૫ = કે, . . . . શાક - મફક કમાન મારૂ
છ
- - છે. અa •••eren-
કનr : #gir-- " 5 . + 4
.' ના 19:+
..
:
જ
1 kelliPhowly 3
માટે દD Mી. જો સરકાર
I
જ . ITH
' કોઈ પણ કામ કરવા
3. all
!! I W દિ h Sી
8 8 8- *
. - Surat
:
કાકા છોકરા પાર કરી છે કે જે કામ કરે
ક
દીશા પણ બની શકીએ પણ તો તે
STAR :..
Rs.) P.
- દશાની દિશા
-
સમાચાર આવ્યા. નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટરને હેમરેજ થયું છે. એના શરીરનો ડાબો ભાગ પક્ષાઘાત પામવા લાગ્યો છે. આનો નિષ્ણાત સર્જન ટ્રિનિડાડ ટાપુમાં હતો, પણ એની રાહ જોવી જોખમી હતી. આથી બારબાડોસના સર્જને પોતાની કામગીરી શરૂ કરી દીધી. મગજમાં જામી ગયેલા લોહીને દૂર કરવામાં આવ્યું.
બીજી બાજુ ટ્રિનિડાડ નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટર
ટાપુ પરથી ખાસ વિમાન દ્વારા નિષ્ણાત સર્જનને બોલાવવામાં આવ્યો. એણે કોન્ટ્રાક્ટરની દાક્તરી તપાસ કરી. એમાં ખબર પડી કે એમના મગજમાં બીજે સ્થળે પણ લોહી ગંઠાવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ રહી છે. હજી એક ગંભીર ઑપરેશન કર્યાને આઠ કલાક પણ નહોતા થયા અને તરત જ અડધા અંગે પક્ષાઘાત પામેલા નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટર પર બીજી વાર ઓપરેશન કરવામાં આવ્યું.
વેસ્ટ ઇન્ડિઝની ટીમના ઉદારદિલ સુકાની ફ્રેન્ક વોરેલે સૌપ્રથમ પોતાનું લોહી આપ્યું. આ પછી ચંદુ બોરડે, “બાપુ” નાડકર્ણી અને પોલી ઉમરીગરે લોહી આપ્યું. એ રાત્રે બારબાડોસ ટાપુના સહુ ક્રિકેટપ્રેમીઓએ ભારતીય ટીમના સુકાનીની જિંદગી બચાવવા માટે ઈશ્વર પાસે દુઆ માગી, દેવળમાં જઈને પ્રાર્થનાઓ કરી.
આખરે કોન્ટ્રાક્ટરની જિંદગી બચી ગઈ. ભારત આવીને એને થોડા મહિના બાદ ફરી વાર વેલુરમાં ત્રીજી વખત ઓપરેશન કરાવવું
૮૩
અપંગનાં ઓજસ

Page #104

પડ્યું. ત્રણ ત્રણ વખત મોતના મોંમાં જવા જેવા ખોપરી પરના ઑપરેશન પછી સામાન્ય માનવી તો દડાને જોવાની હિંમત પણ ન કરે, બૅટને બાજુએ મૂકી દે અને ક્રિકેટમાંથી સદાને માટે નિવૃત્તિ લઈ લે !
પરંતુ નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટર આવો માનવી ન હતો. ભયથી ભાગી જવામાં માનતો ન હતો. એ ફરી ક્રિકેટના મેદાન પર પાછો આવ્યો. ઈ. સ. ૧૯૬૩ના નવેમ્બરમાં તો ગુજરાતની ટીમ તરફથી રણજી ટ્રોફીમાં ખેલવા લાગ્યો. અગાઉ જેટલાં જ હિંમત અને આત્મવિશ્વાસથી ગોલંદાજોનો સામનો કરવા લાગ્યો. ગુજરાતની ટીમના સુકાની તરીકે સુંદર કામગીરી બજાવી.
ઈ. સ. ૧૯૬૮-૬૯માં તો ગુજરાતની ટીમના સુકાની તરીકે નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટરે કમાલ કરી. આ સમયે રૂસી સૂરતી ઑસ્ટ્રેલિયા જતાં ગુજરાતને એક કાબેલ ઑલરાઉન્ડરની ખોટ પડી હતી, આમ છતાં નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટરે ગુજરાત રણજી ટ્રોફી ટીમમાં નવું જોશ જગાવ્યું. સૌરાષ્ટ્ર, વડોદરા અને મહારાષ્ટ્રની ટીમને હાર આપી. મુંબઈની મજબૂત ટીમ સામે નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટર સાત કલાકથીય વધુ સમય ઝઝૂમ્યા અને ૧૩૯ ૨ન કર્યા. મુંબઈને હાથવેંતમાં લાગતો વિજય છીનવી લીધો. મૅચ ડ્રો ગઈ. મુંબઈને પ્રથમ દાવની સરસાઈ પર પોઇન્ટ મેળવવાનો વારો આવ્યો. પચીસ પોઇન્ટ ધરાવતા મુંબઈની બરાબરી કરવામાં ગુજરાતને એક જ પોઇન્ટ ઓછો પડ્યો !
જીવલેણ અકસ્માતમાંથી ઊગરીને પાછા ફરેલા નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટર ઈ. સ. ૧૯૬૩-૬૪થી ૧૯૭૦-૭૧ સુધી રણજી ટ્રોફીમાં ખેલ્યા. એમણે ઘણી સદીઓ પણ કરી. આ આઠ સીઝનમાં ૧૭૪૦ રન કર્યા, નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટરનું નામ ટેસ્ટમાં ઓપનિંગ ખેલાડી તરીકે પણ વિચારાવા લાગ્યું હતું. આવા કોન્ટ્રાક્ટરને એક વાર મેં પૂછ્યું,
“ગંભીર અકસ્માત પછી તમારી સામે દડો વીંઝાય ત્યારે તમને કેવી લાગણી થાય છે ?”
3651

o | સ&le Facebe

Page #105

૬.
આ
એમણે જવાબ આપ્યો, “કશી જ નહીં ! અગાઉ જેટલા જ ઉત્સાહથી હું ખેલું છું. વળી હવે તો વધુ નિર્ભય છું. દડો માથા પર વીંઝાય તોય હવે વાંધો નથી, કેમકે એમાં સ્ટીલની પટ્ટી નાખવામાં આવી છે. આથી ગમે તેટલી ઝડપે દડો નંખાય, હું તો અગાઉની માફક જ ફટકારું છું ને ફટકારતો રહીશ.”
આવા નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટર અકસ્માત પછી ટેસ્ટમાં ખેલ્યા નહીં, પણ એમનું ક્રિકેટના મેદાન પરનું આવું હિંમતભર્યું પુનરાગમન એમની ઘણી છટાદાર રમત કરતાં પણ વધુ ખમીરભર્યું ગણાશે.
નાકર કાર
*
અપંગનાં ઓજસ ||
બેટ્સમેન નરીમાન કોન્ટ્રાક્ટર
હિમઝંખના કારણે પગનાં દસે આંગળાં કપાવી નાખવાં પડ્યાં હતાં, તેમ છતાં સ્વિટ્ઝર્લેન્ડનો પર્વતારોહક લૅમ્બર્ટ ૧૯૫રમાં તેનસિંગની સાથે એવરેસ્ટ વિજય માટે ગયો હતો, પરંતુ એવરેસ્ટ શિખર પર પહોંચવા માટે આઠસો ફૂટનું અંતર બાકી હતું, ત્યારે હવાના ઘટી ગયેલા દબાણને લીધે બંનેનું માથું ફરવા લાગ્યું અને એથી બચવા માટે તેઓ ઝડપથી ઊતરી આવ્યા હતા.

Page #106

૧૭
પંજાવિનાનો પહેલવાન
ચાલ ભાગી જા. નહીં તો માર પડશે. એવો ખોખરો કરી દઈશું કે આખી જિંદગી યાદ કરીશ.”
પેલા છોકરાએ આવી ઘણી ધમકી સાંભળી, પણ સહેજે ડર્યો નહીં. જે અણનમ અદાથી ઊભો હતો તે જ રીતે ઊભો રહ્યો.
એવામાં એક જાડો છોકરો આગળ આવ્યો અને સંવેદનાથી બોલ્યો,
“અલ્યા, છે તો ઠૂંઠો અને આટલી બધી અડી શાની કરે છે ? જા, જતો રહે.”
જાણે સાંભળતો જ ન હોય તેમ પેલો છોકરો કશુંય બોલ્યા વિના એ જ રીતે ઊભો રહ્યો. ન હાલે, ન ચાલે ! એને આખરી ચેતવણી આપવામાં આવી.
એક મોટા છોકરાએ આંખથી ઇશારો કર્યો અને એકસામટાં કેટલાંય છોકરાંઓ આ છોકરાને ટીપવા લાગ્યાં. વિકલાંગ છોકરો પણ પાછો પડે તેમ ન હતો. પંજા વિનાના હાથે એણે કેટલાય મુક્કા સામે લગાવ્યા, પણ આટલા બધા સામે એનું એકનું કંઈ ચાલ્યું નહીં. ખૂબ માર અને હાર ખાઈને એ ઘેર આવ્યો. એનાં કપડાં ફાટેલાં હતાં. એ હાર્યો હતો, પણ એનું મન હાર્યું ન હતું.
એ દિવસે આ છોકરાએ નિરધાર કર્યો કે મહેનત માણસને ઘડે છે, પુરુષાર્થથી હરેક સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. ગમે તે થાય, પણ મારે પહેલવાન થવું, અખાડાબાજ થવું, કુસ્તીના એવા દાવ ખેલવા કે ભલભલાના છક્કા છૂટી જાય. શરીર કેળવીને એવા પહેલવાન થવું કે મારી સામે આવતાં મારા સાથીઓ અને સહાધ્યાયીઓ તો શું, પણ ભલભલા પહેલવાન
# 3 4
- X1 ક
૯

Page #107

૯૦
ale Page #108

સમજાવી દઈશ. કાલથી મારી | સાથે તાકાત કસવા અખાડામાં આવવાનું નક્કી રાખજે. ઘરમાં બેઠા બેઠા પહેલવાન ન થવાય.”
પધરાજને સહારો મળી ગયો. એવામાં એની માતાનું અવસાન થયું. ચોવીસે કલાક માતાના ખાટલા પાસે બેસીને સેવા કરનાર પધરાજને મોટો આઘાત લાગ્યો.
પદ્મરાજ ઘરમાં ઉપરના માળે ઓરડામાં માતાની યાદમાં રડતો રડતો પડ્યો રહેતો. આ વખતે એનું દુઃખ હળવું કરવાના આશયથી પદ્મરાજના બનેવી એને પકડીને અખાડામાં લઈ ગયા. ધીરે ધીરે કુસ્તીના દાવ શીખવવા શરૂ કર્યા.
કુસ્તીના ખેલમાં હાથના
* પંજા પર જ બધો આધાર. અખાડામાં જતો પરાજ પહેલવાનને બરાબર પકડવા માટે કે પછાડવા માટે હાથના પંજાની જ જરૂર પડે. સકંજામાં લેવા માટે પંજાનો જ ઉપયોગ થાય.
ટૂંઠા પમરાજને જોઈને અખાડાના બીજા પહેલવાનો તો મશ્કરી કરવા લાગ્યા. અરે ! પંજા વિનાનો તે પહેલવાન ક્યાંય દીઠો છે ? ભલેને એ મહેનત કરીને માથું પછાડે, પણ બધું ફોગટ જ જવાનું
પદ્મરાજ તો કુસ્તીના દાવ ખેલવા લાગ્યો. સામો પહેલવાન પંજાથી દાવ અજમાવે, તો પારાજ પોતાના મજબૂત કાંડાથી એનો સામનો કરે, એ કાંડા વડે વિરોધી પહેલવાનને એવા સકંજામાં ઝડપે કે પદ્મરાજના
અપંગનાં ઓજસ

Page #109

| કાંડાના પંજામાંથી છૂટતાં એનો પરસેવો ઊતરી જાય. પદ્મરાજ જુદા જુદા દાવ શીખવા લાગ્યો અને મહેનતથી એમાં પાવરધો બનવા લાગ્યો.
નેકી પર
અપંગનાં ઓજસ
પધરાજ તેની પત્ની સાથે આ પછી પદ્મરાજ છ-છ કલાક સુધી દાવપેચ અજમાવવા લાગ્યો.
એણે જિલ્લાની સ્પર્ધામાં ભાગ લીધો અને પ્રથમ આવ્યો.
એક વખત બીજાં છોકરાંઓના હાથે માર ખાનાર પદ્મરાજ સામે કાન્યકુબ્ધ કૉલેજનો કોઈ હરીફ કુસ્તીમાં ઊતરવા તૈયાર થયો નહીં. પારાજ પોતાની કૉલેજનો બિનહરીફ વિજેતા બન્યો.
ઉત્તરપ્રદેશ એ તો ભારતમાં પહેલવાનોની ખાણ કહેવાય. આવી પહેલવાનોની વિખ્યાત ભૂમિ ઉત્તરપ્રદેશ રાજ્યની ૧૯૬૬ની કુસ્તીસ્પર્ધામાં પધરાજે ઝુકાવ્યું. છટાદાર દાવપેચ અને કાંડાની કાબેલિયતથી પદ્મરાજે બધાને દંગ કરી દીધા. આ સ્પર્ધામાં પદ્મરાજ બીજે સ્થાને આવ્યો. પંજા વગરના પદ્મરાજે પુરુષાર્થથી જાદુ કર્યો.
એણે એક અચ્છા તરવૈયા તરીકે પણ નામના મેળવી. એક વાર આઠ વર્ષના બાળકને ગોમતી નદીમાં ડૂબતો બચાવ્યો હતો. સાથે સાથે પદ્મરાજ એની કૉલેજમાં ફૂટબૉલનો એક અગ્રણી ખેલાડી પણ બની ગયો.

Page #110

કોઈ પણ સ્પર્ધામાં પધરાજનું નામ પહેલું લેવાય. એ હોય ત્યાં | જરૂર વિજય મળે. લખનૌની એન.સી.સી. કચેરીમાં કારકુનની કામગીરી બિજાવતા પદ્મરાજે ટૂંઠા હાથે માત્ર સરસ મુદ્દાસર લખાણ લખવાની સિદ્ધિ જ મેળવી નથી, સાથોસાથ મરોડદાર સુંદર અક્ષરો માટે આ પંજા વિનાનો પદ્મરાજ સહુનું માન પામે છે.
પંજા વિનાનો માનવી સામાન્ય રીતે પોતાને નિરાધાર માનીને, પરવશ બની જિંદગી ગુજારે છે, પરંતુ જન્મથી જ ભગવાને જેનો પંજો છીનવી લીધો હતો એવા પારાજે માનવ-પુરુષાર્થની તાકાત બતાવી. અભ્યાસની સાથે પહેલવાનીમાં વિકાસ સાધ્યો. આજે તો એને પોતાની પહેલવાનીમાં એટલો વિશ્વાસ છે કે કોઈ પહેલવાનના ગળામાં જો એના પંજા વિનાના હાથ ભરાવે તો એમાંથી છૂટતાં એનું પાણી ઊતરી જાય.
પુરુષાર્થના બળે આગળ વધેલો પદ્મરાજ હજુ વધુ પ્રગતિ કરવા ચાહે છે.
અપંગનાં ઓજસ
ઇંગ્લેન્ડના અંધ ગોલ્ફર ચેન ટોમલિન્સનન છત્રીસ વર્ષની ઉંમરે માથામાં ક્રિકેટનો દડો વાગતાં આંખે અંધાપો આવી ગયો. આ સમયે એમને ગોલ્ફનો ભારે શોખ હતો, પણ હવે અંધ થઈ જતાં એમણે પોતાનો ગોલ્ફ સેટ પણ કાઢી નાખ્યો. તેઓ માનતા હતા કે હવે ફરી ક્યારેય ગોલ્ફ રમી શકશે નહીં. એક દિવસ એમના મિત્રએ રોનને પૂછયું કે તમને તમારા જીવનમાં સૌથી વધુ કઈ બાબતનો અભાવ ખટકે છે ? ત્યારે રોને કહ્યું કે ગોલ્ફ એ હજી ભુલાતું નથી. એના મિત્રએ કહ્યું કે સાઉથ આફ ઇંગ્લેન્ડમાં આવા અંધ ગોલ્ફરો છે, તેથી રોન ત્યાં દોડી ગયો અને ગોલ્ફ ખેલવા લાગ્યો. પરિણામે એને જીવનમાં જેનો સૌથી વધુ મોટો ખાલીપો લાગતો હતો, તે દૂર થયો.

Page #111

૪
૧૮
પંગુમાંથી પ્રેણામૂર્તિ
લાંબી સાધનાને અંતે પોતાની મહેચ્છા પૂરી થાય ત્યારે કેવા
અનુભવ થાય ? વર્ષોની સતત મહેનત અને મથામણને અંતે ખેલાડી જગતની સર્વોત્તમ સ્પર્ધા ગણાતી ઑલિમ્પિક-સ્પર્ધામાં વિજય મેળવે ત્યારે એ આનંદનો ઊભરો ઘણી વાર આંખમાંથી આંસુની ધારા દ્વારા પ્રગટ થતો હોય છે. ખેલાડીઓ હથેળીમાં મોં છુપાવીને ધ્રુસકે ને ધ્રુસકે રડતા હોય છે.
૧૯૫૬ની મેલબોર્ન ઑલિમ્પિકમાં મહિલાઓની એકસો મીટરની બટરફ્લાય તરણ-સ્પર્ધા થઈ રહી હતી. આમાં એકસો નવ વાર અને એક ફૂટનું અંતર તીવ્ર વેગથી પસાર કરવાનું હતું. ઑલિમ્પિકના ઇતિહાસમાં પહેલી જ વાર મહિલા ખેલાડીઓ માટે આ સ્પર્ધા યોજાઈ હતી અને તેમાં અમેરિકાના ખેલાડીઓનું ઘણું વર્ચસ્વ હતું. હકીકતમાં આ સ્પર્ધાના ત્રણે ચંદ્રક અમેરિકાની ખેલાડીઓ મેળવી ગઈ. શેલી માન પ્રથમ આવી. નેન્સી રામે બીજે સ્થાને અને મેરી સિયર્સ ત્રીજે સ્થાને આવી. .શેલી માને ઑલિમ્પિકમાં નવો વિક્રમ રચ્યો અને જ્યારે એ વિજેતાના ઊંચા સ્થાને ઊભી રહી અને એને સુવર્ણચંદ્રક એનાયત કરવામાં આવ્યો ત્યારે શેલી માન ધ્રુસકે ને ધ્રુસકે રડી પડી.
પ્રેક્ષકોએ માન્યું કે શૈલીનાં આંસુ એ આનંદનાં આંસુ હશે, પરંતુ એ આંસુમાં આનંદની સાથે વેદના પણ ભરેલી હતી. આ ભવ્ય વિજય વેળાએ એના દુઃખદ બાળપણની યાદ એ ભૂલી શકી નહોતી. એક સમયે જે શેલી માન પોતાના શરીરનો એક મસલ પણ માંડ માંડ હલાવી શકતી હતી, તે શેલી માન આજે બટરફ્લાય સ્ટ્રોકની સ્પર્ધામાં વિશ્વવિજેતા
**
K

Page #112

[1] -
૧૯૫૭ની ઑલિમ્પિકની બટરફ્લાય સ્પર્ધામાં પ્રથમ ક્રમે આવેલી શેલી માન (વચ્ચે) તથા નેન્સી રામ (ડાબી બાજુ) અને મેરી સિયર્સ (જમણી બાજુ)
બની હતી. ખુદ શેલી માનને પોતાની આ સિદ્ધિ માટે બાળપણની સ્થિતિના સંદર્ભમાં આશ્ચર્ય થતું હતું.
માત્ર પાંચ વર્ષની વયે શેલી માન પર પોલિયોનો હુમલો થયો. આ હુમલો એટલો ભારે હતો કે એ સાવ લાચાર અને નિરાધાર બની ગઈ. એ પોતાનાં અંગોને માંડ માંડ હલાવી શકતી હતી, આમ છતાં ડૉક્ટરોએ કહ્યું કે એનાં પક્ષાઘાતથી નબળા પડી ગયેલાં અંગોમાં ચેતન લાવવું હશે તો એને માટે તરવું અનિવાર્ય છે.
પહેલી વાર જ્યારે એણે જાતે પાણીમાં પોતાનો હાથ ઊંચો કર્યો ત્યારે શેલીના આનંદનો પાર ન રહ્યો. પોતાની જાતે પાણીમાં આખોય હાથ ઊંચો કરી શકે છે એ અનુભવ એને આનંદ અને નવાઈ પમાડનારો લાગ્યો. પછી તો હાથ પાણીમાંથી ઊંચો કરવો એ એની રોજની આદત બની ગઈ. આ પછી પાણીમાં દસ મીટર જેટલું અંતર કાપ્યું. એ પછી સ્વિમિંગ પુલની પહોળાઈ સુધી તરવા લાગી. પછી એની લંબાઈ સુધી તરવા લાગી અને ધીરે ધીરે એ સ્વિમિંગ પુલમાં તરવાનું અંતર વધારતી
****

~~

૫
| ane n+tehle

Page #113

મોnRY
THIS
-
- - -
રોડ પર રહી
છે
-
એકીય વાર ના જ મા કોઈ દરક જ છે . . .
. # $ 75 ન
છે. જો કે
આ
પરી
3; ;
| I
ગઈ. આમ કેટલાય મહિનાની સતત મહેનતને લીધે એણે એના મૃતપ્રાય અવયવોમાં નવા જીવનનો સંચાર કર્યો. એક દિવસ એવો ઊગ્યો કે શેલી માન અમેરિકાની સૌથી મહાન તરનારી સ્ત્રી બની. એણે અમેરિકાની તરણ-સ્પર્ધાઓમાં આઠ નવા વિક્રમ સ્થાપ્યા. એકસો મીટર બટરફ્લાયમાં એક મિનિટ અને અગિયાર સેકન્ડનો નવો ઓલિમ્પિકવિક્રમ સ્થાપ્યો. એને જ્યારે ઑલિમ્પિક ચંદ્રક મળ્યો ત્યારે
એ વિચારતી હતી કે નાની તરણ-સ્પર્ધામાં અમેરિકાની સહુથી
વયે પાણીમાં પહેલી વાર હાથ મહાન મહિલા ખેલાડી
ઊંચો થયો અને જે આનંદ થયો | એટલો આનંદ બટરફ્લાયમાં વિશ્વવિજેતા બની ત્યારે થયો કે નહીં.
આજે તો શેલી માન પક્ષાઘાતથી પાંગળાં બનેલાંઓની પ્રેરણામૂર્તિ બની રહી છે.
છે, કારણ છે
રાક
.
'
... દi
ક;
એક
જી રે લોલ
_ ( પી ને -- પાણી HD Movie ,
ડો
.
1.40 % 1
ડી
અપંગનાં ઓજસ
ઇંગ્લેન્ડના ઓપનિંગ બેટ્સમેન લેન હટન બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન લશ્કરી ફરજ બજાવતાં ડાબા હાથે ઈજા પામ્યા હતા અને તેમના પર શસ્ત્રક્રિયા કરવામાં આવતાં એમનો ડાબો હાથ ટૂંકો અને નબળો થઈ ગયો હતો. આમ છતાં ઇંગ્લેન્ડના લેન હટને ૭૯ ટેસ્ટમાં પ૬ રનની સરેરાશથી ૧૯૭૧ રન કર્યા, તેમાં પ૬૪૬ રન ટૂંકા અને નબળા હાથના સાથથી કર્યા હતા.
જ કે
-
છે ?

Page #114

વન અપંગ,મન અડીખમ
), સ. ૧૯૯૯ની સાલ. વિ. સં. ૨૦૨૦ના બેસતા વર્ષનો મંગલ દિવસ. બેસતું વર્ષ એટલે આનંદનો અનેરો દિવસ. સહુ કોઈ એકબીજાને મળવા જાય, નવા વર્ષની શુભેચ્છા પાઠવે, મીઠાઈઓથી માં મીઠાં કરે, આંગણામાં રંગોળી પૂરે, બાળકો ફટાકડા ફોડે, રાત્રે દીવા ઝગમગે.
વિ. સં. ૨૦૨૬નું એ બેસતું વર્ષ અમદાવાદને માટે કાળી ચૌદશ જેવું અંધકારભર્યું બન્યું. એની ધરતી પર કોમી તાંડવે માઝા મૂકી દીધી. એક ઘરમાં રહેતા બે ભાઈ જેવી ભાઈબંધ કોમ વચ્ચે દુશ્મનાવટની આગ ભભૂકી ઊઠી. દોસ્તી અને દિલાવરી ભુલાઈ ગઈ. એ આગ વધતી ગઈ. એમાં અફવાઓનું ઘી રેડાતું ગયું. આગ માટે ઉંબાડિયું ચાંપનારા એની પાસે જ બેઠા બેઠા તાપણી તાપવા લાગ્યા. ગુંડા તત્ત્વોને બેફામ દોર મળ્યો. ધર્મના નામે અને દેવના કામને બહાને ઝનૂન અને દાનવતા ચોતરફ ફેલાઈ ગયાં. ઘર સળગ્યાં, દુકાનો સળગી. જ્યાં જે હાથ આવ્યો તેની કતલ થઈ.
બેસતું વર્ષ હતું, પણ ક્યાંય આનંદ ન હતો. મીઠાઈની મોજને બદલે મોતનો ભય સતાવતો હતો. ઠેર ઠેર લાશ પડી હતી.
- સાંજનો સમય થયો. એક બાર વર્ષના છોકરાએ પોતાના ઘરની બહાર પગ મૂક્યો. પોતાના ભાઈને વાળુ કરવા બોલાવવાનો તે વિચાર કરતો હતો. હજી ઘરની બહાર પગ મૂકે છે, ત્યાં તો એક મોટો ધડાકો થયો. એવો મોટો ધડાકો કે આખાય વિસ્તારની વીજળી ચાલી ગઈ. ન કાંઈ દેખાય, ન કશી સમજ પડે. ચારેકોર અંધારું કાળું ઘોર !

Page #115

.
*
133. E
.
-
જ
.
1 કપ પાણી ના
ના. 1
.
1
નો
આ કામ કરે
21
-
1 . I ... વાર
કે તે
ર
ઈ.
હમ ન કરી
દે દી -
-
વીરે
In L
ife
જ
--
જય
માળા રે
ભયના માર્યા સહુ કોઈ ઘરમાં પેસી ગયા. કોઈએ બારણાં વાસી દીધાં, તો કોઈ ભગવાનનું નામ લેવા લાગ્યાં. થોડો સમય પસાર થઈ ગયો. થોડી વારે લાઇટ થઈ. શું થયું તે જોવા માટે કેટલાક લોકો બહાર નીકળ્યા. એમણે જે દૃશ્ય જોયું એ ખૂબ કમકમાટીભર્યું હતું. પોતાના ભાઈને બોલાવવા ઘરની બહાર પગ મૂકનાર બાર વર્ષનો બાળક બેભાન બનીને ધરતી પર
પડ્યો હતો, એને ઠેકાણે શરીર ઘાયલ, નિશ્ચય અડગ એના એક હાથનો પંજો ચંદુલાલ ભાટી
પડ્યો હતો, બીજે ઠેકાણે બીજા હાથની પાંચ આંગળીઓ રઝળતી પડી હતી. છોકરાનું આખું મોં દાઝી ગયું હતું.
એની વહાલસોયી માના મુખમાંથી દર્દભરી ચીસ નીકળી ગઈ. “બેટા ચંદુ ! આ તને શું થયું ?”
ધીમે ધીમે લોકો એકઠા થયાં. કોમી રમખાણના એ દિવસો. ઘરની બહાર નીકળવું એમાંય જાનનું જોખમ. એવે વખતે ચંદુની માતા એને સારવાર માટે દવાખાને લઈ ગઈ.
ધીમે ધીમે ચંદુ હોશમાં આવ્યો. એ છોકરાએ જોયું તો એના બંને હાથના પંજા ખલાસ થઈ ગયા હતા. બંને કાંડાનો અડધો ભાગ પણ બોંબના ધડાકાએ હરી લીધો હતો.
આ છોકરાના સંબંધીઓ એની ખબર કાઢવા આવે. કોઈ એના
અપંગનાં ઓજસ | $

Page #116

કુટુંબી હોય, તો કોઈ એની નિશાળના ગોઠિયા. પથારીમાં પડ્યો પડ્યો આ નાનકડો છોકરો તરેહ તરેહની વાતો સાંભળે. કોઈ કહે,
“અરેરે, બિચારો ચંદુ ! એની કેવી ભૂંડી હાલત થઈ છે ! હવે એ કશું કરી નહીં શકે. એને બિચારાને કોઈના સહારે જ જીવન ગાળવું પડશે.”
તો બીજી વ્યક્તિ કહે, “અરેરે ! આવી દુઃખદ નિરાધારી કરતાં તો મરી જવું બહેતર.”
કોઈ ત્રીજો એનો દોસ્ત કહે, “બિચારા ચંદુએ બંને હાથ ગુમાવ્યા. એને ક્રિકેટનો ભારે શોખ હતો. ‘વિજય ક્રિકેટ ટીમ' નામની એણે જ બનાવેલી ટીમમાં હવે એ બિચારો નહીં રમી શકે. પંજો હોય તો જ બૅટ પકડાય ને !”
તો વળી કોઈ કહે, “પંજા વિનાનું જીવન તો ભારે પરવશ કહેવાય. બધી બાબત માટે બીજા પર જ આધાર રાખવાનો. અરેરે બિચારો ચંદુ !”
ખાટલામાં પડ્યો પડ્યો બાર વર્ષનો ચંદુ આ બધું સાંભળે ખરો, પણ આ સાંભળીને એ લાચાર બનતો નથી, પોતાની નિરાધારી પર આંસુ સારતો નથી, જીવનમાં આવના૨ી મુશ્કેલીઓથી આ બાળક ડરતો નથી. એના હૈયામાં હિંમત છે, મનમાં મહાત ન થવાની મુરાદ છે.
એક બાજુ લોકો આવી વાતો કરે, તો ચંદુના મનમાં એક બીજી જ વાત ઘોળાયા કરે. એણે એક યુવાનની કથા વાંચી હતી. એ યુવાને કોઈ અકસ્માતમાં બંને હાથ ગુમાવ્યા હતા, છતાં એ આગળ અભ્યાસ કરતો હતો. મુશ્કેલીથી કદી પાછો પડતો ન હતો. એની તમન્ના તો ભણીગણીને મોટો ઇજનેર થવાની હતી.
બાર વર્ષના બાળકના મનમાં આ વાત ઘોળાઈ રહી. એને થયું કે જો આ હાથ વગરનો માનવી ઇજનેર બને, તો પોતે શા માટે આગળ વધી ન શકે ? એણે નક્કી કર્યું કે હાથ ન હોય તેથી શું ? પણ હૈયું તો છે ને !
બસ, એના મોંમાં એક જ રટણ ચાલ્યા કરે. હું સઘળું શીખીશ. હું સઘળું કરીશ. કદીય હિંમત નહીં હારું.
K
*

ક્

૯૯
ele lehle

Page #117

પહેલાં તો ભારે મુશ્કેલી પડવા લાગી. હાથ હૂંઠો હોય ત્યારે ખોરાક ખાવો કેવી રીતે ? રોટલીનાં બટકાં કરવાં કેવી રીતે ? પાણી પીવાનો પ્યાલો પકડવો શી રીતે ? પણ આ બાર વર્ષનો બાળક આનાથી ડરી ગયો નહીં.
આપત્તિ આવે તો એને સામે ચાલીને મળતો. આપત્તિને પાર કરવામાં એને અનેરો આનંદ આવતો. પોતાના ટૂંઠા હાથને એવી રીતે કેળવ્યાં કે જાણે આંગળાનો અભાવ જ ભુલાઈ ગયો. ધીરે ધીરે એ જાતે ભોજન કરવા લાગ્યો, કપડાં પહેરવા લાગ્યો. હવે એને થયું કે મારે આગળ વધવું છે. ભણ્યા વિના આગળ કેમ વધાય ? લખ્યા વિના તે શી રીતે શીખાય ?
લખવાની અનોખી તરકીબ શોધી કાઢી. બે પૂંઠા હાથ વચ્ચે પેન ભરાવે, પગથી કાગળને દાબમાં રાખે. ધીરે ધીરે તો એ એવી આબાદ ઝડપથી લખવા માંડ્યો કે ન પૂછો વાત !
અકસ્માત થયાને બે વર્ષ થઈ ગયાં. એને જીવનમાં આગળ વધવું હતું. કોઈને આશરે રહેવાને બદલે સ્વમાનભેર જીવવું હતું. ભણ્યા વગર તો આગળ કેમ વધાય ? નાનકડા ચંદુને નિશાળે જવાનું મન થયું. બે વર્ષ પછી ભણવાનું શરૂ કર્યું. સાતમા ધોરણમાં એ દાખલ થયો. એને હાથ ન હતા, પણ હૈયું ખરેખરું હતું. આંગળાં ન હતાં, પણ ઉત્સાહ અનેરો હતો. નિશાળના પ્રતિનિધિમંડળનો એ મુખ્યમંત્રી બન્યો.
એવામાં એને પોતાનો રમતનો શોખ યાદ આવ્યો. એ જુદી જુદી રમતોમાં ભાગ લેવા માંડ્યો. એને દોડવાની ઇચ્છા થઈ, પણ દોડની રમતમાં તો મુઠ્ઠી વાળેલ હાથ ભારે જરૂરી. બંને હાથે કચકચાવીને મુઠ્ઠી વાળી હોય, હાથ વીંઝાતા જતા હોય અને દોડવીર આસાનીથી દોડ્યો જતો હોય !
મુઠ્ઠી વાળવાથી સ્નાયુઓ બરાબર તૈયાર થાય, શરીરમાં એક પ્રકારનું જોશ આવે, દોડમાં વધુ ગતિ મેળવી શકાય. પણ પંજા વગરના ચંદુને મુઠ્ઠી વાળવાની તો વાત જ કેવી ! આથી પહેલાં તો આ ચંદુને દોડતાં જ ન ફાવે. એથીય વધુ એ ટૂંઠા હાથ એની દોડમાં અવરોધ બનતા
અપંગનાં ઓજસ |

Page #118

હતા. આ માટે એણે દોડની તાલીમ લીધી. આવા હાથે ઝડપથી દોડવું | કેવી રીતે એ શીખવા લાગ્યો. ઉંમર નાની પણ આત્મવિશ્વાસ અનેર,
શરીર પાતળું પણ મનની મજબૂતાઈ ઘણી.
ધીરે ધીરે એ દોડવા લાગ્યો. | એવામાં ૧૯૭૩ની ૯મી માર્ચે મુંબઈના બ્રેબોર્ન સ્ટેડિયમ પર એક સ્પર્ધા યોજાઈ. અપંગ માનવની એ સ્પર્ધા હતી. મહારાષ્ટ્ર અને ગુજરાતના ખેલાડીઓ આમાં ભાગ લઈ રહ્યા હતા. સહુનાં શરીર અપંગ હતાં, તોપણ રમતનો ઉત્સાહ અખંડ હતો. આમાં એકસો મીટરની દોડ થઈ. દોડની અંતિમ સ્પર્ધામાં ત્રણ હરીફ હતા. બે હતા મહારાષ્ટ્રના. એકની ઉંમર પચીસ ]
5 વર્ષની અને બીજાની ઉંમર અઢાર દોડવીર ચંદુ વર્ષની. ત્રીજા હરીફ હતા | ગુજરાતના પંદર વર્ષના આ ચંદુલાલ તારાચંદ ભાટી.
દોડ શરૂ થઈ. ગુજરાતના દોડવીરે જોશભર્યું ઝુકાવ્યું. પોતાનાથી મોટી ઉંમરના હરીફોને હરાવીને પંદર વર્ષનો ચંદુલાલ પ્રથમ આવ્યો. એકસો મીટરની દોડમાં પ્રથમ આવનારને મળતો સુવર્ણચંદ્રક ચંદુલાલ મેળવી ગયો. હજીય બાકી હોય તેમ લાંબા કૂદકામાં એ કાંસાનો ચંદ્રક મેળવી ગયો. જાણીતા ક્રિકેટખેલાડી સુનીલ ગાવસ્કરને હાથે આ યુવાનને બંને ચંદ્રક એનાયત થયા.
ભણવામાંય એ પાછળ પડે તેમ ન હતો. પરીક્ષામાં પૂંઠા હાથે જાતે પોતાનાં પેપર લખ્યાં. અપંગ માનવ મંડળ દ્વારા લેવાયેલી પરીક્ષામાં પાંસઠ ટકા મેળવીને સાતમા ધોરણમાં પ્રથમ નંબરે પાસ થયો. ધીરે ધીરે
અપંગનાં ઓજસ | હું

Page #119

•
એક જ માં
અપંગનાં ઓજસ ! હું
રાજ્યપાલ શ્રી કે. એમ. ચાંડીના હસ્તે ગુજરાત રાજ્યના શ્રેષ્ઠ
વિકલાંગ કર્મચારીનો એવૉર્ડ મેળવતો ચંદુલાલ ભાટી ટૂંઠા હાથે ચંદુ ચરખો ચલાવતાં શીખવા લાગ્યો. શરૂઆતમાં તાર જોડતાં ન ફાવે, પણ ધીરે ધીરે એય આવડી ગયું. પછી પ્રાયમસ સળગાવતાં પણ શીખી ગયો, ચા બનાવતા પણ આવડી ગઈ. સંચાથી સિવણકામ પણ કરવા લાગ્યો. એને ચિત્ર દોરવાનો શોખ જાગ્યો. બે પૂંઠા હાથ વચ્ચે આબાદ પીંછી ભરાવીને ચિત્ર દોરવા માંડ્યો.
સખત પરિશ્રમ કરીને ૧૯૭૬માં ચંદુલાલ ભાટીએ ૬૫ ટકા ગુણ સાથે એસ.એસ.સી. અને ત્યારબાદ ૧૯૭૮માં એચ.એસસી.ની પરીક્ષા પસાર કરી. આગળ અભ્યાસ કરવાની એની અદમ્ય ઇચ્છા હતી; પરંતુ આર્થિક સ્થિતિને કારણે કોઈ નોકરી શોધવી પડે એમ હતું. ૧૯૭૯માં અમદાવાદના જિલ્લા પંચાયતમાં એમને એ શરતે નોકરી મળી કે જો
Wકે

Page #120

વિકલાંગતાને કારણે બરાબર કામગીરી બજાવી નહીં શકો તો તમને ! નોકરીમાંથી રુખસદ આપવામાં આવશે.
આફતો સામે ઝઝૂમીને પડકાર ઝીલનારા ચંદુલાલ ભાટીએ એ પડકાર ઝીલી લીધો. એટલું જ નહીં, પણ જુદી જુદી સરકારી કચેરીઓમાં નિષ્ઠા અને ખંતથી કામ કર્યું. ૧૯૮૧માં ગુજરાતના એ સમયના રાજ્યપાલ શ્રી ચાંડીના હસ્તે એમને ઉત્કૃષ્ટ સરકારી કર્મચારીનો એવૉર્ડ મળ્યો.
જ્યારે સક્ષમ કર્મચારીઓ પણ આવો એવૉર્ડ મેળવી શકતા નથી, ત્યારે વિકલાંગતા ધરાવનાર વ્યક્તિએ આ એવોર્ડ મેળવીને સમાજને બતાવ્યું કે જો હૃદયમાં હિંમત અને મનમાં મહેનત કરવાની વૃત્તિ હોય તો વ્યક્તિ જીવનમાં પ્રગતિની હરણફાળ ભરી શકે છે.
ચંદુલાલનું તન અપંગ હતું, પણ મન અડીખમ હતું અને તેથી એણે વિચાર કર્યો કે હિમાલય પર પર્વતારોહણ કરવું અને ચાર વખત એ હિમાલય પર પર્વતારોહણ કરી આવ્યા અને બહાદુરી માટેના ચંદ્રક પ્રાપ્ત કર્યો.
રાજ્યકક્ષાની અપંગો માટેની સ્પર્ધામાં ચંદુલાલ સદાય મોખરે રહ્યા. ૧૦૩ એમણે આઠ સુવર્ણચંદ્રક અને ૧૨ રજત ચંદ્રક અને ૨૬ કાંસ્ય ચંદ્રક પ્રાપ્ત | જ કર્યા છે. આજે ગૃહસ્થ જીવન જીવનારા ચંદુલાલને એક પુત્ર અને એક ફ્રિ પુત્રી પણ છે. માત્ર પોતાના જ સુખનો વિચાર કરવાને બદલે ચંદુલાલ | બીજાના સુખનો વિચાર કરે છે અને એથી જ અપંગોની અનેક સંસ્થાઓમાં સેવા આપીને અપંગો માટેની હેલ્પલાઇન પણ ચલાવે છે અને આજે તો વિકલાંગ વ્યક્તિઓને વધુ ને વધુ તક મળે, વ્યવસાય મળે અને જીવનમાં પ્રગતિ કરી શકે એ ચંદુલાલ ભાટીનું ધ્યેય બની ગયું છે. આમ ગરીબાઈ, વિકલાંગતા અને મૂંઝવણોનો સામનો કરીને ચંદુલાલ સ્વયં અન્ય વિકલાંગો માટે આદર્શરૂપ બની ગયા છે.
અપંગનાં ઓજસ |

Page #121

Thir
Rી ની
૨૦
મહેનતનો જાદુ
નિશાનબાજીની દુનિયામાં હંગેરીના કાલ ટેકાસ અમર નામના ધરાવે છે. એક સમયે એમ મનાતું કે ઈ. સ. ૧૯૪૦માં જાપાનમાં થનારી | ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં કાર્લી ટેકાસ જરૂર વિજયી બનશે, પરંતુ એવામાં વિશ્વયુદ્ધ થતાં ટેકાસની ઇચ્છા અધૂરી રહી. ઑલિમ્પિક સ્પર્ધા મુલતવી રહી. ટેકાસને ખેલના મેદાનને બદલે યુદ્ધના મેદાનમાં જવું પડ્યું.
બીજું વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયું. ફરી ઑલિમ્પિક સ્પર્ધાની તૈયારી થવા લાગી. ટેકાણે ફરી વિજય મેળવવા માટે પુરુષાર્થ શરૂ કરી દીધો.
ઑલિમ્પિકનો સુવર્ણચંદ્રક ટેકાસને માટે એટલો આસાન ન હતો. સિદ્ધિનો રસ્તો સાવ સરળ હોતો નથી. ઑલિમ્પિક સ્પર્ધા શરૂ થાય એ અગાઉ ટેકાસને એક અકસ્માત નડ્યો. આ મોટર-અકસ્માતમાં ટેકાસ ગંભીર ઈજા પામ્યો. એમાં એનો જમણો હાથ વધુ ઘાયલ થયો હતો. એ હાથ કપાવી નાખવો પડ્યો. ટેકાસ જ્યારે હૉસ્પિટલની બહાર નીકળ્યો, ત્યારે માત્ર એક જ હાથ ધરાવતો હતો. પિસ્તોલની નિશાનબાજીમાં બે હાથની ખૂબ જરૂર પડે. ટેકાના મિત્રોએ તો માન્યું કે હવે ઑલિમ્પિક | સ્પર્ધાની વાત તો દૂર રહી, પણ ટેકાસ નિશાનબાજી પણ કરી શકશે નહિ .
એના ઘરનાં લોકો દુઃખી થઈ ગયાં. સાથીઓને નિરાશા સાંપડી, પણ ટેકાસ એની આશાઓને આટલી જલદી નિરાશામાં પલટાવા દે તેવો માનવી ન હતો. એનું મન કહેતું હતું કે જીવન વિજેતાને ઘડતું નથી, | વિજેતા જીવનને ઘડે છે. સાચો ખેલાડી કદી સંજોગોનો શિકાર બનતો નથી. સંજોગો એને ઘડતા નથી, એ સંજોગોને ઘડે છે.
એ ચૂપચાપ ઘર છોડીને નીકળી ગયો. કોઈએ તો માન્યું કે ટેકાસ હતાશા જીરવી શક્યો નહીં.
૧૦૪

Page #122

સમinો fછે પાર ન
કરો. વાત જાત
કરો 1 ક
, , 'શું ડોપી. . દિકરી જ છે, કપલ જાઓ
દાદા રામ | | નાણા ધડ પર
કદ = ફા ઇ ઈ કોરાણ) TET
.
. રામ કરતા હતા. મારા
આ વાત મા . * કોલ કરી શરીર સાજન અને
કરે છે
જો તેની જાણ
હક
છે. મારી રિ
છે
-
૧
અપંગનાં ઓજસ
કાર્લી ટેકાસ બે વર્ષ બાદ લંડનમાં ઑલિમ્પિક સ્પર્ધા રમાઈ. ઑટોમૅટિક પિસ્તોલની સ્પર્ધામાં વિજેતા બનેલો માનવી વિજયસ્તંભ પર આવ્યો. માનવમેદનીએ ગગનભેદી હર્ષનાદ કરીને વિજેતાને વધાવી લીધો. એના ડાબા હાથમાં સુવર્ણચંદ્રક ઝૂલવા લાગ્યો. લોકોએ જોયું તો આ ઑલિમ્પિક સુવર્ણચંદ્રક વિજેતાને જમણો હાથ જ ન હતો ! આ વિજેતા એ બીજો કોઈ નહીં, 13 પણ હંગેરીની જનતાનો લાડકવાયો ખેલાડી કાર્લી ટેકાસ હતો. આ ટેકાણે ૧૯૪૮ની લંડનમાં ખેલાયેલી ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં તો સુવર્ણચંદ્રક મેળવ્યો, પરંતુ એ પછી ૧૯૫૨ની હેલસિન્કી ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં પણ સુવર્ણચંદ્રક મેળવ્યો. ઑટોમૅટિક પિસ્તોલની સ્પર્ધામાં સતત બે વાર સુવર્ણચંદ્રક મેળવનાર ટેકાસને કોઈએ પૂછ્યું, “તમે એક હાથ ગુમાવ્યા પછી પણ આટલા સફળ કેવી રીતે થયા ?”
કાર્લી ટેકાણે જવાબ આપ્યો, “મહેનત અને અભ્યાસથી અસંભવ પણ સંભવ બને છે. ઘેરથી નીકળ્યા બાદ ડાબા હાથે નિશાનબાજી કરવાનું શરૂ કર્યું. શરૂઆતમાં તો પરેશાનીનો પાર નહીં, પણ મનમાં એટલો દૃઢ નિર્ધાર હતો કે માત્ર એક હાથે નિશાનબાજી કર્યા વગર રહેવું નથી. મેં હિંમત હાર્યા વિના સતત મહેનત કરવાનું ચાલુ રાખ્યું. આ વિજય એનું જ પરિણામ છે.”

Page #123

૧૦૬
૨૧
હાલબર્ગની હિંમત
プ
સત્તર વર્ષના મરે હાલબર્ગને ફરી બાળકની માફક ખાતાં અને પહેરતાં શીખવું પડ્યું. આનું કારણ એ હતું કે મરે હાલબર્ગે રૂબીની રમતમાં પોતાનો એક હાથ ગુમાવ્યો હતો. ફૂટબૉલના જેવી આ રમતમાં દરેક ખેલાડી હાથથી દડો આંચકી લેવા પ્રયાસ કરે છે અને એવા એક પ્રયાસમાં મરે હાલબર્ગનો ખભો ઊતરી ગયો અને હાથ ઈજા પામ્યો. વળી એકાએક આ ઈજાને કારણે એનું લોહી ક્યાંક ગઠ્ઠો બનીને જામી જવા લાગ્યું. પરિણામે એ જીવન-મરણ વચ્ચે ઝોલાં ખાવાં લાગ્યો. ડૉક્ટરોએ મરે હાલબર્ગનું જીવન બચાવ્યું, પરંતુ એના ભાંગેલા ડાબા હાથને બચાવી શક્યા નહીં.
૧૯૫૦ની આ ઘટના છે. મરે હાલબર્ગને રગ્બી ટીમમાંથી રાજીનામું આપવાની ફરજ પડી. એક હાથે એને રોજિંદી ક્રિયાઓ કરતાં શીખવું પડયું. પણ પરિસ્થિતિથી સહેજે મૂંઝાયા વગર મરે હાલબર્ગ એક હાથે સઘળી દૈનિક ક્રિયા કરવા લાગ્યો.
એના મનમાં રમતના મેદાનમાં પાછા ફરવાની ધગશ હતી, પણ ડાબો હાથ નકામો થઈ ગયો હોવાથી બે હાથની જરૂર પડે તેવી રમતો એ ખેલી શકે તેમ નહોતો. એકાએક મરે હાલબર્ગને એક વિચાર આવ્યો. ડાબા હાથની શક્તિના અભાવે એ ભલે રગ્બી ખેલી શકે નહીં, પણ એ દોડવીર તો બની શકે ને ! એને તો ૨મતના મેદાનમાં ઝઝૂમવું હતું. કઈ રમત એ તો ગૌણ બાબત હતી. દોડનો વિચાર આવતાં જ એ આર્થર લીડીયાર્ડ નામના માનવી પાસે પહોંચી ગયો. આ લીડીયાર્ડ અનોખો તાલીમબાજ હતો. લાંબા અંતરની અને મધ્યમ અંતરની દોડ માટે એ ઘણા નવજુવાનોને તાલીમ આપતો હતો.
K

Page #124

મારી જાનુ
પ્રયા જ
,
,
,
મિત
1. *
૧
,
નકારી ડો.
th
.
.
.
,
|
,
વ
%
f
a
રાજા,
'',
પર દE
.
પર
6
અપંગનાં ઓજસ |હૈ
છે
.
હું
દડા
,
મરે હાલબર્ગ હાલબર્ગ આવા નિપુણ દોડવીર પાસે પહોંચ્યો અને એણે હાલબર્ગની રંચિ કે શારીરિક મર્યાદા વિશે કશી વાત કરવાને બદલે પોતાની સાથે અત્યંત કપરા રસ્તે ક્રોસ કન્ટ્રી દોડમાં સામેલ થવા કહ્યું. દોડ વખતે ચતુર લીડીયા આ નવા નિશાળિયા પર ચાંપતી નજર રાખતો હતો અને જોતો

Page #125

હતો કે કપરા માર્ગની આ દોડને લીધે એના ચહેરા પર નિર્બળતા કે હતાશા આવે છે ખરી ? પરંતુ જેમ આ કપરી દોડ આગળ ચાલતી ગઈ તેમ મરે હાલબર્ગના ચહેરા પર વધુ ને વધુ મક્કમ નિરધાર તરવરતો લાગ્યો. જેવી આ લાંબી કપરી દોડ પૂરી થઈ કે તરત જ થાકને લીધે મરે હાલબર્ગ ઢગલો થઈ ગયો, પરંતુ એ લીડીયાર્ડની પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થયો.
પોતાના નિર્બળ અને અશક્ત ડાબા હાથને કારણે હાલબર્ગને દોડવામાં થોડી મુશ્કેલી આવતી હતી, પરંતુ એનાથી એ ડગ્યો નહીં. લીડીયાર્ડની તાલીમ પણ અગ્નિપરીક્ષા જેવી હતી. અઠવાડિયામાં એકસો માઈલ દોડવાની એ તાલીમ આપતા હતા. મરે હાલબર્ગે મહેનત કરવામાં પાછું વાળીને જોયું નહીં.
છ વર્ષ પહેલાં જે મરે હાલબર્ગને રગ્બી ટીમમાંથી રાજીનામું આપવાનું કહેવામાં આવ્યું હતું, એ જ મરે હાલબર્ગ ૧૯૫૬ની મેલબોર્ન ઑલિમ્પિકમાં ન્યૂઝીલેન્ડ તરફથી દોડવીર તરીકે ગયો. એણે ૧૫૦૦
મીટરની દોડમાં ભાગ લીધો. મરે હાલબર્ગ આમાં અગિયારમા સ્થાને ૧૦૮ આવ્યો પરંતુ એને કોઈ હતાશા થઈ નહીં. એક કારણ એ પણ હતું કે
મહાન તાલીમબાજ લીડીયાર્ડ હંમેશાં કહેતા કે તેઓ આ દોડવીરને ૧૯૬૦ની ઑલિમ્પિક માટે તૈયાર કરી રહ્યા છે. લાંબા સમયની તૈયારી પછી જ ખેલાડીને માટે વિજયની શક્યતા જોતા હતા.
૧૯૫૮માં કૉમનવેલ્થ ગેઇમ્સ રમાઈ. આમાં મરે હાલબર્ગે પ000 મીટરની દોડમાં ભાગ લીધો અને સુવર્ણચંદ્રક મેળવ્યો. પરંતુ કૉમનવેલ્થ ગેઇમ્સ એ કંઈ ઑલિમ્પિક ગેઇમ્સ નથી. એને માટે તો વધુ તૈયારી અને સજ્જતા કેળવવી પડે. દોડવીર હાલબર્ગ અને કોચ લીડીયાર્ડ બંને આના આયોજનમાં લાગી ગયા. એમણે એવું વિચાર્યું કે દોડનો છેલ્લો “લેપ” બાકી હોય તે અગાઉ એકાએક ખૂબ ઝડપથી દોડવું. જે સમયે બીજા દોડવીરો પોતાની અનામત તાકાત પર દોડી રહ્યા હોય.
૧૯૬૦ની રોમ ઑલિમ્પિકની ૫૦૦૦ મીટરની દોડનો પ્રારંભ થયો. ૧૦૦૦ મીટરની દોડ પૂરી થઈ ત્યારે મરે હાલબર્ગ હરીફોમાં | છેલ્લો હતો. ૨૦૦૦ મીટરની દોડ પૂરી થઈ ત્યારે મરે હાલબર્ગ પાંચમો
અપંગનાં ઓજસ

Page #126

હતો. અને ત્યાર બાદ દોડ પૂરી થવાના ત્રણ ‘લેપ’ બાકી હતા ત્યારે મરે હાલબર્ગે અત્યંત વેગથી દોડવા માંડ્યું. જાણે દોડ પૂરી કરવાને ‘ફિનિશિંગ લાઇન'ની પાસે ન હોય ! એની આ ઝડપે બીજા હરીફોને ચકિત કરી દીધા. એણે એ ‘લેપ’ ૬૧.૧ સેકન્ડમાં પૂરો કર્યો. બીજા હરીફો કરતાં હાલબર્ગ વીસ મીટર આગળ નીકળી ગયો. પૂર્વ જર્મનીનો હરીફ ગ્રોડોન્ઝકી અને પોલેન્ડનો ઝીમની બંને હાલબર્ગની પાછળ પૂરા જોશથી દોડ્યા, પરંતુ હાલબર્ગને વટાવી શક્યા નહીં.
૫૦૦૦ મીટર દોડનો આખરી તબક્કો આવ્યો. હાલબર્ગ થાકી ગયો હતો. એનું માથું ઘૂમતું હતું અને એક એક ફાળ ભર્યું એના પગ વધુ ને વધુ થાક અનુભવતા હતા. પોતાના હરીફોને પાછળ રાખવા માટે એણે મરણિયો પ્રયાસ કર્યો. બીજી બાજુ હરીફો હાલબર્ગને આંટવા પૂરા જોશથી ધસતા હતા. એક સમયે હાલબર્ગ વીસ મીટર આગળ હતો, પણ એની સરસાઈ ધીમે ધીમે ઘટવા લાગી. પંદર મીટર, દસ મીટર અને પછી હરીફોથી દસ મીટરથીય ઓછું અંતર રહ્યું. પણ અંતે પોતાની પછીના હરીફ પૂર્વ જર્મનીના ગ્રોડોત્ઝકીથી મરે હાલબર્ગ આઠ મીટ૨ ૧૦૯ આગળ રહ્યો અને વિજેતા બન્યો. એનું આયોજન સફળ થયું. એણે ઑલિમ્પિક પાંચ હજાર મીટરની દોડની સ્પર્ધાનાં વિશ્વવિક્રમ સ્થાપ્યો. મરે હાલબર્ગના વિજયને પ્રતિકૂળ સંજોગો સામે મેળવેલા અનોખા વિજય તરીકે સહુએ વધાવી લીધો.
બિહારના રણજી ટ્રોફી ખેલાડી અંજન ચૅટર્જીને ૧૯૭૫માં અર્જુન એવૉર્ડ એનાયત થયો. ભારતના રાષ્ટ્રપતિએ અંજન ચેટર્જીને આ એવોર્ડ એનાયત કર્યો, ત્યારે રાષ્ટ્રપતિએ આપેલા અભિનંદનનો જવાબ અંજન ચેટર્જીએ ફક્ત સ્મિતથી આપ્યો. આનું કારણ એ છે કે, અંજન ચેટર્જી મૂંગો અને બધિર ખેલાડી છે. ૧૯૭૦થી અંજન ચેટર્જીએ રણજી ટ્રોફી મૅચોમાં મધ્યમ ઝડપી ગોલંદાજ તરીકે ખેલવાની કામગીરીનો પ્રારંભ કર્યો હતો.
*** 1

*%[e Flehle

Page #127

૧૧૦
૨૨
&
ઈ. સ. ૧૯૫૬. મેલબોર્નમાં ઑલિમ્પિક સ્પર્ધ ખેલાઈ રહી
હતી. આમાં હથોડાફેંકની સ્પર્ધા અત્યંત રોમાંચક બની રહી હતી.
લિમ્પિકના ઇતિહાસમાં હથોડાફેંકની આટલી રોમાંચક સ્પર્ધા અગાઉ કદી ખેલાઈ ન હતી. રશિયાનો મિબાઇલ ક્રિવોનોસોવ મેદાને પડ્યો હતો. એક વારનો એ વિશ્વવિજેતા હતો. એની સાથે એક બીજો રશિયન ખેલાડી પણ પૂરજોશથી આગળ વધી રહ્યો હતો. એનું નામ હતું એંતોલી સમોસ્ક્વેતોવ. આ સાથે અમેરિકાનો હેરલ્ડ કોનોલી પણ મેદાનમાં હતો. અગાઉના વર્ષે જ કોનોલીએ એક નવો વિશ્વવિક્રમ સ્થાપ્યો હતો.
હિંમતે મર્દા
ઑલિમ્પિક સ્પર્ધાના રોમાંચક વાતાવરણમાં સૌની મીટ હથોડાફેંકની રમત ૫૨ મંડાયેલી હતી. પ્રથમ રાઉન્ડમાં એન્નોલીએ કમાલ કરી. એણે ૩૦૩ ફૂટ અને ૯ ઇંચ જેટલે દૂર હથોડાનો ગોળો ફેંક્યો. ઑલિમ્પિકના વિક્રમ કરતાં આ અંતર છ ફૂટ વધારે હતું ! આ પછી યુરોપિયન ચૅમ્પિયન ક્રિવોનોસોવે લોખંડનો ગોળો વીંઝ્યો અને તે ૨૦૬ ફૂટ અને ૯.૫ ઇંચ જેટલે દૂર પડ્યો. ત્યારબાદ અમેરિકાના બોસ્ટનમાં ઇતિહાસના શિક્ષક તરીકે કામગીરી બજાવતા કોનોલીએ સાત ફૂટના વર્તુળમાંથી હથોડાનો ગોળો વીંઝ્યો, પણ તે પંદર ઇંચ પાછળ રહ્યો. આખરે કોનોલી પાંચમી વાર હથોડાફેંક માટે આવ્યો. એને માટે કપરો સમય આવી પહોંચ્યો હતો. પોતાની અગાઉ બંને રશિયન ખેલાડીઓ ઑલિમ્પિક વિક્રમ નોંધાવી ચૂક્યા હતા. એને માટે માત્ર બે જ તક બાકી હતી.
એક લાખની માનવમેદનીની નજ૨ કોનોલી ૫૨ ઠરી હતી. એણે પોતાનો ડાબો હાથ હથોડાના હાથા પર મૂક્યો. જમણો હાથ હથોડા પર
~*
K

Page #128

ક
-
.
- પ્રિભt
મૂક્યો. આંખ સહેજ આકાશ | ભણી માંડી અને ઈશ્વરને પ્રાર્થના કરી. આ પછી કોનોલીએ સહેજ પાછળ નમીને પૂરા જોશથી ચાર ફૂટ લાંબી સાંકળ ઘુમાવીને ગોળ વીંઝયો. સોળ પાઉન્ડનો ગોળો એક જોરદાર અવાજ સાથે છૂ ટયો. એક લાખની માનવમેદની મૌન બની
ગઈ. વાદળી આકાશમાં હથોડાફેંકની તેયારી કરતો હેરલ્ડ કોનોલી
તરતા સફેદ વાદળમાં જાણે
ગોળો તરી રહ્યો ન હોય ! આખરે એ ૧૦ પાઉન્ડનો ગોળો પડ્યો.
એક લાખની માનવમેદની હર્ષભરી ચિચિયારી કરી ઊઠી. કોનોલીના - મુખ પરથી ગોળો વીંઝવાની મહેનત કરતાં આવેલી સખતાઈ દૂર થઈ. હું હાસ્યનું મોજું ફરી વળ્યું. વિજયના આનંદમાં એણે હાથ ઊંચો કર્યો. હથોડાનો એ ગોળો ૨૦૭ ફૂટ અને ૩.૭૫ ઇંચ જેટલે દૂર ફેંકી ચૂક્યો હતો.
વિરાટ જનમેદની સમક્ષ સુવર્ણચંદ્રકના પ્રદાનની વિધિ થઈ. કોનોલીના જમણા હાથમાં સુવર્ણચંદ્રક ઝૂલતો હતો. એની જમણી બાજુ પણ રશિયન ખેલાડી હતો. એની ડાબી બાજુ પણ રશિયન ખેલાડી ઊભો હતો. એ બંને રશિયન ખેલાડીઓને બીજું અને ત્રીજું ઇનામ મળ્યું હતું.
છ ફૂટ ઊંચો, વિશાળ ખભાવાળો, ૨૨૪ રતલ વજનનો મજબૂત દેહ ધરાવનારો કોનોલી ૧૮ ઇંચના બાવડાં ધરાવતો હતો. એનો જમણો હાથ ભારે મજબૂત હતો. કોઈ એની સાથે હાથ મિલાવે અને જોર બતાવવા જાય તો જોર બતાવવા જનારની ભારે બૂરી હાલત થતી. પરંતુ
અપંગનાં ઓજસ

Page #129

૧૧૨
અપંગનાં ઓજસ |
હથોડાનો ગોળો ફેંકતો હેરલ્ડ કોનોલી
એના વાદળી રંગના અમેરિકન યુનિફોર્મમાં એનો લબડતો ડાબો હાથ જોઈ શકાતો ન હતો. હકીકતમાં એના જમણા હાથ કરતાં એનો ડાબો હાથ બે તૃતીયાંશ જેટલો જ હતો.
બાળપણમાં તેર વખત આ ડાબો હાથ ભાંગી ગયો હતો. એ ક્યારેય બરોબર સાજો થયો ન હતો. સતત પક્ષાઘાત થયો હોય તેવી એ હાથની હાલત હતી. સામાન્ય માણસ આ મુશ્કેલીથી ડરી જાય. એ જીવનભર ડાબા હાથને ભારે જતનથી જાળવવા પ્રયત્ન કરે. એ હાથે સહેજે વજન ન ઉઠાવે.
પરંતુ હેરલ્ડ કોનોલીએ તો એ જ હાથે જુદી જુદી કસરતો કરવા માંડી. વજન ઊંચકવા માંડ્યું. પોતાના એ હાથમાં તાકાત આવે એ માટે ખૂબ પરિશ્રમ કરવા લાગ્યો. ઘણી વાર ડાબા હાથનાં હાડકાં તૂટી ગયાં.
K

~**

Page #130

એક વાર એ ૧૨૫ રતલ વજન ઊંચકવા જતાં દીવાસળીની માફક એનો | ડાબો હાથ તૂટી ગયો. વારંવાર હાડકું ભાંગી જાય, પણ કોનોલી તો સહેજ સાજો થાય કે પાછો ફરી તાલીમ લેવાનું શરૂ કરે. આવા કોનોલીએ નકામા ડાબા હાથમાંથીય તાકાત ઊભી કરી. એણે હથોડાફેંકમાં ત્રણ વાર વિશ્વવિક્રમ રચ્યા. ૧૯૫ડની ઑલિમ્પિકમાં એણે સુવર્ણ ચંદ્રક મેળવ્યો.
આ પછી હર્નિયાનું ઑપરેશન કરાવ્યું અને એ જેવો સાજો થયો કે તરત જ તાલીમ લેવા માંડ્યો. આ સમયે એના ડાબા ખભા પર ભારે વેદના થતી. દર વખતે એ હથોડાનો ગોળો વીંઝે અને એના ખભાનું હાડકું ખસી જતું. આમ છતાં ૩૦ વર્ષની વયે આ અણનમ રમતવીરે ૧૯૬રમાં ૨૩૧ ફૂટ, અને ૧૦ ઇંચ જેટલે અંતરે ગોળો ફેંકીને નવો વિશ્વવિક્રમ રચ્યો. ૧૯૬૫માં એથીય વધુ અંતરે ગોળો ફેંકીને નવો વિક્રમ સર્યો.
- સોળ પાઉંડ વજનનો ધાતુનો ગોળો બે હાથે ઉપાડવો પણ મુશ્કેલ બને, ત્યારે કોનોલીની આ કામયાબી તો એક હાથની છે. ઇતિહાસના શિક્ષક કોનોલીએ શારીરિક મર્યાદાને ઓળંગીને રમતની દુનિયામાં એક |૧૧૩. નવો જ ઇતિહાસ રચ્યો.
અપંગનાં ઓજસ તિ
બાવીસ માઈલ લાંબી કેટલિના ચેનલને બંને બાજુથી તરીને પાર કરવાનો સૌપ્રથમ વિક્રમ નોંધાવનારી એક મહિલા છે. ૧૯૫૮ના ઑક્ટોબર માસમાં ગ્રેટા એન્ડરસન નામની ત્રીસ વર્ષની ગૃહિણીએ આ સિદ્ધિ મેળવી. કુલ ૪૪ માઈલ પાર કરવા માટે એ ર૭ કલાક, પ૩ મિનિટ અને ૨૮ સેકન્ડ સુધી તરતી રહી.
આવું લાંબુ તરનારી નારીના જીવનની આશ્ચર્યભરી હકીકત ‘એ છે કે, એણે આ સિદ્ધિ મેળવી તે પહેલાં છ વર્ષ અગાઉ વાના સખત દુ:ખાવાને કારણે એ એના પગ હલાવી-ચલાવી શકતી ન હતી !

Page #131

૨૩
જીવી જાણનાશ
૧૧૪
અમેરિકાના ચાર્લ્સ ઝીમીને બાળપણમાં તરવાની રઢ લાગી. ગમે તે થાય, પણ તરવું ને તરવું જ. જ્યાં જ્યાં તરવાનું શીખવા માટે ગયો ત્યાંથી જાકારો જ મળ્યો.
સહુ કહે, “મફતની માથાકૂટ મૂકી દે. તું તારી જિંદગીમાં કદી પણ તરી શકીશ નહીં.”
ચાર્લ્સે ઝીમી નિરાશ ન થયો. ઠેર ઠેર ફર્યો, વિનંતી કરી, તરવાનું શીખવવા માટે આગ્રહ કર્યો.
આખરે માંડ-માંડ એક સ્નાનાગારમાં તરવાની પરવાનગી મળી. મનમાં દૃઢ નિરધાર હતો કે ગમે તે થાય પણ તરવું.
ધીરે ધીરે ચાર્લ્સ ઝીમી તરવા લાગ્યો. એક દિવસ એણે લાંબા અંતરના તરવૈયા તરીકે નામ કાઢ્યું.
સતત એક્યાસી કલાક તરીને ચાર્લ્સ ઝીમીએ વિશ્વવિક્રમ સ્થાપ્યો. આટલી સિદ્ધિથી એને નિરાંત ન થઈ. થોડા સમયમાં હોનોલુલુમાં સતત એકસો કલાક તરીને નવો વિક્રમ સર્જ્યો.
એક દિવસ ચાર્લ્સ ઝીમીએ જાહેર કર્યું કે તે ઝડપી પ્રવાહવાળી હડસન નદીના સામા પ્રવાહમાં તરશે. હડસન નદીમાં નાના-નાના ધોધ ઘણા. વળી બરફ પીગળે એટલે આ નદીમાં ભારે પૂર આવે. મોજાં એટલાં ઊંચાં ઊછળે કે નાની હોડીઓના તો ભુક્કા બોલી જાય. આ નદી એટલે જાણે નાનો સાગર. ચાર્લ્સ ઝીમીએ નક્કી કર્યું કે આલ્બનીથી ત૨વાનું શરૂ ક૨શે અને છેક ન્યૂયૉર્ક સુધી પહોંચશે.
~_
K

Page #132

એની આ વાતને અશક્ય ગણીને સહુએ હસી કાઢી. પરંતુ ઝીમીએ | તો ઝંપલાવ્યું. ભૂખ, થાક અને ઝડપી સામા પ્રવાહનો સામનો કરતો આલ્બનીથી ન્યૂયૉર્ક સુધીનું ૧૪૭ માઈલનું અંતર પાર કરી ગયો.
આવી આશ્ચર્યજનક સિદ્ધિ સર્જનારા ચાર્લ્સ ઝીમી લાંબા અંતરના તરવૈયા તરીકે વિશિષ્ટ તો એ માટે છે કે એને એક પણ પગ ન હતો ! બાળપણમાં જ બંને પગ કપાવી નાખવા પડ્યા હતા. એક પણ પગ વિનાના ચાર્લ્સ ઝીમીએ બે કાંડાંના બળે જ આવી અપ્રતિમ સિદ્ધિ મેળવી.
૨૦૦૬માં ઓસ્ટ્રેલિયામાં યોજાયેલી મૂક-બધિરો માટેની ઓલિમ્પિકમાં માત્ર ૧પ૦૦ આદિવાસીઓની વસ્તી ધરાવતા ગુજરાતના સુરત જિલ્લાના માંડવી તાલુકાના સાલૈયા ગામના મૂક-બધિર યુવાન શૈલેષ નવીનભાઈ ચૌધરી વિશ્વમાં દસમા ક્રમે આવ્યા. અત્યંત કપરી આર્થિક પરિસ્થિતિ ધરાવતા શૈલેષ ચૌધરીએ કછોલીની મૂક-બધિર શાળામાં દસમા ધોરણ સુધી અભ્યાસ કર્યો, પરંતુ એની વિશેષતા એ હતી કે એ જુદી જુદી રમતોમાં કૌશલ્ય દાખવી શકતો હતો, ઊંચો-કૂદકો, લાંબો-કૂદકો અને ગોળા-ફેંક જેવી ખેલકૂદની વિવિધ રમતોમાં કુશળ શૈલેષ ચૌધરી વૉલીબોલ અને ટેબલ ટેનિસ પણ એટલી જ ક્ષમતાથી રમી શકે છે. એને મૂક-બધિર સ્પર્ધામાં રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ બે સુવર્ણચંદ્રક અને બે રજત ચંદ્રકો પ્રાપ્ત થયા છે તથા મુંબઈ, પુણે, ઇન્દોર, દિલ્હી જેવાં શહેરોમાં યોજાયેલા રમતોત્સવોમાં ભાગ લીધો છે. એક મૂક-બધિર આદિવાસી વિસ્તારના યુવાને અથાગ પ્રયત્ન કરીને રાષ્ટ્રને ગૌરવ અપાવ્યું છે.
અપંગનાં ઓજસ
છે ? A
1
ક

Page #133

૧૧૭
૪
R
દક્ષિણ આફ્રિકાનો એલન મેલવિલ. ભારે મર્દાનગીવાળો બૅટ્સમેન હતો. ગમે તેવી પરિસ્થિતિમાં મૂંઝાય નહીં. ગમે તેવી ગોલંદાજીથી ગભરાય નહીં.
જવાંમર્દ મેવિલ
એ દક્ષિણ આફ્રિકાના નાતાલ રાજ્યમાંથી ઇંગ્લૅન્ડના ઑક્સફર્ડમાં આવ્યો. એ અગાઉ કદી ‘ટર્ફ' વિકેટ પર ક્રિકેટ રમ્યો ન હતો. અહીં તો બધે જ ટર્ફ વિકેટ. પણ આનાથી સહેજે મૂંઝાયા વગર એલન ખેલવા લાગ્યો.
પ્રથમ મૅચમાં અણનમ રહીને એકસો ને બત્રીસ રન કર્યા. સહુ મોંમાં આંગળાં નાખી ગયા ! પછીની કેન્ટ પરગણા સાથેની મૅચમાં ઑક્સફર્ડની ટીમ તરફથી ૭૮ ૨ને ‘રન આઉટ' થયો. એ પછીની યૉર્કશાયર પરગણા સામેની મૅચમાં ૧૧૮ રન કર્યા. એની રમવાની છટા સુંદર, એની ૨ન કરવાની શક્તિયે અનેરી ! ૧૯૩૧માં એલન મેવિલની આગેવાની હેઠળ ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીએ કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીની ટીમ પર ભવ્ય વિજય મેળવ્યો.
ટર્ફ વિકેટથી સહેજે ન મૂંઝાનારા મેલવિલ ૫૨ બીજી આપત્તિ આવી. એક મોટર-અકસ્માતમાં એની પીઠના ત્રણ મણકા તૂટી ગયા અને એનાથી ઘણી અણધારી આફત આવવા લાગી. આ પછીનાં વર્ષોમાં અનેક નાનીમોટી મુશ્કેલીઓ આવતી રહી. એની હાંસડી (ગળા પાસેનું હાડકું) ભાંગી ગઈ. ઍપેન્ડિક્સનું ઑપરેશન કરાવવું પડ્યું. ૧૯૩૫માં એ સસેક્સની કાઉન્ટી ટીમ તરફથી ખેલતો હતો. આ
K

Page #134

સમયે લારવૂડ અને વોસની ઝડપી ગોલંદાજીની જોડીએ ! ક્રિકેટની દુનિયામાં ઝંઝાવાત મચાવ્યો હતો. ભલભલા ! બેટ્સમેન એમની ગોલંદાજીથી ડરતા હતા, પણ એલન | મેલવિનને તો સૌથી વધુ મજા જ ઝડપી ગોલંદાજને જોશભેર ફટકારવામાં આવતી હતી. એ જગતની અત્યંત ઝડપી ગોલંદાજની જોડી સામે મેદાને પડ્યો. એના અંગૂઠાનું હાડકું
તૂટ્યું હતું, આમ છતાં આવી એલન મેલવિલ
અત્યંત ઝડપી ગોલંદાજી સામે નેવું મિનિટમાં સદી કરી ! આ પછી દક્ષિણ આફ્રિકા તરફથી ૧૯૩૮૩૯ની ટેસ્ટ શ્રેણીમાં સુકાની તરીકે ઇંગ્લેન્ડ સામે પગ અને સાથળની ઈજા સાથે રમ્યો. આમાં પણ ટેસ્ટશ્રેણીની “સમયવિહોણી ટેસ્ટ' તરીકે જાણીતી છેલ્લી ટેસ્ટમાં તો એલન મેલવિલે સદી કરી !
વિશ્વયુદ્ધના સમયમાં મેલવિલને વળી એક આફત ઘેરી વળી. એક વાર પડી જતાં પીઠના દુખાવાનું પુરાણું દર્દ ઊખળી આવ્યું. પીડાનો તો પાર નહીં. સતત અગિયાર મહિના સુધી એને સ્ટીલનું જેકેટ પહેરવું પડ્યું. એની કપરી દશા જોનાર સહુને લાગ્યું કે મેલવિલ હવે કદી પણ ખેલી શકશે નહીં. પણ એ માત્ર ક્રિકેટ ખેલ્યો એટલું જ નહીં, પરંતુ ઈ. સ. ૧૯૪૭માં દક્ષિણ આફ્રિકાની ટીમના સુકાની તરીકે ઇંગ્લેન્ડના પ્રવાસે ગયો. પરેશાની સાથે એને પાકો નાતો હતો. ફરી આંગળીનું હાડકું તૂટી ગયું. સાથળમાં મચકોડ આવ્યો હોવાથી પીડા થતી હતી. પણ મેલવિલ તો મોજથી ખેલ્યો. ટ્રેન્ટિબ્રિજની ટેસ્ટમાં ૧૮૯ અને ૧૦૪ રન (અણનમ) કર્યા. પછીની લૉઝની ટેસ્ટમાં ૧૧૭ રન કર્યા. આમ ઘાયલ
અપંગનાં ઓજસ |

Page #135

ખેલાડીએ સતત ત્રણ અને એ અગાઉની “સમયવિહોણી ટેસ્ટ'*ની એક સદી એમ સતત ચાર ટેસ્ટ સદી સર્જીને પોતાની મર્દાનગીનો પરિચય આપ્યો. મૂંઝવણથી મહાત ન થાય તે જ સાચો મર્દ ને ! * ઈ. સ. ૧૯૩૮-૩૯માં દક્ષિણ આફ્રિકામાં ખેલાયેલી ઇંગ્લેન્ડ અને દક્ષિણ
આફ્રિકા વચ્ચેની ટેસ્ટ શ્રેણીની છેલ્લી ટેસ્ટ મેચ આરામના દિવસો બાદ કરતાં પૂરા દસ દિવસ ચાલી હતી. ૧૯૩૯ની ત્રીજી માર્ચે શરૂ થયેલી આ ટેસ્ટમેરા ચૌદમી માર્ચે અનિર્ણાત (ડ્રો) જાહેર કરવામાં આવી. મૅચ બંધ રાખવાનું કારણ એ હતું કે જો મૅચ આગળ ચાલે તો ઇંગ્લેન્ડની ટીમ સ્વદેશ જવા રવાના થનારું જહાજ ચુકી જાય તેમ હતી ! ક્રિકેટના ઇતિહાસમાં ‘ટાઇમલેસ ટેસ્ટ' તરીકે જાણીતી આ ટેસ્ટમૅચ સૌથી લાંબો સમય ખેલાયેલી ટેસ્ટમૅચ છે.
અપંગનાં ઓજસ |
૧ ૯૪૦ની ૧૨મી જાન્યુઆરીએ ન્યૂઝીલેન્ડના ક્રાઇસ્ટ ચર્ચમાં જન્મેલો રિચર્ડ ચાર્લ્સ મોન્ચ છગ્ગા લગાવવાના શોખીન ઝડપી ગોલંદાજ તરીકે જાણીતો હતો. પોતાની વિશાળ લીલવૂડ હાઇસ્કૂલની ફર્સ્ટ ઇલેવનના સુકાની તરીકે એણે બે વર્ષ સુધી ટીમની આગેવાની કરી. ૧૭ વર્ષના મો– કલકત્તાના ધોમધખતા તાપમાં અને એજબાસ્ટનની કડકડતી ઠંડીમાં સાહસપૂર્ણ ઝડપી ગોલંદાજી કરી. એના આઉટ સ્વિંગર બેટ્સમેનોને મૂંઝવતા હતા અને એ પીચ પડ્યા પછી દડાની એવી “મૂવમેન્ટ કરતો કે ખિલાડી થાપ ખાઈ જતો. એની પત્ની લૉરેટા પણ કેન્ટરબરી મહિલા ટીમની ઝડપી જમોડી ગોલંઘજ અને જોરદાર ફટકા લગાવતી બૅટ્સમેન હતી. પરંતુ બીમારીને કારણે એ ન્યૂઝીલેન્ડની ટીમમાં સ્થાન પામી શકી નહીં. ન્યૂઝીલેન્ડ તરફથી ટેસ્ટ ક્રિકેટમાં સૌપ્રથમ 100 વિકેટ ઝડપનાર રિચર્ડ ચાર્લ્સ મોન્ઝને કરોડરજ્જુના અમુક મણકામાં રોગ લાગુ પડ્યો તેને પરિણામે એનું શરીર ઝડપી ગોલંદાજી માટે સક્ષમ રહ્યું નહીં. આમ છતાં એણે પોતાના ક્રિકેટના કસબ દ્વારા વિરોધી ટીમને હંફાવવાનું ચાલુ રાખ્યું. એની ક્રિકેટ-કારકિર્દીના છેલ્લા અઢાર મહિના એણે લગભગ વિકલાંગ અવસ્થામાં ગાળવા પડ્યા. તે દરમિયાન ટેસ્ટ ક્રિકેટની ૧૦૦ પૈકી છેલ્લી ચોવીસ વિકેટો એણે કફોડી શારીરિક હાલતને હિમ્મતથી ઓળંગીને હાંસલ કરી.

Page #136

| મારી ના
IN
અંઘ મુક્કાબાજ
ઈગ્લેન્ડની સીઝર રોડની હાઇસ્કૂલમાં એડવર્ડ બ્રેડલે નામનો વિદ્યાર્થી અભ્યાસ કરે. નિશાળમાં આ બાર વર્ષનો બ્રેડલે હોશિયાર વિદ્યાર્થી તરીકે જાણીતો છે. એથીય વધુ એક અચ્છા કુસ્તીબાજ તરીકે સહુનો માનીતો છે, પણ નવાઈની હકીકત એ છે કે આ કાબેલ કુસ્તીબાજ તદ્દન અંધ છે !
માત્ર નવ વર્ષની વયે બ્રેડલેએ બંને આંખો ગુમાવી. જન્મથી એક આંખમાં મોતિયો હતો. એની એક આંખમાંથી તેજ વિલીન થતાં એ આંખે દેખાતું સાવ બંધ થઈ ગયું. આ પછી એડવર્ડ બ્રેડલે બાલ્ટીમોરમાં આવેલી અંધજનો માટેની મેરીલેન્ડ સ્કૂલમાં દાખલ થયો. વ્યાયામના શિક્ષકે એને કુસ્તીની વાત કરી. એના રોમાંચક દાવપેચની વાત કરી. બીજી કસરતની પેઠે બ્રેડલેએ કુસ્તી કરવી શરૂ કરી.
કુસ્તીમાં તો એક પછી એક દાવ અજમાવે જવાના હોય, પણ અહીં તો જ્યાં કુસ્તીબાજ જ દેખાય નહીં, ત્યાં વળી દાવ અજમાવવા કોના પર ? પણ પરિસ્થિતિથી હારીને પાછા પડવાનું તો બ્રેડલેના લોહીમાં ન હતું.
એણે એક યુક્તિ ખોળી કાઢી. કુસ્તી શરૂ થાય ત્યારે બંને હાથ સીધા આગળ રાખે. વિરોધી કુસ્તીબાજ એની હથેળીને અડકે એટલે બ્રેડલેનું કામ પત્યું ! બ્રેડલે તરત જ જાણી જાય કે એ ક્યાં ઊભો છે. - કુસ્તીમાં પહેલો ઘા સવાલાખનો ગણાય. પ્રથમ દાવ અજમાવનાર આરંભથી જ વિરોધીને બરાબર સપડાવી મૂકે. બ્રેડલે કુસ્તીબાજને જોઈ શકે નહીં, ત્યાં વળી વિરોધી પર પ્રથમ દાવ અજમાવે કેવી રીતે ? પણ બ્રેડલેને આનો સહેજે શોક નથી. એ તો કહે છે,

Page #137

“મારા જોઈ શકતા વિરોધી કુસ્તીબાજોને આવો લાભ થાય છે, એમ હું માનતો જ નથી. ખરેખર તો પ્રથમ દાવ અજમાવનાર કરતાં પ્રથમ સકંજામાં લેનાર વધુ ફાવે છે.” કેવો દૃઢ આત્મવિશ્વાસ ! બ્રેડલેને જેવો વિરોધી કુસ્તીબાજનો સ્પર્શ થાય કે એના ઉપર પૂરી તાકાતથી તૂટી પડે છે. એ સીધેસીધો જ એને ઝબ્બે કરવા પ્રયત્ન કરે છે. દાવ ચુકાવીને લાંબા સમય સુધી ખેલતા રહેવાનું એને પસંદ નથી.
ele Page #138

માત્ર ૧૩ વર્ષની નાની વયે બેથની હેમિલ્ટનની આંખોમાં ધંધાદારી સર્ફર બનવાની તમન્ના ઝળકતી હતી. નિશાળમાં હતી ત્યારથી જ એણે સર્ફિંગની સ્પર્ધાઓમાં ભાગ લેવા માંડ્યો. એના પિતા વેઇટર હતા અને મા ભાડે આપેલાં મકાનોમાં સાફસફાઈનું કામ કરતી હતી. આમ છતાં તેઓ પુત્રીને તેના આ શોખમાં પ્રોત્સાહન આપતા હતા. હવાઈ ટાપુના ક્વાઇડ બીચના દરિયાકિનારે ૨૦૦૩ની ૩૧મી ઑક્ટોબરે સવારના ૬-૪૦ની આસપાસ મિત્રોની સાથે બેથની સર્ફિંગ કરવા માટે દરિયામાં પડી અને થોડા જ વખતમાં એનાં લોહીથી દરિયાનું પાણી લાલ થઈ ગયું. એના પર શાર્ક માછલીએ હુમલો કર્યો હતો અને એનો એક હાથ શાર્ક માછલી લઈ ગઈ હતી. એ પછી એના મિત્રો એને દરિયામાંથી કિનારે લાવ્યા. એને સારવાર આપવામાં આવી.
સહુએ કહ્યું કે હવે સર્ફિંગ કરવાના એના દિવસો પૂરા થઈ ગયા છે, પરંતુ એણે સર્ફિંગ કરવાનું નક્કી કર્યું અને થોડા સમયમાં જ ફરી પરિવારજનો સાથે એણે સર્ફિંગ શરૂ કર્યું. ૨૦૦૪માં એણે પોતાની આત્મકથા ‘સોલ સર્ફર’ લખી. એની સાથોસાથ એન્ટરટેઇનર તરીકે એણે કામગીરી શરૂ કરી, નવલકથા અને બાળવાર્તાઓ લખવાનું શરૂ કર્યું અને હજી પણ સર્ફિંગની સ્પર્ધાઓ ચાલતી હોય, ત્યારે એ ચારેક અઠવાડિયાં એમાં ભાગ લે છે. બ્રાઝિલ, ઇન્ડોનેશિયા અને ઑસ્ટ્રેલિયાના દરિયાકિનારે તે સર્ફ કરી ચૂકી છે. જોકે સર્ફિંગ માટે એને સૌથી વધુ પ્રિય હવાઈ ટાપુનો દરિયાકાંઠો છે. ૨૦૦૪માં એને બેસ્ટ કમબૅક એથલેટ્સ (રમતમાં પુનરાગમન કરનાર શ્રેષ્ઠ ખેલાડી)નો એવૉર્ડ મળ્યો હતો અને આજે પણ નૅશનલ સર્ફિંગ ચૅમ્પિયનશિપમાં એ આગળના મે સ્થાન ધરાવે છે.
***

*

|૪| ane lehe

Page #139

૧૨૨
૨૯
રમતનો શણોસંગ
R
જડો અને તગડો છોકરો. બેઝબૉલની રમત રમે. આ ૨મત એવી કે એમાં સહેજે ઢીલાશ ચાલે નહીં. આ જાડો છોકરો વારંવાર ભૂલ કરે. સામાન્ય બાબતમાં થાપ ખાઈ જાય. ભૂલ એની અને ભોગવવી પડે એની ટીમને. એક વાર તો એણે મોટી ભૂલ કરી. એની ભૂલને લીધે વિરોધી ટીમને વિજયનો ૨ન મળી ગયો.
એની ટીમનો એક સાથી એની પાસે આવ્યો. હાથમાં પહેરેલાં ગ્લોવ્ઝ એના તરફ ફેંકીને બોલ્યો,
“ભગવાનની ખાતરેય તું આ ૨મત ખેલવી છોડી દે. તું દરેક વખતે ટીમને હાર અપાવે છે.”
જાડા છોકરાએ જવાબ વાળ્યો,
“તમારી વાત સાચી છે કે મારાથી ભૂલ થઈ ગઈ, પણ રોજ આ રીતે એક ભૂલ ઓછી કરતો જઈશ અને બેઝબૉલની રમતમાં કંઈક સારો દેખાવ કરી શકીશ.'
આ પછીય આ છોકરાને વારંવાર ઠપકા મળ્યા, પણ એનાથી મૂંઝાયા વિના એ મહેનત કરતો જ રહ્યો. એક દિવસ એણે ધારી સફળતા મેળવી પણ ખરી. વારંવાર ભૂલ કરનારો, ઢીલો, જાડો ખેલાડી ખડક જેવો મજબૂત બન્યો. અમેરિકાના ચુનંદા બેઝબૉલ ખેલાડીઓમાં આ છોકરાનું નામ ગાજવા લાગ્યું. એનું નામ હતું લો ગેહરિંગ.
આ પછી તો લો ગેરિંગ ચૌદ વર્ષ સુધી બેઝબૉલની મોટી મોટી લીગ-સ્પર્ધાઓમાં રમ્યો, આટલાં વર્ષ દરમ્યાન ધાયલ થવાને કા૨ણે એણે
~**
* X

Page #140

YORK
એક પણ મૅચ ગુમાવી નહીં. ઘાયલ તો ઘણી વાર થયો, પણ ઈજાને ગણકારે કોણ ?
આ ચૌદ વર્ષમાં ત્રણ વાર માથા પર દડો વાગ્યો. એક વાર કોણીનું હાડકું ભાંગી ગયું. એક વાર હાડકું તૂટતાં ઑપરેશન કરાવવું પડ્યું. ચાર વખત જમણા હાથની ટચલી આંગળીનું હાડકું તૂટી ગયું. બીજે વખતે બીજી છ આંગળીનાં હાડકાં તૂટી ગયાં. જમણા પગના અંગૂઠાનું હાડકું તૂટયું. જમણો ખભો ભાંગ્યો.
લો ગેરિગ
ઘણી વાર વાના દર્દને કારણે કેડ રહી ગઈ. આમ છતાં ઈ. સ. ૧૯૨૫ની પહેલી જૂનથી ૧૯૩૯ની ત્રીસમી એપ્રિલ સુધી લો ગેહરિંગ સતત ૧૨૩ ૨૧૩૦ મોટી લીગ-મૅચ રમ્યો. જ્યાં સુધી બેઝબૉલ ખેલાશે, ત્યાં સુધી લો ગેરિગનો સતત ખેલવાનો વિક્રમ અણનમ રહેશે.

માત્ર સાડા ત્રણ ફૂટની ઊંચાઈ ધરાવતો જોબી મેથ્યુ વિકલાંગોની સ્પર્ધામાં કુસ્તીબાજ તરીકે જાણીતો છે. આર્મરેસલિંગની સ્પર્ધામાં અનેક આંતરરાષ્ટ્રીય ચંદ્રકો મેળવનાર જોબી મેથ્યુએ અપંગો માટેની ઓપન બેડમિન્ટન સ્પર્ધામાં વિજય મેળવ્યો છે. રાજ્યશાસ્ત્ર અને કાયદાશાસ્ત્રના આ સ્નાતક અરબી સમુદ્રમાં પાંચ કિલોમીટર સુધી તરી શકે છે અને એણે • વિશ્વના અનેક દેશોમાં પોતાના કસાયેલા સ્નાયુઓના ખેલોથી સૌને દંગ કરી દીધા છે. આજે એ ભારત પેટ્રોલિયમ કૉર્પોરેશનમાં નોકરી કરે છે.
*****1 $<

અપંગનાં ઓજસ

Page #141

૨૭
હિનમે તે નિદર
૧૨૪
બિલ નિદરને ફૂટબૉલનો ઘણો શોખ. ૧૯૩૩ના ઑગસ્ટની
દસમી તારીખે જન્મેલો આ ખેલાડી ૨૨૫ રતલની મજબૂત કાયા ધરાવતો હતો. કેન્સાસ યુનિવર્સિટી તરફથી એ ફૂટબૉલ ખેલતો હતો અને અમેરિકાની ફૂટબૉલ ટીમ તરફથી રમવાની તક મળે તેવી ઘણી શક્યતાઓ હતી.
એક વાર ફૂટબૉલ ૨મતાં રમતાં જમણા પગના ઘૂંટણે ગંભીર ઈજા થઈ. હાડકું ભાંગી નાંખે તેવા દડાને રોકવા જતાં એના ઘૂંટણ પર એવી ગંભીર ઈજા થઈ કે પોતાના ઢીંચણથી એ ચાલવા માટે તદ્દન અશક્ત થઈ ગયો. એના ઘૂંટણ પર એક પછી એક ઑપરેશન કરવામાં આવ્યાં, પણ સહેજે સફળતા ન મળી. એનો જમણો પગ ઘણો અક્કડ થઈ ગયો. એ ફરીથી કદાપિ ફૂટબૉલ ખેલી શકશે નહીં, એમ કહેવામાં આવ્યું. સામાન્ય માણસ તો પોતાની આ અશક્તિ જોઈને નસીબનો દોષ દેતો માથે હાથ દઈને બેસી રહે પણ બિલ નિદર આવો માનવી ન હતો. એ આવી કોઈ અશક્તિના બહાના હેઠળ જીવવા માગતો ન હતો.
એક વાર એ ખેલકૂદની જુદી જુદી સ્પર્ધાઓ જોઈ રહ્યો હતો. એણે ખેલાડીઓને ચક્ર વીંઝતાં અને ગોળો ફેંકતાં જોયા. એને થયું કે પોતે આવી રમતમાં ભાગ લઈ શકે ખરો ? એ તો તરત જ મેદાન પર ગયો અને ગોળો વીંઝવા લાગ્યો. જેમ જેમ એ ગોળો વીંઝવા લાગ્યો તેમ તેમ એનો જમણા પગનો અક્કડ ઘૂંટણ સહેજ સહેજ વળવા લાગ્યો. દાક્તરોએ તો કહ્યું હતું કે આ ઘૂંટણ સહેજે વળશે નહીં, પણ ધીરે ધીરે જમણા પગનો ઘૂંટણ વળતો જોઈને નિદર વધુ ને વધુ પ્રયત્ન કરવા લાગ્યો. એક
* K

Page #142

PRESIDIO SF
શોર્ટ પુટ સ્પર્ધામાં ભાગ લેતો બિલ નિર
સમય એવો આવ્યો કે બિલ નિદરે ગોળાફેંકન વિશ્વના સૌથી મહાન ખેલાડી પેરી બ્રિયાનને હરાવ્યો.
૧૯૬૦ની રોમ ઑલિમ્પિકમાં બિલ નિદર વિશ્વવિજેતા બન્યો અને સુવર્ણચંદ્રક મેળવી ગયો. સોળ રતલનો ગોળો વીસ મીટરથી વધારે દૂર ફેંકી શકનાર નિદર જગતનો પ્રથમ ખેલાડી બન્યો. એણે ૬૫ ફૂટ અને ૧૦ ઇંચ જેટલા અંતર સુધી ગોળો ફેંક્યો. ખૂબીની વાત તો એ છે કે ગોળો વીંઝતી વખતે એ સૌથી વધુ તાકાત પોતાના જમણા પગમાંથી પેદા કરતો હતો કે જે પગને માટે દાક્તરોએ કહ્યું હતું કે એ અક્કડ જ રહેશે અને જિંદગીભર નકામો બની રહેશે !

l
* ક્ Ö{~~

૧૨૫
alle +lche

Page #143

૧૨૩
૨
R
પકિસ્તાનના એક અનેરા ખેલાડીની આ વાત છે. આ ખેલાડીનું
નામ છે અઝીમ હાફીઝ. એણે ૧૯૮૪માં ભારતીય ટીમના પાકિસ્તાનના પ્રવાસમાં લાહોરની પહેલી જ ટેસ્ટમાં ભારતને મુશ્કેલીમાં મૂકી દીધું. પાકિસ્તાનની ટીમમાં ઇમરાનખાન અને સરફરાઝ નવાઝ જેવા ચુનંદા ઝડપી ગોલંદાજો નહોતા, તેમ છતાં પાકિસ્તાનના એકવીસ વર્ષના ડાબોડી મધ્યમ ઝડપી ગોલંદાજ અઝીમ હાફીઝે ભારતના બૅટ્સમેનોને મૂંઝવી નાખ્યા.
એક હાથનું આક્રમણ
લાહોરની પ્રથમ ટેસ્ટના પ્રથમ દાવમાં અઝીમ હાફીઝે નાખેલા તોંતેર દડા ભારતને માટે તબાહી લાવનારા બન્યા. ત્રીજા દિવસના લંચ પછી નાંખેલા આ તોંતેર દડામાં ભારતની છ-છ વિકેટો ઊખડી પડી. મૅચનો આખો તખ્તો પલટાઈ ગયો. અઝીમ હાફીઝની દસમી ઓવરમાં સુનિલ ગાવસ્કર આઉટ થયો. અને જ્યારે ચોતરફ એવી વિચારણા ચાલતી હતી કે ગાવસ્કર પોતાની એકવીસમી અને પાકિસ્તાનની સામે છઠ્ઠી સદી ક૨શે ત્યારે હાફીઝના દડામાં એ સ્ક્વેર લેગ પર સલિમ મલિકના હાથમાં ઝિલાઈ ગયો.
દસમી ઓવ૨માં સુનિલ ગાવસ્કરનો ઘા તાજો જ હતો ત્યાં જ હાફીઝની તેરમી ઓવરમાં એકતાલીસ ૨ને વેંગસરકર વિકેટકીપર અશરફઅલીના હાથમાં ઝિલાઈને આઉટ થયો. હાફીઝની પંદરમી ઓવરમાં સંદીપ પાટિલ અને સોળમી ઓવરમાં રવિ શાસ્ત્રી આઉટ થયા. આ બંને મુંબઈગરા ખેલાડી એક પણ રન કરી શક્યા નહીં. આમ, માત્ર છત્રીસ દડામાં હાફીઝે ચાલીસ રનનો જુમલો વટાવના૨ા ગાવસ્કર અને વેંગસરકરને
~_
-
K

Page #144

-
હક
અને એ પછી પાટિલ અને / શાસ્ત્રીને આઉટ કર્યા. આ પછી પણ કપિલદેવ માત્ર ત્રણ ૨ને હાફીઝની ઓવરમાં એલ.બી.ડબલ્યુ. થયો. ત્યારબાદ રોજર બિન્ની પણ એ જ રીતે આઉટ થયો. અને આખરે ચેતન શર્માને ક્લીન બોલ્ડ કરીને હાફીઝે બાર
ઓવર અને ચાર દડામાં માત્ર અઝીમ હાફીઝ
વીસ રન આપીને છ વિકેટ ઝડપવાની સિદ્ધિ નોંધાવી. આ પછી બીજા દાવમાં પણ અઝીમ હાફીઝે ભારતની એક વિકેટ લીધી તેમજ નવમી વિકેટે ઝહીર અબ્બાસ સાથે ૩૧ રનની ભાગદારી નોંધાવી, જેમાં અઝીમ હાફીઝ ૧૭ રન સાથે અણનમ રહ્યો. આ ટેસ્ટમાં “મૅન ઑફ ધ મેચનો ખિતાબ અઝીમ હાફીઝને મળ્યો પરંતુ જીવનની મૅચમાં પણ અઝીમ સફળ પુરવાર થયો.
પંજાબના ઝેલમમાં જન્મેલો અઝીમ હાફીઝ જન્મથી જ શારીરિક ક્ષતિ ધરાવે છે. એના જમણા હાથમાં આંગળી કહી શકાય એવો એક માત્ર અંગૂઠો જ છે. ત્રણ આંગળાં તો છે જ નહીં અને ટચલી આંગળી માંડ એક વેઢા જેટલી જ છે. તેમ છતાં અઝીમ હાફીઝ પોતે આને પોતાની કોઈ ખામી માનતો જ નથી. એટલું જ નહીં પણ એ ખામી ભૂલીને રમત ખેલે છે. એ ડાબા હાથે ગોલંદાજી કરે છે પરંતુ બૅટિંગ પણ કરી જાણે છે. એણે આંતર કોલેજ સ્પર્ધામાં એક વાર ૭૦ રન કર્યા હતા. ફિલ્ડિંગમાં એ બાઉન્ડ્રીની આસપાસ “ડીપ'માં ફિલ્ડિંગ કરતો હોય છે. અઝીમ હાફીઝ કહે છે કે એના જમણા હાથની હથેળી ઘણી મજબૂત હોવાથી ડાબા હાથે કેચ કરતી વખતે એને પૂરી સહાય કરે છે. જોકે જમણી બાજુએ ફેંચ આવતાં એને ઝડપવા માટે અઝીમ હાફીઝે ડાબા હાથને વધુ ઘુમાવવો પડે છે. જ્યારે બૅટિંગ કરતી વખતે અઝીમ હાફીઝ વિશિષ્ટ પ્રકારના ગ્લોબ્રુ જમણે હાથે પહેરે છે.
અપંગનાં ઓજસ

Page #145

અઝીમ હાફીઝ એક બીજી શારીરિક ક્ષતિ ધરાવે છે. અને તે એ કે એનો જમણો હાથ ડાબા હાથથી ત્રણેક ઇંચ ટૂંકો છે. આને કારણે ડાબા હાથે ઝડપી ગોલંદાજી કરતી વખતે વધુ ઝડપ લાવવા માટે એને વિશેષ મહેનત કરવી પડે છે. આમ છતાં પોતાની શારીરિક ક્ષતિથી એ કશી લઘુતાગ્રંથિ અનુભવતો નથી એટલું જ નહીં પણ આ શારીરિક ક્ષતિને વિઘ્નકર્તા માનતો જ નથી. ભારત સામે ૧૯૮૪ના ઑક્ટોબરમાં લાહોરની ટેસ્ટમાં ભવ્ય દેખાવ કર્યો તો ન્યૂઝીલેન્ડ સામે વેલિંગ્ટનમાં ૧૯૮૫ના જાન્યુઆરીમાં પહેલા દાવમાં ૧૨૭ રનમાં ૫ વિકેટ ખેરવીને અઝીમ હાફીઝે સનસનાટી મચાવી દીધી. આ યુવાન ખેલાડીએ ૧૮ ટેસ્ટમાં ૪૩૭૫ દડા નાંખીને ૯૩ વિકેટ ખેરવી છે. તેમજ એક દાવમાં ૫-૫ વિકેટ ખેરવવાની સિદ્ધિ ચાર વખત મેળવી છે. પણ એથીય વધુ બે હાથવાળા ખેલાડીઓની રમતમાં આ એક હાથવાળા અઝીમ હાફીઝે શારીરિક ક્ષતિને વટાવીને રોમાંચક સિદ્ધિ મેળવી.
અપંગનાં ઓજસ દિ
વૈજ્ઞસ ફૂટ દૂર રહેલા પદાર્થની માત્ર ઝાંખી રેખાઓ જોઈ શકતી અતિ ક્ષીણ દૃષ્ટિ ધરાવનાર સ્વીડનની ત્રિસ્યા જોને માત્ર બે અઠવાડિયાંમાં દસ વિશ્વવિક્રમો હાંસલ કર્યા હતા. વિકલાંગો માટેની વિશ્વસ્પર્ધાની આઠ વ્યક્તિગત રમતમાં અને બે રીલે સ્પર્ધામાં એણે ભાગ લીધો હતો અને આ બધામાં એણે નવા વિકમો સ્થાપ્યા. તરવાની સ્પર્ધા સમયે એ અનેક વાર દીવાલો સાથે અથડાઈ, છતાં ત્રિસ્યા જોને આગળ વધતી રહી અને વિજય મેળવતી રહી. ખેલાડી તરીકે એ માને છે કે કોઈ પણ વિકલાંગ વ્યક્તિ જે કોઈ રમત ખેલવા ઇચ્છે, તે માટે એ સક્ષમ છે. એ અર્ધ મેરેથોન અને ૧૦ કિલોમીટરની દોડમાં મિત્રો સાથે ભાગ લે છે અને સમય મળે ઘોડેસવારી તથા વોટર સ્કીઇંગ પણ કરે છે. એ કહે છે કે મને હંમેશાં પડકારભર્યા કાર્યોમાં વધુ આનંદ આવે છે.

Page #146

આંખવિનાનું અજવાળું
ચીલ બોસવેલ નામનો ખેલાડી બેઝબૉલમાં જેટલો કુશળ હતો એટલો જ ફૂટબૉલમાં કાબેલ. ચાર્લી બોસવેલ બેઝબૉલ અને ફૂટબૉલ બંને રમત ધંધાદારી ખેલાડી તરીકે ખેલતો હતો. આ બંને રમતમાં સારી એવી રકમ આપીને ધંધાદારી ખેલાડી તરીકે રમવા માટે બોસવેલની માગણી થતી.
એવામાં બીજા વિશ્વયુદ્ધનો સમય આવ્યો. દેશને એની સેવાની જરૂર પડી. તરત જ આ કાબેલ ખેલાડી રમતના મેદાનને બદલે યુદ્ધના મેદાન પર દાવપેચ અજમાવવા લાગ્યો. યુરોપમાં એક લશ્કરી વ્યૂહ દરમિયાન એની ટૅન્ક ૫૨ દુશ્મનોનો તોપગોળો પડ્યો. એકાએક આગ ફાટી નીકળી. બોસવેલને તો કશું થાય તેવું નહોતું, પરંતુ એણે પોતાના સાથીઓને બળતા જોયા.
૨૯
મોતના મુખમાંથી અને ભડભડતી જ્વાળાઓ વચ્ચેથી પોતાના સાથીઓને એ બચાવવા દોડી ગયો. એણે આગના ભડકાની વચ્ચે ઝંપલાવ્યું. સાથીઓને ઉગારી લીધા, પણ આગને કારણે એ ઝડપથી બહાર નીકળી શક્યો નહીં. તરત જ એક બીજો તોપગોળો આવ્યો. ચાર્લી બોસવેલ ફંગોળાઈ ગયો. એ પચાસ ફૂટ જેટલે દૂર પડ્યો. એનું શરીર સખત દાઝી ગયું હતું. એના શરીરનાં ઘણાં હાડકાં તૂટી ગયાં હતાં. એના સાથીઓએ દાઝેલા અને ઘાયલ બોસવેલને ઊંચકી લીધો અને એને દવાખાનામાં દાખલ કરાવ્યો.
એક અઠવાડિયાની સારવાર બાદ બોસવેલ ભાનમાં આવ્યો ત્યારે એને ખબર પડી કે પેલા તોપગાળાના ધડાકાને લીધે તે તદ્દન અંધ થઈ ગયો છે.
*
~~

-

૧૨૯

Page #147

૧૩૦
ene lehle
ચાર્લી બોસવેલ
મેદાન પર એક છેડેથી બીજા છેડા સુધી ઝડપી દોડ લગાવનાર બોસવેલ હવે વારંવાર પડી જતો હતો, પરંતુ એની પત્ની એને સદાય હિંમત આપતી, પ્રભુને પ્રાર્થના કરવાનું કહેતી. એક દિવસ બોસવેલનો એક મિત્ર આવ્યો. એણે બોસવેલને કહ્યું, “અરે દોસ્ત, તને ગોલ્ફ રમવાની ઇચ્છા છે ? એ રમતમાં તને જરૂર આનંદ આવશે.”
પળવાર તો બોસવેલ ધ્રૂજી ઊઠ્યો. એના જેવા ઘણી શક્તિ ધરાવતા ખેલાડીને હવે ફૂટબૉલ કે બેઝબૉલ રમવા તો નહીં મળે, એથી વધુ એને જોવા પણ નહીં મળે. આંખ વિના આખી દુનિયા અંધારી બની જાય. ૨૦૫ પાઉન્ડનો દેહ ધરાવતા અશક્ત ખોસવેલ માટે આ પરિસ્થિતિ આકરી હતી.

ચાર્લી બોસવેલે દુ:ખી સ્વરે જવાબ આપ્યો, “મિત્ર, ઇચ્છા તો ઘણી છે, પણ એ સાકાર કરવા માટે આંખ નથી. જ્યાં હું જોઈ શકતો જ નથી ત્યાં ગોલ્ફનો દડો ફટકારવાની તો વાત જ કેવી ?” એના મિત્રે કહ્યું કે પોતે એને રમવામાં મદદ કરશે. એ બોસવેલને ગોલ્ફના મેદાન પર લઈ ગયો. એના હાથમાં ગોલ્ફ ખેલવા માટેની લાકડી (ગોલ્ફ-ક્લબ) આપી. એને દડાનું સ્થાન દર્શાવ્યું. બોસવેલે દડાને એવી આબાદ રીતે માર્યો કે બસો વાર દૂર ધાર્યા નિશાનની નજીક પહોંચી ગયો. આ પછી એને ગોલ્ફનો દડો વીંઝવામાં ભારે મજા આવવા લાગી. આની સતત તાલીમ લેવા માંડ્યો. ધીરે ધીરે ચાર્લી ગોલ્ફનો એક કાબેલ ખેલાડી બન્યો. એક સમય એવો આવ્યો કે અંધ ગોલ્ફરોની સ્પર્ધામાં ચાર્લી બોસવેલ વિશ્વવિજેતા બન્યો. મહેનતથી એણે પોતાની નિરાશા દૂર કરી. એથીય વધુ તો ૨મતનો આનંદ અને જીવવાનું જોમ એ પાછાં મેળવી શક્યો.
~*

K

Page #148

જેમાં પગની સૌથી વધુ ઝડપ અને ગતિશીલતાની જરૂર પડે છે એવી બેડમિન્ટનની રમતમાં રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ મેળવનારી ગુજરાતના ગાંધીનગરની પારુલ પરમાર જમણા પગે પોલિયો હોવા છતાં ખૂબ કાબેલિયતથી આ રમત ખેલે છે. એણે રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધાઓમાં ચાલીસથી વધારે ગોલ્ડ મેડલ મેળવ્યા છે. બાળપણમાં એકસો પાંચ ડિગ્રી તાવ આવતાં ડૉક્ટરે આપેલા ઇંજેક્શનની આડઅસરને કારણે એનો જમણો પગ પક્ષાઘાત પામ્યો. એ પછી રોજ દોઢેક કલાક ફિઝિયોથેરપી કરવાની હોવાથી એના વિકલ્પ રૂપે એના પિતા દલસુખભાઈના એક મિત્રના સૂચનથી પારુલે બેડમિન્ટન ૨મવાનું શરૂ કર્યું અને સાતમા ધોરણમાં હતી ત્યારે પ્રથમ સુવર્ણચંદ્રક મેળવ્યો. ૨૦૦૨માં બારમા વર્ષે એ ગુજરાત રાજ્યની ચૅમ્પિયન બની અને ત્યારે એને ખબર પડી કે શારીરિક વિકલાંગો માટે પણ આવી સ્પર્ધાઓ હોય છે. ૨૦૦૨માં ઑલ ઇન્ડિયા રાજીવ ગાંધી મેમોરિયલ ટુર્નામેન્ટ ફોર ધ ચૅલેન્જમાં ભાગ લઈ વિમેન્સ સિંગલ્સ અને મિક્સ ડબલ્સમાં ગોલ્ડ મેડલ મેળવ્યો. ભારતમાં સર્વપ્રથમ વાર યોજાયેલા બેડમિન્ટન ફૉર ડિસેબલ વર્લ્ડકપમાં એણે પ્રવેશ મેળવ્યો અને એના જન્મદિવસે આ સ્પર્ધામાં એણે બે સુવર્ણચંદ્રક મેળવ્યા. આને
પરિણામે મલેશિયામાં યોજાનારી એશિયન પેરાપ્લેજિક સ્પર્ધામાં એને પ્રવેશ મળી ગયો અને ત્યાં સિંગલ્સ અને ડબલ્સ તથા મિક્સ ડબલ્સમાં ગોલ્ડમેડલ હાંસલ કર્યા. પોસ્ટલ ડિપાર્ટમેન્ટમાં નોકરી મળતાં કાર્યનિષ્ઠ કર્મચારી તરીકે કામ કરતી પારુલે પોતાના ખાતાને બેડમિન્ટનમાં સતત વિજયી પણ બનાવ્યું છે. એક વાર એ ઇઝરાયલ ગઈ, ત્યારે ત્યાંના યુદ્ધના વાતાવરણને કારણે સ્પર્ધકો આવ્યા ન હતા. આયોજકોએ કહ્યું કે એણે મૅચ રમવી હોય તો પુરુષ સ્પર્ધકો સાથે રમી શકે છે અને એક પળનો પણ વિલંબ કર્યા વિના પારુલ પરમારે આ પડકાર ઝીલી લીધો અને મિક્સ ડબલ્સમાં રજત ચંદ્રક મેળવ્યો. એણે રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધાઓમાં ચાલીસથી વધારે સુવર્ણચંદ્રકો મેળવ્યા છે અને હજી એની આગેકૂચ ચાલુ છે.
****1

» | ne l•l¢hle

Page #149

૧૩૨
30
આપત્તિનો આનંદ
બેંગ્લોરની મહારાણી મહિલા કૉલેજમાં માલતીએ પ્રવેશ મેળવ્યો અને એની સામે એકાએક આખી દુનિયા કોલાહલ, દોડધામ અને ભીડ સાથે ખડી થઈ ગઈ ! મહિલા કૉલેજના પ્રિ-યુનિવર્સિટી વર્ગમાં પ્રવેશ મેળવનારી માલતી એકાએક આવા ઘોંઘાટિયા અને ઉધમાતિયા વાતાવરણથી ખૂબ ગભરાઈ ગઈ.
છ હજાર જેટલી યુવાન, દોડતી, ઉત્સાહી અને છટાદાર યુવતીઓની વચ્ચે એ એક માત્ર એવી છોકરી હતી કે જે કૂદી શકતી નહોતી, દોડી શકતી નહોતી, ઝડપભેર ચાલી શકતી નહોતી. લાકડાની ઘોડીના સહારે એ માંડ માંડ એક-એક ડગ ભરીને ચાલતી હતી. વળી એની કમરથી નીચેનો ભાગ પક્ષાઘાતને કારણે સદંતર નિશ્ર્યિ થઈ ગયો હતો. દુનિયા આખીને થનગનતી જોઈને માલતી સ્થિર થઈ ગઈ. પહેલે દિવસે માલતી કૉલેજમાં આવીને પોતાનો વર્ગ શોધવા લાગી.
એણે સહાધ્યાયિનીને પૂછ્યું, “પ્રિ-યુનિવર્સિટીના વર્ગો ક્યાં ચાલે છે?'
“પાંચમા માળે.’
જાણે એકસાથે કડડભૂસ કરીને પાંચ માળ પોતાના માથા પર પડ્યા હોય તેવો માલતીને આઘાતજનક અનુભવ થયો. અરે ! પાંચ પગથિયાં ચડતાં પારાવાર મુશ્કેલી પડે છે, ત્યાં પાંચ માળ ચડવા કઈ રીતે ? વર્ગમાં જવું કઈ રીતે ? આથી માલતી ભોંયતળિયે બેસી રહી. પોતાની ઘોર નિઃસહાયતાનો હૃદયવિદારક અનુભવ કરવા લાગી. એને થયું કે હવે મૅટ્રિકથી આગળ વધુ અભ્યાસ કરવો અશક્ય છે.
~*

X

Page #150

અભ્યાસના ઉત્સાહનો કરુણ અંત આવી ગયો. જિંદગીભર આટલી આફતો વેઠી, અવરોધો સહન કર્યા અને કેટલાંય દર્દજનક ઑપરેશનો કરાવ્યાં, પણ એનો અર્થ શો ? માલતીને થયું કે “જેવું નસીબ હતું, એવું જ થયું ! ઓહ !” પોતાની લાચારી પર માલતીને અકળામણ, ગુસ્સો અને વેદના થયાં અને મનોમન નક્કી કર્યું કે હવે મારે ભણવું નથી.
ઘેર આવીને માલતી એક ખૂણામાં બેસી ચોધાર આંસુએ રડવા લાગી. એની માતાએ એને સાંત્વના આપતાં કહ્યું, “બેટા, શું થાય ? જે હકીકત છે તે સ્વીકારવી પડે. આપણે લાચાર છીએ.”
માલતીએ કહ્યું, “ના. હું એ હકીકત સ્વીકારતી નથી કે હું વિકલાંગ છું. એક વ્યક્તિમાં હોય એટલી સઘળી હિંમત, સાહસ અને આવડત મારામાં છે, તો પછી હું વિકલાંગ કઈ રીતે ? મારે આગળ અભ્યાસ કરવો છે. ઓ ! મને કોઈ રસ્તો બતાવો.”
આટલું બોલીને માલતી માતાના ખોળામાં માથું મૂકીને ધ્રુસકે ને ધ્રુસકે રડવા લાગી. માતા વહાલથી એની પીઠ પર હાથ ફેરવતી હતી અને સામે અવ્યવસ્થિત રીતે પડેલી લાકડાની ઘોડી જોતી હતી. માની
૧૩૩ આંખોમાં ગમગીની હતી અને દીકરીની આંખોમાં અપાર આંસુ. આ સમયે માલતીના પિતા ક્રિષ્નમૂર્તિએ ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો અને આ કરણ | દૃશ્ય જોયું. તેઓ દીકરી પાસે આવ્યા અને એને શાંત પાડી. ધીરે ધીરે એના દુ:ખને હળવું કર્યું અને પછી કહ્યું,
મારી એક વાત સાંભળી લે, બેટી ! તારી પાસે પગ નથી, પણ તારે તારા પોતાના પગ પર જ ઊભા રહેવું પડશે. જો તું એ રીતે પગભર નહીં બને, તો લોકો તારા પર પગ મૂકીને ચાલશે. સમજી ?”
પણ પપ્પા” માલતીએ, રૂંધાતા અવાજે કહ્યું, “એ ગમે તે હોય, પણ મારા પગ કામ કરતા નથી એ તમે જાણો છો કૉલેજના અને પાંચમા માળે મારે વર્ગમાં જવું કઈ રીતે ?”
“તારી વાત સાચી છે, પણ તેં કૉલેજના આચાર્યને તારી મુશ્કેલીની વાત કરી ?”
હું હજી મેટ્રિકની પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થઈને ગુંટૂરથી આવા મોટા
અપંગનાં ઓજસ

Page #151

બેંગ્લોર શહેરમાં આવી છે. એની આટલી મોટી કૉલેજ, એની છ હજાર વિદ્યાર્થિનીઓમાંથી હું એક જ આવી વિકલાંગ અને હું કઈ રીતે કૉલેજના પહેલા જ દિવસે આચાર્યને મળવાની હિંમત કરી શકું ?” - ક્રિષ્નમૂર્તિએ કહ્યું, “તારે કોઈ પણ પ્રકારનો ડર રાખવાની જરૂર નથી. એ વાસ્તવિકતા તારે સમજી લેવી જોઈએ કે આ જ તારું જગત છે અને એની વચ્ચે જ તારે જીવવાનું છે. લાચાર અને મજબૂર બનીને જીંવવું છે કે સાહસિક અને સ્વાવલંબી બનીને આગળ વધવું છે, તે તારે નક્કી કરવાનું છે. હું તો તારી આંગળી પકડીને તને થોડુંઘણું શીખવીશ એટલું જ. બાકી બીજું બધું તારે કરવાનું છે.”
પપ્પાના શબ્દોએ માલતીમાં એક આત્મવિશ્વાસ જગાડ્યો અને એણે કહ્યું, “ખેર, આવતીકાલે હું કૉલેજ જઈશ અને કૉલેજના આચાર્યને મળીશ. પપ્પાજી, તમારી આ પુત્રી પાછી નહીં પડે.”
બીજે દિવસે માલતી કૉલેજના આચાર્યને મળવા ગઈ. બહાર કેટલીય વિદ્યાર્થિનીઓ કતારમાં ઊભી હતી. લાકડાની ઘોડીને સહારે | ચાલતી માલતીને જોઈને કેટલીક વિદ્યાર્થિનીઓએ એને કહ્યું પણ ખરું કે તમારે આ રીતે કતારમાં ઊભા રહેવાની જરૂર નથી, તમે જાવ.
માલતીએ હસતાં હસતાં કહ્યું, “ના. હું ઊભી રહીશ. તમે બધા | મારી કેટલી બધી દરકાર રાખો છો ? આભાર.”
માલતીના પ્રેમભર્યા શબ્દોએ આખું વાતાવરણ બદલી નાખ્યું અને એ કૉલેજના આચાર્યને મળવા ગઈ. માલતીના ચહેરા પર હાસ્ય હતું. કોઈ ડર કે ભય નહોતો. કૉલેજમાં પ્રવેશતાંની સાથે જ આચાર્યને મળતી હોવા છતાં એનો ચહેરો કે એનું મન સહેજે તંગ નહોતાં. માલતીએ લાકડાની ઘોડીના સહારે ઊભા રહીને આચાર્યને બે હાથ જોડીને પ્રણામ કર્યા અને પછી કહ્યું,
“મને આપની કૉલેજમાં પ્રવેશ મળ્યો છે. મારી ભણવાની તીવ્ર ઇચ્છા છે. માત્ર મુશ્કેલી એટલી છે કે હું વર્ગ ભરવા માટે પાંચ માળ સુધી જઈ શકું તેમ નથી.”
પ્રિન્સિપાલે ટાઇમટેબલ કાઢ્યું અને જોયું તો માલતીના કેટલાક
૧૩૪
અપંગનાં ઓજસ

Page #152

મેદાન પર માલતી હોલ્લા
વર્ગો પાંચમા માળે ચાલતા હતા. એમને આ છોકરીનું હાસ્ય અને હિંમત બન્ને ગમી ગયાં અને બોલ્યા, “કોઈ ફિકર કરીશ નહીં. એકાદ દિવસમાં હું તારા બધા જ વર્ગો ગ્રાઉન્ડ ફ્લોર પર લાવી દઈશ. બસ ! બીજું કંઈ ?'
માલતીના આનંદનો પાર ન રહ્યો. એણે તો કલ્પના પણ નહોતી કરી કે પોતાને આટલી બધી સગવડ મળશે. આચાર્યનો આભાર માનીને એ ખંડની બહાર નીકળી.
બસ, પછી તો કૉલેજના વાતાવરણમાં માલતી એકરૂપ થઈ ગઈ. એના આનંદી સ્વભાવને કારણે સદાય સહાધ્યાયિનીઓથી વીંટળાયેલી રહેતી. આ સમયે માલતીને એક સત્ય લાધ્યું. એ સત્ય એ હતું કે એ પોતે સામાન્ય માનવી કરીશકે એવાં બધાં જ કાર્યો કરી શકે તેમ છે, માત્ર એ કાર્યો એને જુદી રીતે કરવાં પડશે.
*
*

meme Alche

Page #153

૧૩૬
ele Ftthle
પોતાની વિકલાંગતાનો એણે સ્વીકાર કર્યો, પણ સાથોસાથ આ વિકલાંગતા એ કોઈ અવરોધ નથી. માત્ર એ જિંદગીમાં આવતા અવરોધને ઓળંગવાની એક જુદી કળા માગે છે. એ સાચું કે એને અન્ય વ્યક્તિઓ કરતાં દરેક કાર્ય કરતાં થોડી વધુ ‘તકલીફો’ ઉઠાવવી પડે, પરંતુ એ ‘તકલીફો’ ઉઠાવો પછી તમે સહુ કોઈની માફક સઘળું કાર્ય કરી શકો છો.
આ વિચારે માલતીમાં એક નવી ચેતના જગાડી. એના ચિત્તમાં એવો દૃઢ નિર્ધાર જાગ્યો કે જીવનની રાહમાં આફતોના પથ્થર આવે ખરા, પણ એમાંથી એણે પ્રગતિનાં પગથિયાં રચવાનાં છે. વળી પોતાની પ્રગતિનો પથ એણે સ્વયં કંડારવાનો છે.
આજ સુધી ભૂતકાળની દુઃખદ ઘટનાઓ માલતીના મનમાં ઘૂમરાતી હતી અને પોતાના બદનસીબને એ સતત કોસતી હતી. એક ભાઈ અને બહેન પછી કર્ણાટકના કોટામાં વસતા ક્રિષ્નમૂર્તિને ત્યાં માલતીનો જન્મ થયો હતો. બીજા સ્વસ્થ અને હૃષ્ટપુષ્ટ બાળક જેવી જ એ હતી. નવમા મહિને એ ભાંખોડિયાભેર ચાલવા લાગી અને પછી તો આખા ઘરમાં ઘૂમી વળવા લાગી. એના પિતા ક્રિષ્નમૂર્તિ આ છોકરીનાં તોફાન અને દોડધામથી થાકી ગયા હતા. પળેપળ એના પર નજર રાખવી પડતી હતી. માલતી ચૌદ મહિનાની થઈ ત્યારે એને એકાએક ખૂબ સખત તાવ ચડ્યો અને એને પરિણામે પોલિયો થયો.
પોલિયો તો કેવો ! એનો ડોકથી નીચેનો આખોય ભાગ નિશ્ર્યિ બની ગયો. ન હાથ ચલાવી શકે, ન પગ ચલાવી શકે. માત્ર પોતાની ડોક આમતેમ ફેરવી શકે. અધૂરામાં પૂરું પક્ષાઘાતનો એવો પ્રબળ હુમલો હતો કે એનો અવાજ પણ થોડા દિવસ માટે ચાલ્યો ગયો.
ક્રિષ્નમૂર્તિ પુત્રીની આવી દશા જોઈને મૂંઝાઈ ગયા. દવાખાનાની દોડધામ શરૂ થઈ. બેંગ્લોરની વિક્ટોરિયા હૉસ્પિટલમાં આ નાનકડી માલતીને ‘શૉક ટ્રીટમેન્ટ' આપવામાં આવી. પરિણામે એ ધીરે ધીરે પોતાના હાથ અને કાંડાની ઉ૫૨ના ભાગનો ઉપયોગ કરવા લાગી, પરંતુ શરીરના નીચેનાં અંગોમાં કશું થઈ શકે તેમ ન હતું. એક તો એની કરોડરજ્જુ પર ઈજા થઈ હતી. જ્ઞાનતંતુઓનો સ્થાયી સંકોચ થવાથી
K

**

Page #154

મોટી મુશ્કેલી ઊભી થઈ. આવા સ્થાયી સંકોચ અનુભવતા જ્ઞાનતંતુ(કોન્ટ્રાક્ટ: નર્વ)ને વિખૂટા પાડવા માટે આ નાની બાળકી પર બે-ત્રણ નહીં, પણ બાર ઑપરેશન થયાં.
આને અંતે ક્રિષ્નમૂર્તિને લાગ્યું કે માલતીની વિકલાંગતા આનાથી વધુ હવે ઓછી થાય તેમ નથી. એનો કમરથી નીચેનો ભાગ હવે ક્યારેય જીવંત કે ગતિશીલ બનશે નહીં. આ નાનકડી બાળકીને એનું જીવન લાકડાની ઘોડીના સહારે વિતાવવું પડશે. ધીરે ધીરે એ પગથી ઘસડાતાં ઘસડાતાં ચાલતા લાગી, ત્યારે એને ચેન્નાઈની આંધ્ર મહિલા સભા ઑર્થોપેડિક હૉસ્પિટલમાં મોકલી. આ હૉસ્પિટલમાં વિકલાંગ બાળકો માટેની નિશાળ પણ હતી. માલતી આ નિશાળમાં અભ્યાસ કરવા લાગી. તેલુગુ માધ્યમમાં એક પછી એક વિષયો શીખવા લાગી. એ પછીના દશ વર્ષમાં માલતીને દશ ઑપરેશનમાંથી પસાર થવું પડ્યું, પણ ઑપરેશનની આ વેદના અભ્યાસના ઉત્સાહ આગળ ઓગળી જતી હતી.
એવામાં એક નવી ઘટના બની. બેંગ્લોરમાં શ્રીમતી લક્ષ્મી નિઝામુદ્દીને વિકલાંગોને સમાન તક આપવા માટે સ્થાપેલી સંસ્થાએ વિકલાંગો માટે |૧૩૭] રમતગમતની સ્પર્ધા યોજી. બાળપણની ચંચળ માલતી નિશાળમાં ભાલાફેંક, ગોળાફેંક અને એવી કેટલીય સ્પર્ધાઓમાં ભાગ લેતી હતી, આથી એને તમિલનાડુની ટીમ તરફથી ભાગ લેવાની તક મળી અને વ્હીલચેર અને અવરોધભરી દોડમાં પોતાની ટીમ તરફથી માલતીએ બે સુવર્ણચંદ્રકો મેળવ્યા, તો વળી ગોળાફેંક અને ભાલાફેંકમાં બીજા ક્રમે આવીને બે રોપ્યચંદ્રકો પણ જીતી લાવી. નિશાળમાં એ પાછી ફરી, ત્યારે ચાર ચાર ચંદ્રકો જીતી લાવનારી માલતીને સહુએ વધાવી લીધી. એણે નિશાળને ગૌરવ અપાવ્યું અને તમિલનાડુ રાજ્યને પણ ગૌરવ અપાવ્યું. માલતીના પિતા ક્રિષ્નમૂર્તિ પુત્રીના આ વિજયથી અતિ પ્રસન્ન થયા.
1. ૧૯૭૫માં માલતીએ નિશાળનો અભ્યાસ પૂર્ણ કર્યો, ત્યારે એ લાકડાની ઘોડી સાથે હરી-ફરી શકતી હતી. એ પછી એણે આંધ્રપ્રદેશના ગુંટૂરમાં મૅટ્રિકની પરીક્ષા પસાર કરી અને ત્યારબાદ બેંગ્લોરની કૉલેજમાં આવી અને પિતા અને આચાર્યના પ્રોત્સાહને માલતીના જીવનને નવી
અપંગનાં ઓજસ

Page #155

દિશા આપી.
સ્નાતક થયેલી માલતીને બેંગ્લોરની સિંડિકેટ બેંકમાં કારકુનની નોકરી મળી અને એ પિતાની પગભર થવાની ભાવનાને સાકાર કરી શકી. એણે મોટર લીધી અને એમાં જરૂરી ફેરફારો કરાવીને માલતી મોટર ચલાવવા લાગી.
મહેનત કરવી એ એનો આનંદ હતો. પોતાની મોટરમાં બેસીને-એ બેંકના કામ અર્થે રોજના પચાસ-સાઠ કિલોમીટર ઘૂમતી હતી. એને બેંકમાં પણ પ્રમોશન મળ્યું. થોડા જ સમયમાં મદદનીશ મૅનેજર બની ગઈ. આજે માલતી વિચારે છે કે જો પોતે વિકલાંગ હોવાનો ‘ડિફરન્સ ધરાવતી ન હોત, તો કદાચ એની ઘણી શક્તિઓ સુષુપ્ત રહી ગઈ હોત. ખેલકૂદ પ્રત્યે બાળપણથી ભારે લગની હતી. કોઈ પણ સ્થિતિમાં પોતાના રમતશોખને છોડવા ચાહતી નહોતી. બન્યું એવું કે ૧૯૮૧ના જૂનમાં સિડિકેટ બેંકમાં “સ્પોર્ટ્સ કોટામાંથી એને નોકરી મળી ગઈ. એ વર્ષ
દેશભરમાં વિકલાંગ વર્ષ તરીકે ઊજવાતું હતું. ૧૩૮| બેંકની કામગીરીની સાથોસાથ એના રમતપ્રેમને કારણે એ વિકલાંગો
માટેની ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં ભાગ લેવા માંડી. આ ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં દુનિયાભરના વિકલાંગ રમતવીરો આવે. એમાં વિકસિત દેશના ખેલાડીઓ | પાસે તો પૂરતી ખેલ-સુવિધા અને અદ્યતન સાધન-સામગ્રી હોય, જ્યારે ભારતના ખેલાડીને તો એવાં અદ્યતન સાધનો મળે ક્યાંથી ?
વિકલાંગને માટે સ્પર્ધાઓમાં ભાગ લેવા વ્હીલચેર એ સૌથી મહત્ત્વનું સાધન ગણાય. માલતી પાસે આવી વ્હીલ-ઍર હતી, પણ બીજા વિદેશી ખેલાડીઓ પાસે તો એ ખેલાડીની વિકલાંગતાને અનુલક્ષીને ખાસ તૈયાર કરેલી “રેસર મૉડેલની ઉત્કૃષ્ટ વ્હીલચેર હતી. આમ બીજા દેશોના પ્રતિસ્પર્ધીઓની બરાબરી કરવાની વાત તો દૂર રહી, પરંતુ આ સાધનોમાં પણ કોઈ બરાબરી થઈ શકે તેવું નહોતું. બીજા ખેલાડીઓની હરીફાઈમાં માલતીની વ્હીલચેર ભંગાર જેવી ગણાય, આમ છતાં સદા ઉત્સાહથી થનગનતી માલતીને લાગ્યું કે એની પાસે યોગ્ય વ્હીલચૅર નથી, તો કોઈની પાસેથી ઊછીની લઈ લઉં તો ? પણ કોઈ ખેલાડી માલતીને એની
ઓજસ

Page #156

;
કડક - : , , : કન, :-: : ૩-૪૪૪ ફફડફફાફડા vedia on નવા જોકે
પ્રકારની
, જ
* *
*
*".",
wwwછેલ્સ
.
k/
,
-,
કારક કve ,
, -
-
ક
વ્હીલચૅર આપવા તૈયાર થયા નહીં. આનાથી માલતીને સહેજેય માઠું લાગ્યું નહીં. એ જાણતી હતી કે દરેક ખેલાડીએ પોતાની વિકલાંગતા પ્રમાણે પોતાની વ્હીલચેર તૈયાર કરાવી હોય છે. આવી વ્હીલચૅર એ કંઈ બીજાને આપે ખરા ?
હવે કરવું શું ? સ્પર્ધામાં ભાગ લેવાની વાત તો દૂર રહી, પણ વ્હીલ-ચૅરની સમસ્યા ખડી થઈ. મૂંઝાયા વિના માલતીએ પોતાની તપાસ ચાલુ રાખી અને એને
મેક્સિકોની ટીમ પાસેથી એક વ્હીલકપિલદેવ સાથે માલતી હોલ્લા ચૅર મળી ગઈ. બન્યું એવું કે મેક્સિકોની વિકલાંગ ટીમ પોતાની સાથે જરૂર પડે ઉપયોગમાં લઈ શકાય || તે માટે એક વધારાની વ્હીલચેર લાવી હતી. એનો લાભ ભારતની માલતીને મળી ગયો, પણ આ વ્હીલચેર એને સ્પર્ધાના બાર કલાક અગાઉ જ મળી. વળી આ વ્હીલચૅર માટે એને કલાકના પચાસ ડૉલરનું ભાડું ચૂકવવાનું હતું. આ નવા પ્રકારની વ્હીલ-ચૅર સાથે બાર કલાકમાં મેળ બેસાડવો એ ઘણું કપરું કામ હતું. બે કલાક તો આ વ્હીલચૅર પર બરાબર બેસી શકાય તેના પ્રયત્નોમાં પસાર થઈ ગયા. એ પછી એણે આ વ્હીલચૅર પર બેસીને રાતના બે વાગ્યા સુધી પ્રેક્ટિસ કરી. એની સ્પર્ધા શરૂ થઈ, પણ એ એકસો મીટરની સ્પર્ધામાં પરાજિત થઈ, જ્યારે બસો મીટરની હરીફાઈમાં આઠમા ક્રમે આવી.
પોતાના આવા દેખાવથી નાસીપાસ થવાને બદલે એણે પોતાની નબળાઈઓ શોધવાની શરૂ કરી. ધીરે ધીરે એને ખ્યાલ આવ્યો કે અન્ય આંતરરાષ્ટ્રીય ટીમ સાથે વિકલાંગોની સ્પર્ધા માટેના ખાસ તાલીમબાજ (કોચ) હોય છે, જ્યારે ભારતની ટીમ સાથે આવા કોઈ માર્ગદર્શક
અપંગનાં ઓજસ

Page #157

તાલીમબાજ નહોતા. એથીય વધુ એ કોચ સ્પર્ધા પૂર્વે ખેલાડીને “વૉર્મઅપ' કરાવે છે. આવી પૂર્વતૈયારીની માલતીને ખબર નહોતી અને એને એ અંગે કોઈ સૂચન કે માર્ગદર્શન મળ્યાં નહોતાં.
પરિસ્થિતિનો વસવસો કરવાને બદલે માલતીએ એમાંથી માર્ગ કાઢીને આગળ વધવાનું નક્કી કર્યું. ૧૯૮૯માં ડેન્માર્કમાં વર્લ્ડ માસ્ટર્સની સ્પર્ધા યોજાઈ. માલતીએ આમાં પ્રવેશ મેળવ્યો. બીજા સ્પર્ધકોની તાલીમનો. અભ્યાસ કર્યો અને આ સ્પર્ધામાં એણે એકસો મીટર, બસો મીટર, ગોળાફેંક અને રકાબી ફેંક – એમ ચાર ચાર સ્પર્ધાઓમાં ભાગ લીધો.
ડેન્માર્કે માલતીની દુનિયા બદલી નાખી. આ ચારેય સ્પર્ધાઓમાં માલતી સર્વશ્રેષ્ઠ પુરવાર થઈ અને સુવર્ણચંદ્રક-વિજેતા બની. એ સમયે વિકલાંગો માટેની આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધામાં ચાર-ચાર સુવર્ણચંદ્રક મેળવનારી માલતી પહેલી ભારતીય ખેલકૂદવીર બની. હવે માલતી માટે સિદ્ધિનાં દ્વાર ખૂલી ગયાં. ૧૯૯૧માં ઑસ્ટ્રેલિયાના ક્વિન્સલૅન્ડ શહેરમાં ઑસ્ટ્રેલિયન ઓપન ચેમ્પિયનશિપ યોજાઈ. આ સ્પર્ધામાં ગોળાફેંક અને રકાબીફેંક
ઉપરાંત માલતીએ ભાલાફેંકમાં પણ ભાગ લીધો અને ત્રણે સ્પર્ધામાં ૧૪૦ ઑસ્ટ્રેલિયાના નવા રાષ્ટ્રીય વિમો સર્યા.
આ સ્પર્ધાના વિજયો અસામાન્ય એટલા માટે છે કે એમાં ખેલતી વખતે એને પારાવાર વેદના સહન કરવી પડતી હતી. એનાં અંગોને સ્પર્ધાને અનુકૂળ બનાવવા માટે અથાગ પુરુષાર્થ કરવો પડતો. કમરથી ઉપરનો ભાગ જ ચેતનવંતો હોવાથી ઘણી ઘણી બાબતોમાં નવી નવી રીતો અજમાવવી પડતી. ક્યારેક સ્નાયુ મચકોડાઈ જાય, તો ક્યારેક ગોળાફેંકમાં ઉછાળેલો ગોળો પોતાને જ વાગે અને લોહીલુહાણ થઈ જાય એવું પણ બને.
ગોળાફેંકની સ્પર્ધાઓમાં ઘણી વાર હાથમાંથી ગોળો છૂટીને એના સાથળ પર વાગ્યો. આને પરિણામે એને ‘બ્લડ ક્લૉટ' થયા. ઑપરેશન સાથે તો માલતીને જન્મથી જ નાતો છે. આ ગંઠાયેલા લોહીને દૂર કરવા માટે એને સાતેક ઑપરેશન કરાવવાં પડ્યાં. પોલિયોના દર્દીનું ૨ક્તનું પરિભ્રમણ બીજા સામાન્ય માણસો જેવું હોતું નથી. આજે માલતીએ જીવનમાં કુલ ચોવીસ ઓપરેશન કરાવ્યાં છે અને છતાં એનો ચહેરો એટલો જ આનંદી છે.
અપંગનાં ઓજસ

Page #158

એણે ધીરે ધીરે અન્ય રમતોને બદલે પોતાની સૌથી પ્રિય રમત | રકાબીફેંક પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું. એ પછીની આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધાઓમાં એ આ રકાબીફૅકમાં વિજય મેળવતી રહી.
તાલીમી કેમ્પમાં ત્રણ ત્રણ મહિનાની આકરી તાલીમ પછી ૧૯૯૪માં ચીનના બેજિંગમાં રમાયેલા, વિકલાંગો માટેના એશિયાઈ રમતોત્સવમાં માલતીએ બીજા ક્રમે આવીને રીપ્ય ચંદ્રક મેળવ્યો. પોતાની આ સિદ્ધિથી માલતી સંતુષ્ટ થઈ, પણ એ સિદ્ધિનાં યશોગાન સાંભળવામાં અટકી ગઈ નહીં. એણે ટેબલટેનિસ અને સ્વિમિંગ શીખવાનું શરૂ કર્યું અને હવે જ્યારે શારીરિક શક્તિ થોડી ક્ષણ પણ થઈ છે ત્યારે એ રમતક્ષેત્રને અલવિદા કહેવાને બદલે કોઈ નવી રમત પર હાથ અજમાવવા માગે છે. એ નિશાનબાજી (શૂટિંગ) અને તલવારબાજી(ફેન્સિગ)માં રસ લેવા અને શીખવા લાગી ગઈ છે.
૧૯૯૬માં માલતીના જીવનમાં નૂતન આનંદનો સંચાર થયો. ઉત્કૃષ્ટ ભારતીય ખેલાડીઓને ભારત સરકાર દ્વારા અર્જુન એવૉર્ડ એનાયત કરવામાં આવે છે. જીવનના મેદાનમાં અને ખેલના મેદાનમાં વિજયી | બનનારી માલતીને અર્જુન એવોર્ડ એનાયત થયો. આ સમયે માલતીએ કહ્યું,
મારી સિદ્ધિઓનો આવો સ્વીકાર થયો છે એનાથી હું આનંદ અને ગૌરવ અનુભવું છું. હવે હું એમ માનું છું કે મારું વિકલાંગપણું એ ઈશ્વરી દેન છે. જો હું બીજા સામાન્ય લોકો જેવી જ હોત તો મેં આટલા બધા જુદા જુદા પ્રયત્નો કર્યા ન હોત. મારો હેતુ તો આપત્તિઓનો સામનો કરનારી રોલ મોડેલ બનવાનો છે. માત્ર વિકલાંગો માટે જ નહીં, પણ સહુને માટે.”
જે સમયે બેંગ્લોરની માલતીને અર્જુન એવૉર્ડ મળ્યો, એ જ સમયે બેંગ્લોરમાં વસતા ભારતના કાબેલ સ્પિનર અનિલ કુંબલેને પણ એવૉર્ડ એનાયત થયો. અનિલ કુંબલેને આની જાણ થઈ, ત્યારે એણે માલતી હોલ્લાને અભિનંદન આપતાં કહ્યું, “મને એ વાતનો આનંદ છે કે અનેક મુશ્કેલીઓનો સફળતાપૂર્વક સામનો કરનાર આપના જેવી વ્યક્તિ સાથે મને અર્જુન એવૉર્ડ પ્રાપ્ત થયો છે.”
૧૪૧
અપંગનાં ઓજસ

Page #159

3
ક્ષમાથાઓની ભ્રોબd.
વાપાસ ઉલ્લાસભર્યું ખુશનુમા અજવાળું પથરાયેલું હોય, જિંદગીમાં મહેકતી વસંત ખીલી ઊઠી હોય, હસમુખી પત્ની અને વહાલસોયી પુત્રી હોય અને હરિયાળાં મેદાનો પર કલાકો સુધી પોતાની અતિ પ્રિય રમત ગોલ્ફ ખેલવા મળતી હોય, ત્યારે જીવનમાં બીજું જોઈએ શું?
ઇંગ્લેન્ડના બર્મિંગહામ શહેરના સુખી ટ્રક ડ્રાઇવર ટેરી વોલેસના જીવનમાં ચોમેર આનંદનો સાગર ઊછળતો હતો, પણ એનો આ ઊછળતો આનંદ અલ્પજીવી બની રહ્યો. એકાએક ડાયાબિટીસને કારણે એની જમણી આંખના પડદા પર અસર થઈ અને દેખાતું બંધ થયું. વોલેસે તત્કાળ સારવાર લીધી અને થોડો સમય આંખનું એ અજવાળું પાછું આવ્યું, પણ એ પછી બમણા વેગે દુર્ભાગ્ય ધસી આવ્યું ! ડાયાબિટીસને કારણે એની બંને આંખોના પડદાને એટલી બધી અસર થઈ કે એ અંધ બની ગયો.
વસંતનાં પુષ્પો મહેકતાં હતાં, એવા સમયે જ એની જિંદગીમાં એકાએક પાનખર ત્રાટકી અને સમગ્ર જીવન અંધકારમય બની ગયું. અંધત્વની એકલતાને પરિણામે એને એક પ્રકારના ખાલીપાનો અનુભવ થવા લાગ્યો. એનું મન આવી લાચાર, દયનીય પરિસ્થિતિને સ્વીકારવા લેશમાત્ર રાજી નહોતું. એને લાગ્યું કે એની આંખોની રોશની જ ચાલી ગઈ નથી, બલ્ક એની સાથે એના જીવનની રોશની પણ બુઝાઈ ગઈ છે. ટેરી વોલેસ ઘરના એક ખૂણે સૂનમૂન બેસી રહેતો. જીવનની એક વાતમાં એને સહેજે રસ પડતો નહીં. થતું કે અંધાપાને કારણે નોકરી તો ગઈ, પરંતુ એને કારણે હજી ભવિષ્યમાં કેટલાય વધુ આઘાતો સહેવા પડશે.
૧૪૨

Page #160

ટેરીને એની પરાધીનતા ખૂંચતી હતી. એકેએક બાબતમાં એને | પત્ની કેરોલ અને પુત્રી કીની સહાય લેવી પડતી હતી. આ એક એવું જીવનપરિવર્તન હતું કે જ્યાં એ આકાશમાંથી ધરતી પર નહીં, પણ ફિંગોળાઈને પાતાળમાં પછડાયો હતો. હવે એને ગોલ્ફ સ્ટિકની કોઈ જરૂર નહોતી. એનાં બીજાં સાધનો કશાય કામનાં ન હતાં, આથી એણે એ સાધનો વેચી દીધાં.
એને નોકરી ગયાનું જેટલું દુઃખ થયું નહોતું કે અંધાપો આવી જવાથી જેટલો દુ:ખી થયો નહોતો, એનાથીય વધુ આઘાત એને પોતાની બાળપણની પ્રિય રમત ગોલ્ફને તિલાંજલિ આપતા થયો. '
આ રમતની પાછળ ટેરી વોલેસ એટલો દીવાનો હતો કે સહેજ તક મળતાં એ ગોલ્ફ કોર્સમાં પહોંચી જતો અને ખેલવા લાગતો. ક્યાંક ટ્રક લઈને દૂર-દૂરના ગામે ગયો હોય, ત્યારે પણ એના ગોલ્ફ કોર્સની મુલાકાત લેવાનું એ ચૂકતો નહીં. હવે બન્ને આંખે અંધાપો આવતાં આ અતિ પ્રિય રમતને નાછૂટકે તિલાંજલિ આપવી પડે તેમ હતી.
પોતાના નગરના અંધજનોના પુનર્વસન કેન્દ્રમાં એ ગયો. ડચેઝ ૧૪૩ રિહેબિલિટેશન સેન્ટર નામના કેન્દ્રમાં આ ઘોર અંધકારમય અને ! નિરાશાજનક જીવનમાં કોઈક આશાનું કિરણ પ્રાપ્ત થશે એવો એનો | ખ્યાલ હતો. સેન્ટરમાં જઈને પોતાના અંધાપાની વાત કરતાં-કરતાં ટેરી | વોલેસ નાના બાળકની માફક ધ્રુસકે ને ધ્રુસકે રડી પડ્યો હતો. એણે કહ્યું, |
“હવે જીવવાનો શો અર્થ? મારા જીવનમાં ચોતરફ અંધારું થઈ ગયું છે. મારા કુટુંબને આનંદ આપી શકતો નથી અને મારી પ્રિય રમત ગોલ્ફ ખેલી શકતો નથી. આવી બદતર જિદગી કરતાં તો મોત વધુ સારું. હે ઈશ્વર ! મને જલદી મોત આપ.”
સેન્ટરના સંચાલકે ટેરી વોલેસને સાંત્વના આપતાં કહ્યું, “આમ હારી જવાની કે નિરાશ થઈને જિંદગીને નાખી દેવાનો વિચાર કરવાની જરૂર નથી. આ સેન્ટરમાં તમારાથીય વધારે વ્યાધિઓ અને મુશ્કેલીઓ ધરાવતા વૃદ્ધો અને લાચાર અંધજનો આવે છે અને તેઓ જુદી જુદી પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લઈને સાર્થક જીવન જીવે છે.”
અપંગનાં ઓજસ ફ્રિ |

Page #161

ટેરીની પત્ની કેરોલે પોતાના પતિને સાંત્વના આપી. જોકે એને હૃદયમાં તો એવું લાગતું હતું કે ટેરી અંધ થતાં એની આખી જિંદગીમાં પણ અંધાપો વ્યાપી ગયો છે. એક ક્ષણે તો એ અંધ ટેરીને છોડીને ચાલ્યા જવાનો વિચાર કરતી હતી. બીજી બાજુ હતાશ અને નિરાશ ટેરી વોલેસ આવા ભયથી પીડિત હોવાને કારણે એ વારંવાર કેરોલને કહેતો, “જો તું મને છોડી જઈશ, તો હું આત્મહત્યા કરીશ.”
કેરોલને માટે આ અત્યંત કપરા દિવસો હતા. એને એનું સઘળું ધ્યાન ટેરી પર રાખવું પડતું હતું. વળી હતાશા અને નિરાશાથી વારંવાર નિસાસા નાખતા ટેરીને સમજાવવો પડતો હતો. ક્યારેક તો ટેરી હતાશાની એવી ઊંડી ગર્તામાં સરી જતો કે એને કેરોલ માંડ માંડ બહાર લાવતી હતી. કેરોલે નક્કી કર્યું હતું કે ગમે તેટલી આફત આવે, તો પણ ટેરીને છોડવો નથી. એને એમ લાગતું હતું કે એનો પ્રેમ ટેરીમાં નવી શક્તિ અને બળ પૂરશે.
અંધ ટેરીને આ પુનર્વસન કેન્દ્રમાં સઘળી સહાય પૂરી પાડવામાં ૧૪ આવી. એમાં પણ જ્યારે એના અધિકારીએ જાણ્યું કે ટેરીને સૌથી મોટું 1 દુઃખ તો ગોલ્ફની રમત ગુમાવ્યાનું છે, ત્યારે આ કેન્દ્રએ દેશમાં ચાલતા અંધ ગોલ્ફરોની સંસ્થાઓની તપાસ કરી. પુનર્વસન કેન્દ્રના સંચાલકે
અપંગનાં ઓજસ [૪]
કહ્યું,
તમે તમારી પ્રિય રમત ગોલ્ફ ફરી રમી શકશો. અંધજનો ગોલ્ફ રમે છે અને અમે એવી સંસ્થાઓની તપાસ કરી રહ્યા છીએ.”
સંચાલકના આ શબ્દો સાંભળતાં ટેરીએ કહ્યું, “સાહેબ, તમે સરસ મજાક કરી જાણો છો. પણ આ અશક્ય વાત છે. કોઈ બેવકૂફ પણ આવી કલ્પના કરી શકે નહીં.”
થોડા સમય બાદ સંચાલકે ટેરીને અંધ ગોલ્ફરોની સંસ્થાની વિગતો આપી, ત્યારે એનામાં અપાર ઉત્સાહ પ્રગટ્યો. એ ગોલ્ફ રમવા માટે થનગની રહ્યો. જીવનની સઘળી હતાશા અને નિરાશા જાણે બાજુએ ખસી ગઈ હોય એ રીતે એ આ રમત ખેલવાનું આયોજન કરવા લાગ્યો. આને માટે એને એક માર્ગદર્શક કૂતરો આપવામાં આવ્યો, જે કૂતરો ઝીયસ

Page #162

શાં વાત કે
નર
નાની
I
!
!
Jી તીરામ રામ
અપંગનાં ઓજસ ||
અંધત્વ, હૃદયની નબળાઈ ધરાવતો અને સતત ડાયાલિસિસ પર
રહેલો ટેરી વોલેસ એના પ્રિય શ્વાન ઝીયુસ સાથે ટેરીને જ્યાંથી ગોલ્ફનો શોટ મારવાનો હોય, તે સ્થાને લઈ જતો હતો. ૧૫
અંધ ટેરીની દુનિયામાં અજવાળું પથરાઈ ગયું અને એ રોજ | ૪ ગોલ્ફની તાલીમ લેવા લાગ્યો.
એવામાં એણે જાણ્યું કે સ્કૉટલૅન્ડ અને ઇંગ્લેન્ડના દૃષ્ટિમર્યાદા ધરાવતા પ્રજ્ઞાચક્ષુઓની ટીમ વચ્ચે સ્પર્ધા છે અને એમાં ઇંગ્લેન્ડ તરફથી એની પસંદગી થઈ છે, ત્યારે ટેરીમાં નવો થનગનાટ પેદા થયો. આને માટે એ ખૂબ સખત પ્રેક્ટિસ કરવા લાગ્યો. જો કે નસીબ એવું કે આ પ્રેક્ટિસના અતિ શ્રમને કારણે ટેરી પર હૃદયરોગનો હુમલો થયો અને એને ગોલ્ફ કોર્સને બદલે હૉસ્પિટલના કોટ પર સૂઈ રહેવું પડ્યું.
ટેરી વિચારતો હતો કે નસીબ સતત કેવી અવળી ચાલ ખેલે છે ! કાળા ડિબાંગ ઘોર આકાશમાં માંડ ક્યાંક આશાની વીજળીનો ચમકારો થયો હતો અને પાછો અંધકાર છવાઈ ગયો. પોતાની યોગ્યતાને કારણે ઇંગ્લેન્ડ તરફથી ગોલ્ફ ખેલવાની સુવર્ણ તક મળી હતી અને હજી બારણે

Page #163

૧૪૩
elle ll-lehle
તકના ટકોરા સંભળાતા હતા, ત્યાં જ એ તક હાથતાળી આપીને ચાલી ગઈ. ટેરી વોલેસ આવા વિચારોમાં ડૂબેલો હતો, ત્યારે એની પત્ની કેરોલે આવીને એને હિંમત આપી અને કહ્યું,
“અરે ! હજી સ્પર્ધાનો દિવસ તો ઘણો દૂર છે. આટલા દિવસમાં તો તમે સ્વસ્થ થઈને ફરી ગોલ્ફ ખેલી શકશો. એમાં નાસીપાસ થવાની કશી જરૂર નથી.”
ટેરીએ મન મક્કમ કર્યું. કોઈ પણ સંજોગોમાં ગોલ્ફની સ્પર્ધામાં ભાગ લેવાનો દૃઢ નિર્ધાર કર્યો. ડાયાબિટીસ પજવતો હતો. અંધાપો અવરોધરૂપ બન્યો હતો અને હાર્ટ એટેકને કારણે શ્રમ લેવા અંગે ઘણી શારીરિક મર્યાદાઓની દીવાલ ચણાઈ ગઈ હતી, આમ છતાં એણે નક્કી કર્યું કે મન પ્રફુલ્લિત રાખીને અને સંકલ્પને મજબૂત રાખીને જલદીથી સ્વસ્થ થઈ જાઉં અને પાછો ઇંગ્લૅન્ડની ટીમ તરફથી ગોલ્ફના મેદાનમાં કામિયાબી મેળવતો રહું.
એ ગાળામાં અંધ ટેરીની ગોલ્ફ ખેલવાની આવડત જોઈને એને ઇંગ્લૅન્ડની પ્રજ્ઞાચક્ષુઓની ગોલ્ફ ટીમનો સુકાની બનાવવામાં આવ્યો. બસ, હવે તો મારી ટીમને વિજય અપાવું અને ગોલ્ફરોની દુનિયામાં અંધ ગોલ્ફરોની ટીમનો મહિમા કરું, એવા મકસદ સાથે ટેરી પ્રેક્ટિસ કરવા લાગ્યો. એવામાં ટેરી વોલેસને કાને સાંભળવાનો પ્રશ્ન ઊભો થાય છે. ધિરતા આવી ગઈ. ડૉક્ટરો ફરી ચિકિત્સા કરવા લાગી ગયા અને લાંબી તપાસને અંતે જાહેર કરે છે કે ટેરીને ગળાનું કૅન્સર છે !
નિદાન સાંભળીને ટેરીએ અટ્ટહાસ્ય કર્યું. એ વિચારતો હતો કે કેવા એક પછી એક રોગનો એ ભોગ બનતો જાય છે. એ જીવનમાંથી આનંદ પામવા પ્રયાસ કરે છે, ત્યાં જ મહાવ્યાધિનો કોઈ એવો પ્રબળ આઘાત આવે છે કે એના આનંદને જીર્ણશીર્ણ કરી દે છે. સુખની થોડીક આશા જાગી હોય, ત્યાં જ એ મૃગજળ સાબિત થાય છે. વળી એવા રોગો ઘેરી વળે છે કે જે એક રોગનો પ્રતિકાર કરવો કઠિન અને જીવલેણ હોય, ત્યાં અહીં તો એક પછી એક મહારોગ આવ્યા કરે છે.
~*

A X

Page #164

જન ની
કાકા કાકી કથા છે કે , કે માં કાળો
કે
મ
કર
ર
ર
ર
ર
રર
'
,
I
કે
ન
L:
in: 1
;
હે મા + + TI } }, { "
જ
,
TATA
જ
ની વાત
RE
ન
?
kite : fી ને
E
અપંગનાં ઓજસ
ટેરી વોલેસ એની પત્ની કેરોલ, પુત્રી કી અને
માર્ગદર્શક ઝીયસ સાથે ડાયાબિટીસ અને હાર્ટ ટ્રબલ હતી. તેમાં કેન્સરનો ઉમેરો થયો. આમાંનો કોઈ એક રોગ જીવલેણ બની શકે, ત્યારે એને તો ત્રણ ત્રણ ૧૪૭) રોગનો સામનો કરવાનો હતો.
ટેરી પોતાના જીવન વિશે ઘણી વખત વિચારમાં ડૂબી જતો અને ? એને એમ લાગતું કે નિષ્ફળતાઓ અને મુશ્કેલીઓનો હું સામનો કરી રહ્યો છું, પરંતુ એમાં સફળ થઈશ ખરો ? કે પછી જિંદગી આખી આવા મહાવ્યાધિઓ સામે ઝઝૂમવામાં જ પસાર થવાની છે ?
ટેરી વોલેસની વાત સાચી હતી કે ગળાના કેન્સરને પરિણામે એની કિડની પર અસર થઈ અને કિડની કામ કરતી બંધ થઈ ગઈ. હજી જાણે આ મહાવ્યાધિ આવવાનો બાકી હોય, તેમ એ પણ ટેરી વોલેસના જીવનને ઘેરી વળ્યો. એને માટે ડાયાલિસિસ અનિવાર્ય હતું.
સવાલ એ ઊભો થયો કે ડાયાલિસિસનો ભોગ બનેલો દર્દી ગોલ્ફ ખેલી શકે ખરો ? ટેરી વોલેસનાં સગાંઓને ઘણી વાર હસવું આવતું કે આટલા બધા રોગોથી ઘેરાયેલા ટેરી વોલેસ સામે જીવવાનો જ પ્રશ્નાર્થ છે, ત્યાં વળી ગોલ્ફ ખેલવાની તો વાત જ શી ?

Page #165

કેરોલની વ્યથાનો પણ પાર નહોતો. એને આશા હતી કે એનો પતિ ગોલ્ફ ખેલીને નિરાશામાંથી બહાર આવશે, પરંતુ હવે કિડની ફેઇલ થતાં એની આશા ઉપર પાણી ફરી વળ્યું હતું. એ વિચારતી હતી કે આવા રોગોના અંધકારમાં એકાએક ફૂટતું આશાનું એક કિરણ એ એની સાથે જીવનદેવતાની કોઈ ક્રૂર મજાક તો નથી ને !
ટેરી નિરાશ થઈને બેઠો હતો. કેરોલ સૂનમૂન હતી. દીકરી કીને કશું સૂઝતું નહોતું અને ડાયાલિસિસને માટે ડૉક્ટરના આગમનની રાહ જોવાતી હતી. ડૉક્ટર આવ્યા અને ટેરીની ગોલ્ફ ખેલવાની તમન્ના જાણીને એમને અપાર હર્ષ જાગ્યો. એમણે કહ્યું, “ટેરી, તમારે ડાયાલિસિસ કરાવવું પડશે એ હકીકત છે, પરંતુ એ પણ હકીકત છે કે જો તમે તમારું વૈર્ય અને હિંમત જાળવી રાખશો, તો જરૂર ગોલ્ફ ખેલી શકશો.”
“ડૉક્ટર, વિધિએ તો અમારી સાથે ઘણી મજાક કરી છે, પરંતુ તમે પણ મજાક કરતા લાગો છો.” કેરોલે કહ્યું, “ગોલ્ફની વાત તો જવા દો,
પણ ડાયાલિસિસ પર રહેલો દર્દી કઈ રીતે મેદાન પર જઈને ખેલવાનો ૧૪૮ આકરો પરિશ્રમ કરી શકે ?”
ડૉક્ટરે કહ્યું, “ના, હું તમને ખાતરીપૂર્વક કહું છું કે જો ટેરી દઢ સંકલ્પ કરશે તો જરૂર ગોલ્ફ રમી શકશે.”
ડૉક્ટરના આ શબ્દો સાંભળતાં ટેરી વોલેસ આનંદથી ઊછળ્યો.
સોફા પર બેઠેલો ટેરી આનંદભેર કૂદ્યો. એની તો આ જ પ્રબળ ઇચ્છા હતી. એ સમયે કન્ટિન્યુઅસ એગ્યુલેટરી પેરિટોનલ ડાયાલિસિસ નામની એક નવી પદ્ધતિ શોધાઈ હતી. સી.એ.પી.ડી. નામની આ ડાયાલિસિસની પદ્ધતિથી ટેરી વોલેસ નિરાંતે હરીફરી શકે તેમ હતો. હૉસ્પિટલના પલંગ પર જીવન ગાળવાને બદલે એ રમતના મેદાન પર ઘૂમી શકે તેમ હતું. એણે માત્ર પોતાના ખિસ્સામાં એક નાનકડી બૅગ રાખવાની હતી, જેમાં કિડનીમાંથી નીકળેલું પ્રવાહી એકત્રિત થયા કરે.
ટેરી ઊંડા વિચારમાં ડૂબી ગયો. આ જિંદગીનો રંગ પણ કેવો છે !
ટેરીએ જીવનના અનેક આનંદો પર પૂર્ણવિરામ મૂકી દીધું, પરંતુ ગોલ્ફની રમતનો જીવનનો પરમ આનંદ હજી જીવંત હતો. ટેરી વોલેસ,
અપંગનાં ઓજસ

Page #166

ગોલ્ફના મેદાન પર ગયો. એને પૂરો અહેસાસ હતો કે એ હવે પાછો પૂર્ણ | સ્વસ્થ બની શકે તેમ નથી, પરંતુ એની સાથોસાથ એના અરમાન હતા કે જે શેષ આયુષ્ય છે તે આનંદપૂર્વક વ્યતીત કરવું. ગોલ્ફ એને જીવન જીવવાનો હેતુ આપ્યો હતો અને એ હેતુથી એનું જીવન મુસીબતો સામે હસતે મુખે લડતું હતું.
આ ચાર વર્ષોમાં કેરોલે કેટલાંય આંસુ સાર્યા હતાં. ક્યારેક ટેરી અને કેરોલે પરસ્પર સાથે સામસામી આકરી દલીલો કરી હતી. ક્યારેક સાથે મળીને પુષ્કળ હસ્યા હતા અને ક્યારેક અકથ્ય, અણધારી આપત્તિ આવતાં સાથે મળીને ખૂબ રડ્યા પણ હતા. તેઓને માટે જીવનપંથ અતિ આકરો હતો, પણ એ પંથને હિંમતભેર પસાર કરવા માગતા હતા. જે દઢ મનોબળથી ટેરી વોલેસ આ બધી આપત્તિઓ સહન કરતો હતો, એ જોઈને એના પોતાના પતિ માટે ગર્વ અનુભવતી હતી.
આખરે ટેરી વોલેસ ગોલ્ફ રમવા મેદાન પર આવ્યો, ત્યારે એને ગોલ્ફના “ટી' સુધી લઈ જવાનું કામ વોલેસનો ત્રણ વર્ષનો માર્ગદર્શક શ્વાન ઝીયુસ કરતો હતો. વળી ટેરી વોલેસની સાથે આવેલો એનો ૧૪૯ મદદનીશ એને ગોલ્ફના દરેક શૉટ પહેલાં સલાહ આપતો હતો. એક સાથી, એક શ્વાન અને એક મોબાઇલ ડાયાલિસિસ સિસ્ટમ સાથે ટેરી | વોલેસ ફરી ગોલ્ફના મેદાન પર ઘૂમવા લાગ્યો. સહુ કોઈ આ અંધ ગોલ્ફર ખેલાડીની રમત જોવા આવવા લાગ્યા. શ્વાન ઝીયસ ટેરી વોલેસને દડાની પાસે લઈ જતો. એ પછી એનો મદદનીશ એને કઈ દિશામાં અને કેટલો દૂર શૉટ લગાવવાનો છે એનું વિગતવાર વર્ણન કરતો. ત્યારબાદ એ ગોલ્ફના પોલ પાસે જઈને અવાજ કરતો અને ટેરી એ અવાજની દિશામાં શૉટ લગાવતો. ખેલાડી જ્યારે રમત રમે છે, ત્યારે એના હાથ, પગ, ખભા એ બધાનું સંયોજન સાધે છે. ટેરી વોલેસને આવાં સંયોજનોની સાથોસાથ કેટલાંક બહારનાં સંયોજનો પણ સાધવાનાં અને સિદ્ધ કરવાનાં હતાં.
ટેરીના મનમાં વિચાર આવ્યો કે કેટલા બધા લોકોની દુવાથી પોતે ગોલ્ફના મેદાન પર પાછો આવ્યો છે. લોકોની એ શુભેચ્છા અને
ઓજસ
Ichk

Page #167

940
ele Page #168

એની પાસે ગોલ્ફની રમત હતી. તેથી એણે આ ચૅરિટી મેચનું આયોજન | કર્યું.
ટેરીની એકતાલીસ વર્ષની પત્ની કેરોલ અને એની સત્તર વર્ષની પુત્રી કી ડૉ. જો અડુ અને કેરી વચ્ચેની ગોલ્ફ મેચ જોવા આવ્યાં. ડૉક્ટરો, નર્મો અને મિત્રો પણ ઇંગ્લેન્ડના બર્મિંગહામના આ બે નિવાસીઓ વચ્ચેની ચૅરિટી મેચ જોવા ઊમટ્યાં. ટેરીનો માર્ગદર્શક શ્વાન ઝીયસ એના કામે લાગી ગયો હતો અને એ દિવસે ટેરીના સાથી તરીકે રોય એલેસ કામ કરતા હતા. એ ટેરીને દડાની દિશા અને એના દૂત્વનો ખ્યાલ આપતા હતા. ટેરી ખૂબ ફોર્મમાં હતો અને એક પછી એક શાનદાર શોટ લગાવતો હતો. •
ડૉ. જો અડુ એટલા પ્રસન્ન થયા કે તેઓ બોલી ઊઠ્યા, “વાહ ટેરી, આટલી બધી સમસ્યાઓ સાથે તું ગોલ્ફ ખેલી શકે છે અને તે પણ આટલી સારી રીતે. શાબાશ.”
ડૉ. જો અડુને એક બીજો પણ આનંદ હતો કે ડાયાલિસિસ કરાવતો દર્દી સૂર્યના પ્રકાશમાં ખેલીને જિંદગીનો આનંદ માણતો હતો. આ મેચમાં |૧૫૧| ટેરીએ ગોલ્ફ ખેલવાની એની કુશળતાથી સહુને ખુશ કરી દીધા. આને પરિણામે બે હજાર પાઉન્ડ જેટલી રકમ રીનલ યુનિટ માટે એકત્રિત થઈ, $ એટલું જ નહીં પણ કેટલીક કંપનીઓએ બીજાં સાધનો પણ ભેટ આપ્યાં.
ટેરીએ એકવીસ હૅન્ડિકંપ નોંધાવ્યા, જે દેખતા ગોલ્ફરને માટે પણ ઘણો સારો દેખાવ ગણાય. એ અંગે આ મૅચના સહ-આયોજક ડેવ મોરિસે કહ્યું,
ટેરી અંધ થયો હતો એ પૂર્વે આ ક્લબનો નિયમિત ગોલ્ફર હતો, પણ હવે ટેરી એ ક્લબનો સ્ટાર ખેલાડી બની ગયો છે.”
અપંગનાં ઓજસ
છે ?
-
X 4
=

Page #169

-TTU
L E ER, Eઇ શકી છે ETTલ - મUTRU & રાજાના
BE
ઈશાનની મeતી
ટરસાઇકલની તીવ્ર ઝડપને હું અનુભવી શકું છું અને કહો કે સુંધી પણ શકું છું. હકીકતે મોટરસાઇકલ અને એની ઝડપી ગતિ વિશે હું દૃષ્ટિવંત વ્યક્તિઓ કરતાં પણ વધારે સાવધાની દાખવી શકું છું.”
આ શબ્દો છે સાહસિક ઇયાન ઓલવેના, જેની જિંદગીમાં સૌથી પ્રબળ ઇચ્છા અને એકમાત્ર ચાહના ઝડપભેર મોટરસાઇકલ ચલાવવાની છે. ઊંચી ટેકરી પરથી ઢોળાવોમાં ઝડપભેર નીચે જવું અને ચઢાણમાં ઊંચે ચડતી વખતે પૂરી ઝડપે ઉપર જવું. મેદાન પરના નાના નાના ખાડાઓ કૂદી જવા અને તે પણ પૂરા વેગથી. મોટરસાઇકલની ઝડપ સાથે એની એવી મૈત્રી છે કે જેમ એ વધુ ઝડપે જાય, તેમ એને વધુ આનંદ આવે છે.
આ બધી વાતો સાચી, પણ ઇયાન ઑલવેનું જીવન સવિશેષ તો દઢ નિશ્ચય અને અપ્રતિમ સાહસની કથા છે, કારણ કે એ તદ્દન અંધ છે. એક મોટર અકસ્માતમાં મોટરની આગળના કાચની કણીઓ એની બંને આંખોમાં ઊંડી પેસી ગઈ અને એની બંને આંખોની રોશની ચાલી ગઈ.
અંધત્વ પામ્યો ત્યારે પ્રારંભે તો સહુ કોઈ ઇયાનની સારસંભાળ લેતા હતા, એટલે પોતાના અંધત્વ વિશે એ ઝાઝો વિચાર કરતો નહોતો, પરંતુ જ્યારે એણે કોઈનીય સહાય વિના એ એકલો શું કરી શકે છે એ | જોવાની કોશિશ કરી, ત્યારે એને ખ્યાલ આવ્યો કે એની હાલત કેવી | કફોડી છે ? પરંતુ ઝડપભેર મોટરસાઇકલ ચલાવવાનો શોખીન જિંદગીના અવરોધોથી અટકી જાય તેવો નહોતો. એણે નક્કી કર્યું કે “પોતે અંધ છે એવું એ સહેજે માનતો નથી, પરંતુ એ અંધત્વને સાથે રાખીને એના અવરોધોમાંથી રસ્તો ખોળવામાં શ્રદ્ધા ધરાવે છે.” આમ બીજા દૃષ્ટિહીન
ઉપર

Page #170

#$%98% 11%
અંધ ઇયાન લવે મોટરસાઇકલ ચલાવવા પ્રયત્ન કરે છે યુવાનોની માફક પોતાની પ્રગતિમાં અંધત્વને આડે આવવા દીધું નહીં. બલ્કે, પોતે વધુ ને વધુ સામાન્ય જીવન જીવી શકે એવો એણે પ્રયાસ કર્યો અને નક્કી કર્યું કે મારી શારીરિક મર્યાદાને હું કોઈ પણ સંજોગોમાં મારા પર સવાર થવા દઈશ નહીં.
દૃષ્ટિ ગુમાવ્યા પછી ઇયાન લવેએ પહેલાં તો એ વિચાર કરવાનું શરૂ કર્યું કે પોતે કઈ રીતે મોટરસાઇકલ ચલાવી શકે ? એ ધીરે ધીરે મોટરસાઇકલની ટ્રાયલમાં ભાગ લેવા માંડ્યો અને એનો આનંદ અનુભવવા
* *
*A

૧૫૩
અપંગનાં ઓજસ

Page #171

માંડ્યો. એમાં અથડાવાનો, પછડાવાનો અને વાગવાનો ભય હોવા છતાં એણે કશી દરકાર કરી નહીં. સાઇડકાર ધરાવતી મોટરસાઇકલ રાખીને એ પોતાના શરીરને એના પર બરાબર ગોઠવતો હતો. શરૂઆતમાં આવી રીતે મોટરસાઇકલ ચલાવવા જતાં નાના-મોટા અકસ્માત પણ થયા, પરંતુ ઇયાન ઑલવે અને એનો સાથી ક્લિવ ડિક્સન મનમાં એવો સંકલ્પ કરીને મેદાને પડ્યા કે ગમે તે થાય, પણ પાછા પડવું નથી અને સિદ્ધિ હાંસલ કર્યા વિના જંપવું નથી.
બન્યું પણ એવું કે આ બંનેએ શરૂઆતની ટ્રાયલ-સ્પર્ધામાં સફળતા મેળવવા માંડી. ક્યારેક એવું પણ થતું કે ઝડપથી મોટરસાઇકલ ચલાવવા જતાં ઇયાન આલવે પાણીમાં ધુબાકા સાથે પડતો. માત્ર એક ભય સતાવતો રહેતો કે જો બાઇક ઇયાન ઓલવે પર પડે, તો એને ઘણી ગંભીર શારીરિક ઈજા થાય, તેથી એનો સાથી ક્લિવ ડિક્સન ઇયાન
લવે જમીન પર પડે, ત્યારે પહેલું કામ એ બાઇકને ઉપાડીને બાજુએ ખસેડવાનું કરે છે.
ઇયાન ઓલવેએ મોટરસાઇકલ ચલાવવાની જ નહીં, કિંતુ ઝડપભેર દોડાવવાની સિદ્ધિ મેળવી, પણ સાથોસાથ ઘણી મહેનત કરીને એણે મિકેનિકની નોકરી મેળવી. બન્યું એવું કે “ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફૉર ધ બ્લાઇન્ડ નામની સંસ્થાએ ઇયાન ઓલવેને કહ્યું કે તમે ગમે તેટલું કરશો, તો પણ | દષ્ટિના અભાવને લીધે મોટર-મિકેનિક બની શકશો નહીં.
ઇયાનને યંત્રો સાથે ગાઢ દોસ્તી, પછી તે મોટરસાઇકલ હોય કે મોટર હોય. ઇયાન ઓલવેએ મનમાં નકકી કર્યું હતું કે નોર્મલ લોકો કરે, તે બધું કરવાનું એનું ધ્યેય છે. આથી લેશમાત્ર હતાશ થયા વિના એણે મોટર-મિકેનિકનું કામ શીખવા માંડ્યું. એની પ્રેયસી હેલનની મોટરકાર દ્વારા એ મિકેનિકના પ્રાથમિક પાઠો શીખ્યો અને પછી કામ બરાબર આવડી જતાં ઇયાન ઓલવેએ એસી જેટલાં સ્થાનિક ગેરેજોમાં મિકેનિક તરીકેની નોકરી માટે અરજી કરી. આ બધાંમાંથી એકમાત્ર “હૉલબોર્ન ગેરેજ' નામના ગેરેજે આ યુવાનને નોકરીમાં હાજર થવા કહ્યું, ત્યારે ઇયાનના આનંદનો પાર ન રહ્યો.
૧૫૪,
અપંગનાં ઓજસ

Page #172

-
+ = +
+
F
G
-
પોતાની મિકૅનિક તરીકેની કામગીરીના એ પ્રારંભિક દિવસોનું વર્ણન કરતાં ઇયાન ઑલવે કહે છે,
પહેલી વાર મેં કામ શરૂ કર્યું, ત્યારે હું ઘણો ધીમો હતો. આનું કારણ એ હતું કે હ મા૨ી આસપાસ વાતાવરણ સમજવા પ્રયાસ કરતો હતો અને કામમાં થતી ભૂલો જાણવા અને સુધારવા પ્રયત્ન કરતો હતો. આ સમયે
બાઇક ઉપર ઇયાન લવે અને તેનો ગેરેજના માલિકોએ વૈર્ય
સાથી ક્લિવ ડિક્સન દાખવ્યું અને પરિણામે હું ધીરે ધીરે કુશળતા સંપાદિત કરતો ગયો.”
બે વર્ષમાં તો ઇયાન ઓલવે પોતાની મિકેનિક તરીકેની કામગીરી બજાવવામાં ખૂબ કાબેલ બની ગયો. એ પછી તો એ ગેરેજમાંથી કોઈની પણ મદદ વિના મોટર બહાર કાઢવા લાગ્યો તેમજ બહારથી અંદર લેવા લાગ્યો. પોતાના આ કામમાં ઇયાન ઑલવેને આમાં બીજા મિકેનિક છે સહાય કરે, તો એ ના નથી પાડતો. આનું કારણ એ છે કે ક્યારેક ખરેખર જરૂર પડે, ત્યારે સાથી મિકેનિકો એને સહાય ન કરે તો ?
આજે ઇયાન ઓલવેની પત્ની હેલન એની મોટરસાઇકલની સ્પર્ધા વખતે હાજર હોય છે. એ પોતાના દામ્પત્યજીવન વિશે ગૌરવથી કહે છે,
“હું માનતી નથી કે દૃષ્ટિહીન વ્યક્તિ સાથે લગ્ન કરવાથી જીવન બદલાઈ જાય છે. હકીકતમાં તો હું ઇયાન માટે કશુંય વિશેષ કરતી નથી. હા, એને માટે રસોઈ કરું છું અને એ કામ તો ગૃહિણીઓ કરતી જ હોય છે. ઇયાનની હિંમત અને મનોબળને એ પહેચાને છે. એથી જ ગમે તેવી પરિસ્થિતિ આવશે તો પણ એ ઇયાન ઑલવેને મોટરસાઇકલ ચલાવતા રોકવા માંગતી નથી.”
૧પ
અપંગનાં ઓજસ

Page #173

૩૩
સ્વપ્નની ક્ષિદ્ધિ
હમદર્દીનું બીજું નામ છે કૅન કૉલમન.
કોઈ માલિક પોતાના નોકર-ચાકરને માટે કેટલી હમદર્દી દાખવી શકે ? એ પોતાને ત્યાં ઘરકામ કરનારને મુશ્કેલીના સમયે થોડીક આર્થિક મદદ કરશે. જરૂર પડશે તો એનું ધ્યાન રાખવાની કોઈ ડૉક્ટરને સિફારિશ કરશે. એથીય વધુ હમદર્દ માનવી હોય તો એ નોકર-ચાકરને આર્થિક નિર્વાહ માટે થોડી રકમ આપશે. પરંતુ અમેરિકા જેવા દેશમાં એવા માણસો મળે છે કે જે પોતાને ત્યાં પૂરું વેતન લઈને કામ કરનારાઓને જાત ઘસીને મદદ કરવા તૈયાર હોય છે.
વાત છે કે કૉલમનની અને એના પૅરમોસા બીચની સત્તરમી સ્ટ્રીટમાં વસતા કૉલમનના ઘરમાં ગૃહસફાઈ કરનાર કેરોલ વેલામની. આ કેરોલે પંદરેક વર્ષ સુધી કૉલમન અને એની આસપાસનાં ઘરોમાં ગૃહસફાઈનું કામ કર્યું હતું, પરંતુ બેંતાલીસ વર્ષની કેરોલ વેલામના જીવનમાં અણધારી આંધી આવી. કલ્પના પણ કરી ન હોય એ રીતે એના જીવનને છિન્નભિન્ન કરનારો અકસ્માતરૂપ પ્રહાર થયો.
થેલામ એની બીમાર માતાને મળવા જતી હતી. માતાના ઘરની આજુબાજુ આવેલી દુકાનમાં પ્રાચીન કલા-કારીગરી ધરાવતાં કાચનાં વાસણો જોઈને એ બહાર નીકળી, ત્યારે એકાએક તદ્દન ખવાઈ ગયેલું એવું ઑકનું વૃક્ષ તૂટીને એના પર પડ્યું. વૃક્ષનું મજબૂત થડ થેલામ પર પડતાં એ જમીન પર પડી ગઈ. આસપાસ લોકો એકત્રિત થઈ ગયા. માંડ માંડ થડની નીચે દબાયેલી થેલામને બહાર કાઢી. થડ વાગવાને કારણે કેરોલ વેલામની કરોડરજ્જુ પર ગંભીર અસર થઈ હતી અને એના જમણા હાથના જ્ઞાનતંતુને ભારે નુકસાન થયું હતું.
૧૫

Page #174

આજ સુધી પેલાએ કૉલમનના ઘરની સ્વચ્છતા જાળવવા માટે અથાગ મહેનત કરી હતી, એને ભૂલી કઈ રીતે શકાય ? એ સાચું કે કેરોલ ચેલામે વેતન લઈને કામ કર્યું હતું. પણ એનો અર્થ એ નથી કે એ એકાએક લકવાગ્રસ્ત બની જાય અને જાતે ચાલી શકે તેવી ન હોય, ત્યારે એની વેદના સંવેદનાની કોઈ ફિકર કરવી નહીં અને એની કશી ચિંતા કરવી નહીં.
કેન કૉલમનને આ અકસ્માતની જાણ થતાં એણે અને એની આસપાસના બીજા પડોશીઓએ એકઠાં થઈને વેલામની ચિંતા કરવાનું શરૂ કર્યું. પૈસા લઈને ઘરમાં સાફસૂફી કરનારની ચિંતા કરીને આવી માથાકૂટ કરવી જોઈએ નહીં એવી ઘણાએ સલાહ આપી. કોઈકે તો સીધેસીધું સ્વાર્થી ગણિત મૂક્યું કે હવે એ કામ કરી શકે તેમ નથી, માટે એને ભૂલીને નવી નોકર બાઈને રાખી લેવી જોઈએ.
કેન કૉલમન જુદી માટીનો ઘડાયેલો હતો. એણે અને સાથી પડોશીઓએ ભેગા મળીને થેલામને ડૉક્ટરી સારવાર માટે તથા એના જીવનનિર્વાહને માટે વીમાની રકમ આપવાની આનાકાની કરતી વીમા કંપની પર દબાણ પણ કર્યું અને અંતે એને વીમાની રકમ અપાવી. પરંતુ, મહેનતુ વેલામને માટે હજી મુસીબતો તો ઊભી જ હતી. એની પાસે ફિઝિયોથેરપીની સારવાર માટે કોઈ રકમ નહોતી તેમજ વ્હીલચેર પર જીવન બસર કરતી એની રે કોઈ દેખભાળ રાખે તેવી વ્યક્તિની જરૂર હતી, પણ તેને આપવા માટે કોઈ રકમ નહોતી.
આમ તો યેલામ ઘરકામ કરતી હતી, પરંતુ કૉલમનને એના તરફ ભારે હમદર્દી હતી. આ હમદર્દીનું એક કારણ એ હતું કે કૉલમન પોતે વર્ષો પહેલાં લકવાની અસર પામ્યો હતો અને એનાથી થતી પરેશાની, હતાશા, મૂંઝવણો અને ડગલે ને પગલે આવતી મુસીબતોનો એને જાતઅનુભવ ‘હતો.
એ માત્ર બાવીસ વર્ષનો હતો ત્યારે પોતાના મિત્રોની સાથે માઉન્ટ વ્હિટની પર આરોહણ કરવા ગયો હતો અને ત્યાં એ એકાએક બીમાર પડ્યો. એ સમયે અમેરિકાના લોસ એન્જલસ વિસ્તારમાં પોલિયો ફાટી
અપંગનાં ઓજસ

Page #175

નીકળ્યો હતો અને એની શંકા સેવતા ડૉક્ટરે એને હૉસ્પિટલમાં દાખલ કર્યો. ચારેક મહિના સુધી સારવાર આપી પણ એની કમરની નીચેનો ભાગ નિક્તિ બની ગયો.
ડૉક્ટરોએ બાવીસ વર્ષના યુવાન કૉલમનને કહ્યું, “તું હવે કદી ચાલી શકીશ નહીં, તારે હાલ-ચૅરમાં જ આખું જીવન પસાર કરવું પડશે.” અને કૉલમનનું આખું જીવન છિન્નભિન્ન થઈ ગયું. એના સદ્ભાગ્યે એના પિતા હૉસ્પિટલના સંચાલન સાથે સંકળાયેલા હતા, તેથી એમણે જોરદાર એક્સપેરિમેન્ટલ થેરપીનો કાર્યક્રમ ઘડી કાઢ્યો અને એનું પરિણામ એ આવ્યું કે કૉલમન પગનો થોડો ઉપયોગ કરી શકતો. એ પછી તો વ્હીલચૅરમાં બેસીને એણે વિખ્યાત યુસીએલએમાં હોસ્પિટલ વ્યવસ્થાપનનો અભ્યાસ કર્યો. એના પગ થોડા કૃશ થઈ ગયા હોવા છતાં કૉલમને સાઇકલ ચલાવવાનું શરૂ કર્યું અને પછી તો એક સમયનો લકવાગ્રસ્ત કૉલમન અને એની પત્ની રૂથ અમેરિકાના જુદા જુદા ભાગોની સાઇકલ-સફર ખેડી આવ્યા.
હવે એમણે વેલામને મદદ કરવા માટે અડતાલીસ દિવસ ચાલનારા | બત્રીસસો માઈલના સાઇકલ-પ્રવાસમાં જોડાવાનું નક્કી કર્યું. આ પ્રવાસ અમેરિકાના એરિઝોનાથી શરૂ થઈને ફ્લોરિડા સુધીનો હતો. કૉલમને પોતે ૩૨00 ડૉલરની ફી ભરી, પરંતુ સાથોસાથ પોતાના સ્વજનો અને મિત્રોને બસો ડૉલરમાં સ્પોન્સર થવા નિમંત્રણ મોકલ્યું. કૉલમને આ સાઇકલ-પ્રવાસ મારફતે કેરોલ મેલામ માટે સાઠ હજાર ડૉલર મેળવવાનો આશય રાખ્યો. સ્થાનિક લાયન્સ ક્લબોએ પણ કૉલમનને સાથ આપ્યો અને આને માટે એણે ખાસ પ્રકારની સાઇકલ પણ બનાવી.
ડૉક્ટરોએ કૉલમનને સાવધ કર્યો કે એના પગ સંવેદના ગુમાવી બેઠા છે. ત્યારે સિત્તેર વર્ષના કૉલમને કહ્યું કે મારું હૃદય કેરોલ વેલામની મુસીબતો અંગે સંવેદના અનુભવી શકે છે તેટલું પૂરતું છે. મેલામ અણધારી આફતના ઝખમ રૂઝવતી હતી ત્યાં જ એની માતા પણ મૃત્યુ પામી અને પોતાની આવી શારીરિક હાલતને કારણે એ એની અંતિમ વિધિમાં પણ જઈ શકી નહીં.
કેન કૉલમને આ દીર્ઘ પ્રવાસ શરૂ કર્યો. કૃશ અને સંવેદનહીન પગથી પૅડલ મારીને એ આગળ વધતો રહ્યો. બીજા ૪૫ સાઇકલ
અપંગનાં ઓજસ

Page #176

&
ન
કામ કa
છે
કે જે
'
છે કે
જે
.
લોક લાડી
'
"
ર
વિકલાંગ મિત્ર માટે ફાળો ઉઘરાવવાની કોશિશ કરતો પોલિયોગ્રસ્ત
કૅન કૉલમન સવારો આમાં જોડાયા હતા, પણ બધાના પગ સ્વસ્થ અને શક્તિશાળી હતા. છતાં સર્વત્ર કેન કૉલમનને માન મળતું હતું. એણે સાચા દિલની હા આવી હમદર્દી દાખવીને પોતાના ઘરમાં કામ કરનારી એક મહિલા માટે, ત્રણ હજારથી વધુ માઈલની સાઇકલ-સવારી કરીને ૩૦ હજાર ડૉલર | એકઠા કરી, પોતાનું સ્વપ્ન સિદ્ધ કર્યું.
અપંગનાં ઓજસ
[
1શોર વયમાં આંખોની રોશની ગુમાવી ચૂકેલા આંતરરાષ્ટ્રીય ચેસ ખેલાડી ચારુ દત્ત જાદવ અત્યારે સોફ્ટવેર પ્રોગ્રામર અને પ્રતિષ્ઠિત કંપનીમાં કન્સલટન્ટ તરીકે કાર્ય કરે છે. ચેકોસ્લોવેકિયાની વર્લ્ડ ચેમ્પિયનશિપ ચેસ સ્પર્ધામાં ભાગ લેનાર ચારુ દત્ત જાદવ અંધજનો માટેની ચેસની રમતગમતના મંડળના સ્થાપક અને મહામંત્રી હોવા ઉપરાંત અંધજનો માટે ચેસને અનુલક્ષીને ૨૨ જેટલાં પુસ્તકો લખ્યાં છે. હિમાલયનું આરોહણ કરનારી નેત્રહીનોની પ્રથમ ટીમમાં તેઓ સામેલ થયા હતા.

Page #177

૩૪
હિંમતીબાજ ફિલિપ
બાળકનું સ્વપ્ન કેવું સોહામણું હોય ! પાંચ-છ વર્ષના ફિલિપ ડદ્ધિશાયરને ઘૂઘવતા અફાટ સાગરમાં ઊંચે ઊછળતાં મોજાંઓ વચ્ચે સ્કી કરવાનું સ્વપ્ન હતું.
આ બાળકને દોડવું હતું, તરવું હતું, સાઇકલ-સ્પર્ધામાં ભાગ લેવો હતો અને ફૂટબોલ જેવી પગની પુષ્કળ તાકાત માગતી રમત પણ ખેલવી હતી. ફિલિપને દરિયાકિનારે સ્કી કરતા સહેલાણીઓ અને શોખીનોને જોઈને એની માતા કેરોલને વારંવાર કહેતો, “મા, હું મોટો થઈશ અને દરિયાના ઘૂઘવતા સાગરમાં મોજમસ્તીથી સ્કી કરીશ. ફૂટબૉલ રમવું મને ગમે ખરું, સ્કેટિંગમાં પણ મજા આવે છે, પણ મને ખરેખરી મજા આવે છે સ્કીઇંગમાં. સ્કીઇંગ એટલે સ્કીઇંગ. અફાટ સાગર વચ્ચે એકલા આમતેમ ઘૂમવાની, ઊંચે કૂદવાની કેટલી બધી મજા પડે !” - માતા કૈરોલ ઉદાસીન આંખે, ચિંતામગ્ન ચિત્તે અને દુભાયેલા હૃદયે દીકરાની કાલીઘેલી વાતો સાંભળતી હતી. એ જાણતી હતી કે ફિલિપના સ્વપ્ન અને વાસ્તવિકતા વચ્ચે આકાશ અને ધરતી જે ટલું નહીં, પણ આકાશ અને પાતાળ જેટલું અંતર છે. .
ફિલિપ પગનાં હાડકાંની એવી વિચિત્ર બીમારી ધરાવતો હતો કે એને માટે કોઈ પણ રમત ખેલવી એ એક સ્વપ્ન જ ગણાય. જાણે જન્મથી જ અભિશાપ પામ્યો હોય એ રીતે ઇંગ્લેન્ડનો ફિલિપ ડબિંશાયર ભાગ્યે જ કોઈકને થતી હોય તેવી પગનાં હાડકાંની બીમારી સાથે જન્મ્યો હતો. બાયલેટરલ પેરાઝીલ ફિબ્યુઅલ હેમેલિઆ નામની આ બીમારીને કારણે એના જમણા પગની નીચેના ભાગમાં બહારનું અસ્થિ ઘણું નાનું હતું અને એના બીજા પગમાં બહારનું કે આગળ પડતી બાજુનું અસ્થિ | એક તૃતીયાંશ જ હતું. આ એક વિચિત્ર રોગ હતો અને ૧૯૮૮માં સમગ્ર
૧૩૦

Page #178

ઇંગ્લેન્ડમાં આવો રોગ ધરાવતી માત્ર ચાર વ્યક્તિઓ હતી.
ફિલિપનાં માતાપિતાને આ રોગ વિશે ડૉક્ટરે જાણ કરી, પણ એમને આની ગંભીરતાનો ખ્યાલ આવ્યો નહીં અને માત્ર એટલું જ માન્યું કે આ છોકરાના પગે ત્રણ આંગળા છે એ જ મોટી તકલીફ છે.
એ સમયે ફિલિપની માતા કૅરોલ અને એના પિતા ડેવિડ પોર્ટુગાલમાં ફેમિલી વેકેશન ગાળવા જતાં હતાં અને ત્યારે એમને ફિલિપની આ બીમારીનો ખ્યાલ આવ્યો, પરંતુ ફિલિપ પોતે આ પ્રવાસને માટે એટલો બધો ઉત્સાહિત હતો કે એને એની બીમારીની વાત કરવી ઉચિત માની નહીં.
રજાઓ ગાળવાના આ સમયમાં ફિલિપ ખૂબ દુ તર્યો, પાણીમાં ઊંડે ડૂબકીઓ 3 લગાવી અને લાંબી દોડ |
લગાવી. એ પછી ફેમિલી
ની વેકેશન પૂરું થતાં કેરોલ અને કૃત્રિમ પગો કાઢીને બેઠેલો ફિલિપ
A ડેવિડ પાછા આવ્યાં અને એમણે ફિલિપને એ વાતથી માહિતગાર કર્યો કે છેલ્લાં બે વર્ષથી એનો રોગ ખૂબ ઝડપથી વધી રહ્યો છે અને હવે એણે એના બંને પગ કપાવવા
(૧૧/
'
પડશે.
આવે સમયે ફિલિપે માત્ર પોતે પગમાં પગરખાં પહેરી શકતો નથી એ મુશ્કેલીની જ વાત કરી. કૅરોલે ઓપરેશનની વાત કરી, ત્યારે દશ વર્ષના ફિલિપે પોતાનો વિચાર કરવાને બદલે માતાપિતાને કહ્યું, “એમાં શું? આવા ઑપરેશનથી તો એને વધુ સારું થશે. મોકળે મને ખેલી શકશે.

Page #179

નન નનનનન
છે.
ints
ક
(
'
કે
': એક
ants
૧૬ર
અપંગનાં ઓજસ
Fકા.
નો પરી
ને
,
'
, શ
*
:,
આ
છે "
:
'
*
-
,
Es.
કે
પણ
છે જ.
. .
.
.
. :)
ઇંગ્લેન્ડની વિખ્યાત ફૂટબૉલ ટીમ માટે “મૅસ્કોટ' તરીકે પસંદ થયેલો
ફિલિપ સ્કીઇંગ કરી શકશે. ચિંતા કરવાની સહેજે જરૂર નથી.”
એના બંને પગને ઘૂંટણથી ઉપરના ભાગથી કાપવામાં આવ્યા. એ પછી ડૉક્ટરોએ કૃત્રિમ પગ ફિટ કર્યા. આમ કરવા જતાં ફિલિપ બે ઇંચ

Page #180

વધુ ઊંચો બન્યો, પરંતુ આ પરિસ્થિતિને એણે સહજતાથી સ્વીકારી લીધી એટલું જ નહીં, એની માતાને કહ્યું, “આવી રીતે કૃત્રિમ પગ ધરાવતાં બીજાં બાળકો કરતાં પોતે વધુ આસાનીથી હરી-ફરી શકે છે.”
ફિલિપે ધીરે ધીરે કૃત્રિમ પગો સાથે ચાલવાનું શરૂ કર્યું. દોડવાનો પ્રારંભ કર્યો અને બન્ને કૃત્રિમ પગ ધરાવતો આ બાળક રસ્તાઓ ૫૨ બીજાં સામાન્ય બાળકોની માફક જ સાઇકલ ચલાવવા લાગ્યો. કૃત્રિમ પગવાળા આ બાળકે ફૂટબૉલ ખેલવાનું વિચાર્યું અને ધીરે ધીરે એ એમાં એવો નિપુણ બન્યો કે એની સ્કૂલ ટીમનો એક અગ્રણી ખેલાડી બન્યો, એટલું જ નહીં, પણ એક ચપળ ગોલકીપર તરીકે એણે નામના મેળવી. એવામાં ગ્રંથાલયમાં વાંચતી વખતે એણે વૉટર-સ્કીઇંગ માટેની એક વિજ્ઞાપન વાંચી. એ સમયે ‘સ્કાઉટ’ નામની કૃત્રિમ પગ ધરાવનારાઓની સંસ્થામાં ફિલિપ જોડાયો હતો અને આ સંસ્થાનો એણે શ્રેષ્ઠ બાળકનો એવૉર્ડ મેળવ્યો હતો. એની સાથોસાથ ફિલિપને ‘આવા મોટા અને ગંભીર ઑપરેશન દરમિયાન દાખવેલી હિંમત અને પછીની સારવાર દરમિયાન દાખવેલી પ્રસન્નતા માટે' પ્રમાણપત્ર એનાયત કરવામાં આવ્યું.
એ પછી એણે વૉટર-સ્કી માટે તાલીમ મેળવવાનો પ્રારંભ કર્યો અને ૧૬૩ તાલીમબાજના માર્ગદર્શન હેઠળ એ શીખવા લાગ્યો. ઇંગ્લૅન્ડના એ સમયના વડાપ્રધાન માર્ગારેટ થેંચર અને ઇંગ્લૅન્ડનાં મહારાણીએ પણ આ હિમ્મતબાજ બાળકને ‘ચાઇલ્ડ ઑફ એચીવમેન્ટ' તરીકેનું પારિતોષિક આપ્યું અને આજે એ વૉટર-સ્કીઇંગ પોતાની રીતે કરી રહ્યો છે.
ફિલિપ ડર્બિશાયરની માતા કૅરોલ કહે છે કે આ છોકરો એક અદ્ભુત છોકરો છે. એ ક્યારેય પોતાની શારીરિક પીડાની કે હલનચલનની મુશ્કેલીની ફરિયાદ કરતો નથી.
ઑપરેશન પછી પહેલી વાર જ્યારે એને સ્વિમિંગ બાથમાં લઈ ગયા, ત્યારે આ નાનકડા છોકરાએ એની માતાને કહ્યું કે ત૨વામાં એને કદાચ થોડીઘણી મુશ્કેલી પડતી જોઈને એની માતાએ સહેજે રડવું નહીં, આંખમાં એક આંસુ પણ લાવવું નહીં અને જો એ આવું કરશે તો એને ગમશે નહીં. આમ આ બાળક એ આપત્તિઓ સામે ક્યારેય હાર નહીં પામનારો છે, જેણે પોતાના એ પછીના જીવનમાં પણ રમતક્ષેત્ર અને જીવનક્ષેત્રમાં પ્રગતિ સાધી.
*

R

| ame l«lehle

Page #181

૩૫
નોખી માટીનો માનવી
૧૬૪
‘વિકલાંગ એ અશક્ય નથી. શરીરનું કોઈ અંગ યિાશીલ ન
હોય, એનો અર્થ એવો સહેજે નથી કે એ વ્યક્તિ અશક્ત, અસહાય કે નિર્બળ છે.
જિમ બ્રિનોટનો આ જીવનમંત્ર હતો. પોતાના પુરુષાર્થથી એણે આ જીવનમંત્ર સ્વજીવનમાં સિદ્ધ કરી બતાવ્યો.
કોણ જાણે કેમ, પણ બાલ્યાવસ્થાથી જ બ્રિનોટને અશ્વ પર અગાધ પ્રેમ હતો. બીજાં બાળકો નાની વયે રમકડાંથી ખેલતાં હોય, ત્યારે એ ઘોડાને પંપાળવા અને એની સાથે ગેલ કરવા દોડી જતો. બીજાં બાળકો સાઇકલ-સવારી કરવાની હઠ કરતા હોય, તે ઉંમરે જિમ ઘોડેસવારી ક૨વાની જબરી હઠ લેતો હતો. એનાં માતાપિતાને પણ આશ્ચર્ય હતું કે આ બાળકને અશ્વોનું આટલું બધું અદમ્ય આકર્ષણ કેમ છે? પરંતુ એવામાં એકાએક બાળક બ્રિનોટ પર પક્ષાઘાતનો હુમલો થયો અને એના બન્ને ગ પક્ષાઘાતને કારણે નિધ્ધિ થઈ ગયા. એની કરોડરજ્જુ પર પણ અસર થઈ. એને પરિણામે એને પીઠમાં અપાર પીડા થવા લાગી, પણ આ પક્ષાઘાત કે પીડાની પરવા કરે કોણ ? આ બાળકને તો પુનઃ ધોડેસવારી કરવી હતી. પહેલાં એણે પુનઃ સ્વાસ્થ્ય મેળવ્યું. એ પછી લાકડાની ઘોડીના સહારે ધીરે ધીરે ડગ ભરવા લાગ્યો. સમય જતાં ચાલવા લાગ્યો. પણ જેવું ચાલવાનું શરૂ કર્યું કે એને તત્કાળ એના પ્યારા અશ્વો યાદ
આવ્યા.
જ્યાં બંને પગ લકવાગ્રસ્ત હોય, ત્યાં ઘોડેસવારી કરવી કઈ રીતે ? પરંતુ જિમ બ્રિનોટનું મન મક્કમ હતું. એણે પક્ષાઘાતવાળા પગે ઘોડા પર
~*
X

Page #182

ચડવાનું શરૂ કર્યું. ડૉક્ટરોએ એને મનાઈ ફરમાવી હતી કે આવી વિકલાંગ | સ્થિતિમાં એણે આવું જોખમ ખેડવાનો સ્વપ્નેય વિચાર કરવો નહીં. આમાં જો એ સહેજ સમતુલન ગુમાવે તો ઊછળીને ઊંધે માથે પડે. પગમાં કોઈ શક્તિ નહોતી તેથી ઘોડેસવારી સમયે ઘોડા પર બરાબર પકડ રાખી શકે એવી કોઈ શક્યતા નહોતી. પરંતુ જિમ બ્રિનોટે રઢ લીધી હતી કે ગમે તે થાય, પણ ઘોડેસવારી તો કરવી જ.
બે નિક્યિ પગ અને પીઠના દુઃખાવા સાથે આ છોકરાએ એવો પ્રબળ પુરુષાર્થ આરંભ્યો કે એ ઘોડેસવારી કરવા લાગ્યો. એક વાર સવારી થઈ, પછી પૂછવું જ શું ? અશ્વ સાથે એને જન્મજાત પ્રેમ હતો અને તેથી એ એને આબાદ ખેલાવવા લાગ્યો. ક્યારેક ઘોડા પર બેસીને છલાંગ લગાવે, ક્યારેક કોઈ નાનો અવરોધ હોય તો ઘોડાને કુદાવીને પાર કરે. ક્યારેક એને આમતેમ ખૂબ ઘુમાવે અને હજી વીસીમાં પ્રવેશે ત્યાં તો જિમ બ્રિનોટ કુશળ ઘોડેસવાર બની ગયો. ધીરે ધીરે આબાદ રીતે અને આશ્ચર્યજનક કુશળતાથી ઘોડો ખેલાવવા માટે એની નામના ફેલાવા લાગી. પછી તો એ અશ્વારોહણની જુદી જુદી સ્પર્ધાઓમાં ભાગ લઈને ટ્રોફી મેળવવા લાગ્યો.
કોઈ એના બે પેરાલિસિસ પામેલા પગ તરફ નજર કરીને સહાનુભૂતિ દાખવવા જાય, તો જિમ બ્રિનોટ એને અટકાવીને તરત કહેતો, “મારી પાસે તો ચાર જીવંત, કસાયેલા અને ચેતનવંતા પગ છે. બે પગ કરતાં રે બમણી શક્તિ છે મારી.'
ઘોડાના ચાર પગ એ બ્રિનોટના પોતીકા પગ બની ગયા હતા!
એવામાં અમેરિકાએ વિયેટનામમાં યુદ્ધમાં ઝંપલાવ્યું. દરેક નાગરિકને લશ્કરમાં ભરતી થવાનું આવ્યું. જિમ બ્રિનોટ પણ લશ્કરમાં સામેલ થયો. એને વિયેટનામના યુદ્ધમાં રણમોરચે મોકલવામાં આવ્યો. યુદ્ધના મોરચે એ લડવા નીકળ્યો. અહીં આ જવાંમર્દના જીવન પર એક નવી આફતનો એક વજઘાત થયો. એ યુદ્ધમાં બૉમ્બ-વિસ્ફોટથી ગંભીર રીતે ઘાયલ થયો, એણે એના બંને પગ ગુમાવ્યા. એનો ડાબો હાથ અડધો થઈ ગયો અને જમણી આંખ ચાલી ગઈ. બૉમ્બના વિસ્ફોટે જિમ બ્રિનોટના દેહને તહસનહસ કરી નાખ્યો.
સામાન્ય માનવીને માટે તો આ જીવન હરનારો અંતિમ આઘાત
૧૫
અપંગનાં ઓજસ

Page #183

બને, પરંતુ બ્રિનોટ જુદી માટીનો માનવી હતો. એણે કહ્યું, “મારાં અંગો ક્ષતિગ્રસ્ત થયાં છે તે હું સ્વીકારું છું, પણ હું મક્કમ રીતે માનું છું કે હું અગાઉ કે આજે ક્યારેય અશક્ત નથી.”
લશ્કરી સેવામાંથી મુક્ત થયા બાદ જિમ પાછો આવ્યો. અશ્વોનું આકર્ષણ તો કોણ રોકી શકે છે ? મધ્ય કૅલિફોર્નિયામાં ચારસો એકરની રેન્ચ (ઘોડા ઉછેરવાનું ક્ષેત્રો લઈને જાતવાન અશ્વો ઉછેરવા લાગ્યો. એ સમયે એ ઘોડેસવારી કરી શકે એટલો સશક્ત નહોતો, પરંતુ ઘોડાઉછેર કરવામાં તો કોણ એને રોકી શકે ?
એણે મોર્ગન નામના જાણીતા અને જાતવાન અશ્વો ઉછેરવાનું શરૂ કર્યું. એ કેવી રીતે વધારે તાકાતવાળા, ટકાઉ શક્તિવાળા અને ઝડપવાળા બને તે રીતે એનો ઉછેર કરવા માંડ્યો. મોટી રેન્ચ લીધી. ઘોડા ખરીદ્યા, પણ હવે સવાલ એવો આવ્યો કે ઘોડો કેટલો કેળવાયેલો છે એની કસોટી તો ઘોડેસવારી કરીએ ત્યારે જ થઈ શકે. ઘોડેસવારી કરવી કઈ રીતે ? જિમ બ્રિનોટ સામે અહીં એક પ્રશ્ન નહીં, પણ અનેક પ્રશ્નાર્થો હતા, પણ સાથે પ્રશ્નાર્થોના પડકારનો સામનો કરવાનું એનામાં સામર્થ્ય પણ હતું.
જિમ બ્રિનોટે પહેલું કામ ઘોડા પર મુકાતું ખાસ પ્રકારનું જિન | બનાવવાનું કર્યું. જેને કારણે એ ઘોડા પર પોતાના કપાયેલા પગો સાથે | મજબૂત રીતે બેસી શકે. પરંતુ જ્યાં બંને પગ ન હોય, ત્યાં ઘોડા પર કૂદકો લગાવીને આરોહણ કરવું કઈ રીતે ? આને માટે એણે “યુ” આકારનો રૅમ્પ બનાવ્યો અને એ વ્હીલચૅરમાં બેસીને રૅમ્પ ઉપર ઊંચે જતો અને પછી એ ઊંચાઈએ વ્હીલચૅર છોડીને ઘોડા પર બેસી જતો. આ બે બાબતોનો ઉકેલ મળ્યો પછી બાકીનું બધું તો જિમ બ્રિનોટ માટે સામાન્ય અને સરળ હતું. ઘોડા પર સવાર થઈ શકે એટલું જરૂરી હતું. સવાર થયા પછી તો એ સઘળું સંભાળી શકે તેમ હતો.
એણે ઘોડેસવારી શરૂ કરી અને ધીરે ધીરે અત્યંત અશ્વકૌશલ્ય દાખવતી સ્પર્ધાઓમાં ભાગ લેવા માંડ્યો. ઘોડેસવારના આદેશનું ઘોડાએ નખશિખ પાલન કરવું પડે એવી આ અશ્વારોહણની સ્પર્ધાઓ હતી. ઘોડાની મધ્યમ ચાલ, એની રવાલ ચાલ કે એની સહેલાઈથી નમી જાય તેવી ચાલ પર કાબૂ મેળવવાનો હતો. આમાં અશ્વ અને અશ્વારોહક
૧૬૩
અપંગનાં ઓજસ

Page #184

બંનેની અગ્નિપરીક્ષા હતી. આને માટે સમતોલન, કુશળતા અને કાબૂ એ ત્રણેયની જરૂર હતી.
બે પગ વિનાનો, ભાંગેલા ડાબા હાથવાળો, મણકાની પીડાથી પરેશાન અને જમણી આંખ વિનાનો જિમ બ્રિનોટ ઘોડેસવારીની સ્પર્ધાઓમાં ભાગ લેવા માંડ્યો. એણે હોર્સ-શૉમાં બસો જેટલી ટ્રોફી અને રિબન મેળવી, એટલું જ નહીં પણ પૂર્ણ તંદુરસ્ત અને સહેજે વિકલાંગ ન હોય તેવા પ્રતિસ્પર્ધીઓ સામે એણે આબાદ રીતે ઘોડો ખેલાવીને વિજય મેળવ્યો. હજી વાત આટલેથી અટકી નહીં. એણે અમેરિકામાં પ્રવાસ શરૂ કર્યા અને જુદી જુદી સંસ્થાઓ, સંગઠનો, દેવળો અને દવાખાનાંઓમાં એણે પ્રવચનો આપીને અને પોતાના ઉદાહરણથી એવો સંદેશ આપ્યો કે તમે વિકલાંગ હો એનો અર્થ એવો સેહેજે નથી કે તમે અશક્ત છો !
માત્ર સાત વર્ષની વયે નેત્રહીન બનનારી બ્રિટનની જુલી ડોનેલી પોતાના માર્ગદર્શક કૂતરા ધૂનોની સહાયતા વગર એક ડગલું પણ ચાલી શકતી નહોતી. એણે હિમાલયના કોઈ શિખર પર આરોહણ કરવાનું નક્કી કર્યું. ૩૫ વર્ષની જુલીએ મનોમન નક્કી કર્યું કે નેપાળથી એવરેસ્ટ પર્વતની આધારશિબિર સુધી પહોંચવું અને ત્યાંથી કાળા પથ્થર નામના પર્વતના શિખરને આંબવાનો પ્રયાસ કરવો. આ પૂરાં છ અઠવાડિયાંનું અભિયાન હતું અને જુલી સોળ હજાર ફૂટની ઊંચાઈએ આવેલી એવરેસ્ટ આધારશિબિર સુધી પહોંચી ગઈ. એની સખી ઇલેન પણ એની સાથે હતી અને તે પછી પહાડીની ઊંચાઈના કારણે જુલીના પેટમાં ભારે ચૂંક આવવા લાગી. અનુભવી પર્વતારોહી ઇલેને ફરવા જવા કહ્યું, પણ જુલી તેના ઇરાદામાં મક્કમ હતી. એણે એનું બાકીનું આરોહણ વાતાવરણ અત્યંત ખરાબ હોવા છતાં એનો સામનો કરીને પૂરું કર્યું. જુલીએ આ સ્મૃતિઓનું આલેખન ‘ધ વિન્ડ હોમ’ નામના બ્રેઇલ લિપિમાં તૈયાર કરેલા પુસ્તકમાં કર્યું. એ કહે છે કે દરેક વ્યકિતના હૃદયમાં એક કાળો પથ્થર હોય છે અને જો તમારા મનમાં કોઈ મક્કમ ઇરાદો રાખો, તો તમે પણ એને પ્રાપ્ત કરી શકો.
**

૧૬૭
elle llche

Page #185

સંજોગોને ઘડનારી
પતાને માટે આનાથી વધુ બીજી કોઈ કપરી ક્ષણ હોઈ શકે ખરી ? સામે ચાલીને પુત્રીને પ્રાણઘાતક રોગના સમાચાર આપવાના હોય !
ચોવીસ વર્ષની કોરીનાના જીવનમાં માત્ર બે જ બાબત હતી. એક અભ્યાસ અને બીજી ટેનિસની રમત. આ સિવાય બાહ્યજગતથી સાવ અજાણ અને તદ્દન અલિપ્ત.
આવી કેરીનાને એના ડૉક્ટર પિતા એલ્બિન મોરારીઉને પુત્રીને જઈને કહેવું પડ્યું કે તારી ટેનિસની મહત્ત્વાકાંક્ષાઓ પર હવે તારે પૂર્ણવિરામ મૂકવું પડશે. હવે તારે જીવવા કાજે યાતનાભરી ચિકિત્સા લેવી પડશે. કોરીના માટે મધુરાં શમણાંની રાખ બની જાય એવી સ્થિતિ આવીને ઊભી રહી. હજી જીવનમાં સિદ્ધિના શિખરે પગ મૂક્યો હતો, ત્યાં એકાએક સાવ તળેટીમાં આવી ગઈ !
ડૉક્ટર પિતાએ ૧૯૭૮ની છવ્વીસમી જાન્યુઆરીએ જન્મેલી કોરીનાને કહ્યું કે તારી શારીરિક તપાસ અને બધા ટેસ્ટ કરતાં એવું તારણ નીકળ્યું છે કે તને એક્યુટ પ્રોમિલોટિક લ્યુકેમિયા થયો છે. લ્યુકેમિયા એટલે લોહીના કોષો ઉત્પન્ન કરતી પેશીનું કેન્સર. કોરીનાએ એની જિંદગીમાં ક્યારેય આવા રોગનું આવું અટપટું નામ સાંભળ્યું નહોતું. પહેલી વાર એને આ પ્રકારનો રોગ હોય છે અને વ્યક્તિને એનાથી કેવી કેવી બીમારીઓ ભોગવવી પડે છે, તેની જાણ થઈ. પિતાએ આશ્વાસન આપતાં કહ્યું કે આમાં દર્દી પંચોતેરથી એંશી ટકા જીવી જાય છે, પરંતુ એને માટે લાંબી અને વેદનાભરી સારવાર લેવી પડે છે.
આ ઘટના પૂર્વે કોરીનાને માત્ર એક જ ફરિયાદ હતી અને તે એ

Page #186

કે અવારનવાર એના નાકમાંથી લોહી પડતું હતું અને એકાએક શરીર | પર ચકામાં થઈ જતાં હતાં. આ રોગનું એ ચિહ્ન છે કે એમાં લોહી વહેવાનો ભય વધુ હોય. સહેજ છોલાય કે ભીંત કે બારણા સાથે અથડાય તો ઉઝરડા પડી જાય. શ્વેતકણો વધી જતા હોય છે. રોગપ્રતિકારક શક્તિ ઘટી જતી હોય છે. હિમોગ્લોબિન ઘટી જાય છે. પાંચેક વર્ષ અગાઉ આ રોગ જીવલેણ અને અસાધ્ય ગણાતો હતો. પરંતુ એટ્રા નામની દવા | શોધાતાં આવા દર્દીઓમાં બચવાની અને જીવવાની આશા જાગી. એના પિતાએ એને વાત કરી. ટેનિસ ખેલવાની સાથોસાથ શારીરિક ટેસ્ટ કરાવવાની હારમાળા ચાલી. પાંચ મહિને રોગનું નિદાન થયું. મામૂલી રોગને બદલે મહારોગ નીકળ્યો ! કોરીનાની દુનિયા રાતોરાત પલટાઈ ગઈ. વીસેક મહિના પૂર્વે તો એ સ્ત્રીઓની ડબલ્સની સ્પર્ધામાં સમગ્ર વિશ્વમાં પ્રથમ સ્થાને બિરાજતી હતી. ૨૦૦૧ની ઑસ્ટ્રેલિયન ઓપન ટેનિસ સ્પર્ધામાં એલિસ ફરેરા નામની યુવતી સાથે એણે મહિલાઓની ડબલ્સનું ટાઇટલ જીત્યું હતું. કોરીનાની પ્રગતિ વણથંભી ચાલતી હતી અને એના ઉત્સાહથી તરવરતા ચહેરા પર કાયમ હાસ્ય ફરકતું રહેતું. એ હાસ્ય લૂછીને ત્યાં આંસુ મૂકવાનું કામ એના પિતા એલ્બિનને કરવું પડ્યું. ૧૩૯
અત્યાર સુધી ટેનિસના કોર્ટ પર સૂર્યપ્રકાશમાં ટેનિસ બૉલને ફટકારતી કોરીના માટે હવે એ સૂર્યપ્રકાશ વિલીન થઈ ગયો. ઘરના વાતાવરણમાં અને તેય પથારીમાં પડ્યા રહેવાનું અંધારઘેરું દુર્ભાગ્ય આવ્યું. ટેનિસની રમતની બોલબાલા એટલી કે દુનિયાભરમાં કેટલીય ટેનિસ-સ્પર્ધાઓ ખેલાય અને એમાંથી ખેલાડીને મબલખ કમાણી મળતી હતી. ઉત્કૃષ્ટ ખેલાડી તો બધે પહોંચી વળવા માટે પોતીકું જેટ વિમાન રાખે અને ઘરની પાસે એ તૈયાર જ હોય. કોરીનાના જીવનનો મોટાભાગનો સમય આ રીતે દેશવિદેશમાં સ્પર્ધાઓ ખેલવામાં ગયો હતો. ઘેર રહેવાનું બહુ ઓછું બનતું. આવે સમયે કોરીનાને એકાએક ઘરની ચાર દીવાલોમાં રહેવાનું ફરજિયાત બન્યું. જીવનના આ આશ્ચર્યજનક પરિવર્તન તરફ જોતી કોરીનાના દેહ પર પણ પરિવર્તનના પડછાયા પડવા લાગ્યા. એના ભૂખરા ટૂંકા વાળ ધીરે ધીરે ખરવા લાગ્યા. હસમુખો ચહેરો અને ટૂંકા ભૂખરા વાળથી જાણીતી કોરીના સાવ બદલાઈ ગઈ. કેમોથેરાપી લેવા જાય ત્યારે પ્રત્યેક સમયે એની કેટલીય આડઅસરો અનુભવવા લાગી.
અપંગનાં ઓજસ

Page #187

*| elle lehle
કૅન્સરની વેદના એના શરીરને મચડી નાખતી હતી અને ટેનિસ ખેલાડી તરીકે મજબૂત મસલ્સ ધરાવતી કોરીનાના મસલ્સ ગળવા લાગ્યા.
આ સમયે કોરીના મનોમન વિચારતી કે શું હું હવે ફરી ક્યારેય સ્વસ્થ નહીં બની શકું ? ટેનિસની વાત તો દૂર રહી, કિંતુ દસ મિનિટ ચાલવું હોય તો પણ કોરીનાને પારાવાર પીડા થતી અને વારંવા૨ નબળાઈને કારણે વચ્ચે બેસી જઈને થાક ખાવો પડતો. ટેનિસના કોટ પર એક છેડેથી બીજે છેડે હરણીની માફક ઊછળતી-કૂદતી કો૨ીનાને માટે એ દિવસો, એ શક્તિ, એ ઝડપ બધું જ જાણે અતીતનું સ્વપ્ન
બની ગયું.
=
ટેનિસનો લગાવ એટલો કે ગયે વર્ષે એ અમેરિકન ઓપન સ્પર્ધા ખેલાતી હતી ત્યારે એને નિહાળવા માટે ગઈ. એને જોઈને સહુ કોઈ સ્તબ્ધ બની ગયા. આ કોરીના ! ટેનિસની મિક્સ ડબલ્સની સ્પર્ધામાં વિરોધીની એકેએક ચાલને નિષ્ફળ બનાવનારી કોરીના આવી થઈ ગઈ ! એ બે દિવસ સુધી અમેરિકન ઓપન ટેનિસ-સ્પર્ધા જોવા આવી. એના નિર્બળ દેહ અને ગંભીર રોગને જોનારાઓએ એટલું તો પાકે પાયે માન્યું કે હવે પછી તેઓ કો૨ીનાને ક્યારેય ટેનિસ ખેલતી જોઈ શકશે નહીં.
કોરીનાએ નક્કી કર્યું કે ગમે તે થાય... ટેનિસના મેદાન પર પાછા આવવું છે. એનું આ સ્વપ્ન જોઈને એના સ્વજનો હસતા હતા. એના સાથીઓ એની આ વાત સ્વીકારવા હરિંગજ તૈયાર ન હતા. એના ડૉક્ટર પિતા એને એટલી હિંમત આપતા કે તું જરૂ૨ સ્વસ્થ થઈશ, પરંતુ કોઈ એમ માનતું નહોતું કે કોરીના ફરી ટેનિસ ખેલવા પાછી આવશે. ૨૦૦૧ના નવેમ્બર સુધી તો કોરીનાની કેમોથેરાપીની સારવાર ચાલુ રહી. વીસ મીટર ચાલવું હોય તો પણ એને આકરું પડતું હતું. વચ્ચે થોભીને, થાક ખાઈને આગળ ચાલી શકતી. આ હાલત પછી દસ મહિના બાદ કોરીના ટેનિસ કોટ પર દેખાઈ. એણે સાબિત કરી આપ્યું કે સંજોગો માણસને ઘડતા નથી, પણ માણસ સંજોગોને ઘડે છે. આ પછી કોરીના ૨૦૦૨ની અમેરિકન ઓપન ટેનિસમાં ભાગ લેવાના મનસૂબા સાથે ખેલવા લાગી. એની નજર સામે એવા કિસ્સા તરતા હતા કે જેઓએ અપ્રતિમ હિંમત
~_
K

Page #188

= "
, "
"
.....
.
.
કે "
....
...
ફ
.........
.
,
ફt)
,
ર ા
છે.
,
છે
-
""
,
.
.
,
છે.
થી
,
. .
,
, ,
,
છે
,
,
,
-
' Jay
.
IT
T W
X + :-- *
*
અપંગનાં ઓજસ (૬)
.
.
. .
.
અમેરિકન ઓપનમાં લ્યુકેમિયા ધરાવતી કોરીના મોરારીક
સેરેના વિલિયમ્સને પરાજિત કરે છે દાખવીને મુશ્કેલીઓને મહાત કરી હતી. એણે ફરી ટેનિસ ખેલવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે ઘણી મુસીબત આવી. માત્ર દસ મિનિટ ખેલે અને એટલી બધી થાકી જાય કે જાણે સાડા ત્રણ કલાક ખેલી હશે. કોરીનાના પુનરાગમને ટેનિસ જગતને વિચારતું કરી મૂક્યું.
- કોરીના વિશ્વવિખ્યાત સેરેના વિલિયમ્સ સામે ખેલવા ઊતરી. સેરેના વિશ્વની પ્રથમ-દ્વિતીય ક્રમની ખેલાડી ગણાય. આવી સેરેના પાસેથી એણે

Page #189

બીજા સેટમાં વિજય મેળવ્યો. સેરેના સાથેની મૅચ પૂરી થતાં કોરીનાનો પરાજય થયો, પરંતુ કોરીનાનો ૬-૨, ૬-૩થી થયેલો પરાજય વિજય કરતાં પણ મહાન હતો. એક તદ્દન અશક્ય સ્થિતિમાંથી એણે દૃઢ મનોબળથી એ શક્ય કર્યું હતું. આમેય રમત એ હારજીતની બાબત નથી. માત્ર ખેલદિલીપૂર્વક ખેલવું એ જ એનો મહામંત્ર છે. કરીનાએ ટેનિસના ખેલાડીઓને નવા વિશ્વનો પરિચય કરાવ્યો.
ટેનિસના ખેલાડીઓની દુનિયા આજે અજાયબ દુનિયા છે. પોતાના જેટ વિમાનમાં અંગત કાફલા સાથે આ ખેલાડીઓ જગતભરમાં ઘૂમતા હોય છે. એમના કાફલામાં કોચ હોય, પાળેલો કૂતરો હોય, આહારવિદ હોય અને મનોચિકિત્સક પણ હોય. આવા ખેલાડીઓને જીવનના સંઘર્ષોનો કોઈ પરિચય હોતો નથી. માત્ર કઈ રીતે રમતમાં વિજય મેળવવો તે એક જ ધ્યેય હોય છે અને આવા વિજયોથી મળતી કમાણીની ગણતરી જીવનમાં હોય છે. કોરીના અમેરિકન ઓપનના મેદાન પર આવી ત્યારે એક નવું જ વાતાવરણ જાગ્યું. એમાં કયો ખેલાડી રમતમાં વિજય મેળવે છે તેનું મહત્ત્વ નહોતું પરંતુ જીવનના સંઘર્ષમાં જે વિજેતા બન્યા છે તેનું અભિવાદન હતું.
આજે કોરીના સહેજ વ્યાકુળ કે પછી થોડી હતાશ થાય ત્યારે ગયે વર્ષે જે મેદાન પર એણે જીત મેળવી હતી, એ મેદાન પર જાય છે અને એનાં સ્મરણોને યાદ કરીને રોમાંચિત બને છે. કોરીના જ્યારે અમેરિકન ઓપનમાં ખેલવા માટે જતી હતી ત્યારે એના ડૉક્ટર પિતાનો સંદેશો આવ્યો. પિતાએ સમાચાર આપતાં કહ્યું, તારા કેન્સરનું જોર ઘટી રહ્યું
૧૭૨
અપંગનાં ઓજસ
છે.
જિંદગીની અજાયબી પણ કેવી છે ! જે પિતાએ પ્રત્યક્ષ રૂપે કેન્સર થયાના સમાચાર આપ્યા હતા, એ પિતાએ ફોનથી કેન્સરનું જોર ઘટ્યાની જાણ કરી.
જે સ્પર્ધામાં કોરીના પહેલા રાઉન્ડમાં જ પરાજય પામી, એ જ સ્પર્ધામાં બધા વિજેતાઓ ભુલાઈ ગયા, અને કોરીના જીવન વિજેતા બની રહી.

Page #190

૩૭
મરી જ જ
જ્યોતિનો પ્રકાશ
નામ જ્યોતિ અને એકાએક આંખની જ્યોતિ જ વિલીન થવા માંડી !
દિલ્હીની જ્યોતિ મળ્યુ છઠ્ઠા ધોરણમાં અભ્યાસ કરતી હતી, ત્યારે એકાએક આંખનું તેજ ધીરે ધીરે વિદાય થવા માંડ્યું. રોજે રોજ એને વધુ ને વધુ ઝાંખું દેખાવા લાગ્યું.
એ સમયે દિલ્હીની બ્લ્યુબેલ્સ ઇન્ટરનેશનલ સ્કૂલમાં અભ્યાસ કરતી જ્યોતિ મગુ અભ્યાસની સાથોસાથ રમતગમતમાં પણ સારી એવી સિદ્ધિ મેળવી ચૂકી હતી. નિશાળના “સ્પોટ્સ-ડે'ને દિવસે તો બધાની નજ૨ જ્યોતિ મગ્ન પર મંડાયેલી હોય. એની ભાવનાશાળી આંખો અને ચમકતો ચહેરો એ દિવસે ખીલી ઊઠતો. ખેલ કૂદની વાર્ષિક સ્પર્ધામાં વિજય મેળવીને એ ઘણી ટ્રોફી મેળવી લાવી હતી. એના ઘરના કબાટમાં આ ટ્રોફીની હારમાળા શોભતી હતી, પરંતુ જીવનની ઉષાનાં કિરણો પથરાય, ત્યાં જ સંધ્યાનો આથમતાં કિરણોનો અનુભવ થયો.
એકાએક એની આંખોનું તેજ ઝંખવાતું ગયું. ધીરે ધીરે એને અભ્યાસમાં ખૂબ મુશ્કેલી પડવા લાગી. છઠ્ઠા ધોરણની આ વિદ્યાર્થિનીને વાંચવા માટે મેગ્નિફાઇંગ ગ્લાસનો ઉપયોગ કરવો પડતો. એમાંય ઇતિહાસ, ભૂગોળ તો વાંચી શકતી, પણ ગણિત અને ભૂમિતિમાં એને પારાવાર તકલીફ પડતી હતી. આખો પ્રમેય કે દાખલાની તમામ રકમો એકસાથે જોવાનું મુશ્કેલ બની ગયું. વળી ઓછું દેખાતું હોવાથી ઘરની બહાર નીકળવાનું અને સખીઓ સાથે રમવાનું પણ બંધ કર્યું. બીજી બાજુએ એની દૃષ્ટિની આવી હાલત જોઈને ડૉક્ટરે જ્યોતિને અભ્યાસ છોડી દેવા સલાહ આપી.

Page #191

એમ કરશે નહીં તો આંખોની જે દસ ટકા જેટલી રોશની છે, તે પણ ચાલી જશે એવી દહેશત વ્યક્ત કરી. અંધાપાનો ભય દર્શાવ્યો.
ale Fl¢he
એ પછીનાં ત્રણ વર્ષો જ્યોતિ મગુના માટે મહાયાતનાનાં વર્ષો બની રહ્યાં. એણે માંડ માંડ સાતમું ધોરણ પસાર કર્યું અને નિશાળ છોડી દીધી. પશ્ચિમ દિલ્હીમાં આવેલા ટાગોર ગાર્ડન પાસેનું એનું નિવાસસ્થાન એ જ એનું વિશ્વ બની ગયું. માતાપિતા, બે બહેનો અને એક ભાઈ એ પાંચ વ્યક્તિઓનો પરિવાર એ જ એની સૃષ્ટિ બની ગઈ.
એના ચિત્તમાં કેટલાય સવાલ ઊઠતા હતા. એ વિચારતી કે કેટલાક તો જન્મથી અંધ હોય છે, પણ પોતાને એવું નહોતું. પાંચમા ધોરણ સુધી તો એને આંખોની કોઈ તકલીફ નહોતી અને એકાએક નેવું ટકા જેટલું આંખોનું તેજ કેમ ઓલવાયું ? એણે જિજ્ઞાસાભેર ડૉક્ટરને પૂછ્યું કે ‘કોઈનેય નહીં અને મને આવું કેમ થયું ?' ત્યારે ડૉક્ટરે એને કહ્યું કે રેટિના પિગમેન્ટેશન થયું છે. સામાન્ય રીતે આ વારસાગત રોગ છે, પણ સામે જ્યોતિના મનમાં એવો સવાલ જાગ્યો કે એના પરિવારમાં તો ૧૭૪ કોઈનેય આવી આંખની તકલીફ થઈ નથી, તો પછી એને વારસાગત કઈ રીતે કહી શકાય? આખરે માન્યું કે આને માટે પોતાનું દુર્ભાગ્ય જ કારણભૂત છે. હવે કરવું શું?
જ્યોતિને ભણવાની એવી લગની લાગી હતી કે આમ ઘેર હાથ-પગ જોડીને બેસી રહેવું એને ગમતું નહીં. એની સખીઓ અભ્યાસની વાતો કરે ત્યારે એને એમ થતું કે કેવી સુવર્ણ તક પોતાના હાથમાંથી ઝૂંટવાઈ ગઈ છે અને આંખોને કારણે જીવન કેવું અંધકારમય બની ગયું છે ? એકાએક આખી જિંદગી વેરાન બની ગઈ હોય એવો એને અનુભવ થતો. હવે શું કરવું ? કઈ રીતે આ નિરાશા અને નિષ્ક્રિયતાના દિવસો પસાર કરવા? અને પછી શું ?
અંધકારભર્યા વર્તમાનમાં ઊભા રહીને એ ડરામણા ભવિષ્યને જોઈને ધ્રૂજતી હતી. આખરે એક દિવસે એણે મનોમન નક્કી કર્યું કે આંખની રોશની ચાલી જવાની હોય તો ભલે ચાલી જાય, પણ જ્ઞાનની જ્યોતિ વગર હું જીવી શકીશ નહીં. એવા જીવનનોય અર્થ શો ? આથી
1
**
* K

Page #192

એણે હઠ લીધી. એના પિતાએ એને સમજાવવા માટે કોશિશ કરી, પણ છેવટે પુત્રીની જીદ આગળ પિતાને નમતું જોખવું પડ્યું.
એમણે બીજા નિષ્ણાત ડૉક્ટરની સલાહ લીધી અને એમણે કહ્યું કે જ્યોતિ એની આંખની બરાબર સંભાળ લઈને એનો અભ્યાસ ચાલુ રાખે તો વાંધો નથી. ડૉક્ટરની આવી સલાહથી જ્યોતિના આનંદનો પાર ન રહ્યો. એ તરત જ પોતાની બ્લ્યૂબેલ્સ ઇન્ટરનૅશનલ સ્કૂલમાં દોડી ગઈ અને જઈને એણે એના શિક્ષકોને મળીને કહ્યું કે હવે ત્રણ વર્ષ બાદ એ ફરી આઠમા ધોરણનો અભ્યાસ શરૂ કરશે, પરંતુ એવામાં વળી પાછી એક નવી મુસીબત ખડી થઈ. બીજા પ્રજ્ઞાચક્ષુઓ તો બ્રેઇલ લિપિ જાણતા હોવાને કારણે પુસ્તકો વાંચી શકતા હતા, જ્યારે જ્યોતિ તો જન્મથી અંધ ન હોવાને કારણે ક્યારેય બ્રેઇલ લિપિ શીખી ન હતી. હવે કરવું શું ? હવે કોણ એને સહારો આપે ? પણ મન હોય તો માળવે જવાય, એ રીતે જ્યોતિએ તપાસ કરી અને જાણવા મળ્યું કે નિશાળમાં જે વિષયો શીખવામાં એને મુશ્કેલી પડતી હોય, તો તે શિખવાડવાનું કામ નૅશનલ ઍસોસિએશન ફૉર ધ બ્લાઇન્ડના સેવાભાવી કાર્યકરો કરે છે. આથી ૧૭૫ જ્યોતિ આખો દિવસ નિશાળમાં અભ્યાસ કરે અને પછી એ સંસ્થામાં જઈને પોતે વર્ગમાં સમજી શકી ન હોય એવા વિષયો એના શિક્ષકો પાસેથી શીખી લે.
આમ દિવસ આખો જ્યોતિને અભ્યાસ કરવો પડતો, પરંતુ હૃદયમાં ભણવાનો એવો ઉત્સાહ હતો કે આંખનાં તદ્દન ઓછાં અજવાળાં અવરોધરૂપ બની શક્યાં નહીં. જ્યોતિએ ઉચ્ચતર માધ્યમિકની પરીક્ષા આપી અને તોંતેર ટકા માર્ક મેળવ્યા. એણે મનમાં વિચાર્યું કે પોતાને બાળપણથી રમતગમતમાં રસ છે, તો પછી હવે આગળ અભ્યાસ કરીને રમતગમતની સમીક્ષક બન્યું. એણે આને માટે પત્રકારત્વમાં બી.એ.ની ડિગ્રી સંપાદિત •કરવાનું નક્કી કર્યું. એનામાં એક હિંમત અને ધગશ હતી. એક સમયે એ પોતાના નસીબને દોષ આપતી હતી, આજે એ પોતાના પુરુષાર્થને પ્રોત્સાહન આપતી હતી.
રમતગમતના સમીક્ષક બનવું એ અતિ કઠિન કાર્ય હતું, તેમાં પણ
**

-*

ale l«lehe

Page #193

9/%e lehle
એની ઇચ્છા તો કોઈ ન્યૂઝ ચૅનલને માટે રમત-સમીક્ષક બનવાની હતી. એણે મનોમન વિચાર્યું, “મારામાં શક્તિ છે અને લગની છે, પછી પીછેહઠ કરવી શા માટે ?” પ્રત્યેક મુશ્કેલીને એણે પીછેહઠમાંથી આગેકૂચમાં પરિવર્તિત કરી દીધી હતી.
કૉલેજના અભ્યાસનો પ્રારંભ કર્યો. કૉલેજમાં એન.એસ.એસ. અને એન.સી.સી. જેવી પ્રવૃત્તિ ચાલતી હતી. એના વિકલ્પે રમતગમતની પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લેવાનો હોય. જ્યોતિએ વિચાર્યું કે પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણ વખતે રમતગમતમાં ઘણી ટ્રોફી મેળવી હતી, તો પછી રમતગમતની પ્રવૃત્તિ સ્વીકારું તો ? એ વ્યાયામ-શિક્ષકને મળવા ગઈ. વ્યાયામ શિક્ષકે એની શારીરિક મર્યાદા જાણીને એની ઇચ્છા પર ઠંડું પાણી રેડતાં સલાહ આપી કે ‘ખેલકૂદની વાત છોડી દે. એમાં તારી દૃષ્ટિ-મર્યાદા તારી સૌથી મોટી મર્યાદા બનશે, આથી બહેતર છે કે તું યોગનો વિષય પસંદ કરે. યોગમાં તારે આંખોનો આટલો બધો ઉપયોગ કરવામાં આવશે નહીં.’
વ્યાયામ-શિક્ષકના એ શબ્દોએ જ્યોતિ પર જાદુઈ અસર કરી. જે શબ્દો નિરાશાના ઊંડા દરિયામાં ડુબાડી દે તેવા હતા, એ જ શબ્દોએ જ્યોતિને માટે નૂતન પડકારનું કાર્ય કર્યું. કોઈ એને એમ કહે કે ‘જ્યોતિ, તારે માટે આ શક્ય નથી,’ ત્યારે જ્યોતિના ચિત્તમાં એ અશક્યને શક્ય કરવાનો પ્રબળ સંકલ્પ જાગતો હતો. આથી એણે ખેલકૂદને પોતાના વિષય તરીકે સ્વીકારીને મહેનત શરૂ કરી. હજી માંડ એક મહિનો એણે તાલીમ લીધી અને આંતરકૉલેજ રમતસ્પર્ધાનો સમય આવ્યો. ફરી એક નવો પડકાર. સમયગાળો ઓછો હોવાથી પુષ્કળ પ્રેક્ટિસ કરવાની જરૂર હતી અને એથીય વધુ તો દેખતા લોકો સાથે સ્પર્ધામાં ભાગ લેવાનો હતો.
કૉલેજના અધ્યાપકોએ એમ માન્યું કે આ જ્યોતિ કશું ઝાઝું કરી શકવાની નથી. દોડની સ્પર્ધામાં ઊતરવા માટે અતિ ઉત્સાહી ભલે હોય, પરંતુ નિષ્ફળતા સિવાય બીજું કોઈ પરિણામ નથી. આથી એને માત્ર એક જ સ્પર્ધામાં ભાગ લેવાની તક આપવામાં આવી અને એમાં પણ એને પહેલી ‘લેન’માં સ્થાન આપ્યું, જેથી ઓછું દેખતી જ્યોતિ ‘લેન’ની
~**
K

Page #194

- રાજ
કરવા છે
. મારા by a t
CIટા
જ
તો
ણ
છે. જો તમારા . * ફ રય છે. ફી કરી
જી. હકીકત
તારે.. એ કત છે, ' ', E
પ
*
:
'
મદદ કંદ
ATE IN
|
મ | ય જરારે છે કારણ
જો તe હેઠળ પર વાત કરી છે
"શ
તિ
બહાર પગ મૂકે અને સ્પર્ધા માટે અયોગ્ય ઠરે.
અવગણના અને હતોત્સાહ એ જ્યોતિને માટે રોજની બાબત હતી, પરંતુ એના મકકમ નિશ્ચયની આગળ આ બધી મુશ્કેલીઓ ઓગળી જતી હતી. બન્યું એવું કે દોડની સ્પર્ધામાં જ્યોતિનો પાંચમો ક્રમ આવ્યો અને ખુદ કૉલેજના કોચ એસ. એસ. રાય પણ આશ્ચર્ય પામ્યા. એમણે કલ્પના પણ કરી નહોતી કે હારવા માટે
જ્યોતિ મળ્યુ મેદાનમાં ઉતારેલી આ વિદ્યાર્થિની આવો સારો દેખાવ કરશે.
એકાદ અઠવાડિયા પછી ૨૦૦૩ના જાન્યુઆરી માસમાં દોલતરામ કૉલેજ આયોજિત દૃષ્ટિહીનો માટેની આંતર-કૉલેજ સ્પર્ધા હતી. જ્યોતિએ આ સ્પર્ધામાં ભાગ લીધો. દોડ ઉપરાંત લાંબો કૂદકો, ઊંચો કૂદકો, ૧૭૭ ભાલાફેંક, ગોળાફેંક અને રકાબીફેંક જેવી સ્પર્ધાઓમાં સામેલ થઈ. સાત ચંદ્રકો મેળવ્યા. શ્રેષ્ઠ ખેલકૂદવીરનો ખિતાબ મેળવ્યો. આખી કૉલેજમાં હું
જ્યોતિનું નામ ગુંજવા લાગ્યું. જ્યોતિ લેડી શ્રીરામ કૉલેજની સ્પોટ્સ પ્રેસિડેન્ટ બની અને એની ખેલકૂદની ટીમની સુકાની ઘોષિત થઈ.
એ પછીના ફેબ્રુઆરી મહિનામાં કેનેડાની ક્યુબેકમાં યોજાયેલા પ્રજ્ઞાચક્ષુઓ માટેના રમતોત્સવ માટેની ટ્રાયલ શરૂ થઈ. એમાં પણ જ્યોતિએ ભાગ લીધો. આ માટે ચારસો જેટલા રમતવીરો આવ્યા. આ સમયે જ્યોતિ ઘણી વ્યસ્ત બની ગઈ. રમતગમતની તાલીમ- શિબિરમાં હાજર રહેવું પડે. કલાકો સુધી પ્રેક્ટિસ કરવી પડે. ખોરાકની બાબતમાં ખૂબ સાવચેત રહેવું પડે. વળી અભ્યાસ તો ચાલુ અને વધારામાં કૉલેજની સ્પોર્ટ્સ પ્રેસિડેન્ટ તરીકેની જવાબદારી પણ ખરી. ચારસોમાંથી ચાર ખેલાડીઓની પસંદગી થઈ અને એમાં એક હતી જ્યોતિ મગુ. આ ટ્રાયલ સ્પર્ધામાં એકસો મીટર, બસો મીટર અને ચારસો મીટર દોડમાં જ્યોતિએ
અપંગનાં ઓજસ |

Page #195

વિજય મેળવ્યો. એ પછી કેનેડાના ક્યુબેકમાં યોજાયેલી સ્પર્ધામાં ગઈ, પણ ચંદ્રક ન મળ્યો. ચારસો મીટરની દોડની સ્પર્ધામાં એ બીજી ‘લેનમાં જતાં અયોગ્ય ઠરી. આમ છતાં આ સ્પર્ધામાં રાષ્ટ્ર તરફથી ભાગ લેવાનું મોંઘેરું ગૌરવ તો હાંસલ થયું.
નવી દિલ્હીમાં એ પોતાની લેડી શ્રીરામ કૉલેજની ખેલકૂદની સુકાની બની અને પછી તો એણે બીજાં ક્ષેત્રોમાં પણ ઝંપલાવ્યું. ૨૦૦૩માં એણે તરવાનું શીખવાનો વિચાર કર્યો. એની કૉલેજનાં કોચ મીનાક્ષી પાહુજા તરણસ્પર્ધામાં આંતરરાષ્ટ્રીય વિજેતા બનેલાં હતાં. એમણે જ્યોતિને પ્રોત્સાહન આપ્યું. એવામાં ચોથી રાષ્ટ્રીય તરણસ્પર્ધાની જાહેરાત થઈ. જ્યોતિએ હજી તરવાનું શીખવાની શરૂઆત કરી. ત્રણ અઠવાડિયાં બાદ આ સ્પર્ધા હતી. એણે આને માટે આકરી મહેનત કરી. વળી એને આમાં છેલ્લી ‘લેન” આપવામાં આવી હતી, આથી “પુલની દીવાલ સાથે એ અથડાતી હતી. છતાં સહેજે હિંમત હારી નહીં. ૧૮ રાજ્યના ૨૪૫ જેટલા તરવૈયાઓએ આમાં ભાગ લીધો અને જ્યોતિએ ૫૦ મીટર ફ્રીસ્ટાઇલ સ્પર્ધામાં સુવર્ણચંદ્રક મેળવ્યો. આનાથી સહુને આશ્ચર્ય થયું, પરંતુ ખુદ જ્યોતિ પણ આશ્ચર્ય પામી. ત્રણ અઠવાડિયાની મહેનત કેવો રંગ લાવી !
એણે ફેશન શોમાં પણ ભાગ લીધો અને વિખ્યાત ડિઝાઇનર રિતુ | બેરીના ફેશન શોમાં એણે કેટવોક કર્યું. જોકે ફૅશન એ એનો વિષય નથી એમ દૃઢપણે માને છે. - આજે જ્યોતિ રોજના અઢાર-અઢાર કલાક આકરી મહેનત કરે છે. સવારે બસમાં બેસીને કૉલેજમાં અભ્યાસ માટે જાય છે. વિવિધ રમતસ્પર્ધાનું કૉલેજને માટે આયોજન કરે છે. પછી સ્વિમિંગ માટે તાલીમ લેવા લાજપતનગરના કેન્દ્રીય વિદ્યાલયમાં જાય છે. સાંજે વળી બ્લાઇન્ડ રિલીફ ઍસોસિએશનના કયૂટર ક્લાસમાં જાય છે. વાળુ કર્યા પછી વળી ડિસર્ટેશન માટે લેખન-વાચન કરે છે. સાથોસાથ મનમાં ધ્યેય છે દેશની શ્રેષ્ઠ રમતસમીક્ષક બનવાનું. જ્યોતિ એ સિદ્ધ કરવા માગે છે કે પોતે બીજા લોકો જેવી જ શક્તિ અને ક્ષમતા ધરાવે છે અને એણે એક પછી એક ક્ષેત્રોમાં પોતાનો આ દૃઢ નિશ્ચય આત્મશ્રદ્ધાથી સિદ્ધ કરી બતાવ્યો છે.
૧૭૮
અપંગનાં ઓજસ

Page #196

કે આ
# જ કરવા રોડની
મુશ્કેલીઓને મહાd seનારી
હૉસ્પિટલના પલંગ પર સૂતેલી ૧૪ વર્ષની નેટલીની આંખોમાં સ્વપ્નો એટલાં બધાં હતાં કે એને ઊંઘ આવતી નહોતી ! બાળપણથી એણે સેવેલું એક સ્વપ્ન એની આંખમાં રમતું હતું. એ સ્વપ્ન હતું આંતરરાષ્ટ્રીય તરણ સ્પર્ધાઓમાં પોતાના દેશ વતી ભાગ લેવાનું અને એને રાષ્ટ્રને ગૌરવ આપે તેવા ચંદ્રકો હાંસલ કરવાનું ! નાની છોકરીનાં આ મોટાં સ્વપ્નો હતાં.
દક્ષિણ આફ્રિકાના કેપટાઉન શહેરમાં આવેલી વિલ્બર્ગ ગર્લ્સ હાઈસ્કૂલમાં અભ્યાસ કરતી આ છોકરીએ સાવ નાની ઉંમરે સ્વિમિંગ પુલમાં તરવાનું શરૂ કરી દીધું. નાની વયની નેટલીની તરવાની નિપુણતા જોઈને સૌ કોઈ એમ કહેતું કે નેટલી ચાલતાં શીખી, તે પહેલાં તરતાં શીખી છે ! અને બન્યું પણ એવું કે નવ-દસ વર્ષની નેટલી રાષ્ટ્રીય સ્પર્ધાઓમાં ઉત્સાહભેર ભાગ લેવા માંડી અને તેરમા વર્ષે તો એણે આંતરરાષ્ટ્રીય તરણસ્પર્ધાઓમાં ભાગ લેવાનો પ્રારંભ કરી દીધો ! - આખો દેશ નેટલી પર આશાભરી આંખ માંડીને બેઠો હતો. આટલી નાની વયે આવી અપ્રતિમ સિદ્ધિ મેળવનાર નેટલી દેશને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધાઓમાં કેવું ગૌરવભર્યું સ્થાન આપશે એને વિશે ચર્ચાઓ ચાલતી હતી. અખબારોમાં એના સમાચારો ચમકતા હતા. નેટલી એના પ્રયત્નોમાં કોઈ કચાશ રાખતી નહી. શાળાનો અભ્યાસ પૂરો થતાં એ સીધી સ્વિમિંગ પુલમાં પહોંચી જતી. નિષ્ણાત કોચની નિગાહબાની હેઠળ એ તાલીમ .લેતી. તરવાના જુદા જુદા પ્રકારોમાં તો એ નિપુણ બની ગઈ હતી, પણ હવે એ કેટલી ઝડપથી સ્પર્ધા પૂરી કરી શકે, તેનો અંદાજ મેળવતી હતી.
ચૌદ વર્ષની છોકરીના જીવનમાં આનંદનો ધોધ વહેતો હતો, ત્યારે એકાએક શોકની કાલિમા છવાઈ ગઈ. નિશાળેથી સ્વિમિંગ પુલમાં પ્રેક્ટિસ
૧૭૯

Page #197

કરીને પાછી આવતી સ્કૂટર-સવાર નેટલીને અકસ્માત નડ્યો. સામેથી ધસમસતી આવતી મોટરે નેટલીને ફંગોળી દીધી અને સ્કૂટર પરથી ઊછળીને એ જોરથી રસ્તા પર પટકાઈ. લોકો દોડી આવ્યા. એને તાત્કાલિક હૉસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવી. એના ડાબા પગે ઠેર ઠેર ઈજાઓ થઈ હતી, હાડકાંઓ ભાંગી ગયાં હતાં અને એ એવો છુંદાઈ ગયો હતો કે ડૉક્ટરોને ઓપરેશન કરીને એના ડાબા પગના ઘૂંટણથી નીચેનો પગ કાપી નાખવો પડ્યો.
સમગ્ર દેશની નેટલી પર રાખેલી આશા પર પાણી ફરી વળ્યું. લોકોએ અફસોસનાં આંસુ સાર્યા. અખબારોએ લખ્યું કે એક અત્યંત આશાસ્પદ રમતવીર અકાળે મૂરઝાઈ ગઈ અને સૌની વાત પણ સાચી હતી, કારણ કે નેટલીની તરવા માટેની લગની, એની કુશળતા અને એની તીવ્ર સ્પર્ધાત્મક વૃત્તિને સહુ કોઈ જાણતા હતા, પણ હવે એ બધી વાત ભૂતકાળ બની ગઈ.
બધા આ દુઃખદ ઘટનાને વિસરી જવાની કોશિશ કરતા હતા, ત્યારે પથારીમાં પડ્યા પડ્યા નેટલી ભવિષ્યનું સર્જન કરતી હતી. ચોમેર નિરાશાનાં કાળાં વાદળો ઘેરાયેલાં હતાં, તે સમયે નેટલીના ચિત્તમાં આશાનાં કિરણો ફૂટી નીકળ્યાં હતાં. એ વિચારતી કે એની ઓલમ્પિક સ્પર્ધામાં ભાગ લેવાની ઇચ્છા હતી, હવે એ એક નહીં પણ બે પ્રકારની ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં ભાગ લઈ શકશે ! એક વિકલાંગો માટેની ઑલિમ્પિક સ્પર્ધા અને બીજી સશક્તો માટેની ઑલિમ્પિક સ્પર્ધા. ડાબો પગ કપાઈ ગયો, એથી દુ:ખના દરિયામાં ડૂબી જવાને બદલે એણે હિંમતથી વિચાર્યું કે મારા જીવન સાથે તરવાનું અભિન્નપણે જોડાયેલું છે અને મારા સ્વપ્ન સાથે ઑલિમ્પિક સ્પર્ધા સદા સાથે રહેલી છે.
સ્વપ્નો સેવવાં સરળ હતાં, પણ વાસ્તવિકતા વધુ ગંભીર અને વિકરાળ રૂપ લેતી હતી. સત્તર વર્ષની નેટલીને ૨૦૦૧ના ફેબ્રુઆરી મહિનામાં આ અકસ્માત થયો. ઘૂંટણ નીચેનો ડાબો પગ કપાવવો પડ્યો અને ત્રણ મહિના તો એને પલંગમાં સૂઈ રહેવું પડ્યું. ધીરે ધીરે એ માંડ માંડ ટેકો લઈને ચાલતી થઈ. જેવું એણે ચાલવાનું શરૂ કર્યું કે તરત જ એના મનમાં તરવાના વિચારો જાગ્યા. બસ, એક જ લગની કે ક્યારે
અપંગનાં ઓજસ 6િ |

Page #198

મિ
-
રામ
કાકી કાકી
જા કે નદી
સ્વિમિંગ પુલ પાસે જવું અને તરવા લાગું.
કેટલાક મિત્રોએ કહ્યું કે નેટલી હવે, તરવાની વાત તું છોડી દે ! હવે બટર ફ્લાય, બૅક સ્ટ્રોક, ફ્રી સ્ટાઇલ અને બ્રેસ્ટ સ્ટ્રોક એ બધી સ્પર્ધાઓમાં ભાગ લેવાનો વિચાર માંડી વાળ; પરંતુ નેટલીને તો જીવનમાં એક જ સ્વપ્ન આવતું હતું અને તે તરણસ્પર્ધાનું.
નેટલી ડુ ટોટ ચૌદ વર્ષની વયે એણે કુઆલાલુપુરમાં ખેલાયેલી કૉમનવેલ્થ સ્પર્ધામાં પોતાના દેશ વતી ભાગ લીધો હતો. એ સમયે એનામાં પૂરું જોશ હતું; પરંતુ એ પછી અકસ્માત થતાં થોડો સમય એને તરણસ્પર્ધામાંથી નિવૃત્તિ લેવી પડી. ફરી પાછી અઢાર વર્ષની વયે એ સ્વિમિંગ પુલમાં તરવા લાગી, એટલું જ નહીં, પણ વિકલાંગો માટેની જુદી જુદી સ્પર્ધાઓમાં ખેલવા લાગી.
૨૦૦૨માં લંડનના માંચેસ્ટર શહેરમાં વિકલાંગો માટેની કૉમનવેલ્થ સ્પર્ધા યોજાઈ. એમાં ૫૦ મીટર ફ્રી સ્ટાઇલ અને ૧૦૦ મીટર ફ્રી . સ્ટાઇલમાં નેટલીએ ભાગ લીધો, એટલું જ નહીં, પણ એણે પ0 મીટર છે અને ૧૦૦ મીટરમાં નવો વિશ્વવિક્રમ સર્યો. એનો ડાબો પગ કપાયેલો હતો તેમ છતાં એનું હૈયું અને એની હિંમત એટલાં જ મજબૂત હતાં. આથી એણે વિચાર્યું કે એ શા માટે ખુલ્લી સ્પર્ધામાં ભાગ ન લઈ શકે ? આથી એણે કૉમનવેલ્થની ૮૦૦ મીટરની ફ્રી સ્ટાઇલમાં ભાગ લેવાનું નક્કી કર્યું. સશક્ત માનવીઓની સ્પર્ધામાં જીતવાનો એની સામે પડકાર હતો. નેટલી એના અંતિમ રાઉન્ડ સુધી પહોંચી અને જગતમાં એક નવી સિદ્ધિ હાંસલ કરી. આજ સુધી કોઈ પણ વિકલાંગ ખેલાડી સશક્ત ખેલાડીઓની સ્પર્ધામાં ફાઇનલ રાઉન્ડ સુધી પહોંચી શક્યો નહોતો.
માન્ચેસ્ટરની કૉમનવેલ્થ સ્પર્ધા સમયે નેટલીની શક્તિએ સૌનું ધ્યાન ખેંચ્યું. એને કૉમનવેલ્થ સ્પર્ધાના સૌથી વધુ વિશિષ્ટ ખેલાડીને
અપંગનાં ઓજસ

Page #199

મળતો ડેવિડ ડિક્સન એવૉર્ડ એનાયત થયો, ત્યારે નેટલીના આનંદનો પાર ન રહ્યો.
હવે એણે મનોમન નક્કી કર્યું કે ભલે એ વિકલાંગ હોય; પરંતુ એણે સશક્ત ખેલાડીઓ સામે પોતાની શક્તિ બતાવી છે અને હવે બાળપણની ઑલિમ્પિક સ્પર્ધામાં ભાગ લેવાની કલ્પના સાકાર કરવી છે. આને માટે નેટલી સખત મહેનત કરવા લાગી, કુશળ કોચ પાસે તાલીમ લેવા માંડી અને પછીના જ વર્ષે ઑલ આફ્રિકન ગેમ રમાઈ, ત્યારે ૮૦૦ મીટરની ફ્રી સ્ટાઇલ સ્પર્ધામાં સશક્ત ખેલાડીઓ વચ્ચે રમીને સુવર્ણચંદ્રક હાંસલ કર્યો. ખેલકૂદના ઇતિહાસમાં કોઈ પણ વિકલાંગ પુરુષ કે સ્ત્રી-ખેલાડીએ આવી સિદ્ધિ મેળવી નહોતી. એ પછી આક્રો-એશિયન ગેમ્સ ખેલાઈ અને એમાં તો કેટલી બે-બે ચંદ્રકો મેળવી લાવી. ૮૦૦ મીટરની ફી સ્ટાઇલ સ્પર્ધામાં એને બીજા મે આવનારને મળતો રોપ્ય ચંદ્રક મળ્યો અને ૪૦૦ મીટર ફ્રિ સ્ટાઇલ તરણસ્પર્ધામાં એને ત્રીજા ક્રમે આવનારને મળતો કાંસ્ય ચંદ્રક મળ્યો.
૨૦૦૧માં જેનાં સઘળાં શમણાં અકસ્માતને કારણે ખાખ થઈ ગયાં હતાં; પરંતુ એ નિરાશા અને હતાશાને ફગાવીને નેટલી ડૂ ટ્રોઇટ સતત આગળ વધતી રહી. જીવનમાં ઘણી ક્ષણો એવી આવતી કે જ્યારે સશક્ત ખેલાડીઓની સ્પર્ધામાં એની અવગણના થતી; પરંતુ એની શક્તિશાળી ૨મત પાણીમાં માર્ગ કાઢે તેમ એને આગવી પ્રતિષ્ઠા આપતી હતી.
૨૦૦૪માં ગ્રીસના પ્રાચીન શહેર એથેન્સમાં ઑલિમ્પિક સ્પર્ધા રમાઈ. ઑલિમ્પિક સ્પર્ધાના જન્મસ્થળ એવા આ શહેરમાં યોજાયેલી સ્પર્ધામાં ભાગ લેવાની નેટલીની તીવ્ર ઇચ્છા હતી; પરંતુ એ થોડાંકને માટે ઑલિમ્પિકમાં ખેલવાની યોગ્યતા હાંસલ કરવામાં નિષ્ફળ નીવડી. નિષ્ફળતા નેટલીને માટે અવરોધરૂપ નહોતી; પરંતુ એ એના પ્રયત્નોને પડકારનારી હતી અને તેથી એણે એ જ શહેરમાં ખેલાયેલી પેરાલિમ્પિકમાં ભાગ લીધો અને ખેલજગતમાં એક સનસનાટી મચાવી દીધી. આમાં નેટલીએ પાંચ-પાંચ સુવર્ણચંદ્રક મેળવ્યા અને એક રોપ્ય ચંદ્રક મેળવ્યો.
ફરી ૨૦૦૬માં કૉમનવેલ્થ સ્પર્ધાનો સમય આવ્યો. નેટલીને ગમતી આ સ્પર્ધામાં એણે ઝુકાવ્યું અને ઑસ્ટ્રેલિયાના મેલબોર્ન શહેરમાં ખેલાયેલી
૧૮૨
અપંગનાં ઓજસ

Page #200

ડ પરના જીએ
રાપર
ની રજા ના
આ
કી
આAMABAWEEKANANIS
, અને જો મા
TAT ની , ધ, ફટાર છે અને તે
સર્વકાલીન શ્રેષ્ઠ વિકલાંગ ખેલાડી આ સ્પર્ધામાં નેટલીએ ઇંગ્લેન્ડના માન્ચેસ્ટરમાં કરેલા દેખાવનું પુનરાવર્તન કર્યું. એણે બે સુવર્ણચંદ્રકો હાંસલ કર્યા. ત્યારબાદ ૨૦૦૯માં વિકલાંગો માટેની વિશ્વ સ્વિમિંગ સ્પર્ધામાં નેટલીએ છ સુવર્ણચંદ્રકો હાંસલ કરીને સૌને ચકિત કરી દીધા. ૨00૮ની બીજી ઑલિમ્પિકમાં દસ કિલોમીટર ૧૮૩ ઓપન વૉટર સ્પર્ધામાં એણે ભાગ લીધો. એ પૂર્વેની આવી સ્પર્ધામાં નેટલી ચોથા ક્રમે આવી હતી. જ્યારે બિજિંગમાં એણે ઓલિમ્પિકમાં હું પહેલી વાર પ્રવેશ મેળવ્યો, એટલું જ નહીં, પણ આ સ્પર્ધામાં વિજય રે મેળવનાર કરતાં એનો સમય માત્ર ૫.૧ સેકન્ડ ઓછો હતો. એ પછી છું ૨૦૦૮ની વિકલાંગો માટેની પેરાલિમ્પિકમાં એણે ભાગ લીધો અને છે ચંદ્રકો મેળવ્યા. ૨૦૦૮નું આ વર્ષ નેટલીને માટે યાદગાર બની રહ્યું. આનું કારણ એ કે ૨૦૦૮માં દક્ષિણ આફ્રિકામાં ઓલિમ્પિક સ્પર્ધા અને પેરાલિમ્પિક સ્પર્ધા બંને ખેલાઈ. આ બંને સ્પર્ધાઓના સમયે એના ઉદ્ઘાટન સમયે દક્ષિણ આફ્રિકાની ઑલિમ્પિક કમિટીએ નેટલીને ધ્વજ લઈને સૌથી આગળ કૂચ કરવાનું સન્માન આપ્યું હતું. - ૨૦૧૦ની ૧૦મી માર્ચ નેટલીને માટે એક યાદગાર દિવસ બની રહ્યો. આ દિવસે નેટલીને “લોરેસ વર્લ્ડ સ્પોક્સપર્સન ઓફ ધી ઇયર વિથ એ ડિસેબિલિટીનો એવોર્ડ મળ્યો અને આ એવૉર્ડ એને એ માટે આપવામાં આવ્યો કે આજ સુધી સશક્ત અને વિકલાંગ ખેલાડીઓ વચ્ચે વ્યવહાર

Page #201

જગતમાં અને રમતજગતમાં એક પ્રકારની ભેદ રેખા દોરવામાં આવતી હતી. સશક્તો માટે એક પ્રકારની સ્પર્ધા હોય અને વિકલાંગો માટે બીજા પ્રકારની સ્પર્ધા હોય; પરંતુ નેટલીએ એના અથાગ પરિશ્રમ અને દૃઢ સંકલ્પથી સશક્તો અને વિકલાંગ વચ્ચેના ભેદની દીવાલને ભાંગી નાખી અને વિકલાંગ ખેલાડી પણ સશક્તો જેવી કામયાબી મેળવી શકે છે તે પુરવાર કરી આપ્યું.
કોઈ સામાન્ય નહીં, પણ આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાની ઉચ્ચ સ્પર્ધામાં વિજય હાંસલ કર્યા અને એમ કહેવામાં આવે છે કે નેટલીએ સુવર્ણચંદ્રકો મેળવ્યા; પરંતુ એનાથીયે વિશેષ એણે દક્ષિણ આફ્રિકાના પ્રજાજનોના હૃદયમાં સ્થાન મેળવ્યું અને તેથીયે વિશેષ આખી દુનિયાના દિલનો સ્નેહ એણે પોતાની શક્તિથી જીતી લીધો. ઑલિમ્પિકમાં પહેલી વાર સ્થાન મેળવનારી આ વિકલાંગ યુવતીએ દસ કિલોમીટરની મેરેથોન તરણસ્પર્ધામાં સોળમું સ્થાન મેળવીને વિશ્વમાં એક નવો ચીલો ચીતરી આપ્યો.
તરવાની સાથે દોડવાની નેટલીની પ્રબળ ઇચ્છા હતી. કુગર નૅશનલ ન પાર્કમાં જઈને એને દોટ લગાવવી હતી. એ આ પાર્કમાં ગઈ અને દોડ લગાવી.
નેટલી સ્વપ્નાં સેવવામાં માને છે અને સ્વપ્નસિદ્ધિ ન થાય, ત્યાં | સુધી એ જંપીને બેસતી નથી. પોતાના જીવનના અનુભવો વિશે આજે એ નિશાળો, કંપનીઓ અને બીજાં મંડળોમાં વક્તવ્ય આપતાં કહે છે :
પ્રત્યેક વ્યક્તિના જીવનમાં શુભ અને અશુભ સમય આવતો હોય છે; પરંતુ આપણે હંમેશાં શુભનો વિચાર કરવો જોઈએ અને એની ઉજવણી કરવી જોઈએ. અશુભ બાબતો કે વિચારો ઘણી વાર આપણા જીવનમાં અવરોધરૂપ બને છે. સારી અને ખરાબ પરિસ્થિતિનો સામનો કઈ રીતે કરવો અને એમાંથી કઈ રીતે શુભને પ્રગટ કરવું એ મારી જીવનયાત્રા બતાવે છે. મેં મુશ્કેલીઓને ઓળંગવા માટે જે કંઈ કર્યું અને એમાંથી હું જે કંઈ શીખી તે કોઈ પણ વય, જાતિ, પ્રજા, ધર્મ કે રાષ્ટ્રીયતા ધરાવતી અથવા તો આર્થિક રીતે સધ્ધર કે અભાવગ્રસ્ત સહુ કોઈ કરી શકે છે. આત્મશ્રદ્ધા રાખવી એ એક અસાધારણ શક્તિ છે. એને રોજિંદા જીવનમાં કઈ રીતે વાપરવી તે મહત્ત્વની બાબત છે.”
અપંગનાં ઓજસ
Wકે
છે ?

Page #202
રમતગમતના સાહિત્યનું અનોખું અને પ્રેરક પુસ્તક અનાદિ કાળથી માનવજાતને અવલોકતા આવેલા જગતની સામાન્ય માન્યતા એવી છે કે સંજોગો જ માનવને ઘડે છે. આ માન્યતા સવશે સાચી નથી. એ સત્ય તો જગતના કેટલાક અપંગોએ પોતાની પ્રબળ ઇચ્છાશક્તિની આંચમાં અપંગ તરીકેની પોતાની લઘુગ્રંથિ ઓગાળી નાખીને પોતાના દેઢ સંકલ્પબળે અકલ્પનીય સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કર્યાનાં દૃષ્ટાંતો પરથી સમજાય છે. કેવળ માનસિક ક્ષેત્રે જ નહિ, પણ શારીરિક ક્ષેત્રે પણ અપંગ માનવીઓએ પોતાની ઉત્કટતમ ઇચ્છાશક્તિ (Will Power)થી આવી સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કયોના તેમજ ૨મતગમત ક્ષેત્રે પણ એવા દેઢનિશ્ચયી માનવીઓએ વિક્રમ નોધાવ્યા સુધ્ધાંનાં કેટલાંક દૃષ્ટાંતો મળી આવે છે. વિવિધ દેશો અને જાતિઓનાં આવાં દૃષ્ટાંતો ભાઈશ્રી કુમારપાળ દેસાઈએ પોતાના પુસ્તક “અપંગનાં ઓજસ''માં વિવેકપૂર્વક સંકલિત કરીને એક નવા-નોખા જ પ્રકારનું પ્રેરક અને સચિત્ર પુસ્તક રજૂ કર્યું છે. આપણે હજી રમતગમતના સાહિત્યને “સાહિત્ય” તરીકે લેખતા થયા નથી, પણ પાશ્ચાત્ય દેશમાં તો એવું સાહિત્ય “સાહિત્ય’માં જ લેખાય છે એટલું જ નહિ, પણ વિપુલ પ્રમાણમાં પ્રગટ થાય છે. કેવળ વિદેશીય જ નહિ, પણ ભારતીય અને ગુજરાતી અપંગોનાં દૃષ્ટાંતો પણ આ પુસ્તકમાં મળી આવે છે. પુસ્તકની ભાષા સરળ, સંસ્કારી અને તેજસ્વી છે. મને જાણ છે. ત્યાં સુધીઆવું પુસ્તક અંગ્રેજીમાં પણ પ્રગટ થયું નથી.’ - શ્રી ચાંપશી વિ. ઉદેશી આદ્ય તંત્રી : ‘નવચેતન’ 9 ll7 8 9 3 8 ] No 6 1 0 3 9 || 3. 125 anal