________________
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧/ શ્લોક-૨ ટીકાર્ય :
“ઘ' થાવ ..... નિર્વવા કૃતિ || ધન ધાન્ય, ક્ષેત્ર, વાસ્તુ, દ્વિપદ, ચતુષ્પદના ભેદથી અનેક પ્રકારના ભેદવાળું અને ચાંદી, સુવર્ણ, મણિ, મોતી, શંખ, શિલા-પ્રવાલાદિ ભેદવાળું, ધનપતિના ધનતી ઋદ્ધિ સાથે પ્રતિસ્પર્ધા કરે તેવું અને તીર્થના ઉપયોગના ફલવાળું ધન=સંસારથી તરવા માટેનું કારણ બને એવા ભગવદ્ભક્તિ આદિ અનુષ્ઠાનમાં ઉપયોગી થાય તેવા ફલવાળું ધન, જે આપે છે તે તેવું છે=જે ધર્મ આપે છે તે ધર્મ ધનને દેનારો છે.
કોને ધન આપનારું છે ? તેથી કહે છે – ધનના અર્થી જીવોને=ધન વગર ગૃહસ્થોને કાંઈ નથી તેવી બુદ્ધિના કારણે ધન વિષયક અતિ સ્પૃહાવાળા જીવોને, ધનને દેનારો ધર્મ કહેવાયો છે. શાસ્ત્રમાં કહેવાયો છે ધર્મ જ એ પ્રકારનાં બીજા પાદ સાથે પ્રથમ પાદનો સંબંધ છે, તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે ધર્મ જ ધનાર્થીઓને ધન દેનારો કહેવાયો છે. અને કામીઓને કામની અભિલાષવાળા જીવોને મનોહર, અક્લિષ્ટ પ્રકૃતિવાળા, પરમ આહલાદને દેનારા, પરિણામસુંદર, શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શસ્વરૂપવાળા, ઇન્દ્રિયોના અર્થોરૂપ કામો છે. ત્યારપછી સર્વ એવા તે કામો=સર્વકામો એ પ્રમાણે સમાસ કરવો અને તે કામોને આપે છે તે સર્વકામદ.
આનાથી એ ફલિત થાય કે કામી જીવોને સુંદર એવા કામોને આપનાર ધર્મ જ કહેવાયો છે. આ રીતે અભ્યદયફલપણાથી ધર્મને કહીને નિઃશ્રેયસફલપણાથી કહે છે=ધર્મને કહે છે.
ધર્મ જ બીજું કાંઈ નહિ, અપવર્ગને મોક્ષને, પરંપરાથી અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિ ગુણસ્થાનાદિ આરોહણરૂપ પરંપરાથી અથવા સુદેવત્વ-સમાનુષત્વ આદિરૂપ પરંપરાથી સાધક છે=સુતરના તાંતણા જેમ પટના સાધક છે તેમ સ્વયં પરિણામ કારણભાવને પામીને તિવર્તક છે=મોક્ષ નિષ્પાદક છે. મૂળ શ્લોકમાં ધર્મને અપવર્ગનો સાધક કહ્યો, તેથી અપવર્ગ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે –
જાતિ જન્મ, જરા-મરણાદિ દોષો અપવૃજત થાય છે ઉચ્છદ પામે છે આમાં, એ અપવર્ગ છેમોક્ષ છે.
તિ’ શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિ અર્થે છે. રા. ભાવાર્થ :
અવતરણિકામાં કહેલ કે બુદ્ધિમાન પુરુષો ફલપ્રધાન પ્રવૃત્તિ કરનારા હોય છે, તેથી આદિમાં ગ્રંથકારશ્રી ધર્મનું ફલ બતાવે છે.
આનાથી એ ફલિત થાય કે ધર્મનાં જે ત્રણ ફલ બતાવ્યાં છે તે ફલના અર્થીએ ધર્મમાં જ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. તે ધર્મનાં ત્રણ ફલો આ પ્રમાણે છે – (૧) ધનના અર્થીને ધન આપનાર :
જે જીવોને સંસાર અવસ્થા જીવની વિડંબનારૂપ જણાય છે અને સંસારથી પર એવી મુક્ત અવસ્થા
