________________
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૧ | શ્લોક-૧, ૨
પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં વર્ણન કરાયેલા શબ્દોથી વાચ્ય ધર્મનું સ્વરૂપ છે. જેનાથી ધર્મના સ્વરૂપનો બોધ થાય છે. તે બોધ અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરીને જીવ ધર્મના અંતિમ ફળરૂપ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે, તેથી પ્રસ્તુત ગ્રંથની શબ્દરાશિ એ અભિધેય એવા ધર્મના સ્વરૂપની વાચક છે અને તેનાથી વાચ્ય ધર્મનું સ્વરૂપ છે, તેથી ધર્મ અને પ્રસ્તુત ગ્રંથ વચ્ચે અભિધાન-અભિધેય રૂપ અથવા વાચ્ય-વાચકરૂપ સંબંધ છે. આ પ્રકારના સંબંધનું જ્ઞાન થવાથી શ્રોતાને નિર્ણય થાય છે કે પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં કહેલાં દરેક વચનો ધર્મના સ્વરૂપને જ માત્ર કહેનારાં છે, અન્ય કોઈ વસ્તુને કહેનારાં નથી. આ ગ્રંથના અધ્યયનનું સાક્ષાત્ ફળ ધર્મના સ્વરૂપનો યથાર્થ બોધ છે, તેથી ગ્રંથનું પ્રયોજન શ્રોતાને ધર્મના સ્વરૂપનો બોધ કરાવવાનું છે અને તે શ્રોતા ધર્મના સ્વરૂપને જાણીને સ્વભૂમિકા અનુસાર ધર્મને સેવે તો ક્રમસર ઉત્તર ઉત્તરના ધર્મને પામીને ધર્મના અંતિમ ફળરૂપ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે, તેથી પ્રસ્તુત ગ્રંથના અધ્યયનનું અંતિમ પ્રયોજન મોક્ષ છે.
વળી, ગ્રંથકારશ્રીનું પ્રસ્તુત ગ્રંથ રચવાનું અનંતર પ્રયોજન જીવોને ધર્મનો બોધ કરાવીને તેમના ઉપર ઉપકાર કરવાનું છે પરંતુ અન્ય કોઈ માન-ખ્યાતિ આદિનું પ્રયોજન નથી.
વળી, યોગ્ય જીવોને ધર્મમાં યોજન કરવાની પ્રવૃત્તિ કુશલ અનુષ્ઠાનરૂપ છે, તેથી યોગ્ય જીવોના ઉપકાર માટે કરાતી ગ્રંથરચના કુશલ અનુષ્ઠાનરૂપ થવાને કારણે ગ્રંથકારશ્રી માટે પણ પરંપરાએ મોક્ષનું કારણ છે, તેથી ગ્રંથકારશ્રીનું પણ અંતિમ પ્રયોજન મોક્ષ છે.
શ્રોતાનું અનંતરપ્રયોજન ધર્મનો બોધ છે અને પરંપરપ્રયોજન મોક્ષ છે, એમ કહેવાથી એ ફલિત થાય કે કોઈ યોગ્ય શ્રોતા કોઈ કારણે અનેક ગ્રંથો ભણી શકે તેમ ન હોય છતાં ધર્મના પરમાર્થને પ્રાપ્ત કરવા અત્યંત ઇચ્છે છે, તેવો શ્રોતા પ્રસ્તુત ગ્રંથને પુનઃ પુનઃ વાંચીને તેના હાર્દને સ્પર્શવા યત્ન કરે તો તે યોગ્ય શ્રોતા અવશ્ય આ ગ્રંથના બળથી સ્વભૂમિકાના ધર્મને સેવવાની દિશાને પ્રાપ્ત કરે છે. ત્યારપછી શક્તિ અનુસાર સદા તે ધર્મને સેવવા યત્ન કરે તો પરિમિત ભવોમાં તે શ્રોતા અવશ્ય મોક્ષફળને પ્રાપ્ત કરે છે; કેમ કે સર્વજ્ઞના એક પણ વચનથી અનંતા આત્માઓ મોક્ષમાં ગયા છે અને પ્રસ્તુત ગ્રંથ સર્વજ્ઞના વચનરૂપ જ છે. III
અવતરણિકા :
'धर्मबिन्दुं प्रवक्ष्यामी'त्युक्तम्, अथ धर्मस्यैव हेतुं स्वरूपं फलं च बिभणिषुः ‘फलप्रधानाः प्रारम्भा मतिमतां भवन्ति' इति फलमेवादौ, तदनु हेतुशुद्धिभणनद्वारेण धर्मस्वरूपं चोपदर्शयन्निदं श्लोकद्वयमाह - અવતરણિકાર્ચ -
ઘર્મબિંદુને હું કહીશ એ પ્રમાણે શ્લોક-૧માં કહ્યું. હવે ધર્મના જ હેતુ, સ્વરૂપ અને ફલને કહેવાની ઈચ્છાવાળા ગ્રંથકારશ્રી “મતિમાન પુરુષો ફળપ્રધાન પ્રારંભવાળા હોય છે” એથી ફલને જ આદિમાં, અને ત્યારપછી હેતુશુદ્ધિના કથન દ્વારા ધર્મના સ્વરૂપને બતાવતાં આ શ્લોકદ્રયને આગળમાં બતાવે છે એ શ્લોક-૨ અને ૩, કહે છે –
