Book Title: Tirthankar Ek Anushilan
Author(s): Purnapragnashreeji, Himanshu Jain
Publisher: Purnapragnashreeji, Himanshu Jain
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002463/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana sAdhvI pUrNaprajJA zrI jI ALAM Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||jyntu viitraagaaH|| // zrI Atma-vallabha-samudra-indradinna-nityAnanda sUri sadgurubhyo nmH|| tIrthaMkara : eka anuzIlana * zubhAzIrvAda * vartamAna gacchAdhipati, zAntidUta, jainAcArya zrImad vijaya nityAnanda sUrIzvarajI ma.sA. * lekhana-saMgrahaNa * zAsanadIpikA mahattarA sAdhvI sumaMgalAzrI jI kI praziSyA pravacanaprabhAvikA, viduSI sAdhvI pUrNaprajJAzrI jI ma. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / tIrthaMkara : eka anuzIlana zubhAzIrvAda : AcArya zrImad vijaya nityAnanda sUrIzvarajI 0 lekhana va saMgrahaNa : sAdhvI pUrNaprajJAzrI jI 0 sampAdana : himAMzu jaina 'ligA' 9 saMskaraNa : .. prathama, 2016 / pratiyA~ : 1000 mUlya : Rs 250 prApti sthAna : 1. zrI mahAvIra zikSaNa saMsthAna rAnI sTezana, jilA-pAlI (rAja.) 306115 2. zrI AtmAnanda jaina sabhA 2/88, rUpanagara, dillI-110007 saMkalpanA : nidhi kampyUTarsa, jodhapura (rAja.) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana ananta karuNA nidhAna, kRpA nidhAna, parama vItarAgI tIrthaMkara paramAtmA dharmasaMgha ke pitA haiN| isa vizva kI sarvAdhika puNyavaMta aura atizayakArI vibhUtiyoM meM tIrthaMkara paramAtmA kA sthAna sarvotkRSTa hai| aisI vizvavaMdyavibhUti dvArA saMsthApita 'tIrtha' yugoM-yugoM se vizva ko Alokita karatA AyA hai| viziSTa puNyodaya se isa durlabha mAnavajIvana meM hameM bhI aise tAraka tIrthaMkara kI kalpataru-sama-chAyA prApta huI hai| hama pratidina 'Namo arihaMtANaM' kA uccAraNa kara arihaMta yAnI tIrthaMkara prabhu ko namaskAra karate haiM kintu kaI vyakti arihaMta paramAtmA ke jIvana se anabhijJa haiM, unake vyaktitva se aparicita haiN| Aja ke yuvA varga meM tIrthaMkara paramAtmA ke bAhya aura AbhyaMtara rUpa tathA svarUpa ko jAnane kI tIvra jijJAsA hai| tIrthaMkara kauna hote haiM, kaise banate haiM, kaise jIte haiM, hamAre lie kaise upakArI haiM, kyoM vaMdanIya-pUjanIya-stavanIya haiM, ityAdi anekAneka prazna kaI logoM ke mAnasa paTala para Ate haiN| zAsanadIpikA mahattarA sAdhvI sumaMgalAzrI jI ma. kI praziSyA viduSI sAdhvI pUrNaprajJAzrI jI ne pAThakavRnda kI aisI bhAvanA ko mUrtarUpa dete hue tIrthaMkara viSayaka AgamoM-graMthoM-zAstroM meM yatratatra bikharI sAmagrI kA yathocita saMkalana kara use sarala-sarasa bhASA meM 'tIrthaMkara : eka anuzIlana' pustaka rUpa meM prastuta kiyA hai| unake isa mahanIya prayAsa kI bhUri-bhUri anumodnaa| unake isa puruSArtha se samyagjJAna kA pracAra hogA evaM pAThakagaNa lAbhAnvita hoMge, yahI bhAvanA..... - vijaya nityAnanda sUri Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala AzIrvAda . sAdhvI zrI pUrNaprajJAzrI jI ne prastuta pustaka meM tIrthaMkara AtmAoM kI vizeSatAe~, atizaya, tathA viziSTa guNoM kA varNana kiyA hai| kevalajJAnI tIrthaMkara parama uccakoTi ke AtmasAdhaka hote haiN| unake viSaya meM mujha jaisA alpajJa kyA kucha kaha sakatA hai aura kyA kucha likha sakatA hai| hamAre lie to ve parama preraNA srota tathA parama ArAdhya haiN| unase to hama hamezA zubhAzIrvAda hI cAhate haiN| kRpA kI hI yAcanA karate haiN| sRSTi ke prANI mAtra ke prati karuNAmayI bhAvanA kA saMkalpa lekara ve tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana karate haiM aura tIrthaMkara banate haiN| samatA bhAva se svayaM ke upArjita karmoM kA kSaya kara apanI Atma zaktiyoM ko pragaTa karate haiN| tatpazcAt pratyeka jIva ke prati karuNA bhAva se unako AtmotthAna kA patha batalAte haiN| hama to paramAtmA se yahI prArthanA karate haiM ki Apa jaisI karuNA, vAtsalya, apramAda, zAnti aura samatA kA hameM varadAna deM jisase hama bhI AtmazaktiyoM ko jAgRta kara sva- para kA kalyANa kara sakeM; mAnava jIvana ko saphala banA skeN| sAdhvI zrI jI ne isa pustaka ke lekhana kArya meM jo parizrama kiyA hai maiM unake zubhakArya kI sarAhanA karatA hU~ aura paramAtmA se zubhAziSa aura kRpA kI yAcanA karatA hU~ ki hama bhI svayaM ke jIvana ko saphala banA ske| - vijaya jayAnanda sUri Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya jinadharma - jinazAsana ke Adya puraskartA tIrthaMkara paramAtmA isa loka kI advitIya alaukika atizayavibhUti haiN| paMjAbakesarI AcArya zrImad vijaya vallabha sUrIzvara jI ma. ne pharamAyA hai karo Tuka mehara ai svAmI, ajaba terA dIdArA hai| nahIM sAnI terA koI, liyA jaga DhU~Dha sArA hai| isa saMsAra meM aisI koI yoni nahIM hai, aisI koI jagaha nahIM hai, jahA~ para hamArA janma-maraNa na huA ho lekina phira bhI hama bhavabhramaNa se mukta nahIM hue| tIrthaMkara paramAtmA kA hama para anaMtAnaMta upakAra hai jinhoMne hameM janma-jarA-mRtyu ke baMdhanoM se mukta karane ke lie karuNA kA apAra srota bhaayaa| unake hRdaya meM basa eka hI bhAvanA hotI hai - 'jo hove muja zakti isI, savi jIva karU~ zAsana-rasI' jo svayaM tirA hai, vahI anya ko tirA sakatA hai| tIrthaMkara paramAtmA bhI 'tinnANaM tArayANaM' kI bhAvanA se ota prota hote haiN| unake jaisI vItarAgatA, unake jaisA jJAna, unake jaisA puNya, unake jaisI karuNA samUce loka meM anya kisI kI AtmA meM nahIM hai| * tIrthaMkara paramAtmA kA upadeza hameM 'apanA' banAne ke lie nahIM, balki apane jaisA' banAne ke lie hotA hai| aise paramopakArI-paramapitA-paramezvara tIrthaMkara paramAtmA kA Adarza jIvana hama sabhI ke lie akSaya preraNA kA anupama srota hai| bhrAnti aura krAnti se dUra, zAnti patha ke pAvana pathika tIrthaMkara paramAtmA ke bAre meM jAnanA nitAnta Avazyaka hai| 'jaina' zabda kI garimA 'jina' se jur3ane para hai| kaI vyaktiyoM ke mana meM nAnA prakAra ke prazna uThate haiN| kaI prazna zraddhA se zAnta hote haiM aura kaI prazna tarka se zAnta hote haiN| jisa prazna kI zAnti zraddhA se honI cAhie, vahA~ tarka lagAnA galata hai| usI prakAra jahA~ tarka se zAMti honI cAhie, vahA~ kevala zraddhA kI bAta karanA ucita nahIM hai| yuvA pIr3hI isa bAta se pUrNata: paricita hai ataH use tIrthaMkara pada ko isa dvividha dRSTi se samajhane kI bhI vizeSa utkaNThA hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi * zAntidUta, gacchanAyaka AcArya nityAnanda sUrIzvara jI kI AjJAnuvartI evaM pravartinI sAdhvI devazrI jI kI gauravazAlI paramparA ko Alokita karane vAlI mahattarA sAdhvI sumaMgalAzrI jI ma. kI praziSyA evaM kuzala nirdezikA sAdhvI praphullaprabhAzrI jI kI suziSyA viduSI sAdhvI pUrNaprajJAzrI jI ma. ne janabhAvanA anurUpa aharniza parizrama kara zAstramaMthana kara 'tIrthaMkara : eka anuzIlana' pustaka kA saphala saMkalana evaM lekhana kiyaa| chadmastha-avasthA ke kAraNa truTiyA~ honA svAbhAvika hai| una sabhI skhalanAoM ke lie sabhI se 'micchA mi dukkddN'| tIrthaMkara paramAtmA ke jIvana viSayaka samyak jJAna ke pracAra kA yaha laghu prayAsa tejasvI karuNA yazasvI kAMti, ojasvI anupama zvAsa, tIrthaMkara prabhu jIvana razmi, zabdArUr3ha suvAsa / deva-guru aura dharmakRpA se, Adi maMgala prayAsa, sadguNa-siMcana sevA samarpaNa, svAdhyAya sAdhanA vikaas|| yaha kRti janapriya bane, janagrAhya bane, janopayogI bane...yahI bhAvanA... himAMzu jaina 'ligA' Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM bhUmikA jaina dharma karmapradhAna dharma hai| jIva jaisA karma karatA hai, usake anusAra hI vaha usakA phala prApta karatA hai| jaba taka AtmA karmoM se lipta hai, taba taka vaha isa saMsAra meM janma maraNa karatI rahatI hai| uttarAdhyayana pharamAyA gayA hai| sUtra - rAgo ya doso vi ya kammabIyaM, kammaM ca mohappabhavaM vayaMti / kammaM ca jAimaraNassa mUlaM, dukkhaM ca jAimaraNaM vayaMti // arthAt - rAga aura dveSa, karma ke mUla kAraNa haiM aura karma moha se utpanna hotA hai| karma hI janmamaraNa kA mUla hai aura janma-maraNa dukha svarUpa haiN| AtmA rAga aura dveSa ke baMdhanoM se mukta hokara paramAtma pada kI ora agrasara hotI hai, vaha zAzvata sukha sannikaTa jAtI hai| siddhatva ke patha kI ora jIva prathamataH ghAtikarmoM kA kSaya kara kevalajJAnI- vItarAgI * banatA hai evaM tatpazcAt sabhI karmoM kA kSaya kara siddha banatA hai / kevalajJAna rUpI lakSmI kA varaNa karane vAlI vibhUtiyoM kA dvividha vargIkaraNa kiyA jAtA hai 1. sAmAnya kevalI : jinakI AtmakalyANa kI sAdhanA AdhyAtmikatA kI paripUrNatA ko prApta karatI hai, ve sAmAnya kevalI kahalAte haiN| unheM muNDakevalI bhI kahA jAtA hai| jaise- bharata cakravartI, arjunamAlI, gautama svAmI Adi / 2. tIrthaMkara kevalI : jinakI sAdhanA sva (khuda) evaM para ( anya ke ) kalyANa ko samarpita hokara atizayavaMta jIvana se lokahita ke parama uddezya ko paripUrNa karatI hai, unheM tIrthaMkara kevalI kahate haiN| unheM arihaMta bhI kahate haiM / jaise zrI RSabhadeva jI, sImaMdhara svAmIjI, mahAvIra svAmIjI Adi / jJAna yA karmasthiti kI dRSTi se donoM samAna haiM lekina eka ora jahA~ sAmAnya kevalI kI bhAvanA kevala svayaM ke yA kuTumbI janoM ke yA manuSyoM ke kalyANa kI hotI hai, vahIM dUsarI ora tIrthaMkara paramAtmA kI bhAvanA isa loka kI eka-eka AtmA ke, bhale hI jIva naraka kA ho yA nigoda kA ho, utthAna kI hotI hai| isI uttamottama bhAvanA ke bala para hI ve tIrthaMkara nAma karma bA~dhate haiM jisase saMcita anaMta puNya ke kAraNa hI ve saMsAra ke sarvAdhika atizayapradhAna puruSa hote haiN| abhI unakA mAnava rUpa meM janma bhI nahIM huA hotA hai ki unake puNya kA suprabhAva pratyakSa ho jAtA hai| 'paratthakaraNaM' (parArthakaraNa) kI sarvotkRSTa bhAvanA ke kAraNa hI unakA puNya pratApa samUce loka meM uddIpta hotA hai| unakA cyavana, unakA janma bhI pUre loka ke lie 'kalyANaka' hotA hai| virakti bhAva se saMsAra ke sabhI bhoga-vilAsoM ko tyAgakara ve dIkSA grahaNa karate haiM evaM gahana AtmasAdhanA kara kevalajJAna - kevaladarzana rUpI lakSmI kA varaNa karate haiN| prANimAtra ke lie apAra asIma karuNA kI bhAvanA meM rata rahakara hI ve sAdhusAdhvI-zrAvaka-zrAvikA rUpI tIrtha kI saMsthApanA kara isa saMsAra rUpI sAgara se tirane kA parama evaM carama mArga pradarzita karate haiN| - hamAre pUrvAcAryoM ne pharamAyA hai ki hamAre anaMta janmoM kI anaMta mAtAoM ne hama para jitanI mamatA barasAI hai, usase bhI kaI guNA adhika hamapara vAtsalya aura karuNA kI amIvarSA yadi kisI ne kI hai, to ve haiM hamAre tIrthaMkara paramAtmA / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viii tIrthaMkara ko arihanta bhI kahate haiN| jaina dharma ke sarvapramukha mUlamaMtra navakAra ke prathama pada 'Namo arihaMtANaM' meM tIrthaMkara paramAtmAoM ko vandana karate haiM / ve isa dharmasaMgha ke pitA haiN| apane pUrNajJAna meM dekhakara jo bhI unhoMne pharamAyA hai, vaha hamArI AtmA ke hita ke lie hI hai| unake vacanoM meM kisI bhI prakAra ke saMdeha yA zaMkA kA koI sthAna hai hI nahIM / AcArAMgasUtra meM kahA gayA hai. " tameva saccaM NIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM " - jo bhI kahA hai, vahI jisa taraha eka pitA kI pratyeka AjJA putra ke hita ke lie hotI hai, usI prakAra parama pitA paramezvara kI pratyeka AjJA hamArI AtmA ke hita ke lie hI hai| yaha caturvidha saMgha unakI pratyeka AjJA ko samarpita hai / aise paramahitacintaka tIrthaMkara paramAtmA hamAre Asanna upakArI haiN| unakI vItarAgatA ke svarUpa ko sarala zabdoM meM kahA gayA hai| - rAga aura dveSa ko pUrI taraha se jItane vAle kevalajJAnI tIrthaMkara paramAtmA satya hai, asaMdigdha hai| na zUlaM na cApaM na cakrAdi haste, na hAsyaM na lAsyaM na gItAdi yasya / na netre na gAtre na vacane vikAra:, sa eva paramAtmA gati me jinendra // arthAt - jinake hAtha meM na zUla hai, na dhanuSa-bANa hai, na cakra Adi zastra haiM, jinameM na hAsya-vinoda hai, na nRtya aura na hI gIta Adi rAga kI bAteM haiM, jinake natra meM, gAtra meM aura vacana meM vikAra nahIM hai, aise jinezvara paramAtmA hI merI gati haiM / jaina arthAt jinezvara - tIrthaMkara paramAtmA kA anuyAyI / tIrthaMkara paramAtmA ke kAraNa hI yaha jinazAsana Aja virAT svarUpa ko prApta hai| Aja anekAneka jaina loga tIrthaMkara paramAtmA ke svarUpa ko nahIM jAnate / 'nahIM jAnate' - yaha samajha AtA hai lekina 'jAnane kI icchA hI na ho'- aisA svIkArya nahIM honA caahie| tIrthaMkara paramAtmA ke viSaya meM samyak jJAna hama sabhI ko honA hI cAhie / prastuta pustaka 'tIrthaMkara : eka anuzIlana' isI prabalatama bhAvanA kA supariNAma hai| yadyapi vividha AgamoM, niyuktiyoM, bhASyoM, cUrNiyoM, TIkAoM Adi aneka graMthoM meM tIrthaMkara paramAtmA ke viSaya meM sAmagrI prApta hotI hai, usI ko sarala hindI bhASA meM saMgRhIta - saMkalita kara vyavasthita rUpa meM prastuta karane kA laghu prayAsa kiyA hai| isa kRti ko janopayogI rUpa dene meM zrAvakaratna lAlA zrI khajAMcIlAlajI ke pautra evaM gurubhakta zrI kIrti jaina ke putra, udIyamAna lekhaka himAMzu jaina ligA kA bhI sundara sahayoga rhaa| sAdhvImaNDala kA bhI yathocita sahayoga milaa| mere jIvana kI Adya nirmAtrI, Asanna upakArI zAntasvabhAvinI sAdhI sampatazrI jI evaM mahattarA sAdhvI sumaMgalAzrI jI ko yaha kRti sAdara samarpita hai / isa pustaka meM kucha bhI jinAjJA viruddha likhA gayA ho, to mana, vacana aura kAyA se micchA mi dukkdd'N| - sAdhvI pUrNaprajJAzrI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A caubIsaveM tIrthaMkara zAsanapati bhagavAna zrI mahAvIra svAmI jI / STANDOWSDASFayde 000000 16565G / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kI akhaNDa paramovala pAra paraMparA 3veM paTTadhara AcArya zrImad vijayAnaMda sUrIzvarajI 74veM paTTadhara AcArya zrImad vijaya vallabha sUrIzvara jI 75veM paTTadhara AcArya zrImad vijaya samudra sUrIzvarajI 76veM paTTadhara AcArya zrImad vijaya iMdradinna sUrIzvarajI pAveM paTTadhara AcArya zrImad vijaya nityAnaMda sUrIzvarajI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMta svabhAvinI, mitabhASI sAdhvI saMpata zrI jI ma. kuzala nirdezikA * sevAbhAvinI sAdhvI praphullaprabhA zrI jI ma. marudhara siMhanI, zAsanadIpikA sAdhvI sumaMgalA zrI jI ma. pravacana prabhAvikA, viduSI sAdhvI pUrNaprajJA zrI jI ma. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta prakAzana ke lAbhArthI sva. zrI motIlAla jI evaM sva. zrImatI bidAmIdevI DAgA __ kI puNya smRti meM suputra maheMdrakumAra-sva. kanakadevI,bhAratIdevI suputra pradIpakumAra-kiraNadevI supautra gautama , bhavya suputrI sumanadevI-vinodakumAra jI surANA supautrI nidhi-varuNa nAhaTA AsthA, manISA putra, pautra, prapautra sva. sundaradevI gokalacaMda DAgA, pIlIbaMgA, jilA hanumAnagar3ha, rAjasthAna pratiSThAna : osavAla sIDsa, pIlIbaMgA phona : 01508-233341, 07742204000 sAdhvI divyaprajJA zrIjI ma. ( hamArI bena ma.) ke jIvana kI tapArAdhanA nimitte ___45 upavAsa, 36 upavAsa, 15 upavAsa, 2 varSItapa, siddhitapa, zreNitapa, cattAri aTTha dasa do tapa, vardhamAna tapa kA pAyA evaM 19 olI, 108 pArzavanAtha tapa ityAdi Page #17 -------------------------------------------------------------------------- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa jinakI kRpA mere jIvana kA AdhAra hai jinakA AziSa janma pUrva upakAra hai zAntasvabhAvinI sAdhvI saMpata zrI jI aura zAsanadIpikA sAdhvI sumaMgalAzrI jI ko vaMdana bArambAra hai ! vaMdana bArambAra hai !! Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI divyaprajJAzrIjI ma. ke jIvana meM tapArAdhanA 45 upavAsa, 36 upavAsa, 15 upavAsa, 8 upavAsa, 2 varSItapa, siddhitapaM, zreNItapa, cattAri aTTha dasa do tapa, vardhamAna tapa kA pAyA evaM 19 olI, 108 pArzvanAtha tapa Adi ( saMsArI mAmA kI putrI hamArI bena sA. sAdhvI divyaprajJAzrI jI ma. ) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AzIrvacana maMgala AzIrvAda sampAdakIya bhUmikA 1. 'tIrthaMkara' zabda : eka vizleSaNa 2. tIrthaMkara pada prApti (tIrthaMkara nAma karma) 3. tIrthaMkaroM kI utpatti : kahA~ aura kaba 4. tIrthaMkaroM kI saMkhyA : eka anucintana 5. kalyANaka : eka paricaya 6. cyavana (garbha) kalyANaka 7. janma kalyANaka 8. nAmakaraNa evaM bAlyakAla 9. tIrthaMkara evaM kSatriya kula 10. tIrthaMkaroM kA bAhya rUpa * anukrama 11. tIrthaMkaroM kA atula bala 12. dIkSA (niSkramaNa) kalyANaka 13. tIrthaMkaroM kI chadmastha avasthA 14. kevalajJAna kalyANaka 15. tIrthaMkaroM kI viziSTatA 16. tIrthaMkaroM ke vizeSaNa 17. nirvANa (mokSagamana) kalyANaka 18. tIrthaMkara evaM anya AtmAoM meM antara 19. tIrthaMkara evaM avatAra 20. jaina stotra sAhitya meM 'tIrthaMkara' pR.saM. iii iv V vii 1 5 14 20 26 32 41 50 58 65 70 75 83 94 109 121 129 135 141 146 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 161 167 175 21. tIrthaMkaroM kA zAsana kalpa 22. arihaMta pada dhyAna sAdhanA 23. tIrthaMkara pratimA cintana 24. pariziSTa * vartamAna caubIsI kA paricaya * jambUdvIpa bharatakSetra kI AgAmI caubIsI * 20 viharamAna tIrthaMkaroM kA sAmAnya paricaya * ar3hAI dvIpa kI trikAla caubIsI * zrI ajitanAthajI ke samaya vicare utkRSTa 170 tIrthaMkara * mauna ekAdazI ke dina 150 kalyANaka * zrI pArzvanAtha bhagavAna ke pramukha 108 nAma va tIrtha 214 219 220 231 234 239 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tIrthaMkara' zabda : eka vizleSaNa tIrthaMkaroM kI AtmAoM ko jaina dharma meM sarvopari sarvotkRSTa mAnA gayA hai| tIrthaMkara bhagavanta ko sarvAdhika Adara evaM zraddhA kI dRSTi se nihArA jAtA hai| jaina paramparA meM tIrthaMkaroM ke jIvana kA parama uddezya hai, svayaM mokSa rUpI satya kA sAkSAtkAra karanA, usakA varaNa karanA evaM lokakalyANa ke lie isa samyak mArga kA pravartana karanA / tIrthaMkara jaina dharmasaMgha ke pitA haiN| jaina sAhitya meM atyaMta vistRta rUpa se tIrthaMkaroM kI mahattA evaM unakI guNavizAlatA ullikhita hai / zakrastava ( namutthuNaM) evaM caturviMzatistava ( logassa) Adi sUtroM meM tIrthaMkara paramAtmA ko candramA se adhika zItala, sUrya se adhika prakAzamAna, dharmartha ke saMsthApaka dharmopadezaka, dharma ratha ke sArathI ityAdi vizeSaNoM se vibhUSita karake guNoM para cintana kiyA gayA hai| - 'tIrthaMkara' zabda kI aitihAsikatA 'tIrthaMkara' zabda jaina vAGmaya kA sarvapramukha pAribhASika zabda hai / AgamoM va granthoM meM 'tIrthaMkara' zabda kI pradhAnatA svayameva dRSTigocara hotI hai| sthAnAMga sUtra, uttarAdhyayana sUtra, bhagavatI sUtra Adi meM 'titthayara' (tIrthaMkara) zabda pAyA jAtA hai| anya prAcIna AgamoM meM arhat, jina, arahaMta ityAdi zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| isase spaSTa hotA hai ki prAcIna kAla meM tIrthaMkara, jina, arihaMta Adi zabda samAnArthI ke rUpa meM prayukta hote the / anya AgamoM evaM paravartI sAhitya meM tIrthaMkara zabda kA pracura upayoga huA hai| jaina dharma meM yaha zabda kaba, kisa samaya se evaM kisa kAraNa se pracalana meM AyA, yaha kahanA atyadhika kaThina hai, kyoMki vartamAna kAlIna upalabdha aitihAsika sAmagrI meM isakA koI AdisUtra nahIM DhUMDhA jA sktaa| niHzaMkita rUpa se tIrthaMkara zabda prAgaitihAsika kAla se hI pracalita hai| vaise vedoM meM tIrthaMkara RSabhadeva ko 'arhat' kahA gayA hai| arthAt tIrthaMkaroM ke lie pahale arhat, 'jina' zabda kA prayoga adhika hotA thA evaM tIrthaMkara zabda kA pracAra- prasArara - vistAra zanai: zanai huA hogA / arihanta (arhat ) maMgala haiN| siddha maMgala haiN| sAdhu maMgala haiN| kevali-praNIta dharma maMgala hai| Avazyaka sUtra (4/1) - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 2 kintu, jaina paramparA meM isa zabda kA hamezA se hI prAdhAnya rahA hai, aisA kahanA anucita nahIM hogaa| isI kAraNa bauddha sAhitya meM bhI isakA prayoga kiyA gayA hai| bauddha sAhitya meM aneka sthaloM para 'tIrthaMkara' zabda vyavahRta huA hai| yadyapi sAmaJjaphala-sutta, laMkAvatAra sUtra Adi bauddha zAstroM meM chaha tIrthaMkaroM kA ullekha hai kintu yaha spaSTa hai ki jaina sAhitya kI taraha pramukha rUpa se yaha zabda vahA~ pracalita nahIM rahA hai| kevala kucha hI sthaloM para isakA ullekha huA hai, kintu jaina vAGmaya meM isa pavitra zabda kA prayoga vipula mAtrA meM huA hai| 'tIrthakara' zabda kI racanA prAkRta (yA ardhamAgadhI) bhASA meM tIrthaMkara ke lie 'titthaMkara', 'titthakara' 'titthayara' ityAdi rUpAMtara haiN| prAkRta bhASA itanI lacIlI bhASA hai ki zabdoM kA thor3A sA bhI aMtara bhAvoM ko badale binA vibhinna zAbdika arthoM kI ora saMketa karatA hai| saMskRta bhASAnusAra tIrthaMkara zabda-tIrtha upapada kRJ-apa se niSpanna huA hai, arthAt jo AptapuruSa dharma-tIrtha kA pracAra-prasAra kare, vaha tIrthaMkara hai| tIrtha kA artha pula bhI hotA hai| mokSamArga taka ke pula rUpa jo mArga batAte haiM, ve tIrthaMkara hote haiN| prazna yaha utpanna hotA hai ki tIrtha zabda kI niSpatti kisa prakAra hai ? 'tIrtha' zabda kI saMracanA bhI tR+thak se huI hai evaM tR dhAtu kA artha hai taranA, tairnaa| uttarAdhyayana cUrNi ke anusAra 'tIryate tAryate vA tIrtham' jisase tarA jAe, vaha tIrtha hai| zabda kalpadruma meM isI ko vistRta karake likhA hai| "tarati pApAdikaM yasmAt tat tIrtham" jisake dvArA pApAdika se yA saMsAra samudra se pAra huA jAe, vahI tIrtha hai| 'tIrthaM karoti iti tIrthaMkaraH' evaM aise maMgalamayI tIrtha ke racayitA tIrthaMkara haiN| vartamAna meM jo bhI sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikA dRSTigocara haiM, unake Adya saMsthApaka tIrthaMkara bhagavanta hI hote haiM arthAt tIrthaMkara dvArA hI yaha tIrtha sthApita hai| __ gaNadhara guru gautama svAmI jI bhagavAn mahAvIra se pUchate haiM ki caturvidha saMgha tIrtha hotA hai yA tIrthaMkara tIrtha hote haiM? paramAtmA kahate haiM ki zramaNapradhAna caturvidha saMgha hI tIrtha hotA hai aura usa tIrtha ke kartA tIrthaMkara hote haiN| dharma-tIrtha ke saMsthApaka tIrthaMkara saMskRta sAhitya meM 'tIrtha' zabda-ghATa, setu yA guru ke rUpa meM bhI prayukta huA hai arthAt jo mahApuruSa saMsAra rUpI saritA ko pAra karane va karavAne ke lie dharmatIrtha ke nirmANa kA kAraNa bane, dharmatIrtha ke pravartana kA nimitta bane, vaha tIrthaMkara hai| bhUtakAla meM jaisA bhI kucha karma kiyA gayA hai, bhaviSya meM vaha usI rUpa meM upasthita hotA hai| - sUtrakRtAGga (1/5/2/23) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 3 tIrtha kA laukika, lokasammata artha yathA zatrujaya tIrtha, aSTApada tIrtha isa prasaMga para upayukta nahIM hai| jaina sAhitya meM tIrtha zabda kA vivecana do apekSAoM se kiyA hai- dravya tIrtha evaM bhaavtiirth| evaM tIrthaMkara ko donoM tIrthoM kA pravartaka, nirmAtA, saMsthApaka banAyA hai| dravyatIrtha kA artha hai- dhrmshaasn| dhrmsNgh| ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya evaM aparigraha ye dharma haiN| isa dharma ko dhAraNa karane vAle zramaNa (sAdhu) zramaNI (sAdhvI) zramaNopAsaka (zrAvaka) evaM zramaNopAsikA (zrAvikA) haiN| isa caturvidha saMgha ko bhI tIrtha kahA hai, dharmasaMgha kahA gayA hai| Avazyaka cUrNi meM kahA hai- "titthaM cAuvanno saMgho taM jehi kayaM te titthkraa|" arthAt darzana, jJAna, cAritra ityAdi guNayukta tIrtha caturvidha saMgha hai evaM usake saMsthApaka hI tIrthaMkara haiN| bhAvatIrtha kA artha hai prvcn| pravacana pada kA artha yahA~ zrutajJAna, Agama, dvAdazAMgI hai| evaM pravacana ke pradAtA, zrutajJAna ke srota evaM AgamoM ke kartA tIrthaMkara kahalAte haiN| vizeSAvazyaka .. bhASya meM likhA hai- "tIrthaM zrutajJAnaM tatpUrvikA arhattA tIrthaMkaratA" arthAt tAraka tIrtha ke samAna hone se zrutajJAna ko tIrtha kahA gayA hai aura AgamakartA hI tIrthaMkara hai| isa prakAra tIrthaMkara zabda kI vyAkhyA vistRta, vizAla evaM gUr3ha hai jo Agama sAhitya meM yatra-tatra bikharI huI hai| tIrthaMkara zabda kI vyAkhyA karate hue AcArya bhadrabAhu svAmIjI ne likhA hai - aNulomaheutacchIyA ya je bhAvatitthameyaM tu / kuvvaMti pagAsaMti paramAtmA te titthayarA hiyatthakarA // bahuta kama zabdoM meM tIrthaMkara paramAtmA ke AtmIya stara kA nirUpaNa kiyA hai| 'anuloma' yAnI anukuul| saMsAra ke kisI bhI prANI ke prati virodha vyavahAra karanA unakI pravRtti ke anukUla nahIM hotaa| strI, puruSa, bAla, vRddha, glAna, jinakalpI sAdhu, sthavirakalpI sAdhu ityAdi sabhI ke anukUla utsarga aura apavAda dharmamArga kA tIrthaMkara prabhu pratipAdana karate haiN| 'hetu' yAnI kAraNa, lkssy| saMsAra ke sabhI prANiyoM kA zreSTha AcaraNa ho, sabhI mokSa pada ko prApta kara sake isa karuNA bhAva se tIrtha kI sthApanA kA lakSya rakhate haiN| tatzIlatA yAnI jinakI kathanI aura karanI meM koI antara nahIM hai| mokSa ke jie mArga ko ve pradarzita karate haiM usakA pUrNa pAlana ve svayaM bhI karate haiN| aise tIrthaMkara 'hitArthaMkara' hote haiM yAnI sabhI prANiyoM kA hita kisameM nihita hai, isakA yathArtha bodha unheM hotA hai aura aisI hI hitakArIvANI kI gaMgA ve bahAte haiN| ajJAnI AtmA kyA karegA ? vaha puNya aura pApa ko kaise jAna pAyegA ? - dazavaikAlika (4/10) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 4 isa saMsAra meM jagaha-jagaha krodha-mAna-mAyA-lobha Adi kaSAyoM ke aMgAre bikhare hue haiN| sAmAnya vyakti inako pAra nahIM kara pAtA evaM vikAroM ke bha~vara meM pha~sa jAtA hai| kintu ananta dayA ke avatAra-tIrthaMkara paramAtmA kevala svayaM inheM pAra kara ucca zikhara para ArUr3ha ho jAte haiM, balki janasAdhAraNa ke lie tIrtha/pula kA nirmANa karate haiN| vyakti apanI zakti evaM bhakti ke anusAra sAdhusAdhvI-zrAvaka-zrAvikA rUpI pulapara car3hakara athavA zrutajJAna pravacana ko jIvana ke adhyAtma meM jor3akara nara se nArAyaNa banane kA mArga khola sakatA hai| jijJAsA : zAstroM meM cAra prakAra ke nikSepoM kA varNana AtA hai| ina nikSepoM se tIrthaMkara kA svarUpa kaise samajheM ? samAdhAna : anuyogadvAra sUtra meM zAstrakAra maharSi pharamAte haiM jattha ya jaM jANejjA, nikkheyaM nikkhiye nirvsesN| jattha vi ya na jANejjA, caukkayaM nikkhiye ttth|| arthAt - jahA~ jisake jitane nikSepa jJAta hoM, vahA~ utane nikSepa karanA evaM jisameM adhika mAlUma na ho, vahA~ kama-se-kama cAra nikSepa to avazya karane cAhie1. nAma nikSepa - vastu kA AkAra rahita evaM guNarahita nikSepa jisake sAMketika nAma se usakA bodha ho ske| jaise-tIrthaMkara kA nAma RSabha yA mahAvIra, pArzva yA sImaMdhara Adi honaa| 2. sthApanA nikSepa- vastu ke nAma va AkAra sahita ho kintu guNarahita ho| yaha nirjIva hone para bhI sajIva ke samAna prabhAva detI hai| jaise-tAraka tIrthaMkaroM kI pratimA, mUrtiyA~, citra, caraNa-pAdukA aadi| 3. dravya nikSepa - vastu ke nAma, AkAra va bhUta-bhaviSya ke guNa sahita ho para vartamAna meM guNarahita ho| jaise-jo AtmAe~ tIrthaMkara banane vAlI haiM yA tIrthaMkara pada bhoga cukI hoM kintu vartamAna meM tIrthaMkara nahIM hai| | 4. bhAva nikSepa - vastu ke AkAra, nAma aura vartamAna guNa sahita ho| arthAt jo vartamAna meM tIrthaMkara ho, samavasaraNa meM baiThakara dezanA dete hoM, ve bhAva tIrthaMkara hote haiN| eka bAra bhUla hone para dubArA usakI AvRtti na kreN| - dazavaikAlika (8/47) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara pada - prApti ( tIrthaMkara nAma karma) jaina karma sAhitya kI dRSTi tIrthaMkara pada - utkRSTa - uttamottama puNya prakRti hai / koI bhI bhavya jIva, eka bhava kI sAdhanA se tIrthaMkara nahIM bana sktaa| usake lie dIrghakAla taka bhAvapUrNa sAdhanA ArAdhanA-upAsanA karanI par3atI hai| tIrthaMkara bhagavanta kI AtmA bhI kabhI hamArI taraha isa saMsAra daladala meM lipta thii| jainadharma kI yaha nirvirodha mAnyatA hai ki tIrthaMkaroM kA jIva bhI eka dina hamArI taraha hI vAsanA ke daladala meM pha~sA thA, pApamaya paMka se lipta thA, kaSAyoM kI kAlimA se kaluSita thA evaM Adhi-vyAdhi upAdhiyoM se saMtrasta thA / lekina svapuruSArtha ke bala para usane samyaktva ko prApta kiyA evaM tadanantara bhAvapUrNa sevA - sAdhanA se tIrthaMkara nAma - gotra karma kA baMdha kiyA va bahirAtmA se paramAtmA kI rAha pakar3a svayaM mokSonmukha bane / tIrthaMkara nAma karma kI vizeSa bAta yaha hai ki isakA upArjana kevala manuSya gati meM hI hotA hai| tiryaMca gati meM AtmA ko na to itanA viveka hotA hai, na hI itanA vinaya evaM devagati va narakagati meM vaikriya zarIra kI adhamatA ke kAraNa dIrghakAlIna puruSArtha nahIM ho sakatA hai; jitanA mAnava bhava ke audArika zarIra meM / zubhakarmoM kI 42 prakRtiyoM meM tIrthaMkara prakRti sarvottama hai / jo AtmA isa sarvotkRSTa puNya prakRti kA baMdhakara ise dRr3hIbhUta (nikAcita) kara letI hai vaha avazya hI paramAtma pada pAtI hai| Avazyaka niryukti (gAthA 179-181 ) meM tIrthaMkara nAmakarma bA~dhane ke 20 dvAra batAe haiM "arahanta siddha pavayaNa guru thera bahussue tavassIsu / * vacchallayA yaM tesi, abhikkha NANovaoge ya // daMsaNa viNae Avassae ya, sIlavvae NiraiAro / khaNa - lava-tava-cciyAe, veyAvacce samAhie / apuvvaNANaggahaNe suyabhattI pavayaNe pabhAvaNayA / eehiM kAraNehiM, titthayarattaM lahaI jIvo // " jaba andhA andhe kA mArgadarzaka banatA hai, to vaha abhISTa patha se dUra bhaTaka jAtA hai| sUtrakRtAGga (1/1/2/19) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 86 jJAtAdharmakathAMga triSaSTizalAkApuruSacaritra, samavAyAMga, AvazyakacUrNi Adi granthoM meM bhI 20 padoM kA ullekha hai, jinakI ArAdhanA bhakti se hI AtmA tIrthaMkara nAma karma bA~dha sakatI hai| ina 20 sthAnaka kI tapasyA dvArA bhI samagra padoM kI ArAdhanA kI jAtI hai| usakA bhI mahattva hai kintu use apane AcaraNa meM utArakara divya karuNA lA pAnA, usakA utkRSTa mahattva hai| ina bIsa padoM ko bIsa-sthAnaka bhI kahA jAtA hai| ina 20 padoM kA saMkSipta paricaya isa prakAra hai1. arihanta pada - jina vItarAgI AtmAoM ne cAra ghanaghAti karmoM kA jar3amUla se nAza kara diyA hai, jo 34 atizayoM evaM aSTa prAtihArya yukta haiM unheM arihaMta kahA jAtA hai| ve akhaNDa kevala jJAna darzana ke svAmI haiN| isI kAraNa unheM mahAgopa, mahAmAhaNa Adi vizeSaNoM se vibhUSita kiyA gayA hai| aise arihanta paramAtmA jo nAma sthApanA dravya evaM bhAva nikSepa meM upAsya haiM, unakI stuti, vinaya bhakti karane se tIrthaMkara nAma karma kA baMdha hotA hai| siddha pada - jo AtmAe~ ATha karmoM kA kSaya kara mokSadhAma meM lokAgre sidvazilA sthita haiM evaM azarIrI arUpI-ajarAmara-niraMjana haiM, ve siddha kahI jAtI haiN| aisI AtmAe~ parama sukhI avasthA meM haiN| ve janma-maraNa ke baMdhanoM se sarvathA mukta haiM evaM Adhi-vyAdhi-upAdhi Adi sabhI duHkhoM se dUra haiN| aise siddha paramAtmA ke avarNavAda ke parihAra se tathA unake guNotkIrtana aura guNaprakAza karane se tIrthaMkara nAma karma upArjita hotA hai| pravacana bhakti pada - kevalI praNIta dharma meM prakAzita tattvoM kA carama satya evaM padArthoM kA yathArtha svarUpa pravacana kahalAtA hai| prabhu kI tAraka dezanA 12 aMgoM meM nihita hai| ina jinAgamoM ke jJAtA- zrIcaturvidha saMgha ko bhI pravacana kI saMjJA pradAna kI gaI hai| aise jJAnamayI pravacana kI sAdhanA evaM saMghamayI pravacana kI vinayabhakti karane se tIrthaMkara nAma karma kA upArjana hotA hai| AcArya pada (guru pada) - pA~ca samiti tIna gupti ityAdi 36 guNayukta AcArya bhagavanta prabuddha dharmopadezaka dharmatIrthasaMrakSaka evaM zrIsaMgha ke nAyaka hote haiN| 'sUri titthayara samo' kahakara unheM tIrthaMkaroM ke samAna batAyA hai| sadguru hI zrAvaka ke jIvana ko sudhAratA hai| guru kI 33 AzAtanAoM ke parihAra se evaM vandanAdi-sevA-bhakti karane se AtmA tIrthaMkara nAmakarma kA baMdha karatI hai| ajJAnI sAdhaka usa janmAndha mAnava ke samAna hai, jo chidravAlI naukA para ArUDha hokara nadI ke taTa para pahuMcanA cAhatA hai, kintu kinArA Ane se pUrva hI madhya-pravAha meM DUba jAtA hai| - sUtrakRtAGga (1/1/2/31) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 6. 7. 8. 9. tIrthaMkara : eka anuzIlana 887 sthavira pada vayaH sthavira, dIkSA paryAya sthavira, zruta sthavira ityAdi bheda vAle jJAnI jo gItArtha haiM evaM saMyama mArga meM avicalita (sthira) rahakara jinazAsana kI apUrva prabhAva kara rahe haiM aura kSamA, mRdutA saralatA Adi yatidharmoM kA pAlana kara rahe haiM, aise saMyama sthaviroM kI sevA-bhakti se, AzAtanA ke parihAra se, guNotkIrtana se tIrthaMkara nAma karma kA upArjana nizcita hotA hai| - bahuzruta pada ( upAdhyAya pada ) gyAraha aMga, bAraha upAMga, caraNa sittarI, karaNa sittarI ke jJAtA athavA 14 pUrva, 11 aMga ke jJAtA aise paccIsa guNayukta prabhUtazrutajJAnadhArI upAdhya vandanIya-pUjanIya hote haiN| vAcaka, pAThaka, upAdhyAya, bahuzruta ye paryAyavAcI haiN| anya yogya pAtroM ko zrutajJAna kA abhyAsa karavAne vAle upAdhyAyoM - bahuzrutoM ke sammAna - satkAra se vandana vinayAdi bhakti se na kevala tIrthaMkara nAmakarma ba~dhatA hai, apitu jJAnAvaraNIya karma kA bhI kSaya hotA hai| - tapasvI muni pada (sAdhu pada) jo munivara paMca mahAvrata Adi 27 guNoM ke dhAraka haiM, kSudhA Adi 22 pariSahoM ko sahana karane vAle haiM, sva-para hitakartA haiM, dharmopadezaka haiM ve avani ke aNagAra haiM, jinazAsana ke zaNagAra haiM / bAhya AbhyaMtara tapasyA karane vAle sAdhusAdhviyoM kI saMyama yAtrA meM sahAyatA karake, stuti bahumAna karake tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana kiyA jA sakatA hai| - - jJAna pada samyagjJAna vahI hai jo patita vyakti kA uddhAra kare evaM use utthAna mArga kI ora samprerita kre| AtmA kA svabhAva hI jAnanA hai| svAdhyAya, vAcanA, pRcchanA, dharmakathA Adi kriyAe~ nirantara jJAnopayoga evaM satata zrutArAdhanA ko prerita kara dIpaka kI bhA~ti aMdhakAra-maya ajJAna ko haTAkara prakAzamaya jJAna kI jyoti prakaTa karatI hai / sadjJAna se hI kartavya akarttavya kI buddhi AtI hai| satata jJAnArAdhanA jJAnopAsanA se AtmA jJAnAvaraNIya karma kA kSaya karate-karate tIrthaMkara nAmakarma upArjita karatI hai| 1 darzana pada sudeva, suguru, sudharma para aTUTa agAdha zraddhA rakhanA samyagdarzana kahalAtA hai / samyagdarzana mokSa ke nikaTa lekara jAtA hai| darzana kA abhAva mithyAtva ko AmaMtraNa detA hai, jo janma detA hai saMzaya, zaMkA, kutarka ko evaM mokSa se dUra lekara jAtA hai| paramAtmA para, paramAtmA kI vANI (Agama) para ni:zaMkita, pUrNa zraddhA rakhanA va anya jAgRta karanA evaM niraticAra samyaktva kA pAlana karane se tIrthaMkara nAma karma kA baMdha hotA hai| ajJAnI kitanA hI prayatna kare, kintu pApa karmoM se pApa karmoM ko kabhI bhI naSTa nahIM kiyA jA sktaa| sUtrakRtAGga (1/12/15) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 28 10. vinaya pada - AtmA kA mUlabhUta guNa vinaya hai| AtmA meM namratA ke bIja bone kA artha hai mumukSu ausanya Asanna bhavya jIva utpanna krnaa| kahA gayA hai- 'laghutA se prabhutA mile|' AtmA meM se ahaMkAra Adi kaSAyoM ko nikAlane se karmarUpI mala kA vinAza hotA hai aura vinaya nAmaka Antarika guNa kI utpatti hotI hai| AtmA ke pradeza-pradeza meM 10 prakAra ke/52 prakAra ke vinaya samAhita karane se AtmA tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana karatI hai| Avazyaka pada (cAritra pada) - AtmA kA parama lakSya vikRti se prakRti kI ora AnA hai| isI hetu se zuddha-nirmala cAritra kA pAlana jarUrI hai| sAmAyika, pratikramaNa, kAyotsarga Adi SaT Avazyaka kriyA ke aticAra rahita, doSa rahita, nirdoSa kriyA ke pAlana se AtmA kalaMkahIna banatI hai| cAritrika upAsanA hetu Sar3Avazyaka ke bhAvapUrvaka karane se tIrthaMkara nAmakarma kA baMdha AtmA karatI hai evaM sadgati kI ora prayANa karatI hai| brahmacarya pada (zIla pada) - brahma arthAt AtmA carya arthAt ramaNa krnaa| svayaM ko AtmA ke sannikaTa rakhanA, AtmabhAva meM lIna rahanA hI brahmacarya kahalAtA hai| jo vyakti bhogakAmavAsanA ke vikAroM kA vicAra nahIM karate, zIla tathA vrata arthAt mUlaguNa aura uttaraguNa ko nirdoSa pAlate haiM va brahmacArI rahate haiM, unake zarIra kI viziSTa UrjA dharmArAdhanA meM sahAyaka hotI hai| brahmacarya vrata ke bhAvapUrNa pAlana se tIrthaMkara nAma karma baMdhatA hai| . zubha dhyAna pada (kriyA pada) - AtmA ko raudra Adi kaSAyI dhyAna se vikendrita ho saMvega bhAvanA utpanna karane hetu dharma dhyAna, zukla dhyAna dhyAnA caahie| isase pratikSaNa vairAgya bhAva kI abhivRddhi hotI hai evaM karmarUpI kacarA bhasma hotA hai| vyakti jaba nirjarA hetu zubha dhyAna dhyAtA hai, to paMcAcAra vizuddha kriyA bhI nirdoSa evaM aticAra rahita hotI hai| bhAvapUrvaka zubha dhyAna meM nirmala kriyAoM ke karane se bhI bhava-bhavAntara meM tIrthaMkaratva kI prApti hotI 12. 13. zubha 14. tapa pada - jo karmoM kI maila ko tapAtA hai, use tapa kahate haiN| bAhya tapa (anazana, vRttisaMkSepa, UNodarI ityAdi) tathA AbhyaMtara tapa (prAyazcitta vaiyAvacca ityAdi) ke yathAzakti tapAnuSThAna se AtmA kI zuddhi hotI hai| prazasta-niSkAma evaM samyaktapa se sabhI durbhAva saMkucita ho jAte haiN| tathA AtmA mokSa kI ora bar3ha jAtI hai| tapa kA mAhAtmya adbhuta kalyANakArI hai evaM isa pada ke pUrNa ArAdhana se bhavyAtmAe~ AgAmI bhavoM meM tIrthaMkara pada prApta kara sakatI haiN| kAma-bhogoM meM Asakta evaM apane hita tathA ni:zreyas kI bubdi kA tyAga karane vAle ajJAnI mAnava viSaya-bhoga meM vaise hI cipake rahate haiM, jaise zleSma (kapha) meM mkkhii| - uttarAdhyayana (8/5) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 9 15. - dAna pada/ goyama pada - supAtra ko sAdhujanocita prAsuka azanAdi kA dAna karanA, maraNa zayyA para leTe vyakti ko abhayadAna denA ityAdi dAna paramotkRSTa kalyANakArI hai| kyoMki dAna dene se na kevala dAtA ko puNyabaMdha hotA hai balki yAcaka kA bhI kalyANa hotA hai| dharmadAna kI mahimA aparampAra hai| bhAvapUrvaka dAna karane se vyakti sadkRtyoM kA saMcaya karatA hai aura sAtha hI tIrthaMkara nAmakarma bA~dhane se tIrthaMkaratva kI prApti meM sahayoga karatA hai| kinhIM vyAkhyAoM meM pandrahavA~ pada 'goyama pada' likhA hai jisakA Azaya hai prathama gaNadhara pd| ve paramAtmA kI vANI se dvAdazAMgoM kI racanA kara jJAnadAna dete haiN| ata: gaNadhara kI paryupAsanA se bhI tIrthaMkara nAma karma upArjita hotA hai| jJAnadAna uttamottama dAna hai| apekSA se yadi vicAra kareM to supAtradAna eka guNa hai aura 'goyama pada' guNI hai| 'guNa aura guNI ke abheda sambandha ko dhyAna meM rakhate hue supAtra dAna evaM goyama pada donoM kA sthAna yathocita barAbara hai| vaiyAvRtya pada (jina pada) - vaiyAvRtya eka nirjarA pradhAna kriyA hai| isase puNya kA baMdha bhI hotA hai tathA AtmA zaktimAna banatI hai| caturvidha saMgha kI sevA-bhakti karane se, teraha prakAra kA vaiyAvRtya karane se tIrthaMkara nAmakarma kA baMdha hotA hai| kisI zAstrakAra ne ise jina pada bhI likhA hai| kintu yahA~ arihaMtAdi jina artha upayukta nahIM hai| yahA~ 'jina' pada kA artha rAga-dveSAdi aMtaraMga zatruoM para vijaya prApta karane hetu puruSArtha kiyA jAe to susaMgata hai, kyoMki unhIM kI vaiyAvRtya se tIrthaMkaratva kI prApti hotI 16. samAdhi pada (saMyama pada) - saMyama kA phala samAdhi hai jisameM mana ekAgra aura sthira ho jAtA hai va AtmA kSapaka zreNI para ArUr3ha ho jAtI hai| sabhI prakAra kI AkulatAoM se rahita samabhAva meM Tikakara va 20 asamAdhiyoM se bacakara AtmA tIrthaMkara nAma karma kA baMdha kara sakatI hai| 18. abhinavajJAna pada (apUrva zruta pada) - buddhi ke 8 guNoM kI prApti hetu navIna apUrva abhilakSita jJAna ke abhyAsa se, nae nae jJAna ke manana-vAcana se cintana-lekhana se AtmotthAna meM sahAyatA prApta hotI hai tathA tIrthaMkara nAma karma upArjita hotA hai| vaise jJAna kA svarUpa AThaveM pada meM bhI hai, kintu isameM navIna jijJAsA rUpa jJAna kI puSTi ko mahattva diyA gayA hai| isameM pA~coM jJAna ke abhyAsa kI bAta hai jabaki agrima pada meM zrutajJAna kI bhakti kI mukhyatA hai| sAmAyika ke samaya zrAvaka zramaNa ke tulya ho jAtA hai| isalie zrAvaka ko sAmAyika dina meM aneka bAra karanI caahie| ___ - vizeSAvazyaka bhASya (2690) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. 20. tIrthaMkara : eka anuzIlana 10 zruta pada pA~ca prakAra ke jJAna meM zrutajJAna apUrva hai| krama meM yaha dUsarA hai| jJAna pada kA artha hai sadjJAna-bhakti, abhinavajJAna pada kA artha hai nae jJAna kA abhyAsa evaM zrutapada kA artha hai sAhitya prabhAvanA / paramAtmA kI vANI ko apane zabdoM meM likhakara / likhavAkara pracAra-prasAra se evaM 8 prakAra ke jJAnAcAra se ArAdhita zrutapada kI bhakti se tIrthaMkara nAma karma ba~dhatA hai| - tIrtha pada (pravacana prabhAvanA) jaMgama-sthAvara tIrtha, tIrthaMkara prabhu ke jinadharma zAsana kI prabhAvanA karanA atyaMta hitakara hai| ATha prakAra kI prabhAvanA se jinopadeza ko, jinadharma ko pracArita prakAzita karane se, kalyANaka bhUmiyoM ke darzana - sparzana, avalambana se, caturvidha saMgha ke vistAra se AtmA tIrthaMkara nAma gotra bA~dhatI hai evaM bhavAntara meM tIrthaMkara rUpa meM janma letI hai| kahA gayA hai- "appA so paramappA" arthAt AtmA hI paramAtmA banatI hai / kintu prazna yaha utpanna hotA hai ki paramAtmA kisa prakAra banA jAe ? isa prazna kA suyogya uttara nihita hai bIsa-sthAnaka ArAdhanA meN| ukta 20 boloM / padoM meM se kinhIM eka do boloM kI bhI utkRSTa sAdhanAArAdhanA kI jAe to bhI adhyavasAyoM kI zreSThatA se jIva tIrthaMkara nAmakarma bA~dhatA hai| saptatizatadvAra nAmaka grantha meM vartamAna tIrthaMkaroM ke bAre meM kahA hai - purameNe caramehiM puTThA jiNaheU bIsa te a ime / sesehiM phAsiyA puNa egaM do tiNNi savve vA // arthAt vartamAna kAla ke 24 tIrthaMkaroM meM se prathama (RSabhadeva) evaM antima (mahAvIra) tIrthaMkara ne sabhI 20 sthAnoM kI ArAdhanA kI, jabaki madhya ke zeSa tIrthaMkaroM ne eka, do, tIna, yAvat sabhI 20 sthAnoM kA paramotkRSTa ArAdhana kiyA / tatvArtha sUtra (zrI umAsvAti viracita) meM bIsa - sthAnoM ke badale solaha bhAvanAoM kA varNana prApta hotA hai| yathA 1. darzanavizuddhi 4. nirantara jJAnopayoga 7. saMgha-bhakti 10. arhat bhakti 13. pravacana bhakti 16. pravacanavatsalatA / 2. vinayasampannatA 5. vairAgya bhAvanA 8. sAdhu bhakti 11. AcArya bhakti 14. Avazyaka paripAlana 3. aticArarahita zIlavrata pAlana 6. yathAzakti tapArAdhana 9. tapasvI-sevI 12. bahuzruta bhakti 15. jinazAsana prabhAvanA pratimAsa hajAra-hajAra gAyeM dAna dene kI apekSA, kucha bhI na dene vAle saMyamI kA AcaraNa zreSTha haiN| uttarAdhyayana (6/40) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 11 sUkSma rUpa se vicAra karane para yahI niSkarSa nikalatA hai ki donoM paramparAoM meM tIrthaMkara pada prApta karane kI sAdhanA paddhati meM koI maulika bheda nahIM hai| krama meM bheda hone para bhI adhikatama pada samAna haiN| tIrthaMkara banane ke mArga meM jainadharma ne mUla pradhAnatA bhAvoM ko hI dI hai| koI bhI kriyA dUSita-apavitra bhAvoM se kI ho, vaha phaladAyaka nahIM hotii| arthAt jaba taka mana meM pavitra bhAva na ho, taba taka akele tapazcaryA se. dAna-puNya se. jJAnArAdhana se tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana nahIM hotaa| ata: sarva jIvoM kA kalyANa, uddhAra karane kI bhAvanA, sabhI jIvoM ko jinazAsanarasika banAne kI bhAvanA, aisI uttamottama bhAvanA anivArya hai| sAdhaka tanmayatA se ina bIsa padoM ko AtmasAt kara letA hai| jIvana meM ekarasa ho jAtA hai, bAhya ADambaroM ko chor3a apanA Atmabala vikasita kara letA hai, aura sAtha-sAtha utkRSTa kakSA ke bhAvoM kI bhAvanA karatA hai, taba hI vaha tIrthaMkara nAma karma kA baMdha kara sakatA hai| ina bIsa sthAnakoM kI ArAdhanA vibhinna AtmAe~ karatI AI haiM, karatI haiM evaM karatI raheMgI kintu phira bhI sabhI tIrthaMkara nAma karma kA baMdha nahIM kara paate| isakA pramukha kAraNa hai 'bhaav'| tIrthaMkara pada-prApti ke lie svayaM ke evaM anya ke kalyANa kI zubha bhAvanA paramAvazyaka hai| __jinake hRdaya meM kevala sva-kalyANa kI bhAvanA ho, ve aMtakRta kevalI bana sakate haiN| jinake hRdaya meM sva-kalyANa evaM apane kuTumbIjanoM ke kalyANa kI bhAvanA ho, ve sAmAnya kevalI bana sakate haiM evaM jinake roma-roma meM saMsAra ke eka-eka jIva ke kalyANa kI bhAvanA ho, ve hI tIrthaMkara bana sakate haiN| jaba jIva ke hRdaya meM saMsAra ke prANImAtra ke prati asIma apAra karuNA ho, naraka gati ke jIva hoM yA nigoda gati ke jIva hoM, eka-eka AtmA ko mokSa patha se jor3ane kI tar3apa ho, sabhI jIvoM ko siddhatva kA zAzvata sukha pradAna karane kI prabalatama bhAvanA ho, 'savi jIva karU~ zAsana rakhI' kA utkRSTa bhAva ho, aisI karuNAmayI bhAvanA evaM bIsa sthAnaka ArAdhanA kA mela hI tIrthaMkara pada kI cAbI hai| eka bhava kI sAdhanA se mokSa to sIdhA mila sakatA hai lekina tIrthaMkara pada prApta kara mokSa jAne ke lie kama-se-kama tIna janmoM kI mehanata lagatI hai| tIrthaMkara nAma karma kI viziSTatA : tIrthaMkara pada ko prApta karane kA parama nimitta tIrthaMkara karma hai| isI karma ke hetu se tIrthaMkara labdhi prApta hotI hai, jisase hI samasta RddhiyA~, atizaya prApta hote haiN| yaha zaMkA kaI bAra utpanna hotI hai ki jaba tIrthaMkara kRtakRtya haiM- unheM jaba kucha bhI karane kI icchA bAkI nahIM rahI hai, to ve dezanA, upadeza bhI kisa kAraNa se dete haiM ? isa zaMkA kA parihAra karate hue zrI zAstrakAra maharSi likhate haiM satya ko dhAraNa kara, usase vicalita na ho| satya meM rata rahane vAlA medhAvI sarva pApakarma kA zoSaNa / kara DAlatA hai| - AcArAGga (1/3/2) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88 12 tIrthapravartanaphalaM yadAgamoktaM karma tiirthNkrnaam| tasyodayAtkRtArtho'pyarhastIrthaM pravartayati // tatsvabhAvAdeva prakAzayati bhAskaro yathA lokm| tIrthapravartanAya pravartate tIrthaMkaranAma evam // . bhAvArtha : tIrthaMkara nAmakarma ke kAraNa hI tIrthaMkara caturvidha saMghatIrtha kI sthApanA karate haiN| isI karma ke udaya hone para binA icchA ke bhI tIrthaMkara bhagavanta dezanA dete haiN| __koI sAmAnya kevalajJAnI tIrtha kI sthApanA nahIM kara sakatA kyoMki usane tIrthaMkara prakRti kA baMdha nahIM kiyaa| tIrthaMkara nAma karma upArjita karane vAlI AtmA jaghanya rUpa se (kama se kama) tIsare bhava meM evaM utkRSTa rUpa se (adhika-se-adhika) pandrahaveM bhava meM tIrthaMkara pada prApta karatI hai| tIrthaMkara eka mahAn pada hai| tIrthaMkara nAmakarma uttamottama nimitta hai evaM bIsa sthAnaka tapa ArAdhanA eka zAzvata prakriyA hai| tIrthaMkara bane hue sakala bhagavAnoM ne bhagavAna hone se pUrva ke bhava meM tIrthaMkara nAma karma kA baMdha kiyA thaa| bhaviSya meM bhI jitane bhI tIrthaMkara utpanna hoMge, unhoMne bhI tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana kiyA hogaa| ata: tIrthaMkara evaM tIrthaMkara nAma karma gRDhArtha abhinna zabda haiN| tIrthaMkara pada-prApti kA ekamAtra mArga hai- tIrthaMkara nAma karma kA upArjana va bIsa sthAnaka ArAdhana jisakA baMdha puruSa veda, strI veda evaM napuMsaka veda tInoM meM kiyA jA sakatA hai kintu phala bhogate hue (tIrthaMkara rUpa meM) kevala puruSa veda hI prApta hotA hai| jaba taka paramezvara banane vAlI vaha AtmA tIrthaMkara bana nahIM jAtI, taba taka vaha dravya tIrthaMkara ke rUpa meM vaMdanIya rahatI hai| Avazyaka niyukti va vRtti meM likhA hai- "taccaprArambhabandhasamayAdArabhya satatamupacinoti yAvadapUrvakaraNasaMkhyeyabhAgairiti kevalikAle tu tsyodyH|" arthAt tIrthaMkara nAma karma kI utkRSTa bandhasthiti eka koTAkoTI sAgaropama hai| jisa samaya nAmakarma kI isa utkRSTa prakRti kA baMdha prArambha hotA hai tabase lekara apUrvakaraNa (kSapakazreNI) ke saMkhyeya bhAga mAtra taka isa karmaprakRti kA satata upacaya hotA rahatA hai tathA kevalajJAna kI avasthA meM udy| yahIM taka kI avasthA bhAva tIrthaMkara kI hai| karmabaMdha do prakAra kA hotA hai - nikAcanA rUpa aura anikAcanA ruup| anikAcita baMdha phala detA hai athavA nahIM bhI detA hai aura kisI bhI bhava meM bA~dhA jA sakatA hai| jabaki nikAcita ekAkI rahane vAle sAdhaka ke mana meM pratikSaNa nAnA prakAra ke vikalpa utpanna evaM vilIna hote rahate haiN| ata: sajjanoM kI saMgati meM rahanA hI zreSTha hai| -bRhatkalpa bhASya (57/19) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 13 baMdha tIrthaMkara ke bhAva se pUrva tIsare bhava meM hI hotA hai| mahAnizItha sUtra meM bhI sAvadyAcArya kI kathA AtI hai jisameM batAyA hai kisa prakAra unhoMne tIrthaMkara nAma karma bA~dhA (anikAcita rUpa meM) kintu usake Age puNya dalika ikaTThA nahIM kara sake isalie unakA tIrthaMkara nAma karma nikAcita nahIM ho skaa| ataH tIrthaMkara pada kI prApti hetu tIrthaMkara nAma karma ko dRr3ha karanA bhI bahuta duSkara hai| kSemaMkaragaNi kRta SaTpuruSa caritra meM aisA ullekha hai ki avyavahAra rAzi meM bhI tIrthaMkara paramAtmA anya jIvoM kI apekSA adhika guNavAna hote haiM; vyavahAra rAzi meM Ate haiM to * pRthvIkAya meM cintAmaNi ratna, padmarAMga ratna Adi / * apkAya meM tIrthajala, tIrthodaka Adi / * taijasakAya meM yajJa, maMgaladIpa, agni Adi / * vAyukAya meM vasaMtakAlIna mRdu pavana Adi / * vanaspatikAya meM kalpavRkSa, Amra, uttama caMdana, citrAbela Adi vRkSa / * dvIndriya meM dakSiNAvarta zaMkha, zAligrAma, zuktikA Adi / * tiryaMcoM meM uttama hAthI / azva Adi uttama sthAnoM ko prApta karate haiN| jijJAsA : tIrthaMkara nAmakarma, gotra va labdhi meM kyA antara hai ? samAdhAna : tIrthaMkara nAma evaM tIrthaMkara gotra, karmoM se sambaMdhita hote haiM jo jIva ko tIrthaMkaratva dene meM nAma, raMga, rUpa, kula Adi pradAna karate haiM, jo uttamottama hote haiN| kintu labdhi kA sambandha tIrthaMkara ke puNya se hotA hai, jo tIrthaMkara kI sarvavyApakatA evaM yaza-prabhAvAdi darzAtA hai| ataH sabhI tIrthaMkaroM kA nAma karma va gotra karma samAna hotA hai, kintu labdhi samAna nahIM hotI / sthAnAMga sUtra meM 'titthagaraNAmagotte kamme' kahakara tIrthaMkara nAma gotra karma, aisA likhA gayA hai / ataH tIrthaMkaratva ke saMdarbha meM nAma karma aura gotra karma kA gaharA sambandha hai / - jijJAsA : kyA tIrthaMkara kI sattA vAlA mithyAtva guNasthAna meM AtA hai ? samAdhAna : tIrthaMkara prakRti kA baMdha cauthe guNasthAnaka se lekara AThaveM guNasthAnaka ke chaThe bhAga taka kisI-kisI samyaktvI jIva ko hotA hai| tIrthaMkaranAma kI sattA ke rahate hue jIva mithyAdRSTi nahIM ho sktaa| eka vizeSa kAraNa se use mithyAtva meM AnA par3a sakatA hai kintu mithyAtva meM vaha antarmuhUrta se adhika nahIM ThaharatA / vizeSa kAraNa yadi jIva narakAyu kA baMdha pahale kare, bAda meM vedaka samyagdRSTi hokara tIrthaMkara nAmakarma bA~dhe to vaha maraNa kAla Ane para mithyAdRSTi ho jAtA hai kintu antarmuhUrta ke aMdara hI vApisa samyaktva meM sthira ho jAtA hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkaroM kI utpatti: kahA~ aura kaba ? yaha prazna anAyAsa hI upasthita ho jAtA hai ki tIrthaMkaroM kI utpatti, unakA janma kahA~ kisa kSetra meM tathA kaba hotA hai ? isakA samAdhAna jAnane se pUrva hameM jaina bhUgola ke bAre meM paDhanA tathA samajhanA hogaa| hAlAMki vartamAna bhUgola ke sAtha isakA mela nahIM khAtA kintu parama satya ke jJAtA, sarvajJa sarvadarzI tIrthaMkara evaM uttaravarttI mahAmanISI AcAryoM se adhika jJAnI koI vaijJAnika nahIM ho sktaa| jisa prakAra kucha zatAbdI pUrva vijJAna pRthvI ko gola nahIM mAnatA thA, aMTArkaTikA nAmaka bhUkhaMDa se paricita nahIM thA, ityAdi kintu zodhoM se vijJAna ne apanI dhAraNAe~ bdliiN| Aja bhI baramyUDA TrAeMgala Adi ke rahasyoM ko vijJAna sulajhA nahIM pAyA hai| usakI dhAraNA~ niranta badalatI rahatI haiN| vijJAna utanA karmabhUmi 1. yahA~ loga asi ( talavAra - zastrAdi) masi 1. (kAgaja-kalamAdi) kRSi ( khetI bAr3I) dvArA apanA jIvana nirvAha karate haiN| 2. yahA~ sadaiva yugalie utpanna nahIM hote / 3. yahA~ para rAjya nIti hotI hai| 2. hamezA maMdakaSAyI yugalie hote haiM / loga yahA~ svataMtra rahate haiM / 3. 4. 4. yahA~ para vivAha Adi vidhi anusAra hote haiN| vyakti putra pautra Adi pIr3hiyA~ dekha sakatA hai| yahA~ vivAha Adi prathA nahIM hotii| eka vyakti jIvanakAla meM kevala apane putra-putrI ko hI dekha sakatA hai| akarmabhUmi yahA~ asi - masi - kRSi kA vyavahAra nahIM hotA / loga kalpavRkSoM dvArA apanA jIvana nirvAha karate haiN| 5. bhUkampa, ativRSTi, anAvRSTi Adi prAkRtika 5. yahA~ para bhUkampa, ativRSTi Adi prAkRtika upadrava tathA roga hote rahate haiN| upadrava nahIM hote / rogoM kA bhI sarvathA abhAva rahatA hai| 6. yahA~ ke bhavya jIva kevalajJAna prApta kara mokSa 6. yahA~ mukti nahIM hotI kyoMki sAdhu-sAdhvI nahIM jA sakate haiN| hote| ataH dharma vyavahAra nahIM hotA / maryAdA se adhika nahIM ha~sanA caahie| - sUtrakRtAGga (1/9/29) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 15 hI kahatA hai jitanA vaha dekha sakatA hai| kintu jaina bhUgola ke anya kSetroM taka pahu~canA parama duSkara hai| ata: vijJAna vizeSa nahIM, adhUrA evaM bhrAmaka jJAna hai| vastuta: AdhyAtmika dRSTikoNa se dekhane para lokoM kI racanA ke rUpa meM bhUgola kA kathana vyakti kI AdhyAtmika unnati va avanati kA pradarzana karatA hai| jaina bhUgola ke anusAra isa loka meM anaMta dvIpa haiM kintu manuSyoM kA janma-maraNa kevala DhAI dvIpoM meM hotA hai- jaMbUdvIpa, dhAtakIkhaNDa dvIpa, ardha-puSkara dviip| pratyeka dvIpa meM kaI kSetra haiMbharata kSetra, uttara kuru, devakuru, airAvata kSetra, harivarSa, ramyakvarSa, mahAvideha kSetra ityaadi| ina kSetroM meM kaI kSetra karmabhUmi ke antargata Ate haiM va aneka akarmabhUmiyoM ke| . yaha prAkRtika niyama hai ki tIrthaMkaroM kA samAgama kevala karmabhUmiyoM meM hotA hai| aDhAI dvIpa meM karmabhUmiyoM kI saMkhyA 15 hai, jahA~ tIrthaMkaroM kI vidyamAnatA hotI hai| nimna koSThaka se 15 karmabhUmiyoM kA jJAna hotA hai| kSetra jambUdvIpa dhAtakIkhaNDa | ardha-puSkaradvIpa | kula bharatakSetra airAvata kSetra mahAvideha kSetra kula kula 15 karmabhUmiyA~ evaM 30 akarmabhUmiyA~ haiN| hama abhI jaMbUdvIpa ke bharata kSetra meM nivAsa karate haiM, jo jaMbUdvIpa kA 190 vA~ bhAga hai evaM jahA~ RSabha, ajita Adi tIrthaMkara utpanna hue| aisI hI 14 duniyAe~ aura haiM, jahA~ tIrthaMkara hue haiM, yA hoNge| kSetroM ke nAma zAzvata haiM va anya dvIpa meM isI nAma ke kSetra haiN| mahAvideha kSetra kA vivaraNa karate hue zAstrakAra bhagavanta likhate haiM ki eka mahAvideha meM bhadrazAla vana meM sItA-sItodA nadI evaM vakSAragiri parvata ke kAraNa 32 kSetra haiM, jinheM 'vijaya' kahate haiN| pA~ca mahAvideha ke 32 x 5 = 160 kSetra haiN| isa saMkhyA meM 5 airAvata kSetra evaM 5 bharata kSetra jor3ane se kula saMkhyA 170 huii| ataH ar3hAI dvIpa kI paMdraha karmabhUmiyoM ke eka sau sattara kSetroM meM hI tIrthaMkara paramAtmAoM kA janma, vicaraNa, samAgama hotA hai, anya kSetroM meM nhiiN| tIrthaMkaroM kI AtmAe~ inhIM kSetroM meM janma letI haiM, aisA aTala niyama hai| jise jitanA lAbha prApta huA hai, usI meM saMtuSTa rahane vAlA aura dUsaroM ke lAbha kI icchA nahIM rakhane vAlA, vyakti sUkhapUrvaka sotA hai| - sthAnAMga (4/3) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88 16 tIrthaMkaroM kA janma kahA~ ? tIrthaMkara paramAtmAoM kA janma karmabhUmi meM to hotA hai, kintu kyA karmabhUmi ke kisI bhI deza meM unakA avataraNa hotA hai ? isakA samAdhAna dete hue pUrvAcArya likhate haiM ki karmabhUmi ke bhI dhArmika pravRtti vAle deza meM hI unakA janma hotA hai| dasa kSetra : 5 airAvata va 5 bharata meM pratyeka kSetra meM 32,000 deza hote haiN| inameM se 31,974 deza anArya haiM evaM 25 deza Arya haiN| Arya deza arthAt dhArmika pravRtti vAle desh| tIrthaMkaroM kI utpatti ata: kevala Arya dezoM taka sImita hai| kaI tIrthaMkara dIkSA pazcAt, karmoM ko kATane ke hetu se anArya dezoM taka jAte haiM kintu unakA janma, dIkSA, kevalajJAna, samavasaraNa, mokSa ityAdi Arya kSetroM meM hI hote haiN| jambUdvIpa ke bharatakSetra ke sAr3he paccIsa Arya dezoM ke nAma isa prakAra haiMdeza kA nAma rAjadhAnI grAma saMkhyA mata-1 mata-2 magadha deza rAjagRhI nagarI 6600000 16600000 aMga deza campA nagarI 500000 550000 baMga deza tAmralipti nagarI 500000 1800000 kaliMga deza kAMcanapura 100000 2000000 kAzI deza vArANasI nagarI 192000 19000 kozala deza sAketapura (ayodhyA) 99000 99000 kuru deza gajapura 87325 99000 kuzAvarta deza zaurIpura 14083 823425 pAMcAla deza kAMpilyapura 383000 363000 jAMgala deza ahicchatrA nagarI 145000 145000 saurASTra deza dvArAvatI nagarI 6805000 680526 videha deza mithilA nagarI 8000 8000 vatsa deza kauzAmbI nagarI 28000 28000 zANDilya deza / nandipura (AnaMdapura) 10000 21000 jo samyagdarzana se bhraSTa hai, vAstava meM vahI bhraSTa hai, kyoMki samyagdarzana se bhraSTa yA patita ko nirvANa prApta nahIM ho sktaa| cAritrahIna to kadAcit sidhda ho bhI jAte haiM, parantu darzanahIna kabhI bhI siddha nahIM hote| ___- bhakta-parijJA (66) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 16. 17. malaya deza matsya deza varuNa deza dazArNa deza cedi deza sindhu sauvIra deza zUrasena deza bhaMga deza 18. 19. 20. 21. 22. 23. purAvarta deza 24. kuNAla deza 25. lATa deza 25 kekayArddha deza tIrthaMkara : eka anuzIlana 17 bhaddilapura vairATapura (bahulapura ) acchA nagarI mRttikAvatI nagarI zuktikAvatI nagarI vItabhaya nagarI 1. kaccha (kSemA) ' 4. kacchAvatI (ariSTapura ) 7. puSkalAvarta (auSadhi) mathurA nagarI pAvApurI (apApA) mASA nagarI 10. suvatsa (kuMDalA) 13. ramya (aMkAvatI) zrAvastI nagarI koTivarSa nagarI zvetAmbikA nagarI 70000 80000 24000 1892000 68000 68500 68000 36000 1425 63053 2103000 205800 zaka, yavanAdi 31,974 1/2 anArya deza haiN| ye sabhI nAma prAcIna haiM evaM vartamAna meM yatratatra kisI parivartita nAma se base haiN| ina sabhI kI bhaugolika sImAe~ zAstroM meM vistRta rUpa se prApta hotI haiN| 70000 288000 24000 yahA~ deza zabda kA artha bhArata, pAkistAna, amerikA ityAdi bhUkhaNDa nahIM hai| apitu grAmoM kA vizAla prazAsanika samUha aisA samajhanA caahie| saubhAgyavaza, vartamAna bhArata meM ye sabhI Aryadeza samA jAte haiN| kaI vidvadjanoM ko zaMkA hotI hai ki tIrthaMkaroM kA janma bhArata meM hI kyoM huA, amarIkA, cIna meM kyoM nahIM ? ve sabhI anArya kSetra haiM, isakA hala aisA jAnanA / 18000 42000 680500 8000 36000 52450 63000 713000 129000 mahAvideha kSetra ke lie Arya-anArya jaisA niyama kadApi nahIM hai, kyoMki ve dharma se paripUrNa haiN| vahA~ tIrthaMkaroM kA janma 32 vijayoM meM hotA hai| 32 vijayoM ke nAma evaM unakI rAjadhAniyA~ kramaza : 2. sukaccha (kSemapurI) 5. Avarta (khaDgI ) 8. puSkalAvatI (puMDarIkiNI) 11. mahAvatsa (aparAjitA ) 14. ramyak (padmAvatI) 3. mahAkaccha (ariSTA) 6. maMgalAvarta (maMjUSA ) 9. vatsA (susImA ) 12. vatsAvatI (prabhaMkarA ) 15. ramaNika (zubhA ) jo Rju hotA hai, vahI zuddha ho sakatA hai aura jo zuddha hotA hai, usI meM dharma Tika sakatA hai| uttarAdhyayana (3/13) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 18 16.| maMgalAvatI (ratnasaMcayA) | 17.| padma (azvapurI) | 18. supadma (siMhapurI) 19. mahapadma (mahApura) 20. padmAvatI (vijayapura) | 21. zaMkha (aparAjitA) 22. kumudinI (arajA) 23. nalina (azokA) | 24. nalinAvatI (vItazokA) 25. vapra (vijayA) 26. suvapra (vaijyntii| 27.| mahAvapra (jayantI) 28. vaprAvatI (aparAjitA) 29. valgu (cakrapurI) 30. suvalgu (khaDgapurI) 31.| gaMdhila (avadhyA) | 32.| gaMdhilAvatI (ayodhyA) tIrthaMkaroM kA janma kaba ? jaina kAlacakra ke anusAra avasarpiNI kAla (utaratA kAla) evaM utsarpiNI kAla (car3hatA kAla) hote haiN| donoM ke chaha chaha vibhAga (Are) haiN| bharata-airAvata kSetra meM kAlacakra kA niyama hotA hai| ata: tIrthaMkaroM kA janma tIsare Are ke aMta meM tathA cauthe Are meM hotA hai| ataeva tIrthaMkaroM kA samAgama hamezA nahIM rhtaa| yathA- pahale, dUsare, tIsare Are meM yugalika paramparA hotI hai| usake aMta ke bAda tIrthaMkaroM kA kramaza: janma hotA hai, jisakA prabhAva paMcama Are taka hotA hai| mahAvideha kSetra isa niyama se mukta haiN| vahA~ hamezA cauthe Are jaisA samaya rahatA hai| alagaalaga vijayoM meM tIrthaMkaroM kA janma-dIkSA-kevalajJAna nirvANa eka hI samaya hote haiN| unake mokSagamana ke pazcAt hI navIna tIrthaMkaroM kI utpatti hotI hai| ata: vahA~ tIrthaMkaroM kA vicaraNa sadaiva rahatA hai| hA ! kheda hai ki sugati kA mArga na jAnane ke kAraNa maiM mUr3hamati bhayAnaka aura ghora saMsAra rUpI aTavI meM cirakAla taka bhramaNa karatA rhaa| - maraNa samAdhi (590) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 19 jijJAsA - kaI vidvAn kahate haiM ki tIrthaMkara aitihAsika puruSa nahIM haiM, ve mAtra korI kalpanA haiN| kyA yaha sahI hai ? samAdhAna - tIrthaMkara kalpanA hai, aisA kahanA utsUtra prarUpaNA hai jo bhavoM ko bar3hAne meM sahAyaka hai| purAtAttvika sAkSyoM ke abhAva ke kAraNa kaI vyakti aisA socate haiM parantu yaha jainadharma kI prAcInatA kA dyotaka hai| sAhityika evaM sAMskRtika sAkSyoM se yaha spaSTa hai ki tIrthaMkara aitihAsika puruSa-vyaktitva the| . isa avasarpiNI kAla ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva kevala jainadharma meM hI nahIM balki anya sabhyatAoM-dharmoM meM bhI prasiddha haiN| Rgveda meM to unheM pUrvajJAna kA pratipAdaka evaM duHkhoM kA nAzaka batAyA hai| anya vedoM, bhASya Adi meM bhI unakI muktakaMTha se prazaMsA kI gaI hai| kezoM ke kAraNa, sthAna-tithi samAnatA ke kAraNa Aja bhI kaI loga unheM ziva bhagavAna se jor3ate haiN| cInI tripiTakoM meM bhI ve 'rokazaba' (RSabha) ke nAma se prasiddha haiN| madhya eziyA, yUnAna, phoneziyA Adi dezoM meM kRSi va jJAnadevatA ke rUpa meM unheM rezepha ke nAma se pUjA jAtA hai| bebIloniyA ke zilAlekhoM se bhI jJAta hai ki svarga kA, pRthvI kA devatA 'vRSabha' thaa| ye sabhI nAma 'RSabha' ke hI vikRta rUpa haiM jo tIrthaMkara kI aitihAsikatA siddha karate haiN| mahAbhArata meM viSNu ke aneka paryAyavAcI aise haiM, jo jaina tIrthaMkaroM ke nAma hI haiN| aneka tIrthaMkaroM ko unameM avatAra kahA gayA hai jo unakI aitihAsikatA kA svataH pramANa detA hai| prAcIna sabhyatA kI sIloM, moharoM para RSabhadevajI kI AkRti aMkita milatI hai| . . bauddha paramparA ke aMguttaranikAya meM bhI 'ara' kA varNana AyA hai jo jaina tIrthaMkara se samIpatA siddha karatA hai| 'ajita thera' kA varNana bhI jaina tIrthaMkara ke samAna hI pratIta hotA hai| tIrthaMkara ariSTanemi to vAsudeva zrIkRSNa ke cacere bhAI the, aisA aneka pramANoM se siddha hai| tIrthaMkara sImaMdhara svAmIjI dvArA saMparka sAdhane ke kaI dRSTAnta bhI upalabdha haiN| tIrthaMkara pArzva tathA mahAvIra kA prabhAva to sarvavyApaka hI hai| DaoN. rAdhAkRSNan, DaoN. harmana jaikobI, DaoN. sTIvenasana, TI. DablyU rAIsa DeviDa Adi vidvAnoM ne tIrthaMkaroM ke astitva ko evaM isa parama satya ko nissaMdeha svIkAra kiyA hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkaroM kI saMkhyA : eka anucintana vaidika paramparA avatAravAda meM vizvAsa rakhatI hai, phira bhI unake avatAroM kI saMkhyA meM ekamata nahIM hai| purANoM Adi meM kahIM para 16, kahIM para 22, kisI jagaha 24, anyathA asaMkhya avatAra mAne gae haiN| __ yadyapi bauddha paramparA avatAravAda kA samarthana nahIM karatI, kintu ve bhI buddhoM kI saMkhyA meM ekamata nahIM haiN| mahAyAna sUcI meM 32, laMkAvatAra ityAdi sUtroM meM kahIM 7, kahIM 24 athavA kisI jagaha asaMkhya buddhoM kA ullekha kiyA gayA hai| jaina AmnAya meM aisI mata vibhinnatA nahIM hai| samavAyAMga, jambUdvIpaprajJapti, pravacanasAroddhAra, kalpasUtra ityAdi zvetAmbara paramparA ke granthoM meM tathA mahApurANa, tiloyapaNNatti, trilokasAra ityAdi digambara paraMparA ke zAstroM meM ekarUpa varNana hai| cU~ki mahAvidehakSetra meM kAlavyavahAra nahIM hotA, vahA~ sadA cauthA ArA rahatA hai| ataH vahA~ 20 tIrthaMkara hote haiN| ve 20 tIrthaMkara sadaiva vicarate haiM, ata: unheM sAmAnyataH 'viharamAna' kahakara sambodhita kiyA jAtA hai| hama bhI unheM 'viharamAna' hI likheNge| bharata airAvata kSetroM meM pratyeka kAla meM caubIsa-caubIsa tIrthaMkara utpanna hote haiM arthAt bharata ke kramaza: 24, airAvata pUrva ke kramaza: 24, airAvata pazcima ke kramaza: 24 ityAdi dvIpa ke anusaar| tIrthaMkaroM kI jaghanyatama saMkhyA yaha saMbhava hai ki bharata airAvata kSetroM meM kAlavaza (pahale dUsare pA~caveM Adi Are meM) tIrthaMkara upasthita na hoN| kintu mahAvideha kSetra meM tIrthaMkara sadaiva virAjamAna hote haiN| eka mahAvideha kSetra meM kama-se-kama 4 (cAra) tIrthaMkara (viharamAna) hamezA vidyamAna rahate haiN| pA~ca mahAvideha hone se tIrthaMkaroM (viharamAnoM) kI jaghanyatama saMkhyA 5 x 4 = 20 hai| arthAt abhI bhI, jaba hamAre bharata kSetra meM koI tIrthaMkara nahIM hai, mahAvideha kSetroM meM kama-se-kama 20 tIrthaMkara hoMge hii| aisA anAdi niyama kisI ke bhI sAtha vaira-virodha nahIM karanA caahie| - sUtrakRtAGga (1/11/12) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 21 tIrthaMkaroM kI utkRSTa saMkhyA eka mahAvideha meM 32 vijaya zAstrokta haiN| isa prakAra kula milAkara 5 mahAvideha kSetroM meM 32 x 5 = 160 vijaya haiN| eka vijaya meM adhika-se-adhika eka viharamAna vidyamAna ho sakatA hai / isa prakAra mahAvideha kSetroM meM utkRSTa 160 tIrthaMkara sambhava haiN| eka bharata kSetra meM ekasamaya meM eka hI tIrthaMkara hotA hai / ataH 5 bharata ke va 5 airAvata ke utkRSTa eka samaya meM ho sakate haiN| kula utkRSTa tIrthaMkara 160+5+5= 170 haiN| kinhIM jainAcAryoM kA mata hai ki mahAvideha kSetroM meM tIrthaMkara evaM tIrthaMkara banane vAlI AtmAe~ eka samaya meM utkRSTa rUpa se 1680 haiN| cU~ki 1-1 viharamAna ke pIche 82-83 tIrthaMkara gRhavAsa meM hote haiN| jo bIsa viharamAnoM ke pIche 20 x 83 = 1660 tIrthaMkaroM kI AtmAe~ gRhavAsa meM hotI haiN| 20 tIrthaMkara pada bhogate hue tathA 1660 gRhavAsI tIrthaMkara AtmAe~ kula 1680 tIrthaMkaroM kI AtmAe~ eka samaya para honI caahie| aisA gaNita vicAraNIya hai / zAstroM meM tIrthaMkara sambandhI gaNita aneka prakAra se diyA gayA hai| hama jambUdvIpa ke bharata kSetra meM nivAsa karate haiM, jahA~ RSabha, ajita, saMbhava, pArzva, mahAvIra ityAdi tIrthaMkara hue haiN| hamAre pUrvAcAryoM ko bhI inhIM kA parijJAna adhika thA / ataH tIrthaMkara zabda se bharata airAvata ke tIrthaMkaroM kA vizeSa sandarbha lenA cAhie / tIrthaMkara caubIsa hI kyoM ? sabhI jJAnapipAsuoM kI yaha sAmAnya evaM prAthamika jijJAsA rahatI hai ki tIrthaMkaroM kI saMkhyA 24 hI kyoM hai ? 18, 27 ityAdi kyoM nahIM ? nizcita rUpa se yaha jijJAsA gambhIra hai| kintu isakA samAdhAna itanA tArkika nahIM hai, kyoMki isakA koI vizeSa kAraNa nahIM hai| AcArya zrIsomadevasUrijI svalikhita grantha 'yazastilakacampUkAvya' prabandha meM pharamAte haiMniyataM na bahutvaM cetkathamete tathAvidhAH / tithi-tArA-grahAmbhodhi - bhUbhRtprabhRtayo matAH // arthAt tithi- vAra, nakSatra, tArA, graha, samudra, parvata ityAdi sabhI kI saMkhyA niyata hai, kintu unakI saMkhyA itanI hI kyoM hai, isakA koI kAraNa nahIM hai, kyoMki yaha saba prAkRtika niyamAnusAra hotA hai| usI prakAra tIrthaMkaroM kI saMkhyA caubIsa hI kyoM hai, isakA koI vizeSa kAraNa nahIM hai| yaha saba prakRti ke niyamoM ke anusAra calatA AyA hai, jisakA koI Adi aura aMta nahIM hai| eka dina meM 24 ghaMTe hI kyoM haiM? isakA koI uttara nahIM hai / jo vyakti saMskArahIna haiM, tuccha haiM, parapravAdI haiM, rAga aura dveSa meM pha~se hue haiM, vAsanAoM ke dAsa haiM, ve dharmarahita haiM, adharmI haiN| unase hamezA dUra rahanA cAhie / uttarAdhyayana (4/13) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 22 jina prAkRtika niyamoM kI bAta kI jA rahI hai, unakA sambandha kAla se hai| hareka utsarpiNIavasarpiNI kAla eka kor3A-kor3I sAgaropama kA hotA hai| isIlie tIrthaMkaroM kI saMkhyA 24 hone kA hI avakAza hai| yahA~ kAla-vyavahAra hone se sabhI mahAnakSatra kevala 24 bAra hI ucca sthAnoM meM hote haiM, ataH 24 tIrthaMkaroM kA hI janma hotA hai| ataeva tIrthaMkaroM kI saMkhyA yahA~ caubIsa hI hotI hai| zrI kalpasUtra kiraNAvalI TIkA meM likhA hai - tihiM uccehiM nariMdo, paMcahiM taha hoI addhacakkI A' chahiM hoi cakkavaTTI, sattahiM titthaMkaro hoi // arthAt sukhI bananA, netA bananA, dhanI bananA ityAdi ucca grahoM kA phala hai| tIna graha ucca hone para jIva rAjA/zAsaka banatA hai| pA~ca graha ucca hone para jIva arddhacakravartI yAnI 3 khaNDoM kA adhipati banatA hai| chaha graha ucca hone para jIva cakravartI yAnI 6 khaNDoM kA adhipati banatA hai aura sAta graha ucca hone para jIva tIrthaMkara banatA hai| aisA virala saMyoga eka kAla meM mAtra 24 bAra hI AtA hai| parantu anAyAsa hI yaha zaMkA utpanna ho jAtI hai ki vartamAna kAla meM caturvidha saMgha (tIrtha) kI sarvaprathama sthApanA to prathama tIrthaMkara RSabhadeva ne hI kI hai to kevala unheM hI tIrthaMkara kahA jAe kintu unake pazcAdvartI 23 jina-AtmAoM ko tIrthaMkara kyoM kaheM ? kucha vidvadjana yaha bhI kahate haiM ki dharma kI vyavasthA jaisI eka tIrthaMkara karate haiM, vaisI hI dUsare tIrthaMkara bhI karate haiN| ataH eka RSabhadeva ko hI tIrthaMkara mAnanA cAhie, anya ko nhiiN| nizcita hI yaha samasyA tArkika hai, parantu jJAnIjana isakA bhI samAdhAna dete haiN| yaha sarvavidita hai ki tIrthaMkaroM dvArA nirUpita dharma ke mUlatattvoM meM kiJcitmAtra kA bhI matabheda manabheda nahIM rahA hai| bhagavAna mahAvIra bhI bAra-bAra yahI kahate the ki jisa prakAra pArzva jina ne kahA hai, maiM bhI vaisA hI kahatA huuN| kintu pratyeka tIrthaMkara apane-apane samaya meM deza, kAla, janamAnasa kI RjutA, tatkAlIna mAnava kI buddhi, zakti, sahiSNutA Adi ko dhyAna meM rakhakara va sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA ke anurUpa eka navIna AcAra saMhitA kA nirmANa karate haiN| eka tIrthaMkara dvArA saMsthApita tIrtha meM kAla prabhAva se vividha vikRtiyA~ utpanna ho jAtI haiM, lambe vyavadhAna meM athavA anya kAraNoM se zrutaparamparA dharma tathA adharma se sarvathA anajAna jo manuSya kevala kalpita takoM ke AdhAra para hI apane mantavya kA pratipAdana karate haiM, ve apane karma-baMdhana ko tor3a nahIM sakate, jaise pakSI piMjare ko nahIM tor3a pAtA hai| - sUtrakRtAza (1/1/2/22) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88823 bikhara jAtI hai evaM bhrAntiyA~ panapane lagatI haiN| AcAra zithila ho jAtA hai evaM zuddha tIrtha viluptaprAya ho jAtA hai| usa samaya dUsare tIrthaMkara kA samudbhava hotA hai aura ve vizuddha rUpa se nUtana tIrtha kI sthApanA karate haiN| jisa prakAra purAne ghATa TUTakara Dhaha jAte haiM aura punaH navIna ghATa sthApita kiyA jAtA hai, vaise hI pratyeka tIrthaMkara pUrvapracalita tIrtha kI vikRtiyoM evaM kAlimA ko haTAkara nayA tIrtha sthApita karate haiN| ataH sabhI 24 jinoM ko tIrthaM sthApaka tIrthaMkara mAnanA cAhie / bharata kSetra ke vartamAna 24 tIrthaMkara isa prakAra haiM 1. RSabhadeva (AdinAtha) jI 3. sambhavanAtha jI 5. sumatinAtha jI 9. 7. supArzvanAtha jI suvidhinAtha jI 11. zreyAMsa nAtha jI 13. vimalanAtha jI 15. dharmanAtha jI 17. kunthunAtha jI 19. mallinAtha jI - 21. naminAtha jI 23. pArzvanAtha jI ajitanAtha jI abhinandana svAmI jI 2. 4. 6. 8. 10. zItalanAtha jI padmaprabha svAmI jI candraprabha svAmI jI 12. vAsupUjya svAmI jI 14. anantanAtha jI 16. zAntinAtha jI 18. aranAtha jI 20. munisuvrata svAmI jI 22. ariSTanemi (neminAtha) jI 24. mahAvIra svAmI jI ajitanAtha jI ke samaya meM hI utkRSTa 170 tIrthaMkara hue the| ina sabhI 24 tIrthaMkaroM kA koSThakabaddha paricaya evaM anya tIrthaMkaroM, viharamAnoM kI nAmAvali isI pustaka ke dvitIya vibhAga meM dI gaI hai| anya dharmoM meM 24 bhagavAna jainadharma ke 24 tIrthaMkaroM kI paramparA kA gatAnugatika rUpa ko anusaraNa kara anya dharmoM meM bhI 24 bhagavAnoM kI parikalpanA kI gaI hai| jaise bauddha dharma meM 24 buddhoM ke nAma die haiM - jaise kachuA apane aMgoM ko apane zarIra meM sameTa letA hai, vaise hI medhAvI puruSa pApa ko adhyAtma ke dvArA sameTa letA hai| sUtrakRtAGga (1/8/1/16) - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 24 sumana 1. dIpaMkara 2. kauDilya 3. maMgala revata 6. zobhita anomadarzI padma 9. nArada 10. padmottara 11. sumedha sujAta priyadarzI arthadarzI 15. dharmadarzI 16. siddhArtha 17. tiSya 18. puSya 19. vipazco 20. zikhI 21. vizvambhU 22. kakusaMgha 23. koNAgamana 24. kAzyapa isI prakAra bhAgavata purANa ke prathama skaMdha ke tRtIya adhyAya meM bhI 24 avatAroM kI sUcI dI gaI hai| vaidika sAhitya meM kahA hai ki saMvatsara (varSa) ke 24 aMza (ardhamAsa) hote haiN| puruSa ke zarIra ke bhI 24 bhAga kahe haiM, isIlie 24 bhagavAnoM kA citraNa kiyA gayA hai| kintu avatAravAda ke kAraNa yaha saMkhyA bhI sunizcita nahIM hai| jainadharma meM tIrthaMkara sambandhI saMkhyA kA suspaSTa varNana jijJAsA - eka samaya meM sabhI dvIpoM, bhUmiyoM meM adhika-se-adhika eka sAtha kitane tIrthaMkara janma le sakate haiM? samAdhAna - DhAI dvIpa meM jaghanya 20 tIrthaMkara to vicarate hI haiN| una sabhI viharamAnoM kA janma eka sAtha hotA hai| evaM bharata-airAvata kSetroM ke 10 tIrthaMkaroM kA janma eka sAtha hotA hai| jaba eka-eka mahAvideha meM eka sAtha meM cAra-cAra tIrthaMkara, janmate haiM taba 5 mahAvideha ke (5 x 4=20) bIsa tIrthaMkaroM kA janma sAtha hotA hai| pA~ca bharata va pA~ca airAvata ke milAkara 10 tIrthaMkara eka samaya meM janmate haiN| . tIrthaMkaroM kA janma ardharAtri meM hotA hai| bharata-airAvata meM jaba rAtri hotI hai, taba mahAvideha meM dina hotA hai| ataH eka samaya meM bIsa yA dasa janmate haiM jyAdA nhiiN| ve sabhI eka sAtha (yAnI 30 tIrthaMkara) nahIM janma skte| utkRSTa 170 tIrthaMkaroM ke samaya meM kucha prahara kA antara to rahatA hI hai kyoMki kula siMhAsana 30 hI haiN| jo sAdhaka zarIra taka meM mamatva nahIM rakhate, ve anya kSudra sAdhana-sAmagrI meM kyA mamatva rakha sakate -dazavaikAlika (6/21) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 25 jijJAsA - prathama tIrthaMkara RSabhadeva jI ne pahalI bAra tIrtha-sthApanA kii| to anya 23 tIrthaMkara puruSoM ne usI dharma kA dobArA pravartana kiyA athavA paramparA kA punaH vahana kiyA ? isa hetu se unheM tIrthaMkara kyoM kaheM? samAdhAna - prathama tIrthaMkara Adijina RSabhadeva jI ne dharma kA prathama pravartana kiyaa| tIrthaMkara sarvajJa evaM sarvadarzI hote haiM, jo kisI kA anukaraNa-anusaraNa kabhI nahIM karate haiN| ve puna: jisa satya kA utkIrtana karate haiM, use tIrtha-pravartana kahate haiN| sabhI tIrthaMkara apane-apane DhaMga se tIrtha kA pravartana karate haiN| ata: ve pravartaka haiM, saMvAhaka nhiiN| ataH unheM tIrthaMkara kahane meM koI bAdhA nahIM hai| paramparA kA vahana chadmastha (jinheM kevalajJAna nahIM hotA) karate haiN| ataeva, AcArya saMvAhaka hote haiM evaM tIrthaMkara prvrtk| . kaI Adhunika lekhakoM kA mAnanA hai ki kevala pArzvanAtha evaM mahAvIra vAstavika aitihAsika puruSa haiM evaM 24 tIrthaMkaroM kI kalpanA bahuta bAda meM nirAdhAra rUpa se kI gaI hai| aise vicAraka mithyAtva kA pracAra kara samAja ko bhrAmaka rAha kI ora le jA rahe haiN| purAtAttvika sAkSyoM ke abhAva ke kAraNa aisA bhrama phailA hai kintu sAhityika samyagdarzI sAkSyoM se yaha spaSTa hai ki tIrthaMkara caubIsa the, haiM aura rheNge| . jijJAsA - tIrthaMkaroM kI zAzvata saMkhyA 24 hai| isakA kyA koI vaijJAnika AdhAra ho sakatA hai? ___samAdhAna - aisA koI prAmANika AdhAra to upalabdha nahIM hai, kintu kaI vaicArika mAnyatAoM ne aisA puSTa karane kA prayatna kiyA hai| mAnava zarIra ke aMdara 23 guNasUtra (Chromosomes) hote haiM jo zizu kI racanA ko prabhAvita karate haiN| caubIsavA~ prabhAvaka vAtAvaraNa (Environment) kahA gayA hai| ata: caubIsa prakAra se dharmasaMgha kI saMsthApanA ke lie caubIsa vibhinna prakRti ke tIrtha kI racanA ke lie caubIsa tIrthaMkara apane DhaMga se tIrthapravartanA ke lie janmate haiN| vaira rakhane vAlA dveSI manuSya sadaiva vaira hI kiyA karatA hai aura vaha vaira meM hI Anandita hotA hai| parantu yaha pravRtti pApakAraka evaM ahitakara hai aura anta meM duHkha pradAna karane vAlI hai| - sUtrakRtAGga (1/8/7) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANaka : eka paricaya tIrthaMkara paramAtmA eka sAmAnya mAnava kI bhA~ti apanI mAtA ke garbha meM avatarita hote haiM, janma lete haiM evaM viziSTa mahApuruSa kI taraha dIkSA grahaNa kara kevalajJAna aura nirvANa ko prApta karate haiN| tIrthaMkaroM ke jIvana meM kucha aise kSaNa hote haiM, jinake ghaTane para pratyeka jIva sukha kA anubhava karatA hai| tIrthaMkara bhagavantoM ke jIvana kA parama uddezya hotA hai jIvamAtra ko zAzvata sukha pradAna krnaa| aise hI yatkiMcit kalyANakArI kSaNoM ko kalyANaka kahate haiN| kahA gayA hai- "kalyANaM karoti iti kalyANaka :" arthAt sampUrNa jagat meM Urdhva-madhyaadho tInoM lokoM meM sabhI bhavyAbhavya jIvoM kA kalyANa karane vAle maMgalakArI kSaNa, jaba sabhI jIva kSaNamAtra ke lie parama sukha kA anubhava karate haiM, use 'kalyANaka' kI saMjJA se abhi gayA hai| ve kalyANaka pA~ca haiM 1. tIrthaMkaroM kA svarga / naraka se pRthvI para mAtA kI kukSi meM 2. 3. 4. 5. cyavana (garbha) kalyANaka avataraNa / janma kalyANaka tIrthaMkara kA isa pRthvI para janma / dIkSA kalyANaka - vairAgya bhAva se tIrthaMkaroM kA dIkSA grahaNa karanA evaM sarvajanoM ko abhayadAna denA / tapazcaryA pazcAt tIrthaMkaroM ko tInoM lokoM kA tInoM kAloM kA nirvANa kalyANaka - tIrthaMkaroM kA sarvakarmoM ko naSTa kara mukta honA evaM lokAgra para virAjita honA / - kevalajJAna kalyANaka jJAna utpanna honaa| dhana aura patnI kA tyAga kara tU anagAra vRtti ke lie ghara se nikala cukA hai| aba ina vana kI huI, tyakta vastuoM kA pAna kadApi na kara / - uttarAdhyayana (10/29) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 27 sabhI kalyANakoM kA varNana isI pustaka meM Age prasaMgavaza kiyA gayA hai| devatAgaNa bhI sabhI kalyANakoM ko manAte haiM evaM tatpazcAt nandIzvara dvIpa jAkara utsava manAte haiN| saudharmendra pratyeka kalyANaka para tIrthaMkara ke pAsa jAkara zakrastava (namotthuNaM) kA uccAraNa karatA hai| sthAnAMga sUtra meM likhA cauhiM ThANehiM logujjoe siyA-taM-jahA arahaMtehiM jAemANehiM arihaMtehiM pavvayamANehi, arahaMtANaM nANuppAya mahimAsu arahaMtANaM prinivvaannmhimaasu| arthAt - loka meM udyota ke cAra kAraNa haiM- arihaMta paramAtmA kA janma, arihaMta prabhu kI dIkSA, arihaMta bhagavaMta kA kevalajJAna evaM arihaMta paramezvara kA nirvANa klyaannk| yahA~ para cyavana kalyANaka ko sammilita nahIM kiyA gayA hai| yaha bhI vicAraNIya hai ki arihaMta prabhu ke nirvANa kalyANaka para sampUrNa loka meM aMdhakAra bhI saMbhava hai| kintu pratyeka kalyANaka ke avasara para sabhI jIva kSaNamAtra ke lie sukha kA anubhava karate haiN| yahA~ taka kI sabhI sAtoM narakoM meM bhI udyota/ prakAza hotA hai, jisameM sabhI nArakI sukha kA anubhava karate haiN| sAta narakoM meM prakAza kaisA hotA hai ? isakA uttara dete hue jJAnI bhagavanta pharamAte haiM ki 1. prathama ghammA (ratnaprabhA) naraka meM tejasvI sUrya jaisaa| 2. dvitIya vaMzA (zarkarAprabhA) naraka meM meghAcchAdita sUrya jaisaa| 3. tRtIya selA (bAlukAprabhA) naraka meM tejasvIcaMdra ke smaan| 4. caturtha aMjanA (paMkaprabhA) naraka meM meghAcchAdita caMdra ke smaan| 5. paMcama riSTA (dhUmaprabhA) naraka meM graha ke sdRsh| 6. SaSTha maghA (tamaHprabhA) naraka meM nakSatra ke jaisaa| 7. saptama mAghavatI (mahAtamaH prabhA) naraka meM tAroM ke samAna hotA hai| kahA gayA hai - nArakA api modante, yasya kalyANaparvasu, arthAt jahA~ kabhI bhI sukha aura Ananda kI anubhUti nahIM kI jAtI, aisI narakoM meM bhI kalyANakoM para prasannatA kI anubhUti hotI hai| cUMki vahA~ to kabhI bhI prakAza hotA hI nahIM hai, to jaba kalyANaka para prakAza hotA hai, ve Azcarya aura vismaya se use dekhakara duHkhoM se mukti kA anubhava kara Anandita hote haiN| jo apane mata kI prazaMsA aura dUsaroM ke mata kI nindA karane meM hI apanA pANDitya dikhAte haiM tathA tathya kA arthAt satya kA vilopana karate haiM, ve ekAntavAdI svayaM hI vizva-cakra meM bhaTakate rahate haiN| - sUtrakRtAGga (1/1/2/23) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 28 mAnoM hameM bhUkha lagI ho aura hama apanI dukAna para baiThe hoM to yadi usa samaya acchA grAhaka A jAe to hamArI bhUkha-pyAsa kaise miTa jAtI hai? aisA nahIM ki bhUkha rahI nahIM, bhUkha hai lekina philahAla dhyeya parivartita ho jAtA hai to vedanA kA anubhava nahIM hotaa| isI prakAra kalyANaka para hotA hai| AcArya zIlAMka ke anusAra yaha udyota (prakAza) kSaNabhara hI hotA hai parantu SaTpuruSacaritra meM isakI avadhi antarmuharta (eka samaya se lekara eka samaya kama 48 minaTa) taka kI batAyI hai'syAdantarmuhUrtaM nArakAdInAmapi saukhym'| ata: kalyANakoM para sabhI kalyANa kA anubhava karate haiN| sAtha hI, pratyeka kalyANaka para causaTha indra apane deva parivAra ke sAtha kalyANaka mahotsava meM sammilita hote haiN| 64 indroM kI gaNanA 10 bhavanapati devanikAya ke uttara evaM dakSiNa ke 20 indra 8 vyaMtara devanikAya ke uttara evaM dakSiNa ke 16 indra 8 vANavyaMtara devanikAya ke uttara evaM dakSiNa ke 16 indra asaMkhya jyotiSka ke sUrya evaM candra ye 2 indra 12 kalpopapanna vaimAnika devoM ke 10 indra kula 64 indra uparyukta prakAra se indroM kI saMkhyA cauMsaTha hai| kalpopapanna vaimAnika devalokabAraha haiN| prathama ATha devalokoM ke eka-eka indra hai kintu 9 evaM 10veM devaloka kA saMyukta eka indra evaM 11veM12veM devaloka kA bhI saMyukta eka indra hI hotA hai| isa prakAra dasa vaimAnika indroM ke nAma isa prakAra haiM 1. saudharma devaloka kA saudharmendra (zakendra) 2. IzAna devaloka kA IzAnendra 3. sanatkumAra devaloka kA sAnatkumArendra 4. mahendra devaloka kA mAhendra 5. brahmaloka devaloka kA brahmendra 6. lAntaka devaloka kA lAntakendra 7. mahAzukra devaloka kA mahAzukrendra 8. sahasrAra devaloka kA sahasrArendra 9. Anata-prANata devaloka kA prANatendra 10. AraNa acyuta devaloka kA acyutendra padavI ke anusAra acyutendra sabase jyeSTha hai evaM kalyANa sambandhI sarvAdhika kArya saudharmendra (zakendra) karatA hai| yatanApUrvaka calane se, yatanApUrvaka baiThane se, yatanApUrvaka sone se, yatanApUrvaka khAne se, yatanApUrvaka bolane se pApa-karma kA bandha nahIM hotaa| ___ - dazavakAlika (4/8) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8829 bhavanapati devoM ke dasa bheda hone se pratyeka ke uttara evaM dakSiNa ke indra hone se kula 20 indra hote haiN| yathA bhavanapati deva kI jAti uttara dizA ke indra balIndra ( vairocana) bhUtAnanda vicitrapakSa (veNudAli) suprabhakAnta (harisaha) tejaprabha (agnimANava ) rUpaprabha ( vasiSTa ) jalaprabhendra siMhavikramagati (amitavAhana) 9. vAyukumAra riSTa (prabhaMjana) mahAnandyAvarta (mahAghoSa) 10. stanitakumAra jyotiSa deva asaMkhya evaM unake pratinidhi indra - rUpeNa sUrya evaM candra ye do indra kahe jAte 1. asurakumAra 2. nAgakumAra 3. suvarNa (suparNa) kumAra 4. vidyutkumAra 5. agnikumAra 6. dvIpakumAra 7. udadhi 8. dizAkumAra ( dikkumAra) haiN| 1. pizAca 2. bhUta 3. yakSa dakSiNa dizA ke indra camarendra dharaNendra veNudeva harikAnta agnisiMha pUrNa 4. rAkSasa 5. kinnara 6. kimpuruSa 7. mahoraga (bhujaMga) 8. dha jalakAntendra amitagati prajJApanA, sthAnAMga ityAdi sUtrAgamoM meM anya indroM kA bhI varNana prApta hotA hai| ATha prakAra ke vyantaraM devoM ke 16 indra vyantara devoM ke nAma velamba ghoSa dakSiNa dizA ke indra kAlendra surUpendra pUrNabhadrendra bhImendra kinnarendra satpuruSendra atikAyendra gItarati indra uttara dizA ke indra mahAkAlendra pratirUpendra mANibhadrendra mahAbhImendra kimpuruSendra mahApuruSendra mahAkAyendra gItayazendra bhUta, bhaviSya aura vartamAna ina tInoM kAla meM jisa bAta ko svayaM acchI taraha na jAne, usake sandarbha meM 'yaha aisA hI hai' aisI nirNAyaka bhASA na boleN| dazavaikAlika (7/8) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88830 isI prakAra vANavyantara jAti ke 16 indroM ke bhI nAma prApta hote haiM vyantara devoM ke nAma dakSiNa dizA ke indra 1. ANapannika sannihitendra 2. pANapannika dhAtendra RSIndra Izvarendra 3. RSivAdI 4. bhUtavAdI 5. kandi 6. mahAkandita 7. kUSmAMDa (kohaMDa ) 8. pataMga (preta deva) vatsendra hAsendra zvetendra pataMgendra uttara dizA ke indra sAmAnyendra vidhAtendra RSipAlendra mAhezvarendra vizAlendra hAsarati indra mahAzvetendra pataMgapati-indra ye 64 indra kisa prakAra prabhu kI stavanA karate haiM evaM kisa prakAra utsava manAte haiM, isakA varNana evaM vicAra agrima pRSThoM meM kiyA gayA hai| yaha bhI ullekhanIya hai ki pratyeka kalyANaka para zakrendra tIrthaMkara paramAtmA ko vandana karake 'zakrastava' se stavanA karatA hai, jise Aja laukika bhASA meM 'namotthuNaM' athavA 'namutthuNaM' kahA jAtA hai| - yU~ to jaba taka kevalajJAna nahIM ho jAtA, ve tIrthaMkara nahIM hote lekina dravya nikSepa ke Azraya garbha se hI ve dravya tIrthaMkara hote haiM / ataH indra bhI dravya tIrthaMkara ke rUpa meM prabhu kI bhakti karatA hai| jijJAsA - tIrthaMkaroM ke 5 kalyANaMka kahe haiM / vivAha, rAjya Adi ko kalyANaka kI saMjJA kyoM nahIM dI? samAdhAna jaina dharma sadA se hI adhyAtmavAdI rahA hai| AtmA kA kalyANa hI vAstavika kalyANa hai / bhoga, zAsana Adi AtmA kA kalyANa nahIM krte| tInoM lokoM meM jIva ina avasaroM para sukha kA anubhava nahIM krte| ataH inheM kalyANaka 'nahIM' kahA jAtA / vivAha, rAjyAdi sabhI tIrthaMkaroM ke nahIM hote| paMca kalyANaka to sabhI tIrthaMkaroM ke zAzvata niyama se hote haiN| budhdimAn puruSa vyavahAra bhASA bole, vaha bhI pApa-rahita akarkaza komala ho, usakI samIkSA karake evaM sandeha rahita bole / dazavaikAlika (7/3) - Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 31 jijJAsA - saudharmendra ko patA kaise calatA hai ki pRthvI para tIrthaMkara devAdhideva kA kalyANaka huA? samAdhAna saudharmendra to nATakAdi dekhane meM vyasta hote haiN| tIrthaMkara kA jaba cyavana, janma, dIkSA Adi prasaMga hote haiM to unake puNya se apane Apa hI indra ke AdhArabhU sthAna kampAyamAna calAyamAna hote yAnI siMhAsana athavA zayyA athavA bhUmi (jisa avasthA meM indra ho) hilatI hai| taba usa samaya saudharmendra krodhita ho uThatA hai| use lagatA hai ki na jAne kisa zaktimAn zatru ne devaloka para AkramaNa kara diyaa| taba vaha avadhijJAna kA prayoga karatA hai evaM jAnatA hai ki pRthvI para tIrthaMkara kA kalyANaka sampanna huA hai| saudharmendra apane krodha para zarmindA sA hotA hai evaM isa zubhasUcaka ghaTanA ko jAnakara prasannatA se tIrthaMkara ke kalyANaka para vaMdana - guNakIrtana karane jAtA hai| samAdhAna jijJAsA - tIrthaMkaroM ke kalyANaka hone para devatAgaNa kisa kAraNa se jAte haiM ? yaha tIrthaMkaroM kA apAra puNyodaya hI hotA hai jisake kAraNa anekAneka devatAgaNa prabhu ke kalyANaka ke avasara para padhArate haiN| zrI kalpasUtra kI TIkAoM meM likhA hai ki kaI deva indra kI AjJA pAlane ke lie, kaI deva mitroM kI preraNA se, kaI deva apanI-apanI deviyoM kI preraNA se, kaI deva zarma ke kAraNa, kaI deva tIrthaMkara kI bhakti karane ke lie, kaI deva kautuka dekhane ke lie tathA kaI deva apUrva Azcarya dekhane ke lie tIrthaMkara ke kalyANakoM meM jAte haiN| - sUryAsta se lekara puna: sUrya pUrva meM na nikala Ae taba taka saba prakAra ke khAne-pIne kI mana se bhI icchA na kreN| dazavaikAlika (8/28) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cyavana (garbha) kalyANaka tIrthaMkaroM kA jIva jaba devaloka athavA naraka kA pUrNarUpa se tyAga kara pRthvI para mAtA kI kukSi meM avatarita hotA hai, use 'cyavana' kahate haiN| sthAnAMga TIkA meM 'cyavana' kI vyAkhyA karate hue likhA hai- 'cayaNetti cyuti cyvnm|' arthAt kisI gati se cyuta honA cyavana hai| tIrthaMkara ke cyavana se tAtparya hai prabhu kA antima sAMsArika mAtA ke garbha meM aMtima avataraNa, antima gati meM antima sambandhoM kA pratirUpa / isase na kevala mAnava jAti ko eka tIrthakartA milegA balki eka bhavyAtmA sUkSma nigoda se bAhara Ane kI taiyArI karegI / tIrthaMkara ke cyavana para kSaNa-bhara ke lie tInoM - adho- madhya - Urdhvaloka meM Ananda kA saMcAra hotA hai evaM sarvatra eka divya prakAza phaila jAtA hai| isI avasara para tIrthaMkara kI mAtA caudaha mahAsvapnoM ke darzana karatI hai| tIrthaMkara kI mAtA svapna-darzana kisa avasthA meM kisa prakAra kaba karatI hai isakA uttara dete hue zrI zAstrakAra maharSi likhate haiM ki vyakti kI tIna avasthAe~ hotI haiM- supta (soyA huA) jAgRta (jagA huA) evaM suptajAgRta (ardhanidrita ) / svapnoM ke darzana supta jAgRta athavA ardhanidrita avasthA meM hI hote haiN| svapnadarzana ke pA~ca bheda kahe gaye haiM 1. 2. 3. 4. 5. yAthAtathya svapna darzana svapna meM jisa vastu svarUpa kA darzana huA, jAgane para usI ko dekhanA yA usake anurUpa zubhAzubha phala kI pUrNa prApti honA / pratAna svapnadarzana yathArtha ayathArtha phala dene vAle vistAra vAle svapna dekhanA / cintA svapna darzana - jAgRta avasthA meM jisa vastu kI cintA ho rahI ho usI ko svapna meM dekhanA / svapna meM jo vastu dekhI hai, jagane para usase viparIta vastu kI svapna viSayaka vastu kA aspaSTa jJAna honA / viparIta svapna darzana prApti honA / avyakta svapna darzana jisa prakAra andhA mArgadarzaka kI apekSA rakhatA hai, usI prakAra vANI buddhi kI apekSA rakhatI hai| ataH jo kucha boleM- buddhi se parakha kara boleN| vyavahAra-bhASya-pIThikA (76) - Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 3 33 - isa prakAra svapna darzana ke pA~ca bheda bhagavatI sUtra meM likhe haiN| ataH arddhanidrita avasthA meM tIrthaMkara kI mAtA 14 svapna yAthAtathya rUpa meM dekhatI hai| cyavana ke samaya tIrthaMkara kI mAtA spaSTa 14 mahAsvapnoM ko dekha kara jAga jAtI hai| cyavana ke samaya tIrthaMkara mati (Abhinibodhika) zruta evaM avadhi ina tIna jJAna se yukta the| devagati se cyuta hote samaya usa AtmA ne devagati se cyuta honA hai, aisA jaanaa| devagati se kisa prakAra cyuta ho rahe haiM, yaha bhI jaanaa| cyuta hokara ve kahA~ jAeMge unhoMne yaha bhI jAnA, kintu cyavanakAla ko nahIM jAnA, kyoMki vaha atyaMta sUkSma hotA hai| caudaha mahAsvapna evaM unakA phala svapna zAstra meM 72 prakAra ke svapna kahe gae haiN| inameM se 42 svapna sAmAnya (azubha) phaladAyaka haiM evaM 30 svapna maMgalakArI kahe gae haiN| kisI bhI mahApuruSa ke avataraNa se pahale mAtA dvArA svapna darzana sAMketika lakSaNa prakaTa karatA hai| tIrthaMkara to utkRSTa bhavyAtmA hai| ata: unakI mAtA ko 30 maMgalakArI svapnoM meM se uttamottama, upadravarahita zubha 14 svapna dikhAI dete haiN| - zAstrAnusAra agara vyakti svapna darzana kara punaH so jAtA hai, taba ve svapna niSphala jAte haiN| ataH tIrthaMkara kI mAtA svapna darzana karake puna nahIM sotii| prAtaH kAla meM vaha rAjA (tIrthaMkara ke pitA) ko jAkara svapna batAtI hai, jisakA phala svayaM pitA athavA svapnapAThaka yA kabhI devatAgaNa bhI batAte haiN| ve caudaha mahAsvapna evaM unake zubha sAMketika phala isa prakAra haiM1. gaja - tIrthaMkara kI mAtA indra ke airAvata hAthI ke samAna vizAla, cAra dA~tavAlA, U~cA evaM mahAzveta airAvata hasti ke darzana karatI hai| vaha gaja vizAla udara vAlA evaM uttama lakSaNa sahita hotA hai, jisake kuMbha-sthala se mada jharatA huA dikhAI detA hai| madonmatta rUpa se gambhIra zabda-garjanA karate vaha mAtA ke mukha meM praveza karatA hai| isa svapna kA artha yaha hai ki mAtA ko mahAparAkramI putra kI prApti hogI, jo caturvidha dharma (zramaNa-zramaNI, zrAvaka-zrAvikA) kI racanA karane vAlA hogA evaM dAna-zIla-tapa-bhAva rUpI-cAturyAma dharma kI prarUpaNA kregaa| tathA sabhI 64 indra bAlaka kI sevA meM rheNgii| 2. vRSabha - eka zveta kAntimaya malarahita baila ko tIrthaMkara kI mAtA svapna rUpa meM dekhatI hai| vaha vRSabha apanI kAnti se sarvadizAoM meM udyota karatA hai| aisA patale keza vAle sundarasthira vRSabha mAtA ke mukha meM praveza karatA hai| AvazyakatA se adhika bolanA ucita nahIM hai| - sUtrakRtAGga (1/14/25) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 4. 5. 6. tIrthaMkara : eka anuzIlana 34 isa svapna kA artha yaha hai ki AgAmI putra samasta loka meM jyeSTha hogA tathA bodharUpa anAja kA bIja boegA / dharmadhurINa putra usa kSetra meM dharmacakra kA saMcAlana kregaa| kesarI siMha tadanantara tIrthaMkara kI mAtA nirmala skaMdha vAle darzanIya kesarIsiMha ko mukha meM praveza karate hue pAtI hai, jisakI tAlu lAla raMga kI hotI hai, kAyA saumya hotI hai evaM jo garjanA mudrA meM sthira hai| isake phalAnusAra mAtA ko anaMta balayukta nirbhaya putra prApti hogI jo kAma dveSa Adi vikAra rUpa unmatta hAthiyoM se naSTa hote hue bhavyajIva vana kA saMrakSaNa karegA tathA ATha karma va 8 madarUpa zvApadoM kA nAza kregaa| sabhI usakI AjJA kA pAlana kareMge, vaha aisI bhavyAtmA hogii| lakSmIdevI cauthe svapna meM mAtA atyanta sundara, aizvaryadhArikA lakSmI devI ko mukha meM praveza karate hue pAtI hai| himAlaya ke padmadraha meM virAjita bhavanapati nikAya kI lakSmI devI sarvAMga vibhUSita evaM alaMkAra - AbharaNa - AbhUSaNoM se yukta hotI hai| zveta hAthI jise zItala jala se snAna karAte haiM, aisI lakSmI devI ko tIrthaMkara kI mAtA dekhatI hai| isakA phala kahate hue svapnapAThaka batAte haiM ki putra tInoM lokoM kI lakSmI kA bhoktA bA vArSika dAna dekara tIrthaMkara pada ke apAra aizvarya kA bhoga karate hue kevalajJAnarUpI lakSmI prApta kregaa| vaha jIva sabhI prANiyoM kA priya pAtra banegA / puSpamAlA - kalpavRkSoM ke sarasa sundara, chaha RtuoM ke paMcavarNI manohara, nayanaramya puSpoM se nirmita puSpamAlA ko tIrthaMkara kI mAtA cyavana ke samaya svapna meM nihAratI hai| puSpa kI bhA~ti putra bhI sugaMdhita zarIra vAlA hogA evaM sadA zreSThatA kA varaNa kregaa| phalAnusAra vaha jIva mastaka para dhAraNa karane yogya trilokapUjya hogA tathA pramukha do dharma -2 va sAdhu dharma kI prarUpaNA karegA evaM satpuruSoM meM pUjyatA ko prApta hogA / candramA zukla pakSa kI pUrNimA kA candra apUrva nayanAbhirAma kAntimaya hotA hai| gAya ke dUdha kI jhAga sarIkhA vaha candra apanI zveta AbhA saba para nisteja karatA hai| tIrthaMkara kI mAtA aise hI zItala evaM zAnta candra ke svapna meM darzana karatI hai| -zrAvaka dharma isa svapna kA artha yaha hotA hai ki bhAvI putra saumyadarzana vAlA, zItala pariNAma vAlA hogA jo zAntidAyI kSamAdharma kA upadeSTA bnegaa| sAtha hI vaha bhavya jIva-rUpa candravikAsI kamaloM kA apane prakAza (bodha) se vikAsa karane vAlA hogaa| vaiyAvRtya se AtmA tIrthaMkara pada ko prApta karatA hai| - uttarAdhyayana (29/44) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 8. 10. 11. tIrthaMkara : eka anuzIlana 35 sUrya - tatpazcAt tIrthaMkara kI mAtA lokanayanasamAna, sahasrAdhika kiraNoM ke dhAraka, zIta kA nAza karane vAle, andhakAra ko dUra bhagAne vAle lAla tejasvI sUrya ko svapna meM nihAratI hai / vaha sUrya atyanta teja se yukta dedIpyamAna- prakAzamAna prakaTa hotA hai / isa mahAsvapna kA phala yaha hai ki tIrthaMkara putra jagat meM ajJAna rUpI aMdhakAra kA nAza kara jJAna kA udyota kareMge, mithyAtva rUpI saMzayoM ko dUra kareMge tathA prabhAmaMDala se alaMkRta hoMge arthAt tejasvI kAntimaya vyaktitva ke dhAraka hoNge| dhvajA - suvarNa ke daMDa para rahI huI, zrIvAra, morapaMkha se yukta tathA paMcavarNI vastra kI banI huI dhvajA, jo sabhI ke dekhane yogya, sundara hai, aisI dhvajA tIrthaMkara kI mAtA svapna meM dekhatI hai| svapnapAThakoM ke anusAra dhvajA ke darzana kA phala hotA hai ki putra sampUrNa kula meM uttama hogA, samavasaraNa meM dharmadhvajA se virAjamAna hogA tathA jagat ko cAroM dizAoM meM dharmadhvajA se suzobhita karegA / evaM 'zivasaukhyasAcI' ke samAna sukha evaM kalyANa bA~TegA / pUrNakalaza - nirmala jala se bharA huA, uttama kamaloM se ghirA huA 6 RtuoM ke phalaphUloM se bharA huA, dedIpyamAna, jAjvalyamAna nayanAbhirAma pUrNakalaza ratnajar3ita hotA hai| tIrthaMkara kI mAtA ke mukha meM yaha raupyamaya pUrNakumbha svapna meM praveza karatA hai| isa svapna kA phala yaha hai ki AgAmI putra - ratna aneka nidhiyoM ko samprApta kara kula evaM dharma meM svarNa kalaza ke rUpa meM vidyamAna hogaa| tathA anantAnanta sadguNoM kA srota hogA va dharmarUpI vizAla prAsAda para kalaza cddh'aaegaa| padmasarovara - sUryavikAsI, candravikAsI ityAdi ugate hue 100 paMkhur3I vAle kamaloM se suzobhita evaM unake Upara nabha meM ur3ate hue uttama pakSiyoM se zobhAyamAna padmasarovara ko tIrthaMkara kI mAtA apane svapna meM spaSTa rUpa se dekhatI aura nihAratI hai| phalasvarUpa putra jagat kA tApa dUra karane vAlA hogA, aneka lakSaNoM se suzobhita hogA evaM logoM ke diloM ko AkarSita karane vAlA prabhAvotpAdaka cumbakIya vyaktitva hogA / kSIrasamudra - tIrthaMkara kI mAtA tatpazcAt, kSIrasamudra ko svapnarUpa dekhatI hai| caudaha lAkha, chappana hajAra nadiyoM kA jahA~ saMgama hotA ho, jisakI lahareM caMcala svabhAva se jala ko bar3hA rahI hoM, vaha kSIra (lavaNa) samudra kI AbhA candra evaM sUrya ko bhI nisteja kara detI hai| parastrI kA sahavAsa, dyUta-krIr3A, madya, zikAra, vacana paruSatA, kaThora daNDa tathA artha-dUSaNa (corI Adi) ye sAta kuvyasana haiN| bRhatkalpabhASya (940) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana @ 36 13. isa svapna kA zubha phala yaha hai ki mAtA kA tIrthaMkara putra jJAna-darzana rUpa maNiratnoM kA dhIra-gambhIra dhAraka hogA tathA kevalajJAna ratna pAkara trikAla bhAvoM kA jJAtA bnegaa| 12. devavimAna - jo suvarNamaNi ke 1008 stambhoM se yukta hai evaM dIpaka, sUrya jaise camaka rahA hai, aisA puMDarIka utkRSTa vimAna mAtA ke svapna meM mukha meM praveza karatA hai| yaha svapna paramAtmA ke Adhipatya kA sUcaka hai| yathA- ve svarga se avatIrNa hoMge, devatAoM dvArA pUjya hoMge evaM vaimAnika paryaMta cAroM nikAya ke deva prabhu kI sevA meM rheNge| jo tIrthaMkara kI AtmA devaloka ke bajAya naraka se AtI hai, usa tIrthaMkara kI mAtA devavimAna kI jagaha nAgabhavana dekhatI hai, aisA zrI zAstrakAra maharSi likhate haiN| ratnarAzi - tadanantara tIrthaMkara kI mAtA meruparvata jitanI U~cI ratnoM kI rAzi svapna meM dekhatI hai| bar3e thAla meM pulaka ratna, vajraratna, nIla ratna, sphaTika ratna, haMsagarbha ratna, aMjana ratna, aMka ratna, jyoti ratna ityAdi uttama jAti ke ratna suzobhita haiN| yaha svapna isa bAta kA sUcaka hai ki mAtA ko guNayukta, maNiratnoM se vibhUSita putra kI prApti hogI, jo jJAna-darzana-cAritra ityAdi ratna pAkara tIna gar3ha vAle samavasaraNa meM baiThakara bhavya jIvoM ko dharmopadeza degaa| nidhUma agni - madhu aura ghRta se siMcita, lAla-pIle varNa vAlI choTI-bar3I zikhAe~, binA dhue~ kI jAjvalyamAna agni arthAt nirdhUma agni ko mAtA antima svapna ke rUpa meM dekhatI hai| isa mahAsvapna kA phala yaha hai ki putra bhAvI tIrthaMkara atyanta dIptavanta (tejasvI) hogaa| vaha dharmarUpa suvarNa ko vizuddha aura nirmala karane vAlA tathA karmamala rUpI IMdhana ko bhasma kara dene vAlA prakaTa prabhAvI vyaktitva hogaa| isa prakAra ina 14 mahAsvapnoM ko tIrthaMkara kI mAtA dekhatI hai evaM tIrthaMkara pakSa (sandarbha) meM inake phala sunatI hai| ___ jaina dharma kI digambara paramparA ke anusAra tIrthaMkara kI mAtA 16 svapna dekhatI hai| donoM paramparAoM meM 13 svapna evaM unake phala samAna haiN| kintu digambara AmnAya meM jahA~ 'jhaSa' (arthAt mInayugala) kA ullekha hai, vahIM zvetAmbara sAhitya meM 'jhaya' (arthAt dharmadhvajA) kA varNana hai| sambhava hai ki sAhityika truTi ke kAraNa 'jhaya' ke sthAna para 'jhaSa' ho gayA ho| inake atirikta digambara sAhitya ke anusAra 2 svapna adhika mAne gae haiM- siMhAsana jo madhyaloka kA svAmitva darzAtA hai tathA nAgabhavana, jo adholoka kA Adhipatya darzAtA hai| zvetAmbara paramparA ke anusAra naraka se 14. saba jIvoM ke, aura kyA devatAoM ke bhI jo kucha kAyika aura mAnasika duHkha haiM, ve kAma-bhogoM kI satata Asakti evaM abhilASA se utpanna hote haiN| - uttarAdhyayana (32/19) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 83 37 Ane vAle tIrthaMkara kI mAtA hI 'nAgabhavana' dekhatI hai| kintu aitihAsika sAhityika evaM purAtAttvika sAkSyoM pramANoM se 14 svapnoM kA krama, adhika yuktisaMgata pratIta hotA hai, kyoMki naraka, madhya loka va devaloka kA kula pramANa 14 rAjaloka (mApa) hai, ataH ina 14 rAjalokoM ke svAmI hone ke kAraNa tIrthaMkara kI mAtA 14 mahA-uttama svapna dekhatI hai, aisI eka vicAradhArA hai| cakravartI kI mAtA : garbhadhAraNa karate samaya yahI 14 mahAsvapna dekhatI hai| antara itanA hotA hai ki tIrthaMkara kI mAtA spaSTa (sApha) svapna dekhatI hai kintu cakravartI kI mAtA aspaSTa (dhuMdhale) dekhatI hai| vAsudeva kI mAtA : siMha, sUrya, kumbha, samudra, lakSmI, ratnarAzi evaM agni, ye 7 svapna dekhatI haiN| - baladeva kI mAtA : hAthI, padma sarovara, candra aura vRSabha, ye 4 svapna dekhatI haiN| prativAsudeva kI mAtA : hAthI, kumbha evaM vRSabha (yA siMha), ye 3 svapna hI prAya: dekhatI mANDalika rAjA kI mAtA : eka svapna dekhatI hai| viziSTa AtmAoM ke janma se pUrva unake Agamana kI pUrva sUcanA dene vAle ye zubha svapna jIva ke svayaM ke puNyaM prabhAva se sambandhita hote haiN| zakrastava tathA devotsava kA varNana tIrthaMkara kA cyavana hote hI zakrendra (saudharmAdhipati) kA Asana calAyamAna hotA hai| Ananda, harSa evaM pramoda ke kAraNa vaha vaikriya zarIra kA nirmANa karatA hai| vaiDUrya, ariSTa, aMjana Adi maNiratnoM se jar3ita pAdukA ko pairoM se utArakara eka vastra uttarAsaMga karatA hai| tatpazcAt donoM hAtha jor3akara tIrthaMkara prabhu ke sAmane sAta-ATha kadama jAkara vimAna meM rahate hue hI bAyA~ ghuTanA jamIna para sthApita kara ke mastaka ko tIna bAra dharatI se lagAtA hai| tathA cauthI bAra vandana mudrA meM hAtha jor3akara aura mastaka para aMjalI lagAkara 'zakrastava' kA uccAraNa karatA hai| evaM pUrva dizA kI ora abhimukha ho kara namaskAra karatA hai| tatpazcAt nandIzvara dvIpa ke 52 jinAlaya meM pUjA svarUpa aSTAhrikA mahotsava manAte haiN| saccA muni pApabhIru hotA hai, usameM kisI bhI taraha kA mamatva-bhAva nahIM hotaa| - AcArAMga (1/2/6/99) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 38 tIrthaMkara mahAvIra ke SaTkalyANaka ? sabhI tIrthaMkaroM ke pA~ca kalyANaka hote haiM, aisA zAzvata satya hai / kintu kucha vidvAn carama tIrthapati tIrthaMkara mahAvIra ke SaT-kalyANaka kA ullekha karate haiN| vaha isalie kyoMki ve mahAvIra prabhu ke do cyavana kalyANaka ginAte haiN| daraasala pichale bhavoM ke kula mada ke kAraNa marIci kA jIva tIrthaMkara bhava meM brAhmaNa kula meM cyavita huA thaa| tatpazcAt indra ne hariNaigamaiSI deva ke dvArA garbha saMharaNa karavAkara kSatriya rAjA siddhArtha kI bhAryA trizalA rAnI kI kukSi meM rakhA / ataH kucha lekhaka inheM alaga-alaga kalyANaka ginate haiM / kintu jahA~ taka hamArI dhAraNA hai- (1) SaTrakalyANaka kI mAnyatA mUlabhUta paMca kalyANaka ke viruddha hai (2) prabhu eka hI bAra devagati se cyuta hue (3) indrAdi devatAgaNa ne donoM bAra alaga-alaga utsava nahIM manAyA lekina, jainadharma anekAntavAda kA siddhAnta prastuta karatA hai| ataH hama unake mata kA bhI pUrNa Adara-sammAna karate haiN| garbha - paripAlanA evaM dohada - utpatti cyavana se lekara janma taka, tIrthaMkara kI mAtA bahuta hI sAvadhAnI pUrvaka apane garbha kA pAlana karatI hai| vaha uttama rUpa se devapUjA, snAnAdi kara uttama AbhUSaNa dhAraNa karatI hai| mAtA U~cI nIcI adhika nahIM phiratI evaM sukomala zayyA para sukhAsana meM baiThatI hai / tIrthaMkara kI mAtA apane bhojana kA vizeSa dhyAna rakhatI hai| vaha atizIta ( ThaNDA), atiuSNa (garma), ati kaTu (kar3avA) ati kaSAyita ( kasailA ), ati miSTa (mIThA ) ityAdi prakAra ke bhojana kA parihAra karatI hai tAki garbha para koI burA prabhAva na pdd'e| vaha Rtu santulita bhojana karatI hai| vidhi ke anusAra hI vaha sabhI kAma karatI hai| anukUla pauSTika garbhakAla meM vayovRddhA evaM anubhavI mahilAe~ mAtA kI sevA karatI haiN| mAtA svayaM bhI cintA, zoka, dainya, bhaya, trAsa se bacakara, krodha na karake zAnta, prasannacitta mudrA meM rahatI hai| aisI avasthA meM tIrthaMkara kI mAtA ko dohada utpanna hote haiN| garbha ke prabhAva se mAtA ko jo vizeSa kArya karane kI icchA hotI hai unheM dohada kI saMjJA dI gaI hai| vartamAna caubIsI ke kaI tIrthaMkaroM kI mAtAoM ko aneka dohada utpanna hue, jinhe tIrthaMkara ke pitA, indra kI sahAyatA se paripUrNa karate haiN| tIrthaMkara padmaprabha kI mAtA susImA ko padmazayyA meM zayana karane kA dohada huA / candraprabha tIrthaMkara kI mAtA ko candrapAna karane kA dohada huA / zreyAMsa prabhu kI mAtA ko devatA parigRhIta zayyA para baiThane kA dohada utpanna huA / antima tIrthaMkara mahAvIra jo janmA hai, use avazya maranA hogA / - antakRdazAMga (6/15/18) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88 39 svAmI kI mAtA-trizalA rAnI ko aneka dohada hue| yathA, maiM apane hAthoM se sadguruoM ko dAna dUM, kArAgAra se kaidiyoM ko mukta karAU~, hAthI kI ambAr3I para baina, rAjya kA saMcAlana svayaM karU~, indrANI ke kuMDala yugala chInakara pahaneM, ityaadi| rAjA, indra, amAtyAdi ne ye dohada sUjha-bUjha ke sAtha pUre kiye| tIrthaMkara mahAvIra kI garbha pratijJA anya kisI tIrthaMkara kA garbhAvasthA viSayaka koI vizeSa prasaMga prApta nahIM hotaa| kintu Avazyaka niyukti, kalpasUtra, ityAdi granthoM meM tIrthaMkara mahAvIra sambandhI eka rocaka prasaMga ullikhita hai| jaba mahAvIra svAmI ko mAtA trizalA kI kukSi meM Ae sAr3he chaha mAha hue, taba unhoMne socA ki mere garbha meM halana-calana se mAtA ko kitanA kaSTa hotA hogA? yaha socakara unhoMne apanA halana-calana, samUcI spandanAdi kriyAe~ banda kara diiN| garbha ko nizcala mahasUsa kara mAtA ko bure vicAra Ane lge| usake sAtha-sAtha sampUrNa rAjaparivAra bhI zokAkula ho gyaa| garbhastha zizu ne avadhijJAna se mAtA-pitA tathA parijanoM ko zokavihvala dekhaa| socA yaha kyA ho gayA? maiMne to mAtA ke sukha ke lie yaha kArya kiyA thA, kintu yaha to duHkha kA kAraNa bana gyaa| yaha socakara prabhu ne. halana-calana-spandana vApisa prArambha kie| apane prati mAtA-pitA ke aise anurAga, moha ko dekhakara garbhastha prabhu ne yaha pratijJA dhAraNa kI ki jaba taka mere mAtA-pitA jIvita raheMge, taba taka meM muNDita hokara gRhavAsa kA tyAga kara __ dIkSA aMgIkAra nahIM kruuNgaa| isa prakAra garbha meM hI prabhu ne pratijJA grahaNa kii| jijJAsA - kyA cyavita hote samaya devatA jAnate haiM ki maiM yahA~ se cyuta hoU~gA? samAdhAna - sthAnAMga sUtra ke anusAra devatA aisA 3 kAraNoM se jAnate haiM1. vimAna aura AbharaNoM (AbhUSaNoM) kI kAntihInatA ko dekhkr| 2. kalpavRkSa ko mlAna hotA huA dekhkr| 3. tejolezyA ko kSINa hotI huI jaankr| yaha zarIra pAnI ke budabude ke samAna nazvara hai| ise pahale yA pIche eka dina to avazya chor3anA pdd'egaa| __ - uttarAdhyayana (19/13) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA - tIrthaMkara kI mAtA ke garbha kI kyA vizeSatA hotI hai? samAdhAna - tIrthaMkara (garbhastha zizu) kA acintya prabhAva hotA hai| mAtA kA vAtAvaraNa Anandamaya bana jAtA hai| anya garbhavatI striyoM kI bhA~ti tIrthaMkara kI mAtA beDaula nahIM dikhatI kyoMki garbha jyAdA bAhara nahIM AtA, mAnoM mAtA ke garbha meM chipA ho| isI kAraNa se tIrthaMkara kI mAtA ko gUDhagarbhA bhI kahA jAtA hai| tIrthaMkara : eka anuzIlana 40 jijJAsA - tIrthaMkaroM kA devarUpa se cyuta honA cyavana kahalAtA hai| anya jIvoM kA devarUpa se cyuta honA cyavana nahIM khlaataa| kyoM ? samAdhAna - cyavana zabda kA bhinna artha hai / jo AtmA devagati se cyuta ho kara vApisa kabhI usI gati meM na jAe, jisakA usI bhava meM siddhatva pahale se hI nizcita ho, usakA vAstavika cyavana kahA jAtA hai| hama jIvoM kA to devAdi gatiyoM meM bhramaNa cAlU hI rahatA hai| isI kAraNa hamArA devarUpa se cyuta honA cyavana nahIM kahalAtA / jijJAsA - tIrthaMkara kA jIva naraka se kaise cyavita ho sakatA hai? samAdhAna AyuSya kA baMdha agara tIrthaMkara nAma karma bA~dhane ke bAda kiyA jAe, to devagati kA AyuSya ba~dhatA hai evaM jIva devagati se cyava kara tIrthaMkaratva prApta karatA hai / kintu AyuSya kA baMdha agara tIrthaMkara nAma karma bA~dhane se pahale kiyA jAe, aura usameM agara naraka kI Ayu bA~dhI jAe, to jIva naraka se cyuta hokara mAtA ke garbha meM AtA hai| jaise zreNika rAjA ( prabhu vIra ke bhakta rAjA) ne garbhiNI mRgI ko mAra kara abhimAna karate samaya narakAyuSya bA~dhA va bAda meM tIrthaMkara nAmakarma bA~dhA, to vo pahalI naraka meM gae va vahA~ se cyava kara tIrthaMkara bneNge| jijJAsA cyavana ke samaya tIrthaMkara ke pAsa saMpUrNa avadhijJAna hotA hai ? samAdhAna nahIM / avadhijJAna ke bhI kaI bheda hote haiN| tIrthaMkara ko cyavana se apratipAtI avadhijJAna prApta hotA hai| paramAvadhi, lokAvadhi Adi avadhijJAna prApta nahIM hote| bhagavAna mahAvIra ko to lokAvadhi jJAna kI prApti dIkSA ke bhI bAda huI thii| - - bAlaka, vRdhda aura apaMga vyakti, vizeSa anukampA ke yogya hote haiN| - bRhatkalpabhASya (4342) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma kalyANaka garbha kAla (garbha samaya) kI samApti para tIrthaMkara prabhu zizu rUpa meM janma grahaNa karate haiN| tIrthaMkara kI AtmA kA saMsAra meM yaha antima janma hotA hai| tIrthaMkara kA janma hote hI tInoM lokoM meM kSaNa bhara ke lie apUrva zAnti chA jAtI hai evaM sabhI jIva paritApa se mukti kA anubhava karate haiN| prabhu ke atizaya se nArakI jIvoM ko bhI muhUrta mAtra sAtA hotI hai, tathA sthAvara jIvoM kA bhI vizeSa chedana bhedana nahIM hotA, isalie sabhI jIva sukha evaM kalyANa ko prApta hote haiN| saMpUrNa pRthvI ullAsamayI hotI hai| isalie ise 'janma kalyANaka' kI saMjJA dI gaI hai| chappana dikkumArI kRta janmotsava tIrthaMkaroM kA janma hote hI sarvaprathama 56 dikkumAriyoM ke Asana calAyamAna hote haiN| ye deviyA~ bhavanapati nikAya kI deviyA~ hotI haiM, jo vividha jagahoM para nivAsa karatI haiN| ina deviyoM kA yahI AcAra hai ki tIrthaMkara kA janma hone se pUrva inakA Asana kampAyamAna hone lagatA hai evaM prabhu kA pahalA janmotsava ye karatI haiN| isake bAda anya indrAdika deva apanA mahotsava karate haiM / bhogavatI 1. bhogaMkarA 2. 4. bhogamAlinI 5. 7. puSpamAlA 8. prathama adholoka meM gajadantAkAra parvata ke nIce nivAsa karane vAlI ye dizA - kumArI deviyA~ prabhu ko aura prabhu kI mAtA ko namaskAra karake IzAna koNa meM eka sUtikAgRha (jApA - ghara) kI racanA karatI hai evaM 'eka yojana pramANa pRthvI ko saMvartaka vAyu (gola pavana) ke dvArA zuddha arthAt kAMTe kaMkara rahita tathA sugaMdhita banA detI haiN| yaha vikurvita sUtikAghara pUrva dizAbhimukha hotA hai| 9. meghaMkarA 12. meghamAlinI 15. vAriSeNA suvatsA aninditA 10. meghavatI 13. toyadharA 16. balAhikA 3. bhoga 6. vatsamitrA 11. sumeghA 14. vicitrA AvazyakatA se adhika aura anupayogI vastu klezaprada evaM doSa rUpa ho jAtI hai| * oghaniyukti (741) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 42 ye dikkumArI deviyA~ Urdhvaloka ke nandana vanoM ke kUToM se AtI hai tathA mAtA ko namaskAra karake usa sUtikA ghara meM sugandhita jalasahita pA~ca raMgoM ke ghuTane pramANa aura uttama dhUpa se sugandhita karatI hai| puSpa varSA karatI haiM tathA gIta gAtI haiN| 17. nandottarA 18. nandA 19. AnandA 20. nandivardhanA 21. vijayA 22. vaijayantI 23. jayantI 24. aparAjitA pUrva dizA ke rucaka parvata se uparyukta 8 dikkumAriyA~ Akara vandana vidhi kara mukha dekhane ke lie hAtha meM (sammukha) zIzA (darpaNa) lekara prabhu ke sammukha gIta gAtI khar3I rahatI haiN| 25. samAhArA 26. supradattA ___ 27. suprabuddhA 28. yazodharA 29. lakSmIvatI 30. zeSavatI 31. citraguptA 32. vasuMdharA rucaka dvIpa ke dakSiNa meM parvata para rahane vAlI ye 8 dizA kumAriyA~ vahA~ jAkara bhagavAna tathA bhagavAna kI mAtA ko namaskAra karake sone ke zRMgAramayI kalaza meM sugandhita jala bharakara prabhu kI mAtezvarI ko sabhI milakara snAna karAtI haiN| phira prabhu ke Age gIta-gAna-nATaka Arambha karatI haiN| 33. ilAdevI 34. surAdevI 35. pRthvI 36. padmAvatI 37. ekanAsA 38. navamikA 39. bhadrA 40. sItA (azokA) ye ATha dikkumAriyA~ pazcima dizA ke rucaka parvata se Akara pavana DhulAne ke lie prabhu kI mAtA ke pazcima dizA meM sammukha hAthoM meM sone kI daMDI vAle paMkhe lekara khar3I rahatI haiN| 41. alaMbusA 42. mitakezI 44. vAruNI 45. hAsA 46. sarvaprabhA 47. zrI (zrIbhadrA) 48. hrI (sarvabhadrA) rucaka dvIpa ke uttara-parvata para rahane vAlI uparyukta dikkumAriyA~ vahA~ jAkara tIrthaMkara-tIrthaMkara kI mAtA ko vandana kara donoM ora cAra-cAra khar3I ho jAtI haiM tathA uttara dizA kI ora se ca~vara (cAmara) DhulAtI haiN| 43. puDArakA jo sAdhaka bAhya upakaraNoM ko adhyAtma-vizubdi ke lie dhAraNa karatA hai, use trilokadarzI jinezvara devoM ne aparigrahI hI kahA hai| - oyaniyukti (745) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 50. citrakanakA 49. citrA 52. vasudAminI 43 51. zaterA (suteza) rucaka dvIpa kI vidizA meM rahane vAlI ye dizA - kumArI deviyA~ hAthoM meM dIpaka dhAraNa kara prabhu ke samakSa khar3I rahatI hai| 53. rUpA 54. surUpA 55. rUpakAvatI cAra dikkumAriyA~ rucaka dvIpa kI madhyama dizA se Akara prabhu kA 4 aMgula bAkI rakha, zeSa nAla ko kATatI hai, pAsa hI bhUmi meM gaDDhA khodakara use gAr3a detI haiN| usake Upara vaiDUryaratna se ratnamaya cabUtarA banAkara darbha ( dUbha / dUba ghAsa) botI hai| tatpazcAt chappana dikkumAriyA~ sUtikAgRha se alaga tIna sthAnoM para keloM ke dvArA tIna kadalIgRha (kelighara) banAtI haiN| sabhI meM ratnamaya siMhAsana rakhe jAte haiN| sarvaprathama dakSiNa dizA kadalIgRha meM bhagavAna tathA unakI mAtA ko le jA kara ratna siMhAsana para virAjita karane ke bAda sukhakAraka - sugaMdhita tela mardana kara unheM udvartana karAyA gayA hotA hai / isake bAda unheM pUrva dizA ke kadalIgRha meM le jAkara maNi pITha para baiThAkara sugaMdhita jala se snAna karAyA jAtA hai, candana lepana kiyA jAtA hai tathA divya vastrAbhUSaNa se sajAyA jAtA hai| tatpazcAt uttara dizA ke ratna siMhAsana para biThAkara ' araNIkASTha' nAmaka lakar3I ghisa kara agni prajvalita kara candanakASTha arthAt gozIrSa caMdana se zAnti puSTikAraka homa karatI haiN| usase do rakSA - poTaliyA~ (rakSAsUtra ) banAkara tIrthaMkara tathA unakI mAtA ke hAtha meM bAMdhI jAtI hai| phira ve dikkumAriyA~ 'he bhagavan ! parvatAyurbhava' arthAt he prabho ! ApakI Ayu parvata ke samAna dIrgha ho, aisA AziSa dekara do maNimaya gole uchAlatI haiN| unheM bhagavAna ke khelane ke lie palaMga para bA~dha kara gItagAna karake tIrthaMkara evaM unakI mAtA ko janmasthAna para chor3a kara eka yojana vimAna meM baiThakara saharSa apane-apane sthAna para calI jAtI haiN| indradevAdi kRta janma - mahotsava dikkumAriyoM kA mahotsava hone ke pazcAt cauMsaTha indroM ke Asana calAyamAna hote haiM / avadhijJAna se tIrthaMkara prabhu kA janma jAnakara saudharmendra hariNaigameSI deva ( padAti senApramukha) ko bulAkara use 12 yojana caur3A, 6 yojana U~cA tathA eka (cAra) yojana nAla vAlA 'sughoSA' nAmaka ghaNTA bajAne kA Adeza dete haiN| pA~ca sau devoM ke sAtha milakara ghaMTA bajAyA jAtA hai, jisakI dhvani se saudharma vaha sAdhu nahIM, sAMsArika vRttiyoM meM racA- pacA gRhastha hI hai jo sadaiva saMgraha kI icchA rakhatA hai| dazavaikAlika (6/19) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 44 devaloka ke 32 lAkha vimAnoM ke sabhI ghaMTe bajate haiN| tatpazcAt, IzAnendra laghuparAkrama nAmaka devatA se sughoSA ghaMTA bajavAtA hai| zeSa indra bhI aisA hI karate haiN| isI prakAra zaMkhanAda se bhavanapati deva, paTahanAda suna vyaMtara vANavyaMtara deva tathA sIyanAda se jyotiSa deva sAvadhAna ho jAte haiM evaM indra ke pAsa pahu~cate haiN| (eka yojana lagabhaga 12 ki.mI.) isake bAda pAlaka deva dvArA nirmita pAlaka vimAna meM saudharmendra ityAdi sampUrNa deva parivAra virAjamAna hotA hai tathA nandIzvara dvIpa jAte haiN| usa lakSayojana jitane vistRta vimAna ko saMkucita kara bharata, airAvata yA mahAvideha kSetra meM jinezvara deva ke janmagRha meM pahuMcate haiN| phira saudharmendra bhagavAna ke janma ghara meM jAkara tIrthaMkara tathA tIrthaMkara kI mAtA ko namaskAra kara tIna pradakSiNA detA hai| prabhu ke sammukha 7-8 kadama jAkara jasakA zakrastava se stavanA karatA hai| usake bAda bhagavAna kI mAtA se kahatA hai- he ratnakukSidhAriNI! he ratnagarbhe ! he ratnadIpike ! Apane tribhuvana dharmamArgaprakAzaka, zubha lakSaNayukta jinezvara ko janma dekara hama para upakAra kiyA hai| maiM prathama devaloka kA indra hU~, unakA janma mahotsava karane AyA huuN| tuma bilkula mata ddrnaa|" itanA kahakara 'namostu ratnakukSidhArike tubhyam', bolakara mAtA ko avasvApinI nidrA meM DAlakara, bhagavAna ke samAna pratibimba banAkara mAtA ke pAsa rakha detA hai| taba indra ne pA~ca rUpa bnaaye| eka rUpa se do hAthoM se kara-saMpuTa meM tIrthaMkara ko rkhaa| eka rUpa se bhagavAna para chatra kiyaa| anya do rUpoM se donoM ora cAmara (ca~vara) DhulAe tathA eka rUpa se vajra uchAlate hue prabhu ke Age calane lgaa| caubIsa tIrthaMkaroM ke janma ke samaya indra ne aise vaikriya rUpa dhAraNa kie evaM AgAmI caubIsiyoM meM bhI aisA hI kregaa| bhagavAna ko hAthoM meM lekara indra parivAra sahita AkAza mArga se meru parvata pahu~catA hai| meru parvata ke pAMDuka vana meM cAroM dizAoM meM cAra bar3I-bar3I zilAe~ haiM1. pUrva dizA meM pAMDukambalA zilA hai| isa para do siMhAsana haiN| pUrva videha ke tIrthaMkara kA abhiSeka yahA~ para hotA hai| 2. pazcima dizA meM raktakaMbalA zilA hai| isa para do siMhAsana haiN| pazcima videha ke tIrthaMkara kA abhiSeka yahA~ hotA hai| 3. uttara dizA meM atiraktakaMbalA zilA hai| isa para eka siMhAsana hai| airAvata kSetra ke tIrthaMkara kA abhiSeka yahA~ para hotA hai| dakSiNa dizA meM atipAMDukaMbalA zilA hai| isa para eka siMhAsana hai| bharata kSetra ke tIrthaMkara kA abhiSeka yahA~ hotA hai| dharmAcArya kA jahA~ kahIM para darzana kareM, vahIM para unheM vandanA aura namaskAra karanA caahie| - rAjapraznIya (4/76) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 45 isa prakAra saudharmendra ucita zilA para jAtA hai| jaise vartamAna caubIsI ke RSabha, ajita, pArzva, mahAvIra ityAdi kA abhiSeka atipAMDukaMbalA zilA para huaa| meru parvata kI ucita zilA para pahu~cane ke pazcAt saba indra apane sevaka devatAoM se darpaNa, ratnakaraMDaka, thAla, pAtrikA, puSpacaMgerI ityAdi pUjA ke upakaraNa, cullahimavanta, bhadrazAla, vaitADhya, devakuru, uttarakuru, vakSaskAra Adi ke phala, pradhAna gaMdha, sarva auSadhipramukha vastue~ maMgavAte haiN| kintu sarvamusya mAgadha, varadAma Adi tIrthoM ke padma draha ke jala se, gaMgApramukha nadiyoM ke jala se eva kSIrasamudra Adi samudroM ke jala se kalaza bharakara lAne kI AjJA dete haiN| eka kalaza paccIsa (25) yojana U~cA, bAraha (12) yojana caur3A tathA eka (1) yojana nAla vAlA hotA hai| kalazoM kI ATha jAtiyA~ hotI haiM____ 1. * suvarNamaya (sone kA) 2. raupyamaya (rUpe kA) 3. ratnamaya (ratnoM kA) pratyeka jAti ke 8 4. suvarNaraupyamaya (sone rUpe kA)| hajAra kalaza 5. suvarNaratnamaya (sone-ratna kA) | arthAt 6. raupyaratnamaya (rUpe ratna kA) | kula 64,000 klsh| 7. suvarNaropyaratnamaya (sonA, rUpA| va ratna kA) 8. mRttikAmaya (miTTI kA) - isa prakAra eka abhiSeka meM 64,000 kalazoM kA adhikAra hotA hai| acyutendra ke Adeza se abhiSeka zurU hote haiN| sabhI deva-deviyoM ke milAkara kula 250 abhiSeka hote haiN| ____ arthAt 250 abhiSeka x 64,000 kalaza = 1,60,00,000 kalaza (eka karor3a sATha lAkha kalaza) se abhiSeka hotA hai| vaha bhikSu hai, jo janma-maraNa ko mahAbhayaMkara jAnakara nitya hI zramaNa ke kartavya ko dRr3ha karane vAle tapazcaraNa meM tatpara rahatA hai| - dazavaikAlika (10/14) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 46 DhAI sau abhiSeka kI gaNanA isa prakAra haibhavanapati devoM ke indroM ke 20 abhiSeka vyaMtara devoM ke indroM ke 16 abhiSeka vANavyaMtara devoM ke indroM ke 16 abhiSeka vaimAnika devoM ke indroM ke 10 abhiSeka ar3hAI dvIpa ke sUrya vimAna ke indroM ke 66 abhiSeka ar3hAI dvIpa ke candra vimAna ke indroM ke 66 abhiSeka 7. asurendra dharaNendra (bhavanapati) kI indrANiyoM ke 6 abhiSeka 8. asurendra (bhavanapati) bhUtAnaMda kI iMdrANiyoM ke 6 abhiSeka asurendra (bhavanapati) kI iMdrANiyoM ke 10 abhiSeka saudharmendra kI indrANiyoM ke 8 abhiSeka 11. IzAnendra kI indrANiyoM ke 8 abhiSeka 12. jyotiSa kI indrANI ke 4 abhiSeka 13. vyaMtara kI indrANI ke 4 abhiSeka 14. lokapAla devatAoM ke 4 abhiSeka 15. sAmAnika devoM kA 1 abhiSeka 16. trAyastriMzaka (guru sthAnika) devoM kA 1 abhiSeka 17. aMgarakSaka devoM kA 1 abhiSeka 18. pAriSada (bAhya AbhyaMtara, madhyama sabhA) devoM kA 1 abhiSeka 19. prajAdeva (prakIrNa) devatAoM kA 1.abhiSeka 20. anIkAdhipati (senApati- 7 kaTaka) devoM kA 1 abhiSeka kula : 250 abhiSeka aise 204 devatA sambandhI evaM 46 indrANI saMbaMdhI, kula 250 abhiSeka deva-devI harSa, AnaMda evaM utsAha se karate haiN| sarvaprathama bArahaveM devaloka ke acyutendra ne abhiSeka prArambha kiyaa| zizu rUpa tIrthaMkara saudharmendra kI goda meM baiThate haiN| usake bAda anukrama se 10veM-9veM, 8veM ityAdi devaloka ke indra abhiSeka karate haiN| anta meM sUrya candra abhiSeka karate haiN| dharma-vRkSa kA mUla hai 'vinaya' aura usakA parama-aMtima phala hai mokss| sacamuca vinaya ke dvArA hI manuSya kIrti, vidyA, prazaMsA aura samasta iSTa tattvoM ko prApta karatA hai| - dazavaikAlika (6/2/2) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 47 249 abhiSeka ho jAne ke bAda IzAnendra saudharmendra se kahatA hai ki kSaNa bhara ke lie prabhu jI ko mujhe do| usa samaya IzAnendra kI goda meM baiThAkara saudharmendra cAra dhavala bailoM (caturvRSabha) kA rUpa banAkara 8 sIMgoM se kSIrasamudra ke jala kI dhArA se 250 vA~ abhiSeka karatA hai| RddhiyA~ hote hue bhI saudharmendra svayaM ko tIrthaMkara ke Age pazu tulya batAtA hai| phira gaMdhakASAyya vastra se bhagavAna ke aMga pauMcha kara phUla caMdana se vilepana kara, akSata, dIpa, dhUpa, jala, naivedya se vividha prakArI pUjA kI jAtI hai| yaha karake tIrthaMkara ke sammukha zrIvatsa, matsya yugala, darpaNa, kuMbha, svastika, nandAvarta, bhadrAsana aura saMpuTa ye aSTamaMgala raupya ke akSata se Alekhita karate haiN| phira AratI, gItagAna aura nRtya kara ke bAje bajAte haiN| Dhola, mRdaMga, saMtUra, golathama, tumaka, zuSira ityAdi vAdya bajAte hue jaya-jayakAra karate hue 108 kAvyoM kI racanA kara bhAvapUjA karate haiN| isake bAda zizu ko le jAkara vApisa mAtA ke pAsa rakha dete haiM / pratibimba haTAkara mAtA ko avasvApinI nidrA se dUra karate haiN| tAki mAtA ko dikkumArikAoM tathA indroM kI smRti na rahe / tatpazcAt 32 karor3a suvarNamudrAoM kI varSA kara pA~ca indrANiyoM ko dhAya-mAtAoM ke rUpa meM sthApita karate haiN| harSa ke atireka meM ve sabhI indra naMdIzvara dvIpa meM jAkara aTThAI mahotsava kara apane- apane sthAna para cale jAte haiN| saudharmendra bhaktivaza prabhu ke aMgUThe meM amRta kA saMcAra karatA hai| pitA dvArA rAjya - janmotsava tIrthaMkara ke pitA tIrthaMkara ke janma kI sUcanA sunate hI atyaMta sukha evaM harSa se pramu praphullita hote haiM / usa samaya unake AsapAsa jitane bhI dAsa, dAsiyA~, sainika, rAjya karmacArI hote haiM, ve putrajanma kI khuzI meM bahuta sArI svarNamudrAe~ pAte haiN| rAjA kI AjJA se pUre zahara, nagara meM utsava kI taiyAriyA~ kI jAtI haiN| rAjA harSa se sarvaprathama jo Adeza detA hai, unameM se kucha pramukha AjJAe~ isa prakAra hotI hai / 1. rAjya ke bandiyoM kI sajA mApha kI jAtI hai evaM unheM kArAgAra se mukta kiyA jAtA hai / rAjyAdhIna sabhI nagaroM kI pratyeka galI meM se kacarA kA~TA ityAdi nikAlakara unheM sAphasvaccha karavAyA jAtA hai| rAjamArga ke sabhI rAstoM para puSpa sajAkara ve sugaMdhita jala se pavitra va sugaMdhita banAe jAte haiN| 2. 3. vinaya jinazAsana kA mUlAdhAra hai, vinayasampanna vyakti hI saMyamI ho sakatA hai| jo vinaya se hIna hai, usakA kyA dharma aura kyA tapa? vizeSAvazyaka bhASya (3468) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. 5. 6. 7. 8. 9. tIrthaMkara : eka anuzIlana 48 pratyeka ghara para raMga-biraMgI AkarSaka dhvajA-patAkAe~ laharAI jAtI haiM evaM ghara paMcaraMgI manohara puSpoM se sajAe jAte haiM / dIvAroM para gozIrSa-rakta caMdanAdi ke chApe karavAe jAte haiM evaM caMdana kalaza kA sthApana karane kI AjJA dI jAtI hai| jo vastue~ nApa-taula ke hisAba se kharIdI becI jAtI haiM, unake nApa-taula meM vRddhi kara dI jAtI hai| rAjya meM kisI bhI vastu para 10 dinoM taka kisI bhI prakAra kA kara (Taiksa) nahIM liyA jAegA, aisI udghoSaNA kI jAtI hai| jisa vyakti ko jo bhI vastu cAhie, vaha dukAnadAra se binA mUlya hI prApta kara sakatA hai| dukAnadAra usakA mUlya bAda meM rAjabhaNDAra sakatA hai| rAjyoM ke sabhI kalAkAra, mallayuddha maSTiyuddha Adi ke vizeSajJa nAcane vAle nartaka, citrakAra, tAlavAdaka ityAdi ko AjJA dI jAtI hai ki rAjya ke kone-kone meM apanI kalA kA pradarzana kara utsava kA hissA bne| inheM bhI rAjakoSa se dravyAdika sAmagrI arpita kI jAtI hai| janmotsava ke hetu se samUcI prajA ko bhojana, rAjA dvArA sAdharmika vAtsalya ke rUpa meM karAyA jAtA hai| isI prakAra rAjya meM janmotsava manAne ke lie anya aneka kArya kie karavAe jAte haiN| cU~ki tIrthaMkara kA zizu rUpa bhI puNyAtmA pavitrAtmA vAlA hotA hai, rAjaparivAra ko kisI bhI prakAra kA sUtaka nahIM lagatA, aisA vRddhAcArya kahate haiN| janma ke prathama dina 'kulasthiti' kI jAtI hai| tIsare dina bAlaka ko 'caMdramA evaM sUrya ke darzana' karAe jAte haiN| janma ke chaThe dina 'dharmajAgaraNa' karAyA jAtA hai| gyArahaveM dina bartana, vastrAdi badalakara 'azuci-karma-nivAraNa' hotA hai / evaM bArahaveM dina sampUrNa rAjaparivAra ko AhArabhoja karavAyA jAtA hai evaM snAna pazcAt mAtA devapUjA karatI hai| isI dina zizu kA nAmakaraNa bhI kiyA jAtA hai| isa prakAra dikkumAriyA~ 64 indra evaM prabhu ke pitA apane-apane tarIke se tIrthaMkara ke janma ko mahotsava rUpa meM manAte haiN| tejomaya nakSatra ke voga meM janmeM tIrthaMkaroM kA janma sacamuca kalyANaka hotA hai| kisI sAmAnya sAdhAraNa vyakti ke janma ko kalyANaka nahIM kahA jAtA / kintu tIrthaMkaroM kA janma triloka meM kSaNabhara kI akhaNDa zAnti pradAna karatA hai| ataH devatAdi bhI ise utsava rUpa meM manAte haiN| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 3 49 jijJAsA - tIrthaMkara kA janma kisa prakAra se kalyANa karatA hai? samAdhAna - tIrthaMkara ke janma ko kalyANaka kahane ke aneka kAraNa haiN| unake janma para nArakI jIva kSaNa bhara ke lie sukha kA anubhava karate haiN| sUkSma rUpa se dekheM to tIrthaMkara ke janma ke prabhAva se sAtoM narakoM meM acintya prakAza hotA hai| isase ArtadhyAna meM jIne vAle nArakI acAnaka hairAna ho jAte haiN| evaM usa hairAnI, Azcarya hone ke kAraNa apanI apAra vedanA ko bhI bhUla jAte haiM va sukha kA anubhava karate haiN| zAstra yaha bhI batAte haiM ki tIrthaMkara ke janma ke samaya antarmuhUrta ke lie jo bhI vyakti apanA AyuSya karma bAMdhatA hai, vaha ucca gati ke hI bAMdhatA hai| manuSya, manuSya va devagati kaa| deva, manuSya gati kaa| tiryaMca, manuSya va devagati kaa| nArakI tiryaMca kA manuSya gati kA AyuSya bA~dhate haiN| isa prakAra se inakA janma sarvajIvoM ke lie kalyANarUpa jijJAsA - devaloka to bAraha haiM jinake kula 10 indra kahe gae haiN| kintu 250 abhiSeka meM saudharmendra va IzAnendra kI hI agramahiSiyoM ke abhiSeka Ate haiM, anya ke kyoM nahIM ? . samAdhAna - saudharmendra va IzAnendra kI 8-8 agramahiSiyA~ haiM, jo kula 16 abhiSeka karatI haiN| anya devaloka (vaimAnika) meM indroM kI agramahiSI hI nahIM hotii| - jijJAsA - tIrthaMkara ke janma se saMbaMdhita mAtA-pitA parivAra kI kyA vizeSatAe~ hotI haiM ? __ samAdhAna - tIrthaMkara kA janma hone para bhI unake parivAra meM sUtaka nahIM lgtaa| aneka AcAryoM ne tIrthaMkara ke pitA ko 'udayAdri' va mAtA ko 'prAcIdizA' kahA hai kyoMki anya sthAna va dizAe~ tIrthaMkara rUpI sUrya ko janma nahIM de sktii| AcArya mAnatuMga sUri ne kahA hai strINAM zatAni zatazo janayanti putrAn / nAnyA sutaM tvadupamaM jananI prsuutaa| sarvA dizo dadhati bhAni shsrrshmiN| prAcyeva dik janayati sphurdNshujaalm|| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmakaraNa evaM bAlyakAla tIrthaMkara paramAtmA ke janma ke bArahaveM dina unakA nAmakaraNa hotA hai| bharata kSetra kI vartamAna caubIsI arthAt jahA~ hama abhI raha rahe haiM, vahA~ para utpanna 24 tIrthaMkaroM ke nAmakaraNa kA bhI vizeSa, kintu saMkSipta itihAsa prApta hotA hai, jise mUlarUpa meM niyuktikAra AcArya bhadrabAhu ne surakSita tathA kalikAlasarvajJa AcArya hemacaMdra ne pallavita kiyA hai| vizeSa bAta yaha hai ki prAyaH sabhI tIrthaMkaroM ke nAma pitR-icchA se prabhAvita na hokara mAtR - icchA se hI prabhAvita 1. 2. 3. tIrthaMkara RSabha mAtA marudevI ne caudaha svapnoM meM sarvaprathama vRSabha ko dekhA thaa| sAtha hI, jaba paramAtmA kA janma huA, jaba unake donoM uruoM (jaMghAoM) para vRSabha kA cihna thaa| ataeva prabhu kA nAma 'RSabha' (vRSabha) rakhA gyaa| Urusu usabha-laMchaNaM usabhaM sumiNami teNa usabha jiNo / - kyoMki ye isa kAla ke prathama sAdhu- prathama rAjA, prathama tIrthaMkara bane, to bAda meM inakA nAma 'AdinAtha' bhI prasiddha huA / AcArya hemacandra ne 'sakalArhat stotra' meM bhI likhA haiAdimaM pRthvInAtha - mAdimaM niSparigraham / AdimaM tIrthanAthaM ca, RSabhasvAminaM stumaH // tIrthaMkara ajita - akkhesu jeNa ajiA jaNaNI ajio jiNo tamhA / causara ( dyUta krIDA ) khela meM prabhu kI mAtA sadaiva parAjita ho jAtI thI, lekina jaba prabhu garbha meM Ae, usake bAda se mAtA sadaiva vijita huI, isIlie prabhu kA nAma ' ajita' rkhaa| tIrthaMkara saMbhava - abhisaMbhUA sAsatti saMbhavo teNa vuccaI bhayavaM // tIrthaMkara prabhu ke garbha meM Ane ke prabhAva se rAjya ke duSkAla meM bhI atyadhika dhAnya ( zasya) saMbhAvita ho gayA / zizu kI mahimA jAnakara prabhu kA nAma 'sambhava' rakhA gayA / jaise senApati ke mAre jAne para senA naSTa ho jAtI hai, vaise hI eka mohanIya karma ke kSaya hone para samasta karma sahaja hI naSTa ho jAte haiN| dazAzrutaskaMdha (5/12) - Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. . tIrthaMkara : eka anuzIlana @ 51 tIrthakara abhinandana - abhiNaMdaI abhikkhaM savako abhiNaMdano tenn|| tIrthaMkara prabhu ke garbha meM Ane ke pazcAt indrAdika deva (zakrendra ityAdi) mAtA siddhArthA ko bArambAra abhinandana dete the| ataH unakA nAma 'abhinandana' rakhA gyaa| tIrthaMkara sumati - jaNaNI savvattha viNicchaesu sumaitti teNa sumi|| eka bAlaka ko do mAtAe~ apanA bAlaka kahane lgiiN| isakA nirNaya karanA bahuta muzkila ho gyaa| prabhu ke garbha meM Ane ke bAda prabhu kI mAtA maMgalA ne donoM mAtAoM ke SaNmAsika kalaha kA kuzalatA se upazamana kiyaa| garbha ke prabhAva se mAtA ne pratyeka vyavahAra meM sumati (zreSTha buddhimattA) kA paricaya diyA, ata: bAlaka kA nAma sumati rkhaa| tIrthaMkara padmaprabha - paumasayaNaMmi jaNaNIi Dohalo teNa pumaabho|| garbha ke prabhAva se mAtA ko padmoM kI zayyA meM zayana karane kA mana kiyA arthAt dohada utpanna huaa| janma pazcAt prabhu ke deha kA varNa (raMga) bhI padmoM ke samAna thaa| ata unheM 'padmaprabha' nAma pradAna kiyaa| tIrthaMkara supArzva - gabbhagae jaM jaNaNI jAya supAsA tao supaasjinno|| pahale mAtA pRthvI ke pArzva (kaMdhe/tarapha) viSama asundara the, kintu prabhu ke garbhastha hone se ve pArzvabhAga sundara ho ge| ataH prabhu kA nAma "supArzva' rkhaa| kisI grantha meM aisA bhI vaividhya hai ki prabhu ke pitA ke kuSTharogamaya donoM skaMdha (pArzva) mAtA kA hAtha pherane mAtra se ThIka ho ge| isIlie prabhu ko supArzva pukaaraa| tIrthaMkara candraprabha - jaNaNI caMdapiyaNaMmi Dohalo teNa cndaabho| garbha ke prabhAva se prabhu kI mAtA lakSmaNA ko cAMda pIne kA (caMdrapAna karane kA) dohada utpanna huA thA, jise maMtrI ne yuktipUrvaka pUrNa kiyaa| janma pazcAt tIrthaMkara prabhu kI caMdra jaisI prabhA (AbhA) thii| inhIM kAraNoM se nAmakaraNa ke samaya unheM 'candraprabha' nAma kI abhidhA se abhihita kiyA gyaa| tIrthaMkara suvidhi - savvavihIsu a kusalA gabbhagae teNa hoi suvihi jinno|| nauveM tIrthaMkara ke garbha meM Ane se unakI jananI ne saba vidhi-vidhAnoM meM kuzalatA arjita kI evaM ullAsapUrvaka vidhivat dharmArAdhanA kii| ataH zizu kA nAma 'suvidhi' rkhaa| sAtha hI, macakuMda ke puSpa kI taraha prabhu ke dA~toM kI paMkti hone se prabhu kA dUsarA nAma puSpadanta rakhA gyaa| 'caturvizatistava' (logassa) meM "suvihiM ca puphphadaMta' kahakara donoM nAmoM kA parijJAna karAyA gayA hai| 10. tIrthaMkara zItala - piuNo dAhovasamo gabbhagae sIyalo tennN|| pitA dRDharatha kI pitta-dAhajanya pIDA auSadhi se zAMta nahIM huI para garbhavatI mAtA nandA ke sparzamAtra se pittadAha kA zamana jo manuSya sajIva athavA nirjIva kisI bhI vastu kA svayaM bhI parigraha karatA hai aura dUsaroM ko bhI una vastuoM para svAmitva sthApita karane kI salAha detA hai, vaha kabhI duHkhoM se mukta nahIM ho sktaa| - sUtrakRtAGga (1/1/1/2) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana @ 52 ho gyaa| yaha garbhastha zizu kA prabhAva hai, aisA jAnakara nAma 'zItala' rakhA gyaa| 11. tIrthaMkara zreyAMsa - maharihasijjAruhaNaMmi Dohalo teNa sijjNso|| pavitra pUjA meM sthala para rahI huI devAdhiSThita zayyA para baiThane se upasarga huA karate the| mAtA viSNudevI ko aisI devatA parigRhIta zayyA para baiThane kA dohada utpanna huaa| garbha ke prabhAva se usa zayyA para baiThane se deva kucha bhI azreya (ahita) nahIM kara paayaa| zreyas ho jAne ke kAraNa prabhu kA nAma 'zreyAsa' rakhA gyaa| tIrthaMkara vAsupUjya - pUei vAsavo jaM abhikkhaNaM vasaNi rayaNANi vsupujjo|| bArahaveM tIrthaMkara jaba mAtA jayA kI kukSi meM avatarita hue, taba vAsava (indra) ne punaH punaH jananI kI pUjA kI evaM vAsava (vaizramaNa) ne vasu ratnoM kI vRSTi kI, ata: putra kA nAma 'vAsupUjya' rkhaa| tIrthakara vimala - vimalataNubuddhi jaNaNI gabbhagae teNa hoi vimljinno| prabhu kI upasthiti garbha meM hone ke kAraNa mAtA zyAmA ne strIrUpa vyaMtarI evaM anya strI kA jhagar3A suljhaayaa| mAtA zyAmA kI buddhi aura zarIra atyaMta vimala (nirmala) ho ge| garbhastha zizu kA hI prabhAva hai, aisA jAnakara janmoparAMta 'vimala' nAma se abhihita kiyA gyaa| 14. tIrthaMkara ananta - rayaNavicittamaNaMtaM dAmaM sumiNe to'nnNto|| garbhastha zizu ke prabhAva se eka dina mAtA suyazA ne svapna meM ratnakhacita anaMta ratnoM kI mAlA tathA AkAza meM aMta binA kA bahuta bar3A cakra ghUmatA dekhaa| sAtha hI, anaMta gAMTha ke Dore se logoM ke jvara ko mittaayaa| saba kucha binA aMta kA dRSTigocara hone se zizu kA nAma 'ananta' rakhA gyaa| 15. tIrthaMkara dharma - gabbhagae jaM jaNaNI jAya sudhammatti teNa dhmmjinno| jaba paMdrahaveM tIrthaMkara garbha meM Ae, taba mAtA-pitA zrAvaka dharma meM vizeSa rUpa se upasthita hue evaM dharmapAlana karane lge| ataH prabhu kA nAma 'dharmanAtha' rakha diyaa| 16. tIrthaMkara zAnti - jAo asivovasamo gabbhagae teNa saMti jinno|| garbhavatI mAtA dvArA jala ke chir3akAva se hastinApura nagarI meM phailI 'marakI' nAmaka mahAmArI kA aMta ho gayA evaM sarvatra zAMti huii| prabhu kI mahimA se hI zAMti huI hai, aisA jAna nAma 'zAMtijina' rkhaa| 17. tIrthaMkara kuMthu - thUhaM rayaNavicittaM kuMthu sumiNami teNa kuMthu jinno|| garbhavatI mAtA zrIdevI ne svapna meM ku (bhUmi) para sthita thu (ratnoM kA vizAla stUpa) dekhA thaa| prabhu ke prabhAva se 'kuMthu' jaise choTe choTe jIvoM kI bhI jayaNA pravartI thii| zatru rAjA bhI kuMthu samAna choTenirbala ho gae the| inhIM kAraNoM se bAlaka kA nAmakaraNa 'kuMthu' kiyA gyaa| lobha, kleza aura kaSAya parigraha-vRkSa ke skandha haiN| jisakI cintA rUpI saikar3oM hI saghana aura vipula zAkhAe~ haiN| - praznavyAkaraNasUtra (1/5) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. tIrthaMkara : eka anuzIlana 8853 tIrthaMkara ara sumiNe araM maharihaM pAsai jaNaNI aro tamhA || aThArahaveM tIrthaMkara ke garbha meM Ane ke bAda mAtA devI ne svapna meM atisuMdara ativizAla ratnamaya ara (cakra) dekhA / isalie prabhu kA nAma rakhA ara / tIrthaMkara malli - varasurahimallasayaNami Dohalo teNa hoi mallijiNo // eka bAra mAtA prabhAva ko rAtri meM 6 hI RtuoM ke sadA surabhita puSpoM kI mAlA kI zayyA para sone kA dohada utpanna huA thA, jo devatAoM ne pUrNa kiyaa| isa kAraNa apanI putrI tIrthaMkara kA nAma 'malli' rakhA / tIrthaMkara munisuvrata - jAyA jaNaNI jaM suvvayatti muNisuvvao tamhA // prabhu ke garbha meM Ane bAda mAtA-pitA muni kI bhA~ti zrAvaka ke 12 vratoM ko uttama rIti se pAlane lge| garbha ke prabhAva se mAtA-pitA muni kI taraha sundara vratoM kA pAlana karane lage, isI kAraNa zizu kA nAma 'munisuvrata' rkhaa| tIrthaMkara nama paNayA paccatanivvA daMsiyamitte jiNaMmi teNa namI // ekadA zatru rAjAoM mithilA nagarI ke kile ko ghera liyaa| usa samaya rAjA vijaya nirupAya ho ge| jyoM hI rAjAoM ne kile kI aTTAlikA para khar3I garbhavatI rAnI vaprA ko dekhA, ve sabhI rAjA natamastaka ho ge| yaha prabhAva garbhastha zizu kA hI hai, aisA samajhakara prabhu kA nAma unhoMne 'nami' rkhaa| - tIrthaMkara ariSTa nemi - riTTharayaNaM ca nemiM uppayamANaM tao nemI // garbhavatI mAtA zivA ne svapna meM atyaMta vizAla riSTa-ratnamaya nemi (cakra) ko Upara uThate hue dekhA thaa| bhagavAna ke garbhakAla ke samaya jo ari (zatru) the ve sabhI naSTa ho gae, yA ari ke lie bhI iSTa haiM, inhIM kAraNoM kA vicAra kara bAlaka kA nAma ariSTanemi yA 'nema' rkhaa| tIrthaMkara pArzva sappa sayaNe jaNaNI taM pAsai tamasi teNa pAsajiNo // garbhakAla ke daurAna mAtA vAmAdevI ne apanI zayyA para leTe-leTe garbha ke prabhAva se ghora aMdhakAra meM bhI sarpa ko dekha liyAM thaa| nAmakaraNa ke dina isa ghaTanA kA smaraNa karate hue zizu kA nAma 'pArzva' rakhA gyaa| - tIrthaMkara varddhamAna vaDhi nAyakulaMti a teNa vaddhamANutti // caubIsaveM tIrthaMkara ke garbha meM Ane para sampUrNa rAjya meM dhana-dhAnya, ratnAdi vastuoM kI vRddhi huI / jJAtRkula ke vaMza kI vasudhArA bhI vRddhi ko prApta ho rahI hai, aisA jAnakara prabhu kA nAma 'varddhamAna' rkhaa| kintu manuSya parigraha ke nimitta hiMsA karatA hai, asatya bolatA hai, corI karatA hai, maithuna kA sevana karatA hai aura atyadhika mUrcchA karatA hai| bhaktaparijJA (132) - Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 54 bAlyakAla meM varddhamAna ne vIratA pUrvaka apanI zaktiyoM kA upayoga-pradarzana kiyA, taba saMbaMdhiyoM tathA devatAgaNa dvArA mahAvIra aisA nAma diyA gayA jo Aja bhI adhika prasiddha hai| vartamAna zAsana bhagavAna mahAvIra svAmI kA hai| inake kaI nAma prasiddha haiM, yathA- zramaNa, videha (videha kula kI mAtA hone ke kAraNa), jJAtaputra (jJAtRkula pitR vaMza meM janma ke kAraNa), vaizAlika (kyoMki mAtA vizAlA nagarI kI thI), sanmati, mahativIra, kAzyapa, devArya ityaadi| kintu nAmakaraNa ke samaya 'varddhamAna' nAma diyA, jo bAda meM mahAvIra ke rUpa meM parivartita ho gyaa| anya sabhI pazcAdvartI nAma vizeSaNa ke rUpa meM prayukta hone ke kAraNa nAma hI bana ge| __ AgAmI caubIsI ke prathama tIrthaMkara - mahApadma : abhI avasarpiNI kAla kA pA~cavA~ ArA cala rahA hai| pA~cavA~ tathA chaThA ArA vyatIta hone ke bAda utsarpiNI kAla prAraMbha hogaa| bharata kSetra meM agrima tIrthaMkara utsarpiNI kAla ke tIsare Are meM utpanna hoNge| prathama tIrthaMkara mahAvIra svAmI ke bhakta zrAvaka zreNika rAjA kI bhavyAtmA hogii| sthAnAMga sUtra Adi granthoM meM AgAmI caubIsI ke prathama tIrthaMkara zrI mahApadma (padmanAbha) svAmI kA citraNa-varNana isa prakAra kiyA hai- "yaha zreNika rAjA marakara isa ratnaprabhA naraka meM nArakI rUpa utpanna hogA aura atitIvra asahya vedanA bhogegaa| usa naraka se nikalakara AgAmI utsarpiNI meM isI jambUdvIpa ke bharatakSetra meM puNDjanapada ke zatadvAra nagara meM sanmati kulakara kI bhAryA-bhadrA kI kukSi se putra rUpa meM utpanna hogaa| nau mAsa aura sAr3he sAta ahorAtra bItane para sukumAra hAtha paira, pratipUrNa paMcendriya zarIra aura uttama lakSaNa yukta rUpavAna putra paidA hogaa| jisa rAtri meM yaha putra rUpa meM paidA hogA, usa rAtri zatadvAranagarI ke aMdara aura bAhara bhArAna tathA kuMbhAgra padma evaM ratnoM kI varSA hogii| bar3e-bar3e padmoM kI vRSTi hone para bArahaveM dina putra ko 'mahApadma' nAma deNge| ATha varSa kA hone para mAtA-pitA mahApadma kA rAjyAbhiSeka mahotsava kreNge| tatpazcAt pUrNabhadra evaM mahAbhadra nAmaka 2 deva mahardhika prabhu ke rAjya kI senA kA saMcAlana kreNge| ataH mahApadma kA dUsarA nAma 'devasena' rakhA jaaegaa| kucha samaya bAda, use zveta hastiratna (vimala hAthI) prApta hogaa| jisa para ArUr3ha hone ke kAraNa unako 'vimala vAhana' ke nAma se bhI pukArA jaaegaa| tIsa varSa gRhasthAvasthA meM rahane ke bAda, mAtA-pitA kA svargavAsa hone para gurujanoM kI AjJA lekara zarad Rtu meM svayaM bodha prApta karegA va pravrajyA grahaNa kregaa| budhdimAna sAdhaka ko apanI sAdhanA meM pramAda se dUra rahanA caahie| ___ - AcArAGga (1/2/4/85) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88 55 tadanantara anya tIrthaMkaroM kI bhAMti dIkSA kalyANaka, kevalajJAna kalyANaka tathA mokSakalyANaka kA varNana hai| tIrthaMkaroM ke janma-atizaya tIrthaMkara prabhu janma se hI atizayavanta hote haiN| yaha unake pUrvasaMcita karmoM kA hI prabhAva hotA hai| yU~ to janma ke 4 atizaya ginAe gae haiM, kintu ye jaghanya saMkhyA se haiN| yathA1. avaTThie kesamaMsuromanahe - mastaka Adi samasta zarIra ke bAloM-roma, nAkhUna tathA zmazru kA avasthita maryAdita rhnaa| 2. nirAmayA niruvalevA gAyalaTThI - deha kA rogarahita, vyAdhimukta, malarahita, prasveda rahita nirmala honaa| paumuppalagaMdhie ussAsa nissAse - zvAsocchvAsa kA padma (utpala) kamala kI taraha nirmala va sugaMdhita rhnaa| 4. pacchanne AhAranIhAre adisse maMsacakkhuNA - avadhijJAnI ke alAvA sAmAnya logoM ke carmacakSuoM ke lie prabhu kA AhAra, nIhAra adRzya honaa| kintu inake alAvA bhI aneka atizaya hote haiN| jaise uttamottama saMhanana, saMsthAna, rUpavAna, zarIra, amita bala, aneka lakSaNa ityaadi| pUrvAcAryoM kA aisA bhI vacana hai ki tIrthaMkara janmoparAMta bhI mAtA kA stanapAna nahIM krte| cUMki janma kalyANaka ke samaya indra unake aMgUThe para amRta ke lepa kA saMcAra kara detA hai, tIrthaMkara usI ko cUsakara poSaNa grahaNa karate haiN| hAlAMki kSIradhAtrI (tIrthaMkara ko dUdha pilAne ke lie) indra niyukta karatA hai, kintu vaha kevala vAtsalya evaM sevA ke nimitta se jItAcAra hotA hai| ___ tIrthaMkara janma se hI 3 jJAna - matijJAna (Abhinibodhika jJAna), zruta jJAna evaM avadhijJAna ke dhAraka hote haiM, jo eka vizeSa atizaya hai, kintu ve kabhI isa avadhi jJAna kA prayoga nahIM krte| kyoMki ve gRhasthAvasthA meM dharma kA pratipAdana svayaM nahIM karate haiN| tIrthaMkaroM kA bAlyakAla apane bAlyakAla meM tIrthaMkara saralatA kI pratimUrti hote haiN| ve zukla pakSa kI zazikalAoM kI bhA~ti nirmala rUpa se baDhate haiN| prabhu kI sevA meM pA~ca dhAyamAtAe~ rahatI haiM kANe ko kANA, napuMsaka ko napuMsaka, rogI ko rogI aura cora ko cora kahanA yadyapi satya hai, tathApi aisA nahIM kahanA cAhie, kyoMki isase ina vyaktiyoM ko duHkha pahu~catA hai| - dazavaikAlika (7/12) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 56 1. 2. kSIradhAtrI - dUdha pilAne vAlI dhaaymaataa| majjanadhAtrI - snAna karAne vAlI dhaaymaataa| 3. maMDanadhAtrI - vastrAbhUSita karane vAlI dhaaymaataa| aMkadhAtrI - goda meM lene vAlI dhaaymaataa| 5. krIr3AdhAtrI - khela khilAne vAlI dhaaymaataa| tIrthaMkara prabhu kI bacapana se hI udAra evaM ahiMsaka manovRtti hotI hai| ve nirlipta bhAva se apane kakSa meM rahate haiN| prabhu kabhI pAThazAlA yA lekhazAlA nahIM jAte kyoMki ve janma se hI pratyeka kalA meM kuzala hote haiN| kintu mahAvIra svAmI ko unake mAtA-pitA lekhazAlA meM lekara gae the| iMdra ne yaha jAnA, to vRddha kA rUpa banAkara kucha kliSTa zlokoM ke artha pUchane AcArya (guru) ke pAsa Ae, kintu ve artha batAne meM akSama rhe| bAlaka varddhamAna ne vRddha rUpI indra ko zloka ke saMtoSajanaka artha btaae| yaha suna mAtA-pitA gurvAdi sabhI stabdha raha gae evaM jAnA ki vardhamAna prabuddha jJAnI hai evaM lekhazAlA meM jAne kI unheM jarUrata nahIM hai| vaha artha jaineMdra vyAkaraNa bnaa| jaba ariSTanemi ATha varSa ke hue the, to unheM avasaravaza apane parAkrama kA pradarzana karanA par3A thaa| tIrthaMkara varddhamAna ko bhI bAlyakAla meM vIratA kA pradarzana karanA par3A thA, jisase unakA lokavikhyAta nAma 'mahAvIra' pdd'aa| ina prasaMgoM kI carcA hama tIrthaMkaroM kA atula bala nAmaka adhyAya meM kreNge| zaizava kAla meM ve aMgUThe ke manojJa pauSTika rasa ko grahaNa karate haiN| kahA bhI hai- "AhAramaMgulIe ThavaMti devA maNunnaM tu|" jaba tIrthaMkara bar3e hote haiM, taba ve AhAra karate haiN| bhadrezvara sUri kRta kahAvalI samaikkata bAlabhAvA ya sesa jiNA aggipakkamevAhAraM bhujNti| usabhasAmI uNa pavajjaM apaDivanno devovaNIya devakuru - uttarakuru kapparukkhAmaya phalAhAraM khIrodahijalaM ca upa jti|| isa prakAra likhA hai| arthAt prathama tIrthaMkara RSabhadeva, jaba bar3e hue, taba devoM dvArA pradatta devakuru evaM uttarakuru kSetra ke kalpavRkSoM ke phaloM kA AhAra tathA kSIra sAgara ke jala kA hI pAna karate the| anya tIrthaMkara zaizava ke bAda bar3e hone para (gRhasthAvasthA) pakvAhAra karate the| jo mArga meM calane se thaka gaye haiM, cora, hiMsrapazu, rAjA aura vyathita nadI kI rukAvaTa, marI-plega Adi roga tathA durbhikSa se pIr3ita haiM, unakI sAra-samhAla tathA rakSA karanA vaiyAvRtya hai| - mUlAcAra (5/218) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 57 jijJAsA - tIrthaMkaroM ke nAma kisI kAraNa vizeSa se rakhe jAte haiM to AgAmI utsarviNI ke tIrthaMkaroM ke nAma hameM kaise patA? samAdhAna - hamAre pAsa jo bhI Agamika sAkSya haiM, ve kevalajJAnI, caudahapUrva dhArI Adi vidvadjana kI virAsata se Ae haiN| ataH unhoMne jo honA hai, usakA nirdeza pUrva meM hI kara diyA kyoMki kisI-na-kisI paristhitivaza, una tIrthaMkaroM kA nAma vaisA par3anA hI hai| jaise- AgAmI caubIsI ke prathama tIrthaMkara kA nAma 'mahApadma' kaise par3egA, isakI carcA hama pUrva meM kara Ae haiN| arthAt koI na koI saMyoga yA nimittavaza unakA nAma vaisA hI pdd'egaa| ... jijJAsA - kyA tIrthaMkaroM ke choTe bhAI bahana ho sakate haiM? samAdhAna - bilkul| tIrthaMkara ke choTe bhAI bahana ho sakate haiN| tIrthaMkara malli ke choTe bhAI kA nAma malladinna thaa| tIrthaMkara ariSTanemi ke bhI 3 choTe bhAI the- rathanemi, satyanemi, dRddh'nemi| ataH tIrthaMkara ke choTe bhAI bahana ho sakate haiM, aisA kahane meM koI bhI zAstrIya bAdhA nahIM hai| jijJAsA - kyA gRhasthAvasthA meM tIrthaMkara jinapUjA karate hai? samAdhAna - jinapUjA kI AvazyakatA samyaktvaprApti va samyaktva ko vizuddha va nirmala rakhane ke lie hotI hai| kintu niSpakSa vicAra karane para yaha spaSTa hotA hai ki tIrthaMkaroM ko jinapUjA kI koI AvazyakatA nahIM pdd'tii| ve to svayaM dravya tIrthaMkara kI avasthA meM jI rahe hote haiN| ata: ve sAmAnya rUpa se jinapUjA nahIM karate kintu zatrujaya mAhAtmya Adi graMthoM meM kucha tIrthaMkaroM dvArA jinapUjA karane kA varNana kiyA gayA hai| jijJAsA - loga kahate haiM ki jaba caNDakauzika sarpa ne mahAvIra svAmI ko chadmasthAvasthA meM DasA to dUdha kI dhArA bhii| kyA yaha sahI hai? samAdhAna - jaba caMDakauzika nAga ne tIrthaMkara mahAvIra ko DasA, to rakta hI nikalA, kintu tIrthaMkara kA rakta hI zveta varNa kA hotA hai, isalie loga use dUdha samajhate haiM jabaki vo rakta (khUna) hI hotA hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara evaM kSatriya kula tIrthaMkaroM kA janma, lAlana-pAlana kevala kSatriya kula meM hI hotA hai, anya kuloM meM nahIM / aisA zAzvata niyama hai| eka tarapha tIrthakaroM ne apane upadezoM meM jAtivAda kA pUrNata: virodha kiyA hai, lekina phira bhI tIrthaMkara, svayaM kSAtrakula meM hI janma lete haiN| aisA kyoM ? yaha prazna svAbhAvika hai| isakA hala DhUMDhane kI koziza karate haiN| tIrthaMkara mahAvIra, sarvaprathama, devaloka se cyavita hokara brAhmaNa kuMDanagara ke RSabhadatta brAhmaNa kI bhAryA devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM utpanna hue the| cUMki samyaktva prApti ke tRtIya - marIci bhava meM unhoMne kula mada kiyA thA, ve tIrthaMkara bhava meM brAhmaNa kula meM utpanna hue| yaha eka Azcarya (accherA) mAnA gayA hai| tatpazcAt 82veM dina kI rAtri meM indra mahArAja kI AjJA se hariNaigameSI deva ne prabhu kA garbha haraNa kara kSatriyakuMDanagara ke rAjA siddhArtha kI bhAryA trizalA kSatriyANI kI kukSi meM rakhA evaM trizalA kI putrI devAnaMdA ke garbha meM rakha dii| evaM mahAvIra svAmI kA janma kSatriya kula meM huaa| zAstroM meM ugra, bhoga, kSatriya, harivaMza, rAjanya Adi kula uttama mAne haiM evaM brAhmaNAdi tuccha mAne haiN| kintu uttarAdhyayana sUtra meM likhA hai- " tavo viseso, na jAi viseso / " arthAt tapa vizeSa hai, jAti vizeSa nahIM hai| tIrthaMkaroM ne bhI sarvataH sAdhanA aura siddhAnta ke antargata guNa, karma evaM tapa kI pradhAnatA batAI hai, jAti yA kula kI nhiiN| janma kI apekSA guNakarma kI pradhAnatA mAnI gaI hai| yathA "kammuNA baMbhaNo hoI, kammuNA hoI khattio / " arthAt vyakti brAhmaNa yA kSatriya apane karmAnusAra hI hotA hai| daraasala brAhmaNa brahmacarya, saMtoSapradhAna evaM dIrgha bhikSAjIvI hote haiN| jabaki kSatriya ojasvItejasvI-raNakauzala-rAjyakriyApradhAna hote haiM / ataH unakA vyaktitva cumbakIya evaM prabhAvazAlI hotA hai| dharmatIrtha ke saMsthApana meM, dharmacakra ke saMcAlana meM, dharmazAsana ke rakSaNa meM evaM dharmasaMgha ke utthApana zarIra kA Adi bhI hai aura anta bhI / praznavyAkaraNa sUtra (1/2) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 59 meM Antarika satya zIlAdi guNasaritAoM ke sAtha ojasvitA evaM prabhAvakatA kI bhI parama AvazyakatA rahatI hai| jisa prakAra eka DhIle vaktA kI bAta zrotA dUsare kAna se nikAla dete haiM evaM tejasvI, zArIrikalakSaNa sampanna evaM prabhAvazAlI vaktA kI bAta nizcaya hI sunate-samajhate haiM, usI prakAra kSatriya apane prabhAvI vyaktitva saMskAroM ke kAraNa hI ojasvI atizayapuruSa bana pAte haiN| satya-saMtoSa Adi aise guNa haiM, jo kSatriya parivAra bhI pAlatA hai| brAhmaNa kulotpanna vyakti zAnta, suzIla evaM mRdu hotA hai, teja pradhAna nhiiN| vaha anyoM ko vaMdana karatA hai, AjJA sunatA hai| usake dvArA kiyA gayA ahiMsA dharmapracAra-prasAra prabhAvotpAdaka nahIM hotaa| jabaki kSatriya teja kA dhAraka vaMdanIya hotA hai, AjJA detA hai, dUsaroM se bAta manavAne kI pratibhA vAlA hotA hai| jaba zastrAstra saMpanna vyakti rAjya vaibhava sukha-suvidhAoM ko sAhasapUrvaka tyAgakara, tilAjaMli dekara ahiMsA kI bAta karatA hai, usakA prabhAva nizcita rUpa se saMpUrNa bhavya janamAnasa para hotA hai| vaise bhI jaina darzana meM pUrvasaMcita karmoM kA phala hI vyakti kA vartamAna banAtA hai| tIrthaMkara apane pUrva karmoM ke kAraNa hI kSatriya kula meM janma lete haiM, kisI daivIya zakti ke kAraNa nhiiN| jyAdAtara, tIrthaMkara nAma karma ke baMdha ke sAtha hI vaha AtmA 'ucca gotra' karma kA bhI baMdha kara hI letI hai evaM anya gotra ke adhyavasAya se mukta ho jAtI hai| ataH isI 'ucca gotra karma' ke kAraNa ve kSatriya kula meM janmate haiN| ataH yaha zAzvata maryAdA hai ki tIrthaMkaroM kA janma kSAtrakula meM hI hogaa| tIrthaMkara mahAvIra kula mada ke kAraNa brAhmaNa kula meM cyavita hue kintu aise Azcarya meM saudharmendra ucca kula meM saMharaNa karavA sakatA hai, aisI indroM kI maryAdA hai| isI ko lakSya banA kara kalpasUtra kI TIkA meM likhA hai "tIrthaMkara kA yadi nIcagotrakarma kSaya na huA ho, vedana na kiyA ho, nirjarita na ho, to vaha karma udaya meM AtA hai| usake udaya se zrI arihaMta paramAtmA bhI antaprAnta tuccha, daridrIpramukha kula meM Ae, Ate haiM aura aaeNge| kukSi meM garbha ke rUpa meM utpanna hue haiM aura ho sakate haiN| parantu yonimArga se janmarUpa nikalane kI bAta ho to nikale bhI nahIM, nikalate bhI nahIM aura nikaleMge bhI nahIM arthAt janme bhI nahIM aura janma bhI nahIM skte|" ataeva, tIrthaMkaroM kA janma ucca kuloM meM hI hotA hai| ucca kula meM janma lene kA artha tapasyA evaM sAdhanA kA parihAra nahIM hai| kSatriya kula meM janma lene ke bAda bhI ve nirlipta bhAva jJAna merA zaraNa hai, darzana merA zaraNa hai, cAritra merA zaraNa hai, tapa aura saMyama merA zaraNa hai tathA bhagavAna mahAvIra mere zaraNa haiN| - mUlAcAra (2/60) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 0 60 se jIvana vyatIta karate haiN| vairAgya pAkara kaThora tapasyA evaM atiduSkara sAdhanA karate haiM evaM dravyatIrthaMkara se bhAva-tIrthaMkara banate haiN| isa prakAra jAtivAda kA samarthana kie binA jainadharma tIrthaMkaroM kA janma kSatriya kula meM mAnatA hai, jo yuktisaMgata evaM tArkika-tarkapUrNa hai, evaM jijJAsA ko zAMta karane meM sakSama hai| prathama tIrthaMkara yugAdideva zrI RSabhadeva paramAtmA isa yuga ke prathama rAjA the| unhoMne mAnavajAti ko jIne kA DhaMga sikhaayaa| unhoMne puruSoM kI 72 kalAoM kA pratipAdana kiyA - 1. lehaM - lekha likhane kI klaa| 2. gaNiyaM - gnnit| 3. rUvaM - rUpa sajAne kI klaa| 4. naTaM - nATya karane kI klaa| 5. gIyaM - gIta gAne kI klaa| 6. vAiyaM - vAdya bajAne kI klaa| 7. saragayaM - svara jAne kI klaa| 8. pukkharayaM - Dhola Adi vAdya bajAne kI klaa| 9. samatAlaM - tAla denaa| 10. jUyaM - jUA khelane kI klaa| 11. jaNavAyaM - vArtAlApa kI klaa| 12. pokkhaccaM - nagara ke saMrakSaNa kI klaa| 13. aTThAvayaM - pAsA khelane kI klaa| 14. dagamaTTiyaM - pAnI aura miTTI ke saMmizraNa se vastu banAne kI klaa| 15. annavihiM - anna utpanna karane kI klaa| 16. pANavihiM - pAnI utpanna karanA aura use zuddha karane kI klaa| 17. vatthavihiM - vastra banAne kI klaa| 18. sayaNavihiM - zayyA nirmANa karane kI klaa| .. 19. ajjaM - saMskRta bhASA meM kavitA nirmANa kI klaa| 20. paheliyaM - prahelikA nirmANa kI klaa| 21. mAgahiyaM - chanda vizeSa banAne kI klaa| 22. gAhaM - prAkRta bhASA meM gAthA nirmANa kI klaa| 23. siloga - zloka banAne kI klaa| 24. gaMdha - juttaM sugandhita padArtha banAne kI klaa| 25. madhusitthaM - madhurAdi chaha rasa banAne kI klaa| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 61 26.. AbharaNavihiM - alaMkAra nirmANa kI tathA dhAraNa kI klaa| 27. taruNIpaDikammaM - strI ko zikSA dene kI klaa| 28. itthIlakkhaNaM - strI ke lakSaNa jAnane kI klaa| 29. purisalakkhaNaM - puruSa ke lakSaNa jAnane kI klaa| 30. hayalakkhaNaM - ghor3e ke lakSaNa jAnane kI klaa| 31. gayalakkhaNaM - hastI ke lakSaNa jAnane kI klaa| 32. golakkhaNaM - gAya ke lakSaNa jAnane kI klaa| 33. kukkuDalakkhaNaM - kukkuTa ke lakSaNa jAnane kI klaa| 34. miDhayalakkhaNaM - meMDhe ke lakSaNa jAnane kI klaa| 35. cakkalakkhaNaM - cakra lakSaNa jAnane kI klaa| 36. chattalakkhaNaM - chatra lakSaNa jAnane kI klaa| 37. daNDalakkhaNaM - daNDa lakSaNa jAnane kI klaa| 38. asilakkhaNaM - talavAra ke lakSaNa jAnane kI klaa| 39. maNilakkhaNaM - maNi-lakSaNa jAnane kI klaa| 40. kAgaNilakkhaNaM - kAkiNI-cakravartI ke ratnavizeSa ke lakSaNa ko jAnane kI klaa| 41. cammalakkhaNaM - carma-lakSaNa jAnane kI klaa| 42. caMdalakkhaNaM - candra lakSaNa jAnane kI klaa| 43. sUracariyaM - sUrya Adi kI gati jAnane kI klaa| 44. rAhucariyaM - rAhu Adi kI gati jAnane kI klaa| 45. gahacariyaM - grahoM kI gati jAnane kI klaa| 46. sobhAgakaraM - saubhAgya kA jnyaan| 47. dobhAgakaraM - durbhAgya kA jnyaan| 48. vijjAgayaM - rohiNI, prajJapti Adi vidyA sambandhI jnyaan| 49. maMtagayaM - mantra sAdhanA Adi kA jnyaan| 50. rahassagayaM - gupta vastu ko jAnane kA jnyaan| 51. sabhAsaM - pratyeka vastu ke vRtta kA jnyaan| ' 52. cAraM - sainya kA pramANa Adi jaannaa| 53. paDicAraM - senA ko raNakSetra meM utArane kI klaa| asatya-vacana, tiraskArtA vacana, jhir3akate hue vacana, kaTu vacana, avicAra pUrNa vacana aura zAnta hue kalaha ko puna: bhar3akAne vAle vacana ye chaha taraha ke vacana kadApi na boleN| ___ - sthAnAMga (6/3) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 62 .. 54. vUhaM - vyUha racane kI klaa| 55. paDivUhaM - prativyUha racane kI kalA (vyUha ke sAmane use parAjita karane vAle vyUha kI racanA) 56. khaMdhAvAramANaM - senA ke par3Ava kA pramANa jaannaa| 57. nagaramANaM - nagara kA pramANa jAnane kI klaa| vatthumANaM - vastu kA pramANa jAnane kI klaa| 59. khaMdhAvAranivesaM - senA kA par3Ava Adi kahA~ DAlanA ityAdi kA prijnyaan| 60. vatthunivesaM - pratyeka vastu ke sthApana karAne kI klaa| 61. nagaranivesaM - nagara nirmANa kA jnyaan| 62. IsatthaM - ISat ko mahat karane kI klaa| charuppavAyaM - talavAra Adi kI mUTha Adi banAne kI klaa| AsasikkhaM - ashv-shikssaa| 65. hatthisikkhaM - hstii-shikssaa| dhaNuveya - dhnurved| hiraNNapAgaM, suvaNNapAgaM, maNipAgaM, dhAtupAgaM - hiraNyapAka, suvarNapAka, maNipAka, dhAtupAka banAne kI klaa| 68. bAhujuddhaM, daMDajuddhaM, muTThijuddhaM, aTThijuddhaM, juddhaM, nijuddhaM, juddhAijuddhaM - bAhu yuddha, daNDa yuddha, muSTi yuddha, yaSTi yuddha, yuddha, niyuddha, yuddhAtiyuddha karane kI klaa| suttAkheDaM, nAliyAkheDaM, vaTTakheDaM, dhammakheDaM, cammakheDaM - sUta banAne kI, nalI banAne kI, geMda khelane kI, vastu ke svabhAva jAnane kI, camar3A banAne Adi kI klaaeN| 70. pattacchejja-kaDaMgacchejjaM - patra-chedana, vRkSAGgavizeSa chedane kI klaa| 71. sajIvaM, nijjIvaM - saMjIvana, nirjiivn| 72. sauNaruyaM - pakSI ke zabda se zubhAzubha jAnane kI klaa| 66. he gautama ! jisa samaya isa jIva meM vIratA kA saJcAra hotA hai to yaha jIva janma-janmAntara meM kiye pAryoM ko eka muhUrta-bhara meM dho DAlatA hai| - gacchAcAra-prakIrNaka (6) Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 63 laM 2 va . 44. isI prakAra unhoMne striyoM kI 64 kalAe~ bhI brAhmI evaM sundarI ko sikhAIM - 1. nRtya 33. kAmavikriyA aucitya 34. vaidyaka kriyA citra 35. kumbhabhrama vAditra 36. sArizrama 37. aMjanayoga 38. cUrNayoga jJAna 39. hastalAghava vijJAna 40. vacanapATava dambha 41. bhojyavidhi jalastambha 42. vANijyividhi gItamAna 43. mukhamaNDana - 12. tAlamAna zAlikhaNDana 13. meghavRSTi kathAkathana 14. phalAkRSTi 46. puSpagranthana 15. ArAmaropaNa 47. vakrokti 16. AkAragopana 48. kAvya zakti dharmavicAra - 49. sphAravidhiveSa zakunasAra 50. sarvabhASAvizeSa 19. kriyAkalpa 51. abhidhAnajJAna 20. saMskRta jalpa bhUSaNaparidhAna 21. prAsAda nIti 53. bhRtyopacAra 22. dharmarIti 54. gRhAcAra varNikAvRddhi 55. vyAkaraNa 24. suvarNasiddhi paranirAkaraNa 25. surabhitailakaraNa 57. randhana 26. lIlAsaMcaraNa kezabandhana 27. hayagaja parIkSaNa 59. vINAnAda 28. puruSa strIlakSaNa 60. vitaNDAvAda 29. hemaratna bheda 61. aGkavicAra 30. aSTAdaza lipi-pariccheda 62. lokavyavahAra 31. tatkAlabuddhi 63. antyAkSarikA 32. vastusiddhi 64. praznapahelikA 52. 23. 58. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara : eka anuzIlana (r) 64 jijJAsA - kSatriya kula ke kina-kina vaMzoM meM tIrthaMkara kA janma ho sakatA hai? samAdhAna - tIrthaMkara paramAtmA antyakula meM, prAMtakula meM, adhama kula meM bhikSuka kula meM janma nahIM lete| uttama kula 12 batAe haiN| 1. ugrakula - RSabhadeva jI ne jise ArakSaka ke rUpa meM rkhaa| 2. bhogakula - RSabhadeva jI ne jise gurusthAna para rkhaa| 3. rAjanyakula - RSabhadeva jI ne jise mitrasthAna para rkhaa| 4. kSatriyakula - RSabhadeva jI ne jise prajAloka ke rUpa meM sthApita kiyaa| 5. ikSvAku kula - RSabhadeva jI kA svayaM kA, saMsAra kA prathama kul| 6. harivaMza kula - harivarSa kSetra ke yugalika kA pArivArika kula . 7. eSyukula (gopAla) 8. vaizyakula 9. gaMDukakula (udghoSaNA karane vAle) 10. kohAgakula (suthAra) 11. grAmarakSaka kula 12. bokkazAlIya (sAlavI/taMtuvAya) kula inameM bhI kevala prathama 6 kuloM meM hI tIrthaMkara kA janma ho sakatA hai| jijJAsA - tIrthaMkara mahAvIra kA garbha parivartita karake trizalA kI kukSi meM hI kyoM rakhA gayA thA? samAdhAna - jaina darzana karmavAdI hai| yaha devAnaMdA va trizalA ke karmoM kA hI khela thaa| parva bhava meM devAnandA va trizalA devarAnI-jeThAnI the| lobha ke kAraNa devAnandA ne trizalA kI ratnoM kI DibbI curAI thI aura asatya bhASaNa bhI kiyaa| isI karmodaya ke kAraNa isa bhava meM devAnandA kA haka niyati ke pariNAma se trizalA ko calA gayA evaM 'ratna' (mahAvIra rUpI) trizalA ke pAsa A gyaa| jijJAsA - tIrthaMkaroM ko jaba vairAgya svIkAranA hI hotA hai, to ve vivAha kyoM karate haiM ? samAdhAna - vivAha bhI karmoM ko bhogane ke kAraNa tIrthaMkaroM ko karanA par3atA hai| jinake bhogAvalI karma zeSa rahate haiM, ve vivAha karate haiM, anya nhiiN| kintu vaivAhika jIvana meM bhI ve nirlepa bhAva se rahate haiM, anAsakta bhAva se jIte haiN| unakA unakI patnI se bhI koI vizeSa rAga nahIM hotaa| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkaroM kA bAhA rUpa tIrthaMkaroM kI AtmA ke samAna hI unakA deha bhI uccatA se paripUrNa hotA hai| tIrthaMkaroM ke tIrthaMkara nAma karma ke sAtha-sAtha surabhigandha nAmakarma, nirmANa nAma karma, zarIra nAma karma ityAdi sabhI satkarma udaya meM A jAte haiN| tIrthaMkaroM kA zarIra sugaThita baliSTha evaM kAMtimAna hotA hai| unakI mukhAkRti atyaMta manamohaka cittAkarSaka va tejapUrNa hotI hai| dIptiyukta ardhacandra ke samAna lalATa evaM vRSabha ke samAna mAMsala skaMdha hote haiN| tIrthaMkaroM ko padmakamala ke samAna vikasita cakSu evaM matsyAkAra udara (peTa) prApta hotA hai| unake donoM hAtha ghuTanoM taka kA sparza karate haiN| aisA unakA nayanAbhirAma rUpa hotA hai| Avazyaka niyukti meM likhA hai ki tIrthaMkaroM ke bAhya rUpa kA varNana karane kI kSamatA kevala gaNadhara bhagavanta (kevalajJAna pazcAta, tIrthaMkaroM ke pradhAna ziSya) meM hotI hai kyoMki tIrthaMkara jagat ke sarvasuMdara nIroga kAyA ke dhAraka hote haiN| tIrthaMkaroM ke pAsa uttama saMhanana/ saMghayaNa (haDDiyoM kI racanA vizeSa) va saMsthAna (AkAra vizeSa) uttamottama hote haiN| zAstroM meM bhI likhA hai- "bhagavato aNuttaraM saMghayaNa bhagavato aNuttaraM saMThANaM" arthAt unheM vajraRSabhanArAca nAmaka saMhanana evaM samacaturasra nAmaka saMsthAna prApta hotA hai| isI kAraNa tIrthaMkaroM ke sabhI aMgopAMga sauMdarya se paripUrNa hote haiN| Avazyaka niyuktikAra ne upamAlaMkAra se tIrthaMkara prabhu ke sauMdarya kA varNana karate hue likhA hai gaNahara AhAra aNuttarA ya jAva vaNa cakki vaasu-blaa| maMNDaliyA tA hINA chaTThANagayA bhave sesaa|| arthAt - 1. janasAdhAraNa se kaI guNA adhika rAjA kA 2. rAjA se kaI guNA adhika mAMDalika rAjA kA 3. mAMDalika rAjA se kaI guNA adhika baladeva kA kartavya-patha para calane ko udyata hue vyakti ko phira pramAda nahIM karanA caahie| - AcArAGgA (1/5/2) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 66 12. 4. baladeva se kaI guNA adhika vAsudeva kA 5. vAsudeva se kaI guNA adhika cakravartI kA 6. cakravartI se kaI guNA adhika vyaMtara deva kA 7. vyaMtara deva se kaI guNA adhika jyotiSka deva kA jyotiSka deva se kaI guNA adhika bhavanapati deva kA bhavanapati deva se kaI guNA adhika saudharmAdi 12 kalpa devoM kA . 10. kalpa vaimAnika deva se guNA-guNA adhika navagraiveyaka kA 11. navagraiveyaka se kaI guNA adhika anuttara devoM kA anuttara devoM se kaI guNA adhika AhArakazarIrI kA 13. AhAraka-zarIrI se kaI guNA adhika gaNadhara kA 14. evaM gaNadhara se sahasroM guNA adhika rUpa-lAvaNya sauMdarya tIrthaMkaroM kA hotA hai| prabhu kA rUpa atyaMta tejasvI evaM manohara hotA hai| ve susvaratva se yukta hote haiN| unakA deha zRMgArita kintu alaMkAra rahita hote hue bhI vibhUSita hotA hai| ve parama zrI se zobhAnvita hote haiN| isake sAtha hI unake zarIra para lakSaNa va vyaMjana hote haiN| tIrthaMkaroM ke camakadAra, ujjvala, anAravat snehanibiDa pUre 32 dA~ta hote haiM arthAt ve lakSmIpati hote haiN| unake aMgUThe ke madhya bhAga meM yava kA AkAra hotA hai, arthAt ve parama vidyAvAna yazasvI hote haiN| tIrthaMkaroM kA deha dRDha hotA hai, arthAt ve sukhI rahate haiN| unakI bhujAe~ dIrgha hotI haiM, arthAt unheM Izvaratva hotA hai| hAtha-paira meM anekAneka lakSaNa hote haiM, arthAt unakA bhAgya uttama hotA hai| unake vyaMjana hote haiM, arthAt ve udAra, zAMta guNI hote haiN| vyakti kA jaba janma hotA hai, taba usake aMga meM puNyarekhApramukha rekhAe~ prakaTa hotI hai, use lakSaNa kahate haiN| (puruSa ke lie) masA, tila, lahasuna ityAdi dAhinI ora ke zubha vyaMjana hote haiN| sAmAnya bhAgyavAna puruSoM ke 32 lakSaNa hote haiM 1. chatra 2. paMkhA 3. dhanuSa 4. ratha 5. vajra 6. kachuA 7. aMkuza 8. bAvar3I 9. svastika 10. toraNa 11. tAlAba __12. siMha 13.vRkSa 14. cakra 15. zaMkha 16. hAthI 17.samudra 18. kalaza 19. prAsAda 20. matsya 21. yava 22. yUpa-yajJAMga 23. stambha 24. kamaMDala Atma-sAdhanA meM apramatta rahane vAle sAdhaka, na apanI hiMsA karate haiM, na dUsaroM kI-ve sarvathA anArambhaahiMsaka rahate haiN| - bhagavatIsUtra (1/1) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 2 67 25.parvata 26. cAmara 27. darpaNa 28. balada 29.patAkA 30. lakSmI 31. mAlA 32. mayUra ye 32 lakSaNa pUrvakRta puNya ke yoga vAle puruSa ke hAtha pairoM ke talave meM hote haiN| tIrthaMkaroM kA puNya to utkRSTa puNyAnubaMdhI puNya hotA hai to ye 32 lakSaNa kisa gaNanA meM Ate haiN| uttarAdhyayana sUtra ke bAisaveM rathanemIya adhyayana meM likhA hai ___'titthakarA aTThasahassa lkkhnndhro|' arthAt tIrthaMkaroM ke to eka hajAra ATha (1008) zubha zArIrika lakSaNa hote haiN| 1. zrIvRkSa 2. zaMkha . 3. kamala (saroja) 4. svastika 5. aMkuza 6. toraNa .7. camara 8. zveta chatra 9. siMhAsana 10. dhvajA (patAkA) 11. mInayugala 12. kuMbhadvaya 13. kacchapa 14. cakra 15. samudra 16. sarovara 17. vimAna 18. bhavana 19. hAthI 21. strI 22. siMha 23. bANa 24. dhanuSa 25. meru parvata 26. indra 27. devAMganA 28. pura 29. gaupura 30. candramA 31. sUrya 32. azva (ghor3A) 33. tAlavRta (paMkhA) 34. bA~surI 35. vINA 36. mRdaMga 37. mAlAe~ 38. rezamI vastra 39. dukAna 40. zekhara paTTazIrSAbhUSaNa 41. kaMTikAvalI hAra 42. padaka 43. graiveyaka ___44. prAlamba (AbhUSaNa) 45. keyUra (AbhUSaNa) 46. aMgada (AbhUSaNa) 47. kaTisUtra (AbhUSaNa) 48. mudrikAe~ (AbhUSaNa) 49. kuMDala (AbhUSaNa) 50. karNapura (AbhUSaNa) 51. do kaMkaNa (AbhUSaNa) 52. maMjIra (AbhUSaNa) 53. kaTaka (AbhUSaNa) 54. paTTikA (AbhUSaNa) 55. brahmasUtra (AbhUSaNa) 56. phalabharita 57. pake vRkSoM kA kheta 58. ratnadvIpa 59. vajra 60. pRthvI 20. manuSya dhArmikoM kA jAganA zreyaskara hai aura adhArmikoM kA sonA zreyaskara hai| - bRhatkalpabhASya (3386) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61. lakSmI 64. vRSabha 67. mattAMga kalpavRkSa 70. jyotiraMga kalpavRkSa 73. citrarasAMga kalpavRkSa 76. anitAMga kalpavRkSa 79. garuDa 82. rAjabhavana 85. caMdra graha 88. guru graha 91. ketu 94. svarNa siMhAsana tIrthaMkara : eka anuzIlana 62. sarasvatI 65. cUr3A 68. bhRtAMga kalpavRkSa 71. dIpAMga kalpavRkSa 74. maNitAMga kalpavRkSa 77. suvarNa 80. nakSatroM kA samUha 83. aMgAraka graha 86. maMgala graha 97. divyadhvani 100. devaduMdubhi 103. saMpuTa (vardhamAna ) 106. jhArI 89. zukra graha 92. siddhArtha vRkSa 95. chatratraya 98. puSpavRSTi 101. darpaNa 104. zrIvatsa 107. kalaza 68 63. kAmadhenu 66. mahAnidhiyA~ 69. turyAMga kalpavRkSa 72. citrAMga 75. gRhAMga kalpavRkSa 78. jaMbU vRkSa 81. tArAgaNa 84. ravi graha 87. budha graha 90. rAhu 93. azoka vRkSa 96. bhAmaMDala 99. cAmara-yugala 102. bhadrAsana 105. mInayugala 108. nandAva uparyukta eka sau ATha mukhya lakSaNa tathA tila masUrikAdi 900 vyaMjana yAnI sAmAnya lakSaNa ye kula milAkara tIrthaMkaroM ke eka hajAra ATha ( 900 + 108 = 1008) zubha lakSaNa kahe gae haiN| tIrthaMkaroM ke vakSasthala para dakSiNAvarta se ru~vATI ke AkAra kA zrIvatsa hotA hai| prabhu ke hRdaya meM parama jJAna rahA huA hai, vo jJAna zrIvatsa ke cihna dvArA bAhara Alekhita hotA hai| isI prakAra sabhI cihna viSayaka zubha mAnyatA kahI gaI hai| tIrthaMkara paramAtmA kA rUpa sarvotkRSTa hotA hai| lekina yaha puNyAnubaMdhI puNya hI hotA hai unakA rUpa rAgAdi bar3hAne vAlA nahIM hotA- 'tIrthaMkara - svarUpaM sarveSAM vairAgyajanakaM syAt na tu rAgAdivardhakaM ceti' arthAt jahA~ anya jIvoM kA saundarya rAgavardhaka hotA hai, vahIM tIrthaMkara paramAtmA kA rUpa rAga ko puSTa nahIM karanA balki logoM ke vairAgyabhAva ko bar3hAtA hai / durvinIta vyakti ko sadAcAra kI zikSA nahIM denI caahie| bhalA, use kaGkaNa evaM pAvala Adi AbhUSaNa kyA die jAyeM, jisake hAtha-paira hI kaTe haiN| forafter- (6221) - Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 869 jijJAsA - tIrthaMkara bhI icchA nahIM karate, lekina unheM itanA aizvarya mila jAtA hai / kyA nidAna karane se tIrthaMkara pada va ye vibhUtiyA~ mila jAtI haiM ? samAdhAna sAmAnya zabdoM meM kaheM to 'nidAna' yAnI tapasyA ke phala ko becanA / isameM jIva yaha yAcanA karatA hai ki agara merI tapasyA kA kucha phala hai to agale bhava meM mujhe amuka pada / sAmagrI mile| kintu tIrthaMkara paramAtmA kA pada nidAna se bhI prApta nahIM kiyA jA sktaa| nidAna karane vAlA para para bhava meM naraka jAtA hai, kintu tIrthaMkara to mokSagAmI hI hotA hai / dazAzrutaskaMdha Adi zAstroM meM to kahA gayA hai ki Rddhi kI Asakti vaza kI jAne vAlI dharmaprArthanA moha hai evaM nidAna mokSadAyI zubha bhAva kA bAdhaka hai| ataH Rddhi lie nidAna kara sakate haiM kintu zAstrakAroM ne isakA niSedha kiyA hai| - tIrthaMkara ke jIva ke pAsa kauna-kauna se nidhAna hote haiM? zAstroM meM navanidhAna batAe haiN| yathA jijJAsA samAdhAna 1. Rddhi nidhAna 2. siddhi nidhAna 3. zuddhi nidhAna 4. buddhi nidhAna 5. zakti nidhAna 6. mukti nidhAna 8. puSTi nidhAna 9. lakSmI nidhAna 7. tuSTi nidhAna ye kevala sthUla rUpa se batAe haiN| aise ananta nidhAnoM ke tIrthaMkara dhAraka hote haiM / jijJAsA - tIrthaMkaroM kI zArIrika U~cAI to itanI lambI kahI gaI hai, para yaha sambhava kaise ? samAdhAna jaina siddhAnta meM tIna prakAra kA aMgula mAnA gayA hai1. pramANAMgula - prathama tIrthaMkara RSabhadeva hAtha kI aMgula 2. AtmAMgula - jisa samaya jaisA manuSya ho, usake hAtha kI aMgula 3. utsedhAMgula - pA~caveM Are ke laghu manuSya ke hAtha kI aMgula tIrthaMkaroM ke zarIra kI U~cAI utsedhAMgula kI apekSA se ginI jAtI hai| isa prakAra asaMkhyAta kAla pUrva jo manuSya the phira unake zarIra kA mApa pA~caveM Are ke manuSya kI aMgula se kiyA jAe, to unake bar3e zarIra meM zaMkA nahIM raha sktii| jainoM ne jina manuSyoM (tIrthaMkaroM) ke zarIra ko bar3A mAnA hai, vaha kAla kI apekSA se mAnA hai / J Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . tIrthaMkaroM kA atula bala rUpa, lAvaNya meM tIrthaMkara jitane kAntimAna hote haiM, ve usase kahIM adhika balavAna hote haiN| zArIrika baliSThatA ke sAtha-sAtha ve adamya-atula bala ke dhAraka hote haiM, jo kisI bhI sAmAnya vyakti se koTi guNA adhika hotA hai| zAstroM meM likhA hai jaM kesavassa u balaM, taM duguNa hoi ckkvttttiss| tato balA balavagA aparimiyabalA jinnvrindaa|| arthAt - eka vAsudeva meM 20 lAkha aSTApada (eka vizeSa pazu) kA evaM cakravartI meM 40 lAkha aSTApadoM ke jitanA bala hai| kintu tIrthaMkara bhagavanta kA bala to adamya aparimita hai| (Avazyaka niyukti) isa hI kI vyAkhyA karate hue kalpasUtra kI TIkA meM likhA hai - 12 puruSoM kA bala eka sA~Da meM hotA hai| 10 sA~DoM kA bala eka pADA meM hotA hai| 10 sA~DoM kA bala eka ghor3e meM hotA hai| 1000 ghor3oM kA bala eka hAthI meM hotA hai| 500 hAthiyoM kA bala eka siMha meM hotA hai| 500 siMhoM kA bala eka zArdUla meM hotA hai| 10,000 zArdUloM kA bala eka aSTApada meM hotA hai| 10,000 aSTApadoM kA bala eka baladeva meM hotA hai| 2 baladevoM kA bala eka cakravartI meM hotA hai| 1 karor3a cakravartiyoM kA bala eka kalpavAsI deva meM hotA hai| 1 karor3a kalpavAsI devoM kA bala eka indra meM hotA hai| aise ananta indroM kA bala eka tIrthaMkara meM hotA hai| ghAva ko adhika khujalAnA ThIka nahIM hai, kyoMki khujalAne se ghAva jyAdA phailatA hai| - sUtrakRtAGga (1/3/3/13) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 71 yaha bhASA kA alaMkAra hai evaM kisI kaThina viSaya jisakI vyAkhyA karanA kaThina hai, use sarala rUpa meM prastuta karane ke lie prayukta hotA hai| isI prakAra 'vicAra saMgraha' meM kahA hai 12 subhaToM kA bala eka vRSabha meM hotA hai| 10 vRSabhoM kA bala eka azva meM hotA hai| 12 azvoM kA bala eka mahiSa meM hotA hai| 500 mahiSoM kA bala eka gaja meM hotA hai| 500 hAthiyoM kA bala eka kesarIsiMha meM hotA hai / 2000 siMhoM kA bala eka aSTApada meM hotA hai / 10 lAkha aSTApadoM kA bala eka baladeva meM hotA hai| '2 baladevoM kA bala eka vAsudeva meM hotA hai| 1 karor3a cakravartiyoM kA bala eka devatA meM hotA hai| 1 karor3a devoM kA bala eka indra meM hotA hai| evaM indra se bhI ananta guNA bala kevala tIrthaMkara kI kaniSThA aMguli meM hotA hai| isa prakAra ke upamA-alaMkAra se tIrthaMkaroM kA atula bala darzAyA gayA hai| cU~ki tIrthaMkara apane zArIrika bala kA prayoga prAyaH nahIM karate haiM, vAsudeva, cakravartI ityAdi svayaM ko sarvabalazAlI samajhate haiM, jo hotA nahIM hai| isa prasaMga para tIrthaMkara ariSTanemi (neminAtha jI) kA eka dRSTAnta paDhane yogya hai / 'eka dina yuvA ariSTanemi ghUmate-ghAmate vAsudeva zrIkRSNa kI AyudhazAlA meM pahu~ca ge| AyudhazAlA ke rakSakoM ne zastroM kA mahattva batAte hue kahA- inheM zrIkRSNa ke atirikta anya koI kAma meM nahIM le sktaa| kisI meM itanI zakti taka nahIM hai ki inheM uThA ske| yaha sunate hI ariSTanemi ne sUrya ke samAna camacamAte hue sudarzanacakra ko aMguli para rakhakara kuMbhakAra ke cakra kI taraha phirA diyA / zAGga dhanuSa ko kamala nAla kI taraha mor3a diyaa| kaumudI gadA sahaja rUpa se skaMdha para rakha lI evaM pA~cajanya zaMkha ko isa prakAra phU~kA ki sArI dvArikA bhaya se kA~pa gii| pracaMDa dhvani ko suna zatru ke bhaya se bhayabhIta zrIkRSNa sIdhe AyudhazAlA meM pahu~ce / ariSTanemi dvArA zaMkha bajAne kI bAta jAnakara ve atyadhika cakita hue| unhoMne tabhI ariSTanemi ko sahaja rUpa se bAhuyuddha karane kA nimantraNa diyA / yadi koI cupacApa chipakara viSa pI letA hai, jahA~ koI use na dekha rahA ho to kyA vaha usase nahIM maregA? sUtrakRtAGga - niyukti (52) - Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 72 ariSTanemi ne socA- yadi maiM chAtI se, bhujA se tathA pairoM se zrIkRSNa ko dabAUMgA, to na jAne usakA kyA hAla hogA / etadartha aisA kucha karU~ ki kRSNa ko kaSTa bhI na ho evaM yaha mere bhujAbala ko bhI jAna pAe / taba unhoMne paraspara bhujA ko jhukAne kA hI yuddha karane kA prastAva diyA, jo zrIkRSNa ne hAsya-vinoda meM svIkAra kiyA kintu ariSTanemi ne do pala meM sahaja rUpa se zrIkRSNa kI bhujA jhukA dii| parantu zrIkRSNa nemikumAra ke bhujA staMbha ko, jaise jaMgala kA hAthI bar3e pahAr3a ko nahIM jhukA sakatA, vaise hI zrIkRSNa kiJcit mAtra bhI ariSTanemi kI bhujA ko nahIM jhukA ske| taba se zrIkRSNa ariSTanemi ko svayaM se adhika parAkramI, zaktisaMpanna mAnane lge|" prastuta ghaTanAcitra tIrthaMkaroM ke mahAn dhairya, zaurya evaM prabala parAkrama ko ujAgara karatA hai| vAsudeva to balazAlI hote hI haiM, kintu tIrthaMkara sarva zaktimAna hote haiM / vizeSAvazyaka bhASya meM kahA hai solasa rAyasahassA, savva baleNaM tu saMkalanabaddhaM / aMchaMti vAsudevaM, agaDataDammi Thiya saMtaM // ghetUNa saMkalaM so, vAma - hattheNa aMchamANANaM / bhuMjijja viliMpijja va mahumaNaM te na cAeMti // do solA battIsA savva baleNaM tu saMkalanibaddhaM / achaMti cakkavaTTi agaDataDammi ThiyaM saMtaM // arthAt - kue ke kinAre baiThe hue vAsudeva kA lohe kI zRMkhalAoM se bAMdhakara yadi 16,000 rAjA apanI senAoM ke sAtha sampUrNa zakti lagAkara khIMce, tathApi vAsudeva Ananda pUrvaka baiThe hue bhojana karate raheM, kiMcitamAtra bhI usa jagaha se na hile Dule arthAt vahA~ se calAyamAna nahIM hote| aise vAsudeva va cakravartI se bhI aparimita bala tIrthaMkaroM meM hotA hai| zaizava kAla se hI tIrthaMkaroM ke pAsa vizvavaMdya bala hotA hai| tIrthaMkara varddhamAna ke zaizava va bAlyakAla kI katipaya rocaka ghaTanAe~ prApta hotI haiN| prathama ghaTanA prabhu ke janma kalyANaka mahotsava kI hai| jaba saudharmendra prabhu ko goda meM liye baiThA thA evaM anya deva-deviyA~ abhiSeka kara rahe the, taba saudharmendra ne socA ki zizurUpI prabhu kitane choTe haiM ? unakA zarIra kitanA nAjuka va laghu hai| ve abhiSekoM ko kisa prakAra sahana kara rahe hoNge|" zizu varddhamAna ne avadhijJAna se zakrendra kI isa zaMkA ko jAnA evaM uttara rUpa meM baiThe-baiThe hI paira ke eka aMgUThe se samasta meru parvata ko prakampita kara diyaa| vizAla meruparvata ko hilAne kA dussAhasa strI kA AbhUSaNa to zIla aura lajjA hai| bAhya AbhUSaNa usakI zobhA nahIM baDhA sakate haiN| bRhatkalpabhASya (4342) - Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 73 kisane kiyA, yaha jAnane hetu indra ne avadhijJAna kA prayoga kiyaa| usane dekhA ki yaha prabhu ne sahaja rUpa se kara diyaa| tatkSaNa hI saudharmendra tIrthaMkara ke Age natamastaka ho gayA evaM prabhu kA bala jAna gayA ki zaizava kAla meM bhI tIrthaMkara atIva balazAlI hote haiN| arthAt janma ke sAtha hI ve atula bala ke dhAraka hote haiN| dvitIya ghaTanA usa samaya kI hai jaba bAlaka varddhamAna ATha varSa ke the| eka bAra ve sAthiyoM ke sAtha gRhodyAna (pramadavana) meM AmalakI krIr3A (AmalakheDa) kara rahe the| isameM jo bAlaka daur3akara vRkSa para caDhakara sabase pahale nIce A jAtA thA, vaha vijayI hotA thaa| prabhu ke sAhasa kI parIkSA lene ke lie eka abhimAnI deva bhayaMkara viSadhara sarpa kA rUpa dhAraNa kara usI vRkSa se lipaTa gyaa| phukArate hue viSaile nAgarAja ko dekhakara anya sabhI bAlaka bhayabhIta ho gae, lekina varddhamAna anavarata Age bar3hate rhe| sabhI mitroM ne unheM bahuta rokA lekina bAlaka varddhamAna ne binA Dare aura binA jhijhake usa sarpa ko mAre binA pakar3akara eka ora rakha diyA aura vijayI bne| anya sabhI bAlaka unake vIratva, parAkrama aura bala ko dekhakara stabdha raha ge| . bAlaka puna: ekatra hue aura khela phira prArambha huaa| isa bAra ve 'tiMduSaka' krIr3A khelane lge| jisameM kisI eka vRkSa ko anulakSa kara sabhI bAlaka daur3ate the, jo sarvaprathama vRkSa ko chU letA thA, vaha vijayI hotA thA aura jo parAjita hotA, usakI pITha para vijayI bAlaka ArUDha hotaa| vahI deva isa bAra kizora kA rUpa dhAraNa kara krIr3A dala meM sammilita ho gyaa| varddhamAna se khela meM hAra jAne para niyamAnusAra use varddhamAna ko pITha para baiThAkara daur3anA pdd'aa| vaha kizora rUpa devatA daur3atA-daur3atA bahuta Age nikala gyaa| usane vikarAla-bhayaMkara sA pizAca rUpa banAkara varddhamAna ko DarAnA caahaa| lekina ameya bala ke dhanI tIrthaMkara prabhu ne usakI pITha para aisA muSTiprahAra kiyA ki usa devatA ne varddhamAna ke bala zaurya evaM parAkrama kA lohA mAna liyaa| vaha deva stuti kara apane sthAna para calA gyaa| isI kAraNa se bAlaka varddhamAna ko mahAvIra kahA jAne lgaa| . kahane kA sAra yaha hai ki tIrthaMkara meM adamya bala hotA hai| bala kA artha kevala zArIrika bala nahIM apitu mAnasika, cAritrika evaM Atmika bala bhI hai| tana bala ke sAtha-sAtha tIrthaMkara bhagavaMtoM ke pAsa atula manobala hotA hai| dIkSA grahaNa pazcAt jitane bhI upasarga ve sahate haiM, unakA AdhAra zArIrika bala nahIM, apUrva Atmabala hotA hai| bacapana se hI ve saumya prakRti ke hote haiM, sahanazIla-sahiSNu hote haiM, mana ko ekAgra rakhate haiN| cUMki unakA parama lakSya AtmA kA uddhAra hai, ve apanI AtmA ke guNoM ko nikhAratenikhArate AtmA meM ramaNa karate hue svayaM ke bhItara chipe Atmabala ko khojate haiN| yahI Atmabala unake prabhutva-laghutva kA sAra hai| kahA bhI gayA hai-zArIrika bala se cAritrika bala evaM cAritrika bala se Atmabala zreSTha hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 74 jijJAsA - agara tIrthaMkara ko cakravartI pada bhI prApta ho, to kyA use bhI aTThama tapa karanA par3atA hai| samAdhAna - sAmAnya cakravartI chaha khaMDa ko sAdhane ke lie teraha tele karatA hai| kintu agara tIrthaMkara cakravartI ho to use chaha khaNDa sAdhane hI nahIM pdd'te| ve svayameva unake svAmitva meM A jAte haiN| ataH unheM aTTama karane kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| jijJAsA - kyA tIrthaMkara gRhasthAvasthA meM avadhijJAna kA prayoga karate haiM ? samAdhAna - sAmAnya rUpa se tIrthaMkara paramAtmA apane avadhijJAna kA upayoga gRhastha avasthA meM nahIM karate haiM, kintu paristhiti vizeSa meM AvazyakatA pratIta hone para ve avadhijJAna kA upayoga kara lete haiN| udAharaNata: zrI pArzvanAtha jI evaM zrI mahAvIra svAmI jii| 1. vArANasI nagarI ke bAhara kamaTha nAma kA tApasa aayaa| paMcAgni tApane vAle usa tApasa kI pUjA karane ke lie aneka loga jAne lge| pArzvakumAra ne logoM ko jAte hae dekhA va kAraNa puuchaa| bhagavAna bhI vahA~ ge| vahA~ avadhijJAna se prabha ne dekhA ki jalatI huI lakar3I meM sarpa bhI jala rahA hai| pArzvakumAra bole ki mUDha tapasvI! tU dayArahita vRthA kaSTa kyoM kara rahA hai ? terI saba mehanata vyartha hai| kamaTha krodhita ho utthaa| bahasa karane lgaa| prabhu ne agnikuMDa meM se jalatI lakar3I bAhara nikalavAI aura ardhavyAkula sarpa ko nikaalaa| navakAra maMtra kA zravaNa kara vaha sarpa marakara vyaMtara nikAya meM dharaNendra deva bnaa| 2. tIrthaMkara mahAvIra jaba mAtA trizalA ke garbha meM the, taba unheM lagA ki mere halana calana se mAtA ko kaSTa hotA hai, to unhoMne hilanA-DulanA baMda kara diyaa| isase mAtA dravita huI, zokAkula huii| prabhu ne avadhijJAna kA prayoga kiyA aura mAtA ke dukha kA kAraNa jAnA to unheM patA lagA ki unakA nirNaya hI unake dukha kA kAraNa banA hai, to unhoMne halana calana prAraMbha kiyaa| ___ isa prakAra samayAnusAra tIrthaMkara gRhastha meM rahakara avadhijJAna kA sImita upayoga kara sakate haiM, isameM bAdhA nahIM hai| brahmacarya-uttama tapa, niyama, jJAna, zrabdA, cAritra, samyaktva aura vinaya kA mUla hai| - praznavyAkaraNa sUtra (2/4) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA (niSkramaNa) kalyANaka tIrthaMkara prabhu kA parama uddezya sva-kalyANaM tathA para-kalyANa karane kA hotA hai| isI hetu se unheM sabhI sAMsArika bandhana cakravyUha ke samAna asAra lagate haiN| isIlie ve vairAgya pAkara bhAgavatI dIkSA grahaNa kara saMsAra ko tyAga dete haiN| saMsAra kA tyAga arthAt bandhanoM kA tyAga, rAjavaibhava, sukha-sampadA kA tyaag| tIrthaMkaroM kA pramukha sandeza ahiMsA hai| dIkSA grahaNa karate hI ve tInoM lokoM ke bhavyAbhavya sabhI jIva-tiryaMca, manuSya, devatA, nArakI, sabhI ko abhayadAna dete haiN| matalaba ve mana-vacana-kAyA se kisI jIva kI upekSA hiMsA nahIM krte| dIkSA kalyANaka ko mahA-abhiniSkramaNa mahotsava bhI kahate haiN| dIkSA lene se pUrva lokAntika deva unheM udbodhita karate haiM tathA eka varSa taka prabhu satata dAna dete haiN| lokAntika devoM dvArA udbodhana brahma devaloka ke anta meM 9 lokAntika deva rahate haiN| ina devoM kI AtmA bahuta nirmala evaM pavitra hotI hai| jaba bhI tIrthaMkaroM dvArA dIkSA lene kA samaya hotA hai, usase pUrva ye deva apanA jItAcAra samajhakara tIrthaMkaroM ko udbodhana dene ke lie Ate haiN| ye sabhI ekAvatArI hote haiM yAnI agale hI bhava meM mokSa jAne vaale| nava lokAntika devoM ke vimAna evaM unake nAma isa prakAra haiM 1. arcI vimAna meM rahA huA sArasvata dev| 2. arcimAlI vimAna meM rahA huA Aditya dev| 3. vairocana vimAna meM rahA huA vahri dev| 4. prabhakara vimAna meM rahA huA varuNa dev| 5. candrAbha vimAna meM rahA huA gardatoya dev| 6. sUryAbha vimAna meM rahA huA tuSita dev| jisa prakAra lAkha kA yahA agni se tapta hone para zIghra hI naSTa ho jAtA hai, usI prakAra strIsahavAsa se sAdhu yA sAdhaka bhI zIghra naSTa ho jAtA hai| - sUtrakRtAMga (4/1/27) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 876 7. zukrAbha vimAna meM rahA huA avyAbAdha deva / 8. supratiSThAbha vimAna meM rahA huA agni ( Agneya deva | 9. riSTAbha vimAna meM rahA huA ariSTa deva | hAlAMki tIrthaMkara svayaM-saMbuddha hote haiM arthAt unheM kisI ke pratibodha kI AvazyakatA nahIM par3atI lekina anAdikAla se hI aisA pAramparika jIta (loka) vyavahAra ke kAraNa navalokAntika deva prabhu se pravrajyA grahaNa karane kI vinatI karate haiN| ve kahate haiM- he prabho ! Apa mAnava vaMza ke vRSabha arthAt nava bIjAropaNa karane vAlI parama pavitrAtmA haiM / kRpayA dIkSA grahaNa kara tiryagloka ke jIvoM ko naI dizA pradAna kreN| dharma - tIrtha kA pravartana kareM / ityAdi kahakara, vinatI kara ve apane vimAna meM vApisa cale jAte haiN| tIrthaMkaroM kA varSIdAna dIkSA ke eka varSa pUrva se tIrthaMkara prabhu eka varSa taka niraMtara dAna dete haiM jise varSIdAna, vArSika dAna evaM sAMvatsarika dAna bhI kahA jAtA hai| jo suvarNa dharatI meM gar3A hotA hai, vaha prabhu apane gotriyoM ko dAna svarUpa bA~Tate haiN| usake bAda zahara meM udghoSaNA kI jAtI hai ki jise jo bhI cAhie ho, vaha bhagavAna se mAMga sakatA hai| kumAra tIrthaMkara sabhI ko dAna dete haiN| dAna kI samasta rAzi - dravya kI vyavasthA indrAjJA se vaizramaNa deva karatA hai| aucitya pAlana kara prabhu parivAra kI saMpatti nahIM dete haiM kyoMki usa para to parivAra kA adhikAra hotA hai aura dIkSA to kevala tIrthaMkara paramAtmA ko hI lenI hotI hai / vyantara jAti ke naukara samAna tiryagjRMbhaka (Abhiyogika) devatA gupta sthAnoM se, jinake mAlika aura gautrI Adi naSTa ho cuke haiM, aise dhana ko ekatra karake bhaNDAra meM bharate haiN| tIrthaMkara paramAtmA ke sarvotkRSTa puNya ke kAraNa ve devatA dvArA pradatta vipula dravya bhaNDAra ke svAmI banate haiM kintu sArI sampatti ve janakalyANa hetu samarpita kara dete haiM / paramAtmA ke anurAgavaza pArivArika jana bhI unakA sahayoga karate haiN| jaise mahAvIra svAmI jI ke varSIdAna ke samaya meM unake bhAI nandIvardhana ne bhI nagara meM bhojanazAlA, vastrazAlA Adi nirmANa kara mAnavasevA kI thI / tIrthaMkara paramAtmA dvArA diyA gayA vArSika dhana bahuta vizeSa hotA hai| sarvaprathama devAdhigaNa nagarI ke bAhara dAna kA maMDapa vizAla rUpa se racate haiM, jisake madhya meM svarNa siMhAsana sthApita kiyA jAtA hai| sUryodaya hone para tIrthaMkara prabhu vahA~ Akara pUrva dizA jaise baMdara kSaNabhara bhI zAnta hokara nahIM baiTha sakatA, vaise hI mana bhI saMkalpa-vikalpa se kSaNabhara ke lie bhI zAMta nahIM ho sktaa| bhaktaparijJA (84) - Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 28 77 kI ora abhimukha hote haiM evaM sUryodaya se sAyaMkAlIna bhojana paryaMta dAna dete rahate haiN| prabhu kI sahAyatA hetu vividha deva prabhu kI sahAyatA karate haiN| jaise 1. jyotiSa deva sampUrNa bharata kSetra (airAvata kSetra/mahAvideha kSetra) meM varSIdAna kI udghoSaNA karate haiN| 2. indra kI AjJA se vaizramaNa deva mAyA se ATha samaya meM svarNa mudrAe~ banAkara tIrthaMkara ke ghara meM bharatA hai| 3. bhavanapati deva dUra dezoM ke bhavya manuSyoM ko uThA kara lAte haiN| 4. saudharmendra aisI divya zakti pradAna karate haiM jisase tIrthaMkara prabhu dAna dete hue thake nhiiN| 5. IzAnendra ratnajar3ita suvarNa char3I lekara prabhu ke pAsa khar3e rahatA hai aura nasIba ke anusAra yAcaka se yAcanA karavAtA hai tathA sAmAnya devoM ko dAna lene se rokatA hai| 6. camarendra va balIndra prabhu kI muTThI meM yAcaka ke nasIba anusAra kama-jyAdA karate rahate haiM, arthAt prabhu kI muTThI meM kama ho, to jyAdA evaM jyAdA ho to kama kara dete 7. vANa vyaMtara deva manuSyoM ko vApisa rakha kara Ate haiM tathA unake parivAra ko vyakti kI pahacAna karAte haiM, kyoMki vaha vyakti itanA saMpanna bana jAtA hai ki parivAra use .. pahacAnaM hI nahIM paataa| eka suvarNamudrA 30 rattI kI hotI hai| bAraha sau (1200) svarNa moharoM kA eka maNa hotA hai| eka dina meM tIrthaMkara prabhu 900 mana (eka karor3a ATha lAkha suvarNamudrAe~) dAna meM dete haiN| cAlIsa maNa se eka gAr3I bharI jA sakatI hai arthAt eka dina meM die varSIdAna se 225 gAr3e bhare jA sakate haiN| isa hisAba se eka varSa meM ve 32 lAkha 40 hajAra maNa (yAnI 3 araba, 88 karor3a, 80 lAkha suvarNa mohara) dAna meM dI jAtI haiN| pratyeka mohara para tIrthaMkara kA nAma, mAtA-pitA kA nAma evaM nagarI kA nAma likhA hotA hai| dAna ke suprabhAva se 12 varSoM taka 6 khaMDoM meM zAnti rahatI hai| bhavya jIvoM kA dAridrya samApta ho jAtA hai, ve sampanna yaza-kIrti ke svAmI bana jAte haiN| maMda buddhi vAlA vidvAn bana jAtA hai, duHkhI ke sabhI duHkhoM kA anta ho jAtA hai 12 varSoM taka bhaMDAra bharapUra rahatA hai evaM rogI bhI 10 sAloM taka nIroga va svastha rahatA hai| kintu abhavya jIva cAhakara bhI varSIdAna grahaNa nahIM kara yaha parAdhIna AtmA dvipada, catuSpada, kheta, ghara, dhana, dhAnya, vastra Adi saba yahIM chor3a jAtA hai| koI use zaraNa nahIM de paataa| vaha kevala sukhada yA dukhada kiye karmoM ko sAtha lekara parabhava meM jAtA hai| - uttarAdhyayana (13/24) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 878 pAte, aisA hI unakA kalpa hotA hai| tIrthaMkaroM ke dAna se prerita hokara unake mAtA-pitA yA anukrama se jyeSTha bhrAtA nagara meM 3 dAnazAlAe~ khulavAte haiM- annapAna dAna ke lie, vastra dAna ke lie, AbhUSaNa dAna ke lie / udbodhana yA dAna pahale kyA? prazna yaha upasthita hotA hai ki laukAMtika devoM dvArA udbodhana pahale hotA hai yA sAMvatsarika dAna? Avazyaka niryukti evaM vizeSAvazyaka bhASya Adi graMthoM meM tIrthaMkara RSabha ke caritra ke varNana se pahale saMbodhana evaM usake bAda dAna kI carcA AI hai| unhIM granthoM meM tIrthaMkara mahAvIra ke varNana meM sAvatsarika dAna ke pazcAt saMbodhana kA ullekha hai| jaina vAGmaya kI yatra-tatra bikharI sAmagrI meM kisI tIrthaMkara ke lie kucha pahale likhA hai evaM kisI tIrthaMkara ke lie kucha aur| yAkinImahattarAsUnu AcArya haribhadra sUri jI ne Avazyaka hAribhadrIya vRtti meM isakA samAdhAna karate hue likhA hai kina sarvatIrthakarANAmayaM niyamo yaduta, saMbodhanottarakAlabhAvinI mahAdAnapravRttiriti adhikRta-granthopanyAsAnyathAnupapatteH..... arthAt sabhI tIrthaMkaroM ke lie isa prakAra kA koI niyama nahIM hai ki sambodhana ke pazcAt hI dAna kI pravRtti ho| yadi isa prakAra kA koI sarvavyApaka niyama hotA to Avazyaka - 5-niyuktikArabhASyakAra isa prakAra varNana nahIM krte| abhiniSkramaNa mahotsava sAtha tIrthaMkara ke dIkSA ke abhiprAya ko jAnakara deva - deviyA~ apanI Rddhi aura samRddhi Ate haiN| apanI vaikriya zakti ke dvArA ve eka svarNa siMhAsana kI racanA karate haiM evaM tIrthaMkara ko pUrvAbhimukha baiThAte haiN| tatpazcAt tIrthaMkara kI zatapAka evaM sahasrapAka tela kI mAliza kI jAtI hai| svaccha jala se abhiSeka kiyA jAtA hai| gaMdhakASAya vastra se zarIra ko poMchA jAtA hai| gozIrSa candana va bAvanA caMdana se lepa kiyA jAtA hai| alpabhAra vAle bahumUlya vastra pahanAe jAte haiM tathA mukuTa muktAhAra, kaMThasUtra, keyUra Adi AbhUSaNoM se prabhu ko susajjita kiyA jAtA hai| prabhu kA parivAra eka U~cI maNikanaka racita pAlakI (zivikA) kA nirmANa karavAtA hai / devatAgaNa bhI aisI hI eka zivikA racate haiM jo divyAnubhAva se parivArakRta pAlakI meM samAhita ho yaha AtmA aneka bAra ucca gotra meM janma le cukA hai aura aneka bAra nIca gotra meN| isameM kisI prakAra kI vizeSatA yA hInatA nahIM hai| ataH na koI hIna hai aura na koI atirikta / AcArAGga (1/2/3/1) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana : 79 jAtI hai| usa pAlakI meM bhagavAna pUrva sammukha siMhAsana para baitthe| bhagavAna kI dAhinI ora kula meM variSTha kulamahattarA sAr3I lekara baiThatI hai tathA bAyIM ora dhAyamAtA dIkSA ke upakaraNa lekara baiThatI hai| IzAnakoNa meM eka kalazadhArI strI pIche chatradhArI strI tathA agnikoNa meM paMkhA jhalatI huI strI khar3I rahatI hai| ___zakrendra pAlakI ko dAhinI ora kI Age kI bA~ha se uThAtA hai| IzAnendra bAyIM ora kI Age kI bA~ha se uThAtA hai| camarendra dAhinI ora kI pichalI bA~ha uThAtA hai tathA balIndra bAyIM ora kI pichalI bA~ha uThAtA hai| anya devoM ke indroM kI tathA hajAra sevaka manuSyoM kI jahA~ najara gayI, vahA~ se utthaayii| isa zivikA ko pahale manuSya uThAte haiN| phira surendra, asurendra tathA naagendr| AcArAMga anusAra zivikA (pAlakI) ko sabase pahale manuSya harSollAsa se uThAte haiN| sabhI meM spardhA hotI hai ki aisA puNyadAyaka kArya maiM karUMgA aura tatpazcAt pUrva dizA se vaimAnika deva, dakSiNa dizA se asurakumAra deva, pazcima se garur3akumAra deva aura uttara dizA se nAgakumAra deva uThAte haiN| zivikA ke Age krama se - svastika, zrIvatsa, naMdAvartta, vardhamAnasaMpuTa, bhadrAsana, kalaza, matsya aura darpaNa - ye aSTa maMgala hote haiN| tatpazcAt 108 hAthI, 108 ghor3e, 108 pradhAna puruSa, cAra prakAra kI senA, hajAra dhvajAoM se yukta mahendra dhvaja (indra dhvaja) Adi krama se calate haiN| anya deva AkAza meM devaduMdubhi bajAte haiM, nRtya karate haiN| ___phira vizAla janamedinI se yukta zobhA yAtrA (julUsa) nikalatI hai, evaM pAlakI ko nagara se vana kI ora le jAyA jAtA hai| vana ke eka vRkSa ke nIce pAlakI rakhavAI jAtI hai| tIrthaMkara pAlakI se utarate hI apane sarva vastra, AbhUSaNa Adi AbharaNa utArakara kula mahattarA ko dete haiN| jinheM kulamahattarA sAr3I meM rakhatI hai| prabhu apane mastaka ko cAra bhAga meM bA~Tate haiN| eka bAra meM eka muTThI se eka bhAga ke bAla nikAlate haiN| pA~cavIM muTThI se dAr3hI ke bAla nikAlate haiN| isa prakAra ve paMcamuSTi loca karate haiN| zakrendra jAnupAda rahakara una kezoM ko ratnamaya thAla meM grahaNa karatA hai evaM bAda meM una kezoM ko kSIra samudra meM visarjita kara detA hai| saudharmendra hI prabhu ko eka devadUSya vastra pradAna karatA hai, jise jItAcAra samajhakara tIrthaMkara apane vAmaskaMdha para dhAraNa karate haiN| tatpazcAt siddhoM ko namaskAra karake sAmAyika cAritra svIkAra karate haiN| haribhadrIyAvazyaka meM kahA hai kAUNa NamukkAraM siddhANamabhiggahaM tu se ginnhe| savvaM me akaraNijjaM pAva ti crittmaaruuddho| abhimAnI apane ahaMkAra meM dUsaroM ko sadaiva parachAIvat tuccha mAnatA hai| - sUtrakRtAGga (1/13/18) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana * 80 'Namo siddhANaM' kahakara siddhoM ko namaskAra karake abhigraha lete haiM ki sabhI pApoM kA mujhe tyAga hai| 'karemi sAmAiyaM savvaM sAvajjaMjogaM paccakkhAmi jAva vosirAmi' kA pATha ve kahate haiM lekina cUMki ve svayaMsaMbuddha hote haiM tathA anya guru kA abhAva hotA hai, ve bhante! bhadante ! zabda kA prayoga nahIM krte| isa prakAra prabhu ne gurvAbhAva meM svayaM bhAgavatI pravrajyA grahaNa kii| apane samasta aizvarya sukha-saMbaMdha ko chor3a tIrthaMkara dIkSA lete haiN| indrAdika devatAgaNa bhI prabhu ko namaskAra karake nandIzvara dvIpa kI ora agrasara hote haiM, jahA~ ve aTThAI mahotsava manAte haiN| manaHparyava jJAna kI prApti jJAna mukhyatayA 5 prakAra ke hote haiN| mati, zruta, avadhi, manaH paryava evaM kevljnyaan| prathama tIna jJAna to tIrthaMkara ko garbha se hI hote haiN| dIkSA lete hI tIrthaMkara prabhu ko caturtha manaH paryava jJAna kI prApti hotI hai| manaH paryava jJAna ke lie 9 bAteM jarUrI hotI haiN| 1. manuSya bhava ho 2. garbhaja ho 3. karmabhUmija ho 4. saMkhyAta varSa kI Ayu ho 5. paryApta ho 6. samyagdRSTi ho 7. saMyamI ho 8. apramatta ho 9. RddhiprApta Arya ho pravrajyA evaM sAmAyika cAritra grahaNa karane ke sAtha hI prabhu manaH paryavajJAna ke dhAraka bana jAte haiN| jisase ve DhAI dvIpa aura do samudra taka ke samanaska prANiyoM ke manogata bhAvoM ko jAnane meM sakSama banate haiN| lekina ve koziza karate haiM ki isakA prayoga kama-se-kama kreN| prathama bhikSA evaM paMca divyAzcarya tIrthaMkara jaba bhI dIkSita hote haiM, to kisI-na-kisI tapa ke sAtha dIkSA lete haiN| yathAeka upavAsa, SaSThabhakta, chaTTha, aTThama ityaadi| samavAyAMga meM kahA hai- tIrthaMkara RSabhadeva ke atirikta zeSa 23 tIrthaMkaroM ne dUsare hI dina pAraNA kiyA aura bhikSA meM ghRta va zakkara mizrita amRta sadRza madhura khIra (paramAnna) una sabhI ko prApta huii| zramaNa RSabhadeva isa avasarpiNI kAla ke prathama sAdhu the| isIlie anya logoM ko bhikSA voharAnA nahIM AtA thaa| kyoMki RSabhadeva ne pUrva bhava meM 400 bailoM ke mu~ha para chIMkI lagAkara khAne se rokane kI salAha dI thI, isIlie lAbhAntarAya ke udaya se unheM bhI 400 dinoM taka kalpya AhAra nahIM milaa| eka dina hastinApura meM unake pautra somaprabha ke putra zreyAMsakumAra ko jAtismaraNa kisI bhI dUsare jIva kI hatyA vAstava meM apanI hI hatyA hai aura dUsare jIva kI dayA apanI hI dayA hai| - bhaktaparijJA (93) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 81 jJAna utpanna huA evaM usane jJAna meM AhAra voharAne kI samyag vidhi dekhii| usI ke AdhAra para unhoMne zrI RSabhadeva ko ikSurasa (gannoM kA prAsuka rasa) vohraayaa| anya 23 tIrthaMkaroM ne dUsare hI dina khIra (paramAna) se pAraNA kiyaa| kalpasUtra kI TIkA meM likhA hai ki pAtradharma batAne ke lie ve kabhI gRhastha ke kAMsya pAtra meM khIra grahaNa karate the| jaba prabhu ko bhikSA dI jAtI hai, taba pA~ca divya prakaTa hote haiN| prabhu ke atizaya ke prabhAva se 5 Azcarya hote haiM- .. 1. deva AkAza meM duMdubhinAda karate haiN| 2. dAtA ke ghara vastra vRSTi hotI hai| 3. dAtA ke zarIra pramANa puSpa (gaMdhodaka) vRSTi hotI hai| . 4. dAtA ke ghara sAr3he bAraha karor3a svarNamudrAoM kI vasuvarSA hotI hai| 5. 'ahodAnaM-ahodAnaM' kI udghoSaNA hotI hai| isake atizaya se dAtA bhI jIvana paryaMta sukhI-sampanna rahatA hai| tIrthaMkara, tatpazcAt, chadmasthAvasthA meM dhyAna-sAdhanA tathA karmoM kI nirjarA meM lIna rahate haiN| jijJAsA - dIkSA ke samaya tIrthaMkara pUrva yA uttara kI ora hI kyoM abhimukha hote haiM ? samAdhAna - pUrva dizA evaM uttara dizA, ina donoM kI vAyu kA prabhAva mana para bahuta acchA par3atA hai| pUrvadizA kA ugatA sUrya nizcita rUpa se navIna UrjA kA saMcAra karatA hai| bharatakSetra kI uttara dizA meM hI mahAvideha kSetra ke viharamAna virAjamAna hai| inhIM aneka kAraNoM se ve sadaiva ina dizAoM kI ora hI abhimukha hote haiN| jijJAsA - devadUSya vastra kyA hotA hai evaM tIrthaMkara ise kyoM lete haiM ? samAdhAna - dUSya bahuta kImatI vastra hotA hai| prAcIna samaya meM isakA mUlya eka lAkha (sayasahassa) kUtA gayA thaa| vaha zaMkha, kuMda, jaladhArA va samudraphena ke samAna zveta varNa kA hotA hai| isake bhI koyava, pAvAraga, dAr3hIAli, pUrikA, viralikA Adi bheda haiN| jo dUSya devatA tIrthaMkara ko dete haiM, use devadUSya kahate haiN| pUrva ke tIrthaMkara ne ise grahaNa kiyA, isI hetu ko jItAcAra samajhakara sabhI tIrthaMkara devadUSya grahaNa karate haiN| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 82 jijJAsA - zrI RSabhadeva jI ne paMcamuSTi loca kyoM nahIM kiyA? samAdhAna - zrI RSabhadeva jI jaba sabhI devatA-manuSya ke samakSa apanA kezaluMcana kara rahe the, taba unake dvArA cAra muSTi kA loca hone para saudharmendra ne prabhu ko vinatI kI ki ve pA~cavIM muSTi kA loca na kreN| prabhu ke sauMdarya se abhibhUta hokara zakrendra ne aisA khaa| indra kI vinatI ko mAna dekara prabhu ne caturmuSTika loca hI kiyaa| keza hone ke kAraNa ve kezI nAma se bhI prasiddha hue| kAMgar3A jI Adi tIrthoM para Aja bhI RSabhadeva jI kI keza sahita pratimA prApta hotI hai| jijJAsA - tIrthaMkara jaba dIkSA lete haiM to pUrva ke tIrthaMkara ke zAsana meM dIkSA kyoM nahIM lete ? samAdhAna - pratyeka tIrthaMkara ko apane DhaMga se tIrtha kI prarUpaNA karanI hotI hai| ve jagadguru hote haiN| unakA koI guru nahIM hotaa| unake nAma se zAsana calatA hai| ve anya kA zAsana nahIM claate| agara ve anyoM ke zAsana meM dIkSita ho jAte to ve nae tIrtha kI prarUpaNA nahIM kara pAte va tIrthaMkara nahIM khlaate| tIrthaMkara zAsana kI racanA karate haiM, mAtra saMvahana nahIM krtaa| jisako tU mAranA cAhatA hai, vaha tU hI hai| ___ - AcArAGga (1/5/5/5) Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkaroM kI chadmastha-avasthA dIkSA grahaNa karane se kevalajJAna prApta karane taka kI avasthA ko chadmastha-avasthA kahA gayA hai| kahA gayA hai- "chadmani tiSThantIti chadmasthA:" arthAt jo AvaraNa meM avasthita haiM, karmoM se ba~dhe haiM, avItarAga haiM, ve chadmastha kahalAte haiN| ___ jyAdAtara tIrthaMkara sampUrNa chadmasthAvasthA meM mauna hI rahate haiN| kyoMki yaha unakI sAdhanA kA abhinna aMga hotA hai| tIrthaMkara chadmastha avasthA meM dharma kA upadeza nahIM dete| isa sAdhanA kAla meM svakalyANa evaM svayaM ke ghAtikarma-kSaya kA uddezya pramukha rahatA hai| mauna rahakara ve mana ko, citta ko ekAgra rakha karmoM kI nirjarA karate haiN| isI hetu se ve atyalpa bolate haiN| ve kevala cAra kAraNoM se bolate haiM 1. yAcanA karane ke lie 2. mArga pUchane ke lie 3. AjJA lene ke lie 4. praznoM kA uttara dene ke lie apane citta ko sAdhanA meM lIna rakhane ke lie ve satata kAUsagga mudrA meM rahate haiN| chadmasthAvasthA meM ve kabhI sote nahIM haiN| ve apane mana ko itanA dRr3ha banA lete haiM ki unheM nidrA AtI hI nhiiN| prathama tIrthaMkara RSabhadeva ko eka hajAra varSoM meM kevala eka ahorAtri (24 ghaMTe) nIMda aaii| madhya ke 22 tIrthaMkaroM ko nIMda bilkula bhI nahIM aaii| aMtima tIrthapati zrI mahAvIra svAmI ko do ghar3I (48 minaTa) nIMda aaii| isI do ghar3I kI nidrA meM prabhu ne pazcima prahara meM 10 svapna dekhe jinakA phala utpala nimittajJa ne btaayaa| svapna evaM phala isa prakAra hai sAmAnyatayA - tIrthaMkara svapna nahIM dekhate kyoMki ve sote hI nahIM haiN| mahAvIra svAmI dvArA yaha svapnadarzana kI ghaTanA apane meM apUrva hai| rakta se sanA vastra rakta se dhone se svaccha nahIM hotA hai, usake lie to zubda jala kI AvazyakatA hai| - jJAtAdharma kathA (1/5) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 84 phala svapna 1. maiM bhayaMkara tAla pizAca ko mAra rahA huuN| | Apa mohanIya karma ko naSTa kreNge| 2. mere sAmane zveta pakSI upasthita hai| Apa sarvadA zukladhyAna meM rheNge| 3. mere samakSa raMga-biraMgA puMskokila gA rahA hai| Apa vividha jJAnamaya dvAdazAMga zruta kI prarUpaNA kreNge| 4. do ratnapuSpamAlAe~ mere sammukha haiN| | sarvavirati aura dezavirati dharma kI prarUpaNA Apa kreNge| 5. mere sammukha eka zveta gokula hai| | caturvidha saMgha ApakI sevA kregaa| 6. vikasita padmasarovara mere sAmane sthita hai| caturvidha devatAgaNa ApakI sevA meM rheNge| 7. maiM mahAsamudra ko taira kara pAra kara rahA huuN| | saMsAra-sAgara ko pAra kareMge va bhavabhramaNa kA aMta kreNge| 8. jAjvalyamAna sUrya vizva ko Alokita kara | kevalajJAna aura kevaladarzana Apako prApta kreNgeN| rahA hai| 9. maiM mAnuSottara parvata ko ghera rahA huuN| yatra-tatra-sarvatra kIrti-kaumudI cmkegii| 10.maiM meru parvata para caDha rahA huuN| samavasaraNa meM baiThakara Apa dharma kI saMsthApanA kreNge| chadmasthAvasthA meM prathama bAIsa tIrthaMkaroM ne kevala AryakSetra meM hI vihAra kiyaa| tIrthaMkara pArzvanAtha evaM tIrthaMkara mahAvIra ne karma kATane hetu Arya va anArya, donoM kSetroM meM vihAra kiyaa| ina donoM ne hI kaThora upasarga sahana kie| bhagavAna mahAvIra svAmI jI jaba cintana manana meM lIna hote the, usa samaya koI pUchatA thA ki yahA~ kauna khar3A hai? to agara bhagavAna nizcala dhyAna meM hote the to uttara nahIM dete the kintu agara dhyAna meM nahIM hote the to kahate the - 'ahamaMsi tti bhikkhu' yAnI maiM bhikSu huuN| yadi vaha vyakti usa sthAna ko chor3ane ke lie kahatA, krodhita hotA to avasarAnukUla hokara ve sthAna chor3a dete the athavA kaTu vacana sahana karate the| vihAra meM prAyaH prabhu eka rAtri gA~va meM aura 5 rAtri zahara meM raha lete the| pariSaha-zamanakartA tIrthaMkara sAdhanAkAla ke daurAna tIrthaMkaroM ko aneka kaSTa sahane par3ate haiN| Apatti Ane para bhI saMyama meM sthira rahane ke lie tathA karmoM kI nirjarA ke lie jo zArIrika evaM mAnasika kaSTa sahane cAhie, unheM pariSaha kahate haiN| samavAyAMga uttarAdhyayana Adi AgamoM meM 22 pariSaha kahe haiM apane dvArA kisI jIva ko pIr3A pahu~cAne para bhI jisake mana meM pachatAvA nahIM hotA, use nirdaya kahA jAtA hai| - bRhatkalpabhASya (1319) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 85 saM / 1. kSudhA pariSaha - nirdoSa (prAsuka) AhAra na milane para bhUkha kA kaSTa shnaa| pipAsA pariSaha - pyAsa kA prissh| 3. zIta pariSaha - ThaMDa sahane kA ksstt| uSNa pariSaha - garamI sahana karane kA ksstt| daMzamazaka pariSaha - DA~sa, macchara, na~, cIMTI Adi dvArA diyA gayA ksstt| acela (nAgaNya) pariSaha - Avazyaka vastra na milane se hone vAlA ksstt| arati pariSaha - mana meM udAsI kA prissh| 8. strI pariSaha - striyoM dvArA hone vAlA ksstt| 9. caryA pariSaha - grAma-nagarAdi meM vihAra meM hone vAlA ksstt| * 10. niSadyA (naSedhikI) pariSaha - sajjhAya kI bhUmi meM hone vAle updrv| 11. Akroza pariSaha - dhamakAe / phaTakAre jAne para durvacanoM se hone vAle ksstt| 12. zayyA pariSaha - rahane ke sthAna sambandhI prissh| 13. * vadha pariSaha - pITe jAne para hone vAle ksstt| 14. yAcanA pariSaha - bhikSA mA~gane meM hone vAlA prissh| 15. alAbha pariSaha - vastu ke na milane para hone vAlA prissh| 16. roga pariSaha - roga se hone vAle updrv| 17. tRNasparza pariSaha - tinako ke cubhane se hone vAlA ksstt| 18. jalla (mala) pariSaha - udvega ko prApta na honA va snAna kI icchA na krnaa| 19. satkAra-puraskAra pariSaha - janatA dvArA mAna-pUjA hone para harSita na hote hue samabhAva rakhanA garva meM na paDanA va mAna pUjA ke abhAva meM khinna na honaa| 20. prajJA pariSaha - prajJA hone para abhimAna na krnaa| 21. ajJAna pariSaha - ajJAna ke kAraNa hone vAlA ksstt| 22. darzana pariSaha - anya darzana kI Rddhi-ADambara dekhakara bhI apane mata meM dRr3ha rhnaa| ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha - ina pA~ca mahAvratoM ko svIkAra karake budimAna manuSya jina-bhagavAna dvArA upadiSTa dharma kA AcaraNa kre| - uttarAdhyayana (21/22) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 86 tIrthaMkara ina sabhI pariSahoM ko zAMta citta se sahana karate haiN| unheM pramukha rUpa se 11 pariSaha sahane par3ate haiN| zrI umAsvAti viracita tattvArtha sUtra ke navama adhyAya meM likhA hai ekAdaza pariSahAH saMbhavanti jine vedniiyaashryaaH| tadyathA-kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryA zayyAvarogatRNamala prisshaaH|| arthAt vedanIya karma ke Azraya se terahaveM-caudahaveM guNasthAnaka meM rahe hue bhI tIrthaMkara tathA chadmasthAvasthA meM pramukha 11 pariSaha saMbhava haiN| yathA kSudhA pariSaha, pipAsA pariSaha, zIta pariSaha, uSNa pariSaha, daMzamazaka pariSaha, caryA pariSaha, zayyA pariSaha, vadha pariSaha, roga pariSaha, tRNa sparza pariSaha tathA mala (jalla) prissh| dIkSA ke samaya jo gozIrSa candana kA lepa prabhu ko kiyA jAtA hai usa candana kI. sugaMdha dIkSA pazcAt cAra mahIne se bhI adhika rahatI hai| isa divya sugaMdha ke kAraNa kaI kITa, macchara Adi sUkSma prANI unake deha kI ora AkarSita hote haiN| yaha bhI daMzamazaka pariSaha kA hI prabhAva hai| kintu tIrthaMkara samabhAva pUrvaka sabhI kaSToM ko sahana karate haiN| upasarga-vijetA tIrthaMkara pariSaha to vibhinna paristhitiyoM ke anusAra svayaM hI A jAte haiN| upasarga ve haiM jo pAsa meM Akara kisI kAraNavaza pIr3ita karate haiN| upasaraMtIti uvsggaa| upasarga kAraNa haiM aura pariSaya kaary| upasarga cAra prakAra ke hote haiM1. deva sambandhI 2. manuSya sambandhI . upahAsa se . hAsyavaza . pradveSa se pradveSavaza * parIkSA se . parIkSAvaza . vimAtrA se (uparyukta 3 kI / * maithuna sevana kI bhAvanA vaza vividha mAtrAoM se) (kuzIla pratisaMvedanA) 3. tiryaJca sambandhI +. AtmasaMvedanIya . bhaya ke kAraNa * ghaTTana A~khoM meM dhUla par3anA . dveSa bhAvanA ke kAraNa * prapatana-girakara coTa khAnA . AhAra ke kAraNa * staMbhana-hAtha-paira sunna honA . svasthAna kI rakSA ke kAraNa * zleSaNa-vAta pitta kapha honA jo kiye hue kapaTAcaraNa ke prati pazcAtApa karake sarala hRdayI bana jAtA hai, vaha dharma kA ArAdhaka hai| - sthAnAMga (8) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88 87 tIrthaMkara jaisI puNyAtmA ko sAmAnyatayA upasarga nahIM hote| kintu pArzvanAtha jI evaM mahAvIra svAmI jI ko kadAcit upasarga hue kyoMki yaha unake pUrvasaMcita karmoM kA prabhAva thA jo unhoMne chadmasthAvasthA meM bhoge| teIsaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha tIrthaMkara ko hue upasarga kA varNana karate haiN| eka bAra prabhu pArzva sUryAsta hone ke samaya eka kue~ ke sannikaTa vaTavRkSa ke nIce dhyAnastha hokara khaDe ho ge| vahA~ meghamAlI nAmaka deva aayaa| vibhaMga (avadhi) jJAna dvArA usane apane sAtha hue kamaTha rUpa meM zrI pArzva dvArA hue apamAna ko yAda kiyaa| apane pUrvabhava kA smaraNa kara krodha tathA ahaMkAra se bebhAna banA huA vaha bhagavAna ko dhyAna se vicalita karane ke lie siMha, hAthI, sarpa, bicchU prabhRti vividha rUpa banAkara nAnA prakAra ke kaSTa dene lgaa| ghanaghora yAtanAe~, upadrava dene lgaa| jaba prabhu apane aDiga dhyAna se tanika bhI vicalita nahIM hue, taba meghamAlI gaMbhIra garjanA karate hue apAra jalavRSTi karane lgaa| nAsAgra taka pAnI A jAne para bhI bhagavAna kA dhyAna bhaMga nahIM huaa| tabhI dharaNendra nAmaka samyagdRSTi deva vahA~ AyA aura sapta phanoM kA chatra banAkara upasarga kA nivAraNa kiyaa| bhayabhIta hokara meghamAlI deva natamastaka ho kSamA-yAcanA karane lgaa| AcArya hemacandra sUri jI ne prabhu kI isa vItarAgI vItadveSI avasthA kA varNana karate hue likhA hai kamaThe dharaNendre ca, svocitaM karma kurvti| prabhostulya: manovRtti, pArzvanAtha zriyestu vH|| bhakti bhAvanA se gadgada ho dharaNendra ne prabhu kI stuti kI lekina dhyAnamagna samadarzI pArzva na to stuti karane vAle dharaNendra para tuSTa hue aura na hI upasargadAtA meghamAlI para ruSTa hue| tIrthaMkara mahAvIra para to chadmasthAvasthA meM sarvAdhika upasarga hue| anArya dezoM meM vihAra karane ke daurAna logoM ne unheM anekAneka upasarga die| Azcarya kI bAta hai ki bhagavAna mahAvIra kA pahalA upasarga bhI kamarigrAma meM eka gvAle se prAraMbha huA thA aura antima upasarga bhI gvAle dvArA hI diyA gyaa| yahA~ para prabhu vIra ko hue pramukha 3 upasargoM kA saMkSipta varNana kiyA jA rahA hai| kaTapUtanA devI kA upasarga bhagavAna mahAvIra kamarigrAma sanniveza se vihAra kara zAlizIrSa ke ramaNIya udyAna meM pdhaare| mAgha mAsa kI sanasanAtI vAyu pravahamAna thii| sAdhAraNa manuSya gharoM meM garma vastra or3hakara bhI kA~pa rahe the| kintu usa ThaMDI rAta meM bhI prabhu vRkSa ke nIce dhyAnastha khar3e the| usa samaya kaTapUtanA nAmaka vyantarI devI vahA~ aaii| tripRSTha ke bhava meM prabhu vIra kA usase vaira thaa| prabhu ko dhyAnAvasthA meM bhayaMkara kaSToM ke pazcAt manuSya-janma mila gayA to bhI tapa, kSamA aura ahiMsratA ke saMskAra citta meM sthira karane vAle dharma-vacoM kA sunanA mahAdurlabha hai| - uttarAdhyayana (3/8) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 2 88 dekhakara usakA pUrva vaira ubuddha ho gyaa| vaha parivrAjikA kA rUpa banAkara jaTAoM se bhISaNa jala barasAne lagI va prabhu ke komala skaMdhoM para khar3I hokara teja havA karane lgii| lekina prabhu vicalita nahIM hue| usa samaya samabhAvoM kI ucca zreNI para Arohita hote hue prabhu ko lokA'vadhi jJAna prApta huaa| prabhu ke dhairya, samatAbala ke samakSa vaha parAjita ho gaI va caraNoM meM jhuka kSamAyAcanA kara ke calI gii| saMgama deva kA upasarga devendra ke mukha se prabhu vIra kI aDola sAdhanA kI prazaMsA suna saMgama nAmaka abhimAnI deva ne prabhu ko vicalita karane kA vicAra kiyaa| saMgama ne eka rAtri meM 20 vikaTa upasarga zramaNa mahAvIra ko die, ve isa prakAra haiM1. pralayakAla kI taraha bhISaNa dhUla kI varSA kI, jisase prabhu ke kAna, nAka, netra ityAdi sunna ho ge| 2. vajramukhI cIMTiyA~ utpanna kI jinhoMne zramaNa mahAvIra ke saMpUrNa deha ko khokhalA karane kA nirarthaka . prayatna kiyaa| 3. saMgama ne phira maccharoM kA jhuNDa zramaNa vIra para chor3A jo prabhu ke zarIra kA khUna (dugdhavarNI) cUsate rhe| 4. prabhu ke zarIra se cipaTa kara use kATe, aisI tIkSNamukhI dImakeM utpanna kii| 5. jaharIle bicchuoM kI senA taiyAra kara mahAvIra para AkramaNa karAyA jo tIkSNa DaMka se Dasane lge| 6. bhayaMkara nAda karate hue mA~sa ko chinna-bhinna karane vAle nevale prabhu vIra para chodd'e| 7. nukIle dA~toM vAle viSadhara sarpa chor3e jo vIra prabhu ko kATate rhe| 8. saMgama ne phira cUhe utpanna kie| ve apane dAMtoM se zramaNa mahAvIra ko kATane lage tathA ghAvoM para malamUtra kA visarjana karane lge| 9. vizAlakAya hAthI dvArA prabhu vIra ko punaH punaH AkAza meM uchAlA tathA girane para pairoM se rauMda ddaalaa| 10. mahAkAya hathinI kA nirmANa kiyA jo zramaNa mahAvIra kI chAtI para tIkhe nukIle dA~toM se prahAra karatI rhii| 11. vIbhatsa pizAca kA rUpa banAyA jo saMpUrNa zakti se AkramaNa karane lgaa| jisa prakAra zarIra meM mastaka kA tathA vRkSa meM usakI jar3a kA mahattvapUrNa sthAna hai usI prakAra Atmadharma kI sAdhanA meM dhyAna kA pramukha sthAna hai| - isibhAsiyAiM (21/13) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88889 12. vikarAla vyAghra banakara vajrasama dA~toM tathA trizUlasama nAkhUnoM se mahAvIra ke zarIra kA vidAraNa kiyaa| 13. rAjA siddhArtha tathA mAtA trizalA kA rUpa banAyA evaM karuNa kraMdana karate hue bulavAyA ki hameM vRddhAvasthA meM asahAya chor3a kahA~ jA rahA hai| 14. pairoM para bartana rakha donoM pairoM ke bIca agni jalAI / 15. zarIra para pakSiyoM ke piMjare laTakA die| ve pakSI apanI coMca va paMjoM se prahAra kara kSatavikSata karane kA prayAsa karate rahe / 16. bhayaMkara AMdhI calAkara mahAvIra ko ur3AyA va girAyA / 17. mahAvIra cakra kI taraha ghUme, aisI cakrAkAra vAyu pravahamAna kI / 18. kAlacakra claayaa| mahAvIra ghuTane taka bhUmi meM dhaMsa ge| 19. phira. saMgama devavimAna meM AyA tathA svarga kI zobhA se lAlAyita kara vicalita karane kI koziza karane lagA / 20. apsarA (devAMganA ) ko lAkara upasthita kiyA jo apane hAva-bhAva se vinamra vilAsa se, bhoga prArthanA karake unheM sAdhanA se vicalita karane kA prayatna karane lagI / lekina saMgama ke sabhI prayatna nirarthaka rahe / bIsa bIsa bhayaMkara upasarga dene para bhI zramaNa mahAvIra samatva yoga se sAdhanA meM lIna rahe / unakA mukha madhyAhna ke sUrya kI taraha camakatA rahA / chaha mahIne taka mahAvIra jahA~ bhI vihAra kara gae, saMgama unake pIche-pIche vividha upasarga dene pahu~ca gayA jisase prabhu vIra kI bhikSA meM, vihAra meM, antarAya pdd'aa| lekina prabhu vIra avicala rahe / jaba usake sabhI prayatna bekAra gae, usane hAra mAna lI / usakA mAna skhalita ho gyaa| apane dvArA kRta ghora pApoM kI kSamAyAcanA karake vaha lauTa hI gayA / gvAle kA upasarga chadmasthAvasthA ke aMtima varSoM meM prabhu vIra chammANi grAma pdhaare| saMdhyA kAla meM eka gvAlA vahA~ AyA aura mahAvIra ko apanI bailoM kI jor3I rakSArtha sauMpakara kisI kArya hetu gayA / mahAvIra ke mauna ko usane svIkRti samajha liyaa| baila carate carate dUra nikala ge| gvAlA jaba vApisa AyA, to bailoM ko na pAkara krodhita huA / zramaNa vIra se usane bAra-bAra pUchA, prabhu mauna rahe / "acchA', bolatA bhI nahIM hai| jaise kAnoM meM tela DalA ho, jaise kucha sunAI hI na detA ho / ruka, abhI tere kAna khola detA huuN|" yaha kahakara gvAle ne prabhu vIra ke kAnoM meM tIkSNa zalAkAe~ DAla diiN| isa asahya vedanA ko bhI prabhu saha ge| ve jAnate the ki tripRSTha vAsudeva ke bhava meM unhoMne zayyApAlaka burAI ko dUra karane kI dRSTi se yadi AlocanA kI jAe to koI doSa nahIM hai| uttarAdhyayana- niyukti (279) - Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 90 ke kAnoM meM jo garma zIzA u~DelavAyA thA, yaha usI kA phala thaa| vahA~ se vihAra kara prabhu madhyama pAvA padhAre, jahA~ kharaka vaidya evaM siddhArtha zreSThI ne zalAkAoM ko dekhA aura nikAlane kA vicAra kiyaa| auSadhi Adi sAmagrI le ve udyAna meM phuNce| vahA~ bhagavAn dhyAnastha the| unhoMne prabhu ke tailamardana kiyA va saMDAsI se zalAkAe~ nikaalii| kAnoM se rakta kI dhArAe~ pravAhita ho giiN| kahA jAtA hai ki usa atIva bhayaMkara vedanA se prabhu ke mukha se eka cItkAra nikala gaI jisase samasta udyAna va devakula saMbhramita ho gyaa| vaidya ne zIghra hI saMrohiNI auSadhi se rakta ko baMda kiyaa| prabhu ko namana va kSamAyAcanA karake vaidya aura zreSThI svasthAna para cale ge| kintu mahAvIra isa bhISaNa kaSTa ko bhI saha gae va sAdhanA meM lIna rhe| Avazyaka cUrNi meM likhA hai - "ahavA jahannagANa uvari kaDapUyaNAsItaM majjhiyANa kAlacakkaM, uvakosaggaNa uvariM slluddhrnnN||" arthAt prabhu vIra ko hue upasargoM ko jaghanya, madhyama aura utkRSTa upasargoM meM vibhakta kareM, to jaghanya upasargoM meM kaTapUtanA kA upasarga mahAn thaa| madhyama upasargoM meM saMgama kA kAlacakra viziSTa thA aura utkRSTa upasargoM meM gvAle kA upasarga utkRSTa thaa| zramaNa mahAvIra kI tapasyA niyuktikAra AcArya bhadrabAhu kA mantavya hai ki anya tIrthaMkaroM kI apekSA chadmasthAvasthA meM zramaNa mahAvIra kA tapa karma sarvAdhika ugra thaa| jaise samudroM meM svayaMbhUramaNa zreSTha hai, rasoM meM ikSurasa zreSTha hai, usI prakAra tapa-upadhAna meM muni vardhamAna jayavanta haiN| zramaNa mahAvIra ne chadmastha kAla meM jo jalarahita (apAnaka) tapa kiye ve saMkSipta rUpa meM isa prakAra haiMchahamAsI tapa pA~ca dina nyUna chahamAsI cAturmAsika . 2 traimAsika sArdhadvimAsika dvimAsika sArdhamAsika ___12 mAsika pAkSika bhadra pratimA (do dina) 1 mahAbhadrapratimA __1 sarvatobhadrapratimA (dasa dina) 229 chaTThabhakta ___ 12 aSTabhakta 349 dina pAraNA 1 dina dIkSA kA lobha-saMyama rUpa nirlobhatA kI bhAvanA se bhAvita antarAtmA apane hAtha, paira, A~kha aura mu~ha para saMyamazIla banakara dharmavIra tathA satyatA aura saralatA se sampanna ho jAtA hai| - praznavyAkaraNa (2/2) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 891 apane sAdhaka jIvana ke 4515 dina (12 varSa aura 12 pakSa) meM kevala 349 dina hI AhAra kiyA aura anya dina nirjala tapazcaraNa kiyaa| ? tIrthaMkara acela yA sacela sabhI tIrthaMkara dIkSA samaya saudharmendra pradatta devadUSya vastra sAdhanA paryanta dhAraNa karate haiN| hAlAMki sabhI tIrthaMkara sarvasva tyAga dete haiM kintu ve sAdhanAparyanta chadmasthAvasthA meM kevala eka vastra dhAraNa karate haiM / vizeSAvazyaka bhASya meM isakA hetu batAte hue likhA hai nirupamadhiisaMghayaNA caunANAisayasattasaMpaNNA / acchiddapANipattA jiNA jiyaparisahA savve // savatthatitthovaesaNatthaMvi / tahavi gahiegavatthA abhinikkhamaMti savve tammi cue 5 celayA huMti // arthAt - sabhI tIrthaMkaroM ke sannikaTa cAra jJAna uttama saMhanana, atizaya hote haiN| ve asAdhAraNa vRtti ke dhanI hote haiM evaM pariSaha vijaya ke kAraNa svayaM koI vastra grahaNa nahIM karate, kintu savastra saMgha kI sthApanA karane ke hetu se ve indrapradatta devadUSya vastra jItAcAra samajhakara chadmasthAvasthA meM pahane rakhate haiN| sabhI tIrthaMkaroM ke devadUSya vastra jIvanaparyaMta unake sAtha rahe sivAya zramaNa mahAvIra ke / mahAvIra svAmI ne ardhavastra soma brAhmaNa ko diyA evaM bacA ardhavastra dIkSA ke eka varSa va eka mAsa ke pazcAt skaMdha se gira gyaa| jijJAsA - tIrthaMkaroM ko jaba itane ghanaghora upasarga hote haiM, to usake pazcAt unakA zarIra itanI jaldI ThIka kaise ho jAtA hai ? samAdhAna sAdhanAkAla tIrthaMkara apanI AtmA meM itane jyAdA rame hue hote haiM ki zarIra para kauna kaisA upasarga de rahA hai, isakA unheM patA hI nahIM calatA / phira bhI unake zArIrika atizayoM ke kAraNa unakA zarIra jaldI ThIka ho jAtA kyoMki unake zarIra meM viziSTa prakAra kI saMrohaNa zakti hotI hai| - jo kucha bhI prApta na hone para bhI kheda nahIM karatA aura mila jAya to prasanna nahIM hotA, vahI 'pUjya' hai| dazavaikAlika (9/3/4) - Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 92 jijJAsA - kyA tIrthaMkara hAsya vinoda se sarvathA rahita hote haiM? samAdhAna - tIrthaMkara sarva jIvoM para maitrI va AhlAda bhAva rakhate haiM, kintu hAsyavinoda jo karmoM ke dvArA va karmoM se prabhAvita hote haiM, unase sarvathA rahita hote haiN| vinoda 36 prakAra ke batAe haiM1. darzana vinoda 2. zravaNa vinoda 3. gIta vinoda 4. nRtya vigoda 5. likhita vinoda 6. vaktRtva vinoda 7. zAstra vinoda 8. zastra vinoda 9. kara vinoda 10. buddhi vinoda 11. vidyA vinoda 12. gaNita vinoda 13. turaMgama vinoda 14. gaja vinoda ___15. ratha vinoda 16. pabhi vinoda 17. AkheTa vinoda 18. jala vinoda 19. yaMtra vinoda 20. maMtra vinoda 21. mahotsava vinoda 22. phala vinoda 23. puSpa vinoda 24. citra vinoda 25. patita vinoda 26. yAtrA vinoda ___27. kalatra vinoda 28. kathA vinoda 29. yuddha vinoda 30. kalA vinoda 31. samasyA vinoda 32. vijJAna vinoda 33. vArtA vinoda 34. krIr3A vinoda 35. tattva vinoda 36. kavitva vinoda ina sabhI vinodoM se tIrthaMkara rahita hote haiN| eka asaMyamI, jAnakara hiMsA karatA hai aura dUsarA anajAne meM, zAstra meM ina donoM ke hiMsAjanya karmabandha meM mahAn antara batAyA hai| - bRhatkalpabhASya (3938) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 93 jijJAsA - tIrthaMkara paramAtmA jaba dIkSA pazcAt dhyAna karate haiM, taba unakA dhyeya kyA rahatA hai ? samAdhAna - kisI bhI sAdhaka ke lie dhyeya atyAvazyaka hai| tIrthaMkaroM kA mukhya dhyeya unakI AtmA hI hai, kyoMki va svayaM apanI AtmA ke vairAgya mArga meM praviSTa hokara svayaM kA hI dhyAna karate haiN| isake atirikta . Urdhvaloka ke dravyoM ko sAkSAt karane ke lie Urdhva-dizApAtI dhyAna . adholoka ke dravyoM ko sAkSAt karane ke lie adho-dizApAtI dhyAna * ti loka ke dravyoM ko sAkSAt karane ke lie tiryadizApAtI dhyAna * saMsAra, saMsAra hetu aura saMsAra pariNAma-karma vipAka * mokSa, mokSa hetu aura mokSa sukha, Atma-parama samAdhi _ ityAdi dhyAna meM magna rahate haiN| nAsikA ke agrabhAga para (AjJAcakra ke samIpa) | netroM ko sthira rakhakara ve dhyAna cintana karate haiN| AcArAMga cUrNi meM likhA hai ki 'arihaMta kabhI bAhya pudgaloM - biMduoM para dRSTi ko sthira rakhakara animeSa nayana se dhyAna bhI karate haiM va Antarika bhAvoM dvArA dhyAna meM dravya-guNa-paryAya ke nitya-anitya Adi kA ciMtana tathA sthUla sUkSmAdi padArthoM kA dhyAna va AtmanirIkSaNa karate haiN| __ jijJAsA - tapasyA dvArA kisa prakAra tIrthaMkara karmakSaya karate haiM? / samAdhAna - tIrthaMkara tapa karate nahIM, unase tapa ho jAtA hai| AtmabhAva kI tanmayatA meM dehabhAva ko bhUla jAnA tapa hai| maiM aTThama karU~, mAsakSamaNa karU~, aise nizcaya se ve tapa nahIM krte| karmoM ke anusAra tapa hotA hai| AcArAMga niyuktikAra tapa anuSThAna dvArA karmagranthi bhedana kA upAdAna jAnakara 12 prakAra kI kriyAoM kI pradhAnatA darzAte haiM yathAavadhUnana (karmagranthi bheda kA upAdAna jAnanA), dhUnana (bhinna granthivAle kA samyaktva meM rahanA), nAzana, vinAzana, dhyApana, kSapaNa, zuddhIkaraNa, chedana, bhedana, spheTana, dahana va dhAvAna jinakI gUDha vivecanA zAstroM meM prApta hotI hai| tapa dvArA uttarottara karmoM kA kSaya hotA pAdapopagamana (pAdapa yAnI vRkSa, upagamana yAnI prApta karanA) arthAt vRkSa kI taraha sthira rahakara anazana ityAdi tapazcaryA se manoyoga, vacanayoga va kAyayoga kA pUrNataH nirodha ve karate haiM va karmoM kA kSaya kara AtmA ko halkI kara zAzvata siddhigati meM jAte haiN| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna kalyANaka kevalajJAna kA artha pUrNa jJAna hai| mati Adi jJAna kI apekSA binA, trikAla evaM trilokavartI samasta padArthoM ko yugapat hastAmalakavat jAnanA kevalajJAna hai| kevala paDipuNNe NeyAue sNsuddhe| arthAt kevalajJAnI paripUrNa jJAna kA dhAraka bana jAtA hai| vahI jana-mAnuSa ko upadeza dene kI kSamatA rakhatA hai| kevalajJAnI hI arihaMta kahalAtA hai kyoMki usane 8 karmoM meM se cAra karmazatruoM kA sarvanAza kiyA hotA hai| yaha jJAna Ane ke bAda kabhI jAtA nhiiN| tIrthaMkara paramAtmA chadmasthAvasthA meM rahakara karmanirjarA ke hetu se tapo sAdhanA karate haiM, jisase cAra karma (ghanaghAti) kA ve kSaya karate haiN| 1. mohanIya karma ke kSaya se ananta Atma-guNarUpa yathAkhyAta cAritra kI prApti ho jAtI hai| sarvaprathama isa karma kA kSaya hotA hai| 2. jJAnAvaraNIya karma kA kSaya hone se ananta kevalajJAna kI prApti hotI hai| jisase ve samasta dravya, kSetra, kAla, bhAva, bhava kA jAnane se sarvajJa ho jAte haiN| 3. darzanAvaraNIya karma kA kSaya hone se ananta kevaladarzana kI prApti hotI hai| jisase ukta pA~coM . ko dekhane se sarvadarzI ho jAte haiN| 4. antarAya karma kA kSaya hone se ananta dAnalabdhi, lAbhalabdhi, bhogalabdhi, upabhogalabdhi va vIryalabdhi kI prApti hotI hai, jisase AtmA ananta zaktimAna hotI hai| ina tIna karmoM kA nAza eka sAtha hotA hai| isI ke sAtha prabhu ko sarvajJatva kI prApti hotI hai| kevalajJAna ke bAda tIrthaMkara paramAtmA ko saMsAra kI eka-eka cIz2a kA suspaSTa digdarzana ho jAtA hai kyoMki AtmA ke pUrNa jJAna ke guNa ko jo Dhaka rahe the, aise ghAtI karma kSaya ho jAte haiN| sthAnAMga sUtra meM kevalajJAnI ke 10 anuttara batAe haiM - jo tuma apane lie cAhate ho, vahI dUsaroM ke lie bhI cAhanA caahie| jo tuma apane lie nahIM cAhate ho, vaha dUsaroM ke lie bhI nahIM cAhanA cAhie- basa, yahI jinazAsana hai, tIrthaMkaroM kA upadeza hai| - bRhatkalpabhASya (4584) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 95 anuttara jJAna, anuttara darzana ( kSAyika samakitI, anuttara cAritra, anuttara tapa, anuttara vIrya, anuttara kSamA, anuttara nirlobhatA (santoSa), anuttara saralatA, anuttara mArdava aura anuttara lAghava / yahA~ 'anuttara' zabda kA artha hai ki kevalajJAnI bhagavantoM guNa sabhI chadmastha jIvoM ke guNoM se zreSTha hote haiM / tIrthaMkara chadmasthAvasthA meM kisI ko bhI upadeza nahIM dete| kevalajJAna ke pazcAt hI ve dharmadezanA dete haiN| Ta-mahAprAtihArya tIrthaMkara prabhu ko kevalajJAna prApta hote hI tIrthaMkara nAmakarma ke udaya se ATha prAtihArya devatAoM kI bhakti ke nimitta se utpanna hote haiN| zakrendra prabhu ko zakrastava (NamotthuNaM) se vaMdana karatA hai evaM tatpazcAt devatA ullAsa umaMga se Akara prabhu kI bhakti svarUpa aSTa prAtihArya prakaTa karate haiM / prAtihArya zabda 'pratihAra' zabda se banA hai jisakA zAbdika artha hai - sevaka / dvArapAla / aMgarakSaka / kevalajJAna ke bAda ye sadA tIrthaMkara prabhu ke sevaka kI taraha sAtha rahate haiM, isIlie inheM prAtihArya kahA hai - " pratihArA iva prAtihArA : surapati niyuktA devAsteSAM karmANi kRtyAni prAtihAryaNi" / Aja taka jitane bhI tIrthaMkara hue hai, una sabhI ko hI ye 8 mahAprAtihArya the| ve isa prakAra haiM aSTa 1. azoka vRkSa na zoka iti azokaH / jo saukhya- svasti pradAna kare vaha azoka hai| prabhu kA bhI aisA hI AcaraNa hone se devatAgaNa prabhu ke zarIra se 12 guNA U~ce azoka vRkSa kI racanA karate haiN| yaha samavasaraNa ke bIca meM hotA hai| isakI vizAlatA ke kAraNa kisI ko bhI dhUpa, bAriza Adi kA anubhava nahIM hotA hai / 2. surapuSpavRSTi - apane harSa ko prakaTa karane hetu devatAgaNa kalpavRkSa ke bahuvidha raMgoM ke atisuMdara puSpoM kI varSA karate haiM / ve adhomukhI vRta vAle Upara se vikasita daloM vAle, devoM dvArA vikarSita hote haiN| 3. divyadhvani - vINA, zuSira, mRdaMga ityAdi vAjiMtroM ke dvArA devatA prabhu kI sevA hetu unakI vANI meM svara pUrate haiN| isase prabhu kI vANI eka yojana taka phailAI jAtI hai aura unakA svara karNapriya banatA hai| jisa prakAra bhayAkrAnta ke lie zaraNa kI prApti hitakara hai, jIvoM ke lie usI prakAra, apitu isase bhI baDhakara bhagavatI ahiMsA hitakara hai| praznavyAkaraNasUtra (2/1) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 896 4. cAmara kevalajJAna prApta kara tIrthaMkara triloka- trikAla - jJAnI ho gae haiN| unakI sevA svarUpa devatAgaNa cAmara bIMjhate haiN| cAmara meM rahe hue bAla bahuta zveta evaM tejasvI hote haiM / digambara paramparA meM cAmara kI saMkhyA 64 batAI gaI hai| 5. siMhAsana tIrthaMkara kI AtmA loka meM sarvazreSTha hai| isI hetu se devatA prabhu ko virAjamAna karane ke hetu se ratnajar3ita maNimaya svarNa siMhAsana kA nirmANa karate haiN| azoka vRkSa ke mUla meM cAra dizAoM meM siMhAsana hotA hai| paira bhI sukhapUrvaka rakha sake, aisA pAdapIThayukta hotA hai| 6. bhAmaMDala devatAgaNa bhagavAna ke mastaka ke pIche teja kA mAMDalA racate haiN| vaha prabhu ke buddhibala Atmabala ke sUryarUpa rahatA hai jo prabhu ke teja ko nikhAratA hai| vaha dasoM dizAoM ko prakAzita karatA hai| - 7. devaduMdubhi - devatA dundubhi nAmaka vAdya - vArjitra bajAte haiM jisameM se "he bhavya jIvo! zivapura ke sArathI tulya isa pathapradarzaka prabhu kI sevA-zuzrUSA karo" aisA svara nikalatA hai| ise theri aura mahADhaka bhI kahate haiM / paramAtmA ke dharmacakravartI hone ko yaha sUcita karatA hai| 8. chatratraya - hIre, maNi se vibhUSita traNa chatra ( Atapatra ) kI racanA prabhu ke mastaka ke Upara devatA karate haiN| ye chatra tIna lokoM ke sAmrAjya ko sUcita karate haiN| samavasaraNa ye sabhI prAtihArya hote haiN| jaba prabhu vihAra karate haiM to 5 prAtihArya hI rahate haiM divyadhvani, cAmara, bhAmaMDala, duMdubhi evaM chtrtry| isake alAvA bhI kaI atizaya kevalajJAna hote hI tIrthaMkara ko utpanna hote haiN| eka vizeSa ki ve pRthvI kA sparza nahIM krte| devatA navakamala kI racanA karate haiN| do Age kamala aura zeSa sAta piiche| jaise prabhu eka kadama bar3hAte haiM, vaise hI pIche vAlA kamala svayameva devarddhi se Age A jAtA hai| Avazyaka cUrNi anusAra Age tIna kamala, pIche tIna kamala evaM eka para prabhu kA caraNa, ye 7 padmakamala bhI saMbhava haiN| tIrthaMkara kA nAma : yaha tIrthaMkara nAma tabhI sArthaka hotA hai, jaba ve tIrtha kI racanA karate haiM / kevalajJAna pazcAt hI ve samavasaraNa meM dezanA dete haiM / samavasaraNa kyA hotA hai, kaisA hotA hai evaM tIrtha kI sthApanA kisa prakAra hotI hai ? aba jAnate haiM sAre jIva jInA cAhate marane kI kisI kI bhI icchA nahIM hai| - dazavaikAlika (6/10) Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 97 samavasaraNa kA svarUpa sUtrakRtAMga cUrNi meM likhA hai- samavasaraMti jesu darisaNANi diTThIo vA tANi smosrnnaanni|' arthAt jahA~ aneka darzana, dRSTiyA~ samavasRta hotI haiM, vaha samavasaraNa hai| sarvotkRSTa puNya se prApta hone vAle sabhI Azcarya jahA~ para eka sAtha dekhane ko milate haiM, vaha samavasaraNa hai| abhidhAna rAjendra koza meM kahA hai - 'samyag ekIbhAvena avasaraNa - ekatragamanaM melApakaH samavasaraNam' arthAt jahA~ vividha jIva ekatra hote haiM, vaha samavasaraNa hai| samavasaraNasmava, Avazyaka niyukti meM samavasaraNa viSayaka gambhIra aura sUkSma carcA kI gaI hai| yahA~ samajhane hetu saMkSepa meM ullekha kiyA gayA hai| sthAnavizeSa ke taura para sAmAnya bhASA meM kahA jAe to samavasaraNa devoM dvArA racita daivIya vaibhavoM se yukta vaha sthala hai jahA~ para devatA, manuSya, tiryaJca eka sAtha baiThakara paramAtmA kI dezanA suna sakate haiN| cAra nikAya ke devatA milakara golAkAra yA catuSkoNAkAra (caurasa) samavasaraNa banAte haiN| indra mahArAja kI AjJA se vAyukumAra devatA saMvartaka vAyu utpanna karake (jahA~ samavasaraNa bananA hotA hai, usa bhUmi para) eka yojana pramANa kSetra meM se tRNa-kaMkara, ghAsa, kA~Te sApha kara detA hai| meghakumAra deva sugaMdhita jala kI vRSTi karake sArI miTTI ko sthira karake samUce pRthvItala ko sugaMdhamaya banAte haiN| vyaMtara deva suvarNaratnamaya zilA dvArA pRthvItala ko majabUta banAte haiM evaM usa Rtu kI adhiSThAyikA devI se paMcavarNI acitta puSpoM kI jAnu pramANa vRSTi karavAte haiN| tatpazcAt devatAgaNa 3 gaDha racate 1. prathama rajatamaya gar3ha - bhavanapati deva bhUmibhAga ke madhya meM maNipITha kI racanA karake bhUmitala se savA kosa U~cA prathama cA~dI kA gar3ha banAte haiN| usa gar3ha para car3hane ke lie eka hAtha lambI, eka hAtha caur3I, aisI 10,000 sIr3hiyA~ banatI haiN| usa dIvAra ke Upara suvarNamaya kAMgare hote haiN| prathama gar3ha ke cAroM ora 50 dhanuSa pramANa samatala bhUmi hotI hai| isa gar3ha meM ratha, pAlakhI Adi vAhana hote haiN| 2. dvitIya suvarNamaya gar3ha - prathama gar3ha se 1300 dhanuSa pramANa kSetra chor3akara jyotiSa deva dUsarA sone kA gar3ha racate haiN| usa gar3ha kI dIvAra Adi prathama gar3ha kI taraha U~cI va caur3I hotI hai| isa gar3ha kI 5000 sIr3hiyA~ hotI haiN| isake Upara bhI ratna ke kAMgare haiN| dvitIya gar3ha ke madhya ke IzAna koNa meM prabhu ke vizrAma hetu devachaMda kI racanA vyaMtara deva karate haiN| isa gar3ha meM tiryaMca paraspara vaira bhAva ko bhUlakara eka sAtha baiThate haiN| jaise jagat meM meruparvata se UMcA aura AkAza se vizAla aura kucha nahIM hai, vaise hI ahiMsA ke samAna koI dharma nahIM hai| __ - bhaktaparijJA (91) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 98 3. tRtIya ratnamaya gar3ha - dvitIya gar3ha se 1300 dhanuSa pramANa kSetra chor3akara vaimAnika deva tIsarA gar3ha banAte haiN| jisakI pratyeka dizA meM 5,000 sIr3hiyA~ hotI haiN| isake Upara maNiratna ke kAMgare hote haiN| tIsare gar3ha ke madhya meM prabhu ke deha se 12 guNA U~cA azoka vRkSa hotA hai jisake Upara caitya vRkSa (jisake nIce prabhu ko kevalajJAna hotA hai) hotA hai| jisake mUla meM 4 siMhAsana hote haiN| mukhya pUrvAbhimukha siMhAsana para paramAtmA virAjamAna hokara dezanA dete haiM evaM anya tIna siMhAsanoM para vyaMtara deva prabhu kA pratibimba sthApita karate haiN| sabhI aSTa prAtihArya virAjamAna hote haiN| tIsare gar3ha meM 12 parSadAe~ hotI haiM jahA~ manuSya, deva evaM deviyA~ dharmadezanA sunate haiN| dizA kauna hotA hai avasthA praveza dvAra 1. Agneya koNa - gaNadhara Adi sAdhu bhagavanta baiThakara pUrva dvAra sAdhvI jI khar3e hokara pUrva dvAra vaimAnika deviyA~ khar3e rahakara pUrva dvAra 2. naiRtya koNa - jyotiSa deviyA~ khar3e rahakara dakSiNa dvAra vyaMtara deviyA~ khar3e rahakara . dakSiNa dvAra bhavanapati deviyA~ khar3e rahakara dakSiNa dvAra ____ 3. IzAna koNa - vaimAnika deva baiThakara uttara dvAra zrAvaka varga baiThakara uttara dvAra zrAvikA varga baiThakara uttara dvAra 4. vAyavya koNa - vyaMtara deva / baiThakara pazcima dvAra bhavanapati deva baiThakara pazcima dvAra jyotiSa deva baiThakara pazcima dvAra pratyeka gar3ha jamIna se 2500 dhanuSa (savA gAU) U~cA hotA hai evaM bhIMta (dIvAra) 500 dhanuSa U~cI aura 33 dhanuSa 32 aMgula lambI hotI hai| prathama gar3ha ke cAroM kinAroM para devatA mIThe jala kI eka-eka bAvar3I (sarovara) kA nirmANa karate haiN| samavasaraNa se bAhara jAne hetu evaM praveza hetu ratnoM ke cAra-cAra daravAje hote haiM, tIna gar3hoM ke kula 12 dvAra jina para padmarAga maNimaya toraNa hote haiN| pratyeka daravAje ke pAsa suvarNakamala se suzobhita bAvar3I hotI hai| evaM pratyeka gar3ha ke daravAjoM para deva-devI dvArapAla rUpeNa khar3e rahate haiN| pratyeka dvAra para dharmacakra hotA hai| pratyeka dizA meM ekaeka yojana pramANa U~cAI vAlA dhvaja hotA hai| jisase virAga utpanna hotA hai, usakA AdarapUrvaka AcaraNa karanA cAhie, kyoMki virakta vyakti saMsAra-bandhana se chUTa jAtA hai aura Asakta vyakti kA saMsAra ananta hotA jAtA hai| - maraNasamAdhi (296) Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88 99 pUrva dizA meM dhrmdhvj| dakSiNa dizA meM maanvdhvj| pazcima dizA meM gjdhvj| uttara dizA meM siNhdhvj| samavasaraNa kI kula 20,000 sIr3hiyA~ hotI hai| cAroM dizAoM kI 80,000 sIr3hiyA~ hotI haiN| pratyeka sIr3hI eka hAtha U~cI hotI hai| magara tIrthaMkara kA atizaya aisA hotA hai ki koI bhI vyakti bAla, yuvA yA vRddha thakatA nahIM hai| ve ArAma se, prasannatA se 20,000 sIr3hiyA~ car3ha jAte haiN| samavasaraNa kI aisI racanA kevalajJAna hone ke pazcAt antarmuhUrta meM ho jAtI hai| prathama aura tIsare gar3ha ke dvAra para deva aura dUsare gar3ha ke dvAroM para deviyA~ hotI haiN| prathama gar3ha dvitIya gar3ha / | tRtIya gar3ha pUrva dizA tumbaru deva jayA devI soma vaimAnika deva pazcima dizA mAladhArI-kapAlI ajitAdevI varuNa jyotiSa deva uttara dizA jaTAmukuTa deva aparAjitA devI | dhanada bhavanapati deva dakSiNa dizA | khaTvAMgadhArI deva vijayA devI | yama vyantara deva paramAtmA kA prAtihAra tuMbarU nAmaka deva hotA hai kyoMki ve hamezA pUrva dizA se hI praveza karate haiN| dvitIya gar3ha ke pUrva dvAra para jayA nAmaka do deviyA~ zveta varNa aura abhayamudrA se suzobhita karakamala vAlI dvArapAlikA hotI haiN| dakSiNa dvAra para lAla varNa kI vijayA nAmaka do deviyA~ hAtha meM aMkuza lie khar3I rahatI haiN| pazcima dvAra para pItavarNa kI ajitA nAmaka do deviyA~ hAtha meM pAza pakar3e khar3I rahatI haiN| uttara dvAra para nIla varNa vAlI aparAjitA nAmaka do deviyA~ hAtha meM makara pakar3e khar3I rahatI haiN| tRtIya gar3ha ke pUrva dvAra para pItavarNa vAlA soma deva hAtha meM dhanuSa lekara, dakSiNa dvAra para gauravarNa vAlA yama deva hAtha meM daNDa lekara, pazcima dvAra para lAlavarNa vAlA varuNa deva hAtha meM pAza lekara evaM uttara dvAra para zyAmavarNa vAlA dhanada deva hAtha meM gadA lekara khar3e rahate haiN| cAroM dizAoM meM paramAtmA ke Upara tIna-tIna chatra suzobhita hote haiM, isa prakAra kula bAraha chatra hote haiN| kintu 'arhannamaskArAvalikA' ke anusAra 'namopaMcadasachatrarayaNasaMsohiANa jo AcArya bhavya prANiyoM ko vItarAga bhagavAna kA yathArtha anuSThAna-mArga dikhAtA hai, vaha unake lie cakSubhUta hotA hai| - gacchAcAra-prakIrNaka (26) Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana * 100 arihaMtANaM' arthAt 15 chatra hote haiN| cAra dizAoM meM 12 evaM sabase Upara Urdhva dizA meM 3 chatrakula 15 chtr| bali vidhAna : yahA~ bali kA artha kisI kI hiMsA nahIM hai| Avazyakaniyukti, bRhatkalpa bhASya, lokaprakAza grantha meM adbhuta prakAra ke bali vidhAna kA ullekha hai - paramAtmA kI dezanA zravaNa karane Aye cakravartI Adi agrima rAjA athavA zrAvaka yA amAtya, inakI anupasthiti meM nagarajana yA dezavAsI adbhuta bali taiyAra karavAte haiN| ujjvala varNa vAle, sugaMdha se yukta, patale, atyanta komala, pavitra balavatI strI dvArA photarA rahitaM kUTe hue aise akhaNDa aNIzuddha cAra prastha kalamazAlI cAvaloM ko sarvaprathama zuddha pAnI se dhokara unheM ardha pakva (pUre pake nahIM) kiyA jAtA hai| phira una ardha pakva cAvaloM ko ratnoM ke thAloM meM DAlA jAtA hai| solaha zRMgAra se susajjita saubhAgyavatI strI usa thAla ko apane sira para letI hai| usa bali ko sugandhita aura sundara banAne hetu devatA usameM divya aura sugandhita padArtha DAlate haiN| isa prakAra se bali taiyAra kiyA jAtA hai| taiyAra bali ko gIta-gAna, vArjina Adi ThATa-bATa ke sAtha mahotsavapUrvaka dhArmika logoM ke dvArA isakI mahimA gAte hue zrAvakoM dvArA jahA~ para use banAyA hai vahA~ se lekara pUrva dvAra se samavasaraNa meM lAyA jAtA hai| samavasaraNa meM bali ke praveza hote hI kSaNa mAtra ke lie jinezvara paramAtmA dezanA pharamAnA baMda kara dete haiN| phira cakravartI Adi zrAvakavarga bali sahita paramAtmA kI tIna pradakSiNA dete haiM, phira pUrva dizA meM paramAtmA ke sammukha Akara usa bali ko muTThiyoM meM bharakara sabhI dizAoM meM uchAlate haiN| jisake bhAgya meM jitanA hotA hai vaha usa pramANa meM use prApta karatA hai| bali kI vidhi pUrNa hote hI paramAtmA tIsare gar3ha se utarakara dUsare gar3ha meM IzAna koNa meM bane devacchaMda meM jAte haiN| sampUrNa bali ke Adhe bhAga (1/2) koM devatA pRthvI para girane se pUrva hI use adhara-adhara se grahaNa kara lete haiN| devatAoM ke grahaNa karane ke pazcAt zeSa bace Adhe bhAga kA AdhA arthAt sampUrNa kA eka cauthAI (1/4) bhAga bali ko taiyAra karavAne vAloM ko milatA hai| jaise barasAta kI bU~da ke girane se agni zAMta hotI hai, vaise hI bali ke eka kaNa ko sira para rakhane se sarva roga zAnta ho jAte haiN| chaha mahIne taka koI nayA roga utpanna nahIM hotA hai| jo eka ko jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai, sAre jagat ko jAnatA hai aura jo sabako jAnatA hai, sAre jagat ko jAnatA hai, vaha eka ko, apane Apako jAnatA hai| - AcArAGga (1/3/4/2) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 101 tIrthaMkaroM kI dezanA evaM tIrtha sthApanA jaba prathama samavasaraNa kA nirmANa hotA hai taba sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA kI parSadAe~ khAlI (rikta) rahatI haiM kyoMki usa samaya taka tIrtha kI sthApanA nahIM hotii| prathama dezanA ke samaya jaise hI loga zrAvaka-zrAvikA ke vrata grahaNa karate haiM athavA cAritra grahaNa karate haiM ve pariSada meM svasthAna le lete haiN| tIrthaMkaroM ke sAtha unake atizayasUcaka prAtihArya bhI padhArate haiN| azoka vRkSa ke nIce siMhAsana para pUrvAbhimukha baiThakara sarvaprathama prabhu kI divya vANI ko suna bhavya zrotAgaNa sabhI kAma chor3akara samavasaraNa meM praveza karate haiN| ghaniSTha vairI bhI apane vaira ko vizrAma dekara ullAsapUrvaka prabhu kI dezanA sunate haiN| vahA~ kabhI bhI jagaha kI kamI nahIM pdd'tii| tIrthaMkaroM kI dezanA kabhI niSphala nahIM jAtI arthAt koI-na-koI to zrAvaka dharma yA saMyamadharma aMgIkAra karatA hI hai| jo vyakti zramaNa aura zramaNI ke paMcamahAvrata ke kaThora kaTakAkIrNa mahAmArga ko grahaNa karane meM asamartha hote haiM, ve zramaNopAsaka (zrAvaka) va zramaNopAsikA (zrAvikA) ke vratoM ko grahaNa karate haiN| isa prakAra zramaNazramaNI. zrAvaka-zrAvikArUpa catarvidha tIrtha kI saMsthApanA kara tIrthaMkara kahalAte haiN| tatpazcAt sabhI dIkSita zramaNoM meM se jina vyaktiyoM kA gaNadhara nAma karma udaya meM AtA hai, use tIrthaMkara 'gaNadhara' kA pada pradAna karate haiN| isa avasara para indra mahArAja svayaM ratnathAla meM saugandhika ratnacUrNa (vAsakSepa) lekara khar3e hote haiN| gaNadharoM ke sira para tIrthaMkara anukrama se vAsakSepa karate haiN| isa prakAra tIrtha kI sthApanA hotI hai| guNoM kI dRSTi se tIrthaMkara zramaNoM ko 7 bhAgoM meM vibhakta karate haiM1. kevalajJAnI - prathama zreNI ke pUrNa jJAnI shrmnn| 2. . manaHparyavajJAnI - samanaska prANiyoM ke mAnasika bhAvoM ke parijJAtA shrmnn| 3. avadhijJAna - sImita kSetra ke rUpI padArthoM ke jJAtA shrmnn| 4. vaikriyalabdhidhArI - yogasiddhi prApta RddhidhArI, dhyAna meM lIna shrmnn| caturdazapUrvI - saMpUrNa akSara jJAna meM pAraMgata shrmnn| 6. vAdI - tarka aura dArzanika carcA meM pravINa shrmnn| sAmAnya sAdhu - anya sabhI zramaNa jo adhyayana, tapa, dhyAna, sevA, zuzrUSA, AvazyakAdi kiyA karate the| vahI anazana tapa zreSTha hai, jisase ki mana amaGgala na soce, indriyoM kI hAni na ho aura nitya kI yoga-dharma kriyAoM meM vighna na aae| - maraNasamAdhi (134) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 102 2. tIrthaMkaroM kI dezanA itanI mArmika hotI hai ki hajAroM-lAkhoM manuSya saMyama aMgIkAra karate haiN| devI-devatAgaNa manuSya yoni ke lie tarasate haiM kyoMki ve bhI dIkSA lekara AtmakalyANa ke mArga para agrasara hone kI icchA karate haiN| kevalajJAna prApti ke bAda devatAgaNa jahA~ bhI samavasaraNa racate haiM, tIrthaMkara vahA~ pratidina do bAra dharmadezanA dete haiM- eka prathama prahara meM evaM dUsarI tRtIya pahara meM tIrthaMkaroM kI dharmadezanA viSayaka rAga evaM bhASA ke viSaya meM sampUrNa jaina vAGmaya ekamata hai ki1. tIrthaMkara mAlakoza rAga meM dezanA dete haiN| patthara ko bhI ruI banA deM, aisA pavitra yaha rAga hotA hai| mAlakoza rAga jinase banA hai, aise 6,400 rAgoM meM prabhu kI dezanA calatI hai| tIrthaMkara arddhamAgadhI bhASA meM dezanA dete haiN| ArSa prAkRta evaM mAgadhI bhASA ke sammizraNa se hI yaha bhASA banI hai| prAcIna kAla meM bacapana se agara kisI ko koI bhI bhASA na sikhAI jAe to vaha svayaM hI arddhamAgAdhI bhASA sIkha jAtA thaa| yaha bhASA bhAva kI apekSA zAzvata hai| ata: tIrthaMkara isI bhASA meM dharmopadeza dete haiM aura jise jaisI bhASA AtI hai vaha apanI-apanI bhASA meM dezanA suna-samajha letA hai| gaNadhara pada : eka paryavekSaNa tIrthaMkaroM ke kevalajJAna kalyANaka para devatA utsava manAte haiM va samavasaraNa kI racanA karate haiN| tatpazcAt ve nandIzvara dvIpa para jAkara aTThAI mahotsava karate haiN| lekina kevalajJAna ke pazcAt eka nAma jo tIrthaMkara ke sAtha hI liyA jAtA hai vo hai, gaNadhara kaa| gaNadhara pada jaina AmnAya meM atyaMta viziSTa evaM gauravazAlI pada hai| 'gaNadhara' zabda kI vyAkhyA karate hue likhA hai ki tIrthaMkaroM ke sannikaTa dIkSita zramaNoM kA samUha vizeSa 'gaNa' kahalAtA hai| vizeSAvazyaka bhASya kI vRtti meM likhA hai- 'anuttarajJAnadarzanAdi guNAnAM gaNaM dhArayantIti gnndhraaH||" Avazyaka cUrNi meM likhA hai- 'titthagarehiM sayamaNunnAtaM gaNaM dhArentIti gnnhraaH|" arthAt lokottara (uttama) jJAna, darzana Adi guNoM ke gaNa (samUha) ko apanAne vAle tathA tIrthaMkara dvArA anujJAta dharma-zramaNa gaNa ko dhAraNa karane vAle gaNadhara hote haiN| gaNadhara sAdhu-sAdhvIrUpa saMgha kI maryAdA, vyavasthA evaM samAcArI ke niyojaka, vyavasthApaka hote haiN| tIrthaMkaroM kI artharUpa vANI ko zruta sUtra rUpa meM saMkalana ve hI karate haiN| ve cAra jJAna ke dhAraka tathA caudaha pUrvo ke jJAtA hote haiN| | tapa ke dvArA pUjA-pratiSThA kI icchA nahIM karanI caahie| - sUtrakRtAGga (1/7/27) | Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . gaNadhara nAma-karma gaNadhara nAmakarma nAmakarma kI ananta prakRtiyoM kA eka bheda hai| tIrthaMkara ke bAda jo sarvAdhika pUjanIya pada AtA hai, vaha hai gaNadhara kA / yaha spaSTa hai ki jainadharma karmavAda kA pUrNa samarthana karatA hai evaM gaNadhara pada kI prApti hetu bhI viziSTatama - uccatama sAdhanA karanI par3atI hai| zubha adhyavasAyoM ke yoga se gaNadhara labdhi utpanna hotI hai| nAmakarma to sabhI gaNadharoM ko samAna hotA hai kintu labdhi meM aMtara hotA hai / yathA prathama gaNadhara evaM tIrthaMkara kI paramparA kA vahana karane vAle gaNadhara kI labdhi anya se adhika hotI hai| zAstroM meM pharamAyA gayA hai tIrthaMkara : eka anuzIlana 103 cintayatyevamevaitat svajanAdigataM tu yaH / tathA'nuSThAnataH so piM, dhImAn gaNadharo bhavet // " arthAt jo prazasta buddhimAna AtmA svayaM ke svajana - parijana - mitra Adi ke lie bhava se tirane kI cintA kare tathA tadanurUpa paropakAra rUpa anuSThAna yA sevA kare, unheM dharmaratha para ArUr3ha kare, vaha mahAmahimAvAna gaNadhara pada prApta karatI hai| gujarAta ke samrATa kumArapAla ne isI bhAva se gaNadhara nAmakarma kA baMdha kiyA va ve AgAmI caubIsI ke prathama tIrthaMkara mahApadma jI ke gaNadhara bneNge| 2. gaNadharoM dvArA zruta-racanA gaNadhara tIrthaMkaroM kI arthapUrNa vANI ko sUtra rUpa meM gU~thate haiN| kahA gayA hai- atthaM bhAsaI arahA suttaM guphai gaNaharA niuNA / prathama dezanA meM tIrthaMkara paramAtmA unheM tIna padoM kA jJAna dete haiM, jo samasta jJAna kA sAra hotA hai| aura usI ke AdhAra para gaNadhara vAcanA taiyAra karate haiM / vaijJAnika rUpa se bhI yaha tripadI jagata kA AdhAra hai| gaNadhara bhagavaMta prabhu se prazna karate haiMbhaMte ! kim tattam ? taba prabhu uttara rUpa meM jo tripadI pradAna karate haiM, vaha isa prakAra hai 1. upannei vA (utpAda) - "svajAtyaparityAgena bhAvAntarAvAptirutpAda: / " arthAt saba utpanna hotA hai| kisI dravya dvArA apane mUla svarUpa kA parityAga kie binA dUsare rUpAntara kA grahaNa kara lenA usa dravya kA utpAda svabhAva kahA jAtA hai| jaise svarNapiMDa ko galAkara kaMkaNa kA nirmANa karanA, kaMkaNa kA 'utpAda svabhAva' hai| vigamei vA (vyaya) "tathA pUrvabhAvavigamo vyayaH / " arthAt saba naSTa hotA hai| kisI dravya dvArA rUpAntara karate samaya pUrvabhAva kA parityAga karanA dravya kA vyaya svabhAva kahA jAtA hai| jaise svarNapiMDa ko galA kara kaMkaNa kA nirmANa karanA svarNapiMDa kA vyaya svabhAva hai| 'Aja nahIM milA hai to kyA hai, kala mila jAyegA' - jo yaha vicAra kara letA hai, vaha kabhI alAbha ke kAraNa pIr3ita nahIM hotaa| uttarAdhyayana (2/31) - Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. tIrthakara : eka anuzIlana (r) 104 dhuvei vA (dhrauvya) - "dhruve sthairye karmaNi dhruvatIti dhrauvy|" dravya va saMsAra kI sthiti nizcala hai arthAt utpAda aura vyaya svabhAva kI sthiti meM bhI padArtha kA apane mUla guNa, dharma aura svabhAva meM bane rahanA, usa dravya kA dhrauvya (dhruvatva) svabhAva kahalAtA hai| jaise uparyukta donoM paristhitiyoM meM svarNa dravya kI vidyamAnatA usa svarNa kA dhrauvya svabhAva hai| isa tripadI ke rUpa meM vAsakSepa ke prabhAva se samasta vizva ke trikAlavartI saMpUrNa jJAna kI kuMjI prApta kara gaNadhara bhagavantoM kA zrutajJAnAvaraNIya karma usI samaya viziSTa kSayopazama vAlA hotA hai aura ve samagra zrutajJAnasAgara ke viziSTa vettA bana jAte haiM, sarvaprathama ve 14 pUrvo kI racanA karate | 10 R nAma viSaya pada saMkhyA : vastu 1. utpAda pUrva sabhI dravyoM paryAyoM kI utpAda prarUpaNA eka karor3a 2. agrAyaNI pUrva sabhI dravya-paryAya-jIva ke parimANa chiyAnave lAkha 14 3. vIrya pravAda pUrva sabhI jIvAjIva ke vIrya kA varNana sattara lAkha 4. astinAsti pravAda dharmAstikAya Adi vidyamAna aura AkAza sATha lAkha Adi avidyamAna kA varNana 5. jJAnapravAda pUrva 5 jJAnoM kA vistRta vivecana 1 kama 1 karor3a | 12 6. satyapravAda pUrva satya-saMyama-vacana kA vistRta varNana 6 adhika 1 karor3a 7. AtmapravAda pUrva aneka naya kI apekSA AtmA kA pratipAdana 26 karor3a 8. karmapravAda pUrva aSTa-karmoM kA vistRta nirUpaNa 1 karor3a 80 hajAra | 9. pratyAkhyAna pravAda pratyAkhyAnoM kA bheda prabheda pUrvaka varNana 84 lAkha 10. vidyAnuvAda pUrva atizayakArI camatkArI vidyA va siddhiyA~ 1 karor3a 10 lAkha 11. kalyANavAda pUrva | zubha-azubha kAryoM kA varNana 26 karor3a ___ (avaMdhya pUrva) 12. prANAyu pravAda / | 10 prANa aura Ayu kA vistArapUrvaka kathana |1 karor3a 56 lAkha | 13 13. kriyA vizAlapUrva | kAyikI, chaMdAdi kriyAoM kA nirUpaNa | 9 karor3a | 30 14. loka bindusAra / loka meM zAstra bindu rUpa zreSTha jJAna 127 karor3a inakI racanA anya sUtroM se pUrva huI, isIlie inheM pUrva kahA jAtA hai| pUrvo ke adhyAyoM ko vastu kahate haiN| pUrvo kI racanA ke bAda gaNadhara aMga Agama racate haiN| inakI saMkhyA bAraha hai| devatA bhI tIna bAtoM kI icchA karate rahate haiM- manuSya jIvana, Arya kSetra meM janma aura zreSTha kula kI praapti| - sthAnAMga (3/3) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 105 yathA1. AcArAMga 7. upAsakadazAMga 2. sUtrakRtAMga 8. aMtakRtadazAMga 3. sthAnAMga 9. anuttaropapAtika 4. samavAyAMga 10. prazna vyAkaraNa 5. vyAkhyAprajJapti (bhagavatI sUtra) 11. vipAka zruta 6. jJAtAdharmakathAMga 12. dRSTivAda (hetuvAda-bhUtavAda, dharmavAda ityAdi) dRSTivAda samasta jJAna kA sthAna hai kintu sabhI sAmAnya buddhi bAle ise par3ha-samajha nahIM skte| isI hetu se gaNadhara anya 11 aMgoM kI bhI racanA ardhamAgadhI bhASA meM hI karate haiN| anya mata se dvAdazAMgI kI racanA hI hotI hai evaM 14 pUrva dRSTivAda meM samA hI jAte haiN| gaNadhara svayaM 4 jJAna evaM 14 pUrvo ke dhAraka hote haiN| zruta nidhi unhIM se calatI AI hai kyoMki tIrthaMkara kabhI apanI hI vANI kA saMkalana nahIM krte| ye kAma unake pradhAna ziSya (gaNadhara) hI karate haiN| gaNadharoM kI dezanA divasa ke prathama evaM tRtIya prahara meM tIrthaMkara bhagavanta dezanA dete haiN| gaNadhara bhagavanta dina ke dvitIya pahara meM dharmopadeza dete haiN| kaI vyakti yaha prazna karate haiM ki tIrtha kI racanA tIrthaMkara karate haiM jinakI divya vANI hotI hai, phira gaNadhara jI dharmadezanA kyoM dete haiM ? isake uttara meM nivedana hai ki nimnalikhita kAraNoM se gaNadhara dezanA dete haiM1. . eka ziSya hone ke nAte, tIrthaMkara paramAtmA ko vizrAma denA evaM ziSyoM kI yogyatA ko aura adhika nikhaarnaa| 2. zrotAoM ko vizvAsa dilAnA ki ve bhI tIrthaMkara sadRza upadeza dete haiM evaM guru-ziSya-vacanoM meM paraspara kisI prakAra kA virodha nahIM hai tAki AgAmI kAla meM koI virodha na ho| 3. tIrthaMkaroM dvArA kathita tripadI ko jJAna rUpa meM gUMthI huI apane gaNa va zrotAoM ko vAcanA denaa| janma duHkha hai, bur3hApA duHkha hai, roga aura maraNa du:kha haiN| aho ! saMsAra duHkharUpa hI hai, jisameM jIva kleza pA rahe haiN| - uttarAdhyayana (18/16) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 106 tIrthaMkara paramAtmA se mohavaza unake bAre meM batAnA, unake divya prabhAva, atula bala, kalyANakArI uddezya ke bAre meM btaanaa| "mere guru kaise haiM ! mere guru kitane guNavizAla guNagaMbhIra haiM!" isa bAre meM zrotAoM ko paricita kraanaa| isa prakAra tIrthaMkara ke kevalajJAna kalyANaka ke pazcAt hI tIrthaMkara gaNadhara evaM anya zramaNazramaNI samudAya karmanirjarA hetu vicaraNa karate haiN| tIrthaMkara mahAvIra kI abhAvitA pariSad cAritra dharma ke ayogya pariSad (sabhA) ko abhAvitA (abhavyA) pariSad kahate haiN| tIrthaMkara bhagavAna ko kevalajJAna hone para ve jo sarva prathama dharmadezanA dete haiM, usameM koI na koI vyakti cAritra avazya grahaNa karatA hai yAnI dIkSA lete haiM kintu bhagavAna mahAvIra svAmI ke viSaya meM aisA nahIM huaa| yaha eka zAzvata niyama hai ki jisa sthAna para kevalajJAna kI upalabdhi hotI hai, vahA~ para tIrthaMkara eka muhUrta taka Thaharate haiM aura tatpazcAt dharmadezanA bhI dete haiN| muMbhaka grAma ke bAhara jaba bhagavAna mahAvIra svAmI ko kevalajJAna utpanna huA taba vahA~ samavasaraNa kI racanA huii| aneka devIdevatA bhagavAna kA dharmopadeza sunane samavasaraNa meM ekatra hue| para devatA, sarvavirati ke yogya na hone se prabhu ne eka kSaNa hI upadeza diyaa| vahA~ para manuSya kI upasthiti nahIM thI, ata: kisI ne bhI viratirUpa cAritradharma svIkAra nahIM kiyaa| aisI bAta kisI bhI tIrthaMkara bhagavAna ke samaya meM nahIM huI thii| anaMta kAla meM yahI eka ghaTanA huI thI ki tIrthaMkara paramAtmA kI vANI niSphala-niSprabhAvI gii| ataH sthAnAMga sUtra, pravacana sAroddhAra Avazyaka niyukti meM ise 'Azcarya' (accherA) kI saMjJA se abhihita kiyA hai| yU~ to tIrthaMkara rAtrikAla meM vihAra nahIM krte| kintu tIrthaMkara mahAvIra ne usa dina kiyaa| kevalajJAna kalyANaka ke kAraNa rAtri meM bhI udyota thA tathA apavAda mArga se ve madhyama pAvA ke mahasena udyAna meM paha~ce jahA~ agale dina tIrtha kI sthApanA hii| tIrthaMkara ne sAdhu ke AcAra meM rAtri meM vihAra kA niSedha kiyA hai| tarka karake svayaM kI tulanA tIrthaMkara se karanA mithyAtvasUcaka hai| yahA~ ullekhanIya hai ki tIrthaMkara paramAtmA kevalajJAna ke bAda bhikSA (AhAra) hetu ghara-ghara ghUmate nahIM haiN| yaha unakA puNya hotA hai| vyavahAra bhASya meM likhA hai ki tIrthaMkaroM ko kevalajJAna utpanna hone para unake upapAta meM devendra, cakravartI, vAsudeva, rAjA, kotavAla Adi vyakti prazna pUchane Adi kAryoM saMgha bhayabhIta manuSyoM ke lie AzvAsana, nizchala vyavahAra ke kAraNa vizvAsabhUta, sarvatra samatA ke kAraNa zItagRha samAna, avisamadarzI hone ke kAraNa mAtA-pitA tulya tathA sabake lie zaraNabhUta hotA hai| - vyavahArabhASya (326) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 107 se Ate hI rahate haiN| ataH ve bhikSA ke lie ghUmate nahIM haiN| anya sAdhu prabhu ke lie AhAra lekara Ate haiN| zAstroM meM unheM 'lohArya' kahA hai (kucha ke anusAra bhagavAna mahAvIra ke saMdarbha meM lohArya kA artha sudharmA svAmIjI hai) gautama svAmIjI bhI apane pAraNe ke dina bhagavAna ke lie AhAra lAte the| lokaprakAza grantha meM kahA gayA hai ki dUsare prahara meM pAdapITha para yA phira rAjA dvArA lAye siMhAsana para baiThakara jaba gaNadhara bhagavanta dezanA dete haiM, taba kisI ke dvArA prazna kie jAne para ve usake asaMkhyAta bhavoM ko aise batAte haiM jaise ve chadmastha nahIM, balki kevalajJAnI hoN| jijJAsA - devatAoM dvArA racA gayA samavasaraNa kitane samaya taka rahatA hai ? samAdhAna alaga-alaga indroM dvArA race gae samavasaraNa kA sthiratA kAla bhI alaga-alaga hotA hai| jaise * saudharmendra kA ATha dina taka IzAnendra kA 15 dina taka * mAhendra kA 2 mAsa taka * acyutendra kA dasa dina taka / * sanatkumAra kA eka mahIne (30 dina) taka * brahmendra deva kA 4 mAsa taka samavasaraNa rahatA hai| jijJAsA jaba samasta devatA milakara bhI paramAtkA ke eka aMgUThe kI racanA nahIM kara sakate to vyantara deva tIna dizAoM meM tIna pratibimba kaise banA pAte haiM? samAdhAna yaha saba paramAtmA ke acintya tIrthaMkara nAmakarma ke mahApuNya prabhAva se hI hotA hai ki eka hI vyantara devatA meM paramAtmA ke tIna rUpoM kI vikurvaNA ( racanA ) karane kI zakti utpanna ho jAtI hai| vizeSAvazyaka bhASya meM kahA hai - je te devehiM kayA, tidisi paDirUvagA tassa / tesiMpi tappabhAvA, tayANu rUvaM havai rUvaM // TIkA meM 'tappa - bhAvA' kA artha tIrthaMkara kA prabhAva batAyA hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 108 jijJAsA - kevalajJAna-prApti ke bAda tIrthaMkara pRthvI kA sparza nahIM karate evaM suvarNa kamala para hI vihAra karate haiN| isake pIche kyA koI vaijJAnika rahasya ho sakatA samAdhAna - vartamAna meM vijJAna yaha siddha kara cukA hai ki pratyeka sajIva padArtha meM se UrjA utsarjita hotI hai| isa zakti ko vaijJAnika vidyut jaivika cuMbakIya zakti (Bioelectro-magnetic energy) kahate haiN| prAcIna samaya meM isI ko AbhAmaMDala (aura) kahA jAtA thaa| mAnava ke zarIra kI yaha UrjA/zakti usake zubha bhAvoM, zArIrika bala va manobala se prabhAvita hotI hai| tIrthaMkara uttama zarIra zakti, Atma zakti va sarvazubha bhAvoM ke dhanI hote haiN| cAra karmoM ke abhAva meM unake zarIra meM bahuta sakArAtmaka UrjA hotI hai jo sUkSma jaivika vidyucuMbakIya zakti ke svarUpa meM hotI hai| aisI apAra zakti ke kAraNa unakA vAtAvaraNa parama zaktizAlI bana jAtA hai| itanI adhika UrjA ko anya prANI va sAmAnya pRthvI jhelane meM asamartha hote haiN| isa kAraNa usa UrjA ko kama mAtrA meM logoM taka pahu~cAne ke lie suvarNa kI dhAtu kA prayoga kiyA jAtA hai| devatAgaNa suvarNa dhAtu ke kamala racate haiM kyoMki yahI dhAtu itanI zakti sahana kara sakatI hai evaM adhika zakti ko apane pAsa rakha dharatI meM bAkI kI UrjA DAla detI hai| isa kAraNa se tIrthaMkara paramAtmA atikrAnta ke bhaya se pRthvI para caleM, isase pUrva hI unakI apAra UrjA ko saMharane ke lie devatA suvarNa kamala racate haiN| isI UrjA ke kAraNa prabhu ke AsapAsa durbhikSa, vadha Adi nahIM hote| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkaroM kI viziSTatA tIrthaMkara nAmakarma, tIrthaMkara labdhi evaM karmanirjarA ke prabhAva se tIrthaMkaroM meM asAdhAraNa alaukika labdhiyA~, RddhiyA~, atizaya evaM guNa utpanna hote haiN| yaha tIrthaMkara paramAtmA kA vaiziSTya hI hai, jisake kAraNa ve jagaprasiddha hote haiM evaM sAdhAraNa jana se alaga hote haiN| tIrthaMkara paramAtmA kA puNya ananta hotA hai| 'tIrthaMkara bhagavanta eka nagarI se dUsarI nagarI meM vihAra kara rahe haiM' unakA yaha samAcAra jaba cakravartI, vAsudeva aura mAMDalika rAjA ko milatA hai, taba ve atyanta prasanna hote haiM aura sUcanA dene vAle anucara ko bahuta inAma dete haiN| cakrarvI sAr3he bAraha lAkha svarNamudrA, vAsudeva sAr3he bAraha lAkha rupaye aura mANDalika rAjA sAr3he bAraha lAkha rupaye kA prItidAna karate haiN| yahA~ kucha aisI hI viziSTatAoM kI carcA kI jA rahI haitIrthaMkaroM ke bAraha (12) guNa tIrthaMkara prabhu to anantAnaMta guNoM ke bhaMDAra haiN| unakI guNavizAlatA atulanIya avizvasanIya hotI hai kintu yahI satya hai| ucca karmodaya se samprApta unameM arihanta svarUpa aise viziSTa 12 guNa hote haiM jo kisI anya AtmA meM nahIM hote haiN| samavAyAMga evaM haribhadrakRta saMbodha sattarI meM tIrthaMkara ke nimnalikhita 12 guNa batAe haiM, jinameM aSTa prAtihArya evaM cAra atizaya sammilita kie gae haiM, jo isa prakAra haiM1. azoka vRkSa-prabhu ke deha se 12 guNA U~cA azoka vRkSa samavasaraNa meM banAyA jAtA hai| 2. surapuSpavRSTi - devatAgaNa prabhu para puSpoM kI vRSTi karate haiN| 3. divyadhvani - prabhu kI vANI meM devatA vAjiMtra-vAdya dvArA svara pUrate haiN| 4. cAmara - prabhu ke donoM ora causaTha cAmara vIMjhe jAte haiN| 5. Asana - samavasaraNa meM prabhu ke lie ratnajar3ita svarNa siMhAsana racA jAtA hai| 6. bhAmaMDala - prabhu kA teja saMharane hetu bhAmaMDala racA jAtA hai| ahiMsA, saMyama aura tapa rUpa zubda dharma utkRSTa maMgalamaya hai| jisakA mana sadA dharma meM lIna rahatA hai, use devatA bhI namaskAra karate haiN| - dazavaikAlika (1/1) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 110 11. 7. devaduMdubhi - devatAgaNa duMdubhi nAmaka vAjiMtra bajAte haiN| 8. chatratraya - ratnajar3ita tIna chatra prabhu ke mastaka ke Upara hote haiN| jJAnAtizaya - jJAnAvaraNIya karma ke sampUrNa kSaya hone se tIrthaMkara sarvajJa hote haiM, lokAloka ko sampUrNa rIti se jAnate haiN| kevalajJAna dvArA tIrthaMkara jagat ke sabhI rUpI-arUpI padArthoM ko, sabhI paryAyoM ko pratyakSa jAnate haiM, aisA unakA jJAnAtizaya hai| pUjAtizaya - sAmAnya jana hI nahIM, deva devendra cauMsaTha indra, cakravartI, vAsudeva Adi sabhI loga va samyaktvI tiryaMca bhI paramAtmA kI vizeSa pUjA bhakti karate haiN| apAyApagama-atizaya - apAya arthAt upadrava, apagama yAnI naash| bhagavAna kA sarvajIvoM ke prati karuNA va samabhAva hotA hai| isa atizaya ke prabhAva se samavasaraNa meM Ane vAle jIvoM kA vaira visarjita ho jAtA hai, zAMti chA jAtI hai| prabhu jahA~-jahA~ vicarate haiM, vahA~ pratyeka dizA meM savA sau yojana taka akAla Adi nahIM hotA aura jIva parama zAMti kA anubhava karate haiN| vacanAtizaya - tIrthaMkara prabhu kI amogha - askhalita vANI hotI hai| deva-manuSya tiryaJca prabhu kI vANI ko apanI-apanI bhASA meM samajha lete haiN| 35 guNoM se yukta vANI ke dvArA sabhI AkarSita hote haiN| isa prakAra 12 guNoM kA vistRta vivecana prApta hotA hai| kintu uparyukta 12 guNoM kA pratipAdana bAhya vibhUtiyoM kI apekSA kiyA gayA hai| jaina vAGmaya meM nimnalikhita 12 guNa bhI batAe haiM jinakA saMbaMdha tIrthaMkara kI AtmA kI uccatA se hai1. anaMta jJAna - sabhI dravyoM kI tInoM kAla kI ananta paryAyoM ko eka sAtha jAnanA ananta jJAna hai| anaMta darzana - anaMta dravya-guNa-paryAyeM va lokAloka eka sAtha sAmAnyapane se dikhAI deM use anaMta darzana hai| anaMta vIrya - aMtarAya karma ke kSaya se AtmA jaba anaMta (paripUrNa) zaktimAna bana jAtA hai, vaha anaMta vIrya hai| 4. anaMta cAritra - saMkalpa-vikalpa rahita AtmA meM ramaNa kara sthira rahanA, usa caryA ko anaMta cAritra kahate haiN| ahiMsA, satya Adi rUpa dharma saba prANiyoM kA pitA hai, kyoMki vahI saba kA rakSaka hai| - nandIsUtra-cUrNi (1) Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 111 5. anaMta sukha - tIrthaMkara kI AtmA ke sahaja svAbhAvika AnaMda kI anubhUti ko anaMta sukha kahate haiN| kSAyika samakita - darzanamoha evaM anaMtAnubaMdhI ke kSaya se vizuddha AtmIyatA ko kSAyika samakita kahA jAtA hai| zukla dhyAna - terahaveM guNasthAnaka meM sthita tIrthaMkara ko jo nirvikalpa zuddha dhyAna hotA hai vaha zukla dhyAna hai| ananta dAnalabdhi - AtmA kI zakti jisase anaMta dAna milane kI svAbhAvika yogyatA prApta ho, vaha anaMta dAnalabdhi hai| anaMta lAbhalabdhi - jisase Atma svarUpa kA anaMta lAbha prApta ho, AtmA kI aisI divya zakti anaMta lAbhalabdhi hotI hai| anaMta bhogalabdhi - AtmA kI zakti jisake dvArA pratikSaNa ananta aizvarya kA bhoga hai, vaha ananta bhogalabdhi hai| 11. anaMta upabhogalabdhi - AtmA ke Ananda kA pravAha rUpa meM punaH punaH anubhava ho, vaha . anaMta upabhogalabdhi hai| 12. anaMta vIryalabdhi - jisake AlaMbana se AtmA terahaveM guNasthAnaka meM rahane kI zakti rakhatI ho, vaha anaMta vIryalabdhi hai| aThAraha doSa rahita tIrthaMkara jisa AtmA ke cAra ghAtI karma naSTa ho jAte haiM, usa AtmA meM kisI bhI prakAra kA vikAra yA. doSa nahIM raha sktaa| aisI avasthA meM AtmA nirdoSa niSkalaMka nirvikAra aura pApamukta hotI hai| ataH tIrthaMkara paramAtmA meM doSa kA leza mAtra bhI nahIM rhtaa| kintu yahA~ para jina doSoM ke abhAva kI carcA kI jA rahI hai ve upalakSaNa mAtra haiN| ina doSoM kA abhAva prakaTa karane se samasta doSoM kA abhAva samajha lenA cAhie arthAt jinameM ye 18 doSa nahIM hai, usa AtmA meM anya doSa hone kI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| pravacana sAroddhAra evaM sattariyasaya ThANAvRtti Adi granthoM meM ye doSa do prakAra se ginAe haiN| yathA paMceva antarAyA micchattamannANamavirai kaamo| hAsa chaga rAga dosA niddA'TThArasa ime dosaa|| dharma kI dhurA ko khIMcane ke lie dhana kI kyA AvazyakatA hai? - uttarAdhyayana (14/17) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 0 112 1. dAnAMtarAya lAbhAntarAya 3. vIryAntarAya 4. bhogAntarAya 5. upabhogAntarAya 6. mithyAtva 7. ajJAna 8. avirati 9. kAma (veda) 10. hAsya 11. rati 12. arati 13. zoka 14. bhaya 15. jugupsA 16. rAga 17. dveSa 18. nidrA hiMsAi tigaM kIlA, hAsAi paMcagaM ca cau ksaayaa|' bhaya macchara annANAM, niddA pimmaM ia va dosaa|| dUsarI dRSTi se 18 doSa isa prakAra haiMhiMsA - tIrthaMkara 'mA hana arthAt kisI bhI jIva ko mata mAro, aisA upadeza dete haiN| ve svayaM sabhI jIvoM kI mana, vacana evaM kAyA dvArA hiMsA se sarvathA nivRtta hote haiN| praznavyAkaraNa sUtra meM likhA hai- 'savvajagajIvarakkhaNadayaTThayAe pAvayaNa bhagavayA sukaahiyN|" 2. mRSAvAda - arihaMta hone se tIrthaMkara kabhI mithyA bhASaNa nahIM karate, na hI apanA vacana palaTate haiN| tIrthaMkara bhagavAna zuddha satya kI hI prarUpaNA karate haiN| adattAdAna - mAlika kI AjJA binA kisI vastu ko grahaNa karanA corI (adattAdAna) hai| tIrthaMkara nirIha (icchA rahita) hote haiM va yatkiMcit kisI prakAra kA padArtha grahaNa nahIM krte| krIDA - mohanIya karma se rahita hone ke kAraNa tIrthaMkara sabhI prakAra kI krIDAoM se nivRtta hote haiN| gAnA, bajAnA, rAsa khelanA, daur3anA, bhoga lagAnA ityAdi kriyAoM ke doSa se ve mukta hote haiN| 5. hAsya - kisI adbhuta apUrva vastu yA kriyA ko dekhakara ha~sI AtI hai| lekina tIrthaMkara sarvajJa haiM, unake lie koI vastu apUrva nahIM hai| unake mukha para muskurAhaTa jarUra hotI hai kintu unheM kabhI bhI haMsI nahIM aatii| rati - iSTa vastu kI prApti se hone vAlI prasannatA rati hai| tIrthaMkara ko kisI vastu kA moha nahIM hotA, ve vItarAgI-akaSAyI haiN| ata: ve kiJcitmAtra bhI rati kA anubhava nahIM krte| 7. arati - pratikUla viSayoM kI prApti para jo udvega hotA hai vaha arati hai| tIrthaMkara samabhAvI hote haiN| aniSTa vastu ke saMyoga hone para bhI ve kabhI aprIta (duHkhI) nahIM hote| jo apanI AtmA ko anuzAsana meM rakhane meM samartha nahIM hai, vaha dUsaroM ko anuzAsita karane meM kaise samartha ho sakatA hai ? - sUtrakRtAGga (1/1/2/17) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 3 113 8. zoka - iSTa va manojJa vastu ke viyoga kI pIDA 'zoka' hotI hai| tIrthaMkara ke lie kucha iSTa hI nahIM hai, ata: ve zokarahita hote haiN| bhaya - tIrthaMkara atyaMta balazAlI hote haiM- zArIrika va mAnasika (Atmika) rUpa se| ve kisI bhI prakAra ke bhaya se tiryaMca, dhana, AjIvikA, mRtyu Adi sabhI Dara se nivRtta hote 9. haiN| 10. krodha - tIrthaMkara paramAtmA kSamAzUra-kSamAsAgara hote haiN| ve kisI ke niMdanIya aprItikara kRtya para krodhita nahIM hote| mohanIya karma ke kSaya ke kAraNa kaSAya unheM sparza bhI nahIM kara paate| 11. mAna - apane vaibhava, zaurya, vibhUti kA ahaMkAra karanA mAna hai| abhimAna mithyAtva kA paricAyaka hai lekina dRDha samyaktvI hone se tIrthaMkaroM meM mAna kaSAya nahIM hotaa| 12. mAyA - tIrthaMkara paramAtmA saralatA kI pratimUrti hote haiN| kisI bhI prakAra kA chala, kapaTa, upAdhi, nikRti Adi se ve rahita hote haiN| unhoMne mohanIyakarma kSaya kiyA va unheM kisI bhI kAraNa se mAyA karane kI jarUrata nahIM hotii| 13. lobha - tIrthaMkara santoSa sAgara meM ramaNa karate haiN| koI bhI icchA AkAMkSA yA tRSNA unheM ___ . sparza bhI nahIM kara paatii| ve samasta RddhiyoM kA parityAga karate haiM va unakI icchA bhI nahIM krte| 14. mada - apane guNoM para garva karanA mada hai| mada vahI hotA hai jahA~ apUrNatA hotI hai| tIrthaMkara sarvaguNasampanna hote haiN| ataH ve mada se sarvathA rahita hote haiN| 15. matsaratA - dUsaroM meM kisI vastu yA guNa kI adhikatA dekhane se hone vAlI IrSyA ko matsaratA kahate haiN| tIrthaMkara to svayaM sarvaguNa sampanna hote haiN| ataH ve kabhI bhI IrSyAbhAva dhAraNa nahIM krte| ajJAna - jJAna na hone kA kAraNa jJAnAvaraNIya karma hai tathA viparIta jJAna kI upasthiti honA mohanIya karma kA sUcaka hai| tIrthaMkara kevalajJAnI hote haiM, karmoM se rahita hote haiN| ataH unake vacana parama grAhya hote haiN| 17. nidrA - darzanAvaraNIya karma ke kSaya hone se tIrthaMkara kevalI-avasthA meM kSaNa bhara kI bhI nidrA nahIM lete| ve sadaiva niraMtara jAgRta rahate haiN| 18. prema (moha) - tIrthaMkara meM tana, svajana tathA dhanAdi sambaMdhI sneha yA rAga nahIM hotaa| ve vaMdaka aura niMdaka meM samabhAva rakhate haiN| ataH ve isa doSa se bhI mukta hote haiN| mAnava! tU svayaM hI apanA mitra hai| tU bAhara meM kyoM kisI sakhA kI khoja kara rahA hai? - AcArAGga (1/3/3) ) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 988 114 ___ ina aThAraha doSoM meM samasta doSoM kA samAveza ho jAtA hai| ataH tIrthaMkara bhagavaMta samasta kriyAoM ke samasta doSoM se mukta hote haiN| ata: una para kisI prakAra kA AkSepa lagAnA mithyAtva hai| prabhu to sarvathA nirdoSa hote haiN| tIrthaMkara ke 34 atizaya yadyapi vItarAgatA aura sarvajJatA meM sabhI kevalajJAnI samAna hote haiM kintu tIrthaMkara kI prabhAvotpAdaka anya bhI vizeSatAe~ atizaya rUpa meM hotI haiN| atizaya yAnI zreSThatA, uttamatA, mahimA, prabhAva, camatkAra ityaadi| abhidhAna cintAmaNi svopajJa TIkAnusAra "jagato'pyatizerate tIrthaMkarA ebhirityatizayA:" yAnI jagat ke samasta jIvoM se utkRSTa atizaya hai| tIrthaMkara paramAtmA ke ananta atizaya haiN| to kyA unake sirpha 34 atizaya hI hote haiM? isake uttara meM vItarAga stava kI avacUrNi meM likhA hai-"na, anantAtizayatvAd, tasya catustriMzata saMkhyAnaM bAlAvabodhAya' arthAt atizaya to anaMta haiN| atizayoM kI saMkhyA 34 mAtra bAlabuddhi jIvoM ko samaNA sakeM, isa hetu se rakhI hai| samavAyAMga sUtra meM 'cauMtIsa buddhAisesA' kahakara buddhoM arthAt tIrthaMkaroM ke 34 atizaya batAe haiN| ve atizaya isa prakAra haiM1. sarva keza, roma tathA ramazru, nakha kA avasthita va maryAdita rhnaa| 2. zarIra kA rogarahita, svastha tathA nirmala honA, raja, maila Adi azubha lepa na lgnaa| 3. gAya ke dUdha ke samAna zArIrika rakta-mA~sa kA ujjvala dhavala honaa| zvAsocchvAsa kA padma va nIla kamala kI taraha evaM utpalakuSTa (gaMdha dravya vizeSa) ke samAna sugandhita honaa| AhAra aura nIhAra (zauca kriyA) pracchanna arthAt carmacakSuoM se adRzya honA (avadhijJAnI dekha sakatA hai)| AkAzagata prabhu ke Age garaNATa zabda karatA huA dharmacakra clnaa| 7. AkAzagata mastaka ke Upara motIyukta tIna chatra honaa| 8. donoM ora tejomaya (prakAzamaya) evaM ujjvala kezayukta - ratna jar3ita DaMDI vAle caMvara (cAmara) kA honaa| 9. AkAza ke samAna svaccha evaM sapAdapITha ratnajar3ita sphaTika siMhAsana prabhu ke lie honaa| vizva meM AtmAe~ kAla-krama ke anusAra zubda hote-hote manuSyatva ko prApta hotI haiN| - uttarAdhyayana (3/7) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 18. 19. 20. 21. 22. 17. tIrthaMkara kI cAroM dizAoM meM eka yojana paryaMta sugaMdhita acitta jalavRSTi se bhUmi kI dhUli kA pUrNa zamana honA / 23. tIrthaMkara : eka anuzIlana 115 tIrthaMkara ke Age AkAza meM ratnajar3ita staMbha vAle, hajAra patAkAoM se yukta indradhvaja kA calanA / bhagavAna jahA~ jahA~ ThahareM - baiTheM, vahA~ para usI samaya patra, puSpa va pallava se suzobhita chatra, ghaMTA, dhvaja va patAkA sahita azoka vRkSa kA prakaTa honA / 24. dasoM dizAoM ko prakAzita karane vAlA, prabhu ke thor3A pIche kI ora atibhAsvara ( dedIpyamAna) tejomaMDala prabhAmaMDala kA honA / prabhu jahA~-jahA~ vicareM, vahA~ kA bhUmi bhAga gaDDhe yA TIle se rahita samatala evaM ramaNIya ho jAnA / prabhu ke vicaraNa para kA~ToM kA adhomukha arthAt ulTe ho jAnA tAki paira meM na cubha sakeM / tIrthaMkara jahA~ vicarate haiM, vahA~ kI RtuoM kA sukhasparza vAlI arthAt anukUla ho jAnA tathA mausama kA suhAvanA honA / prabhu ke cAroM ora eka - eka yojana ( cAra-cAra kosa ) taka sugandhita vAyu kA calanA va bhUmikSetra svaccha va zuddha honA / tIrthaMkara jahA~ vicarate haiM, vahA~ para pA~ca prakAra ke acitta puSpoM kI devakRta jAnupramANa vRSTi honA, jinakA DaMThala sadaiva nIce kI tarapha tathA mukha Upara kI ora hotA hai / amanojJa azubha zabda, sparza, rasa, rUpa, varNa aura gaMdha kA apakarSa ( nAza ) / manojJa zubha zabda, sparza, rasa, rUpa, varNa va gaMdha kA udbhava ( prakaTa) honA / dezanA dete samaya bhagavAn kA svara gaMbhIra evaM hRdayasparzI honA va eka yojana taka sunAI denA / - - prabhu kA ardhamAgadhI bhASA ( ArSa prAkRta va mAgadhI bhASA kA sammizraNa) meM dharmapravacana honA / arddhamAgadhI bhASA kA Arya evaM anArya ke manuSya, dvipada (pakSI), apada (sarpa Adi), catuSpada (pazu) Adi tiryaMca ko apanI-apanI bhASA meM kalyANakArI, hitakArI pariNata honA / pahale se hI jinake vaira ba~dhA huA hai, aise bhavanapati, vyaMtara, vaimAnika jyotiSa Adi devoM kA prabhu ke caraNoM meM Akara vaira bhUlanA evaM prasannacitta ho dharmazravaNa karanA / AtmA hI sukha-duHkha kA karttA aura bhoktA hai| satpravRtti meM lagI huI AtmA hI mitra hai aura duSpravRtti meM lagI huI honepara vahI zatru hai| uttarAdhyayana (20/37) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 116 26. 30. 25. anya mata - darzana para abhimAna rakhane vAle vAdiyoM kA bhI bhagavAna ke caraNoM meM Akara vaMdana krnaa| vAda ke lie Ae hue anyatIrthI prativAdI kA niruttara ho jaanaa| (tIrthaMkara ke paccIsa yojana arthAt 100 kosa ke andara nimnalikhita ATha bAteM) Iti, cUhe, TiDe Adi jIvoM se dhAnyAdi kA upadrava na honaa| 28. mahAmArI (haijA, plega Adi) upadrava kA na honaa| svacakra kA bhaya (svarAjya kI senA se upadrava) nahIM hotaa| paracakra kA bhaya (anya rAjya kI senA se upadrava) nahIM hotaa| 31. ativRSTi (jarUrata se adhika varSA) nahIM hotii| 32. anAvRSTi (kama varSA yA varSA kA abhAva) nahIM hotii| 33. durbhikSa - duSkAla nahIM pdd'taa| 34. pUvotpanna - utpAta tathA vyAdhiyA~ - tatkAla zAMta ho jAtA hai| isa prakAra tIrthaMkara 34 atizayoM se suzobhita hote haiN| ina 34 atizayoM meM se do se pA~ca taka, ye 4 atizaya janma se hote haiN| ikkIsa se lekara cauMtIsa taka tathA bhAmaMDala kA atizaya ye 15 atizaya ghAtI karmoM ke kSaya hone para kevalajJAnabhAvI hote haiN| zeSa atizaya devakRta hote haiN| vANI ke 35 guNa tIrthaMkara deva kRtkRtya hone para bhI, tIrthaMkara nAmakarma ke udaya se nirIha bhAva se jagajIvoM ke kalyANa hetu dharmopadeza dete haiN| zrI samavAyAMga sUtra meM likhA hai- 'paNatIsa saccavayaNAisesA pnnnnttaa|' arthAt tIrthaMkara kI vANI satya vacana ke atizayoM se sampUrNa paripUrNa hotI hai, jisake 35 guNa hote haiN| samavAyAMga rAjapraznIya sUtra, aupapAtika sUtra Adi Agama granthoM kI TIkAoM meM nimnalikhita 35 vacanAtizaya prApta hote haiM1. saMskAravatva - saMskRta Adi lakSaNoM se yukta honA arthAt vANI kA bhASA kI dRSTi se saMskArayukta nirdoSa honaa| 2. udAttatva - udAtta svara arthAt svara kA U~cA bulanda honA, ucca svabhAva se eka yojana taka pahu~ce isase paripUrNa honaa| prANI kisase bhaya pAte haiM ? duHkha se| duHkha kisane kiyA hai ? svayaM AtmA ne, apanI hI bhUla se| - sthAnAMga (3/2) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 117 3. upacAropetatva - re, 'tU' ityAdi tuccha grAmya doSa evaM grAmINatA ke anya halke zabdAdi se rahita honaa| gaMbhIra zabdatA - meghagarjanA ke samAna gaMbhIra AvAja (vANI) va zabdatva kA honaa| anunAditva - anunAda arthAt pratidhvani yukta honA evaM zabdoM kA yathArtha yathocita spaSTa uccAraNa honaa| dakSiNatva - bhASA kA vakratA rahita sarala spaSTa honA evaM dAkSiNya bhASA kA upayoga krnaa| upanItarAgatva - vANI kA mAlakoza (pradhAna rAga), mAlava, kezikAdi grAma rAgoM se yukta honA jo zrotA kA tallIna banA de| 8. . mahArthatva - abhidheya artha meM mahAnatA gambhIratA evaM paripuSTatA kA honA, thor3e zabdoM meM adhika artha khnaa| avyAhatapaurvAparyatva - vacanoM meM pUrvApara virodha na honaa| jaise ahiMsA paramo dharma kahakara yajJArtha pazavaH sRSTAH aise vacana na khnaa| ziSTatva - silasilevAra pravacana karanA, abhimata siddhAMtoM kA kathana karanA va vaktA kI ziSTatA sUcita ho, aisA artha khnaa| 11. asandigdhatva - abhimata vastu kA isa prakAra spaSTatApUrvaka kathana karanA ki zrotA ke dila meM kiMcit mAtra bhI saMzaya na ho| apahRtAnyottaratva - vacanoM kA dUSaNa (doSa) rahita honA aura isalie zaMkA-samAdhAna kA maukA na Ane denaa| __hRdayagrAhitva - zrotAoM ko ekAgra, AkRSTa evaM Anandita kare, aise kaThina viSaya ko bhI sahaja rUpa se smjhaanaa| dezakAlAtyatItatva - bar3I vicakSaNatA se deza kAla ke anurUpa, anusAra evaM avasarocita vacana khnaa| tattvAnurUpatva - vivakSita vastu kA jo svarUpa (viSaya) ho usI ke anurUpa usakA sArthaka sambaddha vyAkhyAna krnaa| 16. aprakINaprasRtatva - prakRta vastu kA ucita vistAra krnaa| asambaddha artha na kahanA tathA sambaddha artha kA bhI ativistAra na krnaa| 17. anyonyapragRhItatva - pada aura vAkyoM kA vAkyAnusArI sApekSa honA evaM nissAra (sArahIna) pada na khnaa| jo samasta prANiyoM ko apanI AtmA ke samAna dekhatA hai, use pApakarma kA bandha nahIM hotA hai| - bRhatkalpabhASya (4586) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 27. 28. 29. 30. tIrthaMkara : eka anuzIlana 118 abhijAtatva pratipAdya viSaya kI bhUmikAnusAra viSaya aura vaktA kA honA jo vaktA kI kulInatA - zAlInatA darzAe / atisnigdha - madhuratva - amRta se bhI adhika, sneha evaM mAdhurya se paripUrNa vANI kA zrotA ke lie parama sukhakArI honA / amaramarmavedhitva - marmavedhI na ho arthAt kisI ke marma gupta rahasya ko prakAzita karane vAlI na ho / 31. 26. utpAditAvicchinnakutUhalatva - zrotAoM ke hRdaya meM vaktA viSayaka niraMtara kutUhala (Azcarya) bane rahanA / adbhutatva - adbhuta artharacanA vAlI honA evaM vacanoM kA azrutapUrva hone ke kAraNa zrotAoM meM harSarUpa vismaya bane rahanA / anativilambitatva - vilambarahita honA arthAt dhIre nahIM, teja nahIM kintu dhArApravAha upadeza denA / - arthadharmAbhyAsAnapetatva - dharmArtharUpa puruSArtha kI puSTi karane vAlI ho va mokSarUpa artha evaM zrutacAritrarUpa dharma se sambaddha honA / udAratva abhidheya artha kI gaMbhIratA honA va tucchatArahita udAratA se yukta honA / paranindAtmotkarSa viprayuktatva - dUsaroM kI nindA va AtmaprazaMsA se rahita honA / ve pApa kI niMdA karate haiM, pApI kI nahIM / zrotAoM dvArA zlAghanIya va prazaMsanIya honA kyoMki vacana uparyukta guNa - upagatazlAghatva se yukta hote haiM / anapanItatva - kAraka, kAla, vacana, liMga Adi vyAkaraNa ke viparyAsa rUpa doSoM kA na honA / - vibhrama-vikSepakili-kiMcitAdi - bhrAnti honA vibhrama hai, dila para na laganA vikSepa hai, roSabhaya-lobha honA kilikiMcita hai| prabhu kI vANI kA aisA koI prabhAva nahIM hotA / vicitratva - varNanIya vastuoM kI vividhatA hone ke kAraNa tathA vicitra artha vAlI se vANI meM vicitratA honA / Ahita vizeSatva - dUsare puruSoM kI apekSA vacanoM meM vizeSatA hone se zrotAoM ko viziSTa buddhi prApta honA / jo vyakti hitAhArI hai, mitAhArI hai aura alpAhArI hai, use kisI vaidya se cikitsA karavAne kI jarUrata nahIM hai, vaha svayaM hI svayaM kA vaidya hai, cikitsaka hai| opaniyukti (578) Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 119 sAkAratva - vastu svarUpa ko sAkAra rUpa meM prastuta karane vAlI ho tathA varNa-pada vAkya alaga-alaga hoN| sattvaparigRhItatva - bhASA kA sattvapradhAna, ojasvI va prabhAvazAlI honA jisase svayameva vaha sAhasayukta ho jAtI hai| aparikheditatva - sva para ke lie khedarahita honA evaM upadeza dete hue thakAvaTa kA anubhava na krnaa| 35. avyuccheditva - vivakSita artha kI samyak siddhi hone taka binA vyavadhAna ke usakA avicchinna arthabodhaka vyAkhyAna krnaa| . isa prakAra tIrthaMkara vANI 35 satyavacanAtizaya se yukta hote haiN| pahale sAta atizaya zabda kI apekSA se hai evaM zeSa atizaya artha kA apekSA se haiN| tIrthaMkaroM kI padaviyA~ . zAstroM meM vAsudeva prativAsudeva, kulakara ityAdi 23 padaviyA~ ginAI haiN| una teIsa padaviyoM meM se tIrthaMkara jyAdA se jyAdA nimna 6 padaviyA~ hI prApta kara sakate haiN| 1. samyak dRSTi - samyaktva darzana jise prApta hai| 2. mAMDalika rAjA - eka maMDala kA adhipati raajaa| 3. cakravartI - SaTkhaNDoM ko jItane vaalaa| 4. sAdhu - 27 mahAvratoM se yukta sahAyaka guru shrmnn| 5. kevalI - kevala jJAna-darzana se yukta crmshriirii| 6. tIrthaMkara - tIrtha kI saMsthApanA karane vaale| . ina chaha meM se samyagdRSTi sAdhu, kevalI evaM tIrthaMkara ye 4 to pratyeka tIrthaMkara ko prApta hotI haiN| spaSTatayA ve vAsudeva, prativAsudeva nahIM bana sakate kyoMki ve mokSagAmI nahIM hote| ve gaNadhara bhI nahIM bana sakate kyoMki ve kisI se dIkSA nahIM lete| ityAdi anya padaviyoM ke lie bhI smjhnaa| tIrthaMkaroM kI AtmA to terahaveM guNasthAnaka kI anumodanIya padavI para sthita hotI hai| zAstra kahate hai iMdiya-visaya-kasAe, parisaha veyaNAe uvsgge| e e ariNo haMtA, titthayarA yeNa vuccNti|| pA~coM indriyA~, pA~coM indriyoM ke 23 viSaya evaM 252 vikAra, 64 kaSAya, zArIrika, mAnasika evaM ubhaya rUpa trividha upasarga, pariSaha rUpI antaraMga zatruoM ko jisane mAra diyA, aisI padavI tIrthaMkara kI hI hotI hai| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 120 jijJAsA jaba tIrthaMkara vihAra karate haiM, to aSTa maMgala kI AkRtiyA~ unake Age calatI haiN| Aja bhI aSTa maMgala ke dvArA bhagavAna kI pUjA hotI hai| isake pIche kyA rahasya hai ? samAdhAna kucha AkRtiyA~ amaMgala hotI haiM, kucha maMgala hotI haiM evaM kucha koI bhI prabhAva nahIM chor3atIM / aSTa maMgala kI AkRtiyA~ maMgalakArI hotI hai| inake pIche kucha rahasya hotA hai| - - 1. zrIvatsa prabhu ke hRdaya meM rahI huI jIvamAtra ke prati karuNA evaM ananta - akSaya jJAnakoSa unakI chAtI para bAhara kI ora prakaTa hotA hai, jo vizuddha jJAna kA pratIka hai / 2. pUrNa kalaza zrIphala va anya uttama dravyoM se paripUrNa kalaza ke samAna tIrthaMkara bhI ananta guNoM se yukta apane kula va tInoM lokoM ke lie pUrNakalaza kI taraha maMgalakArI bane / - - - 3. bhadrAsana tIrthaMkara trilokAdhipati hote haiN| bhadra yAnI kalyANa / prabhu kA Atmika Adhipatya sabhI vighnoM ko TAlane meM sakSama hai| aisA bhadrAsana tIrthaMkara ke pAsa rahA huA maMgalakArI hotA hai| 4. svastika - svasti yAnI acchA, kalyANakArI, uttamottama / tIrthaMkara bhI sarvatra - sarvadA svasti karane vAle hote haiM, kalyANakoM para bhI sabhI kA kalyANa karane vAle hote haiN| svastika kI AkRti parama zubha mAnI gaI hai| 5. nandAvarta nau konoM vAlA vizeSa svastika hI naMdAvarta hai| navanidhAna, navalakSmI kA bhogopabhoga hone para bhI mokSarUpI sukha ko prApta karane kI preraNA de aisI naMdAvarta kI AkRti hai| 6. vardhamAna saMpuTa - tIrthaMkara paramAtmA sadaiva vRddhi ko prApta hote haiM, adhyAtma ke nae zikharoM ko prApta karate haiM, yaza kIrti kA bhI vardhana hotA hai| vardhamAna saMpuTa bhI aisI hI maMgala AkRti hai / 7. mInayugala - tiryaMca jIva bhI karmoM ke nAza ke lie tIrthaMkara ko pUjya mAnate haiN| matsya yugma bahuta hI mAMgalika mAnI gaI hai, jo nIroga aMga prApti kA saMdeza pratIka hai| 8. darpaNa AtmA ko nihArane ke lie tIrthaMkara ne tapa, dhyAna Adi duSkara kRtya kie| darpaNa mAMgalika dravya anya ko bhI prabhu AlaMbana se AtmanirIkSaNa kI preraNA detA hai| - Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkaroM ke vizeSaNa isa adhyayana meM hama carcA kareMge ki tIrthaMkaroM ko kina-kina vizeSaNoM se vibhUSita kiyA gayA hai| vizeSya to tIrthaMkara paramAtmA hI haiM, kintu ve itane guNavizAla hote haiM ki unake vizeSaNa anaMta hote haiN| tIrthaMkaroM ke janma kalyANaka para saudharmendra prabhu kI guNastuti 108 kAvyoM se karatA hai jinameM eka vizeSaNa zabda kA prayoga dUsarI bAra nahIM hotA hai| tIrthaMkara bhagavAn jo sabase sarvasAdhAraNa - sarvapracalita vizeSaNa tIrthaMkaroM ke lie upayoga karate haiM, vaha hai 'bhgvaan|' bhagavAna zabda kA artha kyA hai aura tIrthaMkara ko bhagavAna kI upAdhi kyoM dI jAtI hai? isake uttara meM zAstrakAra maharSi likhate haiM - bhagavA ti vacanaM seThaM bhagavA ti vacanamuttamaM / . gurugAravayutto so bhagavA tena vuccati // arthAt - jinake vacana uttamottama haiM evaM jo zIla Adi guNoM meM sarvazreSTha hai vaha bhagavAna hai| vipAka sUtra kI TIkA meM likhA hai bhAvitasIlo bhAvitacitto bhAvitapaLe ti bhgvaa| - arthAt - jisake zIla, citta aura prajJA bhAvita hai, vaha bhagavAna hai| 'bhagavAna' zabda bhaga se nirmita hai| jo 'bhaga' se yukta hai vo bhagavAna hai| 'bhaga' zabda kI vyAkhyA karate hue granthoM meM aneka artha die haiN| vizeSAvazyaka bhASya meM ullikhita hai issariyarUvasirijasadhammapayattA mayA bhgaabhikkhaa| te tesimasAmaNNA saMti jao teNa bhagavaMte / / arthAt - bhaga zabda ke chaha artha haiM- aizvarya, rUpa, zrI (lakSmI), yaza, dharma aura purussaarth| jo inase yukta haiM, ve bhagavAn haiN| lalita vistarA meM bhI 'bhaga' zabda ke 6 artha diye haiN| yogazAstra megha ke samAna dAnI bhI cAra prakAra ke hote haiM- kucha bolate haiM, dete nhiiN| kucha dete haiM; kintu kabhI bolate nhiiN| kucha bolate bhI hai aura kucha dete bhI hai| kucha na bolate haiM, na dete haiN| - sthAnAMga (4/4) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 122 TIkA meM bhaga zabda ke 14 artha diye haiM - sUrya, jJAna, mAhAtmya, yaza, vairAgya, mukti, rUpa, vIrya, prayatna, icchA, zrI, dharma, aizvarya, yoni| tIrthaMkara paramAtmA uparyukta sabhI paribhASAoM para khare utarate haiN| ata: ve bhagavAna kahalAne ke samyak adhikArI haiN| tIrthaMkara paramAtmA anaMta aizvarya ke dhAraka hote haiM, rUpa-lAvaNya ke poSaka hote haiN| lakSmI jinake caraNakamala meM nivAsa karatI hai| aise yaza ke dhAraka hote haiN| ve dharma evaM puruSArtha kI pratimUrti, pracAraka hote haiN| ataeva tIrthaMkara ko bhagavAna kahA gayA hai| bhagavAna zabda ke kucha paryAyavAcI nairukta bhI prApta hote haiN| 1. bhavAnta - bhava (saMsAra) kA anta karane vaale| 2. bhayAnta - bhaya (trAsa) kA nAza karane vaale| 3. bhadanta - bhada (kalyANa) evaM sukha se yukt| 4. bhajanta - siddhi ke mArga kI upAsanA karane vaale| 5. bhAnta/bhrAjanta - jJAna se dIptiyukta hone vaale| . 6. bhagnavAna - kaSAyoM ko bhagna (kSINa) karane vaale| isa prakAra tIrthaMkara, bhagavad-viSayaka aneka vizeSaNoM se abhihita kiye gaye haiN| sarvazreSTha upamAoM se upamita tIrthaMkara tIrthaMkara ko mukhyatayA cAra lokottara viziSTa arthadyotaka upamAoM se upamita kiyA gayA hai| aise vizeSaNoM se upamita kara AgamakAroM ne tIrthaMkara kI sarvazreSThatA siddha karane kA prazaMsanIya prayAsa kiyA hai| isa sambandha meM mahopAdhyAya zrI yazovijayajI ma. ne kahA hai - "mahAgopa mahAmAhaNa kahiye. niryAmaka saththavAha / upamA ehatI jehane chAje te jina namIe utsAha re bhavikA ! siddhacakrapada vaMdau, jema cirakAla naMdo re bhavikA // " ve cAra upamAe~ isa prakAra haiM1. mahAgopa - gopa arthAt gvaalaa| vizva meM sarvottama gvAlA arthAt 'mhaagop'| uttama gvAlA gau Adi pazuoM ko araNya meM surakSita rUpa se cArA carAtA hai unheM mArga meM calAtA hai, hiMsaka pazuoM se unakI sarvarUpa surakSA karatA hai evaM unake sthAna taka pahu~cAtA hai| isI jo jinavacana meM anurakta haiM tathA jinavacanoM kA bhAvapUrvaka AcaraNa karate haiM, ve nirmala aura asaMkliSTa hokara parIta saMsArI ho jAte haiM, alpa janma-maraNavAle ho jAte haiN| - uttarAdhyayana (36/260) Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 3. 4. tIrthaMkara : eka anuzIlana 123 prakAra tIrthaMkara paramAtmA saMsAra rUpI vana meM bhavyAtmAoM ko dharmarUpI bhojana karavAte haiM, vAstavika zAzvata sukha kA mArga batAkara janma-maraNAdi ke trAsa (bhaya) se bacAne vAle haiM, svasti (kalyANa) ke zivapura taka pahu~cAte haiM aura mithyAtva Adi zatruoM se saMrakSaNa karate haiN| isa Azaya se tIrthaMkara bhagavAna uttamottama gopa mahAgopa haiN| mahAmAhaNa mA haNa arthAt mata maaro| kisI bhI jIva ko prANoM se rahita na karo, aisA udghoSa tIrthaMkara hI karate haiN| sabhI jIvoM ko prANa priya haiM, ataH kisI bhI jIva kI hiMsA mata karo aisA upadeza dene vAle tIrthaMkara paramAtmA mahAmAhaNa hai| - mAha kA eka artha sAdhu bhI hotA hai| tIrthaMkara to trilokapUjya sarvazreSTha zramaNa - mAhaNa hote haiN| isa pariprekSya se bhI tIrthaMkaroM ko mahA-mAhaNa kI upamA dI gaI hai| mahAniryAmaka - niryAmaka arthAt sukAnI (kaptAna) sampUrNa jagat meM mahAn kaptAna (sukAnI) mhaaniryaamk| jisa prakAra sAmudrika kaptAna samudra se jahAja meM saphara karane vAle bandhuoM ko sukhapUrvaka icchita sthAna para bhI pahu~cAtA hai, usI prakAra paramAtmA sva-para kalyANa kI bhAvanA bhAte haiN| saMsAra rUpI samudra se pAra hone ke icchuka bandhu jaba dharmarUpI naukA meM sthAna le lete haiM, taba una sAdhakoM ko viSaya-vikAra Adi mahAmacchoM ke vighnoM se bacAkara tIrthaMkara unheM nirvighnatA pUrvaka mokSanagara meM pahu~cAne kA parama sAmarthya rakhate haiN| isIlie zreSTha niryAmaka arthAt mahAniryAmaka kI upamA se upamita haiN| mahAsArthavAha atyanta bhayajanaka araNya se hokara kisI nagara kI ora jAte samaya logoM kA pUrNa saMrakSaNa sArthavAha karatA hai| usI prakAra saMsAra va bhavacakra rUpI vana meM rAga-dveSarUpI luTeroM ke AkramaNa se tIrthaMkara paramAtmA bhavyAtmAoM kI pUrNa rakSA, pUrNa saMrakSaNa karate haiN| ve unheM bhava- bodhi kA jJAna dete haiM evaM saMsAravana pAra karane kA titikSA maMtra dete haiM jise mAnane vAlI bhavyAtmA zivapurI ke ratha para savAra ho jAtI hai| ataeva tIrthaMkara ko uttamottama zreSTha sArthavAha mahAsArthavAha kI upamA se abhihita kiyA hai| tIrthaMkara paramAtmA kI viziSTatA kA saMketa karate hue kahA hai ki agaNita anaginata sUryo kI raktAbha razmiyoM se adhika saumyatA jinake mukhamaMDala ko dedIpyamAna banAtI hai, jinake nayanoM rUpI gaMgA ke srotoM se sneha evaM maitrI kA nirjhara pravAhita hotA hai, jinakI vANI kA pratyeka zabda lauha cumbaka sadRza bahirAtma bhAva ko antarAtma bhAva kI ora khIMcatA hai, aise trilokajJa - trikAlajJa parama mukti ke parAmarzadAtA ke guNoM kA lekhana jIvana paryanta avirAma kiyA jAya to bhI prabhu guNaratna pUrNa nahIM hoNge| jJAna ke abhAva meM cAritra bhI nahIM hai| - vyavahAra bhASya (7/217) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 9 124 NamotthuNaM meM tIrthaMkaroM ke vizeSaNa svayaM kI AtmA ko parama pavitra banAne evaM bhASAvargaNA ke pudgaloM ko karmanirjarA meM sahAyaka banAne hetu stava, stuti uttama sAdhana haiN| tIrthaMkaroM kI vizeSatAoM ko puSpamAlA kI taraha sajokara 'namotthuNaM' kI stuti kI jAtI hai jo sarvaprathama zakrendra karatA hai| ____ arihaMtANaM bhagavaMtANaM - tIrthaMkara ko arihaMta evaM bhagavaMta (bhagavAna) ke vizeSaNa se ArAdhya banAyA hai| titthayarANaM - jisase saMsAra rUpI samudra pAra ho, aise zramaNa-zramaNI zrAvikA zrAvaka rUpI caturvidha saMgha kI racanA karane vAle tIrthaMkara nimnalikhita guNoM ke dhAraka hote haiN| AIgarANaM - kAlAzrayI zrutadharma evaM cAritradharma kI sarvaprathama prarUpaNA, Adi (zuruAta) karane vaale| sayaMsaMbuddhANaM - guru ke upadeza binA svayaM hI pratibodhita hokara, SaDdravyoM ke heya, jJeya evaM upAdeya kA svayaM svarUpa samajhakara bodha ko prApta hue (svayaM-sambuddha) purisuttamANaM - 1008 uttama lakSaNoM se yukta bAhyarUpakAMti aizvaryAdi evaM antaraMga guNAdi meM jagat ke samasta puruSoM meM sarvottama evaM zreSTha (purussottm)| purisasIhANaM - siMha ke samAna atyutkRSTa zaurya ke svAmI, vanacara rUpI sabhI jIvoM ko kSubdha karAte hue va pravartita mArga meM niDara svayaM pravRtta hue uttama puruuss| (puruSasiha) purisavarapuNDarIyANaM - puruSoM meM puNDarIka (kamala) ke smaan| jisa prakAra sahasrakamala kIcaDa se alipta rahatA huA rUpa va sugaMdha meM anupama hotA hai, usI prakAra tIrthaMkara kAmarUpI kIcar3a tathA bhoga rUpI pAnI se alipta raha mahAyaza va anaMta guNoM ke bhaMDArI haiN| purisavaragaMdhahatthINaM - puruSoM meM gandhahastI ke smaan| jaise gaMdhahastI senA meM zreSTha tathA astra zastra kI paravAha nahIM karatA hai, usI prakAra tIrthaMkara caturvidha saMgha ke nAyaka tathA upasargaparISaha kA zamana karate haiN| gaMdhahastI kI gaMdha se para kA saMkaTa dUra hotA hai, vaise hI tIrthaMkaroM kA vicaraNa sarvasaMkaTa dUra karane vAlA hotA hai| loguttamANaM - lokottm| bAhya tathA AMtarika vibhUtiyoM se yukta tIrthaMkara paramAtmA tInoM lokoM meM sarvottama haiN| loganAhANaM - loknaath| bhavya jIvoM ke yogakSema karAne vAle arthAt samakitAdi prApta karAne vAle tIrthaMkara loka ke nAtha (svAmI) haiN| jo vyakti cAritra-guNa se rahita hai, vaha bahuta se zAstra par3ha lene para bhI saMsAra-samudra meM DUba jAtA - Avazyakaniyukti (97) Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 125 logahiyANaM - lokhitkrtaa| savi jIva karU~ zAsana rasI, aisI hitakArI bhAvanA ke upadeza tathA pravRtti se tIrthaMkara hI samasta loka ke hitakartA haiN| logapaIvANaM - lokprdiip| ajJAnAMdhakAra kA nAza karane vAle tIrthaMkara loka meM dIpaka ke samAna haiN| ___ logapajjoyagarANaM - lokprkaashk| kalyANakoM para dravya udyota ho evaM kevalajJAna prApta kara jJAna kA prakAza kiyA ho, aise tIrthaMkara paramAtmA hI sarvaprakAzaka sacce sUrya haiN| abhayadayANaM - abhydaataa| jagat ke samasta prANiyoM ko 7 prakAra ke bhaya se mukta karane vAle tIrthaMkara abhayadAna ke dAtA haiN| ___ cakkhudayANaM - ckssudaataa| jJAnAvaraNIya karmarUpa paTTI kA anAvaraNa karane vAle tIrthaMkara zrutajJAnarUpa cakSu ke dAtA hai| maggadayANaM - maargdaataa| saMsArarUpI aTavI meM rAgadveSarUpI coroM se bacAkara ratnatrayarUpa, mokSamArga ke pradarzaka tIrthaMkara hote haiN| saraNadayANaM - shrnndaataa| cAroM gatiyoM ke duHkhoM se mukti pAne vAle prANiyoM ko tIrthaMkara jJAnarUpa subhaTa kI zaraNa dete haiN| bohidayANaM - bodhidAtA, anAdikAla se mithyAtva roga se pIr3ita bhavyoM ko samyaktva rUpa auSadhi dene vAle tIrthaMkara bodhidAtA haiN| dhammadayANaM - dhrmdaataa| patita hote hue vyakti kI AtmA ko dezavirati va sarvavirati rUpa dharma se utthAna karane vAle tIrthaMkara dharmapradAtA haiN| ___dhammadesayANaM - dhrmopdeshk| syAdvAdamaya nirupama evaM yathAtathya dharma ke svarUpa kA upadeza tIrthaMkara dete haiN| dhammanAyagANaM - dhrmnaayk| caturvidha saMgha ke saMsthApaka, pravartaka va rakSaka hone se tIrthaMkara dharmanAyaka haiN| ' dhammasArahINaM - dhrmsaarthii| dharmarUpI ratha para ArUr3ha hokara cAroM tIthoM ko nirvighna mokSa pahu~cAne vAle tIrthaMkara dharmaratha ke sArathI haiN| dhammavaracAuraMta - cakkavaTTINaM dhrmckrvrtii| cAra gati kA aMta karane vAle tIrthaMkara dharmacakra ke dhAraka hone se dharmacakravartI haiN| zAstra kA sAmAnya adhyayana bhI saccaritra sAdhaka ke lie prakAzadAyaka hotA hai| jisake cakSu khule haiM, use eka dIpaka bhI apekSita prakAza de detA hai| - Avazyakaniyukti (99) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 126 appaDihaya - varanANa-daMsaNadharANaM - anAzavAna kevalajJAna evaM kevaladarzana ke dhaark| viadR chaumANaM - ghamasthAvasthA se jo mukta haiN| jiNANaM jAvayANaM - tIrthaMkara svayaM jina (rAga-dveSa zatruoM ke vijetA) haiM aura dUsaroM ko bhI jina banane kA mArga dene vAle jJApaka haiN| tinnANaM tArayANaM - svayaM tire auroM ko taare| buddhANaM bohayANaM - svayaM buddha evaM dUsaroM ko bodha dene vaale| / muttANaM moagANaM - svayaM mukta haiM evaM dUsaroM ko mukti dilAne vaale| savvannRNaM savvadarisINaM - srvjny-srvdrshii| saudharmendra ukta vizeSaNoM se tIrthaMkara paramAtmA kI stava-stuti karatA hai| Aja bhI uparilikhita vizeSaNa yukta namotthuNaM bolakara tIrthaMkara paramAtmA ke guNoM kA smaraNa kiyA jAtA hai jo mokSamArga kA bIja hai| logassa meM tIna mahAvizeSaNa logassa sUtra (aparanAma caturvizaMtistava) bhaktivAda kA eka ananya udAharaNa hai| caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti evaM guNotkIrtana se logassa apUrva sUtra bana cukA hai| isake andara tIrthaMkara ko tIna mahAvizeSaNoM se abhihita kiyA gayA hai| ye vizeSaNa mahAn isalie haiM kyoMki racayitA kI mAnasikatA evaM kalpanA hamAre vaicArika dRSTikoNa se kahIM Age hai| isake racayitA ne tIrthaMkaroM kI jyeSThatA prakRti kI tIna vastuoM se kI hai| jo svayaM meM hI viziSTatama unase siddha kI hai| yathA- ' 1. caMdesu nimmalayarA - candramA se bhI adhika nirml| candramA kI kalAoM ko zItalatA evaM nirmalatA kA pratIka mAnA gayA hai| tIrthaMkara bhI nirmalatA evaM saumyatA kI pratimUrti kahe jAte haiN| kintu tIrthaMkaroM ko yahA~ candra se bhI vizeSa nirmala kahA gayA hai| kAraNa- candramA pUrNa dhavala nahIM hotA, usameM kucha kalaMka dikhAI detA hai, parantu tIrthaMkara to sabhI doSoM se rahita hote haiN| unameM cAra ghanaghAti rUpa karma kalaMka nahIM hotA hai| isIlie tIrthaMkara candramAoM se bhI adhika nirmala hai| Aiccesu ahiya payAsayarA - sUryoM se bhI adhika prkaashmaan| sUrya apanI UrjA ke dvArA sarvataH prakAza kA srota hai|usii prakAra, tIrthaMkara bhI dravya udyota (prakAzamaya) evaM bhAvaudyota (jJAnamaya) ke kartA mAne jAte haiM, lekina yahA~ tIrthaMkaroM ko sUrya se bhI vizeSa prakAzaka yadi jJAna aura tadanusAra AcaraNa nahIM hai to usa sAdhaka kI dIkSA sArthaka nahIM hai| - vyavahArabhASya (7/215) Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 127 kahA gayA hai| kAraNa - sUrya to sImita kSetra ko prakAzita karatA hai kintu tIrthaMkara apane kevalajJAna ke dvArA samasta dravyoM, kSetroM, kAloM va bhAvoM ko prakAzita karate haiN| ataeva tIrthaMkaroM ko sUryoM se bhI adhika prakAza karane vAlA kahA gayA hai| sAgaravaragaMbhIrA - zreSTha sAgara arthAt svayaMbhUramaNa samudra se bhI adhika gmbhiir| svayaMbhUramaNa samudra kI gaMbhIratA sarvavidita hI hai| tIrthaMkara bhI jJAna, dhyAna evaM sAdhanA se yukta hone ke kAraNa gambhIra hote haiN| kintu yahA~ tIrthaMkaroM ko svayaMbhUramaNa se bhI gaMbhIra mAnA gayA hai| kAraNa-samudra kI gaharAI eka bindu para Akara samApta ho jAtI hai evaM tUphAna Adi ApadAoM meM mahAsamudra bhI gambhIra nahIM raha pAtA lekina tIrthaMkaroM ke gAMbhIrya kA koI Adi anta nahIM hai| pratyeka paristhiti meM ve gaMbhIra rahate haiN| isIlie tIrthaMkara zreSTha samudra se bhI adhika gaMbhIra haiN| jijJAsA - tIrthaMkara paramAtmA isa vizva kI sarvotkRSTa vibhUti haiM to ve tIrtha ko namaskAra kyoM karate haiM? ___samAdhAna - tIrthaMkara paramAtmA samavasaraNa meM dezanA dene se pUrva hamezA 'Namo titthassa' kahakara sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA rUpa catarvidha saMgha ko vandana karate haiN| isake aneka kAraNa haiN| tIrthaMkara bhagavanta bhI pUrvajanmoM meM isa tIrtha ke aMga rhe| sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA rUpa kisI na kisI pada meM rahakara dharmArAdhanA kara hI ve tIrthaMkara bana ske| isalie tIrtha kA RNa ananta hai| Namo' zabda vinaya kA sUcaka hai| prabhu kisI vyaktivAcaka saMjJA ko vaMdana nahIM karate balki guNavAcaka, guNanidhAna tAraka tIrtha ko vaMdana karate haiN| yaha unakA lokottara vinaya hai| tIrthaMkara ke abhAva meM tIrtha hI patha-pradarzaka hotA hai| Aja bhI jaba eka AcArya apane ziSya ko AcArya padavI detA hai to ve svayaM apane pATa se nIce utarakara nUtana AcArya ko vaMdana karate haiN| yaha bhaviSyonmukhI AcAra hai ki guru dvArA vandanIya yaha AcArya saMgha dvArA bhI vaise hI Adara aura sammAna kA pAtra hogA jaise ki guru the| usI prakAra kA mahattva samajhakara bhI tIrthaMkara tIrtha ko namana karate haiN| jaba taka bur3hApA nahIM satAtA, jaba taka vyAdhiyA~ nahIM bar3hatI aura jaba taka indriyA~ kSINa nahIM ho jAtI, taba taka dharma kA AcaraNa kara lenA caahie| - dazavaikAlika (8/36) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 128 jijJAsA - tIrthaMkaroM ko 'purisasihANaM' Adi kahA hai| kyA yahA~ puruSa kA artha AdamI se hai ? puruSa saMbaMdhI 4 vizeSaNa kaba mAnya hote haiM ? samAdhAna - "lalita vistarA' nAmaka mahAgrantha meM kahA gayA hai ki "puri zayanAt puruSAH " arthAtpuru meM zayana karane vAlA, zarIra meM rahane vAlA puruSa hai / ata: saMdarbha meM puruSa kA artha AdamI nahIM, balki jIvamAtra hai| cAra meM se puruSottamapana pahale se hotA hai / puruSasiMhapana va puruSagaMdhahastipana madhya meM hotA hai va puruSapuNDarIkapana jIvana ke anta meM siddhAvasthA meM hotA hai| jijJAsA tIrthaMkaroM ko kisa prakAra kI upamAe~ dI jAtI haiN| samAdhAna 'upamA' bhI vyAkaraNa kA viziSTa aMga hai jisameM vyakti ke parama guNa tulanA ke dvArA darzAe jAte haiN| kalpasUtra meM tIrthaMkaroM ko nimnalikhita upamAoM se upamita / vibhUSita kiyA gayA hai| 1. kAMsyapAtra kI taraha nirlepa 2. zaMkha kI taraha niraMjana - rAgarahita 3. AkAza kI bhA~ti AlaMbana rahita 4. pavana kI bhA~ti apratibaddha 5. zaradaRtu ke jala ke samAna nirmala 6. kamalapatra ke samAna bhoga se nirlipta 7. gaiDe ke sadRza ekAkI 8. kacchapa sadRza jitendriya 9. pakSI kI taraha aniyata vihArI - . 10. zreSTha hAthI ke samAna zUra 11. sumeru kI taraha pariSahazamanakartA 12. svarNa kI taraha kAntimAna 13. pRthvI ke samAna sahiSNu 14. agni kI bhAMti jAjvalyamAna 15. vRSabha ke samAna parAkramI 16. bhAraNDa pakSI kI taraha apramata 17. jIva kI taraha apratihata gatidhArI, ityAdi / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvANa (mokSagamana) kalyANaka jaba tIrthaMkara paramAtmA samasta karmoM kA nAza kara dete haiM, taba ve parama pada-mokSa kI ora ArUDha hote haiN| unake zarIra kA tyAga kara unakI AtmA siddhazilA kI ora agrasara hotI hai| sampUrNa karmoM kI nirjarA se AtmA paramAtmA bana jAtI hai, use nirvANa kahA gayA hai| uttarAdhyayana sUtra kI TIkA meM kahA gayA hai- "nirvAnti-karmAnalavidhyApanAcchItIbhavantyasmin jantava iti nirvANam / " jahA~ karmarUpI agni ke bujha jAne se jIva zItala / zAMta hote haiM evaM AtmA zAzvata sukha ko prApta kara letI hai, vaha nirvANa hai| mokSa, nirvANa, parinirvANa, siddhi ityAdi zabda samAnArthaka haiN| aSTa karmoM kA nAza hote hI tIrthaMkara sadA-sadA ke lie saMsAra ko tyAga dete haiN| unakI AtmA meM nimna 8 guNa upasthita ho jAte haiN| 1. ananta jJAna ( jJAnAvaraNIya karma ke kSaya se ) 2. ananta darzana ( darzanAvaraNIya karma ke kSaya se ) 3. avyAbAdha sukha ( vedanIya karma ke kSaya se ) 4. kSAyika samakita evaM ananta cAritra ( mohanIya karma ke kSaya se ) 5. akSayasthiti (AyuSya karma ke kSaya se) 6. arUpIpana ( nAma karma ke kSaya se) 7. agurulaghutva ( gotra karma ke kSaya se) 8. ananta zakti ( aMtarAya karma ke kSaya se ) jJAnAvaraNIya Adi pratyeka karma kI prakRtiyoM ko bhinna-bhinna ginane se tIrthaMkara siddha ke 31 guNa bhI hote haiN| 'abhayadAna' saba dAnoM meM zreSTha hai| praznavyAkaraNa (2/4) Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 130 tIrthaMkara ke mokSa jAte hI avyavahAra rAzi (nigoda) meM bhaTakatI eka anya bhavyAtmA vyavahAra rAzi meM AtI hai| tIrthaMkara jagat meM bhAva udyota karate haiN| indrAdi kRta nirvANa kriyA jaba tIrthaMkara bhagavAna kA nirvANa samaya nikaTa AtA hai, to ve terahaveM-sayogIkevalI guNasthAnaka ko chor3akara caudahaveM ayogIkevalI guNasthAnaka meM Thaharakara eka samaya mAtra meM hI mokSa meM cale jAte haiN| kaI bAra unake sAtha samaya ke usI yoga meM aneka gaNadhara, aNagAra unake sAtha hI mokSa cale jAte haiN| tIrthaMkara kA nirvANa hote hI devarAja zakra kA Asana calita hotA hai| vaha avadhijJAna kA prayoga kara socatA hai ki amuka tIrthaMkara ne parinirvANa prApta kara liyA hai| ataH atIta vartamAna, anAgata zakrendroM kA yaha jItAcAra hai ki ve nirvANa kriyA saMpanna kara mahotsava mnaaeN| ata maiM bhI tIrthaMkara bhagavAn kA parinirvANa mahotsava Ayojita karane jaauuN| yoM socakara devendra sAmAnika trAyastriMzaka, AtmarakSaka Adi saMpUrNa deva-parivAra ke sAtha prabhu ke nirvANa sthala para pahu~catA hai| jahA~ tIrthaMkara kA zarIra hotA hai, vaha vahA~ jAtA hai evaM Anandarahita, azrupUrNa netroM se AdakSiNApradakSiNA karatA hai| tadanantara - sabhI indra svaparivAra sahita pahu~ca jAte haiN| saudharmendra kI AjJA se bhavanapati, vANavyaMtara evaM jyotiSka deva nandanavana se snigdha uttama gozIrSa candana-kASTha lAte haiM evaM tIna citAoM kI racanA karate haiM- tIrthaMkara ke lie, gaNadharoM ke lie evaM bAkI aNagAroM ke lie| phira Abhiyaugika devagaNaM kSIrodaka samudra se kSIrodaka lAte haiN| phira saudharmendra 1. tIrthaMkara ke zarIra ko kSIrodaka se snAna karAtA hai| 2. sarasa, uttama gozIrSa candana se anulipta karate haiN| 3. haMsa sadRza zveta devadUSya vastra pahanAte haiN| 4. saba prakAra ke AbhUSaNoM se, alaMkAroM se vibhUSita karate haiN| tatpazcAt zakrendra kI AjJAnusAra bhavanapati, vaimAnika Adi deva, mRga, vRSabha, turaMga, vanalatA ityAdi citroM se aMkita tIna zivikAoM kI vikurvaNA (nirmANa) karate haiM- tIrthaMkara ke lie, gaNadharoM ke lie, anya aNagAroM ke lie| udAsa evaM khinna saudharmendra tIrthaMkara ke deha ko citA para rakhate haiN| anya deva gaNadhara evaM sAdhuoM ke zarIra zivikA para ArUr3ha karake citA para rakhate haiN| kaI kucha putra guNoM kI dRSTi se apane pitA se bar3hakara hote haiN| kucha pitA ke samAna hote haiM aura kucha pitA se hiin| kucha putra vaMza kA sarvanAza karane vAle-kulAMgAra hote haiN| - sthAnAMga (4/1) Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 131 deva puSpa barasAte haiM, kaI rudana karate haiN| tIrthaMkara kI ziSya saMpadA bhI udAsa hotI hai| phira indra kI AjJA se agnikumAra deva citAoM meM azrupUrita netroM se agnikAya kI vikurvaNA karate haiM arthAt agni kI ciMgArI chor3ate haiN| vAyukumAra deva zokAnvita mana se vAyukAya kI vikurvaNA karate haiM arthAt usa agni ko prajvalita karate haiM evaM deha ko sthApita karate hai| bhavanapati tathA vaimAnika deva vimanaska mana se citAoM meM parimANamaya agara, turuSka, kapUra ghI evaM zahada DAlate haiN| . vAyukumAra deva (agni saMskAra pUrNa hone para) citAoM ko kSIrodaka se nirvApita karate haiM arthAt varSA karAte haiN| tadanantara, zakrendra tIrthakara ke Upara kI dAhinI dAr3ha letA hai| camarendra nIce kI dAhinI dAr3ha * letA hai| IzAnendra Upara kI bAyA dAr3ha letA hai evaM vairocanendra balI nIce kI bAyI dAr3ha letA hai| anya deva bhI ratnakaraMDaka (vajramaya samudgaka) meM rakhakara pUjana hetu asthiyA~ (haDDiyA~) lete haiN| jJAtAdharmakathAMga kI vRtti meM likhA hai ki devatAgaNa sudharma sabhA (devaloka) ke caitya stambha meM laTakate ratnajar3ita DabbiyoM meM dAr3hAoM meM padharAte haiM evaM nirantara ArAdhanA karate haiM tathA paramAtmA kI AzAtanA na ho, isa hetu se vahA~ kAma-krIr3A bhI nahIM krte| usI sthAna para tIna ratnamaya vizAla stUpoM kA nirmANa hotA hai- tIrthaMkara kI citA para, gaNadharoM kI citA para, anya aNagAroM kI citA pr| gaNadhara bhagavantoM ke lie dakSiNa dizA meM trikoNI (tribhujAkAra) citA aura sAdhu bhagavanta hetu pazcima dizA meM caukhunI (vargAkAra) citA kA nirmANa devatA karate haiN| unakI kriyA sAmAnya devatAgaNa karate haiN| yaha dhyeya honA cAhie ki mahAvIra svAmI kA nirvANa ekAkI huA, to sarvatra eka stUpa, citA pAlakI Adi samajhanI caahie| isa prakAra kriyA sampanna karake indrAdi deva nandIzvara dvIpa para jAkara aSTadivasIya parinirvANa mahotsava manAte haiN| tIrthaMkara RSabhadeva ke nirvANa kI mAnavIya dena ___ vartamAna avasarpiNI kAla ke RSabhadeva jI prathama tIrthaMkara the| jIvita-avasthA meM unhoMne mAnavajAti ko puruSoM kI 72 evaM striyoM kI 64 kalAoM kA parijJAna kraayaa| unake nirvANa ke bAda bhI mAnavajAti ko unake nimitta amUlya dena milii| jisako bhalI prakAra tairanA nahIM AtA jaise vaha svayaM DUbatA hai aura sAtha meM apane sAthiyoM ko bhI le DUbatA hai usI prakAra ulaTe mArga para calatA huA eka vyakti bhI kaI ko le DUbatA hai| - gacchAcAra-prakIrNaka (30) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 132 triSaSTizalAkApuruSacaritra meM hemacandrAcAryajI ne likhA hai ki aSTApada parvata ke rakSaka devatAoM ne RSabhadeva jI ke antima samaya ko jAnakara unake jyeSTha putra bharata cakravartI ko sUcanA pradAna kii| jaba taka bharata aSTApada para pahu~ce, RSabhadeva jI zarIra kA tyAga kara paramAtma-pada ko pA cuke the| prabhu ke nirvANa ko jAnakara samrAT bharata zoka se mUrcchita hokara bhUmi para gira pdd'e| usa samaya ke loga rudana (rone) kI pravRtti se anajAna the kintu zokAnvita hone para A~sU nikalanA sahaja bhAva hai| samrATa bharata kI mUrcchita sthiti dekha indra cintita ho ge| unhoMne tIvra svara se kahA- "SaTkhaMDAdhipati bharata! rudana kro| he bhrt| rudana kro|" bharata cakravartI kI mUrchA dUra huI evaM unake netrakamaloM se azrudhArA phUTa pdd'ii| jaba A~suoM ke prabala pravAha meM zoka baha gayA, taba indra ne prabhu kI zArIrika antima kriyA karane kA Adeza diyaa| deha kA dAha-saMskAra huaa| usI divasa se mAnavoM meM agni-saMskAra kI kriyA prArambha huI evaM rudana kI pravRtti bhI usI dina se zurU huii| tIrthaMkara mahAvIra ke nirvANa kI mAnavIya dena jaba bhagavAna mahAvIra ke parinirvANa kA kSaNa nikaTa AyA, to zakrendra kA Asana prakampita huaa| usane prabhu se namra nivedana kiyA- "bhate ! Apake garbha, dIkSA, janma evaM kevalajJAna meM hastasettarA nakSatra thaa| isa samaya usameM bhasmagraha saMkrAMta hone vAlA hai| vaha graha Apake janma nakSatra meM Akara do hajAra varSoM taka Apake jinazAsana ke prabhAva meM avarodhaka hogaa| etadartha jaba taka vaha Apake janma nakSatra meM saMkramaNa kara rahA hai, Apa apanA AyuSya bala sthita rkheN|" prabhu ne vinayapUrvaka kahA- "zakra ! AyuSya kabhI bar3hAyA nahIM jA sktaa| aisA na kabhI huA hai, na kabhI hogaa| duSamA kAla ke prabhAva se jinazAsana meM jo bAdhA hotI hai, vaha to hogI hii|" tatpazcAt prabhu ne 16 prahara arthAt 48 ghaMToM kI antima dezanA dii| usa dezanA meM 55 adhyayana puNyaphalavipAka ke tathA 55 adhyayana pApaphala vipAka ke khe| chattIsa adhyayana apRSTavyAkaraNa ke kahe evaM saiMtIsavA~' 'pradhAna' adhyayana kahate-kahate prabhu kA nirvANa ho gyaa| ___jisa rAtri ko bhagavAn kA parinirvANa huA, usa rAtri ko 9 malla, 9 licchavI rAjA pauSadha vrata meM the| unhoMne kahA- Aja saMsAra se bhAva udyota uTha gayA hai, ataH hama dravya udyota kreNge| jIva apane hI karmoM ke kAraNa naraka yAvat devayoni meM utpanna hote haiN| - antakRdazAMga (6/15/18) Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 133 mAnavoM ne aMdhakAra miTAne hetu dIpaka jlaae| isa prakAra dIpamAlikA divAlI athavA dIpAvalI kA punIta parva prAraMbha huA / nirvANe svAmini jJAnadIpake dravyadIpakAn / tadAprabhRti loke'pi parvadIpotsavAbhidham // tIrthaMkaroM kA zAsana nirvANa ke pazcAt tIrthaMkaroM kA zAsana niyamita rUpa se calatA hai| unakI AjJA ke anurUpa calane vAle sAdhu-sAdhvI bhagavanta unakI zAsana - paramparA kA vahana karate haiN| kahA gayA hai- 'titthayara samo sUri" arthAtAcArya bhagavanta tIrthaMkaroM ke samAna hote haiN| sampUrNa caturvidha saMgha meM tIrthaMkara pada prApta karane kI yogyatA hotI hai, isIlie aise tAraka tIrtha ko paccIsaveM tIrthaMkara kI upamA dI gaI hai| tIrthaMkara ke abhAva meM unake parinirvANa ke pazcAt caturvidha saMgha hI unakI paramparA saMbhAlatA hai| tIrthaMkaroM kA zAsana kabhI viccheda nahIM hotA / kintu vartamAna avasarpiNI meM yaha eka Azcarya huA arthAt suvidhinAtha jI se lekara dharmanAtha jI taka, jinazAsana kA abhAva rahA evaM asaMyati kI pUjA huI jo eka accherA (Azcarya) hai| do prakAra kI mokSa maryAdA pratyeka tIrthaMkara ke do prakAra kI antakRta bhUmi yAnI muktimArga kI maryAdA hotI hai| bhava arthAt saMsAra / isakA anta karane kI bhUmikA athavA karmoM kA anta karane kI maryAdA antakRta bhUmi hai| aisI mokSamaryAdA do prakAra kI hai 1. yugAntakRta bhUmi - yuga yAnI kAlamAna vizeSa / anukrama se guru, ziSya - praziSyAdirUpa bhavyAtmAoM ke anusAra kAlamAna jAnanA / tIrthaMkara se lekara unakI kitanI pATa taka ke kAla taka jIvoM ne karma khapAe, yaha yugAntakRta bhUmi hai| 2. paryAyAntakRta bhUmi- tIrthaMkaroM ke kevalajJAna hone ke kitane samaya bAda koI vyakti mokSa gayA yaha paryAyAntakRta bhUmi hai| arthAt unake kitanA kevalI paryAya hone para kisI jIva ke karmoM kA anta huA yA vo mokSa gayA / he suvihita ! yadi tU ghora bhavasamudra ke pAra taTa para jAnA cAhatA hai, to zIghra hI tapa-saMyama rUpI naukA ko grahaNa kara / maraNa- samAdhi (202) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA - siddhAvasthA meM tIrthaMkara 'zailezI' avasthA meM hote haiM / yahA~ para 'zailezI' kA kyA artha hai ? samAdhAna zaileza (zaila + Iza ) yAnI parvatoM kA rAjA arthAt sabase bar3A ru prvt| isake bhA~ti AtmA kI atyaMta sthira avasthA banAnA zailezI avasthA hai| jaba taka bhI sUkSma mana-vacana-kAya yoga pravRttiyA~ vidyamAna haiM, taba taka Atmadravya asthira hotA hai| nirvANa hone para karmoM se sabhI yogoM se mukta hone para sabhI Atmapradeza ho jAte haiN| yaha hai zailezI avasthA / jijJAsA tIrthaMkaroM kA nirvANa hone para caturvidha saMgha evaM paramparA kA vahana kauna karate haiM ? - tIrthaMkara : eka anuzIlana 88134 samAdhAna tIrthaMkaroM ke mokSagamana ke pazcAt unakI paramparA kA vahana unake pradhAna chadmastha ziSya karate haiM / kevalajJAnI ziSya paramparA kA vahana nahIM kara sakatA kyoMki vaha kahegA, "maiM aisA kaha rahA hU~" yA "mujhe jJAna meM aisA dikhA hai" jabaki chadmastha ziSya kahegA ki "hamAre guru mahAvIra ne kahA" yA "hamAre zAsananAyaka mahAvIra ne apane jJAna meM aisA dekhA / " ata tIrthakara kI zrutaparamparA ko avicchinna rUpa chadmastha ziSya hI de sakate haiN| isI kAraNa tIrthaMkara mahAvIra ke nirvANa ke bAda indrabhUti gautama (jo usI rAta kevalajJAnI bane) ko unakA paTTadhara nahIM banAyA evaM sudharmA svAmI ko hI saMghanAyaka banAyA kyoMki ve antima chadmastha gaNadhara the / - - samAdhAna jijJAsA kyA tIrthaMkara manoyoga va kAyayoga kA pUrNa nirodha karate haiM ? sarvajJa hone se ve sarvavastu kA pratyakSa nirIkSaNa karate haiM ataH cintana va vicAra kI AvazyakatA nahIM hotI tathA mana kA upayoga bhI nahIM karate, kintu kabhI anuttaravimAnavAsI deva svarga meM sthita rahakara hI tattva ciMtana kI jijJAsA hone se prabhu se prazna pUchate haiM, usa samaya unheM manoyoga kA upayoga karanA par3atA hai| jisa samaya kAya yoga kA nirodha kiyA jAtA hai, usa samaya saMpUrNa zarIra meM vyApta Atmapradeza deha ke tRtIya bhAga ko chor3a 2/3 bhAga meM vyApta rahate haiM va zeSa AtmapradezoM se rahita ho jAtA hai va ve 'vyucchinnakriyA apratipAtI' nAmaka caturtha parama zukladhyAna ko prApta karate haiN| - Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara evaM anya AtmAoM meM antara tIrthaMkaroM ne upadeza diyA hai ki nizcaya naya kI dRSTi se sabhI prANiyoM kI AtmA samAna hai| kintu Atma-bhAva, bAhya vibhUtiyoM kI apekSA se tIrthaMkara evaM anya AtmAoM meM kiMcit maulika bheda hotA hai| smaraNa rahe, yaha bheda mAtra kevalI-avasthA taka hI sImita rahatA hai kyoMki eka bAra jo koI AtmA mokSa pada ko prApta kara jAtI hai, taba siddhazilA meM virAjita anaMta AtmAoM meM koI antara draSTavya nahIM hotaa| tIrthaMkara evaM kulakara - jaba kalpavRkSa naSTa ho rahe hote haiM evaM yugalikoM meM kalaha bar3ha jAte haiM, taba ve sarvasammati se kuloM kA vibhAjana karake 'kulakara' banAte haiM jo nyAya (daNDa) vyavasthA kA kartA hotA hai| kulakaroM kI utpatti sadaiva tRtIya Are meM hotI hai evaM tIrthaMkara (jo tIrtha ke kartA hote haiM) kI utpatti tRtIya va caturtha Are meM hotI hai kyoMki antima kulakara se hI prathama tIrthaMkara utpanna hotA hai| kulakara kabhI cAritra grahaNa nahIM kara sakate kyoMki unake kAla meM koI caturvidha saMgha nahIM hotaa| ataH ve vinaya bhAva ke kAraNa devaloka meM hI jAte haiN| tIrthaMkara-zAsana ke abhAva meM ve usa bhava meM mokSarUpI Alambana para Arohita nahIM ho paate| tIrthaMkara evaM cakravartI cakravartI SaTkhaMDa ke adhipati (svAmI) hote haiM jabaki tIrthaMkara to saMpUrNa jagat ke svAmI hote haiN| zAMtinAtha jI, kuMthunAtha jI evaM aranAtha jI isa avasarpiNI kAla ke vo tIrthaMkara haiM jo gRhasthapane meM cakravartI bhI the| cakravartI nAmakarma se vyakti cakraratna kA dhAraka bana cakravartI pada pAtA hai| aisA zAzvata tathya hai ki tIrthaMkara sadaiva mokSa jAte haiN| cakravartI agara dIkSA grahaNa kare to mokSa athavA devaloka meM jAtA hai| anyathA vo narakagAmI banatA hai| cakravartI rAjA jaba tIrthaMkara ke zAsana meM dIkSA lekara kevalajJAnI banate haiM to ve bhI sAmAnya kevalI kahe jAte haiN| jo karttavya kala karanA hai, vaha Aja hI kara lenA zreyaskara hai| mRtyu atyanta nirdaya hai, patA nahIM, yaha kaba A jaae| - bRhatkalpabhASya (4674) Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 136 tIrthaMkara evaM sAmAnya kevalI koI bhI bhavyAtmA jaba kevalajJAna prApta kara letI hai, taba use kevalI kahate haiN| yU~ to sabhI kevalajJAnI kA kevalajJAna samAna hotA hai evaM unakI AtmadazA bhI samAna hotI hai kintu nimitta, vibhUtiyoM evaM anya apekSAoM se do prakAra ke kevalI kahe haiM1. tIrthaMkara kevalI - jaisA ki hama paDhate Ae haiM, tIrthaMkara anekAneka atizayoM se yukta hote haiN| ve svayaM saMbuddha hote haiM arthAt ve na hI kisI ke pratibodha se evaM na hI kisI nimitta se pratibodhita hote haiN| ve samavasaraNa meM dezanA dekara caturvidha saMgha kI racanA karate haiM jisase unake nAma kA zAsana calatA hai| sAmAnya kevalI - cakravartI baladeva, gaNadhara, sAdhu ityAdi koI bhI anya AtmA, jaba kevalajJAna-kevaladarzana pA letI hai, unheM zAstrIya bhASA meM sAmAnya kevalI kahA gayA hai| ye AtmAe~ kSAyika bhAva prApta kara athavA saMyoga aMtakRta se kevalI banatI haiN| cAritra grahaNa kie binA (bhAva athavA dravya) kevalajJAnI nahIM bana skte| ye AtmAe~ do prakAra se dIkSA grahaNa karatI haiN| 1. pratyeka buddha - jo bhavya jIva kisI nimitta ko pAkara vairAgya pAte haiM, ve pratyeka buddha haiN| cAra pratyeka buddha ati-prasiddha haiM 1. nami , 2. karakaMDu, 3. dazArNabhadra, 4. nagAti tIrthaMkara pArzvanAtha ke zAsanakAla ke 15 pratyeka buddha nimna haiM 1. gohAvatI putra-taruNa 2. dagamAla 3. rAmaputra 4. harigiri 5. ambaDa . 6. mAtaMga 7. varattaka 8. Ardraka 9. vardhamAna 10. vAyu 11. pArzva 12. piMga 13. mahAzAla putra-araNa 14. RSigiri 15. uddAlaka anya tIrthaMkaroM ke zAsanakAla meM bhI pratyekabuddha hote haiN| yathA patteya buddhamisiNo bIsaM titthe aritttthnnemiss| pAsassa ya paNNarasa, vIrassa viliinnmohss|| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 137 jo pratyekabuddha karmoM kA kSaya kara letA hai, vaha sAmAnya kevalI bana jAtA hai (2) buddhabodhita jo bhavya jIva tIrthaMkara yA sadgurudeva ke upadeza ko sunakara grahaNa karake dIkSA lete haiM, ve buddha bodhita kahe jAte haiN| jo karmoM ko naSTa karane meM saphala hotA hai, vaha kevalajJAnI bana jAtA hai| kalyANaka liMga/veda tIrthaMkara sAmAnya kevalI cyavana, janma, dIkSA, kevalajJAna, nirvANa ye inake ina pA~ca kSaNoM ko kalyANaka kI saMjJA paMcakalyANaka hote haiM jina para devatAgaNa nahIM dI gaI arthAt devatA aSTAnhikA utsava manAte haiM evaM indra zakrastava kA | mahotsava nahIM mnaate| uccAraNa karatA hai| kevala puruSa liMga meM hI tIrthaMkaratva prApta puruSa, strI evaM napuMsaka koI bhI vyakti hotA hai| | sAmAnya kevalI bana sakatA hai| tIrthaMkara nAma-gotra karma ke udaya se tIrthaMkara kevalIpana kSAyika bhAva athavA aMtakRta pada prApta hotA hai| kSaNa se milatA hai| inheM 1, 2, 3, 5, 11 veM guNasthAna kA sparza kevala 11vAM guNasthAnaka sparza nahIM hotaa| nahIM hotaa| tIrthaMkara devagati athavA naraka se Ate haiM evaM inakA cyavana kisI bhI gati se ho sakatA unakI mAtA caudaha svapna dekhatI hai| hai| mAtA koI vizeSa svapna nahIM dekhtii| pada prApti kA nimitta guNasthAnaka sparza cyavana janma tIrthaMkara AryakSetra meM hI janmate haiN| ve mAtA aDhAIdvIpa meM kahIM bhI sAmAnya kevalI kA kA dUdha nahIM piite| janma ho sakatA hai| ve mAtA kA dUdha pIte haiN| zArIrika viziSTatA |. atyaMta rUpavAna * zarIra para 1008 lakSaNa * lAMchaNa vizeSa hotA hai * samacaturasra saMsthAna * kevalI samudghAta nahIM * rUpa saMbaMdhI koI niyama nhiiN| * 1008 lakSaNa saMbhava nhiiN| * 32 lakSaNa hote haiM, lAMchaNa nhiiN| * koI bhI saMsthAna ho sakatA hai| * kevalI samudghAta ho sakatA hai| dIkSA ve svayaMbuddha hote haiN| dIkSA se pUrva varSIdAna | ve pratyeka buddha/buddhabodhita hote haiN| varSIdAna dete haiN| tathA cAritra grahaNa karate samaya 'bhaMte' | saMbaMdhI koI niyama nahIM hai| cAritra grahaNa kA prayoga nahIM krte| | karate samaya bhaMte' zabda kA prayoga Avazyaka hotA hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara : eka anuzIlana 138 tIrthaMkara sAmAnya kevalI jJAna dezanA va tIrthasthApanA garbha se hI tIna jJAna ke dhAraka hote haiM tathA aniyamita: mati-zruta-avadhi jJAna kabhI dIkSA lete hI caturtha manaHparyava jJAna utpanna | bhI ho sakate haiN| dIkSA pazcAt kisI bhI ho jAtA hai| sAdhanA ke pazcAt kevalajJAna | kSaNa mana:paryava jJAna ho sakatA hai| tatpazcAt hotA hai| | kevalajJAna hotA hai| tIrthaMkaroM kI dezanA ke lie devatA samavasaraNa | sAmAnya kevalI mUka-amUka donoM prakAra kI racanA karate haiN| unakI dezanA nizcita ke hote haiN| amUka dezanA nahIM dete| mUka pratibodhayukta hotI hai tathA tiryaMcoM ko | ke lie samavasaraNa kA koI niyama nahIM apanI-apanI bhASA meM samajha AtI hai| hai| unakA pravacana sarvathA sarvadA pratibodhayukta sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha ho, aisA nahIM hai| tiryaMcoM ko bhASA samajha saMgha kI racanA karate haiN| unake nAma se zAsana meM nahIM aatii| ve tIrtha kI sthApanA nahIM calatA hai| | krte| ata unake nAma se zAsana nahIM cltaa| tIrthaMkaroM ke 34 mUla atizaya evaM 35 | sabhI atizaya nahIM hote haiN| bala bhI parimita vacanAtizaya hote haiM aparimita bala hotA | hotA hai| atizaya ziSya sampadA do kA mela aneka ziSya hote haiN| pradhAna ziSya gaNadhara' | kaI sAmAnya kevaliyoM ke ziSya hote haiM kahalAte haiN| tIrthaMkara ke nAma se calI pATa | evaM kaIyoM ke nahIM bhI hote| unakA zAsana paramparA para ziSya virAjamAna hote haiN| yA pATaparamparA nahIM cltii| / do tIrthaMkaroM kA mela kabhI bhI nahIM ho | do sAmAnya kevaliyoM kA mela ho sakatA sktaa| tIrthaMkaroM kI jaghanya lambAI sAta hAtha evaM sAmAnya kevalI kI jaghanya laMbAI do hAtha utkRSTa U~cAI 500 dhanuSa hotI hai| evaM utkRSTa U~cAI 500 dhanuSa hI hotI avagAhanA Ayu saMkhyA jaghanya sarvAyu 72 vrss| utkRSTa sarvAyu 84 | jaghanya sarvAyu 9 vrss| utkRSTa sarvAyu eka lAkha pUrva karor3a pUrva aDhAI dvIpa meM pratyeka samaya kama-se-kama | pratyeka samaya kama-se-kama 2 karor3a kevalI 20 tIrthaMkara to hote hI haiN| tIrthaMkaroM kI | madhyaloka meM vicarate hai| sAmAnya kevalI utkRSTa saMkhyA 170 hai| eka kSetra meM eka kI utkRSTa saMkhyA 9 karor3a hai| eka kSetra hI tIrthaMkara hote hai| eka samaya meN| | meM aneka sAmAnya kevalI ho sakate haiN| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 139 tIrthaMkara sAmAnya kevalI | inakI utpatti kSatriya kula meM hI hotI hai| inakA janma kisI bhI kula meM ho sakatA kula zubhAzubha karma dvAdazAMgI | tIrthaMkaroM ke vedanIya karma zubhAzubha evaM zeSa | sAmAnya kevalI kA AyuSya karma zubha, zeSa tIna aghAti karma ekAMta zubha hote haiN| | tIna zubhAzubha hote haiN| | inake mukha se tripadI ko sunakara gaNadhara | inakI vANI ko sUtra-rUpa meM gUMtha kara sakate dvAdazAMgI sUtroM kI racanA karate haiN| haiM kintu ve AgamarUpa dhAraNa hI kareM, aisA nhiiN| | tIrthaMkaroM meM 'Namo arihaMtANaM' pada meM vaMdana | sAmAnya kevalI ko 'Namo AyariyANaM' hotA hai| (AcArya ho to) va Namo loe savvasAhUNaM' pada meM vaMdana hotA hai| kvr tIrthaMkara (arihanta) evaM siddha AtmAe~ tIrthaMkara cAra karmoM se rahita evaM cAra prakAra ke karmoM se yukta hote haiN| ve zarIrI hote haiN| ataH manuSya loka meM hI vicaraNa karate haiN| kintu siddha to sabhI karmoM se sarvathA rahita hote haiM, azarIrI hote haiM evaM loka ke agrabhAga - siddhazilA ke Upara virAjamAna hote haiN| tIrthaMkara (arihanta) mArgadAtA, cakSudAtA hote haiM kyoMki ve apanI dezanA se jaga ko Alokita karate haiN| unakA puNya bhI apAra hotA hai, kintu siddhoM kA puNya nahIM hotaa| unakA sukha apAra hotA hai| ve koI dezanA nahIM dete| - tIrthaMkara kA pada azAzvata asthAyI hai kintu ve kAla kara ke jisa zAzvata pada ko prApta karate haiM, vaha siddha pada hai| arihaMta bhASaka siddha haiM va siddha vastutaH abhASaka siddha, aisA prajJApanA sUtra meM kahA hai| jisako bhalI prakAra tairanA nahIM AtA jaise vaha svayaM DUbatA hai aura sAtha meM apane sAthiyoM ko / bhI le DUbatA hai usI prakAra ulaTe mArga para calatA huA eka vyakti bhI kaI ko le DUbatA hai| - gacchAcAra-prakIrNaka (30) Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 140 jijJAsA - tIrthaMkara pada pAnA kaThina hai yA siddha pada pAnA ? samAdhAna - anantAnaMta AtmAe~ sAmAnya kevalI ke mArga se siddhatva ko prApta karatI hai lekina tIrthaMkara siddha to sImita hI hote haiN| ataH tIrthaMkara bananA kaThina hai evaM sAmAnyakevalI banakara siddha bananA sarala hai| eka bAta aur| tIrthaMkara pada prApta karane ke lie kama-se-kama 3 bhavoM ke puNya kA saMcaya cAhie lekina siddhatva kI prApti eka bhava ke karmakSaya se bhI ho sakatI hai| jijJAsA - tIrthaMkaroM kA lakSya bhI siddhatva kI prApti hai, phira bhI navakAra maMtra meM arihaMtoM ko vaMdana pahale kyoM hotA hai ? samAdhAna - nizcaya naya kI dRSTi se siddha paramAtmA bar3e haiM kyoMki unhoMne sabhI karmoM kA kSaya kara liyA hai, lekina vyavahAra naya kI apekSA tIrthaMkara (arihanta) paramAtmA jyeSTha haiM, kyoMki sazarIrI hone ke kAraNa ve hI hameM dharmadezanA-dharmabodha dekara siddha bananA sikhAte haiN| siddha hameM bodha dene siddhazilA se nahIM aate| anya rUpa meM vicAreM to arihaMta bhI bhASaka siddha hI hai| (prajJApanA sUtra) isake alAvA arihaMta pada adhika durlabha hai| ata: vyavahAra pakSa ko lekara hama tIrthaMkaroM ko siddhoM se pahale vandana karate haiN| . jijJAsA - cAra zAzvata jina se kyA tAtparya hai ? samAdhAna - jina, tIrthaMkara kabhI zAzvata nahIM hote| unake nAma jarUra zAzvata ho sakate haiN| pA~ca bharata kSetra, pA~ca airAvata kSetra evaM dasa kSetra meM pratyeka avasarpiNIutsarpiNI kAla meM 24-24 tIrthaMkara hote haiN| unameM RSabha, candrAnana, vAriSeNa aura varddhamAna ye cAra nAma vAle tIrthaMkara hote hI haiN| rAjapraznIya sUtra meM likhA hai'tAsiNaM maNipeDhiyANaM uvariM cattAri jiNapaDimA oM jiNussehapamANametAo.... jahA usabhA, vaddhamANA, caMdANaNA, vaarisenn'| devalokoM Adi meM zAzvata caityoM meM bhI ukta 4 nAmoM kI pratimAe~ virAjita haiN| vartamAna caubIsI bharatakSetra meM RSabha, varddhamAna hue| airAvata kSetra meM caMdrAnana evaM vAriSeNa nAma ke tIrthaMkara hue| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ye saMkSepa meM ATha karma haiN| - uttarAdhyayana (64-65) Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara evaM avatAra kaI vyakti socate haiM ki tIrthaMkara avatAra hote haiM jo unakI jainadarzana sambaMdhI mUlabhUta anabhijJatA darzAtA hai| avatAra aura tIrthaMkaroM kA uddezya jarUra eka hotA hai lekina tIrthaMkaroM ko avatAra kahanA nizcaya rUpa se anucita hai, asaiddhAntika hai| . avatAra kyA aura kyoM ? 'ave tRstroghaJ avatAraM' arthAt kisI ucca sthala se nIce utara kara AnA, daivIya zakti ke prabhAva se divya loka se bhUtala para utara kara AnA avatAra kahalAtA hai| eka bAra bhagavAna bana cukI divya AtmA kA phira se dharatI para utarane vAle mahApuruSa ko avatAra kahate haiN| zrImad bhagavata gItA kI dRSTi meM Izvara to mAnava bana sakatA hai lekina mAnava kabhI Izvara nahIM bana sktaa| usake anusAra sRSTi ke cAroM ora adharma ke aMdhakAra ko naSTa karane ke lie brahmA-viSNu-maheza Adi avatAra grahaNa karake pRthvI para Ate haiN| yathA yadA yadA hi dharmasya, glAnirbhavati bhaart| abhyutthAnamadharmasya tadAtmAnam sRjaamyhm|| avatAravAda meM Izvara ko svayaM bhaktoM kI pukAra sunakara adharma ke nAza ke lie mAnava banakara khuda nIce AnA par3atA hai, bhaktoM kI rakSA ke lie narasaMhAra bhI karanA par3atA hai, bhaktoM ke lie rAgI dveSI bananA par3atA hai| vaidika paramparA ke vicArakoM ne isa vikRti ko 'lIlA' kahakara AvaraNa DAlane kA prayAsa kiyA hai| zivapurANa, narasiMhapurANa meM 10 avatAroM kA varNana kiyA hai - matsya, kUrma, varAha, narasiMha, vAmana, parazurAma, rAma, kRSNa, haMsa, kalki (blraam)| vAyupurANa, brahmANDapurANa meM bhI 10 avatAroM kA ullekha hai kintu nAmoM meM bhinnatA hai - vainya, dattAtreya, mAndhAtA, narasiMha, vAmana, jAmadagnya, rAma, kRSNa, vedavyAsa aura klki| krodha prIti kA nAza karatA hai, mAna vinaya kA nAza karane vAlA hai, mAyA maitrI kA vinAza karatI hai aura lobha saba (prIti, vinaya aura maitrI) kA nAza karane vAlA hai| - dazavaikAlika (8/37) Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 142 bhAgavata purANa ke prathama skandha meM 24 avatAroM kA ullekha hai 1. sanakAdi 7. yajJa 13. mohinI 14. narasiMha 2. varAha 8. RSabhadeva 9. 15. vAmana 10. matsya 16. parazurAma 17. vyAsa 3. nArada 4. naranArAyaNa 5. kapila 6. dattAtreya rAjA pRthu - 19. balarAma 20. zrIkRSNa 21. buddha 22. kalki 23. haMsa 24. hayagrIva 11. kacchapa 12. dhanvantari 18. rAma isa prakAra kahIM para 9, kahIM para 100, kahIM para ananta avatAra lene kA varNana hai / kintu jainadharma meM avatAravAda kA siddhAnta svIkArya nahIM hai| avatAravAda evaM uttAravAda uttAravAda yAnI nIce se Upara jAnA arthAt mAnava kA Izvara bananA / jaina dharma uttAravAda kA hI samarthana karatA hai| vaidika dharma yaha sikhAtA hai ki bhagavAn ko pAnA kaise hai, bhagavAna ko milanA kaise hai lekina jainadharma batAtA hai ki bhagavAna bananA kaise hai / jaina AmnAya mAnatA hai ki pApI burA nahIM hotA, pApa burA hotA hai| pApa kA galA ghoTanA cAhie, pApI kA nhiiN| ataH pApI ko sudhAranA cAhie kyoMki pApI ko mAranA adharma kA nAza nahIM hai| isI kAraNa jaina darzana ko avatAravAda ke siddhAnta meM koI sAra dRSTigocara nahIM hotA / avatAravAda Izvaratva ko apamAnita karane ke samAna hai kyoMki koI parama AtmA anya ke nimitta nara-saMhAra nahIM kregii| avatAra unhIM kA hotA hai jo karma, icchA, moha, mAyA evaM avidyA se yukta. ho aura jo ina cIjoM se yukta ho vaha kabhI bhagavAna bana hI nahIM sakatA aura jo eka bAra ina sabhI ko chor3akara bhagavAna bana cukA hai vaha vApisa inase lipta kyoM hogA ? paramparA anusAra eka hI AtmA jo bhagavAna pada se vibhUSita hai, aneka bAra avatAra grahaNa karatI hai| kahIM nau, caubIsa sau, asaMkhya ityAdi avatAra ginAe haiM lekina jainadharma mAnatA hai ki jo eka bAra bhagavAna bana gayA, vo basa bhagavAna bana gyaa| phira vaha kisI bhI kAraNa se saM meM nahIM A sktaa| jo karmoM se yukta hai, vo siddha nahIM bana sakatA aura siddha dobArA kabhI karmoM se yukta nahIM ho skte| agara adharma kI kAlimA se prabhAvita hokara 'bhagavAna' avatAra lete, to ve Aja bhArata meM kyoM nahIM ? spaSTa hai, bhagavAna bhaktoM kA Alambana nahIM lete balki bhakta hI bhagavAna kA AlaMbana lete haiN| upazama (zAnti) se krodha kA hanana kareM, mRdutA se mana ko jIteM, RjubhAva se mAyA ko aura santoSa se lobha ko jiite| dazavaikAlika ( 8/38) Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 143 jainadharma ne hamezA vikRti se saMskRti meM samA jAne ke lie puruSArtha kiyA hai aura saMskRti meM Akara prakRti meM samAne ke lie udyama kiyA hai| yahI uttAravAda hai| prakRti se vikRti meM AnA avatAravAda hai| cU~ki avatAravAda to jar3a hai, isane kRpAvAda jaise aneka siddhAntoM ko janma diyaa| jaina paramparA meM vyakti kisI kI kRpA se nahIM. svayaM ke puruSArtha se bhagavAna banatA hai| yahI avatAravAda tathA uttAravAda meM pramukha antara hai| tIrthaMkara avatAra nahIM haiM avatAroM tathA tIrthaMkaroM kA parama uddezya samAna hI hotA hai- dharmasaMsthApanA / avatAra adharma tattva se mukti dilAkara logoM meM dharma ke prati sadbhAva kI vRddhi karate haiM / tIrthaMkara bhI ahiMsA, aparigraha Adi guNayukta sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA rUpI caturvidha dharmasaMgha kI saMsthApanA karate haiN| donoM svayaM upadeSTA haiM, niSkriya haiM evaM anya ko sakriya hone kI preraNA dete haiN| ve svayaM kisI vyakti vizeSa kI upAsanA nahIM krte| phira bhI bhaktoM dvArA upAsya hote haiN| lekina hama tIrthaMkara ko atizayakArI hI kaha sakate haiM, avatAra nahIM / jainadharma ne tIrthaMkara ko Izvara kA aMza nahIM mAnA hai aura na hI daivI sRSTi kA ajIba prANI mAnA hai / tIrthaMkara caubIsa hue haiN| ve sabhI bhinna AtmAe~ haiN| kisI eka AtmA ne caubIsa bAra tIrthaMkaratva grahaNa nahIM kiyaa| jaina AmnAya meM "appA so paramappA" kA siddhAnta mAnA hai arthAt zubhayogoM meM AtmA hI paramAtmA banatI hai| koI bhI vyakti sAdhanA karake tIrthaMkara bana sakatA hai, isake lie kisI kI kRpA kI AvazyakatA nahIM hai| tIrthaMkaroM kA jIva atIta meM eka dina hamArI taraha hI saMsAra ke daladala meM pha~sA jIva thA / vaha bhI pApakarmoM kI kAlimA se lipta thA, ajJAna ke aMdhakAra se bharA thaa| saMsAra kI asAratA jAnakara, dharma kA marma jAnakara, pratyeka jIva ke prati maitrI - kAruNya bhAvanA bhA kara hI yaha satsaMgati se prabhAvita ho gayA evaM ucca karmoM kA baMdha kiyaa| patA nahIM, hamameM se kauna kala tIrthaMkaratva ko prApta kara jaae| yaha bhI bhUlanA nahIM cAhie ki jaba taka tIrthaMkara kA jIva saMsAra ke bhoga-vilAsa meM ulajhA huA thA, taba taka vaha vastutaH tIrthaMkara nahIM thaa| tIrthaMkara banane ke lie usane ananta puNyoM kA saMcaya kiyA, anaMtAnaMta kaSTa sahe evaM sAMsArika sukhoM kA tyAga kiyaa| kaSAyoM ko agni kahA gayA hai| use bujhAne ke lie jJAna, zIla aura tapa zItala jala hai / - uttarAdhyayana (23/53) Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana / 144 pUrvabhavoM meM samyagjJAna, darzana-cAritra evaM tapa kI utkRSTa ArAdhanA kara hI usane nAmakarma kI ucca prakRti kA baMdha kiyaa| usakI Atmonnati, AtmoddhAra, AtmavikAsa ke mArga meM jo koI kaMTaka AyA, usane sabhI kA tyAga kiyA, sabhI zUloM kA DaTakara sAmanA kiyaa| tIrthaMkara banane ke bhava meM bhI jaba taka vaha gRhasthAvasthA meM sAMsArika baMdhanoM se lipta thA, taba taka bhI vaha tIrthaMkara nahIM thaa| naukara, cAkara, dhana, ratna Adi sabhI prakAra ke rAjya vaibhava kA vaha tyAga kara varSoM taka sAdhaka jIvana jItA hai| na khAne ko yogya bhojana, na or3hane ke lie vastra, aise ananta pariSahoM ko vaha jIva sahana karatA karatA, dhyAna sAdhanA karatA karatA zukladhyAna ke yoga meM pUrNa jJAna-AtmajJAna kevalajJAna ko prApta karatA hai| taba vaha tIrtha kI sthApanA karatA hai aura tIrthaMkara kahalAtA hai| tIrthaMkara sarvatra ahiMsA kA jayaghoSa karate haiN| ve pApI kA saMhAra nahIM karate, balki use pApoM kA saMhAra karane kI preraNA dete haiN| jIvanaparyanta ve zubha dhyAna meM lIna rahate hue, saMsAra kI asAratA ko dhyAte hue siddhatva kA parama lakSya pAte haiN| sabhI karmoM kA kSaya hone para ve siddhigati nAmaka sthAna ko prApta ho, akSaya sukha ke sAtha, karmAbhAva dazA meM rahate haiN| mokSagAmI vyakti to janma-jarA-mRtyu ke baMdhanoM se chUTakara siddhazilA para virAjamAna hai aura phira kabhI saMsAra meM vApisa nahIM aataa| ataH ye pUrNarUpeNa spaSTa hai ki tIrthaMkara avatAra nahIM hote| cakSu-indriya kI Asakti kA itanA burA pariNAma hotA hai ki mUrkha pataMgA jalatI huI agni meM girakara mara jAtA hai| __ - jJAtAdharmakathA (1/17/4) Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 0 145 jijJAsA - tIrthaMkaroM ke sAtha 'nAtha' zabda jur3A hotA hai| 'nAtha' zabda janma se jur3A hotA hai yA bAda meM joDA gayA ? kyA yaha tIrthaMkaroM kA Adhipatya darzAtA hai? samAdhAna - tIrthaMkaroM kA ullekha vedoM, purANoM Adi vaidika granthoM meM, tripiTaka Adi bauddha graMthoM meM tathA samavAyAMga, Avazyaka, nandI ityAdi anekAneka jaina AgamasUtroM meM bhI hai kintu unake nAma ke sAtha 'nAtha' pada kA upayoga nahIM miltaa| sarvaprathama bhagavatI sUtra (vyAkhyA prajJapti) evaM Avazyaka sUtroM meM tIrthaMkaroM ke guNoM kA utkIrtana karate samaya loganAheNaM, loganAhANaM Adi zabdoM se vibhUSita kiyA hai| ata: unheM lokanAtha kahA gayA hai kintu tIrthaMkaroM ke nAma ke sAtha 'nAtha' zabda prayoga karane kI paramparA AgamakAla meM nahIM rahI hogii| zabdArtha ke dRSTikoNa se 'nAtha' pada kA artha svAmI yA prabhu hotA hai| AgamoM meM vazIkRta AtmA ke lie bhI 'nAtha' zabda kA upayoga huA hai| kintu gaMbhIra dRSTi se vicArane para pratyeka tIrthaMkara tInoM lokoM ke svAmI evaM anantAnaMta guNoM se yukta hote haiN| ata: unake nAma ke sAtha 'nAtha' pada bhaktoM kA bhaktibhAva darzAtA hai jo nitAnta ucita hai| 'nAtha' zabda kI TIkA karate hue vRttikAra likhate haiM- "yogakSemakRnnAtha: alabhyalAbho yoga: labdhasya paripAlanaM kssemH"| isake anusAra tIrthaMkara to bhavya AtmAoM ke lie alabdha samyagdarzana kA lAbha aura labdha samyagdarzana kA paripAlana karavAte haiM, ata: nAtha kahe jAte haiN| lagabhaga caturtha zatAbdI ke granthakAra digambarAcArya yativRSabha ne tiloyapaNNatti meM katipaya sthAnoM para 'nAtha' pada kA upayoga tIrthaMkara ke nAma ke sAtha kiyA hai| yathAbharaNI rikkhammi saMtiNAho y| vimalassa tIsalakkhA aNaMtaNAhassa pNcdslkkhaa|| ityaadi| isake bAda ke sabhI graMthoM meM tIrthaMkara ke sAtha nAtha pada kA upayoga zanaiH zanaiH pracalita ho gyaa| jaina tIrthaMkaroM ke nAma ke sAtha lage hue nAtha zabda kI lokapriyatA dhIre-dhIre itanI bar3ha gaI ki zaivamatI yogI matsyendranAtha gorakhanAtha Adi bhI apane nAmoM ke sAtha 'nAtha' jor3ane lage kintu ye vastutaH jaina nahIM hai| zramaNopAsaka kI cAra koTiyA~ haiM- 1. darpaNa ke samAna svaccha-hRdaya, 2. patAkA ke samAna asthirahRdaya, 3. sthANu ke samAna mithyAgrahI, 4. tIkSNa kaMTaka ke samAna kttubhaassii| - sthAnAMga (4/3) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina stotra sAhitya meM 'tIrthaMkara' ArAdhya tIrthaMkaroM ke prati bhakti rasa kI amala-dhavala mandAkinI dhvani pravAhita karane ke lie stotra kAvyoM kI vizeSa paramparA rahI hai| stotra apane iSTa deva ke prati sarvatobhAva samarpaNa tathA Atmanivedana kA vizuddha svarUpa hai| 'stotra' zabda stuJ+ktin se banA hai yAnI prazaMsAkAraka sUkta athavA guNakIrtana stuti hI stotra hai| stotra meM eka ora stutikartA stotra ke mAdhyama se apane ArAdhya deva ke guNa kathana ke sAthasAtha Atmonnati kA bhI parama lakSya rakhatA hai va ArAdhya jaisA hI bananA cAhatA hai, vahIM laukika dRSTikoNa se stotra vighna, dukha, daridratA Adi naSTa karane kA bhI sAmarthya rakhane vAle haiN| AcArya samantabhadra sUri jI ne spaSTarUpa se yaha bAta kahI hai ki hama tIrthaMkara kI stuti isalie nahIM karate ki usakI stuti karane yA nahIM karane se ve hita yA ahita kreNge| vAsupUjya bhagavAna kI stuti meM ve kahate haiM - na pUjayA'rthastvayi vItarAge, na nindayA nAtha vivaantvaireH| tathA'pi te puNyaguNasmRtirna:, punAtu cete duritaaNjnebhyH|| he prabho ! ApakI prazaMsA se Apa prasanna nahIM hote kyoMki Apa to vItarAgI haiN| ApakI nindA karane para bhI koI bhaya nahIM hai kyoMki Apa nArAja bhI nahIM hote| lekana phira bhI hama ApakI stuti karate haiM kyoMki Apake puNya guNoM kA smaraNa pApa rUpI malinatA kA nAza karake hamAre citta ko pavitra kara hI detA hai| sAhitya kI vividha vidhAoM meM stotra kA mahattvapUrNa sthAna hai kyoMki jaisI bhAvAbhivyakti racanA kauzala ke mAdhyama se stotra dvArA kI jAtI hai, vaha kisI anya meM nahIM kI jAtI hai| bhaktivAda ke phala svarUpa jaina paramparA meM bhI tIrthaMkaroM ko lakSya meM rakhakara anekAneka stotroM kI racanA kI gaI hai| yadi jalasparza se hI siddhi prApta hotI ho, to jala meM nivAsa karane vAle aneka jalacara jIva kabhI ke mokSa prApta kara lete| - sUtrakRtAGga (17/14) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 147 Agama sAhitya meM tIrthaMkara stuti dvAdazAMgI kA dUsarA aMga - 'sUtrakRtAMga' meM 'vIratthui' (vIrastuti) nAmaka eka stutiparaka adhyayana hai| paramAtmA zrI mahAvIra svAmI saMbaMdhita jJAnAdi ke sambaMdhana meM sudharmA svAmI ne uttara rUpa meM prabhu ke guNa graMthita kie hai| sudharmA svAmI ne mahAvIra svAmI ko dIpaka ke samAna sva-para prakAzaka, dharmopadezaka kahA hai- 'dIve va dhammaM samiyaM udaahu|' se paNNayA akkhyasAgare vA, mahodahI vAvi annNtpaare| aNAile vA akasAi mukke, savake va devAhivaI juiimN|| arthAt - ve mahodadhi-svayaMbhUramaNa samudra kI bhA~ti prajJA se anaMta pAra vAle, zuddha jala vAle akSaya sAgara, akaSAyI, indra ke samAna dyutimAna the| isa prakAra bRhad rUpa se prabhu kA guNotkIrtana kiyA gayA hai| isa vIrastuti kI zabda saMracanA, alaMkAra yojanA, lalita-bhAvapUrNa bhASA bahuta hI prabhAvazAlI hai| Avazyaka sUtra meM caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti rUpa logassa (caturviMzatistava) kA ullekha hai| stotra ke prArambha evaM aMta meM tIrthaMkaroM kI guNacarcA kI hai evaM madhya meM sabhI caubIsa tIrthaMkaroM kI kramarUpa se vaMdanA kI hai| kaI vidvAnoM kA mata hai ki isa logassa sUtra kI racanA prabhu vIra ke jyeSTha ziSya indrabhUti gautama ne kii| jaba gautama ko prabhu vIra ke nirvANa kI sUcanA milI, taba zokavihvala hokara unhoMne prabhu ko vaMdana karane kA vicAra kiyaa| tabhI unheM dhyAna AyA ki prabhu vIra se pUrva bhI 23 prabhAvaka tIrthaMkara ho cuke haiN| isa prakAra unhoMne caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti ke rUpa meM isako racA jo AgamoM meM nibaddha hai| logassa ujjoyagare, dhammatitthayare jinne| arihaMte kittaissaM, cauvIsaM pi kevlii|| isa prakAra tIrthaMkaroM ko lokodyotaka, dharmatIrthasthApaka, rAgadveSavijetA ityAdi kahakara stuti prArambha kI gaI hai| yahA~ para 'cauvIsaMpi' kahakara stotrakAra ne gauNarUpa se bhUtakAla evaM bhaviSyakAla kI caubIsI ke tIrthaMkaroM kA bhI stavana kiyA hai| jJAtAdharmakathAMga evaM antakRddazAMga sUtra meM aupapAtika, rAjapraznIya evaM jambUdvIpajJapti upAMgoM meM tIrthaMkaroM kI stuti ke rUpa meM gadya rUpa meM 'namotthuNaM' (zakrastava) prApta hotA hai, jisase indra kalyANaka para prabhu kI stuti karatA hai| isa sUtra kI carcA hama pahala ke adhyayanoM meM kara Ae haiN| manuSya karma se brAhmaNa hotA hai, karma se kSatriya hotA hai, karma se vaizya hotA hai aura karma se hI zUdra hotA hai| - uttarAdhyayana (25/31) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. tIrthaMkara : eka anuzIlana 148 nandIsUtra nAmaka Agama meM bhAvamaMgalAcaraNa ke rUpa meM tIrthaMkaroM kI stuti hI kI hai / caturvigha saMgha kI stuti se pUrva paramopakArI tIrthaMkara mahAvIra kI bhAvapUrvaka stuti kI gaI hai| jayai jagajIvajoNI, viyANao jagaguru jagANaMdo / jagaNAho jagabandhU jayai jagappiyAmaho bhayavaM // jayai suyANaM pabhavo, titthayarANaM apacchimo jayai / jaya guru logANaM, jayai mahappA mahAvIro // arthAt - jIvotpatti sthAna ke jJAtA jagadguru, bhavya jIvoM ke lie AnaMda pradAtA, sampUrNa - jagat ke nAtha, vizvabandhu, dharmopadezaka hone se jagat ke pitAmaha svarUpa arihaMta sadA jayavaMta raheM / samasta zrutajJAna ke mUla srota, tIrthaMkaro meM antima, tInoM lokoM ke guru, aise mahAvIra sadA jayavaMta rahe / stuti kI tIna gAthAoM para TIkAkAra malayagiri ne lagabhaga Der3ha hajAra zlokoM kI vizAla TIkA likhI hai| prAkRta sAhitya meM tIrthaMkara stuti 1. uvasaggaharaM stotra meM AcArya bhadrabAhu svAmI ne tIrthaMkara pArzvanAtha kI bhAvavibhora stuti kI hai| 2. uvasaggaharaM pAsaM pAsaM vaMdAmi kamma ghaNa mukkaM / visahara visa ninnAsaM maMgala kallANa AvAsaM // arthAt - upasargoM ko dUra karane vAle, bhaktoM ke samIpa rahane vAle, karma samUha se mukta bane hue mithyAtva Adi doSoM ko dUra karane vAle maMgala aura kalyANa ke gRharUpa teIsaveM tIrthaMkara (pAsaM) pArzvanAtha jI ko vaMdana karatA huuN| stotra ke pramukha 5 padya evaM kahIM-kahIM vRhad rUpa se 27 padya bhI prApta hote haiN| anta meM pArzvanAtha jI se bhakti phala svarUpa bodhi (samyaktva ) kI yAcanA kara unheM 'pAsa-jiNacaMda' candra kI upamA dI hai| isa stotra meM vaise bhI bahuta cAmatkArika rahasya chipe haiM jo isake gUDha rahasyoM ko udghATita karate haiM / jagacintAmaNi stotra racakara aSTApada parvata para zrI gautama svAmI ne sabhI tIrthaMkaroM ko vandana kiyaa| isakI pahalI gAthA meM 24 jinavaroM kI stuti kI gaI hai| dUsarI gAthA meM yadi koI vana meM nivAsa karane mAtra se jJAnI aura tapasvI ho jAtA hai to phira siMha, bAgha Adi bhI jJAnI, tapasvI ho sakate haiN| AcArAGga-cUrNi (1/7/1) - Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 149 tIrthaMkara kisa bhUmi meM paidA hote haiM, saMghayana utkRSTa jaghanya saMkhyA ityAdi kA ciMtana kiyA hai| tIsarI gAthA meM 5 suprasiddha tIrthoM ke mUlanAyakoM ko vaMdana kiyA hai- RSabhadeva (zatrujaya giri), neminAtha (ujjayaMtagiri), mahAvIra svAmI (satyapura sAMcora), munisuvrata jI (bhRgukaccha bharUca), pArzvanAtha jI (mthuraa)| cauthI va pA~cavIM gAthA meM kramaza: zAzvata caityoM va bimboM kI saMkhyA gina unheM vaMdana kiyA gayA hai| yaha apabhraMza prAkRta meM nibaddha hai| bRhadgacchIya zrI mAnatuMgAcArya jI ne 24 padyoM dvArA tIrthaMkara pArzvanAtha ke amiTa prabhAva va unakI mahimA kA ullekha karate hue namiUNa stotra (bhayahara stotra) kI racanA kii| prathama padya meM stotraracanA kA saMkalpa karate hue bAda kI gAthAoM meM mahAbhayAvaha aSTa bhayoM kA nirUpaNa kiyA hai evaM pArzvanAtha jI ko aise bhayoM kA vinAzaka kahA hai| antima gAthA meM likhA hai pAsaha samaraNa jo kuNai, saMtuDhe hiyyenn| aTTattarasayavAhibhaya nAsai tassa dUreNa // arthAt - jo vyakti sthira citta se zrI pArzvanAtha jI kA smaraNa karatA hai| usake 108 vyAdhiyoM ke bhaya dUra se hI naSTa ho jAte haiN| jayatihuaNa stotra meM 30 padyoM dvArA tIrthaMkara pArzvanAtha jI kI stuti kI gaI hai| lokokti anusAra navAMgI TIkAkAra AcArya abhayadeva sUri jI dvArA yaha stotra racane para staMbhana pArzvanAtha prabhu kI pratimA prakaTa huI jisase ve rogamukta hue the| stutikartA ne prabhu kI bhakti meM lIna hokara bahuta hI suMdara zabdoM se stuti kI hai| unheM 'pratyupakAra-nirIha', 'zatrumitra samacitta vRtti', paropakAra karuNaikaparAyaNa' ityAdi vizeSaNoM se vibhUSita kiyA hai| isameM apabhraMza bhASA bhI dhvanita hotI hai| tijayapahuta stotra ke dvArA AcArya mAnadeva sUri jI ne bhUta, vartamAna tathA bhaviSya ke saba tIrthaMkaroM kA smaraNa kiyA hai| mAnyatAnusAra jinazAsana meM Ae vyantara upasarga ke nivAraNArtha isa stotra kI racanA kI gii| isakI kAvya zailI va zabda saMracanA atyanta sugaThita hai| tIrthaMkaroM ke lie jinANaM, 'jinanda', 'jinavara', 'jinagaNa' Adi zabdoM kA prayoga huA hai| ajitazAnti stava bhI jaina vAGmaya kI prAcIna kRti mAnI jAtI hai| kathAnusAra nandiSeNa muni eka bAra zajaya girirAja tIrtha para ge| vahA~ para zrI ajitanAtha jI evaM zrI zAntinAtha jI ke mandira Amane sAmane the| AzAtanA se bacane hetu munizrI ne donoM tIrthaMkaroM kI saMyukta stavanA kI, jisase donoM mandira devIya prabhAva se eka sAtha ho ge| 5. kSamA mAMganI cAhie, kSamA denI caahie| jo kSamA-yAcanA karake kaSAryoM kA upazamana kara letA hai, vahI ArAdhaka hai| - kalpasUtra (3/59) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana : 150 prAkRta sAhitya meM aise aneka stotra prApta hote haiM jinameM tIrthaMkaroM kI stavanA kI gaI hai| pratyeka stotra kI zabda saMracanA evaM bhAvoM kI pragADhatA bhinna hai| kavi dhanapAla kRta 'RSabhapaMcAzikA' abhayadevasUrijI kRta mahAvIra stotra', devendrasUrijI kRta 'Adideva-stavana', 'tilakacandrajI kRta 'dvAsaptatijinastotra', AcArya jinaprabhajI kRta. 'pArzvanAthalaghustava', upAdhyAya merunandanajI kRta 'sImandhara jina stavana' Adi stotra bhaktiyoga ke ananya udAharaNa apabhraMza bhASA meM tIrthaMkara stuti bhAratIya itihAsa kI madhyakAlIna bhASAoM meM apabhraMza bhASA kA viziSTa sthAna rahA hai| isa bhASA meM aneka sarasa kRtiyA~ Aja bhI grantha bhaNDAroM meM upalabdha haiN| kavi dhanapAla kRta 'sattyapurIya mahAvIra utsAha', jinaprabhasUrijI viracita 'jinajanmAbhiSeka', 'munisuvrata stotram', zAntisamudrajI praNIta 'navaphanapArzvanAthanamaskAraH', vardhamAnasUrijI kRta 'vIrajinapAraNakam', 'jinastuti', dharmaghoSasUrijI kRta 'mahAvIra kalaza' Adi vizeSa rUpa se ullikhita haiN| bhASA kI saumyatA evaM bhaktivAda kI madhuratA aise stotroM meM dRSTigocara hotI hai| saMskRta bhASA meM tIrthaMkara stuti AcArya siddhasena dvArA tIrthaMkara stuti - jaina paramparA ke vidvAna AcArya siddhasena divAkara ne AhlAdajanaka bhASA meM tIrthaMkaroM kI stavanA kI hai| battIsa padyoM vAlI aneka dvAtriMzikAe~ unhoMne racI jinameM aneka tIrthaMkara stuti se sambandha rakhatI haiN| kalyANamandira stotra kI bhI 44 gAthAoM dvArA zrI pArzvanAtha prabhu kA guNotkIrtana AcArya siddhasena ne kiyA hai| kalyANamandiramudAramavadyabhedi, bhItAbhayapradamanindita mngiypdmm| saMsArasAgara-nimajjadazeSajantu-potAyamAnamabhinamya jineshvrsy|| . isa prakAra vividha alaMkAroM, chaMdoM, rasoM ke prayoga se, bhASA ke sarasa upayoga se zrI pArzvanAtha jI kI bhakti kI hai| AcArya mAnatuMga dvArA tIrthaMkara stuti - chaThI zatAbdI ke uttarakAla meM hue AcArya mAnatuMga sUri jI dvArA racita AdinAtha stotra (bhaktAmara stotra) Aja bhI atyanta prasiddha hai jisameM prathama tIrthaMkara yugAdideva ko parilakSita karake tIrthaMkaroM kI guNa stuti kI hai| rAjA bhoja ke kArAgRha meM race isa stotra meM bhaktirasa kA apUrva Ananda hai| cAra prakAra ke puruSa haiM- kucha puruSa veSa chor3a dete haiM, kintu dharma nahIM chodd'te| kuSTha dharma chor3a dete haiM, kintu veSa nahIM chor3ate haiN| kucha veSa bhI chor3a dete haiM aura dharma bhii| kucha aise hote haiM jo na veSa chor3ate haiM aura na dhrm| - vyavahArasUtra (10) Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 5. 6. tIrthaMkara : eka anuzIlana 151 - bhUSaNAya tubhyaM namastribhuvanArtiharAya nAtha / tubhyaM nama: kSititalAmala -: tubhyaM namastrijagataH paramezvarAya, tubhyaM namo jina ! bhavodadhi-zoSaNAya // bhASA ke saundarya se yukta isa stotra para ' kalyANa mandira' kA bhI yatkiMcit prabhAva dikhA hai| AcArya bappabhaTTa sUri dvArA tIrthaMkara stuti - vikrama kI AThavIM zatI meM hue AcArya bappabhaTTa sUri jI ne 96 padyoM va 24 stuti kadambakoM dvArA kramAgata jinezvaroM kI stuti kI jo 'caturviMzatikA' ke nAma se prasiddha huI / vIra jinezvara kI stuti hetu 11 padyoM meM 'vIrastava' kI racanA bhI unhoMne hI kI / zabdAlaMkAroM ke AkarSaka upayoga dvArA stutiyA~ usa samaya atyanta prasiddha rahI / zobhanamuni dvArA tIrthaMkara stuti - tilakamaMjarI ke racayitA kavi dhanapAla ke bhrAtA ke rUpa meM prasiddha zobhana muni ne gocarI lAte - lAte 96 padyoM meM 24 tIrthaMkaroM kI kramAgata raca dii| ise 'caturviMzatijinastuti' ke rUpa meM jAnA gyaa| DA. harmana jekobI ne isakA jarmana bhASA meM bhI anuvAda kiyA / AcArya hemacandra dvArA tIrthaMkara stuti pAzcAtya vidvAn jinheM Ocean of Knowledge kahate haiM, aise kalikAlasarvajJa hemacandrAcArya jI ne apanI anupama racanAoM se bhaktikAvya ko nayA AyAma diyaa| vItarAga ke guNoM kI stuti stavanA karane valo 20 prakAzoM meM 'vItarAga stotra', prabhu vIra ko samarpita do dvAtriMzikAe~ pariziSTa parva meM maMgala rUpa meM bhagavAn mahAvIra kA cAra padyoM vAlA 'vIrajinastotra' Adi unake bhakti rasa se parilakSita karAte haiN| cavAlIsa zloka nibaddha 'mahAdeva stotra' bhI samanvayAtmaka bhakti kA paricAyaka hai, jisameM brahmAdi tathA tIrthaMkaroM kI sundaratama lAlitya pUrNa vyAkhyA kI hai / triSaSTizlAkApuruSa ke vizAlakAya prabandha meM bhI prArambha meM 24 tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai| Aja bhI vaha stuti 'sakalArhat stotra' ke rUpa meM prakhyAta hai| upAdhyAya yazovijaya dvArA tIrthaMkara stuti 17vIM zatI ke jyotirdhara mahopAdhyAya yazovijaya jI athAha jJAnI the| unakA AtmajJAna prabhubhakti ke bhAvoM meM dRSTigocara hotA hai / samanvayAtmaka dRSTi se likhA gayA 'paramAtmapaJcaviMzatikA' meM arihanta va siddhoM ke vizuddha svarUpa kA varNana kiyA gayA hai| 'jinameM nirantara vijJAna, Ananda aura brahma pratiSThita haiM, aise zuddha-buddha svabhAva vAle paramAtmA ko namana' / yazovijaya jI viracita 'siddhasahasranAmachanda' ati sundara hai / - duSkara brahmacarya kI sAdhanA ke lie satata sAvadhAna tathA manasA vAcA kAyena brahmacAriyoM ko deva, dAnava gaMdharva, yakSa, rAkSasa, kinnara sabhI namaskAra karate haiN| - uttarAdhyayana (16/16) - Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. tIrthaMkara : eka anuzIlana 88152 uparyukta pramukha saMskRta stotroM ke alAvA tIrthaMkara bhakti nimitta aneka stotra race gae haiN| yathA 3. * muni bAlacandrajI kRta namostu varddhamAnAya * siddharSi gaNi jI viracita zrI jinastavana * upAdhyAya bhojasAgara jI likhita zrI cintAmaNi pArzvanAtha stotra 4 AcArya kamalaprabha sUri jI viracita jinapaMjara stotra * dharmaghoSa sUri jI kRta caturviMzati jinastutiyA~ * jinapati sUri jI, ratnazekhara sUri jI viracita caturviMzati jinastavana * bhadrabAhu svAmI jI likhita 'laghujinasahasranAmastotra' anya bhASAoM ke stotroM meM tIrthaMkara stuti 1. jinaprabha sUri jI ne phArasI bhASA meM zrI RSabhajinastavana ko nibaddha kiyA hai| gyAraha gAthAoM meM racita isa stavana kI pahalI gAthA meM ve kahate haiM * samayasuMdara sUri jI kRta RSabha bhaktAmara * vAdideva sUri jI viracita kalikuNDapArzvajinastavana * dharmavarddhana gaNI jI dvArA racita vIra bhaktAmara ityAdi allA llAhi turAhaM, kImba rusahiA nu tUM marASkavAda / dunIpakasame dAnai bussAraha budha cirA namhaM // AcArya samayasundara sUri dvArA viracita " SaDbhASAmayAni - jinapaMcakastotrANi" meM kavi ne saMskRta, prAkRta, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlikApaizAcI tathA apabhraMza, ina chaha bhASAoM meM RSabhadeva, zAntijina, neminAtha, pArzvanAtha tathA mahAvIra svAmI kI stavanA kI hai| zrI zAntijina stavana meM bhI zrI somasundara sUri jI ne chaha bhASAoM ke prayoga se tIrthaMkara prabhu kI stavanA kI hai| paizAcI bhASA meM ve likhate haiM - nehe jassasaraMmi kaMtisalale vaMtArute vaMganA tiTThIopati-biMbitA acavalA raMgatatArAjutA / rehaMtibbhamarappasaMgasubhagaM bhojavAlIo viva taM saMtiM namaha ppasaMtahitayaM kaM tappatappApahaM // jo tattva - vicAra ke anusAra nahIM calatA, usase bar3A mithyAdRSTi kauna ho sakatA hai ? vaha dUsaroM ko zaMkAzIla banAkara apane mithyAtva ko samRdhda karatA hai| - uttarAdhyayana (37/13) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 153 ___ zaurasenI phArasI, mAgadhI, pAlI Adi aneka bhASAoM meM stotra race gae haiM jinameM tIrthaMkara prabhu kI bhakti kI gaI hai| stotra sAhitya meM tIrthaMkara bhakti kA AdhAra Avazyaka niyukti meM bhakti ke phala kI carcA karate hue kahA hai ki bhattIi jiNavarANaM khijjaMtI puvvasaMciyA kmmaa| bhattIi jiNavarANaM paramAe khiinnpijjdosaannN||" arthAt jinezvara kI bhakti se pUrva saMcita karma kSINa hote haiM, rAga dveSa samApta hokara Arogya, bodhi aura samAdhi lAbha hotA hai| __tIrthaMkaroM kI stavanA se pAramArthika va laukika donoM manoratha pUrNa hone kI bhAvanA rahatI hai, kintu mUlataH stotra ke mAdhyama se stutikartA apane upAsya ke guNoM ke varNana ke sAtha AtmakalyANa kI bhAvanA bhI rakhatA hai| bhakta apane iSTa deva kI bhakti karatA hai, unake guNoM kA saMstavana karatA hai, usake pIche AzA hotI hai iSTa deva kI taraha banane kii| ___ kahA gayA hai- "guNAH pUjAsthAnaM guNiSu na ca ligaM na ca vayaH" yAnI jaina darzana, vyakti kA nahIM, apitu guNa kA upAsaka hai| tIrthaMkara devAdhideva ke guNotkIrtana se hamArI jihvA pavitra ho, unakI zuddhAtmA ke guNa hamArI AtmA meM bhI Ae, isI maMgala AdhAra se stotra sAhitya meM tIrthaMkara stuti kA pracalana huaa| jo manuSya kAma-bhogoM ko cAhate to haiM, kintu paristhiti vizeSa se unakA sevana nahIM kara pAte haiM, ve bhI durgati meM jAte haiN| - uttarAdhyayana (9/53) Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 154 jijJAsA - zatruMjaya (siddhAcala) tIrtha zAzvata hai| kyA sabhI tIrthaMkara zatruMjaya padhAre hai ? tIrthaMkaroM ne zatruMjaya kI mahimA ke viSaya meM kyA kahA hai ? samAdhAna RSabhadeva prabhu ke Adeza se gaNadhara puNDarIka svAmI ne savA lAkha zloka pramANa zrI zatruMjaya mAhAtmya nAmaka graMtha kI racanA kI thii| isake pazcAt zrI mahAvIra svAmI jI ke Adeza se gaNadhara sudharmA svAmI ne manuSyoM kI yogyatA dekha use saMkSepa karake 24,000 zloka pramANa racanA kI jise varSoM bAda dhanezvara sUri jI ne lipibaddha kiyaa| zatruMjaya mAhAtmya ke anusAra zrI ariSTanemi jI taleTI para padhAre evaM anya sabhI 23 tIrthaMkara Upara parvata para padhAre evaM anekoM tIrthaMkaroM ke samavasaraNa bhI siddhAcala girirAja kI pAvana bhUmi para hue / zrI ajitanAtha svAmI jI ne pharamAyA hai- yaha zAzvata aura sarvadA sthira zatruMjaya parvata saMsAra - sAgara meM DUbane vAle logoM ko jIvanadAna dene vAlA hai| isa zaila (parvata) aura zIla kI sevA karane se uttama phala milatA hai / isa zatruMjaya parvata para jitane siddha hue haiM aura hoMge, unheM jAnane para bhI kevalI eka hI jIbha hone se kahane meM samartha nahIM haiN| - zrI abhinandana svAmI jI ne pharamAyA hai- yaha zatruMjaya parvata antaraMga rAga dveSamoha rUpa zatruoM ko naSTa karane vAlA, saba pApoM ko dUra karane vAlA aura mukti kA lIlAgRha hai| jaba arihaMta bhagavAna mukta ho jAe~ge, taba yaha tIrtha sabakA kalyANa karane vAlA hogaa| zrI candraprabha svAmI jI ne pharamAyA hai- isa asthira saMsAra meM zatruMjaya tIrtha aura arihaMta bhagavAna kA dhyAna, ye zreSTha AlaMbana haiN| jisa prakAra devoM meM jinezvara deva, dhyAnoM meM zukla dhyAna, vratoM meM brahmacarya, dharmoM meM zramaNadharma mukhya hai, usI taraha tIrthoM meM zatruMjaya tIrtha mukhya hai / zrI zAntinAtha svAmI jI jinezvara bhagavAna kI sevA aura saMgha ye zrI mahAvIra svAmI jI ne pharamAyA hai- dUsare tIrthoM meM kiyA huA pApa kucha janmoM taka rahatA hai kintu zatruMjaya meM kiyA huA pApa to pratyeka janma meM baDhatA hI rahatA hai / zatruMjaya para car3hane vAle anAyAsa hI loka ke agrabhAga mokSa para hI caDhate haiM kyoMki yaha pApamocaka tIrtha hai| pharamAyA hai - zIla, zatruMjaya parvata, samatAbhAva, zivapada mokSa ke gavAha haiN| isa prakAra aneka tIrthaMkaroM ne tIrthAdhipati zatruMjaya tIrtha kI mahimA kA varNana kiyA hai| isakA vistRta vivecana zatruMjaya mAhAtmya meM prApta hotA hai / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkaroM kA zAsana kalpa tIrthaMkaroM ke zAsana kA saMvahana sAdhu-sAdhvI jI karate haiN| tIrthaMkara paramAtmAoM kI vANI meM kiMcitmAtra bhI aMtara nahIM hotA, siddhAnta kabhI bhI parivartita nahIM hote| kintu kAla ke prabhAva se unakI paramparA ke sAdhu sAdhviyoM ke AcAra meM antara ho jAnA svAbhAvika hai| kisa kAla meM zramaNa-zramaNI vRMda kA svabhAva, bauddhika stara, grahaNa zakti, samarpaNa, AcAra ke prati jAgRti kaisI hai, ityAdi aneka kAraNoM ko madhya najara rakhate hue, unakA kalpa bhinna-bhinna ho sakatA hai| jaise isa kAla ke antima AcArya zrI duppassaha sUri ke samaya meM chaTTha taka kI tapasyA hI rahegI- kAla kA prabhAva to rahatA hI hai| zramaNa-zramaNI varga ke anuSThAna vizeSa athavA AcAra ko kalpa kahate haiN| isake 10 bheda haiM acelakudesiya, sajjAyara, rAyapiMDa kiikamme / vaya-jiTTha paDikkamaNe, mAsaM pajjosaNA kppe|| acelaka kalpa - vastra na rakhanA yA thor3e, alpamUlya vAle tathA jIrNa vastra rakhanA acelaka kalpa kahalAtA hai| RSabhadeva jI tathA mahAvIra svAmI ke sAdhu to zveta jIrNaprAya vastra dhAraNa kreN| unake vastroM kA mApa, prakAra Adi zAstroM meM varNita hai| isa prakAra AdhA zarIra khulA-AdhA zarIra DhakA rakheM yAnI nyUna vastra pahale smjhnaa| isIlie use acelaka kalpa kahate haiN| dvitIya se lekara teIsaveM tIrthaMkara ke sAdhu Rju prAjJa hote haiM- adhika samajhadAra bhI hote haiM aura dharma kA pAlana bhI pUrNarUpa se karanA cAhate haiM / ve doSa Adi kA vicAra svayaM kara lete haiM isalie unake lie chUTa hai| ve adhika mUlya vAle paMcaraMgI vastra bhI le sakate haiM, unake lie 'sacelaka' kalpa hai| kintu prathama va aMtima tIrthaMkara ke sAdhu-sAdhviyoM ke lie acelaka kalpa niyata (nizcita) hai| auddezika kalpa - sAdhu athavA sAdhvI ke uddezya se taiyAra kie gae AhAra Adi ko auddezika kalpa kahate haiN| isake anusAra madhya ke 22 tIrthaMkaroM ke samaya meM jisa sAdhu ajJAna mahAduHkha hai| ajJAna se bhaya utpanna hotA hai| saba jIvoM ke saMsAra-paribhramaNa kA mUla kAraNa ajJAna hI hai| - isibhAsiyAiM (21/1) Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. tIrthaMkara : eka anuzIlana 156 athavA sAdhvI ke nimitta se kisI gRhastha ne bhojana, pAnI, auSadhi, pAtra Adi banavAe ho, to ve padArtha usa sAdhvI yA sAdhu ko voharAnA yogya nahIM, para bAkI sAdhu-sAdhvI ko voharAnA kalpatA hai| yAnI jinake lie banAyA, unheM chor3a bAkI sabako voharAnA kalpatA hai| unheM AdhAkarmI Adi doSa nahIM lagate / 4. prathama va antima tIrthaMkara ke zAsana meM to eka sAdhu athavA eka sAdhvI ke lie jo AdhAkarmika AhAra Adi banAe, banavAe~ hoM, ve saba prakAra se kisI bhI sAdhu-sAdhvI ko lenA nahIM klptaa| zAstroM meM isakA bhI sUkSma varNana hai, yahA~ mAtra sAmAnya paricaya prastuta kiyA gayA hai| zayyAtara - piNDa kalpa jo sAdhu ko rahane ke lie sthAna detA hai, usa ghara ke svAmI ko yA upAzraya ke mAlika ko zayyAtara kahate haiM / unake ghara kA piMDa - AhArAdi 12 padArtha sAdhuoM ko voharAnA va unakA lenA nahIM kalpatA / 1. AhAra 4. svAdima 7. kambala 10. niSpalaka - 2. pAnI 5. kapar3A 8. oghA 11. neraNI ( nelakaTara) ye 12 vastue~ tathA churI, kaiMcI, sarapalA Adi bhI sAdhu ko lenA nahIM kalpatA kyoMki isa kAraNa rAga, vinaya, lobha Adi ke doSa saMbhavita haiM / kintu 10 vastue~ zayyAtara ke ghara kI nA kalpatA hai 1. tRNa 2. miTTI kA DhelA 4. mAtrA kA pAtra 5. bAjoTa 8. saMthAra - 3. khAdima 6. pAtra 9. suI 12. kAna kA maila nikAlane kI cATuI / 3. bhasma (rAkha) pATa pATalI 6. 9. lepapramukha vastu 7. zayyA 10. upadhi (vastrAdi) sahita ziSya / yaha kalpa saba tIrthaMkaroM ke sAdhuoM ko nizcaya se hotA hai / rAjapiMDa kalpa chatrapati, cakravartI Adi rAjA tathA senApati, purohita, zreSThI, pradhAna va sArthavAha ke sAtha jo rAja karatA hai, use rAjA kahate haiN| unake ghara kA azana, pAna, khAdima, svAdima, vastra, pAtra, kaMbala, rajoharaNa - ye 8 vastue~ rAjapiMDa kahalAtI haiM tathA rasa jihvA kA viSaya hai| yaha jo rasa kA priya laganA hai, use rAga kA hetu kahA hai aura jo rasa kA apriya laganA hai use dveSa kA hetu / jo donoM meM samabhAva rakhatA hai, vaha vItarAga hai| - uttarAdhyayana (32/61) Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 6. 7. tIrthaMkara : eka anuzIlana 157 prathama va antima tIrthaMkara ke zAsana ke sAdhu-sAdhviyoM ko rAjapiMDa lenA nahIM klptaa| rAjapiNDa meM bahuta doSa haiM, jaise - vaibhava meM Asakti, amaMgala kI saMbhAvanA, AtmavirAdhanA, lokaniMdA ityAdi / madhya ke 22 tIrthaMkaroM ke sAdhu-sAdhvI Rju prAjJa hote haiM isalie rAjapiMDa ko sadoSa jAnate haiM, to nahIM lete| isa kAraNa unheM rAjapiMDa kalpa kI maryAdA nahIM hai| kRtikarma kalpa zAstrokta vidhi ke anusAra apane se baDo ko vandana karanA kRtikarma kalpa hai| vaha 2 prakAra kA hai- eka to khar3e honA aura dUsarA dvAdazAvarta vandana krnaa| jinazAsana meM aisI maryAdA hai ki sAdhuoM meM choTI dIkSA paryAya vAlA lambI dIkSA paryAya vAle ko vaMdana karatA hai| isameM bApa-beTA, rAjA - pradhAna nahIM dekhA jaataa| sAmAnya bhASA meM putra ne pahale dIkSA lI ho aura pitA ne bAda meM lI ho, to pitA putra ko vaMdana kare / isakA vistAra, apavAda Adi zAstroM meM sUkSma rUpa se milate haiN| tathA puruSa pradhAnatA hone .se va zAsana vyavasthA hone se sabhI sAdhviyA~ binA dIkSA paryAya dekhe saba sAdhuoM ko vaMdana kare yAnI 100 sAla kI dIkSitA sAdhvI navadIkSita sAdhu ko vaMdana kare / kRtikarma kalpa kA pAlana na karane se aneka doSa lagate haiN| jaise ahaMkAra - vRddhi, lokanindA, avinaya, saMsAravRddhi ityAdi / yaha kalpa saba tIrthaMkaroM ke zAsana ke lie samAna hai| vrata kalpa sUkSma prANAtipAta (hiMsA), mRSAvAda (asatya), adattAdAna (corI), maithuna ( abrahmacarya) aura parigraha, ina pA~coM se virata honA vrata kalpa hai| prathama va antima tIrthaMkara ke zAsana meM pA~ca mahAvrata hote haiM, isI ko paMcAyAma dharma bhI kahate haiN| madhyama tIrthaMkara (yAnI 2 se 23 ) ke sAdhu Rju va prAjJa hote haiM / ve cauthe vrata ko pA~caveM meM antarbhUta kara lete haiN| yAnI aparigRhIta strIbhoga kA paccakkhANa tIsare adattAdAna vrata meM tathA parigRhIta strIbhoga kA paccavakhANa parigraha vrata meM samA lete haiN| kyoMki jahA~ strI hai, vahA~ parigraha hai| ataH madhyama 22 tIrthaMkara ke sAdhu ke lie maithuna viramaNa vrata chor3akara 4 mahAvrata yAnI cAturyAma dharma jAnanA cAhie / - zAstra meM kahIM para RSabhadeva jI evaM mahAvIra svAmI ke tIrthaM meM rAtribhojanaviramaNa vrata mUlavrata ginakara sAdhu ke 6 vrata batAe haiM kintu bAIsa tIrthaMkara ke tIrtha meM ise uttara guNa meM ginate haiM, isalie unake to 4 vrata hI mAnanA / jyeSTha kalpa jJAna, darzana aura cAritra meM bar3e ko jyeSTha kahate haiN| prathama aura aMtima vahI vIra prazaMsita hotA hai, jo apane ko tathA dUsare kI dAsatA ke baMdhana se mukta karAtA hai| AcArAMga (1/2/5) - Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. 9. 10. tIrthaMkara : eka anuzIlana 158 tIrthaMkara ke zAsana meM upasthApanA arthAt bar3I dIkSA meM jo sAdhu bar3A hotA hai, vahI jyeSTha mAnA jAtA hai| jisane sAdhuoM ke AcAra ko paDha liyA ho, artha jAna liyA ho, jo avratoM kA parihAra mana, vacana aura kAyA se karatA hai, nava prakAra se zuddha saMyama kA pAlana karatA hai, aise sAdhu ko hI upasthApanA yAnI bar3I dIkSA denI caahie| madhyama tIrthaMkaroM ke zAsana meM niraticAra cAritra pAlane vAlA hI bar3A mAnA jAtA hai| ve saba pravINa hote haiM, isalie dIkSA ke dina se hI choTe aura bar3e gine jAte haiN| inako samajhAne ke lie zAstrakAroM ne pitA-putra, rAjA - munIma, mAtA-putrI Adi ke udAharaNa lekara vistRta rUpa se spaSTa kiyA hai| pratikramaNa kalpa kie hue pApoM kI AlocanA Avazyaka pratikramaNa kahalAtA hai| isameM prathama evaM carama tIrthaMkara ke samaya meM sAdhu-sAdhvI ko pramAdavaza anajAnepana meM doSa -skhalanA hone kI saMbhAvanA rahatI hai| isa kAraNa unake lie daivasika, rAtrika, pAkSika, cAturmAsika evaM sAMvatsarika pratikramaNa karanA Avazyaka hai bhale hI doSa lage hoM yA na lage ho / madhya 22 tIrthaMkaroM ke sAdhu-sAdhvI mUlata: apramAdI hote haiN| unheM pApa lagA yA koI skhalanA huI hai, aisA patA lage to hI daivasika yA rAtrika pratikramaNa zAma ko lete haiN| zeSa- pAkSika, cAturmAsika evaM sAMvatsarika pratikramaNa madhya ke samaya meM hote hI nahIM haiN| isa taraha yaha bhI aniyata kalpa hai| athavA subaha kara 22 jinezvaroM ke - mAsa kalpa - cAturmAsa yA kisI dUsare kAraNa ke binA, 2 mAsa se adhika eka sthAna para na ThaharanA mAsakalpa hai| prathama va antima tIrthaMkara ke sAdhu ko eka jagaha 1 mAsa ke uparAnta rahane kI AjJA nahIM hai kyoMki usase adhika rahane para gRhasthoM ke sAtha pratibandha, laghutA kI prApti, dharmapracAra kA abhAva, jJAna kI aprApti Adi aneka doSa saMbhAvita haiN| kadAcit kAladoSa, kSetradoSa, dravyadoSa, bhAvadoSa Adi ke kAraNa vihAra meM asamartha ho yA eka jagaha hI rahanA par3e to upAzraya palaTe, mohallA palaTe, ghara palaTe, maMjila palaTe aura kucha bhI na ho to sathArA bhUmi palaTa kara bhAva se bhI mAsakalpa kare / madhya ke 22 tIrthaMkaroM ke lie mAsakalpa kA koI niyama nahIM hai| paryuSaNA kalpa zrAvaNa ke prArambha se kArtika zukla pUrNimA taka eka sthAna para rahanA paryuSaNA kalpa hai| prathama tIrthaMkara evaM antima tIrthaMkara ke zAsanakAla meM jaghanya se 70 dina aura utkRSTa se 6 mahIne ke paryuSaNa jAnane caahie| madhya 22 tIrthaMkaroM ke sAdhuoM ke lie koI sAdhaka nivRtti kI sAdhanA karatA hai, parijana, dhana tathA bhoga-vilAsa ko chor3a detA hai aura aneka kaSToM ko bhI sahana karatA hai, parantu yadi vaha mithyAdRSTi hai to apanI sAdhanA meM siddhi prApta nahIM kara sakatA / AcArAMga niyukti (220) Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 159 yaha nizcaya se nahIM hai| kisI doSa ke na lagane para ve 1 karor3a pUrva bhI eka sthAna para Thahara sakate haiN| doSa hone para eka mahIne meM bhI vihAra kara sakate haiN| inakI vizeSa jAnakArI kalpasUtra meM prApta hotI hai| isa tarahaM ye 10 kalpa kahe gae haiN| kalpasUtra meM inhIM 10 kalpoM kA vistRta vivecana hai| prathama aura antima tIrthaMkara ke zAsana meM ye dasoM kalpa sthita kalpa arthAt avazya karttavya haiN| madhyama 22 tIrthaMkaroM ke lie zayyAtara piMDa kalpa, kRtikarma kalpa, vratakalpa, jyeSTha kalpa ye 4 kalpa Avazyaka hai evaM zeSa 6 anavasthita haiM yAnI AvazyakatA paDane para hI kie jAte haiM, aisA paMcAzaka kalpasUtra Adi meM varNana hai| jijJAsA sAdhu saba samAna haiM, to unake kalpa kA bheda kyoM huA ? samAdhAna - RSabhadeva jI ke samaya ke loga Rju aura jar3a hote the / yathA dRSTAntaRSabhadeva jI ke tIrtha meM kisI AcArya kA ziSya sthaMDila bhUmi para gayA / bahuta dera vApisa aayaa| guru ne kAraNa puuchaa| ziSya ne saralatA se kahA- mArga para nATaka maMDalI nATaka kara rahI thii| so dekhane ke lie maiM khar3A rhaa| guru ne samajhAyA "hama sAdhu haiN| hameM nATaka dekhanA nahIM kalpatA / " ziSya ne tahatti khaa| punaH eka bAra vahI ziSya bAhara gayA aura dera se aayaa| guru ne kAraNa puuchaa| ziSya ne RjutA se kahA mArga para nartakI nRtya kara rahI thI / use dekhane ke lie khar3A thaa| taba guru ne kahA- tumheM pahale manA kiyA thA na ? taba ziSya ne jar3atA se kahA " Apane to naTa dekhane se manA kiyA thA, nartakI dekhane se nahIM / " guru ne use samajhAyA aura ziSya ne saralatA se svIkAra kiyA / isa dRSTAMta meM RjutA, saralatA se vaha satyazIla, vinayavaMta rahA kintu jar3atA ke kAraNa guru kA bhAva nahIM samajha pAyA / - - - tIrthaMkara mahAvIra ke sAdhu vakra aura jar3a kahe haiN| tathA madhya ke 22 tIrthaMkaroM ke samaya ke sAdhu va manuSya Rju tra prAjJa kahe gae haiM (ve sarala bhI haiM aura jJAnavAna bhI) / isa kAraNa hI tIrthaMkaroM ke zAsana kalpa kI vyavasthA bhinna hai| pArzvanAtha jI kI paraMparA ke kezI zramaNa va mahAvIra svAmI jI ke ziSya gaNadhara gautama kA milana - jJAnacarcA isa saMdarbha aitihAsika hai| jisa prakAra bIja ke dagdha ho jAne para phira aMkura utpanna nahIM hote haiM, usI prakAra karma rUpI bIjoM ke dagdha ho jAne para bhava rUpI aMkura phira utpanna nahIM hote arthAt mukta jIva phira janma dhAraNa nahIM krte| dazAzrutaskandha ( 5/15) - Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 160 jijJAsA - bhagavAna mahAvIra ke sAdhu-sAdhviyoM kI sAmAnya caryA kI pramukha 10 bAteM kyA haiM ? samAdhAna - bhagavatI sUtra, sthAnAMga sUtra Adi meM sAdhu-sAdhvI jI kI dazavidha samAcArI kA vidhAna hai1. AvazyakI - upAzraya se bAhara jAte hue Avazyaka kArya ke lie jAtA hU~, aisA kahe ? 2. naiSedhikI - kArya se nivRtta hokara Ae taba maiM nivRtta ho cukA hU~, aisA khe| 3. ApRcchA - apanA kArya karane kI anumati lenaa| 4. pratipRcchA - dUsaroM kA kArya karane kI anumati lenA (manA kie hue kArya kii)| 5. chandanA - pahale lAe hue AhAra ke lie sAdharmika sAdhuoM ko AmaMtrita krnaa| 6. nimaMtraNa - AhAra lAne ke lie anya sAdhu ko puuchnaa| 7. icchAkAra - kArya karane hetu icchA jatAnA yA jaannaa| 8. mithyAkAra - bhUla ho jAne para svayaM usakI AlocanA krnaa| 9. tathAkAra - guru ke vacanoM ko tahatti kaha svIkAra krnaa| 10. upasaMpadA - jJAnAdi prApti ke lie anya guru ke samIpa rhnaa| maitrI-bhAva ko prApta huA jIva bhAvanA ko vizudhda banAkara nirbhaya ho jAtA hai| - uttarAdhyayana (29/17) Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arihanta pada dhyAna sAdhanA arihanta kA abhiprAya hai Arhantya kI anubhuuti| Arhantya prakaTa kara hama sabhI ko arihanta bananA hai| unameM bhI tIrthaMkara to parama utkRSTa AtmAe~ haiN| arihanta banane hetu Avazyaka hai arihanta kA tAdAtmya yAnI unake sAtha ekameka ho jaanaa| AcArAMga sUtra meM pharamAyA hai ki1. unakI dRSTi 2. unakA svarUpa jJAna 3. unakA Agamana 4. unakI cetasika anubhUti aura 5. unakA sAnnidhya ina 5 prakAroM se arihaMta ke sAtha ekarUpa banA jAtA hai| yaha dhyAna sAdhanA kI gUr3ha paddhati hai| tIrthaMkara paramAtmA hameM isa rAga dveSa se mukta hokara AtmA se paramAtmA banane kA upadeza dete haiN| unase ekameka hone ke lie unase traikAlika sambandha jor3anA anivArya hai| "he prabho ! Apa mere bhaviSya kAla aura maiM ApakA bhuutkaal| pahale ApakI AtmA bhI merI taraha isa saMsAra meM ulajhI thii| hiMsA, asatya, pramAda Adi doSa ApakI jIvAtmA meM bhI the| jisa taraha maiM abhI isa vyApAra, parivAra, saMsAra ke mAyAjAla meM phaMsA hU~, pahale Apa bhI phaMse the| maiM ApakA bhUtakAla hI to hU~ aura mujhe to Apake jaisA bhaviSyakAla caahie| rAga aura dveSa se mukta, sabhI vikAroM se mukta, sabhI sAMsArika baMdhanoM se mukt| Apa mere bhaviSyakAla hI ho aura isalie vartamAna kAla meM maiM Apake dvArA dikhAe gae patha kA anusaraNa kara rahA hU~ tAki eka dina usa gantavya taka pahu~ca sakU~ jahA~ AtmA ko zAzvata sukha hai yAnI mokss|" tIrthaMkara prabhu kA jApa mantra zakti kA prabhAva acintya hai| nAma nikSepa ke prabhAva se isase sakArAtmaka UrjA va caitanya svarUpa kA sarjana hotA hai| nissaMdeha rUpa se tIrthaMkara prabhu kA nAma svayaM meM hI maMtra svarUpa hai va isakA maMtroccAraNa va nAmasmaraNa karmanirjarA kA advitIya mAdhyama hai| jaina AmnAya meM 4 prakAra ke jApa batAe gae haiM AcAra kI prApti ke lie vinaya kA prayoga karanA caahie| - dazavaikAlika (9/3/2) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 3. 4. tIrthaMkara : eka anuzIlana 162 bhASya jApa vaikharI vANI meM bhASya jApa kiyA jAtA hai| paramAtmA saMbaMdhI maMtra bhASya tathA stuti stotrAdi kA spaSTa uccAraNa yAnI jo mukha se bolA jAe va jisakA uccAraNa kAnoM se sunA jAe, vaha vaikharI vANI se bhAgya jApa hotA hai| isase utpanna dhvani taraMgoM se zarIra kI vyAdhiyA~ samApta hotI haiM aura citta para jame sthUla vikAra kama hote haiN| pazu upAMzu japa madhyamA vANI meM hotA hai, jisameM oSTha (hoTha ) aura jihvA (jIbha) calatI hai parantu AvAja bAhara sunAI nahIM detI / bAhya pariNAma meM graMthi prabhAva ke anusAra jApa se hamAre zarIra kI picyuTarI graMthi (PITUTIARY GLAND) se 9 rasabiMduoM kA srAva hotA hai| AMtarika pariNAma ke anusAra madhyamA vANI ke jApa se yathApravRttikaraNa kI prApti hotI hai| - mAnasa jApa maMtroM kA mAnasa japa aura kAyotsargAdi pazyantI vANI se hotA hai| isameM bhASA se Upara uThakara bhAvoM ko dekhA jAtA hai jo mana meM se nikalate haiM aura mana ko hI sunAI dete haiN| pazyantI ke jApa se picyuTarI graMthi (PITUTIARY GLAND) se 12 rasabiMduoM kA srAva hotA hai evaM apUrvakaraNa taka kI prApti kI jA sakatI hai| - ajapA jApa yaha jApa kI sabase utkRSTa avasthA hai / jaba parA vANI dvArA akSara se anakSara taka pahu~ca jAte haiM, taba dhyAtA, dhyAna aura dhyeya kI ekarUpatA ho jAtI hai| yaha nirvikalpa samAdhi kI avasthA hotI hai| isameM dhyAtA apane AtmA ko paramAtma svarUpa hI dekhane lagatA hai| isase 16 rasabiMduoM kA srAva hotA hai evaM deha va AtmA kA graMthibheda evaM utkRSTa Atmadarzana upalabdha ho sakatA hai / tIrthaMkara yA unase saMbaMdhita arihanta Adi anya maMtroM kA svarUpa, jApa kI paddhati aura pariNAma bhI vividha aura vistRta haiN| paramparA se aisA pracalita hai ki mAtra ' Namo arihaMtANaM' pada kA 400 bAra jApa karane se dhyAnI samyagdRSTi AtmA eka upavAsa kA lAbha taka prApta kara sakate haiN| tIrthaMkaroM ke jApa se avarNanIya karmanirjarA hotI hai| arham mantra kI viziSTatA akSara vijJAna ke anusAra 1. "a" yaha vAyu bIja hai| vAyu vAhana kA pratIka hai| vAyu halkI hone se Upara uThatI hai| yaha zabda Upara uThAne meM sahAyaka hotA hai| isa prakAra 'a' vAyubIja hokara samAdhi evaM karmakSaya meM sahAyaka hai| vaha sAdhaka sAdhanA kaise kara pAegA, kaise zrAmaNya kA pAlana karegA, jo kAma viSaya - rAga kA nivAraNa nahIM karatA, jo saMkalpa-vikalpa ke vazIbhUta hokara paga-paga para vivAdagrasta hai / dazavaikAlika (2/1) - Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 163 2. "ri"- yaha agnibIja hai| yaha rUpAntarita hokara arihantatva kI vizuddha UrjA pradAna karatA hai kyoMki 'ri' nirjarA kA pratIka hai| jo hamAre dUSaNoM, vikAroM va bure saMskAroM ko jalAne kA kAma karatA hai| "ha" yaha vyoma bIja hai| yaha Ananda kA pratIka hai| isakA kAma hai vistAra karanA, vikasita karanA, vyApakatA lAnA, taraMgoM ko phailAne meM sahAyaka honaa| sat cit AnaMda kI yaha anubhUti karAtA hai| 4. "ta" - yaha vAyubIja hai| isakA kAma puna: 'a' kI taraha Upara uThAnA hai| jo Arhantya hamameM vidyamAna hai, yaha bIja usakA bodha karAtA hai| arihanta pada ke viziSTa kamalabaddha prakAra se samyak ArAdhanA karane se bhUri bhUri karmanirjarA hotI hai evaM Atma-AlocanA hotI hai| arihaMta pada kI utkRSTa kamalabaddha ArAdhanA se tIrthaMkara * nAma karma kA bhI baMdha ho sakatA hai, aisA graMthoM meM ullekha milatA hai| isakA eka kAraNa yaha bhI ki 'ahaM' praNidhAna dhyAna kA uttamottama AlaMbana hai| jinazAsana ke sArabhUta siddhacakra kA Adi bIja bhI 'arha' maMtra hI hai| aha~ meM aneka zaktiyA~ nihita haiM, kyoMki yaha unakA bIja hai| yathA . parameSThI bIja - parama pada ko prApta tIrthaMkara arihaMta parameSThI ke bIja haiN| tattva kI dRSTi se ve dravya-bhAva arihaMta haiN| AtmIyatA se ve bhASaka siddha haiN| zAsana ke sUrya pracAraka hone se ve upadezaka AcArya haiN| zAstroM ke prarUpaka hone se ve pAThaka upAdhyAya haiM aura nirvikalpa citta hone se ve sAdhu to haiM hii| * jina va siddha bIja - bhUta, bhaviSya, vartamAna ke sabhI jinezvara 'aha~' meM pratiSThita haiN| mokSa kA hetu hone se yaha mokSa bIja hai| bhautika dRSTi se yaha suvarNa siddhi va aneka mahAsiddhiyoM kA bhI kAraNabhUta hai| jJAna bIja - aha~ brahmasvarUpa hai| isameM a se ha, sabhI akSara kalAsahita pratiSThita mAne jAte haiM, isalie yaha samyak zrutajJAna kA bIja mAnA jAtA hai| trailokya bIja - arham ko zAzvata, avinAzI, abhayakArI evaM triloka-trikAla meM vyApta mAnA jAtA hai| a, ra. ha aura m atyaMta viziSTatA ke dhanI haiN| isalie yaha maMtra parama prabhAvaka kahA gayA hai| Avezavaza yadi sAdhaka koI cANDAlika galata vyavahAra kara bhI le to use kabhI bhI na chipaae| kiyA ho to 'kiyA' kahe aura na kiyA ho to 'nahIM kiyA' khe| - uttarAdhyayana (1/11) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 164 Atma-dhyAna sAdhanA svayaM kI indriyoM, mana Adi ko vaza meM karane vAlA tathA sva-AtmA kA paramAtmA meM vilIna karane vAlA dhyAna eka utkRSTa sAdhanA paddhati hai| sAlambana va nirAlaMbana dhyAna ke nimitta se Arhantya kI samyak prApti saMbhava hai| prAcIna jaina paramparA meM mahAprANa nAmaka dhyAna sAdhanA kI paddhati pracalita thI jisameM sAdhaka viziSTa Atmadarzana karatA thaa| AcArya bhadrabAhu svAmI ne 12 varSa taka nepAla kI guphAoM meM rahakara mahAprANa dhyAna sAdhanA kI thI, jisameM sAdhaka gaharI samAdhi avasthA meM calA jAtA hai| kabhI-kabhI yaha vicAra AtA hai ki tIrthaMkara paramAtmA saMyama avasthA meM kisa prakAra apanI indriyoM ko vaza meM karate hoMge ? kisa prakAra apane citta kA nirodha karate hoMge ? zAyada Aja jo dhyAna sAdhanA kI praNAliyA~ athavA paddhatiyA~ hameM prApta huI haiM, ve aneka tIrthaMkaroM Adi AtmAoM dvArA anubhava se prarUpita haiN| samasta vicAroM, vikAroM, viSayoM se vimukta hokara ye dhyAna vizuddhatA ke patha para agrasara karate haiN| yoga kI bhI isameM mahatI bhUmikA hai| zrI AcArAMga sUtra meM mAnava deha meM cetanA ke 32 kendrasthAna batAe haiN| jaise1. paira 2. Takhane 3. jaMghA 4. ghuTane 5. uru 6. kaTi 7. nAbhi 8. udara (peTa) 9. pArzva-pasAla 11.chAtI 12. hRdaya 14.kandhe 15. bhujA 17.aMguli 18. nAkhUna 20. ThuDDI 21. hoTha 22. dAMta 23.jIbha 24. tAlu 25. galA 26.kapola 27. kAna 28. nAka 29.A~kha 31. lalATa 32.sira ina eka-eka sthAna ko kramaza: dhIre-dhIre zithila karake mana ko paramAtmA se saMyukta karatA huuN| maiM zarIra nahIM, AtmA hU~- isa bhedavijJAna se paramAtmA se ekameka hone kA prayatna karanA caahie| hamako bhagavAna banAnA hI bhagavAna kA lakSya rhaa| koI prabhupUjA se paramAtmA se tAdAtmya jor3atA hai, koI maMtrajApa se ekarUpa hotA hai, koI yoga-dhyAna sAdhanA se prabhu se ekameka hotA hai| lakSya 30. bhauMheM sAdhanA meM mAnasika nirmalatA anivArya hai, vahI karma-nirjarA kA kAraNa hai| - vyavahArabhASya-pIThikA (6/190) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 165 eka hai evaM mArga aneka haiN| yaha bhI satya hai ki yaha eka bhava (janma) meM ho, isakI gAraMTI nahIM hai aura hajAra janmoM meM bhI pUrNa ho, isakI bhI gAraMTI nahIM hai| jainadharma bhAva pradhAna dharma hai| mokSa kI prApti antarmuhUrta meM bhI saMbhava hai aura asaMkhya janmoM meM bhI / mokSa kA dvAra : jinAjJA pAlana AcArya hemacandra sUrIzvara jI ma.sA. vItarAga stotra nAmaka graMtharatna meM kahate haiMvItarAgaM ! saparyAyAstavAjJApAlanaM param / AjJArAddhA viruddhA ca, zivAya ca bhavAya ca / isa saMsAra meM stavanIya, pUjanIya, vaMdanIya agara koI bhI hai to vaha ekamAtra vItarAga tIrthaMkara paramAtmA hI hai aura ina vItarAga paramAtmA kI pUjA kI apekSA unakA AjJApAlana adhika mahattvapUrNa hai| ArAdhita AjJA mukti kA kAraNa hai aura virAdhita AjJA saMsAra aura dukhoM kA kAraNa hai| AjJA hI dharma kA prANa hai| jinapUjA tIrthaMkara kI AjJA se viruddha ho, to mukti nahIM de sktii| maMtrajApa yadi tIrthaMkara kI AjJA se viruddha kiyA jAe, to yathocita phala nahIM detA / dhyAna-sAdhanA yadi tIrthaMkaroM kI AjJA ke viparIta kI jAe, to saMsAravardhaka ho sakatI hai| yogaviMzikA graMtha kI vRtti meM likhA hai- " AjJArahitasya tasyAsthisaMghAtarUpatva pratipAdanAt " aura saMbodha prakaraNa meM AcArya haribhadra sUrIzvara jI pharamAte haiM- " ANAjutto saMgho, seso puNa aTThi saMghAo"- jo AjJA se yukta hai, vaha saMgha hai aura jo AjJArahita hai, vaha asthiyo kA samUha (haDDiyoM kA DhA~cA) hai| vartamAna samaya meM isa kSetra meM tIrthaMkara jIvita avasthA meM nahIM haiN| unakI anupasthiti meM AcArya bhagavanta jinazAsana ko saMbhAlate haiM evaM jinapratimAe~ va jinAgama hI hamAre AdhAra haiN| tIrthaMkaroM se jur3ane hetu pratimAe~ vizeSa Alambana haiM evaM pratimApUjana kI vaijJAnikatA evaM usase AtmavikAsa svata:siddha hai| evaM mUla, niryukti, bhASya, cUrNi, TIkA, zAstra, graMtha Adi vAGmaya meM paramparA se tIrthaMkara prabhu kI vANI lipibaddha hokara surakSita hai| paramAtmA ko hama para atyaMta karuNA thI, hama bhI unakI bhAMti paramAtmA bana sakeM, bhoga se yoga kI yAtrA kareM, jIva se jinatva kI yAtrA kareM, usa hetu se hameM mArga-darzana diyA jo vo Aja zruta sAhitya meM surakSita hai| AvazyakatA hai usake samyak AcaraNa kI / AbhAra / arihanta aura siddha ye sAdhya tattva haiN| AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ye sAdhaka tattva haiN| jJAnayoga, bhaktiyoga, tapayoga, karmayoga - ye sAdhanA tattva haiN| jinAjJA pAlana mokSa kA agra dvAra hai| tIrthaMkara paramAtmA kA isa pathapradarzana hetu anantAnaMta - Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA : arihanta, aruhanta, arhanta Adi padoM ke arthoM meM kyA vaividhya hai? samAdhAna : prAkRta meM araha, arahanta ityAdi kaI rUpa milate haiM jinake bhAva to samAna haiM kintu artha bhinna haiN| araha jinake lie koI rahasya nahIM hai| jinhoMne parigraharUpI ratha kA va janma-jarA kA anta kara diyA hai| arahanta arihanta arahanta - - - tIrthaMkara : eka anuzIlana 166 - jinhoMne krodhAdi kaSAya va karmoM kA kSaya ( nAza) kara diyA hai| jinhoMne jJAna - darzana para lage sabhI AvaraNoM kA bhedana kiyA hai| aruhanta jinheM bAra-bAra utpanna nahIM honA / arhat jo adhyAtma ke zikhara para pahu~cakara vaMdanIya, pUjanIya, namaskAra yogya bana cuke haiN| bhAvoM kI samAnatA kintu arthoM kI bhinnatA ko darzAne vAle isa prakAra aneka zabda haiN| jijJAsA : rAvaNa ne tIrthaMkara nAmakarma bA~dhA hai, to vaha tIrthaMkara kaba banegA ? samAdhAna : rAvaNa ne aSTApada tIrtha para jinendrabhakti karate hue tIrthaMkara nAma karma bA~dhA hai, nikAcita nahIM kiyaa| abhI usake utkRSTa 15 bhava zeSa the| paMdraha bhava jitanA samaya vyatIta hone para hI vaha mahAvideha nAmaka kSetra meM parama tIrthaMkara pada ko prApta karegA tathA siddha-buddha yAvat siddhigati nAmaka sthAna ko prApta karegA / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara pratimA cintana tIrthaMkara paramAtmA cAroM nikSepa ( nAma - sthApanA - dravya - bhAva) dvArA pUjanIya hote haiN| unakA bhAva nikSepa vaMdanIya - pUjanIya hone se unake nAma aura sthApanA nikSepa bhI utane hI vaMdanIya aura pUjanIya haiN| unakI anupasthiti meM unakI pratimA hameM unase jor3ane meM adbhuta sahAyatA karatI hai| paramAtmA ke dhyAna, unakI pUjA ke lie pratimA eka advitIya Alambana hai| pratimApUjana se samyaktva kI dRr3hatA hotI hai evaM paramAtmapUjana kA sAkSAt avasara milatA hai / yadyapi sabhI tIrthaMkara paramAtmAoM kI pratimAe~ prAyaH eka sahI hI pratIta hotI haiM, unake cihna athavA phaNa Adi ke dvArA unakI pahacAna kI jAtI hai| tIrthaMkara pratimA para phaNoM kA rahasya jinapratimA kI zrRMkhalAoM meM do tIrthaMkara kI pratimAoM para chatra ke rUpa meM sarpa-phaNa dRSTigocara hote haiN| ve haiM - zrI supArzvanAtha jI evaM zrI pArzvanAthajI / zrI saptatizatasthAna prakaraNa meM likhA hai iga paNa nava ya supAse, pAse phaNatinni saga igAra kmaa| phaNisijjAsuviNAo, phaNidaMbhantIi nannesu // 23 // saptama zrI supArzvanAtha prabhu ke mastaka Upara chatrarUpa meM eka, pA~ca yA nau phaNa ho sakate haiM tathA vIsave zrI pArzvanAtha prabhu ke mastaka para tIna, sAta yA gyAraha phaNa hote haiN| isake pIche bhI kAraNa hai| AcArya zrI hemacandra sUrIzvara jI ma.sA. pharamAte haiM ki triSaSTizalAkApuruSa ke zrI supArzvanAtha caritra meM suptamekaphaNe paMcaphaNe navaphaNe'pi ca / nAgatalpe dadarza svaM, devI garbhe pravarddhinI // jJAna se bhAvoM aura padArthoM kA samyag bodha hotA hai, darzana se zraddhA hotI hai, cAritra se karmoM kA nirodha hotA hai aura tapa se AtmA parizuddha hotI hai| - uttarAdhyayana (28/35) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 168 pRthvyA devyAstadA svapne, dRSTaM taadgmhorgm| zakro vicakre bhagavanmUrdhnichatramivA'param // tadAdicA'bhUtsamavasaraNeSva pressvpi| nAga ekaphaNaH paJcaphaNo-navaphaNo'tha vaa|| bhAvArtha : supArzvanAtha prabhu kI mAtA pRthvI ne (jaba prabhu garbha meM the), taba baDhate garbha ke prabhAva se svapna meM svayaM ko eka phaNa, pAMca phaNa evaM nava phaNo vAlI nAgazayyA para sote hue dekhaa| jaba supArzvanAtha prabhu ko kevalajJAna prApta huA, taba mA~ ne svapna meM jaisA sarpa dekhA thA, vaisA hI sarpa indra ne prabhu ke mastaka para nirmita kiyaa| yaha advitIya chatra sA pratIta hotA thaa| usI samaya se prabhu ke anya samavasaraNoM meM 1, 5 va 9 phaNoM se yukta sarpa sthApita hone lge| isI prakAra, jaba kamaThAsura (meghamAlI deva) prabhu pArzva ko upasarga de rahA thA, taba dharaNendra nAgarAja ne pUrvabhava kA ciMtana karate hue evaM upakAra kA smaraNa karate hue prabhu kI rakSA hetu sarpa kA rUpa banAyA evaM phaNoM dvArA prabhu kI nAsikA taka Ae pAnI se rakSA kI; ityaadi| vartamAna samaya meM prApta prAcIna pratimAoM meM svataMtra mUrtiyoM meM supArzvanAtha jI kI pratimA yA to binA sarpaphaNachatra ke hai athavA pA~ca sarpaphaNoM se yukta hai| eka yA nau sarpaphaNoM ke chatroM vAlI svataMtra pratimAe~ nahIM milI haiN| para digambara sthaloM kI kucha jinamUrtiyoM ke parikara meM 1, 9 sarpaphaNoM ke chatroM vAlI supArzvanAtha jI kI laghu mUrtiyA~ avazya utkIrNa haiN| kuMbhAriyA, baDaudA, zahaDola, mathurA, devagaDha, khajurAho Adi sthaloM para phaNoM kI lAkSaNika viziSTatA vAlI supArzvanAtha jI kI ati prAcIna pratimAe~ milatI haiN| pArzvanAtha jI ke mastaka para sarpaphaNoM ke chatra kA sadaiva hI pradarzana kiyA gayA hai| causA, mathurA, akoTA, rohataka, sirohI Adi anekasthaloM para pArzvanAtha jI kI phaNayukta pratimAe~ prApta hotI haiN| jJAtavya hai ki pUrvakAla meM phaNoM kA utkIrtana mUlataH parikara meM hotA thA jo zanaiH zanaiH pratimAjI ke aMgarUpa meM jur3a gyaa| tIrthaMkara ke lAMchaNa (cihna) kA rahasya isa sandarbha meM lAMchaNa zabda kA artha hai- lakSaNa/ cihna/ jaina vAGmaya meM isI hetu se 'maSatilakAdike cihne' tathA 'lachaNa aMko cihna' ityAdi zabda prayukta hue haiN| ye lAMchaNa (cihna) tIrthaMkara paramAtmA ke zarIra para prApta hote haiN| abhidhAna cintAmaNi graMtha kI svopajJa TIkA meM AcArya hemacandra jahAja calAne vAlA niyamika to jJAna hai, pavana kI jagaha dhyAna hai aura cAritra jahAja hai| isa jJAna, dhyAna, cAritra tInoM ke mela se bhavya jIva saMsAra-samudra se pAra ho jAte haiN| - mUlAcAra (898) Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88169 sUrIzvara jI kahate haiM ki tIrthaMkara kI dakSiNabhAvI jaMghA para jo cihna hotA hai, vahI unakA lachaNa nirdhArita hotA hai| zrI trikAlavartI mahApuruSa meM ullikhita hai jammaNa kAle jassa du dAhiNa pAyammi hoi jo cinhaM / taM lakkhaNa pAu taM, Agamasute sujiNa dehe // arthAt - tIrthaMkara ke janma ke samaya unake dAe~ (dAhine) paira ke a~gUThe para indra jo cihna dekhate haiM, usI ko unakA lAMchaNa nizcita kara dete haiN| . spaSTa hai ki tIrthaMkara paramAtmA kA lAMchaNa janma se hI unake zarIra para hotA hai| pratyeka tIrthaMkara kA viziSTa lAMchaNa hotA hai / mahAvideha kSetra, airAvata Adi kSetroM meM bhI tIrthaMkara (viharamAnoM) ke viziSTatama lAMchaNa hote hai| lAMchaNa kaunasA hogA, yaha tIrthaMkara nAma karma, zarIra nAma karma Adi karmaprakRtiyoM se bhI sambandhita hotA hai| vartamAna samaya meM katipaya prabuddha vicArakoM ne lAMchaNa ke manovaijJAnika dRSTikoNa para cintana - vizleSaNa karane kA prayatna kiyA hai| 24 tIrthaMkaroM meM se 17 tIrthaMkaroM ke cihna pazu-pakSI jagat se saMbandha rakhate haiN| sabhI lakSaNa prakRti kI saumyatA se jur3e haiM jisase tIrthaMkara paramAtmA ke hRdaya meM prANI jagat ke prati karuNAmaya evaM Atmatulya dRSTi dhvanita hotI hai| kucha tIrthaMkaroM ke lAMchaNa kA manovaijJAnika saMbaMdha unake pUrvabhava, jIvana, mAtA ke dohada Adi se jor3A jAtA rahA hai| yathA * RSabhadeva jI ne 400 bailoM ke mukha para chIMkI lagAne kA sujhAva diyA evaM kRSi kA pravartana kiyA jisakA saMbaMdha vRSabha (baila) se hai va unakA cihna vRSabha hai| * padmaprabha jI kI mAtA ne svapna meM padmasarovara kA dohada dekhA va yahI unakA cihna hai / * candraprabha jI kI mAtA ne candrapAna kA dohada kiyA va caMdra hI unakA cihna hai| * pArzvanAtha jI kI mAtA ne garbhakAla meM sarpa ko dekhaa| pArzvakumAra ne jalatI lakar3I meM sarpa ko jIvita bacAyA evaM unakA cihna sarpa hai| * neminAtha jI ke zaMkha bajAne kA prasaMga prasiddha hai va unakA cihna zaMkha hai / * mahAvIra svAmI kA jIva eka bhava meM siMha banA thA evaM vAsudeva ke bhava meM siMha ko unhoMne mArA thaa| unakA cihna siMha hai / ityAdi jo aura jitane hetu saMsAra ke haiM, ve aura utane hI hetu mokSa ke haiM / o niyukti (53) Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88 170 prAgaitihAsika kAla kI atyanta prAcIna samaya kI pratimAoM meM lAMchaNa (cihna) utkIrNa karane kI paramparA nahIM thI / tIrthaMkara pratimAe~ prAya: samAna hotI haiM evaM lAMchaNa se hI unakI pahacAna hotI hai| lohAnIpura se prApta kuSANakAlIna tathA mathurA se prApta mauryakAlIna pratimAoM para lAMchaNa (cihna) prApta nahIM hote| dhIre-dhIre pratimAoM kI pahacAna hetu cihnoM kA utkIrtana prArambha huA / purAtAttvika sAmagrIrUpeNa prApta jinapratimAoM para lAMchaNa (cihna) kA utkIrNana siMhAsana ke Upara athavA dharmacakra ke samIpa hotA thaa| vartamAna meM yaha pAdapITha para hotA hai arthAt caraNa caukI para / ataH pratimAvijJAna meM lAMchaNa (cihna) kA vizeSa mahattva hai| tIrthaMkaroM ke yakSa-yakSiNiyoM kA rahasya jaina vAGmaya meM yakSa-yakSiNI kA ullekha tIrthaMkara paramAtmA ke caraNa sevaka ke rUpa meM huA hai| tIrthaMkara jaba kevalajJAna prApti ke bAda tIrtha kI saMracanA karate haiM, taba unake dharmopadeza ke pazcAt samavasaraNa meM hI saudharmendra pratyeka tIrthaMkara ke sevaka ke rUpa meM yakSa-yakSiNI yugala ko niyukta karatA hai / ve vyaMtara nikAya athavA vANavyaMtara nikAya ke devI-devatA hote haiN| unake nAma zAzvata hote haiM kintu AtmAe~ badalatI rahatI haiN| jaise- pradhAnamaMtrI yA rASTrapati kA pada vahI rahatA hai| kintu vyakti badalatA rahatA hai| yathA - padmAvatI nAma kI devI RSabhadeva jI ke samaya bhI thI aura unake devaloka se cyuta ho jAne para kisI anya AtmA ne vaha sthAna pAyA aura pArzvanAtha jI kI caraNa sevikA ke rUpa meM zAsanasevA kii| jo koI vyakti tIrthaMkara kI ArAdhanA karate haiM, taba kaI bAra unakI utkRSTa ArAdhanA se prabhAvita hokara yakSa yakSiNI unheM phala dete haiM tathA zAsana para AI vipattiyoM ko dUra karane se ve zAsana deva adhiSThAyaka deva yA devI bhI kahalAte haiN| yakSa-yakSiNI deva-devI dRr3ha samyaktvI hote haiN| Asanna bhavyAtmAe~ hone se kucha bhavoM ke uparAnta hI mokSa jAne kI yogyatA rakhate haiM / pUrvabhava meM dharmArAdhanA ke bala se kintu jIvana ke aMtima kAla zubhAzubha bhAva se marane para ve vyaMtara yoni meM utpanna hote hai| tIrthaMkara ariSTanemi (neminAtha jI) kI zAsana rakSikA devI ambikA ke pUrvabhava kA vRttAMta prApta hotA hai| pUrvabhava meM vaha ambikA nAmaka dharmaniSThA kanyA thI / usakA vivAha somabhaTTa brAhmaNa ke sAtha huA va siddha aura buddha nAma do putra bhI hue| eka bAra usane eka jaina muni ko bhaktibhAva se supAtradAna diyaa| yaha dRzya dekhate hI usakI sAsa ne krodhAviSTa hokara use ghara se bAhara nikAla diyaa| ambikA apane donoM baccoM ke sAtha neminAtha jI kA smaraNa karate raivatagiri ( giranAra ) kI ora cala pdd'ii| somabhaTTa ambikA jo yatnavAn sAdhaka antarvizuddhi se yukta hai aura Agamavidhi ke anusAra AcaraNa karatA hai, usake dvArA hone vAlI hiMsA bhI karma-nirjarA kA kAraNa hai| oSaniyukti (759) - Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 171 ko bulAne usake pIche-pIche AyA / kintu aMbikA ne samajhA ki vaha use mArane AyA hai / atyaMta bhaya se vaha neminAtha prabhu kA smaraNa karate hue donoM bAlakoM ko sAtha lekara kUe meM kUda gaI aura marakara vyaMtara nikAya kI devI tathA neminAtha jI kI adhiSThAyaka devI bnii| nirvANakalikA, triSaSTizalAkApuruSacaritra, pravacana - sAroddhAra, padmAnaMdamahAkAvya, AcAradinakara, devatAmUrtiprakaraNa, maMtrAdhirAjakalpa ityAdi graMthoM meM zAsanarakSaka yakSa-yakSiNI jI ke nAma, lakSaNa ityAdi kA ullekha hai| prAcIna paramparA meM yakSa evaM yakSiNI tIrthaMkara kI pratimAoM ke siMhAsana yA sAmAnya pIThikA ke kramazaH dAyIM aura bAyIM ora aMkita kie jAte the| pratiSThAsAroddhAra meM bhI likhA hai| "yakSaM ca dakSiNe pArzve vAme zAsanadevatA / " kintu vartamAna meM yakSa-yakSiNI kI pratimAoM kA svataMtra astitva lagabhaga 9vIM 10 vIM zatAbdI ke pazcAt se hI pracalita huA hai| svataMtra mUrtiyoM meM yakSa yakSiNI ke mastaka para choTI jina pratimA utkIrNa karane kA bhI pracalana rahA hai| jaina paramparA meM vItarAga tIrthaMkara kI pratimA dhyAna kA eka zreSTha Alambana hai| maMtroM va bhAvo kI UrjA se maNDita tIrthaMkara kI sthApanA nikSepa hameM jinadarzana se nijadarzana kI ora agrasara karatI hai| jinapUjA aSTakarmoM ke nivAraNa kA evaM sakArAtmakatA kA vaijJAnika AdhAra hai ataH paramAtmA se tAdAtmya joDane hetu pratimA meM paramAtma darzana paramAtma pUjana advitIya sAdhana hai| jijJAsA - vartamAna samaya meM zvetAmbara va digambara paramparA meM jinapratimAoM kA lAkSaNika svarUpa bhinna hai / pUrvakAla meM bhI yahI sthiti thI ? samAdhAna jaina paramparA meM ati prAcIna kAla se hI jinamUrti jinapratimAoM ke nirmANa va pUjana kI paramparA rahI hai| vartamAna samaya meM zvetAmbara paraMparA meM mAnya tIrthaMkaroM kI devadUSya vastra yukta netrayukta pratimAe~ pracalita haiM evaM digaMbara paraMparA meM mAnya pUrNa acela dhyAnamagna pratimAe~ pracalita haiN| prAcIna kAla kI pratimAoM meM donoM prakAra kI pratimAoM ke avazeSa prApta hote haiM / kintu yaha eka samIkSAtmaka satya hai ki zvetAmbara paramparA bhI pUrvakAla meM digaMbara pratimAoM ko mAnya rakhatI thI / arthAt pahale eka pratimA kevala pratimA hotI thI evaM usameM zvetAmbara digambara kA bheda nahIM thaa| Aja jo prAcIna pratimAe~ khudAI Adi se bhI prApta hotI haiM, ve kisI paramparA vizeSa se saMbaMdhita haiM, aisA kathana anucita hogaa| pratimAoM meM jo Aja bheda dRSTigocara hotA hai, vaha dravya-kSetra kAla-bhAva se tathA gItArtha jainAcAryoM kI dUradarzitA se prabhAvita hai, aisA aneka vidvAnoM kA mAnanA hai / - rAga-dveSa se pramatta banA jIva indriyAdhIna hokara nirantara karma-bandhana karatA rahatA hai| maraNasamAdhi (612) - Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 172 jijJAsA - kyA tIrthaMkara paramAtmA kI pratimA kA pUjana zAstrokta hai? samAdhAna - Agama - mUla, niyukti, bhASya, cUrNi aura TIkA tathA anekAneka zAstroM meM pratimA pUjana kA spaSTa ullekha hai| * jJAtAdharmakathAMga meM draupadI rAnI dvArA jinezvara deva kI pratimA pUjana kA vrnnn| * upAsakadazAMga meM AnaMda zrAvaka dvArA jinamaMdira meM pUjana kA ullekh| * jIvAjIvAbhigama sUtra meM jinabiMboM ke svarUpa kA vizada vrnnn| * kalpasUtra meM mahArAjA siddhArtha dvArA jinapUjA kA vrnnn| * zrIpAla caritra meM zrIpAla rAjA dvArA AdIzvara prabhu ke samakSa yaMtrArAdhanA kA vrnnn| upadezamAlA meM jinapUjana kA zrAvaka ke Avazyaka karttavya ke rUpa meM ullekh| isa prakAra Avazyaka sUtra, mahAnizItha sUtra, bhagavatI sUtra, bhaktaparijJA sUtra, padma caritra, triSaSTizalAkApuruSa, zajaya mAhAtmya, ityAdi anekAneka graMthoM meM mUrtipUjana kA mahattva batAyA gayA hai| kAla ke prabhAva se Ae amUrtipUjaka tattvoM ko bodha dene hetu hamAre pa. pU. AcArya vijayAnaMda sUrIzvara jI ma.sA. (AtmArAma jI) ne samyak darzana pradAyaka va jina pratimA tAdAtmya unnAyaka 'samyaktva zalyoddhAra' pustaka kI racanA kI hai jisameM tIrthaMkara kI pratimA pUjana viSayaka samagra bhrAntiyoM kA nirAkaraNa va sabhI ko paramAtmA se jor3ane kA saphala | prayAsa kiyA gayA hai| 'isane mujhe mArA'- kucha isa vicAra se hiMsA karate haiN| 'yaha mujhe mAratA hai'- kucha isa vicAra se hiMsA karate haiN| 'yaha mujhe mAregA'- kucha isa vicAra se hiMsA karate haiN| - AcArAGga (1/1/6/6) Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa * vartamAna caubIsI kA paricaya * jambUdvIpa bharata kSetra kI AgAmI caubIsI * 20 viharamAna tIrthaMkaroM kA sAmAnya paricaya ar3hAI dvIpa kI trikAla caubIsI * zrI ajitanAthajI ke samaya vicare utkRSTa 170 tIrthaMkara . mauna ekAdazI ke dina 150 kalyANaka kI gaNanA zrI pArzvanAtha bhagavAna ke pramukha 108 nAma va tIrtha Page #195 -------------------------------------------------------------------------- Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88 175 vartamAna caubIsI kA paricaya & Lirimitivo rico kra.saM. tIrthaMkara kA nAma | zrI RSabhadeva jI zrI ajitanAtha jI zrI saMbhavanAtha jI zrI abhinandana svAmI jI zrI sumatinAtha jI zrI padmaprabha jI zrI supArzvanAthajI zrI candraprabha jI zrI suvidhinAtha jI zrI zItalanAthajI | zrI zreyAMsanAtha jI 12. zrI vAsupUjya svAmIjI zrI vimalanAtha jI zrI anantanAthajI | zrI dharmanAthajI zrI zAntinAthajI zrI kunthunAtha jI zrI aranAtha jI | zrI mallinAtha jI svAmI jI | zrI naminAtha jI 22. | zrI neminAtha jI | zrI pArzvanAtha jI zrI mahAvIra svAmI jI pUrvabhavoM kI saMkhyA | pUrvabhava kA nAma teraha (13) vajranAbha cakrI tIna (3) vimalavAhana tIna (3) vipulavAhana tIna (3) mahAbala tIna (3) atibala (puruSasiMha) tIna (3) aparAjita tIna (3) naMdISaNa sAta (7) yA ATha (8) padmarAja tIna (3) mahApadma tIna (3) padmanarapati tIna (3) nalinIgulma tIna (3) padmottara padmasena tIna (3) padmaratha tIna (3) dRDharatha bAraha (12) megharatha tIna (3) siMhAvaha tIna (3) dhanapati tIna (3) vaizramaNa nau (9) yA tIna (3) zrIvarmA (zUrazreSTha) tIna (3) siddhArtha supratiSTha (zaMkha) dasa (10) Ananda (subAhu) sattAIsa (27) nandana RSi tIna (3) nau (9) vizeSa: jIva ke bhavoM kI ginatI samyaktva prApti ke bAda se hI kI jAtI hai jaba usakA adhikatama pauna pudgala parAvartana kAla zeSa hotA hai| tIrthaMkara bhagavaMtoM kI AtmAe~ 'jo hove mujha zakti isI, savi jIva karU~ zAsanarasI' ke bhAva se tIrthaMkaratva prApta karatI haiN| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 176 pUrvabhava sambandhI paricaya kra.saM. dvIpa (4) jambUdvIpa jambUdvIpa jambUdvIpa jambUdvIpa dhAtakIkhaMDa dvIpa dhAtakIkhaMDa dvIpa dhAtakIkhaMDa dvIpa dhAtakIkhaMDa dvIpa 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. kSetra (5) pUrva mahAvideha kSetra pUrva mahAvideha kSetra pUrva mahAvideha kSetra pUrva mahAvideha kSetra pUrva mahAvideha kSetra pUrva mahAvideha kSetra pUrva mahAvideha kSetra pUrva mahAvideha kSetra pUrva mahAvideha kSetra pUrva mahAvideha kSetra pUrva mahAvideha kSetra pUrva mahAvideha kSetra dizA (6) sItA nadI ke uttara sItA nadI ke dakSiNa sItA nadI ke dakSiNa sItA nadI ke dakSiNa sItA nadI ke uttara sItA nadI ke dakSiNa sItA nadI ke dakSiNaM sItA nadI ke dakSiNa sItA nadI ke uttara sItA nadI ke dakSiNa 11 8. 9. 10. 11. puSkara dvIpa puSkara dvIpa puSkara dvIpa puSkara dvIpa dhAtakIkhaMDa dvIpa dhAtakIkhaMDa dvIpa ghAtakIkhaMDa dvIpa sItA nadI ke dakSiNa sItA nadI ke dakSiNa 12. 13. 14. bharata kSetra meru parvata ke dakSiNa 15. airAvata kSetra bharata kSetra pUrva mahAvideha kSetra meru parvata ke uttara meru parvata ke dakSiNa sItA nadI ke uttara sItA nadI ke uttara 16. jaMbUdvIpa 17. jaMbUdvIpa pUrva mahAvideha kSetra 18. sItA nadI ke dakSiNa jaMbUdvIpa 19. jaMbUdvIpa pUrva mahAvideha kSetra pazcima mahAvideha kSetra sItodA nadI ke dakSiNa meru parvata ke dakSiNa bharata kSetra 20. jaMbUdvIpa 21. jaMbUpa bharata kSetra bharata kSetra 22. jaMbUdvIpa meru parvata ke dakSiNa meru parvata ke dakSiNa meru parvata ke dakSiNa 23. jaMbUdvIpa bharata kSetra 24. jaMbUdvIpa bharata kSetra meru parvata ke dakSiNa vizeSa: pUrvabhava meM saMbhavanAtha jI ne duSkAla ke samaya annAdi se sAdharmikoM kI tana-mana-dhana se sevA kI evaM sAdharmika vAtsalya ke uttama bhAva se tIrthaMkara nAmagotra bA~dhA / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sim tvorio ao kra.saM. vijaya (7) puSkalAvatI vijaya vatsA vijaya ramaNIya vijaya maMgalAvatI vijaya puSkalAvatI vijaya vatsA vijaya ramaNIya vijaya maMgalAvatI vijaya puSkalAvatI vijaya vatsA vijaya ramaNIya vijaya maMgalAvatI vijaya tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 177 pUrvabhava sambandhI paricaya nagarI (8) puNDarIkiNI susImA zubhApurA ratnasaMcayA puNDarIkiNI susImA zubhApurA ratnasaMcayA puNDarIkiNI susImA zubhApurA ratnasaMcayA mahApurI riSTA bhadilapurI puMDarIkiNI khaDDIpurI susImA vItazokA campA kauzAmbI rAjagRha ayodhyA ahicchatrA guru nAma (9) vajrasena aridamana saMbhrAnta vimalavAhana sImandhara (vinayanaMdana) pihitAsrava aridamana yugadhara sarvajagAnanda sastAdha vajradanta vajranAbha sarvagupta citraratha vimalavAhana dhanaratha saMvara sAdhusaMvara varadharma sunanda 16. puSkalAvatI vijaya Avartta vijaya vatsA vijaya salilAvatI vijaya naMda atiyaza dAmodara (jagannAtha) poTTilAcArya vizeSaH zrI zAntinAtha jI ne megharatha rAjA ke bhava meM pakSI kI rakSA ke lie svayaM kA balidAna dene kA nizcaya kara ahiMsA va jIvadayA kA anumodanIya kArya kiyA thaa| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara : eka anuzIlana 178 2. uttarakuru meM yugalika 5. lalitAMga deva 8. saudharma devaloka 11. vajranAbha cakravartI 3. saudharma devaloka 6. vajrajaMgha rAjA 9. jIvAnanda vaidya 12. sarvArthasiddha vimAna 2. saudharma devaloka 5. padma rAjA 3. 6. ajitasena cakravartI vaijayaMta anuttara vimAnavAsI deva RSabhadeva jI ke 13 bhava 1. dhana sArthavAha 4. mahAbala rAjA 7. yugalika 10. acyuta devaloka 13. RSabhadeva jI candraprabha svAmI ke 7 bhava 1. varmarAjA 4. acyutendra 7. candraprabha svAmI zAntinAtha jI ke 12 bhava 1. zrISeNa rAjA 4. amita teja 7. acyuta devaloka 10. megharatha rAjA munisuvrata svAmI ke 9 bhava 1. zivaketu rAjA 4. sanatkumAra deva 7. zrIvarma rAjA neminAtha jI ke 9 bhava 1. dhana rAjA 4. mAhendra devaloka 7. zaMkha rAjA pArzvanAtha jI ke 10 bhava 1. marubhUti 4. kiraNavega vidyAdhara 7. madhyama graiveyaka 10. pArzvanAtha jI 2. yugalika 5. prANata devaloka 8. vajrAyudha cakrI 11. sarvArthasiddhavimAna 3. saudharma devaloka 6. balabhadra 9. tIsarA aveyaka 12. zAntinAtha jI / 2. saudharma devaloka 5. vajrakuMDana rAjA 8. aparAjita devaloka 3. kuberadatta rAjA 6. brahmadevaloka 9. munisuvrata svAmI 2. 5. 8. saudharma devaloka aparAjita rAjA aparAjita devaloka 3. citragati vidyAdhara 6. AraNa devaloka 9. neminAtha jI 2. hAthI 5. acyuta deva 8. suvarNabAdhu cakrI 3. sahasrAra deva vajranAbha 9. prANata deva apane lie athavA dUsaroM ke lie krodha yA bhaya se kisI bhI prasaMga para dUsaroM ko pIr3A paha~cAne vAlA vacana na to svayaM bole aura na dUsaroM se hI bulvaaeN| - dazavaikAlika (6/11) Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) kra.saM. zrutajJAna (10) bAraha (12) aMga gyAraha (11) aMga gyAraha (11) aMga gyAraha (11) aMga (11) aMga gyAraha gyAraha (11) gyAraha (11) aMga gyAraha (11) aMga | gyAraha (11) aMga gyAraha (11) gyAraha (11) aMga gyAraha (11) aMga gyAraha (11) aMga | gyAraha (11) aMga gyAraha (11) aMga gyAraha (11) aMga gyAraha (11) aMga gyAraha (11) aMga gyAraha (11) aMga gyAraha (11) | gyAraha (11) aMga gyAraha (11) aMga | gyAraha (11) aMga 24. | gyAraha (11) aMga tIrthakara : eka anuzIlana @ 179 pUrvabhava sambandhI paricaya kisa devaloka se cyavana | svargAyuSya (12) sarvArthasiddha anuttara vimAna 33 sAgaropama vijaya anuttara vimAna 33 sAgaropama sAtavA~ graiveyaka 34 sAgaropama (29) jayanta anuttara vimAna 33 sAgaropama jayanta anuttara vimAna 33 sAgaropama navamAM graiveyaka 31 sAgaropama chaThA graiveyaka 28 sAgaropama vaijayaMta anuttara vimAna 33 sAgaropama 9 vA~ ANata devaloka 34 sAgaropama (19) 10vA~ ANata devaloka 20 sAgaropama 12vA~ acyuta devaloka 22 sAgaropama 10vA~ prANata devaloka 20 sAgaropama 8vA~ sahasrAra devaloka 18 sAgaropama 10vA~ prANata devaloka 20 sAgaropama vijaya anuttara vimAna 32 sAgaropama sarvArthasiddha anuttara vimAna 33 sAgaropama sarvArthasiddha anuttara vimAna 33 sAgaropama sarvArthasiddha anuttara vimAna 33 sAgaropama jayanta anuttara vimAna 33 sAgaropama aparAjita anuttara vimAna 33 sAgaropama 10vA~ prANata devaloka 20 sAgaropama aparAjita anuttara vimAna 33 sAgaropama 10vA~ prANata devaloka 20 sAgaropama 10vA~ prANata devaloka 20 sAgaropama vizeSa: zrI pArzvanAtha caritra meM ullekha hai ki prANata svarga se zrI pArzvaprabhu ke devAtmA jijJAsAvaza cyavana se pUrva bAla rUpa se mAtA vAmA rAnI ko dekhane Ae the| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 0 180 14 mahAvIra svAmI jI ke sthUla 27 bhava kra.saM. nAma / gati vizeSa nayasAra mahAvideha kSetra meM, samakita prApti saudharma devaloka 1 palyopama kA AyuSya marIci RSabhadeva jI ke prapautra, kulamada va nIca gotra karma badhana brahmadevaloka 10 sAgaropama kA AyuSya kauzika kolAka grAma meM tridaMDI, 80 lAkha pUrva kI Ayu puSpamitra sthUNA nagara meM tridaMDI, 72 lAkha pUrva kI Ayu saudharma devaloka madhya sthiti vAle deva agnidyota caityagrAma meM tridaMDI 60 lAkha pUrva kI Ayu IzAna devaloka madhya sthiti vAle deva agnibhUti maMdara gAMva meM tridaMDI, 56 lAkha pUrva kI Ayu sanatkumAra devaloka | madhya sthiti vAle deva bhAradvAja zvetAMbI nagarI meM tridaMDI, 44 lAkha pUrva kI Ayu mAhendra devaloka madhya sthiti vAle deva sthAvara rAjagRhI nagarI meM tridaMDI, 34 lAkha pUrva kI Ayu brahmadevaloka madhya sthiti vAle deva 16. vizvabhUti rAja rAjagRhI meM saMbhUti muni se dIkSA lekara niyANA (nidAna) mahAzukra devaloka utkRSTa sthiti vAle deva 18. tripRSTha vAsudeva kAnoM meM zIzA DalavAyA, potanapura, 84 lAkha pUrvAyuSya tamastamaprabhA 33 sAgaropama kI narakAyu kesarI siMha paMkaprabhA naraka yahA~ se nikalane ke bAda aneka tiryaMca-manuSya ke choTe bhava vimala rAjakumAra mA~ vimalA, pitA priyamitra, yuvAvasthA meM dIkSA priyamitra cakravartI mUkAnagarI meM poTilAcArya ke pAsa saMyama, 84 lAkha varSAyu mahAzukra devaloka 17 sAgaropama kA AyuSya naMdana rAjakumAra 11,60,000 mAsakSamaNa se tIrthaMkara nAmakarma baMdha, 25 lAkha varSAyu prANata devaloka 20 sAgaropama kA AyuSya 27. || vardhamAna (mahAvIra) caramatIrthapati 14. 15. 17. siMha Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88 181 sarpa siMha mUSaka tulA mUla makara cyavana kalyANaka tithi cyavana nakSatra cyavana rAzi | yoni (13) | (14) (15) (16) ASAr3ha vadI 4 uttarASAr3hA nakula vaizAkha sudI 13 rohiNI bhujaMgama | phAlguNa sudI 8 mRgazIrSa vaizAkha sudI 4 punarvasu (abhijit) mithuna chAga zrAvaNa sudI 2 maghA mAgha vadI 6 citrA kanyA mahiSa (vyAghra) bhAdrapada vadI 8 vizAkhA mRga (vyAghra) caitra vadI 5 anurAdhA vRzcika mRga phAlguNa vadI 9 vAnara (zvAna) 10. | vaizAkha vadI 6 pUrvASAr3hA nakula (baMdara) 11. jyeSTha vadI 6 zravaNa vAnara 12. jyeSTha sudI 9 zatabhiSA azva 13. | vaizAkha sudI 12 uttarAbhAdrapada chAga (gau) 14. | zrAvaNa vadI 7 revatI mIna hasti 15. | vaizAkha sudI 7 puSya karka mAjhAra (aja) 16. | bhAdrapada vadI 7 bharaNI meSa hasti 17. | zrAvaNa vadI 9 kRttikA vRSabha chAga (bakarA) 18. | phAlguNa sudI 2 revatI gajavara 19. | phAlguNa sudI 4 azvinI azva 20. | zrAvaNa sudI pUrNimA zravaNa makara vAnara 21. Asoja (Azvina) | azvinI meSa azva sudI pUrNimA 22. | kArtika vadI 12 citrA kanyA mahiSa (vyAghra) 23. | caitra vadI 4. vizAkhA tulA mRga (vyAghra) 24. | ASADha sudI 6 | uttarASAr3hA (uttarAphAlgunI)| kanyA mahiSa (gau) mIna mIna meSa vizeSaH rAzi, nakSatra, yoni, gaNa ityAdi jyotiSa viSayaka gaNita sAmagrI hai jisakA svayaM meM bahuta mahattva hai| tathA kalyANaka tithiyoM ke saMdarbha meM mAravAr3I yA gujarAtI paMcAMga kI bhinnatA se matAntara sambhava hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtA kA prathama svapna (17) 1. vRSabha (baila) 2. gaja (hAthI) 3. gaja (hAthI) 4. gaja (hAthI) 5. gaja (hAthI) 6. gaja (hAthI) 7. gaja (hAthI) 8. gaja (hAthI) 9. gaja (hAthI) 10. gaja (hAthI) 11. gaja (hAthI) 12. gaja (hAthI) 13. gaja (hAthI) 14. gaja (hAthI) 15. gaja (hAthI) 16. gaja (hAthI) 17. gaja (hAthI) 18. gaja (hAthI) 19. gaja (hAthI) 20. gaja (hAthI) 21. gaja (hAthI) 22. gaja (hAthI) 23. gaja (hAthI) 24. kesarI siMha tIrthaMkara : eka anuzIlana 182 garbha sthiti (18) 9 mAsa 4 dina 8 mAsa 25 dina 9 mAsa 6 dina 8 mAsa 28 dina 9 mAsa 6 dina 9 mAsa 6 dina 9 mahIne 19 dina 9 mahIne 7 dina 8 mahIne 26 dina 9 mahIne 6 dina 9 mahIne 6 dina 8 mahIne 20 dina 8 mahIne 21 dina 9 mahIne 6 dina 8 mahIne 26 dina 9 mahIne 6 dina 9 mahIne 5 dina 9 mahIne 8 dina 9 mahIne 7 dina 9 mahIne 8 dina 9 mahIne 8 dina 9 mahIne 8 dina 9 mahIne 6 dina 9 mahIne 72 janma kalyANaka tithi (19) caitra vadI 8 mAgha sudI 8 mArgazIrSa sudI 14 mAgha sudI 2 vaizAkha sudI kArtika vadI 12 jyeSTha sudI 12. pauSa vadI 12 mArgazIrSa vadI 5 mAgha vadI 12 phAlguna vadI 12 phAlguna vadI 14 mAgha sudI 3 vaizAkha vadI 13 . mAgha sudI 3 jyeSTha vadI 13 vaizAkha vadI 14 mArgazIrSa sudI 10 mArgazIrSa sudI 11 jyeSTha vadI 8 zrAvaNa vadI 8 zrAvaNa sudI 5 pauSa vadI 10 caitra sudI 13 vizeSa: tIrthaMkaroM kI mAtA 14 svapna mukha meM praveza karate hue dekhatI hai / itihAsakAroM ke anusAra zAntinAtha-kuMthunAtha-aranAtha jI kI mAtA ne 14 svapna do bAra dekhe kyoMki ve tIrthaMkara ke sAtha-sAtha cakravartI AtmAe~ bhI thiiN| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 183 nAmakaraNa prathama svapna meM 'vRSabha' va zizu kI jaMghA para vRSabha cihna ke kaarnn| 2. dyUtakrIr3A (sogaThabAjI) meM mAtA ke dvArA rAjA ko parAjita karane ke kaarnn| 3. rAjya meM duSkAla hone para bhI atyadhika dhAnya saMbhAvita hone ke kaarnn| 4. garbharUpa meM bhI indra ke dvArA sadA abhinaMdana kie jAne ke kaarnn| 5. nyAya karane meM mAtA dvArA sumati (zreSTha buddhi) ke paricaya ke kaarnn| 6. garbhaprabhAva se mAtA ko hue padmazayyA meM sone ke dohada ke kaarnn| 7. garbhaprabhAva se mAtA ke pArzva (kaMdhe) suMdara va prabhAvazAlI hone ke kaarnn| 8. garbhaprabhAva se mAtA ke caMdrapAna ke dohada va zizu kI caMdra samAna AbhA ke kaarnn| 9. mAtA ne saMpUrNa vidhiyoM meM kuzalatA arjita kI va bAlaka ke dA~ta puSpa kI bhA~ti the| 10. mAtA ke karasparza se pitA kA dAhajvara zItala (zAMta) ho jAne ke kaarnn| 11. mAtA dvArA apane Apa ko zreya karane vAlI devazayyA meM sote hue dekhane ke kaarnn| 12. vasupUjya rAjA ke putra hone, vasudevatA dvArA vasuratnoM kI vRSTi karane ke kaarnn| 13.. garbha ke prabhAva se mAtA kA, zarIra evaM buddhi vimala (svaccha) ho jAne ke kaarnn| 14. garbha meM Ane para mAtA ke dvArA anaMta maNiyoM kI mAlA va anaMta cakra dekhane ke kaarnn| 15. prabhu ke garbha meM Ane para mAtA dvArA dharma kA adhika pAlana karane ke kaarnn| 16. garbha ke prabhAva se saMpUrNa rAjya meM vyApta mahAmArI kI zAnti ho jAne ke kaarnn| 17. garbhavatI mAtA dvArA jamIna para rahe ratnastUpa (kuMthu) dekhane ke kaarnn| 18. mAtA dvArA svapna meM ativizAla ratnamaya cakra (ara) dekhane ke kaarnn| 19. mAtA ko hae, rAtri meM 6 RtaoM kI paSpazayyA meM sone ke dohada ke kaarnn| 20. garbhaprabhAva se mA~ ko muni kI bhAMti suMdara vrata pAlane kI icchA jgii| 21. garbhastha zizu ke prabhAva se virodhI zatruoM ke bhI natamastaka ho jAne ke kaarnn| 22. garbhakAla meM mAtA dvArA svapna meM ariSTaratnamaya cakra dekhe jAne ke kaarnn| 23. garbhaprabhAva se mAtA ne aMdhakAra meM bhI pAsa se jAte kAle sarpa ko dekhaa| 24. rAjya meM dhana-dhAnya samRddhi ke kAraNa va prabhu kI vIratA ke kaarnn| vizeSa: tIrthaMkaroM ke nAma pramukhatayA mAtRicchA se prabhAvita rhe| inakA savizeSa varNana pustaka ke prathama vibhAga meM diyA gayA hai| RSabha, caMdrAnana, vAriSeNa aura vardhamAna ye 4 zAzvata nAma Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 184 mAtA kA nAma (23) mAtA kI gati (24) - mokSa sanatkumAra devaloka janma deza | janma bhUmi (21) (22) 1. | kozala deza ikSvAku bhUmi 2. | kozala deza ayodhyA 3. | kuNAla deza zrAvastI | kozala deza ayodhyA | kozala deza | ayodhyA 6. vatsa deza kauzAmbI 7. | kAzI deza vArANasI 8. pUrva deza candrapurI 9. kozala deza kAkandI 10. | malaya deza bhaddilapura 11. kAzI deza 12. aMga deza campApurI 13.| paMcAla deza kAMpilyanagara 14. kozala deza | ayodhyA 15. uttara kauzala deza | ratnapurI 16. kuru deza | gajapura (hastinApura) 17. kuru deza | gajapura (hastinApura) 18. kuru deza | gajapura (hastinApura) 19. videha deza mithilA 20. | magadha deza | rAjagRhI 21. videha deza mithilA 22. kuzAta deza | zaurIpurI 23. kAzI deza vArANasI 24. pUrva deza kSatriyakuMDa siMhapurI marudevI vijayA rAnI senA rAnI siddhArthA rAnI maMgalA rAnI susImA rAnI pRthvI rAnI lakSmaNA rAnI rAmA rAnI nandA rAnI viSNu rAnI jayA rAnI zyAmA rAnI suyazA rAnI suvratA rAnI acirA rAnI zrI rAnI devI rAnI prabhAvatI rAnI padmAvatI rAnI . vaprA rAnI zivA rAnI - vAmA rAnI 1 devAnaMdA brAhmaNI 2 trizalA rAnI sanatkumAra devaloka mAhendra devaloka mAhendra devaloka mokSa acyuta devaloka (matAntara-mAhendra) vizeSaH marudevI mA~ pUrvabhava meM kera kA pattA thiiN| utkRSTa bhAvoM se puNyArjana huaa| hAthI kI aMbAr3I para baiThe-baiThe unheM kevalajJAna-mokSa huA evaM isa kAla kI ve prathama mokSagAmI AtmA thii| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana , 185 vaMza pitA kA nAma pitA kI gati gotra (25) (26) (27) (28) | nAbhi kulakara | nAgakumAra deva kAzyapa gotra ikSvAku vaMza jitazatru rAjA | IzAna devaloka | jitArI rAjA | saMvara rAjA | megha rAjA | zrIdhara rAjA pratiSTha rAjA mahAsena rAjA IzAna devaloka | sugrIva rAjA sanatkumAra devaloka dRr3haratha rAjA 11. viSNu rAjA 12.| vasupUjya rAjA |kRtavarmA rAjA 14. siMhasena rAjA 15. bhAnu rAjA 16. vizvasena rAjA | sanatkumAra devaloka 17. zUra rAjA | mAhendra devaloka 18. sudarzana rAjA 19.1 kuMbha rAjA 20. sumitra rAjA gautama gotra harivaMza 21. vijaya rAjA kAzyapa gotra ikSvAku vaMza 22.| samudravijaya rAjA gautama gotra harivaMza 23. azvasena rAjA | mAhendra devaloka kAzyapa gotra ikSvAku vaMza 24. RSabhadatta brAhmaNa | mokSa siddhArtha rAjA acyuta devaloka (matAntara-mAhendra) vizeSa : RSabhadeva prabhu ne bAlyAvasthA meM jaba 1 varSa ke the, iMdra ke hAthoM se ganne ko pakar3A thA isalie saudharmendra ne unake vaMza kA nAma ikSvAku (ikSu+Aku) rakhA thaa| yaha prathama mAnava vaMza thaa| vaza Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara : eka anuzIlana (r) 186 varNa/AbhA (30) | gaNa (31) | padavI (32) kAMcana varNa (suvarNa) | mAnava kulakara, rAjA mAnava(deva) rAjA deva rAjA deva rAjA rAkSasa rAjA ini ivoroo oo rAkSasa rAjA rAjA | rakta varNa (lAla) | suvarNa | zveta varNa (sapheda) zveta varNa (sapheda) rAjA suvarNa lAMchaNa/cihna (29) vRSabha (baila) | hasti (hAthI) | azva (ghor3A) | vAnara (baMdara) krauMca (sArasa) pakSI padma (lAla) kamala | svastika (sAthiyA) 8. | candramA (zazi) | makara (magaramaccha) | zrIvatsa 11.| khaDgI (gaiMDA) 12. mahiSa (pADA) 13.| varAha (sUara) 14. sena-siMcANA (bAja) 15. vajra 16. mRga (hiraNa) 17.| chAga (bakarA) 18. naMdyAvarta 19. kalaza (kuMbha) | kAcabo (kachuA) 21.| | nIlakamala zaMkha phaNIzvara-nAgendra sarpa rAkSasa deva rAkSasa mAnava rAkSasa(deva) rAkSasa mAnava deva rakta varNa (lAla) | suvarNa ceta mAnava rAjA rAjA rAjA kumAra (rAjya nahIM kiyA) rAjA rAjA rAjA cakravartI rAjA, kAmadeva cakravartI rAjA, kAmadeva cakravartI rAjA, kAmadeva kumAra (rAjya nahIM kiyA) rAjA rAjA kumAra (rAjya nahIM kiyA) kumAra (rAjya nahIM kiyA) kumAra (rAjya nahIM kiyA) rAkSasa nIlavarNa (nIlA) kRSNa varNa (kAlA) 20. suvarNa deva kRSNa varNa (kAlA) nIlavarNa (nIlA) rAkSasa rAkSasa mAnava 24. siMha suvarNa vizeSa : zrI RSabhadeva jI se pUrva kulakara vyavasthA thii| taba hAkkAra, mAkkAra, dhikkAra kI daMDanIti ___ thI evaM kalpavRkSoM se sabhI yugalikoM kI icchAe~ pUrNa ho jAtI thiiN| kAla ke prabhAva se yaha vyavasthA kSINa hone para RSabhadeva jI ne rAjya vyavasthA ko dizA dii| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana @ 187 utsedhAMgula deha pramANa (33) | 500 dhanuSa |450 dhanuSa 400 dhanuSa 350 dhanuSa 300 dhanuSa 250 dhanuSa Krir tvoro di asso pramANAguMla deha vaivAhika pramukha patnI pramANa (34) sthiti (35) | (36) 120 pramANAMgula vivAhita sunandA, sumaMgalA 108 pramANAMgula 96 pramANAMgula 84 pramANAMgula 72 pramANAMgula 60 pramANAMgula 48 pramANAMgula somA 36 pramANAMgula 24 pramANAMgula 21 aMgula 30 aMza 19 aMgula 10 aMza 16 aMgula 40 aMza 14 aMgula 20 aMza 12 pramANAMgula 10 aMgula 40 aMza 9 aMgula 30 aMza yazomatI, vijayA 8 aMgula 20 aMza kRSNA 7 aMgula 10 aMza 6 pramANAMgula avivAhita avivAhita 4 aMgula 40 aMza | vivAhita 3 aMgula 30 aMza| " 2 aMgula 20 aMza avivAhita | avivAhita 27 aMza pramANa / vivAhita prabhAvatI 21 aMza pramANa vivAhita | yazodA 40 dhanuSa dhanuSa zUrazrI ciats i en 25 dhanuSa 20 dhanuSa 15 dhanuSa 10 dhanuSa 9 hAtha 7 hAtha 24. vizeSa : aMgula ke 3 bheda haiM- AtmAMgula yAnI jisa kAla meM jo manuSya hote haiM, unake apane aMgula, utsedhAMgula yAnI 8 yavamadhya jisase manuSya, nArakI, devatA kI avagAhanA nApI jAtI hai evaM pramANAMgula jo sabase bar3A hotA hai| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 23 & inno 2. 3. 4. 5. 6. putra-putrI (37) 100 putra 2 putrI 3 putra 3 putra 3 putra 13 putra 7. 17 putra 8. 10/8 putra 9. 19 putra 10. 12 putra 11. 99 putra 12. 12 putra 13. - 14.88 putra 15. 19 putra 16. 1 karor3a 50 lAkha putra 18.1 karor3a pacIsa lAkha 19. 2019 putra 21. 22. 23. 24. vizeSa : - 50 lAkha putra 17.1 karor3a 23,750 varSa - kumArAvasthA (38) 20 lAkha pUrva 18 lAkha pUrva 15 lAkha pUrva 1221/2 lAkha pUrva 10 lAkha pUrva 1721 lAkha pUrva 5 lAkha pUrva 221/2 lAkha pUrva | 50 hajAra pUrva 25 hajAra pUrva 21 lAkha varSa 18 lAkha varSa 15 lAkha varSa 172 lAkha varSa 22 lAkha varSa | 25,000 varSa tIrthaMkara : eka anuzIlana 188 | 21,000 varSa | 100 varSa 7500 varSa 12500 varSa 300 varSa 30 varSa 30 varSa rAjyAvasthA (39) 63 lAkha pUrva 53 lAkha pUrva 1 pUrvAMga 44 lAkha pUrva 4 pUrvAMga 382 lAkha pUrva 4 pUrvAMga 29 lAkha pUrva 12 pUrvAMga 211/2 lAkha pUrva 16 pUrvAMga 14 lAkha pUrva 20 pUrvAMga 621/2 lAkha pUrva 24 pUrvAMga 50 hajAra pUrva 28 pUrvAMga 50 hajAra pUrva 42 lAkha varSa 30 lAkha varSa 15 lAkha varSa 5 lAkha varSa 50,000 varSa 47500 varSa 42,000 varSa 15,000 varSa 5,000 varSa kula gRhasthAvasthA (40) 83 lAkha pUrva 71 lAkha pUrva va 1 pUrvAMga 59 lAkha pUrva evaM 4 pUrvAMga 49 lAkha pUrva evaM 8 pUrvAMga 39 lAkha pUrva evaM 12 pUrvAMga 29 lAkha pUrva evaM 16 pUrvAMga 19 lAkha pUrva evaM 20 pUrvAMga 9 lAkha pUrva evaM 24 pUrvAMga 1 lAkha pUrva evaM 28 pUrvAMga 75 hajAra pUrva 63 lAkha varSa 18 lAkha varSa 45 lAkha varSa 22 lAkha 50 hajAra varSa 7 lAkha varSa 75,000 varSa 71,250 varSa 63,000 varSa 100 varSa 22,500 varSa . 7,500 varSa 300 varSa 30 varSa 30 varSa 1 putrI zrI RSabhadeva jI isa kAla ke prathama rAjA the| mAnavajAti ke lie Avazyaka, puruSoM kI bahattara (72) kalAoM evaM striyoM kI 64 (cauMsaTha ) kalAoM, brAhmI lipi Adi kA jJAna unhoMne hI pradAna kiyA / inasakA varNana kalpasUtra Adi meM hai| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 189 dIkSA tapa (42) chaTTha tapa (belA) 1. 99 2. "" 3. 99 4. 5. nitya bhakta ( ekAsanA ) chaTTha tapa (belA) 6. "" 7. 99 8. 22 9. mArgazIrSa vadI 6 22 10. mAgha vadI 12 11. phAlguna vadI 13 12. phAlguna vadI 15 ( pUrNimA) cautha bhakta (upavAsa) E 99 13. mAgha sudI 4 chaTTha tapa (belA) 99 14. vaizAkha vadI 14 "" 99 22 99 | aTThama tapa (telA) chaTTha tapa (belA) "" dIkSA kalyANaka tithi (41) caitra vadI 8 mAgha sudI 9 mArgazIrSa sudI 15 (pUrNimA) mAgha sudI 12 vaizAkha sudI 9 kArtika vadI 13 jyeSTha sudI 13 pauSa vadI 13 15. mAgha sudI 13 16. jyeSTha vadI 14 17. vaizAkha vadI 5 18. mArgazIrSa sudI 11 19. mArgazIrSa sudI 11 20. phAlguNa sudI 12 21. ASAr3ha vadI 9 22. zrAvaNa sudI 6 23. pauSa vadI 11 " 24. mArgazIrSa sudI 10 22 | aTThama tapa (telA) chaTTha tapa (belA) dIkSA zivikA (pAlakI) (43) sudarzanA zivikA suprabhA zivikA siddhArthA zivikA arthasiddhA zivikA abhayaMkarA zivikA nivRttirA manoharA zivikA manoramikA zivikA sUraprabhA zivikA zuklaprabhA zivikA vimalaprabhA zivikA pRthvI zivikA devadinnA zivikA sAgaradattA zivikA nAgadattA zivikA sarvArthA zivikA vijayA zivikA vaijayantI zivikA jayantI zivikA aparAjitA zivikA devakuru zivikA dvAravatI (uttarakuru) vizAlA zivikA caMdraprabhA zivikA vizeSa : tIrthaMkara svayaM saMbuddha hote haiN| kucha zAstrakAroM kA mata hai ki pArzvakumAra ko nIlAMjanA nAmaka nartakI kI mRtyu ke nimitta se athavA neminAtha - rAjula ke citra dekhakara usa nimitta se vairAgya bhAva kI jAgRti huI / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana @ 190 dIkSA vRkSa (47) azoka vRkSa laM azoka vRkSa sahadIkSita vyakti | dIkSA nagarI / dIkSA vana (44) (45) (46) 1. | cAra hajAra (4000) | vinItA (ayodhyA) siddhArtha vana 1000 ayodhyA sahasrAmra vana 1000 zrAvastI 1000 ayodhyA | eka hajAra (1000) ayodhyA kauzAmbI banArasa caMdrapurI kAkandI bhaddilapura siMhapurI 12. chaha sau (600) caMpApurI vihArageha vana 13. eka hajAra (1000) kaMpilapura sahasrAmra vana ayodhyA sahasrAmra vana ratnapurI vepragA vana hastinApura sahasrAmra vana hastinApura hastinApura 19.| tIna sau (300) mithilA 20. | eka hajAra (1000)| rAjagRhI nIlaguhA vana 21. " sahasrAmra vana dvAravatI (dvArikA) 23.| tIna sau (300) vArANasI Azramapada vana 24.| akele kSatriyakuMDa jJAtRkhaMDa vana | azoka vRkSa mithilA " azoka vRkSa vizeSa : RSabhadeva jI prathama rAjA the| sarala svabhAvI 4000 logoM ne dIkSA kA uddezya samajhe binA rAjA kI dekhA-dekhI dIkSA grahaNa kI evaM use pAla na pAne se tApasa bane athavA apane alaga-alaga mata calAe kintu aneka punaH jainadharma meM dIkSita hue| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA velA (48) aparAhna (dopahara) "" 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. pUrvAhna (subaha) aparAhna (dopahara) 20. 99 "" 99 pUrvAhna (subaha) aparAhna (dopahara) 99 "" "" 99 pUrvAhna (subaha) aparAhna 99 "" 99 99 99 "" 21. 22. pUrvAhna (subaha) 23. pUrvAhna (subaha) 24. aparAhna (dopahara ) tIrthaMkara : eka anuzIlana 191 prathama pAraNA sthala (49) hastinApura ayodhyA zrAvastI ayodhyA vijayapura brahmasthala pATalIkhaMDa padmakhaMDa zvetapura riSTapura siddhArthapura mahApura dhAnyakaMTaka vardhamAnapura saumanasapura maMdirapura cakrapura rAjapura mithilA rAjagRhI vIrapura dvArikA kopakaTa kollAga sanniveza dIkSA pazcAt prathama pAraNA dravya (50) 400 dina bAda ikSurasa (ganne kA rasa ) 2 dina bAda paramAnna (khIra) se "" 22 99 99 99 19 99 99 99 99 99 99 99 "" 99 99 19 99 19 "" 99 99 vizeSa : 400 bailoM ke mukha para chIkI bAMdhane kA sujhAva dene ke kAraNa lAbhAntarAya karmodaya se zrI RSabhadeva prabhu ko 400 dina taka gocarI nahIM milii| loga svarNa, putrI Adi doharAte kintu jJAna na hone se loga gocarI doharAne meM asamartha rhte| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 192 prathama bhikSAdAtA (51) 1. | zreyAMsakumAra | brahmadatta 3. | surendradatta indradatta prathama bhikSAdAtA | utkRSTa tapa kI gati (52) | (53) usI bhava meM mokSa | bAraha mahIne ATha mahIne vicaraNa kSetra (54) Arya + anArya Arya kSetra padma somadeva mahendra | somadatta eka yA tIsare bhava meM mokSa | puSpa punarvasu nada 12.| sunanda jaya vijaya 15.| dharmasiMha 16. sumitra 17. vyAghrasiMha 18. aparAjita 19. vizvasena 20.| brahmadatta 21. dinnakumAra 22.| varadinnakumAra Arya + anArya 23.| dhanya vaNik Arya + anArya 24.| bahula brAhmaNa chaha mahIne Arya + anArya vizeSa : zreyAMsakumAra ne isa avasarpiNI kAla kA prathama supAtradAna diyaa| ve zrI RSabhadeva jI ke hI vaMzaja the evaM pUrvabhava meM bhI unase saMbaMdha the| prabhu ko dekhate hI unheM jAtismaraNa jJAna ho gayA evaM unhoMne nirdoSa ikSurasa prabhu ko vohraayaa| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana @ 193 kevalajJAna velA (58) pUrvAhna prathama prahara chadmastha avasthA kevalajJAna kalyANaka kevalajJAna tapa | (55) (56) (57) | 1000 varSa phAlguNa vadI 11 |aTThama tapa 2. | 12 varSa pauSa sudI 11 SaSTha tapa (chaTTha) 3. | 14 varSa kArtika vadI 5 | 18 varSa pauSa sudI 14 20 varSa caitra sudI 11 6 mahInA caitra sudI 15 9 mahInA phAlguNa vadI 6 6 mahInA phAlguna vadI 7 4 mahInA kArtika sudI 3 3 mahInA pauSa vadI 14 2 mahInA mAgha vadI amAvasa 1 mahInA mAgha sudI 2 caturthabhakta 2 mahInA pauSa sudI 6 cha? tapa vaizAkha vadI 14 15.| 2 varSa pauSa sudI 15 | 1 varSa pauSa sudI 9 17.| 16 varSa caitra sudI 3 | 3 varSa kArtika suda 12 1 ahorAtra mArgazIrSa suda 11 aTThama tapa 20.| 11 mahInA phAlguNa vadI 12 | chaTTha tapa 21.| 9 mahInA . mArgazIrSa sudI 11 | 54 dina Azvina vadI amAvasa | aTThama tapa 23.| 83 dina caitra vadI 4 aTThama tapa 24. 12 varSa 6 mahIne | vaizAkha sudI 10 chaTTha tapa | 15 dina 3 varSa pazcimAhna aMtima prahara vizeSa : chadmastha avasthA meM prathama tIrthaMkara ko eka ahorAtri evaM aMtima tIrthaMkara ko do ghar3I (48 minaTa) nIMda aaii| zeSa kisI bhI tIrthaMkara ne chadmastha avasthA meM nIMda nahIM lii| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana OM 194 kevalajJAna nagarI (59) kevalajJAna vana (60) zakaTamukha udyAna sahasrAmra vana laM #i - purimatAla ayodhyA zrAvastI ayodhyA ayodhyA kauzAmbI vArANasI candrapurI kAkandI bhaddilapura siMhapurI caMpApurI kaMpilapura ayodhyA ratnapurI hastinApura hastinApura hastinApura mithilA rAjagRhI mithilA giranAra bhelupura (vArANasI) jUMbhikA nagarI kevalajJAna vRkSa (61) nyagrodha vRkSa (vaTa vRkSa) saptaparNa vRkSa zAla vRkSa priyAla vRkSa. priyaMgu (rAyaNa) vRkSa chatrAbha (chatrAkAra) vRkSa zirISa vRkSa nAgakesara (punnAga) vRkSa mallI (mAlUra) vRkSa piluMkha vRkSa tiMduka vRkSa pATalaka vRkSa jaMbU (jambu) vRkSa azvattha (pIpala) vRkSa ... dadhiparNa vRkSa naMdI vRkSa tilaka vRkSa Amra vRkSa azoka vRkSa campaka vRkSa bAkula vRkSa vetasa vRkSa dhAtakI vRkSa zAla vRkSa vihArageha vana sahasrAmra vana 14.| vepragA vana sahasrAmra vana 17. 18. 19. nIlaguhA vana sahasrAmra vana 22. 23. 24. Azramapada vana RjuvAlikA nadI ke taTa para vizeSa : kevalI AtmAe~ samavasaraNa meM bhI tIrthaMkaroM ko vaMdana nahIM karatI kyoMki vaMdana ghAtikarmoM ke kSaya ke lie kiyA jAtA hai evaM kevalajJAniyoM ne ghAtikarmoM kA kSaya kara liyA hotA hai ata: vaMdana kI AvazyakatA nahIM hotii| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara : eka anuzIlana * 195 gaNa evaM gaNadhara (62) sAdhu saMkhyA (63) sim tvorosos 84 95 102 116 100 107 95 84 hajAra 1 lAkha 2 lAkha 3 lAkha 3 lAkha 20 hajAra 3 lAkha 30 hajAra 3 lAkha 2 lAkha 50 hajAra 2 lAkha 1 lAkha 84 hajAra 72 hajAra 68 hajAra 66 hajAra 64 hajAra 62 hajAra 60 hajAra 50 hajAra 40 hajAra 30 hajAra 20 hajAra 18 hajAra 16 hajAra 14 hajAra pramukha gaNadhara (ziSya) (64) RSabhasena (puNDarIka) siMhasena cAru vajranAbha camara gaNI sudyota/suvrata/pradyota vidarbha dinna gaNI/dattaprabhava varAha nanda/Ananda/prabhunanda kaustubha subhUma/sudharmA maMdara gaNI yaza/jasa/yazogaNI ariSTa cakrAyudha zaMbagaNI/svayaMbhU kuMbha abhIkSaka/iMdra/bhiSaja malli gaNI/kuMbha zubha/zumbha varadatta gaNI Aryadatta/zubhadinna indrabhUti gautama om ogsa 11 11 10 24. | 9 gaNa, 11 gaNadhara vizeSa : sabhI gaNadhara bhagavaMta kSatriya kula ke the| kevala bhagavAna mahAvIra ke indrabhUti gautama Adi 11 gaNadhara brAhmaNa kula ke the| jo prabhu ko vAda meM parAsta karane Ae the kintu pratibodhita hokara dIkSita hue evaM gaNadhara bne| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI saMkhyA (65) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 3 lAkha 3 lAkha 30 hajAra 3 lAkha 36 hajAra 6 lAkha 30 hajAra 5 lAkha 30 hajAra 4 lAkha 20 hajAra 7. 4 lAkha 30 hajAra 8. 3 lAkha 80 hajAra 9. 1 lAkha 20 hajAra 101 lAkha 6 hajAra 11. 1 lAkha 3 hajAra 12. 1 lAkha 13. 14. 62 hajAra 15. 62400 16. 61600 17. 60600 18. 60000 19. 55000 20. 50000 21. 41000 22. 40000 23. 38000 24. 36000 1 lAkha ATha sau tIrthaMkara : eka anuzIlana 196 pramukha sAdhvI (66) brAhmI phalgu (phAlgunI) zyAmA ajitA kAzyapI rati somA sumanA vAruNI suyazA (sulasA) dhAriNI dharaNI dharA (zivA) padmA zivA zruti (zubhA ) dAminI rakSitA (rakSikA) baMdhu puSpavatI anilA yakSadattA puSpacUlA caMdanA (caMdanabAlA) zrAvakagaNa (67) zreyAMsa Adi 3 lAkha 5 hajAra sagara Adi 2 lAkha 98 hajAra 2 lAkha 93 hajAra 2 lAkha 88 hajAra 2 lAkha 81 hajAra 2 lAkha 76 hajAra 2 lAkha 57 hajAra 2 lAkha 50 hajAra 2 lAkha 29 hajAra 2 lAkha 89 hajAra 2 lAkha 79 hajAra 2 lAkha 15 hajAra 2 lAkha 8 hajAra 2 lAkha 6 hajAra 2 lAkha 4 hajAra 2 lAkha 90 hajAra 1 lAkha 79 hajAra 1 lAkha 84 hajAra 1 lAkha 83 hajAra 1 lAkha 72 hajAra 1 lAkha 70 hajAra nanda Adi 1 lAkha 69 hajAra sudyota Adi 1 lAkha 64 hajAra AnaMda Adi 1 lAkha 59 hajAra vizeSa : bhagavatI sUtra ( vyAkhyA prajJapti ) nAmaka aMga Agama meM prabhu vIra dvArA samAdhAna die hue gautama svAmI jI ke 36 hajAra praznoM kA saMkalana hai| tathA upAsakadazAMga nAmaka Agama prabhu vIra ke AnaMda Adi 10 pramukha zrAvakoM kA vistRta varNana hai / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara : eka anuzIlana 8 197 | kevalajJAnI zramaNa (70) zrAvikAgaNa (68) subhadrA Adi 5 lAkha 54 hajAra 5 lAkha 45 hajAra 16 lAkha 36 hajAra 5 lAkha 27 hajAra 15 lAkha 16 hajAra 5 lAkha 5 hajAra 4 lAkha 93 hajAra 8. | 4 lAkha 91 hajAra | 4 lAkha 71 hajAra 10.4 lAkha 58 hajAra 11.| 4 lAkha 48 hajAra 12.| 4 lAkha 36 hajAra 13.4 lAkha 24 hajAra 14.|4 lAkha 14 hajAra 15.| 4 lAkha 13 hajAra 16.| 3 lAkha 81 hajAra 17.| 3 lAkha 81 hajAra 18.3 lAkha 72 hajAra 19.| 3 lAkha 70 hajAra 20.| 3 lAkha 50 hajAra 21.| 3 lAkha 48 hajAra 22. | mahAsuvratA Adi 3 lAkha 36 hajAra 23. | sunandA Adi 3 lAkha 39 hajAra 24. | sulasA Adi 3 lAkha 18 hajAra pramukha bhakta rAjA (69) bharata cakravartI sagara cakravartI mRgasena rAjA mitravIrya rAjA satyavIrya rAjA ajitasena rAjA dAnavIrya rAjA maghavA cakravartI yuddhavIrya rAjA sImaMdhara rAjA tripRSTha vAsudeva dvipRSTha vAsudeva svayaMbhU vAsudeva puruSottama vAsudeva puruSasiMha vAsudeva kuNAla (koNAlaka) kubera rAjA subhUma cakravartI ajita rAjA vijaya rAjA hariSeNa cakravartI zrIkRSNa vAsudeva prasenajita rAjA zreNika rAjA 20000 20000/22000 15000 14000 13000 12000 11000 10000 7500 7000 6500 6000 5500 5000 4500 4300 3200 2800/2200 2200 1800 1600 1500 1000 700 vizeSa : jisa dizA meM bhagavAna mahAvIra svAmI vihAra karate, mahArAja zreNika hararoja usa dizA meM 8-10 kadama Age jAkara 108 svarNa java (jau) se svastika kI racanA karate the| rAjA zreNika kI mRtyucitA meM bhI 'vIra-vIra' kI dhvani prasArita huI thii| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 198 vaikriyalabdhidhArI zramaNa (74) laM + - - manaHparyavajJAnI zramaNa (71) 12750/12650 12500 12150 11650 | 10450 10300 9150 8000 7500 7500 11.| 6000 12.| 6000/6100 13.| 5500 5000 4500 4000 3340 2551 1750 1500 1250/1260 1000 750 24.| 500 avadhijJAnI | caturdazapUrvadhArI zramaNa (72) zramaNa (73) 9000 4750 9400 3720 9600 2150 9800 1500 11000 2400 10000 2300 (2000) 9000 2030 8000 2000 8400 1500 7200 1400 6000 1300 5400 1200 4800 1100 4300 1000 3600 900 3000 800 2500 670 2600 610 2200 668 1800 500 1600 1500 400 1400 350 1300 20600 20400 19800 19000 18400 16800 (16108) 15300 . 14000 13000 12000 11000 10000 9000 8000 7000 6000 5100 7300 (3800) 2900 2000 450 5000 1500 1000 (1100) 700 300 vizeSa : tIrthaMkara prabhu apane sabhI sAdhuoM ko 7 vargoM meM vibhakta karate haiM- 1. kevalajJAnI 2. manaH paryavajJAnI 3. avadhijJAnI 4. caturdazapUrvadhArI 5. vaikriyalabdhidhArI 6. vAdI 7. saamaanymuni| zAstrabheda meM matAMtara se saMkhyAbheda AtA hai| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. .7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. vAdI zramaNa (75) tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 199 anuttara vimAna sAmAnya muni gAmI zramaNa (77) (76) 22900 (anupalabdha) 12650 12400 12000 11000 10450 (10650) 9600 8400 7600 6000 5800 5000 4700 3600 3200 2800 2400 2000 1600 1400 1200 1000 800 1600 23. 600 1200 24. 400 800 vizeSa : zrI RSabhadeva prabhu ne apane gaNadhara puNDarIka svAmI ko caturvidha saMgha kI anujJA dene hetu kAna meM 'sUrimaMtra' sunAyA thaa| usI paramparA kA anusaraNa karate hue Aja bhI AcAryapada pradAna karane hetu guru dvArA sUrimaMtra pradAna kiyA jAtA hai| "" "" 19 "" 99 29 "" 99 "" 22 "" "" 27 "" "" 99 99 4166 21485 129192 232934 254200 269585 245025 200307 156012 59019 48124 38634 38843 39450 40657 41464 43155 32506 28854 21182 9083 11289 10790 10089 "" paryAyAnta bhUmi arthAt kevalajJAna ke kitane samaya bAda mokSa jAnA prArambha huA ? (78) antarmuhUrta (do ghar3I) eka dina bAda "" "" 99 "" 99 "" "" 99 99 "" "" "" "" 99 99 27 29 "" 99 do varSa tIna varSa cAra varSa Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caityavRkSa U~cAI (79) 6000 dhanuSa 5400 dhanuSa 4800 dhanuSa 4200 dhanuSa 3600 dhanuSa 3000 dhanuSa 2400 dhanuSa 1800 dhanuSa 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 1200 dhanuSa 10.1080 dhanuSa 11. 960 dhanuSa 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 840 dhanuSa 720 dhanuSa 600 dhanuSa 540 dhanuSa 480 dhanuSa 420 dhanuSa 360 dhanuSa 300 dhanuSa 240 dhanuSa 180 dhanuSa 120 dhanuSa 27 dhanuSa 21 dhanuSa tIrthaMkara : eka anuzIlana 888200 (3 gAU / 3 kosa) (2 gAU 1400 dhanuSa) (2 gAU 800 dhanuSa ) (2 gAU 200 dhanuSa) ( 1 gAU 1600 dhanuSa) (12 gAU) ( 1 gAU 400 dhanuSa) samavasaraNa kI racanA ( 80 ) 48 kosa (144 kilomITara) 46 kosa ( 138 kilomITara) 44 kosa (132 kilomITara) 42 kosa (126 kilomITara) 40 kosa (120 kilomITara) 38 kosa ( 114 kilomITara) 36 kosa (108 kilomITara) 34 kosa (102 kilomITara) 32 kosa ( 96 kilomITara) 30 kosa ( 90 kilomITara) 28 kosa 84 kilomITara) 26 kosa ( 78 kilomITara) 24 kosa ( 72 kilomITara) 22 kosa ( 66 kilomITara) 20 kosa (60 kilomITara) 18 kosa (54 kilomITara) 16 kosa (48 kilomITara) 14 M 42 kilomITara) 12 kosa (36 kilomITara) 10 kosa ( 30 kilomITara) 8 kosa ( 24 kilomITara) 6 kosa ( 18 kilomITara) 5 kosa ( 12 kilomITara) 4 kosa ( 1 yojana) vizeSa : samavasaraNa ke 2 prakAra haiM- vRtta (golAkAra) aura caturasra (caurasa) azoka vRkSa nIce arihaMta kA devacchaMda (upadeza dene kA sthAna ) hotA hai evaM cAroM dizAoM meM ratnajar3ita siMhAsana hote haiM va pUrva dvAra se prabhu praveza karate haiN| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara : eka anuzIlana 201 prathama dezanA kA viSaya (80) anya nAma (81) yatidharma aura zrAvakadharma AdinAtha jI dharmadhyAna ke 4 prakAra anitya bhAvanA azaraNa bhAvanA ekatva bhAvanA saMsAra bhAvanA anyatva bhAvanA azuci bhAvanA Asrava bhAvanA puSpadanta jI saMvara bhAvanA nirjarA bhAvanA dharma bhAvanA bodhidurlabha bhAvanA lokabhAvanA va navatattva kA svarUpa mokSa kA upAya va kaSAya kA svarUpa indriyavijaya mana zuddhi rAga dveSa aura moha vijaya sAmAyika yatidharma aura zrAvaka dharma kI yogyatA zrAvaka karaNI | 4 mahAvigaI, rAtribhojana abhakSya tyAga ariSTanemi jI 23. | | 12 vrata, aticAra va karmAdAna puruSAdAnIya yatidharma aura gRhastha dharma vardhamAna, sanmati, kAzyapa, jJAtRkulanaMdana vizeSa : tIrthaMkara sarvaprathama Atmabodha evaM viratidharma kA svarUpa samajhAte haiN| neminAtha jI ne kevalajJAna hote hI 16 prahara (48 ghaMTe) kI dezanA dI thI evaM mahAvIra svAmI jI ne nirvANa se pUrva 16 prahara kI askhalita dezanA pradAna kI thii| 15. 22. | 24. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana @ 202 suvarNa nara cAra nivoroo oo cAra suvarNa pIlA cAra cAra cAra gaura siMha cAra yakSiNI kA nAma | yakSiNI kA | yakSiNI kA | yakSiNI kI bhujAe~ (82) varNa (83) vAhana (84) | (85) | cakrezvarI (apraticakrA) | suvarNa garur3a ATha yA bAraha ajitA (ajitalA) gaura lohAsana (yA gAya)| cAra | duritArI gaura meSa (mayUra/mahiSa) | cAra | kAlikA (kAlI) zyAma padma cAra | mahAkAlI padma acyutA (zyAmA/mAnasI) zyAma 7. | zAntA 8. | bhRkuTi (jvAlA) varAha (yA haMsa) | sutArA (caMDAlikA) vRSabha azokA (gomedhikA) padma 11. mAnavI (zrIvatsA) 12. caMDA (pracaNDA) zyAma azva 13. viditA (vijayA) haratAla jaisA padma harita 14. aMkuzA padama cAra yA do 15. kaMdarpA (prajJapti) matsya 16. nirvANI padma 17.| balA (acyutA) 18.| dhAriNI (kAlI) padma 19 | vairoTyA padma 20.| naradattA (acchuptA) bhadrAsana (yA siMha) | cAra 21.| gAMdhArI (mAlinI) cAra yA ATha 22.| aMbikA (kUSmANDI) siMha | cAra 23.| padmAvatI suvarNa kurkuTa sarpa cAra 24.| siddhAyikA harita siMha yA gaja | cAra yA chaha vizeSa : ambikA devI pUrvabhava meM putra sameta kue meM kudI thii| cihna svarUpa devIrUpa meM bhI eka putra unake hAtha meM rahatA hai| vartamAna meM giranAra tIrtha para jo neminAtha jI kI pratimA hai, vaha ratnasAra zrAvaka ke tapa nimitte devI aMbikA ne dii| FFFFFFFFF ___FFFFFF gaura gaura * cAra mayUra cAra. CIRC cAra suvarNa Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 203 Lirir tvorio o 12. yakSiNI ke dAe~ hAtha meM Ayudha/mudrA yakSiNI ke bAe~ hAtha meM Ayudha/ mudrA (86) (87) varamudrA, bANa, cakra, pAza (dakSiNa) mAtuliMga | dhanuSa, vajra, cakra, aMkuza (vAma) varadamudrA, pAza aMkuza, phala (bijorA) varadamudrA, akSamAlA phala (yA sarpa), abhayamudrA varadamudrA, pAza sarpa, aMkuza varadamudrA, pAza (yA nAgapAza) mAtuliMga, aMkuza varadamudrA, vINA (yA pAza/bANa) dhanuSa (yA mAtuliMga) abhayamudrA (aMkuza) varadamudrA, akSamAlA (muktAmAlA) trizUla (yA pAza), abhayamudrA khaDga, mudgara phalaka (yA mAtuliMga), parazu varadamudrA, akSasUtra kalaza, aMkuza varadamudrA, pAza (yA nAgapAza) phala, aMkuza varadamudrA, mudgara (yA pAza) kalaza (yA vajra), aMkuza (yA akSasUtra) varadamudrA, zakti puSpa (yA pAza), gadA 13. bANa, pAza dhanuSa, sarpa 14. khaDga va pAza athavA phalaka kheTaka va aMkuza utpala (kamala) aMkuza padma, abhayamudrA pustaka, utpala (kamala) kamaMDalu, padma (yA varadamudrA) bIjapUraka (bijorA), zUla (yA trizUla) muSuNDi (yA padma), padma 18. mAtuliMga, utpala pAza (yA padma) akSasUtra varadamudrA, akSasUtra mAtuliMga, zakti varadamudrA, akSasUtra bIjapUraka (bijorA), kuMbha (yA zUla) varadamudrA, khaDga (akSamAlA, vajra, parazu) bIjapUraka, kuMbha yA zUla (kheTaka, mAtuliMga) Amralumbi, pAza putra, aMkuza 23. | padma, pAza (zIrSa meM sarpaphaNa chatra) phala, aMkuza pustaka, abhayamudrA / varamudrA mAtuliMga (yA pAza), bANa | vINA | padma phala vizeSa : kucha vidvAnoM ke abhimatAnusAra sabhI yakSiNI meM sarvAdhika puNyavaMta evaM jAgRta devI padmAvatI hai jo ekabhavAvatArI kahI jAtI hai| zrI pArzvanAtha jI ke ArAdhakoM ko yogya phala dene kI mAtA padmAvatI devI kI aneka kathAe~ prasiddha haiN| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yakSa kA nAma (88) 1. gomukha 2. mahAyakSa 3. trimukha 4. Izvara ( yakSeza ) 5. tumbaru 6. kusuma (puSpa) 7. mAtaMga 8. vijaya 9. ajita 10. brahma 11. Izvara ( manuja) 12. kumAra ( surakumAra ) 13. SaNmukha 14. pAtAla 15. kinnara 16. garur3a 17. gandharva 18. yakSendra ( yakSarAja ) 19. kubera ( yakSeza ) 20. varuNa 21. bhRkuTi 22. gomedha 23. pArzva yakSa 24. mAtaMga tIrthaMkara : eka anuzIlana 204 yakSa kA varNa (89) suvarNa zyAma zyAma zyAma zveta nIla nIla harita zveta zveta zveta zveta zveta rakta rakta zyAma zyAma zyAma indradhanuSa jaisA zveta suvarNa zyAma zyAma zyAma yakSa kA vAhana (90) hAthI (yA vRSabha) hAthI mayUra ( yA sarpa ) gaja garur3a mRga ( mayUra / azva) hAthI hasa kUrma padma vRSabha hasa mayUra makara kUrma | tarAha ( yA gaja) haMsa ( yA siMha) rAkha ( yA vRSabha) hAthI vRSabha vRSabha nara ( puruSa ) kUrma hAthI yakSa kI bhujAe~ (91) cAra ATha chaha cAra cAra cAra cAra do cAra ATha yA dasa cAra cAra bAraha chaha chaha cAra cAra bAraha ATha ATha ATha chaha cAra do Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara : eka anuzIlana 8 205 dAeM hAtha meM mudrA/Ayudha | bAe~ hAtha meM mudrA/Ayudha | anya lakSaNa (yakSa ke) (92) (93) (94) varada mudrA, akSamAlA mAtuliMga (bijorA), pAza / gAya jaisA mukha varada mudrA, mudgara, akSasUtra mAtuliMga, abhayamudrA caturmukha pAza (dakSiNa) aMkuza, zakti (vAma) | nakula, gadA, abhayamudrA phala, sarpa, akSamAlA | trimukha, trinetra (navAkSa) phala, akSamAlA nakula, aMkuza varadamudrA, zakti nAga (yA gadA), pAza | phala, abhayamudrA nakula, akSamAlA | bilvaphala, nAgapAza nakula (yA vajra), aMkuza |cakra (yA khaDga) mudgara trinetra | mAtuliMga, akSasUtra (yA abhaya) nakula, zUla (yA ratnarAzi) | mAtuliMga, mudgara, pAza nakula, gadA, aMkuza, akSa- | trinetra, caturmukha abhayamudrA (yA varamudrA) sUtra, padma 11. | mAtuliMga, gadA nakula, akSasUtra trinetra 12.| bIjapUraka, bANa (yA vINA) nakula, dhanuSa | phala, cakra, bANa, khaDga, nakula, cakra, dhanuSa, phalaka | 6 mukha | pAza, akSa dhanuSa, abhayamudrA 14. padama. khaDaga, pAza nakula, phalaka, akSasUtra trimukha, trinetra 15. | bIjapUraka, gadA, abhayamudrA nakula, padma, akSamAlA trimukha 16. bIjapUraka (bijaurA), padma nakula (yA pAza), akSasUtra varAhamukha | varadamudrA, pAza mAtuliMga, aMkuza 18. mAtuliMga, bANa (kapAla), khaDga | nakula, dhanuSa, kheTaka, zUla SaNmukha, trinetra | mudgara, pAza, IyamudrA aMkuza, akSasUtra 19.| varadamudrA, parazu, zUla, abhaya bIjapUraka,zakti,mudgara,akSa caturmukha, garur3avadana 20. | mAtuliMga, gadA, bANa, zakti nakula, padma, dhanuSa, parazu jaTAmukuTa,dvAdakSAkSa, trinetra 21.| bijorA, mudgara, zakti, abhaya nakula, parazu, vajra, akSasUtra caturmukha, trinetra, dvAdazAkSa 22. | mAtuliMga, parazu, daNDa (cakra) nakula, zUla, zakti trimukha samIpe ambikA 23. mAturliga, gadA nakula, uraga (yA sarpa) gajamukha, sarpaphalayukta | nakula bIjapUraka (bijorA) mastaka para dharmacakra Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. tIrthaMkara : eka anuzIlana 206 kevalI paryAya (95) 1000 varSa kama 1 lAkha pUrva 1 pUrvAMga 12 varSa kama 1 lAkha pUrva 4 pUrvAMga 14 varSa kama 1 lAkha pUrva 8 pUrvAMga 18 varSa kama 1 lAkha pUrva 12 pUrvAMga 20 varSa kama 1 lAkha pUrva 16 pUrvAMga 6 mAsa kama 1 lAkha pUrva 20 pUrvAMga 9 mAsa kama 1 lAkha pUrva lAkha pUrva 24 pUrvAMga 3 mAsa kama 1 28 pUrvAMga 4 mAsa kama 1 lAkha pUrva 3 mAsa kama 25 hajAra pUrva 2 mAsa kama 21 lAkha varSa 1 mAsa kama 54 lAkha varSa 2 mAsa kama 15 lAkha varSa 3 varSa kama 72 lAkha varSa 2 varSa kama 2-21/2 lAkha varSa 1 varSa kama 25,000 varSa 16 varSa kama 23750 varSa 3 varSa kama 21000 varSa 54900 varSa 11 mAsa kama 7500 varSa 9 mAsa kama 2500 varSa 54 dina kama 700 varSa 84 dina kama 70 varSa 29 varSa 5 mAsa 15 dina kula dIkSA (saMyama) paryAya (96) eka lAkha pUrva eka lAkha pUrva meM 1 pUrvAMga kama eka lAkha pUrva meM 4 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva meM 8 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva meM, 12 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva meM 16 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva meM 20 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva meM 24 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva meM 28 pUrvAMga kama 25 hajAra pUrva 21 lAkha varSa 54 lAkha varSa 15 lAkha varSa 721/22 lAkha varSa 2-21/2 lAkha varSa 25000 varSa 23750 varSa 21000 varSa 54900 varSa 7500 varSa 2500 varSa 700 varSa 70 varSa 42 varSa vizeSa : munisuvrata svAmI jI ne yogyatA jAnakara bIsa yojana kA vihAra karake bharuca meM azva (ghor3e) ko pratibodha diyA thaa| kAdambarI jaMgala meM zrI pArzvanAtha prabhu ke darzana se hAthI ko jAtismaraNa jJAna huA thA / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 207 " in tino no kula AyuSya mokSa kalyANaka saMlekhanA tapa nirvANa velA (97) tithi (98) (99) (100) 84 lAkha pUrva mAgha vadI 13 chaha upavAsa divasa kA pUrva bhAga 72 lAkha pUrva caitra sudI 5 eka mAsa ke upavAsa divasa kA pUrva bhAga 60 lAkha pUrva caitra sudI 5 eka mAsa upavAsa divasa kA uttara bhAga 50 lAkha pUrva vaizAkha sudI 8 divasa kA pUrva bhAga 40 lAkha pUrva caitra sudI 9 divasa kA uttara bhAga 30 lAkha pUrva mArgazIrSa vadI 11 divasa kA pUrva bhAga 7. | 20 lAkha pUrva phAlguna vadI 7 divasa kA pUrva bhAga 10 lAkha pUrva bhAdrapada vadI 7 divasa kA pUrva bhAga * 2 lAkha pUrva bhAdrapada sudI 9 divasa kA pUrva bhAga 10. | 1 lAkha pUrva vaizAkha vadI 2 divasa kA uttara bhAga 11. | 84 lAkha varSa zrAvaNa vadI 3 divasa kA pUrva bhAga 12. | 72 lAkha varSa ASAr3ha sudI 14 divasa kA uttara bhAga 13:| 60 lAkha varSa ASAr3ha vadI 7 rAtri kA pahajA bhAga 14. | 30 lAkha varSa caitra sudI 5 rAtri kA pahalA bhAga 10 lAkha varSa jyeSTha sudI 5 rAtri kA antima bhAga lAkha varSa jyeSTha vadI 13 rAtri kA pahalA bhAga hajAra varSa vaizAkha vadI 1 rAtri kA pahalA bhAga 84 hajAra varSa mArgazIrSa sudI 10 rAtri kA antima bhAga 55 hajAra varSa phAlguna sudI 12 rAtri kA pahalA bhAga 20. | 30 hajAra varSa jyeSTha vadI 9 rAtri kA pahalA bhAga 21. | 10 hajAra varSa vaizAkha vadI 10 rAtri kA aMtima bhAga 22.| 1 hajAra varSa ASADha sudI 8 rAtri kA pahalA bhAga 23.| 100 varSa zrAvaNa sudI 8 rAtri kA pahalA bhAga 24.| 72 varSa . kArtika vadI | chaTTha (belA) tapa rAtri kA antima bhAga amAvasyA vizeSa : jisa rAtri ko bhagavAna mahAvIra kA parinirvANa huA, usa amAvasyA kI rAtri meM devoM ke gamanAgamana se bhUmaMDala Alokita va prabhurUpI bhAva udyota ke jAne para aMdhakAra miTAne ke lie mAnavoM ne dIpa saMjoe, isI se dIpamAlikA parva (dIpAvalI) prAraMbha huaa| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara : eka anuzIlana 8 208 vartamAna DhUMka (101) | vartamAna DhUMka nirmAtA (102) nirvANa sthala (100) aSTApada parvata | sammeda zikhara sammeda zikhara sammeda zikhara siddhavara TraeNka dhattadhavala TraeNka AnaMdagiri DhUMka acalagiri DhUMka mohanagiri DhUMka prabhAsagiri DhUMka lalitaghaTa DhUMka suprabhagiri TraMka vidyugiri DhUMka saMkulagiri DhUMka ayodhyA nagarI ke rAjA bhAgIratha hemanagara ke rAjA hemadatta puranapura (dhAtakI khaMDa), ke rAjA ratnazekhara padmanagara ke rAjA Anandasena prabhAkara nagara (baMgAla) ke rAjA suprabha rAjA udyota puMDarIka nagara ke rAjA lalitadatta zrIpuranagara ke rAjA hemaprabha bhaddilapura (mAlava) ke rAjA megharatha bAlanagara (mAlava) ke rAjA AnaMdasena 12. | campApurI 13. | sammedazikhara nirmalagiri DhUMka svayaMbhUgiri DhUMka dattavaragiri DhUMka prabhAsagiri TraMka jJAnadharagiri DhUMka nATikagiri DhUMka acalagiri DhUMka nirjaragiri DhUMka mitradharagiri DhUMka kanakAvatI (mahAvideha) ke rAjA kanakaratha kauzAmbI nagarI ke rAjA bAlasena zrIpuranagara (paMjAba) ke zrAvaka bhavadatta / mitrapura nagara ke rAjA sudarzana zAlIbhadra nagara (vatsa) ke rAjA devadhara bhadrapura nagara ke rAjA AnaMdasena zrIpuranagara (kaliMga) ke rAjA amaradeva ratnapurI nagara ke rAjA somadeva zrIpuranagara ke rAjA meghadatta 22. | giranAra (raivataka) 23. | sammeda zikhara 24. | pAvApurI (apApA) | suvarNagiri DhUMka gaMdhapura nagara ke rAjA prabhasena vizeSa : aSTApada parvata para siMhaniSadyA nAmaka caitya bharata cakravartI ne banavAyA thaa| kintu vartamAna meM aSTApada parvata lupta hai| kucha vidvAnoM ke anusAra kailAsa hI ke nikaTa aSTApada hai jo gahana zodha va adhyayana kA viSaya hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara : eka anuzIlana 209 nirvANa Asana | kitanoM ke sAtha | (kitane pAyugAntamA nirvANa Asana kitanoM ke sAtha yugAntabhUmi (103) mokSa (104) (kitane pATa taka mokSa) (105) paryaMkAsana (padmAsana) 10000 asaMkhyAta pATa utsarga Asana (koyotsarga) 1000 saMkhyAta pATa 1000 saMkhyAta pATa 1000 saMkhyAta pATa 1000 saMkhyAta pATa 308 saMkhyAta pATa 500 saMkhyAta pATa 1000 saMkhyAta pATa 1000 saMkhyAta pATa 1000 saMkhyAta pATa 1000 saMkhyAta pATa 600 saMkhyAta pATa 6000 saMkhyAta pATa 7000 saMkhyAta pATa 108 saMkhyAta pATa 900 saMkhyAta pATa 1000 saMkhyAta pATa 1000 saMkhyAta pATa 500 saMkhyAta pATa 1000 saMkhyAta pATa 1000 saMkhyAta pATa 536 pA~ca pATa 33 cAra pATa 24. | paryaMkAsana (padmAsana) tIna (sudharmA svAmI, jaMbU svAmI) vizeSa : tIrthaMkara mahAvIra svAmI jI ke nirvANa ke 64 varSa pazcAt jambU svAmI jI kA mokSa huaa| ye bharatakSetra meM isa avasarpiNI kAla ke antima mokSagAmI the| unake bAda mokSAdi aneka bAtoM kA viccheda ho gyaa| akele Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. nirvANa antarAla (106) | 50 lAkha karor3a sAgaropama | 30 lAkha karor3a sAgaropama 10 lAkha karor3a sAgaropama 9 lAkha karor3a sAgaropama tIrthaMkara : eka anuzIlana 210 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 9 karor3a sAgaropama 11. 1 karor3a sAgara meM 100 | sAgara 6626000 varSa kama | 90000 karor3a sAgaropama | 9000 karor3a sAgaropama 900 karor3a sAgaropama 90 karor3a sAgaropama 12. 54 sAgaropama 13. 30 sAgaropama 14. 9 sAgaropama 15. 4 sAgaropama 16. 3 sAgaropama kama 3/4 palyopama 17. AdhA patyopama 18. 1000 karor3a varSa kama 1/4 palyopama 19. 1000 karor3a varSa 20. 54 lAkha varSa 21. 6 lAkha varSa 22. 5 lAkha varSa 23. 83750 varSa 24. 250 varSa antima tIrthaMkara ke nirvANa se antarAla (107) 42 hajAra 3 varSa 8 1/2 mahIne kama 1 karor3a sAgaropama 42 hajAra 3 varSa 821/2 mahIne kama 50 lAkha sAgaropama 42 hajAra 3 varSa 8 2 mahIne kama 20 lAkha sAgaropama 42 hajAra 3 varSa 8 2 mahIne kama 10 lAkha sAgara 42 hajAra 3 varSa 821/2 mahIne kama 1 lAkha karor3a sAgaropama 42 hajAra 3 varSa 81/2 mahIne kama dasa karor3a sAgaropama 42 hajAra 3 varSa 81/2 mahIne kama 1000 karor3a sAgaropama 42 hajAra 3 varSa 8 2 mahIne kama 100 karor3a sAgaropama 42 hajAra 3 varSa 8 2 mahIne kama 10 karor3a sAgaropama 42 hajAra 3 varSa 8 2 mahIne kama 1 karor3a sAgaropama 42 hajAra 3 varSa 821/2 mahIne kama 100 sAgara 6626000 varSa 46 sAgaropama 65 lAkha 84 hajAra varSa 16 sAgaropama 65 lAkha 84 hajAra varSa 7 sAgaropama 65 lAkha 84 hajAra varSa 3 sAgaropama 65 lAkha 84 hajAra varSa 3/4 palyopama 65 lAkha 84 hajAra varSa 1/4 palyopama 65 lAkha 84 hajAra varSa 1000 karor3a 65 lAkha 84 hajAra varSa 65 lAkha 84 hajAra varSa 11 lAkha 84 hajAra varSa 5 lAkha 84 hajAra varSa 84000 varSa 250 varSa vizeSa : bauddha dharma ke saMsthApaka gautama buddha pahale jaina zramaNa the (saMbhavata: prabhu pArzva paramparA ke sAdhu) aisA bauddha graMthoM meM AtA hai| mahAvIra svAmI evaM gautama buddha samakAlIna dArzanika mAne jAte haiM evaM kaI siddhAnta bhI samAna mAne jAte haiN| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvANa rAzi (108) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. .10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. makara 21. meSa 22. tulA 23. tulA 24. tulA makara vRSabha mithuna karka karka kanyA vRzcika vRzcika dhanu dhanu kumbha mIna mIna mIna karka meSa vRSabha mIna meSa tIrthaMkara : eka anuzIlana 211 nirvANa nakSatra grahazAMti (109) (110) abhijit mRgazIrSa mRgazIrSa (AdrA) puSya punarvasu citrA anurAdhA (mUla) jyeSThA (zravaNa) mUla pUrvASAr3hA dhaniSThA uttarAbhAdrapada revatI revatI puSya bharaNI kRttikA revatI bharaNI (azvinI) zravaNa azvinI citrA vizAkhA svAti guru guru guru guru lai sUrya candra zukra guru guru maMgala budha budha budha budha budha budha ketu zani budha rAhu ketu budha dharma viccheda (111) (1 /4) pAva palyopama (1/4) pAva palyopama (3/4) pauna palyopama (1/4) pAva palyopama ( 3 / 4) pauna palyopama (1/4) pAva palyopama (1/4) pAva palyopama vizeSa : nauveM se solahaveM tIrthaMkara taka asaMyati - pUjA bar3hane se dharmatIrtha kA evaM sabhI 12 aMgoM kA viccheda huA thaa| kintu bArahaveM aMga - dRSTivAda kA viccheda sabhI tIrthaMkara ke antarakAla meM hotA AyA hai| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana @ 212 matotpatti zAsana meM bhAvI jinavara (112) (113) jaina, zaiva, sAMkhya | marIci zAsana meM rudra (114) bhImAvali jitazatru zrIvarmA rAjA inim tvorio o ESOSOS 10. vedAntika, nAstika | hariSeNa, vizvabhUti | zrIketu, tripRSTha, marubhUti, amitateja, dhana | | naMdana, nanda, zaMkha, siddhArtha, zrIvarmA vizvAnala supratiSTha acala puMDarIka . ajitadhara ajitanAtha peDhAla rAvaNa, nArada RSi, kArtika, seTha, zrIvarmA 22. 23. bauddha darzana 24. vaizeSika darzana zrIkRSNa, devakI, baladeva aMbaDa, satyaki, Ananda (naMda) | zreNika, supArzva, poTTila, udAyana rAjA, zaMkha, dRDhAyu, zataka, revatI, sulasA satyaki rudra vizeSa : 11 rudra tIrthaMkaroM ke bhakta va viziSTa jJAnI hone se aMga vidyA ke jAnakAra the| inakA . vizeSa varNana-vistAra dasaveM pUrva meM AtA hai| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsana meM cakravartI (115) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. | zAntinAtha (svayaM) bharata cakravartI sagara cakravartI 23. 24. I 1. maghavA, sanatkumAra cakrI 17. kuMthunAtha (svayaM) 18. aranAtha (svayaM) subhUma cakravartI 19. 20. padma cakravartI 21. hariSeNa, jayasena cakrI 22. brahmadatta cakravartI tIrthaMkara : eka anuzIlana 213 baladeva (116) acala vijaya bhadra suprabha sudarzana Ananda nandana rAmacandra balabhadra (balarAma ) vAsudeva (117) tripRSTha dvipRSTha svayambhU puruSottama puruSasiMha puruSa puMDarIka datta - nArAyaNa (lakSmaNa) zrIkRSNa prativAsudeva (118) azvagrIva tAraka meraka madhukaiTabha nizumbha bali prahlAda rAvaNa - jarAsaMdha vizeSa : 'RSabhadeva prabhu padhAre haiN|' aisA samAcAra dene vAle puruSoM ko bharata cakravartI ne 12 21/2 karor3a svarNa mohareM dI thiiN| mahAvIra prabhu padhAre haiM,' yaha samAcAra suna naMdIvardhana va zreNika ne dUta ko 122 lAkha svarNa mudrAe~, 5 vastra aura sone kI jIbha bheMTa dii| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara : eka anuzIlana 8 214 jaMbUdvIpa bharatakSetra kI AgAmI caubIsI kra.saM. AgAmI caubIsI nAma | kisakI AtmA hai ? | abhI kahA~ ? |zrI padmanAbha jI (mahApadma) | zreNika mahArAjA pahalI naraka meM |zrI suradeva jI supArzva zrAvaka tIsare devaloka meM |zrI supArzva jI koNika putra udAyI tIsare devaloka meM zrI svayaMprabha jI poTTila zrAvaka cauthe devaloka meM zrI sarvAnubhUti jI dRDhAyu zrAvaka dUsare devaloka meM zrI devazruta jI kArtika seTha pahale devaloka meM zrI udayaprabha jI zaMkha zrAvaka bArahaveM. devaloka meM zrI peDhAla jI AnaMda zrAvaka pahale devaloka meM zrI poTTila jI sunaMda zrAvaka pA~caveM devaloka meM zrI zatakIrti jI zataka zrAvaka tIsare naraka meM zrI munisuvrata jI devakI mAtA AThaveM devaloka meM zrI amama jI zrIkRSNa vAsudeva tIsarI naraka meM zrI niSkaSAya jI satyakI vidyAdhara pA~caveM devaloka meM zrI niSpulAka jI zrIkRSNa bhrAtA balabhadra chaThe devaloka meM zrI nirmama jI sulasA zrAvikA pAMcave devaloka meM zrI citragupta jI balabhadra mAtA rohiNI dUsare devaloka meM zrI samAdhi jI revatI zrAvaka bArahaveM devaloka meM zrI saMvaraka jI (saMvara) zatAnika (zatAlI) zrAvaka bArahaveM devaloka meM zrI yazodhara jI dvaipAyana RSi agnikumAra deva zrI vijaya jI bArahaveM devaloka meM |zrI malli jI nArada vidyAdhara pA~caveM devaloka meM zrI devajina jI aMbaDa parivrAjaka bArahaveM devaloka meM zrI anantavIrya jI amara kumAra navameM graiveyaka meM |zrI bhadrajina jI (bhadraMkara) | svAti buddha sarvArthasiddha vimAna vizeSa : zreNika mahArAjA ne apUrva arihaMta bhakti kara tIrthaMkara nAmagotra baaNdhaa| mahApadma svAmI ke janma ke samaya zatadvAra nagarI meM padma aura ratnoM kI varSA hogii| ve 8 varSa kI umra meM rAjA baneMge va 2 indra unakI sevA meM rheNge| unakI Ayu, varNa, rAzi, kalyANaka Adi prabhu vIra kI bhA~ti hoNge| . karNa 24. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 215 mahAvIra svAmI jI ke nirvANa ke kitane varSa pazcAt janma 84007 varSa aura 5 mAha 24257 varSa aura 5 mAha 168007 varSa aura 5 mAha 668007 varSa aura 5 mAha 1268007 varSa aura 5 mAha 6668007 varSa aura 5 mAha 1 hajAra karor3a 66 lAkha 68 hajAra 7 varSa 5 mAha pAva palyopama 66 lAkha 68 hajAra 7 varSa 5 mAha pauna palyopama 66 lAkha 68 hajAra 7 varSa 5 mAha 3 sAgaropama 66 lAkha 68 hajAra 7 varSa 5 mAha 7 sAgaropama 66 lAkha 68 hajAra 7 varSa 5 mAha | 16 sAgaropama 66 lAkha 68 hajAra 7 varSa 5 mAha 46 sAgaropama 66 lAkha 68 hajAra 7 varSa 5 mAha 100 sAgaropama 66 lAkha 68 hajAra 7 varSa 5 mAha 1 karor3a sAgaropama 42 hajAra 7 varSa 5 mAha 10 karor3a sAgaropama 42 hajAra 7 varSa 5 mAha 100 karor3a sAgaropama 42 hajAra 7 varSa 5 mAha 1000 karor3a sAgaropama 42 hajAra 7 varSa 5 mAha 10 hajAra karor3a sAgaropama 42 hajAra 7 varSa 5 mAha 1 lAkha karor3a sAgaropama 42 hajAra 7 varSa 5 mAha 21. 10 lAkha karor3a sAgaropama 42 hajAra 7 varSa 5 mAha 22. | 20 lAkha karor3a sAgaropama 42 hajAra 7 varSa 5 mAha 23. | 50 lAkha karor3a sAgaropama 42 hajAra 7 varSa 5 mAha 24. | 1 kor3A-kor3I sAgaropama 42 hajAra 7 varSa 5 mAha 2. | vizeSa : prabhu vIra ke nirvANa ke 3 varSa aura 81 mAsa ke bAda cauthA ArA samApta huaa| unake nirvANa se 21,003 varSa aura 81 mAsa ke bAda pA~cavA~ ArA samApta hogaa| evaM kula 42,003 varSa aura 81 mAsa bAda yaha avasarpiNI kAla samApta hogaa| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8216 mahAvideha kSetra ke 20 viharamAna tIrthaMkara lAMchaNa (cihna) viharamAna kA nAma 1. zrI sImandhara svAmI 2. zrI yugamaMdhara svAmI 3. zrI bAhu svAmI 4. zrI subAhu svAmI zrI sujAta ( saMyAtaka) svAmI zrI svayaMprabha svAmI 5. 6. 7. zrI RSabhAnana svAmI 8. zrI anantavIrya svAmI 9. zrI sUraprabha (suraprabha) svAmI 10. zrI vizAladhara (vizAlakIrti) svAmI 11. zrI vajradhara svAmI 12. zrI candrAnana svAmI 13. zrI candrabAhu svAmI 14. zrI bhujaMgaprabha (bhujaMgadeva ) svAmI 15. zrI Izvara svAmI 16. zrI nemiprabha ( nemIzvara) svAmI 17. zrI vIrasena svAmI 18. zrI mahAbhadra svAmI jI 19. zrI devasena (devayaza) svAmI 20. zrI ajitavIrya svAmI vRSabha (baila) hasti (gaja) mRga (hiraNa) kapi (baMdara) sUrya caMdra siMha hasti (gaja) candra sUrya zaMkha / vRSabha vRSabha padma (kamala) padma (kamala) caMdra sUrya vRSabha hasti ( gaja) caMdra svastika dvIpa kA nAma jaMbu (jambU dvIpa "" 99 dhAtakI khaNDa dvIpa "" 99 "" 29 "" 99 99 ardha puSkara dvIpa 99 "" 22 22 " 99 "" vizeSa : ina bIsoM viharamAna tIrthaMkaroM kA janma hamAre jambUdvIpa ke bharata kSetra ke 17veM tIrthaMkara kuMthunAtha jI ke nirvANa ke bAda eka hI samaya meM huA thA / bIsaveM tIrthaMkara munisuvrata svAmI jI ke nirvANa hone ke bAda ina saba ne eka hI sAtha dIkSA lI evaM eka mAha pazcAt kevalajJAnI hue| ye bIsoM hI bharatakSetra kI bhaviSyakAla kI caubIsI ke sAtaveM tIrthaMkara zrI udayanAtha jI ke nirvANa ke bAda eka sAtha mokSa pdhaareNge| usI samaya anya AtmAe~ tIrthaMkaratva prApta kareMgI / arthAt mahAvideha kSetra tIrthaMkaroM se nyUna nahIM rahatA, bIsa to hote hI haiN| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetra kA nAma 1. pUrva mahAvideha 2. 3. pUrva mahAvideha 4. 5. pUrva mahAvideha 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. pUrva mahAvideha 14. 15. 16. 17. pazcima mahAvideha 18. 19. 20. pazcima mahAvideha pazcima mahAvideha ::: 99 99 pazcima mahAvideha 99 99 "" "" 22 99 E "" 99 99 tIrthaMkara : eka anuzIlana 217 vijaya kA nAma vijaya kA krama puSkalAva vaprA vatsA nalinAvatI puSkalAvatI vaprA vatsA nalinAvatI puSkala vaprA vatsA nalinAvatI puSkalAvatI vaprA vatsA nalinAvatI puSkalAvatI vaprA vatsA nalinAvatI 8 25 9 24 8 25 9 24 8 25 9 24 8 25 9 24 8 25 9 24 nagarI puMDarIkiNI vijayA susImA vItazokA puMDarIka vijayA susImA vItazokA puMDarIkI vijayA susImA vItazokA puMDarIka vijayA susImA vItazokA puMDarIkiNI vijayA susImA vItazokA dizA pUrva pazcima pUrva pazcima pUrva pazcima pUrva pazcima pUrva pazcima pUrva pazcima pUrva pazcima pUrva pazcima pUrva pazcima pUrva pazcima vizeSa : sImaMdhara svAmI jI dvArA prarUpita 4 cUlikAe~ bharata kSetra meM AI thii| jainAcArya sthUlibhadra sUri jI kI sAMsArika bahana sAdhvI yakSA ko eka bAra sunane mAtra se hI smaraNa ho jAtA thaa| eka bAra sAdhvI jI ko Atma glAni huI ki muni zrIyaka kA kAladharma unake dvArA jabaradastI tapasyA karAne dvArA huA hai| zaMkA nivAraNArtha zAsanadevI sAdhvI yakSA ko mahAvideha kSetra meM le gaI jahA~ samavasaraNa meM prabhu dezanA de rahe the| sAdhvI yakSA ko jitanA smaraNa rahA, usake AdhAra para vApisa Akara unhoMne 4 cUlikAe~ likhIM jinameM se 2 Aja bhI surakSita haiN| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meru parvata 1. sudarzana meru 2. 3. 4. 5. vijaya meru 6. 7. 8. 9. 10. = 11. 66 97 "" 99 "" 34 acala meru 99 "" "" 99 99 22 12. 13. puSkara (maMdara) meru reNukA (vijayA) 14. mahimA 15. yazojjvalA 16. senAdevI 17. vidyunmAlI ru bhAnumatI 29 18. umAdevI 19. gaMgAdevI 20. kanikA devI "" tIrthaMkara : eka anuzIlana 218 mAtA kA nAma pitA kA nAma satyakI zreyAMsa sutArA sudRr3ha vijayA sugrIva niSadha devasena 22 sunandA devasenA sumaMgalA vIrasenA maMgalAvatI vijayAvatI bhadrAvatI sarasvatI padmAvatI mitrabhuvana kIrtirAjA megharAjA vijayasena zrInAga (nAga) padmaratha vAlmIka devanaMda (devAnaMda) mahAbala | gajasena (vajrasena) vIrarAjA bhUmipAla (bhAnusena ) | devarAjA ( devasena) | sarvAnubhUti ( saMvarabhUti) rAjapAla saMkSepa meM kahane yogya bAta ko vyartha hI bar3hAvA na deN| patnI / rAnI kA nAma rukmiNI priyamaMgalA - mohinI kiMpuriSA jayasenA priyasenA (vIrasenA) jayAvaMtI vijayAvatI (kuMtIdevI) naMdasenA vimalAdevI vijayAvatI lIlAvatI sugaMdhAdevI gaMdhasenA vizeSa : zrI sImaMdhara svAmI jI bharatakSetra se 33157 yojana aura 17 kalA~ dUra haiN| vahA~ mahAvideha kSetra meM navakAra maMtra kI sAdhanA satata cAlU rahatI hai / mahAvideha kSetra ke sAdhuoM kI muhapattI yahA~ kI 1,60,000 muhapattiyoM ke barAbara hotI hai yAnI 400 gunA laMbI, 400 gunA caudd'ii| unake mukha kA pramANa 50 hAtha jitanA aura pAtra ke nIce kA pramANa 17 dhanuSa laMbA hotA hai| ve bhI 32 kavala kA AhAra karate haiM aura unake 32 muDA kA eka kavala hotA yAnI 1024 muDA pramANa AhAra grahaNa karate haiM / bhadrAvatI mohinI rAjasenA sUrya padmAvatI ratnAvatI (ratnamAlA) sUtrakRtAGga (1/14/23) Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 219 - 20 viharamAna tIrthaMkaroM kA sAmAnya paricaya irini tvoros o cyavana kalyANaka janma kalyANaka dIkSA kalyANaka kevalajJAna kalyANaka mokSa kalyANaka janma nakSatra janma rAzi zarIra pramANa varNa gRhavAsa chadmastha paryAya cAritra paryAya dIkSA vRkSa gaNadhara kevalajJAnI , sAdhu bhagavanta sAdhvI bhagavanta zrAvaka gaNa zrAvikA gaNa kula AyuSya yakSa yakSiNI / zrAvaNa vadI 1 vaizAkha vadI 10 phAlguna sudI 3 caitra sudI 13 zrAvaNa sudI 3 uttarASAr3hA dhanu rAzi 500 dhanuSa kAMcana (pIlA) 83 lAkha pUrva 1000 pUrva 1 lAkha pUrva azoka 84 10 lAkha 100 karor3a (1 araba) 100 karor3a (1 araba) 900 karor3a 900 karor3a 84 lAkha pUrva caMdrAyaNa yakSa paMcAgulI devI 21. 22. | yAkSa vizeSa : paMcAgulI devI jyotiSa saMbaMdhI devI hai evaM aneka vidvAn loga unheM siddha karate haiN| jambUdvIpa ke mahAvideha kSetra meM zAzvata jinAlayoM kI saMkhyA 124 hai| 32 vijaya ke 32x3 = 96 anya hisAba se uttara pUrva, uttara vakSaskAra parvata para 16x1 = 16 pazcima, dakSiNa pUrva, dakSiNa pazcima meM antara nadI ke 12x1 pratyeka 31 zAzvata jinAlaya hone se 31x4 kula zAzvata jinAlaya kula 124 jinAlaya = 12 124 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ni Mtwo oo oo = tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 220 jaMbUdvIpa bharatakSetra kI trikAla caubIsI kra.saM. | bhUta kAla vartamAna kAla bhaviSya kAla | zrI kevalajJAnI zrI RSabhadeva (AdinAtha) zrI padmaprabha (mahApadma) zrI nirvANI zrI ajitanAtha zrI sUradeva zrI sAgara jina zrI saMbhavanAtha zrI supArzva zrI mahAyaza zrI abhinaMdana svAmI zrI svayaMprabha zrI vimala zrI sumatinAtha zrI sarvAnubhUti zrI sarvAnubhUti (nAthasuteja) zrI padmaprabha zrI devazruta zrI zrIdhara zrI supArzvanAtha zrI udayaprabha zrI zrIdatta zrI caMdraprabha zrI peDhAla zrI dAmodara zrI suvidhinAtha (puSpadaMta) zrI poTila zrI suteja zrI zItalanAtha zrI zatakIrti zrI svAmI jina zrI zreyAMsanAtha zrI munisuvrata | zrI munisuvrata (zivAzI) zrI vAsupUjya svAmI zrI amama | zrI sumati zrI vimalanAtha zrI niSkaSAya | zrI zivagati zrI anantanAtha zrI niSpulAka zrI astyAga (avadhi) zrI dharmanAtha zrI nirmama (nirmala) zrI namIzvara (nemIzvara) zrI zAntinAtha zrI citragupta zrI anila zrI kuMthunAtha zrI samAdhi zrI yazodhara zrI aranAtha zrI savaraka (saMtara) zrI kRtArtha zrI mallinAtha zrI yazodhara zrI jinezvara (dharmIzvara) zrI munisuvrata zrI vijaya zrI zuddhamati zrI naminAtha zrI malli zrI zivakara zrI neminAtha (ariSTanemi) zrI devajina syandana zrI pArzvanAtha zrI anaMtavIrya zrI samprati zrI mahAvIra svAmI (vardhamAna)| zrI bhadraMkara (bhadrajina) kara OFa a a s brAhmaNa vahI kahalA sakatA hai, jo sthAvara tathA jaMgama sabhI prANiyoM ko bhalI-bhAMti jAnakara, mana, vacana aura deha se unakI hiMsA nahIM krtaa| - uttarAdhyayana (25/23) Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra.saM. yi ye ye ye ye ye ye ye tIrthaMkara : eka anuzIlana * 221 .. jaMbUdvIpa airAvata kSetra kI trikAla caubIsI bhUta kAla vartamAna kAla | bhaviSya kAla zrI paMcarUpa zrI caMdrAnana (bAlacaMdra) zrI sumaMgala zrI jinadhara zrI sucaMdra zrI siddhArtha zrI saMpuTika (samprataka) zrI agnisena zrI nirvANa zrI ujjayaMtika zrI naMdiSeNa (Atmasena) zrI mahAyaza (naMdiSeNa) zrI adhiSThAyaka zrI RSidinna zrI dharmadhvaja zrI abhinaMdana zrI vratadhArI zrI zrIcaMdra (vajradhara) zrI ratneza (ratnasena) zrI zyAmacaMdra (somacandra) zrI puSpaketu (nirvANanAtha) |zrI rAmezvara zrI yuktisena (dIrghabAhu) zrI mahAcandra zrI aMguSTama zrI ajitasena zrI zrutasAgara zrI vinAzaka zrI zivasena (satyasena) zrI siddhArtha zrI AroSa zrI devasena (devazarmA) zrI puNyaghoSa (pUrNaghoSa) zrI suvidhAna zrI nikSiptazastra zrI mahAghoSa zrI pradatta zrI asaMjvala zrI satyasena zrI jinavRSabha (zrIdhara) zrI zUrasena zrI sarvazaila zrI anantaka (siMhasena) zrI mahAsena |zrI prabhaMjana zrI upazAnta zrI sarvAnanda |zrI saubhAgya zrI guptisena zrI devaputra (uttara) | zrI dinakara (divAkara) zrI atipArzva zrI supArzva zrI vratabiMdu zrI marudeva zrI suvrata |zrI siddhakAMta zrI supArzva (zrIdhara) zrI sukozala | zrI zArIrika zrI zyAmakoSTha zrI anantavijaya | zrI kalpadruma zrI agnisena (mahAsena) zrI vimala zrI tIrthAdi zrI agniputra (agnidatta) zrI mahAbala | zrI phaleza zrI vAriSeNa zrI devAnanda ye I is lenir tvoroo osamostana en ye ye zrI kumAra , ye ye ye ye ye ye ye ye ye ye ina pA~coM sthAnoM yA kAraNoM se zikSA prApta nahIM hotI 1. abhimAna, 2. krodha, 3. pramAda, 4. roga aura 5. aalsy| - uttarAdhyayana (11/3) Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | | - laM + / - E+++ 50858 tIrthakara : eka anuzIlana 8 222 pUrva dhAtakIkhaMDa ke bharatakSetra kI trikAla caubIsI kra.saM. | bhUta kAla vartamAna kAla | bhaviSya kAla zrI ratnaprabha zrI yugAdideva zrI siddhanAtha | zrI amitadeva zrI siddhAnta (siMhadatta) zrI samyagnAtha (samakita) | zrI sambhava zrI mahAsena zrI jinendra zrI akalaMka zrI paramArtha zrI samprati zrI candrasvAmI zrI samuddhara zrI sarvasvAmI zrI zubhaMkara zrI bhUdhara zrI muninAtha zrI tattvanAtha (satyanAtha) zrI udyota zrI viziSTanAtha (suviSTa) zrI suMdaranAtha zrI Arthava zrI aparanAtha purandara zrI abhaya zrI brahmazAnti svAmI zrI aprakaMpa zrI parvatanAtha zrI devadatta zrI padmanAtha zrI kArmuka zrI vAsavadatta zrI padmAnaMda zrI dhyAnavara zrI zreyAMsa zrI priyaMkara zrI kalpa jina vizvarUpa zrI sukRta zrI saMvara tapasteja zrI bhadrezvara zrI zuci (svastha) pratibodha zrI municaMdra zrI Ananda siddhArtha zrI paMcamuSTi zrI raviprabha saMyama zrI trimuSTi zrI candraprabha (prabhava) zrI amala zrI gAMgika zrI sAnidhanAtha zrI devendra zrI pravaNava zrI sukarNa zrI pravara zrI sarvAMga zrI sukarmA zrI vizvasena zrI brahmadatta (brahmendra) zrI amama | zrI meghanaMdana zrI indradatta zrI pArzvanAtha | zrI sarvajJa zrI jinapati zrI zAzvatanAtha o dekhane vAlo ! tuma dekhane vAloM kI bAta para vizvAsa aura zradhdA karake clo| - sUtrakRtAza (2/3/11) Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana @ 223 dhAtakIkhaMDa ke pazcima bharata kSetra kI trikAla caubIsI kra.saM. | bhUta kAla | vartamAna kAla | bhaviSya kAla zrI vRSabhanAtha zrI vizvendu zrI ratnakeza (ratnakoSa) zrI priyamitra zrI karaNa (kapila) zrI cakrahasta zrI zAMtanu zrI vRSabha zrI RtunAtha (sAMkRta) zrI sumRdu zrI priyateja zrI paramezvara zrI atIta zrI vimarSa zrI sumUrti (zuddhArtika) zrI avyakta zrI prazamajina zrI muhUrtika zrI kalAzata zrI cAritranAtha zrI nikeza zrI sarvajina zrI prabhAditya zrI prazasta zrI prabuddha zrI maMjukezI zrI nirAhAra zrI pravrajita zrI pItavAsa zrI amUrti zrI saudharma zrI suraripu zrI dvijanAtha (dayAvara) zrI tamodIpa zrI dayAnAtha zrI zvetAMga zrI vajrasena zrI sahasrabhuja zrI cArunAtha zrI buddhi . zrI jinasiMha zrI devanAtha zrI prabaMdhanAtha zrI repaka zrI vyAdhika zrI ajita zrI bAhujina zrI puSpanAtha zrI pramukha zrI palli zrI naranAtha zrI palyopama zrI ayoga zrI pratikRta | zrI arkopama zrI abhoga zrI mRgendranAtha | zrI tiSThita zrI kAmaripu zrI taponidhika | zrI mRganAbha zrI araNyabAhu zrI acala zrI devendra zrI nemikanAtha zrI AraNyaka zrI prAyacchita zrI garbhajJAnI zrI dazAnana zrI zivanAtha zrI ajita zrI zAMtika uttama vacanoM kA zravaNa karake bhI usa para zradhdA honA ati kaThina hai| - uttarAdhyayana (10/19) Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra.saM. bhUta kAla 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. tIrthaMkara : eka anuzIlana 8224 dhAtakIkhaMDa ke pUrva airAvata kSetra kI trikAla caubIsI vartamAna kAla zrI apazcima zrI puSpadaMta zrI arhanta 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. zrI vajrasvAmI zrI indrayatna ( caMdradatta) zrI sUryasvAmI zrI purukha ( puruSa ) zrI svAmI jI zrI avabodha zrI vikramasena zrI nirghaTika zrI harIndra zrI praterika zrI nirvANa zrI dharmahetu zrI caturmukha zrI jinakRtendra zrI svayaMka zrI vimalAditya zrI devaprabha zrI dharaNendra zrI tIrthanAtha zrI udayAnaMda zrI zivArtha zrI dharmopadeza (dhArmika) zrI kSetrasvAmI zrI harizcaMdra zrIsucaritra zrI siddhAnaMda zrI naMdaka zrI padmarUpa zrI udayanAtha zrI rukmendra zrI kRpAla zrI peDhAla zrI siddhezvara zrI amRtateja zrI jinendra zrI bhogalI zrI sarvArtha zrI meghAnaMda zrI naMdikeza (naMdIzvara) zrI haranAtha ( adharahara ) zrI adhiSThAyaka zrI zAMtika (kSemaMtaka) zrI naMda zrI kuMDapA zrI vairocana bure ke sAtha burA honA, bacapanA bhaviSya kAla zrI vijayaprabha zrI nArAyaNa zrI satyaprabha zrI mahAmRgendra zrI cintAmaNi zrI azokacita zrI dvimRgendra zrI upavAsa zrI padmacaMdra zrI bodhacaMdra zrI cintAhika zrI uttarAhika zrI apAzita zrI devaja zrI nArika zrI amogha zrI nAgendra zrI nIlotpala zrI aprakaMpa zrI purohita zrI ubhayendra zrI vizva (pArzva ) zrI nirvacasa zrI viyoSita uttarAdhyayana (2/24) Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra.saM. bhUta kAla zrI sumeru zrI jinakRta zrI RSikeli (atIrtha ) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. tIrthaMkara : eka anuzIlana 888225 dhAtakIkhaMDa ke pazcima airAvata kSetra kI trikAla caubIsI w | zrI amRtendra zrI zaMkhAnaMda 10. zrI kalyANavrata 11. zrI harinAtha 12. zrI bAhusvAmI 13. zrI bhArgava 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 9. zrI prazastadatta ( azvavRMda) zrI nirdharma zrI kuTalika zrI vardhamAna zrI subhadra zrI pratiprApta (paMcapAda) zrI viyoSita zrI brahmacArI zrI AsakRta zrI cAritreza zrI pAriNAmika zrI kaMboja zrI nidhinAtha zrI kauzika zrI dharmeza vartamAna kAla zrI uSAdita zrI jayanAtha (jinasvAmI) zrI stamita zrI iMdrajita ( abhidhAna ) zrI puSpaka zrI maMDika zrI prahara zrI madanasiMha zrI hastanidhi zrI caMdrapArzva zrI azvabodha zrI jinAdhAra (janakAdi) zrI vibhUti zrI kumarIpiMDa zrI suvarNa zrI harivAsa zrI priyamitra zrI dharmadeva zrI dharmacaMdra zrI pravAhita zrI naMdinAtha zrI azvAmika (pAvana ) zrI pUrva (pArzva ) zrI citrasvAmI bhaviSya kAla zrI ravIndra zrI sukumAla zrI pRthvI zrI kulaparodhA (kalApaka) zrI dharmanAtha zrI priyasoma zrI vAruNa zrI abhinaMdana zrI sarvA zrI sadRSTa zrI mauSTika zrI suvarNaketu zrI somacaMdra zrI kSetrAdhipa zrI sauDhAtika zrI kUrmeSuka zrI tapori zrI devatAmitra zrI kRpArzva zrI bahuda zrI adhorika zrI nikaMbu zrI dRSTisvAmI zrI vakSeza jisa sAdhaka kI AtmA isa prakAra dRDha nizcayI ho ki yaha zarIra bhale hI calA jAya, parantu maiM apanA dharma-zAsana chor3a nahIM sakatA, use indriya-viSaya kabhI bhI vicalita nahIM kara sakate, jaise sumeru parvata ko bhISaNa bavaMDara | dazavaikAlika cUlikA (1/17) Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 226 puSkarArdha dvIpa ke pUrva bharata kSetra kI trikAla caubIsI vartamAna kAla zrI jagannAtha zrI prabhAsa (Izvara) 1 kra.saM. bhUta kAla zrI madanakAya zrI mUrtisvAmI zrI nirAga zrI pralaMbita zrI pRthvI zrI cAritranidhi zrI aparAjita zrI subodhaka zrI buddheza zrI vaitAlika zrI trimuSTika zrI munibodha zrI tIrthasvAmI zrI dharmAdhika zrI vameza (yameza) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. zrI surasvAmI zrI bharateza zrI dIrghanAtha zrI vijita (vikhyAta) zrI avasAnaka zrI prabodha zrI taponidhi zrI pAThaka zrI tripureza (trikara) zrI zogata 12. 13. zrI vAsa zrI ahamat (manohara) 14. 15. zrI zubhakarma (sukarmeza ) 16. zrI samAdha 17. zrI saptAdiza ( prabhunAtha ) zrI karmAntika zrI amalendra zrI dharmavRkSa (dhvajAMjika) 18. zrI Ananda 19. zrI sarvatIrtha zrI prasAda zrI viparIta 20. zrI nirupama 21. zrI kumArika 22. 23. zrI vihAragRha zrI dharaNIzvara zrI mRgAMka zrI kaphATika zrI gajendra 24. zrI vikAsa zrI dhyAna bhaviSya kAla zrI vasantadhvaja zrI trimAtula zrI aghaTita zrI trikhabha zrI acala zrI pravAdika zrI bhUmAnaMda zrI trinayana zrI siddhAnta zrI prasaMga (prathaga) zrI bhadreza zrI gosvAmI | zrI pravAsika (kalyANa) zrI maMDala zrI mahAvasu zrI udIyantu (tejoday) zrI durdurika (divyajyoti ) zrI prabodha zrI abhayAMka zrI pramoda zrI divyazakra (dRkArika ) zrI vratasvAmI zrI nidhAna zrI niHkarmaka sAdhaka apane ko krodha se bacAe, ahaMkAra ko dUra kare, mAyA kA sevana na kare aura lobha ko tyAga de| - uttarAdhyayana (4/12) Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra.saM. bhUta kAla 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. tIrthaMkara : eka anuzIlana 227 puSkarArdha dvIpa ke pazcima bharata kSetra kI trikAla caubIsI 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. zrI padmacandra zrI raktAMka zrI ayogika zrI sarvArtha (siddhArtha) zrI RSinAtha zrI haribhadra zrI gaNAdhipa zrI pAratrika (patrakAya) zrI brahma zrI munIndra zrI dIpa zrI rAjarSi zrI vizAkha zrI aciMtita (AnaMdita ) zrI ravi zrI somadatta zrI jaya zrI mokSa zrI agnibhAnu zrI dhanuSkAMga zrI romAMcita zrI muktinAtha zrI prasiddha zrI jineza vartamAna kAla zrI padmapada zrI prabhAvaka zrI yogezvara zrI bala zrI suSamAMga lA zrI zrI mRgAMka zrI kalabaMka zrI brahmanAtha zrI niSedhaka zrI pApahara zrI svAmI zrI mukticaMdra zrI aprAzika zrI nadItaTa zrI maladhArI zrI susaMyama zrI malayasiMha zrI akSobha zrI devadhara zrI prayaccha zrI Agamika zrI vinIta zrI ratAnaMda bhaviSya kAla zrI prabhAvaka zrI vinayacandra zrI subhAva zrI dinakara zrI agasteya ( anaMtateja) zrI dhanadatta zrI pauravanAtha zrI jinadatta - zrI pArzvanAtha zrI munisiMdhu zrI Astika bhavAnaMda zrI nRpanAtha zrI nArAyaNa zrI prathamAMka zrI bhUpati zrI sudRSTa zrI bhavabhIruka zrI naMdana zrI bhArgava zrI parAnasyu zrI kilviSAda zrI prabhAziva (navanAzika ) zrI bharateza medhAvI sAdhaka ko AtmaparijJAna se yaha dRDha nizcaya karanA cAhie ki maiMne pUrva jIvana meM pramAda ke kAraNa jo kucha bhUla kI hai, vaha aba kadApi nahIM kruuNgaa| AcArAGga (1/1/4/36) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 228 puSkarArdha dvIpa ke pUrva airAvata kSetra kI trikAla caubIsI kra.saM. bhUta kAla vartamAna kAla bhaviSya kAla | zrI kRtAnta zrI nizAmita (zaMkara) | zrI jazodhara | zrI upadiSTa (obarika) zrI akSapAsa zrI suvrata (sukRta) | zrI devAditya zrI acitakara zrI abhayaghoSa zrI aSTanidhi zrI nayAdi zrI nirvANika zrI pracaMDa zrI parNapaMDu zrI vratavasu zrI veNuka zrI svarNa (svapna) zrI atirAja (ravirAja) zrI tribhAnu zrI taponAtha zrI vizva (azva) . zrI brahmAdi zrI puSpaketu zrI arjuna zrI vajaMga zrI dhArmika zrI tapacandra zrI virohita (avirodha) zrI caMdraketu zrI zArIrika zrI apApa zrI prahArita zrI mahasena zrI lokottara zrI vItarAga zrI sugrIva zrI jaladhi zrI udyota zrI dRDha haprAra zrI vidyotana zrI tapodhika zrI vRSAtIta zrI sumeru zrI atIta (madhu) zrI aMbarIka zrI subhASita (prabhAditya) zrI marudeva zrI tuMbara | zrI vatsala zrI dayAmaya (dAmika) | zrI sarvazIla zrI jinAlaya zrI zilAditya (zItala) | zrI pratirAja zrI tuSAra zrI svastika zrI jitendriya zrI bhuvanasvAmI zrI vizvanAtha zrI tapAdi | zrI sukumAra zrI zataka zrI ratnAkara (ratnakiraNa) | zrI devAdhideva zrI sahastAdi (naMdana) zrI deveza 23. zrI AkAzika zrI tamokita zrI lAMchana 24. zrI aMbika zrI brahmadhara zrI praveza vakta bar3A hI bhayaMkara hai aura idhara pratipala jIrNa-zIrNa hotI huI kAyA hai| isalie sAdhaka ko sadaiva apramatta hokara bhAraNDa pakSI ke samAna apratibadhda hokara vicaraNa karanA caahie| - uttarAdhyayana (4/6) Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 229 puSkarArdha dvIpa ke pazcima airAvata kSetra kI trikAla caubIsI kra.saM. bhUta kAla 1. zrI susaMbhava ( upazAMta) 2. zrI phAlguna 3. zrI pUrvA 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. zrI sundara zrI gairika (gaurava) zrI trivikrama zrI narasiMha zrI mRgavasu zrI somezvara (saumya ) zrI sukhabhAnu zrI apApa zrI bibodha zrI saMjamika (siddha) zrI mAdhInA zrI azvatejA zrI vidyAdhara zrI sulocana zrI. maunanidhi zrI puMDarIka zrI citragaNa zrI mANahidu ( mataindra) zrI sarvAMkala zrI bhUrizravA zrI puNyAMga vartamAna kAla zrI gAMgeya zrI nalavazA ( balabhadra ) zrI bhIma zrI dhvajAdhika (dayAnAtha ) zrI muninAtha zrI subhadra zrI indraka zrI svAmInAtha zrI caMdraketu zrI hitaka zrI naMdighoSa zrI rUpavIrya zrI vrajanAbha zrI saMtoSa zrI dharma zrI phaNezvara zrI vIracaMdra zrI moghAnika zrI svaccha zrI kopakSaya zrI akAma zrI dharma (saMtoSita) zrI zatrusena ( zuklasena) zrI kSemaMkara zrI dayAnAtha zrI kIrtinAtha zrI zubhaMkara bhaviSya kAla zrI adoSa zrI vRSabha zrI vinayAnaMda zrI dhvajAditya | zrI vastubodha zrI muktigati (vasukIrti) zrI dharmabodha zrI devAMga zrI marIcikA zrI sujIva zrI yazodhara zrI gautama zrI munizuddha zrI prabodha zrI zatAnIka zrI cAra zrI zatAnaMda ( sadAnaMda) zrI vedArtha zrI sudhA zrI jyotirmukha zrI sUryAMka bhayabhIta sAdhaka tapa aura saMyama ko bhI tilAMjali de detA hai| vaha kisI mahattvapUrNa kArya ke dAyitva ko nibhA nahIM pAtA aura na hI satpuruSa dvArA Acarita mArga para hI calane meM samartha hotA hai| praznavyAkaraNa (2/2) Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 888230 sahasrakUTa ke antargata 1024 tIrthaMkara sahasrakUTa eka viziSTa saMracanA hai jisameM tIrthaMkara bhagavaMtoM kI hajAra se adhika pratimAe~ sthApita hotI haiN| siddhAcala tIrtha para sahasrakUTa ke tIna sthAnaka haiM va anya tIrthoM para bhI hote haiN| unameM 1024 pratimAe~ hotI haiN| unakA varNana isa prakAra hai 720 jambUdvIpa, dhAtakIkhaMDa dvIpa evaM puSkarArdha dvIpa meM kula 5 bharata kSetra va 5 airAvata kSetra, yAnI 10 kSetra hote haiN| eka kSetra meM atIta vartamAna - anAgata kAla ke kramazaH 24, 24, 24 tIrthaMkara yAnI trikAla ke 72 tIrthaMkara hote haiN| isa prakAra 10 kSetroM ke 720 tIrthaMkara jinakI nAmAvalI pUrva meM prastuta kI gaI hai| zrI ajitanAtha jI ke samaya meM utkRSTa 170 tIrthaMkara vicara rahe the| unameM se bharata - airAvata kSetroM ke 10 tIrthaMkara uparilikhita 720 meM samAhita haiM evaM 5 mahAvideha kI pratyeka 32 videha vijayoM ke 160 tIrthaMkara, jinakI nAmAvalI Age prastuta kI gaI hai| vartamAna samaya meM mahAvideha kSetra meM vicara rahe 20 viharamAna tIrthaMkara yAnI 5 mahAvideha meM pratyeka 4 tIrthaMkara yAnI 20 viharamAna tIrthaMkara / bharata kSetra kI vartamAna caubIsI meM 24 tIrthaMkaroM (RSabha, ajita Adi) ke pA~ca pA~ca kalyANakoM kI kula 120 pratimAe~ bhinna avasthAoM meM virAjamAna kI jAtI haiN| tIrthaMkaroM ke 4 zAzvata nAma RSabha, caMdrAnana, vAriSeNa, vardhamAna / 1024 kula pratimAe~ 160 020 120 004 matAntara se bhinna prakAra se 1008 pratimAe~ bhI sthApita kI jAtI hai| pratyeka 'vAda' rAgadveSa kI vRddhi karane vAlA hai| AcArAMga - cUrNa ( 1/6/1) Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara : eka anuzIlana 88 231 zrI ajitanAtha jI ke samaya vicare utkRSTa 170 tIrthaMkara 5 bharata - 5 airAvata ke 10 tIrthaMkara jambUdvIpa bharatakSetra 01. zrI ajitanAtha airAvata kSetra 02. zrI candranAtha dhAtakIkhaNDa pUrvArdha bharata kSetra 03. zrI siddhAntanAtha airAvata kSetra . 04. zrI puSpadaMta dhAtakIkhaNDa pazcimAI bharata kSetra 05. zrI karaNanAtha airAvata kSetra . 06. zrI jayanAtha (jinasvAmI) ardhapuSkara pUrvArdha bharata kSetra 07. zrI prabhAsanAtha airAvata kSetra 08. zrI agrAhika (akSapAsa) ardhapuSkara pazcimArdha bharata kSetra 09. zrI prabhAvakanAtha airAvata kSetra 10. zrI balabhadra (nalavazA) 01. zrI jayadeva 04. zrI anantaharSa . 07. zrI priyaMkara 10. zrI guNagupta 13. zrI yugAditya 16. * zrI mahAkAya 19. zrI harihara 22. zrI anantakRta 25. zrI mahezvara / 28. zrI saumyakAMta 31. zrI mahIdhara jambUdvIpa mahAvideha kSetra ke 32 tIrthaMkara 02. zrI karNabhadra 03. zrI lakSmIpati 05. zrI gaMgAdhara 06. zrI vizAlacandra 08. zrI amarAditya 09. zrI kRSNanAtha 11. zrI padmanAtha 12. zrI jaladhara 14. zrI varadatta 15. zrI candraketu 17. zrI amaraketu 18. zrI araNyavAsa 20. zrI gamacandra 21. zrI zAntideva 23. zrI gajendra 24. zrI sAgaracandra 26. zrI lakSmIcandra 27. zrI RSabha 29. zrI nemiprabha 30. zrI ajitabhadra 32. zrI rAjezvara (gajezvara) vizeSaH eka samaya meM utkRSTa rUpa se 170 tIrthaMkara hI ho sakate haiM, kintu kinhIM bhI do tIrthaMkaroM kA milana kabhI nahIM hotaa| ajitanAtha jI ke samaya meM sampUrNa tirchA loka meM 170 tIrthaMkaroM kA vicaraNa ho rahA thaa| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 232 dhAtakIkhaNDa ke pUrvArdha mahAvideha kSetra ke 32 tIrthaMkara 1. zrI vIracandra 2. zrI vatsasena 3. zrI nIlakAnta 4. zrI muMjakezI 5. zrI rukmika 6. zrI kSemaMkara 7. zrI mRgAMka 8. zrI munimUrti 9. zrI vimala 10. zrI Agamika 11. zrI niSpApa (dana) 12. zrI vasuMdharAdhipa 13. zrI mallinAtha 14. zrI vanadeva 15. zrI balabhRta 16. zrI amRtavAhana 17. zrI pUrNabhadra 18. zrI revAMkita 19. zrI kalpazAkha 20. zrI nalinIdatta 21. zrI vidyApati 22. zrI supArzvanAtha 23. zrI bhAnunAtha 24. zrI prabhaMjana 25. zrI viziSTanAtha 26. zrI jalaprabha 27. zrI municaMdra (mahAbhIma) 28. zrI RSipAla 29. zrI kuMDadatta 30. zrI bhUtAnanda 31. zrI mahAvIra 32. zrI tIrthezvara dhAtakIkhaMDa ke pazcimA mahAvideha kSetra ke 32 tIrthaMkara 01. zrI dharmadatta 02. zrI bhUmipati 03. zrI merudatta 04. zrI sumitra 05. zrI zrISeNa 06. zrI prabhAnaMda 07. zrI padmAkara 08. zrI mahAghoSa 09. zrI caMdraprabha 10. zrI bhUmipAla 11. zrI sumatiSaNa 12. zrI acyuta 13. zrI tIrthapati 14. zrI lalitAMga 15. zrI amaracaMdra 16. zrI samAdhinAtha 17. zrI municaMdra 18 zrI mahendranAtha 19. zrI zazAMka 20. zrI jagadIzvara 21. zrI devendranAtha 22. zrI guNanAtha 23. zrI udyotanAtha 24. zrI nArAyaNa 25. zrI kapila 26. zrI prabhAkara 27. zrI jinadIkSita 28. zrI sakalanAtha 29. zrI zIlAranAtha 30 zrI vajradhara 31. zrI sahasrAra 32. zrI azoka vizeSa: ina 170 tIrthaMkaroM meM se nIlama jaise zyAma varNa ke 16 tIrthaMkara mANikya ke samAna lAla (rakta) varNa ke 30 tIrthaMkara svarNa (sone) ke samAna pIta (pIle) varNa ke 36 tIrthaMkara the| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 233 ardhapuSkara dvIpa ke pUrvArdha mahAvideha kSetra ke 32 tIrthaMkara 01. zrI meghavAhana 02. zrI jIvarakSaka 03. zrI mahApuruSa 04. zrI pApahara 05. zrI mRgAkanAtha 06. zrI surasiMha 07. zrI jagatpUjya 08. zrI sumatinAtha 09. zrI mahAmahendra 10. zrI amarabhUti 11. zrI kumAracaMdra 12. zrI vAriSeNa 13. zrI ramaNanAtha 14. zrI svayaMbhU 15. zrI acalanAtha 16. zrI makaraketu 17. zrI siddhArthanAtha 18. zrI saphalanAtha 19. zrI vijayadeva 20. zrI narasiMha 21. zrI zatAnanda 22. zrI vRMdAkara 23. zrI candrAtapa 24. zrI caMdragupta 25. zrI dRDharatha 26. zrI mahAyazA 27. zrI uSmAMka 28. zrI kAmadeva 29. zrI samaraketu 30. zrI puSpaketu 31. zrI kAmadeva 32. zrI samaraketu __ ardhapuSkara dvIpa ke pazcimArdha mahAvideha kSetra ke 32 tIrthaMkara 01. zrI prasannacaMdra , .02. zrI mahAsena 03. zrI vajranAtha 04. zrI suvarNabAhu 05. zrI kurucaMdra 06. zrI vajravIrya (kuruviMda) 07. zrI vimalacaMdra 08. zrI yazodhara 09. zrI mahAbala 10.. zrI vajrasena 11. zrI vimalabodha 12. zrI bhImanAtha 13. zrI meruprabha 14. zrI bhadragupta 15. zrI sudRDhasiMha 16. zrI suvrata 17. zrI harizcaMdra 18. zrI pratimAdhara 19. zrI atizreya 20. zrI ajitavIrya 21. zrI kanakaketu 22. zrI phalgumitra 23. zrI brahmabhUti 24. zrI hitakara 25. zrI varuNadatta 26. zrI yazakIrti 27. zrI nAgendra 28. zrI mahIdhara 29. zrI kRtabrahma 30. zrI mahendra 31. zrI vardhamAna 32. zrI surendradatta vizeSa: ina 170 tIrthaMkaroM meM se panne ke samAna harita (hare) varNa ke 38 tIrthaMkara tathA hIre ke samAna zveta (sapheda/kAMcana) varNa ke 50 tIrthaMkara the, aisA vividha graMthakAroM kA mata hai| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 234 mauna ekAdazI ke dina 150 kalyANaka kI gaNanA tIrthaMkara | jambUdvIpa bharata kSetra dhAtakIkhaMDa-pUrvabharata kSetra kramAMka (1) atIta caubIsI (4) atIta caubIsI zrI mahAyaza sarvajJAya namaH 4. zrI akalaMka sarvajJAya namaH zrI sarvAnubhUti arhate namaH 6. zrI zubhaMkara arhate namaH zrI sarvAnubhUti nAthAya namaH 6. zrI zubhaMkara nAthAya namaH zrI sarvAnubhUti sarvajJAya namaH 6. zrI zubhaMkara sarvajJAya namaH zrI zrIdharajina nAthAya namaH 7. zrI satyanAtha nAthAya namaH (2) vartamAna caubIsI (5) vartamAna caubIsI zrI naminAtha sarvajJAya namaH 21. zrI sarvAMganAtha sarvajJAya namaH zrI mallinAtha arhate namaH 19. zrI gAMgikanAtha arhate namaH zrI mallinAtha nAthAya namaH 19. zrI gAMgikanAtha nAthAya namaH zrI mallinAtha sarvajJAya namaH 19. zrI gAMgikanAtha sarvajJAya namaH zrI aranAtha nAthAya namaH 18. zrI trimuSTinAtha nAthAya namaH (3) anAgata caubIsI (6) anAgata caubIsI zrI svayaMprabha sarvajJAya namaH 4. zrI samprati sarvajJAya namaH zrI devazruta arhate namaH 6. zrI muninAtha arhate namaH, zrI devazruta nAthAya namaH 6. zrI muninAtha nAthAya namaH zrI devazruta sarvajJAya namaH 6. zrI muninAtha sarvajJAya namaH zrI udayanAtha nAthAya namaH 7. zrI viziSTanAtha nAthAya namaH eka samaya dvArikA nagarI meM zrI neminAtha bhagavAna pdhaare| zrIkRSNa ne unheM 3 pradakSiNA kI va prazna kiyA "he svaamin| eka varSa meM 360 dina hote haiN| una sabhI dinoM meM aisA kaunasA dina hai jisameM alpavrata tapa pramukha karane para bhI vaha dina bahuta jyAdA phala dene vAlA hotA hai ? taba bhagavAna ne pharamAyA ki he kRSNa ! mArgazIrSa zukla 11 ke dina alpa puNya karane para bhI bahuta puNya milatA hai| atIta-anAgata-vartamAna samaya ke tIrthaMkaroM ke 150 kalyANaka isI dina hote haiN| ataH isa dina eka upavAsa kiyA jAe to 150 upavAsa kA lAbha milatA hai| ghara saMbaMdhIsAMsArika karmoM kA tyAga kara mauna rahakara cauvihAra upavAsa sahita pauSadha karanI caahie| zrIkRSNa ne punaH pUchA "he svAmin ! pUrva meM kisa puNyavAna jIva ne isa mArgazIrSa zukla 11 kI ArAdhanA kI hai ? isase kyA phala kI prApti huI ? prabhu ne uttara meM suvrata muni kA vRttAnta sunAyA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 235 puSkarArdhadvIpa-pUrva bharata kSetra tooos n 9 9 tIrthaMkara | dhAtakIkhaMDa-pazcima bharata kSetra kramAMka (7) atIta caubIsI zrI sumRdunAtha sarvajJAya namaH zrI avyaktanAtha arhate namaH zrI avyaktanAtha nAthAya namaH zrI avyaktanAtha sarvajJAya namaH zrI kalAzatanAtha nAthAya namaH (8) vartamAna caubIsI zrI araNyabAhu sarvajJAya namaH zrI yoganAtha arhate namaH zrI yoganAtha nAthAya namaH zrI yoganAtha sarvajJAya namaH zrI ayoganAtha nAthAya namaH (9) anAgata caubIsI zrI paramezvara sarvajJAya namaH zrI zuddhArtikanAtha arhate namaH zrI zuddhArtikanAtha nAthAyanamaH zrI zuddhArtikanAtha sarvajJAya namaH zrI niSkezanAtha nAthAya namaH (10) atIta caubIsI 4. zrI pralaMbita sarvajJAya namaH 6. zrI cAritranidhi arhate namaH 6. zrI cAritranidhi nAthAya namaH 6. zrI cAritranidhi sarvajJAya namaH 7. zrI aparAjitanAtha nAthAya namaH (11) vartamAna caubIsI 21. zrI mRgAMkanAtha sarvajJAya namaH 19. zrI prasAdanAtha arhate namaH 19. zrI prasAdanAtha nAthAya namaH 19. zrI prasAdanAtha sarvajJAya namaH 18. zrI dhvajAMzikanAtha nAthAya namaH (12) anAgata caubIsI 4. zrI trikhaMbhanAtha sarvajJAya namaH 6. zrI pravAdikanAtha arhate namaH 6. zrI pravAdikanAtha nAthAya namaH 6. zrI pravAdikanAtha sarvajJAya namaH 7. zrI bhUmAnaMdanAtha nAthAya namaH o o orit dhAtakI khaMDa ke dakSiNa bharatArdha meM vijayapura nagara meM sUra nAmaka seTha thaa| gurudeva ke zrImukha se mauna ekAdazI kI mahimA sunI to usane 11 varSa taka mauna ekAdazI kA tapa kiyA va vidhipUrvaka udyApana kiyaa| anukrama se tapa ke prabhAva se vaha AraNa devaloka meM 21 sAgaropama kI AyuvAlA deva huaa| deza, kAla evaM kArya ko binA samajhe samucita prayatna tathA upAya se hIna kiyA jAne vAlA kArya sukha-sAdhya hone para bhI sidhda nahIM hotA hai| - nizIya-bhASya (4803) Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 20 236 jambUdvIpa-airAvata tIrthaMkara | puSkarArdha-pazcima bharata kSetra kramAMka (13) atIta caubIsI zrI sarvArtha sarvajJAya namaH zrI haribhadra arhate namaH zrI haribhadra nAthAya namaH zrI haribhadra sarvajJAya namaH zrI gaNAdhipa nAthAya namaH (14) vartamAna caubIsI zrI prayaccha sarvajJAya namaH zrI akSobhanAtha arhate namaH zrI akSobhanAtha nAthAya namaH zrI akSobhanAtha sarvajJAya namaH zrI malayasiMha nAthAya namaH (15) anAgata caubIsI zrI dinakara sarvajJAya namaH zrI dhanadanAtha arhate namaH zrI dhanadanAtha nAthAya namaH zrI dhanadanAtha sarvajJAya namaH zrI pauSadhanAtha nAthAya namaH (16) atIta caubIsI 4. zrI ujjayaMtika sarvajJAya namaH 6. zrI abhinaMdana arhate namaH 6. zrI abhinaMdana nAthAya namaH 6. zrI abhinaMdana sarvajJAya namaH 7. zrI ratnezanAtha nAthAya namaH (17) vartamAna caubIsI 21. zrI zyAmakoSTha sarvajJAya namaH 19. zrI marudevanAtha arhate namaH 19. zrI marudevanAtha nAthAya namaH 19. zrI marudevanAtha sarvajJAya namaH 18. zrI atipArzva nAthAya namaH (18) anAgata caubIsI 4. zrI naMdiSeNa sarvajJAya namaH 6. zrI vajradhara arhate namaH 6. zrI vajradhara nAthAya namaH 6. zrI vajradhara sarvajJAya namaH / 7. zrI nirvANanAtha nAthAya namaH vahA~ se vaha jaMbUdvIpa ke zaurIpura nagara meM samudradatta seTha kI strI prItimatI ke garbha se utpanna huaa| usakA nAma suvrata rakhA gyaa| gArhasthya jIvana meM dAkSiNyatA ko prApta suvrata seTha 11 karor3a dhana kA svAmI banA va loka meM mAnanIya bhI huaa| eka bAra nagara meM zIlasuMdara nAmaka AcArya pdhaare| vaha bhI unheM vaMdana karane gyaa| AcArya va munivRMdoM ne dharmopadeza meM mauna ekAdazI para bhI prakAza ddaalaa| yaha sunate hI suvrata seTha ke mana meM UhApoha hone lagA aura use jAtismaraNa jJAna utpanna huaa| gurudeva se mArgadarzana lekara mauna ekAdazI kA tapa saMpUrNa parivAra ke sAtha karane kA saMkalpa liyaa| dUdha pIne kI koI kitanI hI tIvra abhilASA kyoM na rakhe, para bAMjha gAya se kabhI dUdha nahIM mila sakatA hai| - bRhatkalpabhASya (1944) Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 237 tIrthaMkara | dhAtakIkhaMDa-pUrva airAvata kSetra dhAtakI khaMDa-pazcima airAvata kSetra kramAMka (19) atIta caubIsI (22) atIta caubIsI zrI pururava sarvajJAya namaH 4. zrI azvavRMda sarvajJAya namaH zrI avabodha arhate namaH 6. zrI kuTalika arhate namaH zrI avabodha nAthAya namaH 6. zrI kuTalika nAthAya namaH zrI avabodha sarvajJAya namaH 6. zrI kuTalika sarvajJAya namaH zrI vikramasena nAthAya namaH 7. zrI varddhamAna nAthAya namaH (20) vartamAna caubIsI (23) vartamAna caubIsI zrI zAMtikanAtha sarvajJAya namaH 21. zrI naMdikeza sarvajJAya namaH zrI haranAtha arhate namaH 19. zrI dharmacaMdra arhate namaH zrI haranAtha nAthAya namaH 19. zrI dharmacaMdra nAthAya namaH zrI haranAtha sarvajJAya namaH 19. zrI dharmacaMdra sarvajJAya namaH zrI naMdikeza nAthAya namaH 18. zrI dharmadeva nAthAya namaH (21) anAgata caubIsI (24) anAgata caubIsI zrI mahAmRgendra sarvajJAya namaH 4. zrI kalApaka sarvajJAya namaH zrI azocita arhate namaH 6. zrI priyasoma arhate namaH zrI azocita nAthAya namaH 6. zrI priyasoma nAthAya namaH zrI azocita sarvajJAya namaH 6. zrI priyasoma sarvajJAya namaH zrI dvimRgendra nAthAya namaH 7. zrI vAruNajina nAthAya namaH suvrata seTha kI tapazcaryA utkRSTa thii| aneka bAra usake ghara corI kI koziza, Aga lagAne kI koziza kI gaI kintu seTha mauna ekAdazI ke divasa kAyotsarga meM dRDha rahe va unake tapa se prabhAvita ho zAsanadeva ne unakI rakSA kii| eka bAra cAra jJAna ke dhAraka AcArya guNasuMdara vahA~ pdhaare| unakI AtmaviSayaka hRdayasparzI dezanA suna bhavabhIru seTha suvrata ne dIkSA svIkAra kii| eka bAra suvrata muni mauna ekAdazI ke dina maunavrata karake kAyotsarga meM khar3e the| kisI mithyAdRSTi vyaMtara deva ne kisI anya sAdhu ke zarIra meM praveza kara suvrata muni ko vicalita karanA cAhA kintu muni dRr3ha-acala rhe| zukladhyAna dhyAte hue kSapaka zreNI para car3hakara karmoM kA kSaya karate hue ve kevalajJAna va tadanantara mokSa ko prApta hue| isa taraha anya bhavya jIva bhI yaha tapArAdhana kara sAMsArika va AtmIya Rddhi ko prApta karate haiN| isa saMbaMdha meM zrI nemIzvara bhagavAna ke zrImukha se zravaNakara zrIkRSNa vAsudeva bhI dharma ke viSaya meM udyamavanta hue, jisake kAraNa tIrthaMkara nAmagotra kA upArjana kiyaa| yaha saba bhagavAna mahAvIra ne pradhAna gaNadhara zrI gautama svAmI jI se khaa| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 0 238 puSkarArdhadvIpa-pazcima airAvata kSetra tIrthaMkara | puSkarArdha dvIpa-pUrva airAvata kSetra kramAMka (25) atIta caubIsI zrI aSTanidhi sarvajJAya namaH zrI veNukanAtha arhate namaH zrI veNukanAtha nAthAya namaH zrI veNukanAtha sarvajJAya namaH zrI tribhAnunAtha nAthAya namaH (26) vartamAna caubIsI zrI zatakanAtha sarvajJAya namaH zrI svastikanAtha arhate namaH zrI svastikanAtha nAthAya namaH zrI svastikanAtha sarvajJAya namaH zrI zilAditya nAthAya namaH (27) anAgata caubIsI zrI nirvANika sarvajJAya namaH zrI atirAja arhate namaH zrI atirAja nAthAya namaH zrI atirAja sarvajJAya namaH zrI azvanAtha nAthAya namaH (28) atIta caubIsI 4. zrI saundaryanAtha sarvajJAya namaH 6. zrI trivikrama arhate namaH 6. zrI trivikrama nAthAya namaH 6. zrI trivikrama sarvajJAya namaH 7. zrI narasiMha nAthAya namaH (29) vartamAna caubIsI 21. zrI kSemaMkara sarvajJAya namaH 19. zrI saMtoSita arhate namaH 19. zrI saMtoSita nAthAya namaH 19. zrI saMtoSita sarvajJAya namaH 18. zrI akAmanAtha nAthAya namaH (30) anAgata caubIsI . 4. zrI muninAtha sarvajJAya namaH 6. zrI caMdraketu arhate namaH 6. zrI caMdraketu nAthAya namaH 6. zrI caMdraketu sarvajJAya namaH / 7. zrI dhvajAditya nAthAya namaH jo samaya para apanA kArya kara lete haiM, ve bAda meM paritapta nahIM hote haiN| - sUtrakRtAGga (1/3/4/15) Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 239 | Lerir tvo i co si e as zrI pArzvanAtha bhagavAna ke pramukha 108 nAma va tIrtha vartamAna caubIsI ke 23veM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha bhagavAna kI AtmA jaba pUrvabhava meM devaloka meM devarUpa meM vidyamAna thI, taba unhoMne atyaMta utsAha se tIrthaMkara ke 500 kalyANakoM para upasthiti darja kI va parama bhakti bhAva se maMDita hokara tIrthaMkaroM kI stavanA kI evaM anya devI-devatAoM ko bhI preraNA-pratibodha diyaa| puNyopArjana kI parAkASThA se unake dvArA Adeya nAma karma va yaza nAma karma kA baMdha huA jisake phalasvarUpa zanaiH zanaiH unakI siddhi-prasiddhi meM AzAtIta vRddhi huI hai va aneka nAma pracalita hue| pramukha 108 nAma va unake prasiddha mUla sthala ke nAma isa prakAra haiMzrI zaMkhezvara pArzvanAtha zaMkhezvara, jilA mehasANA (gujarAta) zrI jIrAvalA pArzvanAtha jIrAvalA, jilA sirohI (rAjasthAna) zrI kezariyA pArzvanAtha bhadrAvatI, jilA caMdrapura (mahArASTra) zrI staMbhana pArzvanAtha khambhAta, jilA kher3A (gujarAta) zrI manamohana pArzvanAtha kamboI, jilA mahesANA (gujarAta) zrI joTIgar3A pArzvanAtha mujapura, jilA mahesANA (gujarAta) zrI zaMkhalA pArzvanAtha zaMkhalapura, jilA mahesANA (gujarAta) zrI gaMbhIrA pArzvanAtha gAMbhu, jilA mahesANA (gujarAta) zrI gAr3aliyA pArzvanAtha mAMDala, jilA viramagAma (gujarAta) zrI kalikuMDa pArzvanAtha dholakA, jilA ahamadAbAda (gujarAta) zrI zAmalA pArzvanAtha zAmalA kI pola, jilA ahamadAbAda (guja.) zrI mUlevA pArzvanAtha pAMjarA pola, jilA ahamadAbAda (gujarAta) zrI hrIMkAra pArzvanAtha kAlUpura, jilA ahamadAbAda (gujarAta) zrI sukhasAgara pArzvanAtha dozIvAr3A kI pola, ahamadAbAda (gujarAta) zrI muharI pArzvanAtha TIMToI, jilA sAbarakAMThA (gujarAta) zrI pozInA pArzvanAtha nAnApozInA, jilA sAbarakAMThA (gujarAta) zrI vighnApahAra pArzvanAtha moTApozInA, jilA sAbarakAMThA (gujarAta) zrI sphuliMga pArzvanAtha vIjApura, jilA mahesANA (gujarAta) zrI nAgaphaNA pArzvanAtha vihAra, jilA mahesANA (gujarAta) zrI kalyANa pArzvanAtha vIsanagara, jilA mahesANA (gujarAta) zrI manoraMjana pArzvanAtha sTezana roDa, jilA mahesANA (gujarAta) zrI sulatAna pArzvanAtha siddhapura, jilA mahesANA (gujarAta) zrI DosalA pArzvanAtha ghotA sakalANA, jilA banAsakAMThA (gujarAta) o comio ja Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 8 240 24. zrI pallavIyA pArzvanAtha zrI bhIlar3iyA pArzvanAtha zrI paMcAsarA pArzvanAtha zrI kokA pArzvanAtha zrI kaMkaNa pArzvanAtha zrI ghIyA pArzvanAtha zrI dharaNendra pArzvanAtha zrI padmAvatI pArzvanAtha zrI dhIMgaDamalla pArzvanAtha zrI vAr3I pArzvanAtha zrI dUdhAdhArI pArzvanAtha zrI TAMkalA pArzvanAtha zrI bhIr3abhaMjana pArzvanAtha zrI vaNacharA pArzvanAtha zrI kaMsArI pArzvanAtha zrI somaciMtAmaNi pArzvanAtha zrI sAMvarA pArzvanAtha zrI vArANasI pArzvanAtha zrI pragaTaprabhAvI pArzvanAtha zrI loDhaNa pArzvanAtha zrI amIjharA pArzvanAtha zrI kalhArA pArzvanAtha zrI caMpA pArzvanAtha zrI sUrajamaMDaNa pArzvanAtha zrI sahasraphaNA pArzvanAtha zrI navasArI pArzvanAtha zrI dokar3iyA pArzvanAtha zrI coravAr3I pArzvanAtha zrI navapallava pArzvanAtha zrI amRtajharA pArzvanAtha zrI barejA pArzvanAtha pAlanapura, (uttara gujarAta) bhIlar3iyA, jilA banAsakAMThA (gujarAta) pATaNa, jilA mahesANA (gujarAta) pATaNa, jilA mahesANA (gujarAta) pATaNa, jilA mahesANA (gujarAta) pATaNa, jilA mahesANA (gujarAta) dhamasA kI nela, aravallI pahAr3I naror3A, jilA ahamadAbAda (gujarAta) pATaNa, jilA mahesANA (gujarAta) pATaNa, jilA mahesANA (gujarAta) navA DIsA (gujarAta) pATaNa, jilA mahesANA (gujarAta) paTela vADA jilA kheDA (gujarAta) mobhA roDa, jilA DabhoI (gujarAta) khaMbhAta, jilA kher3A (gujarAta) khaMbhAta, jilA kher3A (gujarAta) borasada, jilA AnaMda (gujarAta) bhelupura, vArANasI (uttara pradeza) DabhoI, jilA bar3audA (gujarAta) DabhoI, jilA bar3audA (gujarAta) . gaMdhAra, jilA bharuca (gujarAta) zrImAlI pola, jilA bharuca (gujarAta) golavAr3a jilA pATaNa (gujarAta) gopIpurA, jilA sUrata (gujarAta) gopIpurA, jilA sUrata (gujarAta) navasArI, jilA balasAr3a (gujarAta) prabhAsapATaNa, jilA jUnAgar3ha (gujarAta) coravAr3a, jilA jUnAgar3ha (gujarAta) mAMgarola, jilA jUnAgar3ha (gujarAta) jAmabhANavar3a, jilA jAmanagara (gujarAta) barejA, jilA jUnAgar3ha (gujarAta) jarAta) Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88 241 zrI saptaphaNA pArzvanAtha zrI bhAbhA pArzvanAtha zrI bhadrezvara pArzvanAtha zrI ghRtakallola pArzvanAtha zrI bhayabhaMjana pArzvanAtha zrI lodravA pArzvanAtha zrI saMkaTaharaNa pArzvanAtha zrI kuMkumarola pArzvanAtha zrI AzApUraNa pArzvanAtha zrI siroDIyA pArzvanAtha zrI hamIrapurA pArzvanAtha zrI posalI pArzvanAtha zrI kacchulikA pArzvanAtha zrI dAdA pArzvanAtha zrI sesalI pArzvanAtha zrI rANakapurA pArzvanAtha zrI sogaThiyA pArzvanAtha zrI varakANA pArzvanAtha zrI navalakhA pArzvanAtha zrI svayaMbhU pArzvanAtha zrI phalavRddhi pArzvanAtha zrI vijayaciMtAmaNi pArzvanAtha zrI maMDovarA pArzvanAtha zrI karer3A pArzvanAtha zrI vahI pArzvanAtha zrI navakhaMDA pArzvanAtha zrI nAgezvara pArzvanAtha zrI nAkor3A pArzvanAtha zrI ajAharA pArzvanAtha zrI zerIsA pArzvanAtha | zrI sammetazikhara pArzvanAtha bhaNasAla, jilA jAmanagara (saurASTra) corIvAlA, jilA jAmanagara (gujarAta) bhadrezvara, jilA kaccha (gujarAta) sutharI, jilA kaccha (gujarAta) bhInamAla, jilA jAlora (rAjasthAna) lodravapura, jilA jaisalamera (rAjasthAna) koTharIpAr3A, jilA jaisalamera (rAjasthAna) jilA jAlora (rAjasthAna) nUna, jilA sirohI (rAjasthAna) siror3I moTI, jilA sirohI (rAjasthAna) hamIrapura kRSNakuMja, jilA sirohI (rAjasthAna) posAliyA, jilA sirohI (rAjasthAna) kAcholI, jilA sirohI (rAjasthAna) morI ber3A, jilA pAlI (rAjasthAna) sesalI : phAlanA, jilA pAlI (rAjasthAna) rANakapura, jilA pAlI (rAjasthAna) nADalAI, jilA desurI (rAjasthAna) varakANA, jilA pAlI (rAjasthAna) gujarAtI kaTalA jilA pAlI (rAjasthAna) kAparar3A, jilA jodhapura (rAjasthAna) meDatA roDa, jilA nAgaura (rAjasthAna) meDatA siTI, jilA nAgaura (rAjasthAna) muMDAvA, jilA pAlI (rAjasthAna) bhopAlasAgara, jilA cittauDagaDha (rAjasthAna) malhAragaDha, jilA mandasaura (ma.pra.) ghoghAbaMdara, jilA bhAvanagara (gujarAta) unhela, jilA jhAlAvAr3a (rAjasthAna) mevAnagara, jilA bAr3amera (rAjasthAna) ajAharA, jilA jUnAgaDha (gujarAta) zerIsA, jilA ahamadAbAda (gujarAta) zikharajI madhubana, jilA giriDIha (jhArakhaMDa) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88 242 86. | zrI bhaTevA pArzvanAtha zrI uvasaggaharaM pArzvanAtha zrI alaukika pArzvanAtha zrI kalpadruma pArzvanAtha zrI kukkuDezvara pArzvanAtha zrI bhuvana pArzvanAtha zrI rAvaNa pArzvanAtha zrI kAmitapUraNa pArzvanAtha zrI avaMtI pArzvanAtha zrI savInA pArzvanAtha zrI caMdA pArzvanAtha zrI makSI pArzvanAtha zrI aMtarikSa pArzvanAtha 99. zrI jagavallabha pArzvanAtha 100. zrI giruA pArzvanAtha 101. zrI manovAMchita pArzvanAtha | zrI vimala pArzvanAtha zrI vighnaharA pArzvanAtha 104. zrI mahAdevA pArzvanAtha 105.| zrI AnaMdA pArzvanAtha 106. | zrI cArupa pArzvanAtha 107. | zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha 108.| zrI gor3I pArzvanAtha cANasmA, jilA mahesANA (gujarAta) nagapuga, jilA durga (madhya pradeza) hAsAmapurA, jilA ujjaina (madhya pradeza) dhIyAbher3I, jilA mathurA (uttara pradeza) kukkuDezvara, jilA mandasaura (ma.pra.) khaMbhAta, jilA kher3A (rAjasthAna) alavara (rAjasthAna) unhela, jilA ujjaina (madhya pradeza) anantapeTha, jilA ujjaina (madhya pradeza) savInAkher3A, jilA udayapura (rAjasthAna) / pelesa roDa, jilA udayapura (rAjasthAna) makSIjI, jilA ujjaina (madhya pradeza) zirapura, jilA AkolA (mahArASTra). kuMbhojagiri, jilA kolhApura (mahArASTra) amalanera, jilA jalagA~va (mahArASTra) nera, jilA dhuliyA (mahArASTra) vANiyAvADa, jilA chANI (gujarAta) rAMdera. sUrata (gujarAta) pATaNa, jilA mahesANA (gujarAta) uMbarI, jilA banAsakAMThA (gujarAta) - cArupa, jilA mahesANA (gujarAta) nAsika siTI, (mahArASTra) pAyadhunI, muMbaI (mahArASTra) 102. 103. isake uparAnta bhI ahicchatra pArzvanAtha, tribhuvanabhAnu pArzvanAtha ityAdi aneka nAma bhI prasiddha haiN| katipaya vidvAnoM ke anusAra isa prakAra nAma saMgraha se 1008 nAma taka likhe jA sakate haiN| jisakI AtmA saMyama, niyama aura tapa meM tallIna hai, usI kI saccI sAmAyika hotI hai, aisA kevalI bhagavAna ne kahA hai| - anuyogadvAra sUtra (127) Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara : eka anuzIlana 88 243 : prArthanA : jaya vIyarAya! jaga guru! hoU mamaM tuha pabhAvao bhyvN| bhava-nivveo maggANusAriA itttthphl-siddhii||1|| loga-viruddha-ccAo, gurujaNa-pUA paratthakaraNaM c| suhaguru jogo tavvayaNa-sevaNA abhvmkhNddaa||2|| vArijjai jai vi niyANa-baMdhaNa vIyarAya! tuha smye| taha vi mama hujja sevA, bhave bhave tumha clnnaannN||3|| dukkha-khao kamma-khao, samAhimaraNaM ca bohilAbho a| saMpajjau maha eaM, tuha naah| paNAma-karaNeNaM // 4 // . sarva-maMgala-mAMgalyaM, sarva-kalyANa-kAraNam / pradhAnaM sarva-dharmANAM, jainaM jayati zAsanam // 5 // he vItarAga prabho! he jagad-guru! ApakI jaya ho| he bhagavan ! Apake prabhAva se mujhe bhavanirveda (saMsAra ke prati vairAgya) utpanna ho, mArgAnusAritA (mokSa mArga para calane kI zakti) prApta ho aura iSTaphalasiddhi ho, jisase maiM dharma kI ArAdhanA sarala bhAva se kara skuuN||1|| . he prabho! merA mana, lokanindA ho aisA koI bhI kArya karane ko pravRtta na ho, dharmAcArya, mAtA-pitAdi vaDila janoM ke prati pUrNa Adara kA anubhava kare aura dUsaroM kA bhalA (parArthakaraNa) karane ko tatpara bne| mujhe sadguru kA yoga mile tathA unakI AjJAnusAra calane kI zakti prApta ho| yaha saba jahA~ taka mujhe saMsAra meM paribhramaNa karanA paDe, vahA~ taka akhaMDa rIti se prApta ho||2|| he vItarAga! yadyapi Apake pravacana meM nidAna baMdhana yAnI phala kI yAcanA kA niSedha hai, phira bhI maiM aisI icchA karatA hU~ ki pratyeka bhava meM Apake caraNoM kI upAsanA karane kA yoga mujhe prApta ho||3|| he nAtha! Apako praNAma karane se dukhoM kA nAza ho, karmoM kA nAza ho, samyaktva (bodhilAbha) mile aura samAdhi va zAntipUrvaka maraNa ho, aisI paristhiti utpanna ho||4|| sarva maMgaloM kA maMgalarUpa, sarva kalyANoM kA kAraNarUpa aura sarvadharmoM meM zreSTha, aisA jaina zAsana jaya ko prApta hotA rhe||5|| yadi apane se adhika guNoM vAlA athavA apane samAna guNoM vAlA nipuNa sAthI na mile, to pApoM kA varjana karatA huA tathA kAma-bhogoM meM anAsakta rahatA huA akelA hI vicaraNa kre| - uttarAdhyayana (32/5) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- Page #266 -------------------------------------------------------------------------- _