Book Title: Siddha Hemchandra Shabdanushasanam Part 02
Author(s): Jagdishbhai
Publisher: Jagdishbhai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005770/1
JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya-racita ( 0 0 0 0 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanama, (A () (0 rIpITa ) - ka jika ' * anuvAdakAra * paMDitavarya zrI jagadIzabhAI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ te aham . | zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH | kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya-racita zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam svopallatattvaprakAzikA ja zabdamahArNavanyAsa zrI kanakaprabhasUriracitanyAsasArasamuddhArasaMvalitam tatra prathamoDadhyAyaH prathamaH pAdara dvitIyo bhAgaH anuvAdakAra che paMDitavarya zrI jagadIzabhAI I. sa. 2013 vi. saM. 2069
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthanAma :- zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsanam graMthakartA :- kalikAlasarvajJa A. bha. zrI hemacandrasUrIzvarajI mahArAjA anuvAdakAra :- paMDitavarya zrIjagadIzabhAI prakAzaka:- paMDitavarya zrIjagadIzabhAI 8/1644, gopIpurA polIsa cokInI sAme, saMskRti bhavananI bAjumAM, surata. 395001. phona (mo.) 94261 85284 * prAptisthAna paMDitavarya zrIjagadIzabhAI 8/1644, gopIpurA polIsa cokInI sAme, saMskRti bhavananI bAjumAM, surata. 395001. phona (mo.) 94261 85284 * prathama AvRtti H- I. sa. 2013, : * nakala :- 500 mudrakaH vi. saM. 2069 *mUlya H- 1200/- (be bhAganA seTanA) pRSTha:-3+385 vinodabhAI ema. mahetA 8, prasiddhi phleTsa, pritamanagara akhADA pAse, pritamanagara bIjo DhALa, elisabrIja, amadAvAda-380006 (mo.) 93275 91919 * Arthika sahayoga caMcalabena choTAlAla velacaMda zAha dhAnerA (hAla surata) zrI pArzva kompyuTarsa, 58, paTela sosAyaTI, vallabhavADI sAme, javAharacoka, maNinagara, amadAvAda-380008. phona : 99094 24860. TAIpa seTiMga H- mRgendra zAMtilAla zAha 18/105, vijayanagara hAusiMga kolonI, nAraNapurA,amadAvAda-380013. phona : 98249 52301.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' ' he zaMkhezvara pArzvanAtha bhagavAna ! kalikAlamAM tamArA sthApanAnikSepAe mArA jIvanamAM je jIvaMta paramAtmAnI khoTa hatI tene pUrI karI che. kadAca tamAruM sAMnidhya mane na maLyuM hota to mArA mATe A kRti jainazAsanane ApavAnuM zakya na banyuM hota. vartamAnamAM cAreya nikSepAomAMthI amArI pAse mAtra nAma ane sthApanA ema be nikSepAo ja vidyamAna che; chatAM paNa A baMne nikSepAo svataMtra rIte paNa mane bhAvanikSepAnI jema ja sahAyaka thayA che, jenI anubhUti meM anubhavI che. kalikAlasarvajJa AcArya bhagavaMtazrI hemacandrAcArya mahArAjAno vartamAnamAM vidyamAna evo saMpUrNa bRhasthAsa huM jainazAsananA caraNe dharI zakuM, tene mATenuM baLa vagere je kAMI apekSita hoya enI apekSA huM ApanI pAse ja rAkhIza. Apano sevaka jagadIza
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAra samarpaNa zrI choTAlAla velacaMda zAha (dhAnerA) zrI caMcaLabena choTAlAla zAha (dhAnerA) pUjya pitAzrI pUjya mAtuzrI he upakArI mAtA-pitA ! huM janma pachInA eka varasa pachI saMpUrNa apaMga thaI gayo hato. mAruM lAlana-pAlana karavA dvArA bhaviSyamAM Apane koI phAyado thavAno na hato; chatAM paNa i. sa. 1954mAM mahAlakSmI (muMbaI) hospiTalamAM mane dAkhala karIne cha mahinA sudhI mArI sAravAra karAvI. tyArabAda navame varSe mane bhaNavA mATe mUkyo. ApaNI paristhiti evI na hatI ke huM rIkSAmAM bhaNavA jaI zakuM; chatAM paNa tame mane UMcakI-UMcakIne roja skUle laI jatA hatA. Ape B. Com. sudhI mane bhaNAvyo. sattAvana varSa sudhI mArA AnaMdane mATe Ape koI kacAza rAkhI na hatI. he bA ! Aje mArI 60 varSanI uMmare paNa tuM mArI e ja bhAvathI sevA kare che. A badhAno badalo huM tamane kevI rIte ApI zakuM ? paramAtmA mahAvIrasvAmIe to devAnaMdA ane RSabhadattane saMyama ApIne mokSamAM mokalyA. mArI pAse evuM sAmarthya paNa nathI ke huM tamAruM A rIte kalyANa karI zakuM, paNa Ape niHsvArthabhAve je paNa jJAna apAvyuM che. tathA Arthika jarUriyAto mATe mArI koI apekSAo nathI rAkhI, enA badalAmAM A sarjanane Aje huM ApanA karakamalamAM samarpita karuM chuM. AnAthI je puNya tathA vizuddhi utpanna thAya tenA dvArA Apa jaldIthI jaldI A saMsAramAMthI chUTakAro prApta karo te ja abhyarthanA sAthe viramuM chuM. Apano caraNacaMcarika jagadIza
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA anukramaNikA krama x 4 i sUtra puM-striyoH syamaujas svarAdayo'vyayam cAdayo'sattve adhaNtasvAdyA zasaH vibhaktithamantatasAdyAbhAH vattasyAm ktvAtumam . tiH aprayogIt anantaH paJcamyAH pratyayaH Datyatu saGkhyAvat bahugaNaM bhede 13. ka-samAse'dhyarthaH 14.|. madhapUrvaka pUraNa: sUtrAMka 1/1/29 1/1/30 1/1/31 1/1/32 1/1/33 1/1/34 1/1/35 1/1/36 1/1/37 1/138 1/1/39 1/1/40 1/141 1/1/4ra. patrAMka 376 thI 402 402 thI 454 454 thI 533 pa33 thI 543 543 thI papa3 papa3 thI 558 papa8 thI pa65 pa6pa thI pa66 pa66 thI 612 612 thI 643 643 thI 704 704 thI 724 724 thI 733 733 thI 760 che $ $ $ je je
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI zaMbhezvarapArzvanAthAya namaH // // e~ namaH // kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUrivarDa racanA karAyela zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam prathamo'dhyAyaH [ svopajJatattvaprakAzikAbhidhabRhadvRttisvopajJatattvaprakAzikAprakAza-zabdamahArNavanyAsa (bRhanyAsa) - manISikanakaprabhaviracitanyAsasArasamuddhAra( laghunyAsa ) saMvalitam ] sUtram - puM- striyoH syamaujas / 1 / 1 / 29 // -: tattvaprAzi : auriti prathamA-dvitIyAdvivacanayoravizeSeNa grahaNam / si am au 2 jas ityete pratyayAH puMliGge strIliGge ca ghuTsaMjJA bhavanti / -: tattvaprAziAno anuvAha : sau e pramANe prathamA-dvitIyA dvivacanano avizeSatAthI grahaNa karavo. tethI A pramANe krama thaze : ekavacananAM si ane mam tathA dvivacananAM baMne sau tathA bahuvacanano nas ema pAMca pratyayo puliMga ane strIliMgamAM ghusaMjJAvALA thAya che. " (ta0pra0) rAjA / rAjAnam / rAjAnau tiSThataH / rAjAnau pazya / rAjAnaH / striyAm -sImA / sImAnam / sImAnau tiSThataH, pazya vA / sImAnaH / "ni dIrghaH ' [ 1.4.85. ] iMti dIrghaH / puM- striyoriti kim ? sAmanI, vemanI; ghuTtvAbhAvAd dIrgho na bhavati / anuvAha :- 'rAjan' zabdamAM ghuT pratyaya para chatAM nnI pUrvano svara 'ni dIrghaH' (1/4/85) sUtrathI dIrgha thAya che. ane A dIrgha kAryanA prayogo anukrame puliMga ane strIliMga nAmomAM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 377 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 jaNAve che. jethI 'rAnA, rAjJAnam' e prathamA-dvitIyA ekavacanamAM thAya che. jeno artha 'rAjA' ane 'rAjAne' e pramANe thAya che. tathA 'be rAjAo UbhA che' ane 'be rAjAone tuM jo' A baMne prayogomAM 'rAjJAnau' anukrame prathamA ane dvitIyA dvivacananAM prayogo che. tathA 'rAkhAna ' prathamA bahuvacanano prayoga che, jeno artha 'rAjAo' e pramANe thAya che. strIliMgamAM 'sIman' zabdanA paNa (artha che sarahada athavA maryAdA) pahelAM pAMca ghuT pratyayonAM rUpo ApyAM che, jeno artha A pramANe che - sImA, sImAne, be sImAo (sarahado) UbhI che (arthAt che.) tathA be sarahadone tuM jo. temaja prathamA bahuvacanamAM 'sImAo' evo artha thaze. uparanA badhA ja prayogomAM 'ni vIrya:' (1/4/85) sUtrathI nI pUrvano svara dIrgha thayo che. puliMga ane strIliMganAM ja prathama pAMca pAMca pratyayo ghusaMjJAvALA thavAthI napuMsakaliMgamAM prathamA-dvitIyA dvivacanano 'ph' pratyaya ghusaMjJAvALo thato nathI. 'sAmanI' ane 'vemanI' e pramANe baMne rUpo prathamA-dvitIyA dvivacananAM che. vaLI A rUpo napuMsaka nAmo saMbaMdhI che. ahIM pratyayo ghusaMjJAvALA na thavAthI ''nI pUrvano svara dIrgha thato nathI. 'sAmanI' eTale 'sAmavedanAM be maMtro' tathA 'temanI' eTale vaNakaranA be upakaraNo. (1oXo ) viM punaH pumAt strI vA ? nim / hri punastat ? ayam, cama, idam iti yatastat pumAn strI napuMsakam iti liGgam / taMccArthadharma ityeke, zabdadharma nRtyace, samayathApi na oSaH rA anuvAda H- puruSa athavA to strI zuM che ? enA javAbamAM kahe che ke puruSa athavA to strI liMga che. liMga e pramANe javAba Apyo eTale pharIthI zaMkA karI ke liMga zuM che ? enAM anusaMdhAnamAM jaNAve che ke 'trayam', 'tham' tathA 'm' dvArA je jaNAya che te anukrame puliMga, strIliMga ane napuMsakaliMga che. A liMga e padArthano dharma che evuM keTalAka loko mAne che. tathA A liMga e zabdano dharma che evuM bIjAo mAne che. baMne prakAre mAnavAmAM paNa koI doSa nathI. -: zabdamahArNavanyAsa H puMstriyorityAdi-'"pAteGumsuH" [uNA0 1002.] iti pumAn, sUte apatyaM styAyati garbho'syAmiti vA "strI" [uNA0 450.] iti truTi nipAtanAt strI, pumAMzca strI ca puMstriyau / -: zabdamahArNavanyAsano anuvAda H 'pA' dhAtuthI 'pAteDuMmmu:' (3LA0 2002) sUtrathI ph itvALo Dumsa pratyaya thatAM puntu zabda
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-29 378 bane che, jenuM prathamA ekavacana pumAna' thAya che. tathA je putrane janma Ape che athavA to garbha jemAM vikasita thAya che e arthamAM "jU' ane "vai' dhAtune "strI' (30 410) sUtrathI 'tra pratyaya thatAM ane nipAtana thavAthI strI zabda thAya che. have 'puN' ane 'strI' zabdano dvanda samAsa thavAthI (pumAn 2 strI va) "-striyI' prayoga prApta thaze. (zanyA0) alaukiko'yaM nirdezaH, anyathA arcyatvAt strIzabdasya prAga nirdeze "striyAH puMso dvandvAcca" [7.3.96.] iti samAsAnte strI-puMsayoriti nirdezena bhAvyam / anena caitada jJAte-kSatti atnaji nizA:, yathA-8 vartavAni, "nakSa-cazodhI' rUtra tRkSoDapi vyarthaH, nyagrodho'pi vyarthaH, na cAsau samAsAdanyatra vyarthatvena prayujyata iti; yathA vA "divAzrayaH" ityAdau vRttiviSaya eva divazabdo'kArAntaH prayujyate, nAnyatreti / anuvAda - sUtramAM "S-striyoH' e pramANe nirdeza karavAmAM Avyo che te alaukika nirdeza che. "to mavA rUti nauki.' ane "ra tauki. rUti matauki' je vigraha lokamAM pracalita hoya tene laukikavigraha kahevAmAM Ave che. dA.ta. "rAjJa: puruSa: ti rAnapuruSa:' ahIM vyavahAramAM vigrahavAkya paNa prasiddha che ane sAmAsika zabda paNa prasiddha che. AthI "rAjJa: puruSa:' laukika vigrahavAkya kahevAya che. 'mI samIpam ti 3pampam' ahIM 'zmarNa samIpam' svarUpa vigrahavAkya lokamAM prasiddha nathI. mAtra lokone '3535muM svarUpa sAmAsika zabdano arthabodha karAvavA mATe vigraha batAvavAmAM Avyo che. '35vum' e nitya avyavIbhAva samAsa che. je nitya avyayIbhAva samAsa svarUpa hoya che. teno vigraha hoto nathI. AthI "kRmI samIpa' e alaukika vigrahavAkya kahevAya che. e ja pramANe "pumAna 2 strI 2 rUti pustriya tayaH -striyo:' A paNa alaukika prayoga che. vyavahAramAM Avo prayoga prasiddha nathI. vyavahAramAM to "trI' zabda pUjyavAcaka hovAthI samAsamAM pUrvamAM nipAta thAya che. tathA dvandrasamAsamAM 'DhiyA pulo kI ' (7/4/96) sUtrathI 'ka' samAsAMta thatAM SaSThI dvivacanano strI-puyo:' prayoga prApta thavo joIe. A pramANe lokamAM pracalita nirdezano tyAga karIne g-fstrayo:' nirdeza karavAmAM Avyo che. mATe ja A nirdezane alaukika nirdeza kahevAmAM Ave che. uparokta nirdezavaDe evuM jaNAya che ke alaukika nirdezo vidyamAna che. dA. ta. dvandrasamAsamAM vartatA pado alaukika nirdezavALA hoya che. jema ke "nakSacodhI' e pramANe itaretaradrasamAsamAM taikSa' paNa dvi arthamAM vidyamAna che ane codha' paNa dvi arthamAM vidyamAna che. jo A baMne zabdo samAsamAM na hoya to dviarthapaNAMthI prayoga karAtA nathI. arthAtuM baMne pado samAsa sivAya jyAre pRthapha pRthapha hoya che tyAre eka eka pada dvita svarUpa arthane jaNAvatuM
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 379 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 nathI. Ama, itaretaradvandrasamAsamAM pRthagu pRthagu pada dvitya svarUpa arthane jaNAve che e alaukika nirdeza che. athavA to vivAzraya svarUpa sAmAsika zabdamAM 'vi' zabda 'mAra' aMtavALo prayoga karAya che. samAsa sivAya jo "viva' zabda Ave to vyaMjanAnta "vivuM' zabdano ja prayoga karAya che. vyaMjanAMta "vivuM' zabdano prayoga e laukika prayoga che. jyAre samAsamAM marInta dviva zabdano prayoga e alaukika prayoga che. jo samAsamAM vyaMjanAMta "vivuM' zabdano prayoga thayo hota to pUrvanuM nAma samAsamAM padasaMjJAvALuM thatAM 'vivuM'nA 'va'no 'Adeza thAta ane 'thvAzrayaH' prayoganI siddhi thAta. Ama chatAM paNa samAsamAM 'vivuM' zabda "mArAnta' ja manAya che. A ja alaukika nirdeza kahevAya che. have bRhaduvRttinI TIkAnA zabdonI spaSTatA kare che - (zanyA0) auriti prathameti-nanu kathaM prathamA (sambandhina au ityasya grahaNam amuttaropAdAnAd) dvitIyAsaMbandhina eva grahaNaM prApnoti ? anyathA prathamAparigrahArthaM 'syaujasamau' iti vidadhyAt / naivam-vyatikramanirdeza eva AvRttyobhayaparigrahaM sAdhayati / tathAhi 'amau' dvitIyAyA iti (iti dvitIyAyAH) parigrahaH, 'au-jas' iti prathamAyAH, anenaiva svarUpeNa syAditi sUtre'vizeSeNa paThitau, anyathA'taH pUrvaM jasaM paThediti, ata eva 'avizeSeNa' ityuktam / "syaterI ca vA" [uNA0 915.] iti mani sIman / anuvAda :- pUrvapakSa :- kauMsamAM rahelo pATha paNa pUrvapakSanAM prazna saMbaMdhI hetu tarIke rajU karavAmAM Avyo che. sUtramAM kam pratyaya pachI sau pratyayanuM grahaNa karyuM che. AthI mam dvitIyA vibhaktino hovAthI sau paNa dvitIyA vibhakti saMbaMdhI ja laI zakAya che. chatAM paNa prathama vibhakti saMbaMdhI gau zA mATe levAmAM Avyo che? jo prathama vibhaktino sau paNa grahaNa karavo hota to cInanI sUtra ja banAvavuM joIe. AthI sUtra pramANe to prathama vibhaktino sau ghuTsajJAvALo thaI zakaze nahIM. uttarapakSa:- ahIM kramabhaMga karIne nirdeza karavAmAM Avyo che, ene vyatikramanirdeza kahevAmAM Ave che. prathama 'si' Ave, pachI "gau' Ave, pachI "kam' Ave tene kramikanirdeza kahevAya che. ahIM to 'tti' pachI '3' che, pachI 'gau' che. mATe vyatikramanirdeza che. ahIM vyatikramanirdeza ja AvRttithI ubhaya 'gau'nA grahaNane siddha kare che. vyAkaraNamAM siddhAMta che ke arthano bheda hoya to zabdano bheda hovo ja joIe. dA.ta. "ri' zabdanAM be artha che : (1) indra ane (2) viSNu. have jyAre "hari: chata' vAkya Avaze
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-29 380 tyAre kyAMto 'indra jAya che' evo bodha thAya che athavA to 'viSNu jAya che' evo bodha thAya che.-paraMtu eka ja vAkyamAM indra jAya che tathA viSNu jAya che e pramANe baMne arthano bodha karAvI zakavAnuM sAmarthya nathI. hA, 'hari' zabdano AvRttithI bevAra prayoga karavAmAM Ave to baMne arthano bodha thaI zake che. Ama, navo navo artha samajavA mATe zabda to bhinna bhinna Avazyaka ja che. e pramANe ahIM paNa 'Jau' zabda eka ja vAra lakhyo che. chatAM paNa e 'au' zabdathI prathamA dvivacanano bodha paNa karavo che. temaja dvitIyA dvivacanano bodha paNa karavo che. Ama eka ja 'au' zabdathI jo be arthano bodha karavo hoya to 'au' zabdanI AvRtti (punarAvRtti) karavA dvArA ja thaI zakaze ane sUtramAM je vyatikramanirdeza jaNAvyo che enAthI ja jaNAya che ke AvRttithI ubhaya arthanuM grahaNa thaI zakaze. jyAre jyAre zabda eka ja uccAraNavALo haze chatAM be arthamAM pracalita haze to eka ja vAra e zabdanuM uccAraNa karavAmAM Avaze tathA e zabdanI AvRtti karI be vAra uccAraNavALo thayo che evuM mAnI levAmAM Avaze. ahIM arthabheda hovAne kAraNe AvRttithI zabdabheda thaI jaze. AvI prakriyAne zAstramAM taMtranirdeza kahevAmAM Ave che. Ama jenuM bAhya svarUpa eka jevuM ja hoya tyAre eka ja vAra uccAraNa karAyelo zabda paNa AvRtti dvArA be vAra uccAraNavALo mAnIne arthabheda thaI zakaze. A prakriyAne taMtranirdeza kahevAmAM Ave che. Avo artha vyatikramanirdeza dvArA prApta thaI zake che. jyAre 'mau' haze tyAre dvitIyAvibhaktino 'au' grahaNa thaze. pachI AvRttithI 'au' bIjI vAra grahaNa karavAmAM Avaze. AthI 'baunas' mAnIne prathamA vibhaktino levAmAM Avaze. Ama svarUpathI baMne 'au'no bodha thaze. AthI ja sUtramAM baMne 'au'ne avizeSatAthI kahyA che. jo vizeSa evA 'au'nuM grahaNa ja karavuM hota to 'au'nI pUrvamAM 'khas'ne kaheta. arthAt sUtra A pramANe banAvata 'svaunasam'. AvI racanAmAM vizeSa evA prathamA vibhaktinA 'au'no ja bodha thAta, paraMtu Avo bodha karavo nathI. mATe ja TIkAmAM lakhyuM che ke 'sau'nuM avizeSatAthI grahaNa thAya che e pramANe kahevAmAM AvyuM che. ahIM kramabhaMga lAghava karavA mATe karyo che. have 'sauman' zabdanI vyutpatti batAve che : 'so' dhAtune 'syaterI = vA' (3I0 1) sUtrathI 'man' pratyaya thatAM ane anya svarano '' thatAM 'sIman' rUpa siddha thaze. ( za0nyA0 ) nanu rkaracaraNAdimatI vyaktiH puruSArthopayoginI pumAnityucyate, saiva ca stanakezavatI strIti, tadgrahaNe ca 'sImA, sImAnau' ityAdAvaprasaGgenAvyAptidoSaparAhatatvAdidamanu 6. 'rA.' maiM /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 381 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 papannamiti pRcchati-kiM punariti / samAdhatte-liGgamiti / hetvAdikamapi liGgatvena prasiddhamiti pRcchati-kiM punastaditi / anuvAda - have puliMga athavA to strIliMga zuM che? A liMgo oLakhavA mATeno siddhAMta kayo? enA saMbaMdhamAM carcA cAlu thAya che. aMte liMganuM svarUpa jaNAvAze. pUrvapakSa - je je hAtha, paga vagerevALI vyakti hoya tathA puruSa saMbaMdhI jeTalA kAryo hoya ene karI zakanAra hoya te puruSa kahevAya che. arthAt puruSa saMbaMdhI kAryo karI zakanAra evI vyakti jo hAtha, paga vagerevALI hoya to te puruSa kahevAya che. tathA hAtha, pagavALI evI e ja vyakti jo stana ane kezavALI hoya to strI kahevAya che. jo A rIte puruSa ane strIne oLakhavAmAM Avaze to "sImana' vagere zabdonA padArthomAM AvA koI cihno athavA to kAryo jaNAtA nathI. AthI tevA padArthomAM strI athavA puruSano vyavahAra thaI zakaze nahIM ane tema thaze to evA zabdomAM strIliMga, puliMga vagere nakkI thaI zakaze nahIM. AthI "sImana' vagere zabdamAM kharekhara strIliMga vagere thavuM joIe. paraMtu e pramANe thaI zakatuM nathI. AthI avyAptidoSathI AvuM lakSaNa dUSita thAya che. mATe strI ane puruSane oLakhavAnuM AvuM svarUpa asaMgata thaze. uttarapakSa - A zaMkAne najaramAM rAkhIne bRhadravRttimAM AcArya bhagavaMtazrIe paMktio lakhI che ke "kiM punaH pumAna strI vI ?' arthAt puruSa athavA to strI zuM che? enA samAdhAnamAM jaNAve che ke puruSa athavA to strI e liMga che. arthAt cokkasa prakAranuM cihna e puruSa athavA to strI che. pUrvapakSa :- darzanazAstramAM hetune paNa liMga kahevAmAM Ave che. dA. ta. "parvato vaddhimAna dhUmatuM' ahIM 'dhUma' liMga svarUpe che. A liMga dvArA parvatamAM agninI siddhi thAya che. A pramANe je je hetu svarUpa hoya tene tene paNa liMga kahevAya che. A saMjogomAM ahIM liMga tarIke zuM samajavuM? uttarapakSa :- A zaMkAnAM anusaMdhAnamAM bRhavRtti TIkAmAM " punaH tat..' paMktio lakhI che. arthAt te vaLI zuM che? have A praznanA uttara mATe sau prathama 'mayamafmaprAya:..' paMktio samajavI paDaze. (zanyA0) ayamabhiprAya:-na tAvad gotvAdivat saMsthAna(vizeSa)vyaGgyatvaM strItvAdiliGgasya sAmAnya-vizeSarUpatAprasaGgAt (jAtivizeSarUpatvaM syAt), tatazca khaTvA-zizapA-dAra
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-29 382 puruSa-namo-mena:-pra(mR)tivRti taiva cAt minnasaMsthAnatvAt| na ca savAAta strItvAtilinggN gotvAdivat sarveSu strI-puM- napuMsakeSu vyaktyantareSu grahItuM zakyate / anuvAda :- ahIM abhiprAya A pramANe che - je pramANe gopiMDanI AkRtivizeSathI gotvajAti pragaTa karI zakAya che (abhivyakta karI zakAya che). te ja pramANe cokkasa AkRtivizeSathI strIliMga, puliMgapaNuM abhivyakta thAya che, evuM nathI. jagatamAM sAsnA, lAGgala, ziMgaDAM vagere svarUpa AkRtithI gotvajAti abhivyakta thAya che. e ja pramANe cokkasa AkRtivizeSathI strItva vagere hiMganuM jAtivizeSapaNuM pragaTa karAya che, evuM kahI zakAtuM nathI. jo A pramANe AkRtivizeSathI ja strItva vagere liMga oLakhI zakAta to ghA, zizapA, dvArA, puruSa, namas temaja manas vageremAM aliMgapaNuM ja prApta thAta. ahIM 'hA, zazA' vageremAM to puruSa ane strInI AkRtithI bhinna AkRti jovA maLe che. AthI liMgavizeSano nirNaya thaI zakata nahIM ane evA nAmomAM aliMgapaNuM siddha thAta. paraMtu 'puruSa' zabdamAM to puruSane upayogI evA kArya karavAvALApaNuM paNa che temaja hAtha, pagavALApaNuM paNa che, to emAM aliMgapaNAMno doSa kevI rIte Ave ? enA anusaMdhAnamAM evuM kahI zakAze ke puruSone paNa chAtInAM bhAga upara nAnA stana jevo AkAra hovAthI strIliMganI abhivyakti thavAnI Apatti Ave che. AthI 'puruSa' zabdamAM paNa upara kahelA lakSaNa pramANe (puruSane upayogI evA kAmo karavAvALApaNuM tathA stana, kezavALApaNuM) anyaliMgapaNuM ja prApta thAya che. judA judA padArthomAM AkRtinI bhinnatA hovAthI koIpaNa padArthamAM AkRti dvArA liMgapaNuM pragaTa thaI zakaze nahIM. je pramANe eka gAyane batAvIne kahevAmAM Ave che ke AnAM jevI AkRti A duniyAmAM jenI jenI che tene gAya kahevAmAM Ave che. A pramANe eka vAra kahevAthI nahIM kahevAyelI vyaktine paNa grahaNa karI zakAya che. paraMtu A pramANe koI padArthamAM strI athavA to puruSanI oLakhANa karAvIne kahI zakAtuM nathI ke AvA AvA jeTalA padArtho che te badhA ja strIliMga athavA to puliMga athavA to napuMsakaliMga che. A pramANe ekavAra kathana karavAthI paNa strIliMga, puliMga vagere jANI zakAze nahIM. A pramANe bhinna bhinna vyaktiomAM strIliMga, puliMga ane napuMsakaliMga nakkI thaI zakatuM nathI. (za0nyA0 ) atha stana-kezavattvaM romazatvamubhayorliGgavattvena sadRzatvaM ca strItvaM puMstvaM napuMsakatvaM ca liGgamiti / yadAhu: "stana-zavatI strI svAt romazaH puruSaH smRtaH / 3mayorantAM yattva tamAve navuMsam' // 8 // kRti / etadapi na saMgacchate, ativyAptyavyAptidoSaduSTatvAt /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 anuvAda :- stana, kezavALApaNuM tathA karkazavALavALApaNuM tathA baMnenAM liMgapaNAMthI sadezavALApaNuM jemAM jemAM hoya temAM temAM anukrame strIpaNuM, puruSapaNuM ane napuMsakapaNuM thaze ane e pramANe strIliMga, puliMga ane napuMsakaliMgano vyavahAra thaze. mahAbhASya vageremAM paNa kahyuM che ke 383 je stana ane kezavALI hoya te strI che tathA karkaza ruMvATIvALA (chAtI vagere upara vALavALA) je hoya te puruSa che tathA je vyakti A benI madhyamAM che arthAt jemAM stana, keza nathI tathA karkaza vALa vagere nathI te napuMsaka che. A lakSaNa paNa saMgata thatuM nathI. jo strI ane puruSanuM AvuM lakSaNa mAnavAmAM Avaze to te ativyApti ane avyApti doSathI dUSita thAya che. A pramANe be doSathI dUSita hovAthI A lakSaNa paNa saMgata thatuM nathI. (za0nyA0 ) tathAhi - strIveSadhAriNi bhrUkuMse stana - kezavattvAt strItvaprasaGgaH(bhrUkuMsaH strIveSadhArI naTastasya stanakezasambandhAt strItve satyAp syAt), kezavapane ca striyAH strItvaM na syAt, tadAnIM kezaiH saMbandhAbhAvAt, kumAryAzca stanAdisaMbandhasyottarakAlabhAvitvAdatizaye'pi matau vijJAyamAne strItvaM na syAt / nApitagRhAbhidhAyakasyAbhedopacAreNa manuSyAbhidhAyinaH kharakuTIzabdasya 'kharakuTI: pazya' ityatra tadarthasya lomazatvena puMstvAt "zaso'tA0" [1.4.49.] iti natvaprasaGgaH / khaTvA - vRkSayoH strItva - puMstvayorabhAvAt sattvavAcitayA liGgavattvena strI-puMsasadRzatvAlliGgasaMkhyArahitasyAsattvabhUtasyAvyayAkhyAtArthasyAbhAvAnnapuMsaka tvaprasaGgaH / anuvAda :- have sau prathama ativyAptidoSa batAve che - je je stana ane kezavALI hoya te strI che evuM mAnavAmAM Avaze to strIveSane dhAraNa karanAra evA naTamAM stana ane kezavALApaNuM hovAthI strIpaNAMno prasaMga Avaze. naTa jyAre potAnuM strI tarIkenuM pAtra bhajavato hoya che tyAre kRtrima stana ane vALavALApaNAMnI prApti kare che. A pramANe je kharekhara strI nathI temAM paNa strIpaNAMnI prApti thAya che ane strIpaNAMnI prApti thavAthI 'dhrUsa' zabda 'jhArAnta' hovAthI strIliMgamAM 'Ap' lAgavAnI prApti Ave che. A pramANe ativyApti nAmano doSa prApta thAya che. vaLI koIka strI potAnA vALa kapAvI nAMkhe tyAre vALano abhAva thavAthI te strI hovA chatAM paNa strIpaNAMne prApta karI zakaze nahIM. A pramANe strImAM strIpaNAnuM lakSaNa javuM joIe, chatAM paNa e lakSaNa na javAthI avyApti doSa Ave che.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-29 384 stana ane kezavALI je hoya te strI kahevAya che. ahIM stana ane keza baMne zabdane "tuM" pratyaya lAgyo che. "mA" pratyaya bahulapaNAne jaNAve che. dA. ta. sAmAnya mANasa pAse dhana hoya che temaja sAmAnya mANasamAM thoDuM thoDuM baLa paNa hoya che, chatAM paNa teo dhanavAna ane baLavAna kahevAtAM nathI. temanI pAse jyAre ghaNuM dhana ane ghaNuM baLa hoya tyAre ja teo dhanavAna athavA to baLavAna kahI zakAze. e ja pramANe ahIM paNa jyAre stananI bahulatA haze tathA vALanI bahulatA haze tyAre ja te vyaktine strI kahI zakAze. kumArI jyAre nAnI hoya che tyAre enAM stanamAM vizALapaNuM nathI hotuM temaja vALamAM adhikapaNuM nathI hotuM. kumArInuM stana ane vALamAM adhikapaNuM to 'prAya:' aDhAra varasanI uMmara pachI thAya che. AthI nAnI nAnI bAlAone strI kahI zakAze nahIM. Ama jyAM kharekhara strIpaNuM prApta thAya che tyAM uparokta lakSaNathI strIpaNAMno abhAva thAya che. A pramANe avyAptidoSa Ave che. hajAmanAM (nAInAM) gharane varavurI' kahevAmAM Ave che. have 'varadI'no artha paNa lakSaNA saMbaMdhathI hajAma ja karavAmAM Ave che. AthI "varI ' zabda kharekhara to hajAmanAM ghara svarUpa arthane pragaTa karato hato. paraMtu e gharamAM hajAmano abhedaupacAra thavAthI A "raTI' zabda hajAmanuM (manuSyanuM) kathana karanAro thAya che. A pramANe puruSa svarUpa manuSyanuM kathana karanAra evA "varapuTI' zabdamAM puruSapaNuM mAnavAnI Apatti Ave che. kharekhara to "raTI" zabda strIpaNAMno vAcaka che. paraMtu A "gharakurI'no je artha che emAM karkaza vALavALApaNuM hovAthI puruSapaNuM prApta thAya che ane puruSapaNuM prApta thatuM hovAthI 'varadI: pazya' evo prayoga prApta thavo joIe ene badale "varaTIna pa' evAM aniSTa rUpanI Apatti Avaze. je je nAmo puliMgamAM hoya te te nAmomAM 'zoDatA...' (1/4/49) sUtrathI ''no '' thavAnI prApti Avaze. A pramANe uparokta lakSaNa mAnavAthI 'varI' zabdamAM ativyAptidoSa Ave che. "tuM hajAmone jo.' e pramANeno artha "raTIna pa'no thaze je aniSTa prayoga che. ' ane vRkSa'mAM Ama to anukrame strIliMgapaNuM ane puliMgapaNuM che. chatAM paNa uparokta lakSaNa pramANe A "vadya' ane "vRkSa'mAM anukrame strIpaNAM ane puruSapaNAno abhAva thAya che. vaLI A baMne zabdonAM padArtho sattva svarUpa che. AthI liMgapaNuM prApta thavuM joIe. vaLI, liMgapaNAMthI A baMnemAM puruSapaNuM ane strIpaNuM prApta na thAya to strI ane puruSanAM sadazamaNAMthI napuMsakapaNAno prasaMga Avaze. ahIM 'strIpurasazatvA" hetu AgaLa alpavirAma samajI ane pAchaLa "napuMsarvaprasa:'no anvaya karavAthI uparokta bodha prApta thaze. tathA have bIjo hetu ApIne paNa te baMne zabdomAM napuMsakatvano doSa batAve che - A baMne zabdo asattvabhUta nathI. AthI liMga ane saMkhyAthI rahita evA asattvabhUta avyaya svarUpa
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 paNa nathI. je je asattvabhUta hoya tenI vyAkhyA thaI zakatI nathI. AthI asattvabhUte evA avyaya ke jenI vyAkhyA thaI zakatI nathI evA arthano abhAva "a' ane "vRkSa' zabdamAM hovAthI napuMsakatvano prasaMga Ave che. baMne zabdo sattvavAcaka hovAthI tathA uparokta liMgano abhAva hovAthI temaja asattvabhUta evAM na kathana karI zakAya evAM avyayano paNa abhAva hovAthI napuMsakapaNAMno prasaMga Ave che. A pramANe vartI' ane 'vRkSa'mAM ativyApti doSa Ave che. (zanyA0) na ca sUkSmatvAt khaTvAdau stanakezAderdurbalendriyairanupalambha iti vAcyam, indriyadaurbalyamapyanupalabdhikAraNaM pramANAntarAvasitavastuviSayamevAbhidhAtuM zakyam, na cAtra kiJcidapi tatsadbhAve pramANamasti / anuvAda :- uttarapakSa :- "vadva' vageremAM stana tathA keza vagerevALApaNuM to che ja, paraMtu atyaMta sUkSma hovAthI ane ApaNI indriyo durbaLa hovAthI te liMganI prApti thaI zakatI nathI. Ama pratyakSathI nahIM jaNAvA mAtrathI emAM puliMga ane strIliMgapaNano saddabhAva nathI evuM kahI zakAze nahIM. ahIM indriyanI durbalatA svarUpa hetune ApIne "a' ane vRkSa' zabdanAM padArthamAM strIliMga ane puliMga hovA chatAM paNa aprApti batAvI tenA anusaMdhAnamAM siddhAMtakAro kahe che ke vidyamAna padArthonI aprApti cha prakAre thAya che. (1) matiriSaH - AMkhonI atyaMta samIpa koI vastu AvI jAya to paNa tenuM pratyakSa thaI zakatuM nathI. dA. ta. AMkhomAM kAjaLa AMjavAmAM Ave to kAjaLa AMkhonI atyaMta samIpa hovAthI te vyakti kAjaLanuM pratyakSa karI zakatI nathI. (2) gativipravarSAH - AMkhothI koI vastu atyaMta dUra hoya to paNa tenuM pratyakSa thaI zakatuM nathI. dA. ta. dUra-dUra AkAzamAM pakSI UDatuM hoya to vidyamAna evAM pakSI padArthanI paNa AMkho dvArA prApti thaI zakatI nathI. (3) mUryantara vyavasthAnA:- mUrta padArthonuM vacce vyavadhAna AvI jAya to paNa padArthanuM pratyakSa thaI zakatuM nathI. dA. ta. peTImAM raheluM suvarNa peTInAM AvaraNane kAraNe dekhAtuM nathI. (4) tamasADavRtattvIH - aMdhakArathI koI vastu DhaMkAI jAya tyAre paNa AMkho dvArA e vastunuM pratyakSa thaI zakatuM nathI. (5) rUndriyavIrthatyAt:- ApaNI indriya durbala hoya to paNa sAme rahelAM padArthanI pratIti thatI nathI. dA. ta. AMkhomAM naMbara vadhI gayA hoya to paNa vastunuM pratyakSa thatuM nathI.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-29 386 : (6) atipramAvAt H- anya viSayamAM citta Asakta thaI jAya to paNa samIpa rahelA padArthanuM pratyakSa thaI zakatuM nathI. A pramANe anupalabdhinAM 6 hetuomAM AcArya bhagavaMtazrIe indriyanI durbalatA svarUpa hetu batAvIne 'hA' ane 'vRkSa' zabdamAM stana vagereno sadbhAva hovA chatAM paNa pratIti thatI nathI evo artha jaNAvyo. pUrvapakSa :- atyaMta sUkSmapaNAMthI 'hA' vageremAM stana, keza vagere paNa durbala evI indriyathI prApta karI zakAtuM nathI, evuM kahI zakAtuM nathI. indriyanI durbalatA tyAre ja kahI zakAya ke jo anya pramANathI te lakSaNonI prApti 'vA' vageremAM thaI zakatI hoya. 'hA, vRkSa' vageremAM stana, keza vagerenAM sadbhAvamAM koI paNa pramANa nathI. (za0nyA0 ) atha Adityagativat sadapi nopalabhyate iti ced, naivam - tatrAdityagateranupalabhyamAnatve'pi dezAntaraprAptilakSaNena kAryeNAnumIyamAnatvAt sattvamupapadyate / evaM tarhi khaTvAdau AbAderliGgakAryasya darzanAt tadanumAnamastu / uttarapakSa :- sUryamAM gati vidyamAna hoya che chatAM paNa pratyakSapramANathI te prApta thaI zakatI nathI. paraMtu teTalAmAtrathI sUryamAM gati nathI evuM kahI zakAtuM nathI. e ja pramANe 'hA, vRkSa' vageremAM paNa stana, keza vagereno sadbhAva to che ja, paraMtu tenuM pratyakSa thaI zakatuM nathI. A pramANe pratyakSa na thavA mAtrathI temAM stana, keza vagere cihno nathI tevuM kahI zakAtuM nathI. pUrvapakSa :- A pramANe jo tame kahetAM ho to evuM nathI. tyAM sUryanI gati bhale pratyakSathI prApta na thAya to paNa dezAMtara prApti svarUpa kAryathI sUryanI gatinuM anumAna thaI zake che. ane e pramANe sUryamAM gati vidyamAna ja che je dezAMtara prApti svarUpa liMgathI nakkI thaI zake che. uttarapakSa :- jo dezAMtara prApti svarUpa kAryathI sUryamAM gatino nizcaya thaI zake che to 'hA' vageremAM paNa 'Ap' vagere cihna prApta thAya che. AthI 'Ap'nI prApti svarUpa kAryathI 'vA' vageremAM stana vagerenuM anumAna karI zakAya che. mATe 'vA' vageremAM stana vagere lakSaNane AdhAre strIpaNuM vagere mAnI zakAze. (za0 nyA0 ) atrAbhidhIyate - AdityagatyanumAne dezAntaraprAptiH prAmANikI satI liGgaM bhavati, iha tu talliGgasvarUpaviviktakhaTvAdivastuviSayeNa pratyakSeNa liGgAbhAvanizcayakaraNe (0kAriNA) virudhyate, itaretarAzrayatvaM ca sati AbAdau liGgAvagamaH, sati ca liGge AbAdaya iti / tathA 'taTa:, taTI, taTam' iti kAryadarzanAt sarvaliGgaprasaGgaH; na caikasmin dravye sarvaliGgatvaM yuktaM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 387 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 virodhAt, strI-puMsa-sadbhAve ca napuMsakatvaM na syAt, 'tadabhAve napuMsakam' iti vacanAt, tasmAd vaiyAkaraNaiH svasiddhAntaH kazcidAzrayitavya iti / punaH samAdhatte-ayamiyamidamiti anuvAda - pUrvapakSa :- sUryanI gatinAM anumAnamAM dezAMtaraprApti e prAmANika liMga che. dA. ta. koIka manuSya eka sthAnamAMthI bIjA sthAnamAM jato hoya tyAre dezAMtaraprApti svarUpa kAryathI tenAM kAraNa svarUpa gamanakriyAnuM paNa pratyakSa thAya ja che. e ja pramANe sUryane vize savAra, bapora ane sAMjanA samaye dezAMtaraprApti svarUpa kArya to jaNAya ja che paraMtu sUryanI gati atyaMta dhImI hovAthI pratyakSathI e gatino nirNaya thaI zakato nathI. Ama chatAM paNa dezAMtaraprApti pratyakSapramANathI siddha thayelI hovAthI liMga thaI zake che ane tenAM dvArA sUryanI gatinuM anumAna thaI zake che. jyAre ahIM to 'gharvAdri' vastunA je stana, keza vagere liMgo che. te liMga svarUpathI rahita evI "vadvatri' vastu viSayamAM pratyakSathI liMganA abhAvano nizcaya thAya che arthAt vAdri vastuomAM kyAreya paNa stana, keza vagerenuM pratyakSa thatuM ja nathI. Ama stana, keza vagere liMganA pratyakSano abhAva hovAthI bIjA koI liMgathI paNa te lakSaNonuM anumAna thaI zakatuM nathI. ahIM evuM liMga che je liMganA abhAvanuM ja pratyakSa karAve che. nadImAM pANIno pravAha vadhAre hoya to parvata upara varasAda che evuM kahI zakAya che, tema ahIM to pratyakSathI koI liMga jaNAtuM nathI. AthI "gharvA' vageremAM stana, keza vagere liMganAM abhAvano ja nizcaya thAya che. koI sArI AMkhavALAo paNa e liMganuM pratyakSa karI zakatA nathI. mATe liMgAbhAvano ja ahIM nizcaya thAya che. te vaLI itaretaraAzrayadoSa paNa Ave che. "bApu' vagere hoya to liMgano bodha thAya che ane liMga hoya to 'mA' vagere pratyaya thaI zake che. jo stana vagere cihnonuM pratyakSa na thaI zake to 'bApu' vagere kevI rIte thaI zake ? ane 'bApu' vagere hoya to tenAthI stana vagere liMgano nizcaya kevI rIte thaI zake ? "gApu' vagere hoya to stana vagere liMgo hoya ane stana vagere liMgo hoya to 'mA' vagere pratyaya hoya. A pramANe itaretaraAzrayadoSa Avato hovAthI upara kahelA cihnovALA strI, puruSa ane napuMsakano vicAra yogya jaNAto nathI. vaLI, 'Ta:, taTI, Tam' e pramANe eka ja padArthanAM traNa zabdomAM traNeya liMganI prApti hovAthI padArthomAM badhA liMgono prasaMga Ave che. strI, puruSa ane napuMsakane oLakhAvanAra judA judA cihno hoya chatAM paNa badhA cihnono eka ja padArthamAM samAveza thAya te yogya nathI. gAyane oLakhAvanAra je liMga che e ja gAyamAM bheMsane oLakhAvanAra liMgano paNa samAveza thaI jAya to virodha nAmano doSa Ave che. Ama virodha hovAthI eka ja dravyamAM badhA liMgo mAnI zakAtA nathI. strI ane puruSanAM sadbhAvamAM napuMsakapaNuM nathI hotuM ane strI, puruSanA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 sU) 1-1-29 abhAvamAM napuMsakapaNuM hoya che, AvuM vacana che. napuMsakanI vyutpattithI ja jaNAya che ke jemAM puliMga ane strIliMga nathI te napuMsaka kahevAya che. Ama strI ane puruSanAM saMbhAvamAM napuMsakapaNuM na thaI zakavAthI eka ja dravyamAM badhA ja liMgo kahI zakAtA nathI. A pramANe vaiyAkaraNIvaDe liMganAM nizcaya mATe potAno koI siddhAMta Azraya karavA yogya che. AthI evo kayo siddhAMta che ke jene kAraNe padArthamAM koI cokkasa liMga che, evo nizcaya thaI zake? utta25kSa :- mAnA samAdhAnamA vRttimA 'ayam, iyam, idam' timorpiiche.n| bhATe 'ayam' sarvanAmano prayoga ze te puliMgavANu nAma uvAze. tathA 'iyam' sarvanAmano prayoga ze te strIliMgavANu nAma upAze, tabha04 'idam' sarvanAmanI prayogathayo ze te napuMsaliMgavANu nAma vAze. mAthI. 'ayam parvataH, iyam nadI, idam pustakaM' vagere prayogo dvArA puliMga, strIliMga tathA napuMsakaliMganI vyavasthA sahelAIthI thaI zakaze. ane strIliMga, puliMga, napuMsakaliMga vagerenuM A Apatti vagaranuM liMga siddha thAya che. - (zanyA0) lokastAvacchiSTaprayogAnusArI kvacidayamiti prayuGkte-ayaM ghaTa iti, na tatreyamidamiti vA, kvacidiyamiti prayuGkte-iyaM kuTIti, na tatrAyamidamiti vA, tathA (kvacid) idaM kuDyamiti prayuGkte, na tatrAyamiyamiti vA / anuvAda - loka e ziSTa prayogane anusaravAvALo hoya che. AthI koIka sthAnamAM yam sarvanAmano prayoga 42||y cha mevAM sthAnamA 'ayam ghaTaH' vagaire prayogo Doya che. 'ayam ghaTaH' sthAnamA 'iyam' bhane 'idam' srvnaamn| prayoga yatA nathI. 4 sthAnamA 'iyam' sarvanAmanI prayoga 42|ych to tev| sthAnamA 'iyam kuTI' vagaire prayoga 49||y che. mAvA prayogamA 'ayam' sane idam' sarvanAmanAM prayoga thata nathI. tathA 74 sthAnomA 'idam' sarvanAmanI prayoga thAya cha. 4. ta. 'idam kuDyam' mA prayogamA 'ayam' bhane 'iyam' srvnaamn| prayogo thatA nathI. (zanyA0) tatra yata utpAdapralayasthitilakSaNAt svabhAvAdayamiyamidamitizabdo vyavatiSThate sa tacchabdavyavasthAhetuH svabhAvo liGgam / ayamabhiprAyaH pratilakSa(tikSa)NaM utpAda-pralayasthiti-dharmANaH sarve bhAvAH pUrvasvabhAvAtivRttyA svayamevottarIbhavantaH kumbhAdayo dRzyante, nahi kazcid svasminnAtmani muhUrtamapyavatiSThate, varddhate ca yAvadanena vaddhitavyam, apAyena vA yujyate / tatrotpAdaH puMstvam, pralayaH strItvam, sthitirnapuMsakatvamucyate / tathAhi rUpAdInAM paryAyANAM savanaM prasavaH pumAn, apacayaH styAnaM strI, sAmyAvasthA sthitirnapuMsakam / etAzcAvasthAH zabdagocarA eveti / tatra kazci-cchabdaH kenacidekena dvAbhyAM tribhirvA dhmevishissttm) niyamavikalpAbhyAmAcaSTe, tatra ziSTaprasiddhiH pramANam / loke ca sUte'patyamiti pumAn, styAyati garbho'syAmiti strI,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 389 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 iti kartradhikaraNasAdhanAvetau, iha tu bhAvasAdhanau / sarvAzca mUrtayaH saMstyAnaprasavaguNAH, rUpAdisaMghAtarUpaM ca ghaTAdi vastu, nahyekAntena vyatiriktamavayavi dravyamasti / anuvAda :- have AcArya bhagavaMtazrI vastumAM rahelA koI cokkasa dharmone kAraNe liMganI vyavasthA batAve che. dareka vastumAM utpAda, pralaya ane sthiti svarUpa svabhAva hoya che ane A svabhAvathI ja 'ayam, yam, m' evA sarvanAmanI vyavasthA thAya che ane e svabhAva ja te te sarvanAmonI vyavasthAmAM kAraNarUpa che. ane A svabhAva ja liMga svarUpe che. ahIM abhiprAya A pramANe che - dareka kSaNe utpatti, nAza ane sthitidharmavALA badhA ja padArtho jaNAya che. pUrvasvabhAva vyatIta thavAthI jAte ja pachInAM svabhAvavALA thatA evAM kuMbha vagere dekhAya che. koIpaNa padArtha potAnAM svarUpamAM muhUrta paNa rahI zakato nathI. jyAM sudhI enAvaDe vadhavA yogya che tyAM sudhI te vadhe che athavA to te padArtha nAzanI sAthe joDAya che arthAt te padArtha viyogathI yukta thAya che. tyAM je utpatti che te puruSapaNuM che ane je pralaya che te strIpaNuM che tathA sthiti napuMsakapaNAMvALI kahevAya che. rUpAdi paryAyonI utpatti te puruSa che tathA rUpAdi paryAyonI hAni e strI che temaja sAmya avasthA svarUpa sthiti e napuMsaka che. ahIM abhiprAya A pramANe che - rUpAdi paryAyonI utpatti thavI e puruSapaNuM che. tathA rUpAdi paryAyono nAza thavo e strIpaNuM che ane rUpAdi paryAyonI sthiti hovI e napuMsakapaNuM che: A badhI avasthAo mAtra zabda viSayavALI ja che. arthAt zabda viSaya che jeno evI A avasthAo che. je je zabdonAM prayogo lokavyavahAramAM thAya che e zabda dvArA koIkane koIka arthano bodha thato ja hoya che. dareka padArthomAM Ama to utpatti, nAza ane sAmya avasthAo vidyamAna ja che. AthI te te padArthonAM vAcaka evAM zabdomAM ekasAthe traNa liMga thavAnI Apatti Avaze. badhA ja zabdo kaMI traNa liMgavALA hotA nathI. AthI AcArya bhagavaMtazrI jaNAve che ke koIka zabda eka dharmathI viziSTa evA arthane kahe che. Avo zabda eka liMgavALo thaze. koIka zabda be dharmathI viziSTa evA arthane kahe che. dA. ta. 'brAhmaLa' zabda. koIka zabda traNa dharmathI viziSTa evA arthane kahe che. dA. ta. 'ta' zabda che te uparokta traNeya dharmavALAM (utpatti, nAza ane sthiti) padArthane kahe che. A pramANe zabda dvArA arthanuM kathana kyAM to niyamathI (liMgAnuzAsananAM niyamathI) thAya che athavA to vikalpathI thAya che. liMga liMgAnuzAsananAM niyamathI traNa prakAre nakkI thAya che. dareka padArthomAM utpAda, hAni ane sthiti svarUpa traNa avasthAo hoya ja che. AthI padArthamAM paNa traNeya avasthAo hote chate paNa 'vRkSa' zabda utpAda svarUpa dharmathI viziSTa evA arthane ja kahe che. A vastu liMgAnuzAsananAM niyamathI nakkI thAya che. tathA 'vA' zabda hAni svarUpa dharmane ja kahe che. A paNa liMgAnuzAsananAM niyamathI ja nakkI thAya che. tathA 'vadhi'* zabda sthiti
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-29 390 svarUpa avasthAvALA padArthane ja kahe che. A paNa liMgAnuzAsananAM niyamathI ja nakkI thAya che. A pramANe je je zabdo liMgAnuzAsananAM niyamathI je je liMgovALA haze te te zabdo te te dharmathI viziSTa evA arthane niyamathI kaheze. keTalAka zabdo vikalpathI be athavA traNa dharmathI viziSTa evA arthane kaheze. dA. ta. 'zarva zabda puliMga ane napuMsaka e pramANe baMne liMgomAM hoya che. AthI "zag:' zabda kyAMto utpAdadharmathI viziSTa evA arthane kaheze athavA to sthitidharmathI viziSTa evA arthane kaheze tyAre 'zarvam' zabdano prayoga thaze. keTalAka zabdomAM napuMsakaliMga ane strIliMga ema baMne liMgo vaparAze. dA. ta. "mAdheya' ane "mAdhethI' (kismatavALuM ane kismatavALI.) A pramANe A zabda kyAMto sthitidharmathI viziSTa evA arthane kaheze athavA to hAnidharmathI viziSTa evA arthane kaheze. vatsa, vatsA' A zabdo puliMga ane strIliMgamAM hoya che. AthI A zabda utpAdadharmathI viziSTa evA arthane kaheze athavA to hAnidharmathI viziSTa evA arthane kaheze. "vatsa:' eTale dIkaro ane "vatsA" eTale dIkarI. keTalAka zabdo traNa dharmathI viziSTa arthane vikalpathI kahe che, jema ke, "ta:, tarI, taTam'. ' dareka zabdone te te dhamAMthI viziSTa evA arthane kahenArA batAvyA temAM pramANa tarIke ziSTapuruSo dvArA thayelI prasiddhi ja kAraNa che. vyavahArathI loko je liMga nakkI kare che emAM kyAM to kartAnI pradhAnatA che athavA to adhikaraNanI pradhAnatA che. dA. ta. "pitA apatyam ' (pitA bALakane utpanna kare che.) AthI lokamAM 'pumAna' zabda kartAkArakanI pradhAnatAvALo che. tathA "tAyati sADA (garbha jemAM vRddhi pAme che.) e pramANe adhikaraNa arthamAM strI' zabda vaparAya che. A badhI vivekSAo sAmAnya loka saMbaMdhI che. paraMtu vyAkaraNamAM to bhAvanI pradhAnatAvALA pumAna, strI ane napuMsaka liMgo che. vaiyAkaraNIo utpAdane pumAnuM kahe che, hAnine (vyayane) strI kahe che ane sthitine napuMsaka kahe che. A utpAda, vyaya ane sthiti traNeya zabdo bhAvavAcaka arthAt kriyAvAcaka che. mATe vyAkaraNamAM bhAvanI pradhAnatAthI liMgonuM kathana thAya che. badhI ja mUrtio (A zabdano artha have pachI tarata ja Ave che.) vyaya, utpAda tathA sthiti svarUpa guNovALI che. sAMkhyadarzana pramANe "sattva, rajJas ane tamam' ema mULa prakRtinAM traNa guNo che. have A traNa guNanAM pariNAma svarUpa ja rUpAdi pAMca guNo che. (rUpa, rasa, gaMdha, sparza ane zabda) tathA A pAMcanAM samUharUpa ja ghaTAdi vastu che. ekAMte pAMca guNathI rahita evuM avayavI svarUpa dravya
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 391 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 hotuM nathI. arthAt avayavI svarUpa ghaTAdi dravya hoya ane rUpAdi guNo na hoya evuM kyAreya na bane. ( za0 nyA0 ) yadyapi anAra (bdha) kAryANAM teSAM pUrvAvasthAyAmapratyakSatvAcchabdavyavahArAgocaratvam, yadAha-"guNAnAM paramaM rUpaM na dRSTipathamRcchati;" tathA'pi tatpariNAmarUpA lokaprasiddhA rUpAdayo gRhyante, saMpiNDitasvabhAvAH cakSurgocarA mUrtizabdenocyante / na anuvAda :- prakRtinAM guNa svarUpa sattva, rajas ane tamas, jyAre kAryano AraMbha karAyo nathI hoto tyAre e guNo potAnAM kAraNa svarUpa mULaprakRtimAM lIna rahe che. te samaye teo atyaMta sUkSma hovAthI tenuM pratyakSa thatuM nathI. AthI, te guNo ('sattva, ratnas ane tamas' je utpAda, pralaya ane sthiti svarUpa che.) vyavahArane yogya na hovAthI zabdavyavahAranAM aviSayarUpa thAya che. AthI have zaMkA thAya che ke kAryano AraMbha karyA pahelAM je prakRtinAM sattvAdi guNa che tenI traNa avasthAo strI, pumAn ane napuMsaka che athavA to zabdAdi pAMca kAryono AraMbha thayA bAda sattvAdi guNa je pratyakSano viSaya thAya che e guNonI avasthAo pumAn, strI, napuMsaka vagere che ? liMga nakkI karavA mATe vaiyAkaraNIoe prakRtinAM traNa guNo je 'sattva, ratnas ane tamas' svarUpa che e badhAnI apacaya, upacaya ane sthiti svarUpa avasthAone dhyAnamAM lIdhI che. eTale ke traNa guNonAM pariNAma svarUpa je apacaya avasthA che tenAthI strIliMga nakkI thAya che tathA upacaya avasthA che tenAthI puliMga nakkI thAya che tathA je sAmya avasthA che tenAthI napuMsakaliMga nakkI thAya che. have A traNa guNo kAryanA AraMbha thayA pUrve atyaMta sUkSma hovAthI pratyakSano viSaya banatA nathI. AthI e guNone AdhAre zabdono vyavahAra thaI zakato nathI. AthI kAryano AraMbha thayA pUrve A badhA guNo zabdavyavahArano viSaya banatA nathI. A 'sattva, rajJas ane tamas' guNo be svarUpamAM prApta thaze. paheluM svarUpa rUpa, rasa, gaMdha, sparza tathA zabdo svarUpa kAryo vidyamAna na hatA tyAre paNa A badhA kAryonAM kAraNa svarUpa traNa guNo vidyamAna ja hatA. tathA jyAre rUpa, rasa, gaMdha vagere kAryo vidyamAna hatA tyAre tAdAtmyasaMbaMdhathI sattva vagere guNo te te kAryomAM hatA. A sattva vagere guNonuM svarUpa jyAre kAryomAM vidyamAna na hatuM e enuM sUkSma svarUpa hatuM. ene mATe AcArya bhagavaMte ahIM paMkti lakhI che ke 'muLAnAM paramaM rUpa na dRSTipathamRti|' arthAt sattva, rajas vagere guNo je zabda vagere kArya svarUpa pariNata na hatA evI avasthAnuM pratyakSa thatuM nathI. ahIM eka laukika udAharaNa samajIe. kAcI kerImAM mIThAza che. te mIThAzanuM pratyakSa nathI thatuM. joke e mIThAza jema kAcI kerImAM tAdAtmyasaMbaMdhathI rahI che te ja pramANe pAkI kerImAM paNa mIThAza tAdAtmyasaMbaMdhathI rahI che. e ja pramANe ahIM 'sattva, rajJas' vagere guNo jema prakRtimAM rahyA che e ja pramANe rUpAdi
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-29 392 kAryomAM paNa A traNa guNo tAdAtmyasaMbaMdhathI rahyA che. A baMne avasthAmAM paNa sattva vagere guNonuM pratyakSa saMbhavita nathI. mAtra sattvAdi guNonA kAryo rUpAdinuM ja pratyakSa thaI zake che. A pramANe sattva vagere guNonuM pratyakSa thaI zakatuM nathI to pachI enI judI judI upacaya vagere avasthAone AdhAre je liMgano nirNaya karavAmAM Avyo che tenuM paNa pratyakSa ApaNA jevAM chadmastha jIvone thaI zakaze nahIM. to paNa sattvAdi guNonAM pariNAma rUpa lokaprasiddha evAM (vyavahArika loka) zabda vagere guNonuM pratyakSa to thAya ja che. A rUpAdi guNo teja, jala, pRthvI, vAyu tathA AkAza dravya (e pAMca guNonAM samUha bhego thavAthI) dvArA cakSunAM viSayabhUta thAya ja che. ane e pAMca bhUto ja (pRthvI vagere) mUrti zabdavaDe kahevAya che. koI koI dravyo traNa ke cAra vagere guNonAM samUhavALAM paNa hoya che. (za0nyA0 ) ' sarvapadArthavyApitvaM puMstvAdInAM utpAdAdipravRtternityatvAt; sAmAnyamapi gotvAdikaM vyakteravyatiriktatvAt pravRttidharmaH, zazaviSANAdAvapyuttarapadArthadvArako liGgayoga iti padArthavyApinItvaM pravRtteH, strItvaM strItA puMstvamityAdau saMstyAnAderapi pravRttilakSaNaliGgayogaH / na cAvyavasthAprasaGgaH, vivakSAto vyavasthAsiddheH, lokavyavahArAnuyAyinI ca vivakSA''zrIyate na tu prayoktrI / taduktaM hariNA "saMnidhAne nimittAnAM kiJcideva pravartakam / yathA takSAdizabdAnAM liGgeSu niyamastathA // 19 // bhAvatattvadRzaH ziSTAH zabdArtheSu vyavasthitAH / yadyaddharmagatAne (ddharme'GgatAme) ti liGgaM tat tat pracakSate // 20 // anuvAda :- pumAn, strI ane napuMsakanuM A pramANe sarvavyApIpaNuM siddha thAya che. kAraNa ke liMgano nirNaya utpAda, pralaya ane sthitinAM pariNAma svarUpathI karavAmAM Ave che. ane A utpAdAdi pravRtti nitya hovAthI badhA ja padArthamAM puliMga vagerepaNuM prApta thaze. liMganI vyavasthAmAM pravRtti svarUpa dharmanuM ('ratnas' vagere prakRtinAM pariNAmo te pravRtti kahevAya che.) sAmAnyathI AlaMbana levAya che. AthI jyAM jyAM pravRtti svarUpa dharma haze tyAM tyAM liMgano vyavahAra thaI zakaze. A liMga sAmAnyanuM lakSaNa kahevAya. utpAda vagere vizeSathI thayelAM pariNAmo (pravRtti) dvArA liMgavizeSanuM (puliMga, strIliMga vagerenuM) kathana thaze. have je je zabdo jAtipravRttinimittaka haze tyAM tyAM gotva vagere jAtio nitya hovAthI pravRttidharmanA ayogavALI thaze. to pachI jAtivAcaka zabdomAM pravRttidharmano abhAva hovAthI liMgano saMbaMdha kevI rIte thaze ? enAM anusaMdhAnamAM AcArya bhagavaMta bRhazvAsamAM lakhe che ke 'sAmAnyapiyoAvidha
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 393 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 jeravyatiriktatvat pravRttidharma:' A paMktino artha A pramANe thaze - sAmAnya evuM paNa gotva vagere padArthathI bhinna na hovAthI ane padArtha e pravRtti svarUpa pariNAmavALo hovAthI jAtivAcaka zabdo paNa pravRttidharmavALA thAya che. AthI jAtivAcaka zabdomAM paNa liMgano yoga thaI zakaze. jAti ane padArtha haMmezAM abhedapaNe sAthe ja rahe che. A pramANe jAtivAcaka zabdamAM paNa pravRtti svarUpa liMganuM sAmAnya lakSaNa AvI zake che. pravRttidharma e jo padArthano dharma hoya to 'masa' arthanA vAcaka "zavAja:' vagere zabdomAM liMgano nirNaya kevI rIte thaI zakaze? enAM anusaMdhAnamAM AcArya bhagavaMta kahe che ke uttara padArthanAM dharmano, buddhivaDe kalpanA karAyela samudAya svarUpa padArthamAM Aropa karAya che. je pramANe "viSA:' vagere padArthamAM buddhi svarUpa arthavAnapaNAMthI nAma saMjJA thAya che e ja pramANe uttarapadArthanA ('viSApa:') dharma saMbaMdhI ja buddhi svarUpa arthavAnapaNAMthI "zaviSA:* vagere zabdomAM liMgano saMbaMdha thaI zakaze. strItva' zabda napuMsakaliMgamAM che, "trItA' zabda strIliMgamAM che ane "purva' zabda napuMsakaliMgamAM che. A traNeya zabdanAM vAcako tarIke je paNa padArtho Avaze e padArthomAM utpatti, vyaya ane sthiti svarUpa dharmo to rahevAnA ja, e samaye jo sthiti svarUpa dharmanI pradhAnatAthI jo temAM rahelA sthiti svarUpa dharmane kendramAM rAkhIne pravRtti karavAmAM Avaze to 'trItva' zabdanuM kathana thaze. temaja hAni (vyaya) svarUpa dharmanI pradhAnatAthI strItA' zabdanI pravRtti thaze. ane sthiti svarUpa dharmanI pradhAnatAthI purva' zabdanI pravRtti thaze. Ama, te te liMgavAcaka zabdomAM paNa te te dharmonI vivakSAthI napuMsakaliMga vagere liMgo thaI zakaze. A pramANe "strItva' vagere zabdomAM paNa sthiti, hAni vagere dharmothI pravRtti thaI zakaze. A pramANe to dareka padArthamAM badhA ja dharmo vArApharathI AvI jatA hovAthI koI eka dharma saMbaMdhI liMganA nirNayanI zakyatA raheze nahIM. arthAtu koI eka ja dharmane mAnIne cokkasa liMgano nirNaya raheze nahIM. AvI zaMkAnA anusaMdhAnamAM AcArya bhagavaMta lakhe che ke koI cokkasa liMgano nirNaya thaI zakaze nahIM evuM kahevuM nahIM. kAraNa ke cokkasa dharmanI vivekSAthI cokkasa liMgano nirNaya thaI zakaze. ahIM ziSTapuruSonAM vyavahArane anusaranArI evI vivakSAno ja Azraya karAya che. paraMtu prayoga karanAranA vyavahArane anusaranArI evI vivakSAno Azraya karAto nathI. harivaDe paNa vAkyapadIyamAM kahevAyuM che ke je prakAre suthAra vagere zabdonA arthomAM rahelAM aneka dharmomAMthI koI eka dharma ja tevA arthovALA zabdonAM vaparAzamAM nimitta bane che. te ja prakAre zabdomAM liMganAM aneka dharmo rahyAM che. Ama chatAM paNa te aneka dharmomAMthI koI eka ja dharma te te zabdonAM liMgano vAcaka bane che. dA. ta. "takSana' zabda che.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-29 394 A 'takSana' zabdano artha thAya che suthAra. A suthAra lAkaDAM kApe che, lAkaDAMne mApe che, lAkaDAMne chole che tathA lAkaDAmAMthI aneka AkRtio paNa banAve che. Ama, aneka kriyAo suthAramAM rahI che. chatAM paNa cholavA svarUpa eka ja nimittano Azraya laIne ja "takSana' zabdano prayoga thAya che. kuMbhAra mATI lAve che, tene (mATIne) sApha kare che, pANI lAve che, ghaDA vagerenI AkRtio banAve che. A pramANe kumAra' zabdanA prayogamAM rahelA evA aneka nimittomAMthI paNa mAtra ghaDo banAvavA rUpI kAryanA nimittane ja grahaNa karavAmAM Ave che. tathA mAtra ghaDo banAvavAnA nimittane lIdhe ja tene "kumAra' kahevAya che. e ja pramANe koI paNa vastumAM traNa liMgadharmo rahyAM che : utpAda, pralaya ane sthiti. Ama chatAM paNa koI eka liMgadharmano Azraya laIne te te zabdo te te liMganAM ja vAcako bane che. A pramANe liMganAM nirNayamAM padArthamAM rahelAM traNa dharmo kAraNa bane che. AvI zakyatAmAM to dareka padArthomAM traNa traNa liMgonI prApti thAya che. AthI koIka eka dharmane AzrayIne ja liMganI vyavasthA nakkI thAya che. A saMjogomAM koIkanI mAnyatA pramANe ja zabdanAM vAcyamAM rahelAM koI cokkasa dharmanuM AlaMbana laIne liMganI vyavasthA thaI zakaze. A saMjogomAM cokkasa dharmanuM AlaMbana konI vivakSA pramANe levuM? enAM anusaMdhAnamAM AcArya bhagavaMta upara javAba ApI gayA che ke ziSTa vyavahArane anusaranArI evI vivakSAno Azraya karAya che ane AvI mAnyatAnAM anasaMdhAnamAM ja bhartuhari dvArA racAyela vAkyapadIya graMthanAM trIjA kAMDano 'tisamuddeza'no vIsamo ane ekavIsamo zloka jaNAve che. teno bhAvArtha A pramANe che - koIka kAryanA aneka nimitto hoya to paNa koIka ja nimitta pravartaka bane che. je pramANe 'takSana' vagere zabdomAM suthAramAM ghaNI badhI kriyAo pravartatI hovA chatAM paNa cholavA svarUpa kriyA saMbaMdhI nimittano Azraya karIne 'takSana' nAma pADavAmAM Ave che. A pramANe ja liMganAM nirNayamAM paNa padArthamAM rahelA traNa dharmo kAraNa bane che. chatAM paNa koI cokkasa dharmanuM AlaMbana laIne liMganuM kathana karavAmAM Ave che. ane e pramANe zabdonI pravRtti thAya che. zabdonuM aneka prakAravALApaNuM hovAthI A pramANe zakya bane che. A badhAmAM ziSTapuruSo ja pramANa che. ahIM prazna thAya che ke ahIM kayo loka grahaNa karavA yogya che? enA anusaMdhAnamAM ekavIsamo zloka jaNAve che jeno artha A pramANe che - loka zabdathI ahIM ziSTapuruSonI vivakSA karAya che. vastunuM je paramArtha svarUpa che teno sAkSAtkAra karanAra je che teo ziSTapuruSo kahevAya che. A ziSTapuruSono bodha nirAvaraNa che.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 395 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 tethI teo vastunA paramArthano sAkSAtkAra karI zake che. je je zabdomAM je je liMga, prayoga karanAranA abhyudayamAM kAraNatAne prApta kare che te te zabdonAM te te liMgane ja teo kahe che. mahAbhASyamAM Ave che ke zabdaprayoga zuddha hoya athavA to azuddha hoya, arthano bodha to baMne prakAranAM prayogothI thaI zake che, to pachI zuddha zabdano Agraha zA mATe rAkhavAmAM Ave che ? enAM anusaMdhAnamAM mahAbhASyakAra kahe che ke zuddha zabdaprayogathI ja kalyANanI prApti thAya che. have liMganuM nirdhAraNa karanAra ziSTapuruSo che. tathA liMgano nirNaya karavA mATe vastumAM rahelo je je dharma abhyudaya prAptimAM kAraNa bane che te te dharmane AzrayIne ja ziSTapuruSo liMganuM kathana kare che. AthI prayoga karanAranI vivakSA ahIM dhyAnamAM levAtI nathI. kAraNa ke te to svecchArUpa che. mAtra ziSTapuruSonI vivakSA ja ahIM jANavA yogya che. (za0nyA0 ) tasmAcchiSTalokAlliGgasya pratipAdane vyavasthA'numantavyeti / bhrukuMsAdiSu tu stanakezalakSaNaliGgAnabhyupagama eva parihAraH / 'puSyastArakA nakSatram' iti zabdAnyatvAlliGgAnyatvam, ekasminnevArthe utpAdAdisadbhAvAt / tathA 'kuTIra:' iti rephasyAvayavasyopajanane'vayavA - nyatvAcchabdAnyatve liGgabhedaH, yadAha " ekArtheSu zabdAnyatvAdU" iti / ekarUpeSu tu samAnArtheSu taTAdiSu zabdeSu yadA yasya yasya dharmasyotkalitarUpatA vivakSyate tadA tat talliGgamiti / yadyapyavicAritaramaNIyaM liGgamAzritya vaktAraH zabdAnuccArayanti zrotArazca pratipadyante, tathA'pi vastutattvanirNayArthamidamucyate / anuvAda :- tethI liMganA pratipAdanamAM ziSTapuruSonuM AlaMbana laIne vyavasthA jANavA yogya che. have agAu 'naTa' vagere zabdomAM je ativyApti, avyApti vagere doSo Apela hatA tenuM AcArya bhagavaMta nivAraNa kare che. 'naTa'mAM kRtrima stana ane keza dvArA je strIliMganI Apatti ApI hatI te barAbara na hatI. kRtrima lakSaNothI vastunI oLakhANa na thaI zake. AthI te vastuomAM AvA kRtrima lakSaNono svIkAra na karavo e ja Apattino parihAra che. eka ja padArthane jaNAvanArA bhinna bhinna zabdo hoya to anya anya zabdo hovAthI liMga paNa anya anya kahI zakAya che. eka ja padArthamAM utpAda, vyaya ane sthiti svarUpa traNeya dharmono sadbhAva hovAthI koI paNa liMganI prarUpaNA thaI zake che. mATe ja eka ja arthanA vAcaka evA 'puSya:' zabdamAM puliMga che, 'tArA:' zabdamAM strIliMga che, temaja 'nakSatram' zabdamAM napuMsakaliMga che. tathA 'TIra:' zabda puliMgamAM che, tathA 'TI' zabda strIliMgamAM che. baMne zabdono artha jhUMpaDI ja
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-29 396 ja thAya che. paraMtu eka zabdamAM repha avayavanI utpatti thavAthI zabdano avayava anya hovAthI zabdamAM paNa anyapaNuM thAya che. AthI liMgabheda thaI zake che. mahAbhASyamAM kahyuM che ke eka ja padArthamAM anya anya zabdo vAcaka tarIke hoI zake che ane bhinna bhinna zabdo pramANe liMga paNa bhinna bhinna thaI zake che. samAna arthavALA padArthomAM eka ja svarUpavALA zabdo hoya to e zabdomAM paNa bhinna bhinna liMga thaI zake che. dA. ta. 'taTaH' zabdano kinAro artha thAya che. A 'taTa:'* zabdamAM traNeya liMgonI prarUpaNA thaI che. ahIM zabdonI bhinnatA nathI. chatAM paNa traNa liMgo thayA che enAM anusaMdhAnamAM AcArya bhagavaMta kahe che ke dareka padArthomAM utpAda, vyaya ane sthiti ema traNa dharmo rahyA che. AthI je je dharmonI pragaTarUpe vivakSA karavAmAM Ave che te te dharmothI eka ja prakAranAM zabdamAM paNa te te liMgo AvI zakaze. Ama to liMgano vicAra karyA vinA ja vaktA zabdonAM prayogo kare che. tathA zrotA paNa liMgano vicAra karyA vinA ja zabdone grahaNa kare che. Ape traNa dharmo dvArA zabdomAM liMgono nirNaya thAya che e pramANe u52 je rajUAta karI te sAmAnya lokonAM jJAnanI bahArano viSaya che. sAmAnya loko kAMI utpAda vagereno Azraya karIne liMgane nakkI karI zakatA nathI. jema vyAkaraNanA niyamothI 'vAtAbhyAm' vagere prayogonI siddhi jijJAsu loko jANI zake che. e ja pramANe utpAda vagere dharmothI liMgano nirNaya karavo alpa buddhivALA loko mATe azakya che. A paristhitimAM padArthamAM rahelA utpAda vagere dharmothI liMganI vyavasthA nakkI thaI zake che e aMgenI uparokta tamAma carcA asaMgata Thare che. AvA tAtparyane dhyAnamAM laIne ja AcArya bhagavaMtazrIe 'yadyapi avivArita...' paMktio lakhI che. joke vicAraNA karyA vagara ja liMgane AzrayIne vaktAo zabdonuM uccAraNa kare che tathA zrotAo te te liMgavALA zabdono sAhajika ja svIkAra kare che, to paNa vastutattvanAM nirNayane mATe ja uparokta tamAma carcAo karI che. AnAthI liMganA nirNayamAM mukhyatayA koNa bhAga bhajave che, eno bodha ApaNA jevAM pAmara jIvone paNa AvA jJAnIpuruSo dvArA thAya che. (za0nyA0 ) tacca liGgamarthadharma iti kecit / tathAhi - ghaTAdizabdasya yadabhidheyaM tacchravaNajanmanA vijJAnena viSayIkriyate, tasya tadanvaya - vyatirekAbhyAmabhyupagatAtmano dharmaH svabhAvo liGgam / yadyayaM abhidhAnadharma evAGgIkriyate tadA guNavacanAnAmAzrayato linggopaadaanmanupapatra svAta, 'zunta: paTa:, jIvattA zATI, jIvAM vastram' kRti, nahi jIvatAvizandrAnAM paTAdizabdasvarUpamAzrayaH, tadanabhidhAnAd, artho hyebhirabhidhIyate, tatraiSAM talliGganiyamAnupapattiH; abhidheyadharme tu yat paTAdizabdairabhidhIyate tadeva zuklAdizabdairiti tattalliGgavyavasthopapadyate ityarthadharmatvamasyA''zrIyata ityAha taccetyAdi /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 397 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 anuvAda :- have A liMga che te arthanA dharmasvarUpa che athavA to zabdanA dharma svarUpa che e carcAnA anusaMdhAnamAM AcArya bhagavaMta baMne pakSonI vicAraNA karI aMtamAM ubhaya prakAre mAnavAmAM paNa doSa nathI evuM siddha kare che. keTalAka loko liMgane arthano dharma mAne che. te A pramANe che - "paTAti' zabdanA zravaNathI je bodha utpanna thAya che te bodhano viSaya "paTAdri padArtha bane che. sau prathama jIva "paTAdri' zabdane sAMbhaLe che. e "paviM' zabdane sAMbhaLatAM ja ghaTAdi zabda viSayaka jJAna utpanna thAya che. ane vAcyavAcakabhAvasaMbaMdhathI e jJAnano viSaya pati padArtha bane che. have 'tasya' eTale abhidheyasvarUpa arthano tathA "tat sarvavyatire eTale zabdanA anvaya vyatirekathI Avo bodha karavo. have AkhI paMktino bodha A pramANe che - zabdanA anvaya vyatirekathI prApta thayuM che svarUpa jenuM evAM abhidheyano dharma (svabhAva) liMga che. ahIM anvaya vyatireka A pramANe che - zabda hoya che to abhidheya hoya che ane zabdano abhAva hoya che to abhidheyano abhAva hoya che. Ama zabdano abhidheya sAtheno Avo avinAbhAvasaMbaMdha anvaya vyatirekathI prApta thAya che. AthI zabdanA anvaya vyatirekathI abhidheya svarUpanI prApti thAya che ane e abhidheyano je dharma che te ja liMga che. AthI jyAre jyAre "paTAvi' zabdanuM zravaNa thAya che tyAre tyAre anvaya vyatireka vyAptithI pati padArthano nirNaya thAya che. ane evA "dha'i padArthano utpAda vagere svarUpa je dharma che te ja liMga che. AthI ahIM evuM nakkI thayuM ke liga e padArthano dharma che paraMtu zabdano dharma nathI. paraMtu ahIM jo liMgane padArthano dharma na mAnavAmAM Ave ane zabdano ja (abhidhAnano ja) dharma mAnavAmAM Avaze arthAtu liMga e zabdano ja dharma che evuM mAnavAmAM Avaze to guNavAcaka nAmonAM AzrayathI liMganuM grahaNa asaMgata thaze. Ama to guNavAcaka nAmonuM liMga e guNavAcaka zabdo jemAM rahetA hoya e padArthathI nakkI thAya che arthAt padArthamAM rahelA utpatti vagere dharmonuM AlaMbana laIne je liMga nakkI thAya che te ja liMga guNavAcaka zabdonuM paNa mAnavAmAM Ave che. have jo liMgane abhidhAnano ja (zabdano ja) dharma mAnavAmAM Ave to guNavAcaka nAmonAM AzrayathI liMganuM grahaNa thAya che evo niyama asaMgata thaze. jagatamAM evAM prayogo jovA maLe che ke jyAM guNavAcaka zabdonuM liMga guNavAcaka zabdonAM AzrayabhUta evAM padArthanAM liMga uparathI ja nakkI thAya che. dA. ta. "zuvasta: para:', vatsA zArI" tathA zuva7| vastram'. ahIM 'Ta' zabdano padArtha kapaDuM che ane e kapaDA svarUpa padArthamAM utpatti svarUpa dharma rahyo che. Ama to utpatti, vyaya ane sthiti e traNeya dharmo rahyA che, chatAM paNa utpatti svarUpa dharmathI 'Ta' zabdanuM liMga puliMga thayuM che. have e ja padArthamAM. 'zuvata' guNa paNa rahyo che ane jIvanta' guNanA vAcaka evAM "zuksa' zabdanuM liMga paNa "paTa' padArthanAM liMga pramANe
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-29 398 ja puliMga svarUpa thayuM che. e ja pramANe "zuklA zArI', "zulta vastram' vagere prayogomAM paNa samajI levuM. sADI svarUpa padArthamAM rahelA vyaya svarUpa dharmanuM AlaMbana laIne 'zArI' zabdamAM strIliMga nakkI thayuM che. to e strIliMga sADI padArthamAM rahelA suva7 guNanAM vAcaka evAM "zuvatta' zabdanuM paNa prApta thaze. have jo abhidhAnano dharma ja liMga svarUpe mAnavAmAM Avaze to "vatta', zabdanAM padArtha 'zuvasta' guNanAM dharmane ja liMga nakkI karatI vakhate dhyAnamAM levo paDaze, paraMtu evuM to vyavahAramAM jaNAtuM nathI. vaLI 'suvarNAdri' zabdanAM AzrayabhUta 'pa' zabda svarUpa nathI, paraMtu 'padra' zabdano vAcya evo padAri padArtha che. 'zuksa' zabda dvArA "paTa' zabdanuM kathana karavAmAM AvatuM nathI, paraMtu 'zulta' vagere zabdo dvArA evA guNavALo koI artha ja kahevAmAM Ave che. jo 'gussaddi' zabdamAM raheluM liMga e abhidhAnano (zabdano) dharma hota to "zuklAdri' zabdonA vAcya evA "zulta' vagere guNanAM AzrayabhUta evA padArthanAM svabhAvathI je liMga nakkI thAya che evA liMganAM niyamanI asaMgati thAta. 'taaSA' paMktimAM "kSAma'no artha 'gujJAtri' zabdano levo. tathA "tat fta niyama' paMktimAM je "ta' zabda che teno artha AzrayanAM liMgano niyama samajavo. paraMtu jo liMgane abhidheyano dharma mAnavAmAM Avaze to "pati' zabdavaDe je liMga kahevAya che te ja liMga "zuklAdri' zabdovaDe paNa kahevAya che. athavA "padri'vaDe je padArtha kahevAya che te ja padArtha "zu' vagere zabdothI paNa kahevAya che. AthI "paTa' zabda ane "jIva7' zabda baMneno padArtha eka ja thaze. AthI "paTa' padArthano je dharma liMga tarIke vivakSA karavA mATe yogya thayo che te ja dharma 'suvatta' zabdanuM liMga paNa nizcita karaze. ane AvuM hovAthI ja liMgane arthano dharma mAnavAmAM Avyo che. AthI ja liMga e arthano dharma bane che evuM nizcita thAya che. AvA niyamanAM anusaMdhAnamAM ja bRhadravRttimAM AcArya bhagavaMtazrIe 'tavArthadharma rUtye paMkti lakhI che. arthAt liMga e arthano dharma thAya che evuM keTalAka loko kahe che. (za0cA0) zabdadharma rUtyapUre 1 tathA(hi)-zabdaprItyarvavyatire minI nitItilinggsy zabdadharmatAM gamayati / yaddhi yatpratItyanvaya-vyatirekAnugAmipratIti tat taddharmaH, yathA paTapratItyanvaya-vyatirekAnugAmipratItiH zuklo guNa iti; na cArthe pratIyamAne puMstvAdiliGgapratItiH kasyacidasti / pulli~GgAdivyavahAro'pi zabdaviSaya eva, pulli~Ggo'yaM zabda ityAdi, guNavacanAnAmapi zuklAdInAM svadharmaH puMstvAdi liGgam, parameteSAmatra puMstvamatra strItvamityAdiliGgakArikAyAM pratipadapAThe gauravaM syAditi paTAdizabdagataM liGgaM tadabhidheye vastunyupakalpya taddvAreNa guNavacanAnAM lAghavArthaM liGgakalpanA kriyate, yathA-vAkye padAnAmarthaH parikalpyate; tatrApi hi padAnAM kevalAnAM loke prayogAbhAvAd vAkyamevArthavat, tatra ca prativAkyaM vyutpattya
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 399 saMbhavAt sAdRzyAdanvayavyatirekau kalpitAvAzritya padeSu padArthAvasthAnaM kriyata ityata Ahazabdadharma ityapare iti / tatra pakSadvayasyApi nirdoSatvAdubhayapakSaparigraha eva jyAyAnityata AhaubhayathA'pi na doSa iti // 29 // anuvAda :- keTalAka loko liMgane zabdano dharma mAne che. temanI mAnyatA pramANe zabdapratItinAM (bodhanAM) anvaya vyatirekane anusaranArI evI liMganI pratIti che. liMgano bodha liMganI zabdadharmatAne jaNAve che arthAt liMga e zabdano dharma che evuM jaNAve che. jo zabdanI pratIti thAya che to temAM rahelAM liMganI pratIti thAya che. ane jo zabdanI pratIti nathI thatI to temAM rahelA liMganI pratIti paNa nathI thatI. Ama liMgano bodha zabdabodhanAM AdhAre ja thAya che. mATe ja liMga e zabdano dharma che evuM jaNAya che. je jenI pratIti thavAthI thAya ane je jenI pratIti na thavAthI na thAya te teno dharma che evuM manAya che. dA. ta. 'paTa' zabdanAM liMganI pratIti thavAthI 'zukta' guNanAM vAcaka evAM 'zukta' zabdanAM liMgano bodha thAya che tathA 'paTa' zabdanAM liMganAM bodhano abhAva thavAthI 'zukta' guNanAM vAcaka evAM 'zukta' zabdanAM liMganAM bodhano paNa abhAva thAya che. A pramANe 'paTa' zabdanAM bodhanAM anvaya vyatirekane anusaranAra evo 'zuta' zabdano bodha che. mATe 'paTa' zabdanuM je liMga che tathA 'zukta' zabdanuM je liMga che te baMne zabdanAM dharma svarUpa ja liMgano bodha thAya che. padArthanI pratIti thayA pachI 'zukta' vagere zabdomAM puliMga vagere liMganI pratIti koIne paNa thatI nathI arthAt 'zuvaMstAvi' zabdamAM liMgano bodha 'zuvatAvi' zabdanAM AzrayabhUta evAM padArthano bodha thayA pachI ja thAya che evuM nathI. vaLI puliMga vagere vyavahAra paNa zabdanAM viSaya svarUpa ja che. jagatanAM loko evuM bole paNa che ke A zabda puliMga che ane A zabda strIliMga che. Ama liMgano vyavahAra zabdane Azrita ja che arthAt liMga e abhidheyano dharma nathI. jo abhidheyano dharma hota to 'zunta' guNanAM AzrayabhUta evAM abhidheyano dharma ja liMga svarUpe thAta. jo 'zuntAvi' zabdano potAno dharma ja liMga svarUpe che to pachI 'zuna' vagere zabdomAM 'paTa' padArthanuM liMga ja zA mATe Ave che ? arthAt 'paTa' padArthano je utpatti svarUpa svabhAva pusvadharma svarUpe nakkI thayo che to e ja dharma 'zukta' zabdamAM zA mATe prApta thAya che ? AvI zaMkAnA anusaMdhAnamAM 'parameteSAmatra pustvam ...' paMktio lakhI che. 'zuvattAvi' zabdo hajAro zabdonAM vizeSaNabhUta thaze. kyAreka 'zuntaH' zabda 'paTaH'nuM vizeSaNa banaze. kyAreka 'zuvastA' zabda 'zATI'nuM vizeSaNa banaze. AthI liMga jo zabdano dharma mAnavAmAM Avaze to eka 'zuntaH' zabdamAM paNa judA judA liMgonuM kathana karavuM paDaze. AthI ja liMgAnuzAsanamAM pratyeka zabdonAM A pramANe liMganuM kathana karatAM mahAgauravano prasaMga Avaze.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4OO sU0 1-1-29 A gauravadoSane TALavA mATe ja "pari' zabdane vize raheluM je liMga che e liMga ja 'Ta' zabdanAM abhidheya svarUpa vastumAM kalpI levAmAM Ave che ane e "paTa' padArtha dvArA temAM ja rahelAM 'suvatta' guNanAM vAcaka "zuva7:' zabdamAM paNa "paTa' padArthanAM liMganI ja kalpanA karavAmAM Ave che. liMgAnuzAsanamAM AvI kalpanAne kAraNe ghaNuM ja lAghava thAya che. ane tethI ja vizeSaNa svarUpa guNonAM athavA dravyonAM liMgonuM kathana liMgAnuzAsanamAM karavAmAM AvyuM nathI. vAstavamAM to liMga zabdono dharma che, paraMtu tene arthano dharma mAnIne enAM AdhAre ja (arthanAM AdhAre ja) guNavAcaka nAmomAM paNa liMganI kalpanA karI levAmAM Ave che. ahIM jijJAsA thAya ke AvI koMIka kalpanA anya sthaLamAM karavAmAM AvI che ? enAM anusaMdhAnamAM anya kalpanAnuM sthaLa batAve che. vAkyomAM padono artha kalpanA karavAmAM Ave che. kharekhara padono artha hoto ja nathI. vAkyono ja artha hoya che. lokamAM jyAre vANIvyavahAra thAya che tyAre padono artha bIjA koI pada sAthe saMbaMdhita thaIne ja arthane jaNAve che. paraMtu pado svataMtra rIte potAnAM arthone jaNAvI zakatAM nathI. mATe ja mAtra padono prayoga lokamAM thato nathI. kharekhara to vAkya ja arthavALuM che, to paNa vAkyomAM padono artha kalpI levAmAM Ave che ane jANe ke padono ja artha che evuM jaNAya che. e ja pramANe ahIM paNa liMga kharekhara to zabdano ja dharma che. paraMtu lAghavakalpanAthI ene arthano dharma mAnI levAmAM Ave che. vyAkaraNa athavA vedAMtamAM akhaMDAthe mAnavAmAM Ave che. dA. ta. "revadratta: prAnuM saMskRti !' vAkyamAM koI khaMDArtha nathI, paraMtu eka akhaMDAthe ja che. badhA pado saMbaMdhita thaIne ja akhaMDArthane jaNAve che. vAstavikatAthI to padono koI bhinna artha hoto nathI. bhartRharinAM vAkyapadIya graMthanAM pahelA kAMDamAM eka kArikA Ave che - "pade na varNA vidyante, varNeSvayavayA na ca / vAkyAtpadAnAmatyantaM praviveko na kazcana // 74 // " A zlokano bhAvArtha A pramANe che - 'padomAM varSonI vidyamAnatA nathI ane vargomAM avayavonI vidyamAnatA nathI tathA vAkyathI padomAM koI bhinnatA nathI. vAkya ja sarvasva che, koI alaga alaga padonuM astitva che ja nahIM. vAkyamAMthI alaga alaga pado dvArA alaga alaga artha karI zakAto nathI. pahelAM ApaNe akSaro mAnIe chIe, akSarothI zabda banAvIe chIe ane zabdothI (padothI) vAkyo banAvIe chIe tathA vAkyothI ApaNane artha maLe che. ahIM bhartuhari kahe che ke zabdomAM tame varNone avayava tarIke joI rahyA cho te barAbara nathI; ane e ja pramANe vAkyomAM zabdone (padone) avayava svarUpe joI rahyA cho, te paNa barAbara nathI. vastutaH
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 401 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 padomAM varNa alaga alaga khaMDarUpe hotA ja nathI ane vAkyomAM pado alaga alaga svarUpe hotA nathI, chatAM paNa ApaNe vAkyomAM padonI kalpanA karI laIe chIe. dA. ta. 'levatta: grAmam gacchati / ' A eka vAkya che. ahIM eka pada 'vevattaH' che, bIjuM pada 'prAmam' che ane trIjuM pada 'rUti che. ahIM vAkyomAM pado na hovA chatAM paNa padonI kalpanA karI laIe chIe, te pramANe zabdomAM ja liMga hoya che chatAM paNa ApaNe arthomAM A liMganI kalpanA karI laIe chIe. vAstavika rIte to liMga e zabdano dharma che. (dA. ta. liMga e 'vRkSa:' zabdano dharma che.) chatAM paNa liMga e 'vRkSa:' padArthano dharma che evI kalpanA karI laIe chIe. vyavahAramAM koI paNa evuM nathI kahetuM ke 'vRkSa' padArtha puliMgavALo che. badhA evuM ja kahe che ke 'vRkSa' zabda puliMgavALo che, chatAM paNa ahIM liMgane je arthano dharma mAnavAmAM Ave che te mAtra kalpanAnAM AdhAra para ja che. e ja pramANe lokamAM paNa mAtra padonAM prayogo thatAM nathI, paraMtu vAkyonA prayogo ja thAya che. kAraNa ke vAkya ja arthavAna che. chatAM paNa ApaNe evuM kahetAM hoIe chIe ke A padano A artha che ane bIjA padano A artha che. A mAtra kalpanA ja che. e ja pramANe zabda puliMgavALo che, paraMtu artha puliMgavALo nathI. vaLI artha puliMgavALo che evo vyavahAra paNa jaNAto nathI. AthI arthamAM je liMganI vyavasthA karI che te mAtra kalpanA ja che. AvI kalpanA zA mATe karavAmAM AvI ? enAM anusaMdhAnamAM have graMthakAra jaNAve che. lokamAM vyutpatti vAkyanI nathI thatI paraMtu padonI ja thAya che. mATe ja vAkyomAM pado pRthak na hovA chatAM ApaNe padonI kalpanA karI laIe chIe. vyAkaraNanI prakriyAne nibhAvavA mATe ja vAkyamAM padonI kalpanA karIe chIe. 'taMtra ca..' paMkti nyAsamAM lakhI che eno artha A pramANe che - vAkyomAM pado bhinna che, evuM mAnavAmAM nathI AvyuM evo siddhAMta che. Avo siddhAMta hovAthI vyutpatti karavI haze to vAkyanI ja thaI zakaze, paraMtu prativAkyanI vyutpattino asaMbhava hovAthI ame vAkyomAM padonI kalpanA karI che. AvI kalpanA kayA AdhAra para karI che ? enAM anusaMdhAnamAM AcArya bhagavaMta kahe che ke jevuM vAkya hoya che tevA ja pado hoya che ane A sAdazyanA AdhAra para ja vAkyomAM avidyamAna evAM padonI paNa kalpanA karavAmAM AvI che. AmAM anvaya vyatireka A pramANe che - je pramANe vAkya hovAthI arthabodha thAya che e ja pramANe pado hovAthI paNa arthabodha thAya che A anvayavyApti che. tathA vAkya na hovAthI arthabodha nathI thato evI ja rIte pado na hovAthI paNa arthabodha nathI thato A vyatirekavyApti che. A pramANe vAkyanAM sadazapaNAMthI kalpita evAM anvaya vyatirekano Azraya karIne padomAM paNa padArthano bodha karavAmAM Ave che. AthI jema vastutaH to vAkyArtha ja che, chatAM paNa padArthanI kalpanA karavAmAM Ave che e ja pramANe ahIM liMga vastutaH to zabdano ja -
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-29, 1-1-30 402 ja dharma che, chatAM paNa lAghavane kAraNe liMgane arthano dharma mAnavAmAM Ave che. AthI ja graMthakAre bRhadvRttimAM paMktio lakhI che ke liMga e zabdano dharma che evuM bIjAo mAne che. ahIM baMne pakSo nirdoSa hovAthI ubhaya pakSane grahaNa karavA e ja zreSTha che. AthI ja graMthakAra bRhavRtti TIkAmAM kahe che ke ubhaya prakAre paNa doSa nathI. -: nyAsasArasamuddhAra : A sUtra upara nyAsasArasamuddhAra jaNAto nathI. // ekonaviMzatitamam sUtram samAptam // * sUtram - svAyogyayam| ? / o 5 20 // -: tattvaprakAzikA : 1 svarAdayaH zabdA avyayasaMjJA bhavanti / svaH sukhayati / ehi jAye ! svA rohAva / sva: saMjJAnIte / svaH smRti / svAti / "chAyeva yA svarganadhanaMjJeSu / '' svarvasati / antaryAmi / antarvasati / 'atyuccaisau, atyuccaisaH' ityatroccairatikrAnto yastadabhidhAyakasya pUrvapadArthapradhAnasya samAsasya saMbandhI syAdirnoccaiHzabdasya, tena "avyavastha" [ rU.2.7. ] kRti tum na mati, 'paramovai:, paramanIce:' kRtyatra tu uttarapadArthapradhAnatvAt samAsasyA - vyayasaMbandhyeva syAdiriti bhavatyeva / -: tattvaprakAzikAno anuvAda : ,, "sva" vagere zabdo avyayasaMjJAvALA thAya che. svarga prasanna kare che. he patnI ! tuM Ava, ApaNe be svargamAM utpanna thaIe. te svargane jANe che. (ahIM "sva" zabdane "samo zo'smRta vA' (2/2/51) sUtrathI smRtibhinna arthamAM vikalpe tRtIyA thaI che.) te svarganI spRhA kare che. te svargamAMthI Ave che, svarganI nadI (gaMgA)nA jalamAM chAyAnI jema je." (A koI zlokanuM caraNa che. jethI arthanuM anusaMdhAna zloka pramANe thaI zakaze.) te svargamAM vase che. huM madhyamAM jAuM chuM. te madhyamAM vase che. UMcAIne oLaMganAra be vyaktio, UMcAIne oLaMganAra ghaNA badhA. A baMne zabdomAM "inves tiAntaH yaH" e pramANe prAdi tatpuruSano vigraha hovAthI
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 403 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 pUrvapadanI pradhAnatAvALo A samAsa che. Ama "vaij" avyaya hote chate paNa pUrvapadanI pradhAnatA thavAthI "navyayastha" (3/2/7) sUtrathI yAdino lopa thayo nathI. sarvottama evI UMcAI, atyaMta nIcuM - ahIM uttarapadanuM pradhAnapaNuM hovAthI ane uttarapadArtha avyaya svarUpa hovAthI avyaya saMbaMdhI sAdino (3/2/7) sUtrathI lopa thayo che. (taov0) kanvargasaMjJAtheya- vyayam' rUti (tera) nipha-ravA-vimavitanaanaatve'pi na nAnArUpatAM pratipadyata iti, yaduktam "sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam" / / 5 / / anvarthAzrayaNe ca svarAdyavyayamavyayaM (svarAdi avyayam-avyayaM) bhavatIti svarAde-vizeSaNatvena tadantavijJAnAt paramoccaiH paramanIcairityAdAvapyavyayasaMjJA mavati | anuvAda:- avyayasaMjJA e anvartha saMjJA che, arthAt vyutpatti dvArA ja arthane anusaranArI evI A anvartha saMjJA che. "na ceti kRti avyaya" je aneka svarUpone prApta karatuM nathI, te avyayasaMjJAvALuM thAya che. tethI liMga, kAraka ane vibhakti saMbaMdhI anekapaNuM hote chate paNa te anekapaNAne prApta karatAM nathI. AthI je zabdo liMga, kAraka ane vibhakti saMbaMdhI anekapaNAne prApta karatAM nathI, te avyaya kahevAya che. kahyuM paNa che ke, je traNeya liMgomAM, badhI vibhaktiomAM ane badhA vacanomAM vividha svarUpone prApta thatAM nathI. arthAt teonAM svarUpamAM koI prakArano bheda (bhinnatA) hoto nathI te avyaya hoya che. ahIM anvartha saMjJAno Azraya karIne "sva" vagerenuM svarUpa batAvyuM che. arthAt aneka rUpone prApta nahi karatA evAM svarUpavALA je "sva" vagere che, te avyayasaMjJAvALA thAya che. AthI svAdri pavyayam gaya" e pramANe sUtrano tAtparyArtha samajAya che. eTale ke, "sva" vagere je aneka svarUpavALA nathI evAM te "vyaya" zabdanuM vizeSaNa bane che ane vizeSaNamanta:..." paribhASAthI AvA "va" vagere samAsamAM aMte Avaze to "paramorveH", "paramanIa:" vagerenI paNa avyayasaMjJA thaze. "satyunvesa:" vagere zabdomAM pUrvapadanI pradhAnatA hovAthI avyayasaMjJAnI Apatti Avaze nahIM. (taovo) , manta, nuta, puna, prAta, sAyam, navatam tam, vivA, toSA, Dha, zvasa, m, za, yor, maya, vidAyasA, rasI , soma, mU, muva,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 404 svasti, samayAM, nikaSA, antarA, purA, bahis, avas, adhas, asAmpratam, addhA, Rtam, satyam, iddhA, mudhA, mRSA, vRthA, vRSA, mithyA, mitho, mithu, mithas, mithus, mithunam, anizam, muhus, abhIkSNam, maJja, jhaTiti, uccais, nIcais, zanais, avazyam, sAmi, sAci, viSvak (ca), anvak (ca), tAjak, drAk, sAk, Rdhak, pRthak, dhik, hiruk, jyok, manAk, ISat, joSam, jyoSam, tUSNIm, kAmam, nikAmam, prakAmam, aram, varam, param, ciram, ArAt, tirasa, manas, namas, bhUyas, prAyas, prabAhu, prabAhuk, prabAhukam, Arya, halam, Aryahalam, svayam, alam, ku, balavat, atIva, suSTha, duSTha, Rte, sapadi, sAkSAt, san, prazAn, sanAt, sanat, sanA, nAnA, vinA, kSamA, zu, sahasA, yugapat, upAMzu, puratas, puras, purastAt, zazvat, kuvitra d), Avis, prAdus, iti svarAdayaH / anuvAda :- "svar"thI 13 rIne "prAdus" sudhAna tamAma avyayo svahi 51518tmi kahevAya che. A dareka avyayono artha bRhanyAsanAM bhASAMtaramAM ame jaNAvIzuM. . (ta0pra0) bahuvacanamAkRtigaNArtham, tenAnyeSAmapi cAdiSUpAttAnAmanupAttAnAM ca svarAdisadharmaNAmavyayasaMjJA bhavati / svarAdayo hi svArthasya vAcakA na tu cAdivad dyotakA iti / avyayapradezA:-"avyayasya" [ 3.2.7.] ityAdayaH // 30 // anuvAdaH- vyAkaraNamAM koI vizeSa niyama mATe zabdonI yAdI taiyAra karavAmAM Ave che ane te yAdI namUnA pUratI ja hoya che. AthI evI yAdIone AkRtigaNa kahevAya che ane jyAM jyAM bahuvacana karyuM haze tyAM tyAM A namUnA pUratI yAdIthI atirikta evA zabdonI 59 // avyysNsh| thaze. tethI sva saMbaMdhI samAna dharmA sevAM "cAdi 148i 72|yedaa mane naDi / 72rAyeAM mevAM anyonI 59 / avyysNsh| thAya che. "svara" vagaire avyayo potAna arthana pAyI cha, paraMtu "cAdi"arthana prazita 42n||2|| nathI. avyayasaMzAna prayo4nasthAno "avyayasya" (3/2/7) vagere sUtro cha. - zamavinyAsa :svarAdayetyAdi-svar AdiryeSAmiti bahuvrIhiH, avayavena vigrahaH samudAyaH samAsArthaH / * vizeSyAsaMnidhAnenApi padasaMskAro bhavati * iti nyAyavyutpattyarthaM 'svarAdayaH' iti puMsA nirdezaH "AkRtigrahaNA jAtiH0" itivat, anyathA tu gRhyate'nayeti grahaNIti syAt / na ca
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 405 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 liGgasarvanAmanapuMsakena nirdezaH prApnoti ? svarAdizabdA''rabdhatvena tatsamudAyasya pUrvaM buddhAvupArohAd / - zabdamahArNavanyAsano anuvAda :sva gati" che jeone e pramANe bahuvrIhi samAsa che. "sva:" zabda je sUtramAM lakhyo che, e ja zabdano ahIM avayava vaDe vigraha jaNAvyo che, paraMtu bahuvrIhi samAsano anya padArtha jaNAvyo nathI. AthI AcArya bhagavaMte TIkAmAM lakhyuM che ke samudAya e samAsanuM anyapada arthAt samudAya e "varatiyaH" svarUpa bahuvrIhi samAsano abhyapadArtha che. ahIM "gAri" pada avayava arthamAM che. sau prathama pasaMskArane samajIe. vyAkaraNanA niyamathI prakRti ane pratyayanuM joDANa karavA dvArA judAM judAM niyamone AdhIna je padonI prApti thAya che ene padasaMskAra kahevAmAM Ave che. dA.ta. "" dhAtu che. A dhAtuthI sAmAnyathI bhaviSyakALa samajIne bhaviSyakALa saMbaMdhI "sthati" pratyaya lAge che tathA pratyaya ""thI zarU thato hovAthI "ma" dhAtuthI para ane "ti" pratyayanI pUrvamAM ""no Agama thAya che ane AvI prakriyA dvArA "miti" padanI. sAmAnyathI bhaviSyakALa arthamAM prApti thAya che. have enI sAthe kyAM to "dha" pada joDAze athavA to "varSana" pada joDAze. Ama thavAthI "tho miti" ane "varSe miti" vAkyanI prApti thaze. A baMne vAkyono artha A pramANe thaze te AvatI kAle aMze tathA te eka varSamAM jaze. ahIM "" vagere pado joDAvAthI bhaviSyakALamAM vizeSatA utpanna thaI jAya che. ekamAM AvatI kAla saMbaMdhI bhaviSyakALa che tathA bIjA vAkyamAM eka varSanA kALa saMbaMdhI bhaviSyakALa che. jyAre "miSyati' sAthe be pado joDAyA na hatA tyAre sAmAnyathI vyAkaraNanA niyamono amala karIne "miti" rUpanI siddhi karI dIdhI hatI. Ane padasaMskAra kahevAmAM Ave che. pachIthI bhinna bhinna pado joDAvA dvArA "miSyati'nA vizeSa artho prApta thAya che chatAM paNa mULathI siddha karela "miSyati' padamAM koI doSa nathI, kAraNa ke vyAkaraNanA niyamathI siddha thayeluM "miti" pada che. A pramANe vyAkaraNanA niyamathI siddha thayelA te te pado padasaMskAravALA kahevAya che. e ja pramANe ahIM "vara:" zabdanI siddhi, vyAkaraNanA niyamothI samAsa, liMganI prApti, prathamA vibhakti vagere karavA dvArA karavAmAM AvI che, to A pramANe prApta thayeluM evuM "varadriya:" pada e padasaMskAravALuM kahevAze. "varIyaH"nI samIpamAM koI padono saMbaMdha nathI ema mAnIne "svara:"ne pada mAnavAmAM AvyuM che. Ane ja padasaMskAra kahevAmAM Ave
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 406 eka nyAya che ke, vizeSyanA asannidhAnathI paNa padasaMskAra thAya che. arthAt vizeSyanA amizraNarthI paNa padasaMskAra thAya che. evA nyAyanI jANakArI karAvavA mATe svarya: zabdane puliMgamAM nirdeza karAyo che. Ama to svara: zabda vizeSaNa che ane avyayam zabda e vizeSya che. ahIM vizeSyano napuMsakaliMgamAM prayoga thayo che, jyAre vizeSaNano puliMgamAM prayoga thayo che. Ama to vizeSaNanuM ane vizeSyanuM liMga samAna ja hovuM joIe, chatAM paNa "mavyayam' svarUpa vizeSyanA saMbaMdhane dhyAnamAM rAkhyA vagara ja "varadriya:" zabdamAM puliMgano nirdeza karavAmAM Avyo che. Ama vizeSaNa svarUpa "varadriya:"ne koI bIjA padanI sAthenA joDANane dhyAnamAM lIdhA vinA ja samAsa, liMga, prathamAvibhakti vagere vyAkaraNanA niyamothI siddha karI dIdhuM che. AthI ja uddeza-vidheyabhAvamAM liMgamAM taphAvata thayo che. "mavyayam" e vidheya svarUpa che, jemAM napuMsakaliMgANuM thayuM che tathA "svara:" e uddezya svarUpa che, jemAM puliMgANuM thayuM che. AvI asamAnatA bIjA koIpaNa padanA joDANane dhyAnamAM lIdhA vinA "varadriya " padanI siddhi karI levAthI thaI che. vaLI vyAkaraNanA niyamothI A padanI siddhi thaI che, ene padasaMskAra kahevAya che. AvA prayoganI prApti thavAthI ja jaNAya che ke vizeSyanuM asannidhAna thavAthI paNa padasaMskAra thAya che evo siddhAMta vyAkaraNamAM hovo ja joIe. jo A nyAya na hota to "varata:"ne badale "varalIni" prayoganI prApti thAta je satya gaNAta, chatAM paNa ahIM "svaradriya ane sAdhu pada mAnyuM che, e ja batAve che ke, upara jaNAvelo nyAya vyAkaraNamAM vidyamAna che. A nyAyanI prasiddhi mATe granthakAra bIjuM udAharaNa "mAkRtiprada nAtiH tiva" paMkti dvArA jaNAve che - ahIM "prAkRtipradA" e bahuvrIhi samAsa che. "mAkRtiprahAm yasyAM sI ti kAtipradA" ahIM "mAyite" arthAt "vyacate manayA ti mAkRtiH" tathA "gRhyasta mane rUti praNam" have A baMne padono bahuvrIhi samAsa karatAM "motigrahapA" zabda thAya che. avayavanA saMsthAnavizeSa jenAthI grahaNa karAya che athavA to jaNAya che Avo samAsano artha thaze. ahIM paNa vizeSya svarUpa "bAkRti padanA joDANa vagara ja vigrahavAkyamAM "prahA" svarUpa vizeSaNa vAcaka padano vyAkaraNanA niyamathI padasaMskAra karavAmAM Avyo che. ahIM "mAkRtipradA" zabdamAM sAmAnyathI "mArAnta" nAma mAnIne strIliMgamAM "bApu" pratyaya karavA dvArA "prahA' zabda karI devAmAM Avyo che. "kRtiH" svarUpa vizeSyane dhyAnamAM levAmAM AvyuM hota to "gRDhate manayA" evI vyutpatti dvArA "pradI svarUpa prApta thAta. kAraNa ke "mAkRtiH" svarUpa vizeSyane dhyAnamAM rAkhIne "prahaLI' svarUpa strIliMga ja prApta thAta. e paristhitimAM "bAkRtipraphaLa nAti:" evo prayoga prApta
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 407 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 thAta, chatAM paNa "mAtipradA" prayogane paNa sAdhu prayoga mAnyo che te uparokta nyAyanA sAmarthyathI ja manAyo che. "tisarvanAma.." paMktino artha jANatAM pahelAM liMga paNa sarvanAma che evuM siddha karavA dvArA zaMkA rajU karavAmAM AvI che. je zabdono upayoga badhA vyaktio mATe karAya tene sarvanAma kahevAmAM Ave che. dA.ta. kRSNa AvyA ane te gayA, rAma AvyA ane te gayA, hanumAna AvyA ane te gayA. ahIM dareka vAkyamAM "te" svarUpa sarvanAmano prayoga kRSNa, rAma, ane hanumAna mATe thayo che. AthI te badhAnuM nAma banI javAthI sarvanAma kahevAze. e ja pramANe vyAkaraNamAM liMgAnuzAsananA niyamathI badhA ja padArthone sAmAnyathI napuMsakaliMga thAya che. jyAM jyAM napuMsakaliMga nahIM karavuM hoya tyAM tyAM apavAda niyamo dvArA puliMga athavA strIliMga karavAmAM Avaze. AthI liMga svarUpa sarvanAma sAmAnyathI napuMsakaliMgane kaheze. A mAnyatAne dhyAnamAM rAkhIne pUrvapakSa zaMkA kare che ke svara: zabdamAM je tame puliMga karyuM che, enA badale liMga svarUpa sarvanAma je napuMsaka svarUpa che. arthAt badhA zabdone sAmAnyathI napuMsakaliMga thAya che, tethI "varadiya:" zabdamAM napuMsakaliMga prApta thAya che. AthI "parIvIni" prayoga prApta thavo joIe. AnA anusaMdhAnamAM AcArya bhagavaMtazrI jaNAve che ke, "va" vagere zabdothI AraMbha karAyo hovAthI sau prathama buddhimAM "va" vagereno samudAya upasthita thAya che tathA samudAyano puliMgamAM nirdeza thato hovAthI ahIM "vara:" zabdamAM puliMga karavAmAM AvyuM che. (za00) "mavyayam' rUlyavananapuMsana nirveza: * madhavizeSanirapekSA padrasNskaar-pksso'pysti * iti jJApanArtham / tatra hi padAntaranirapekSe saMskriyamANe napuMsakaM liGgamarthanAmaprAptaM ekatvaM ca, vastvantaranirapekSatvAt sannihitatatrabhAvino bahiraGgasyA''zrayasya saMbandhinyau liGga-saMkhye na bhavataH, evaM ca "AkRtigrahaNA jAti:0" iti siddhaM bhavati / anuvAdaH- "avyayam' zabdamAM kayuM liMga prApta thAya? e padArthane AdhAre nakkI thaze. ahIM "mavyayam zabdano padArtha zuM ? e jyAM sudhI nakkI nahIM thAya tyAM sudhI "mavyayam" zabdanuM liMga nakkI na thaI zake. have jo "mavyayam zabdano padArtha vicAravAmAM Ave to te "va" vagerenA samudAya svarUpa thaze ane "va" vagereno samudAya puliMgamAM hovAthI te samudAyanA vAcaka "mavyayam' zabdamAM paNa puliMgANAMnI ja prApti thavI joIe temaja bahuvacananI paNa prApti thavI joIe, chatAM paNa "mavyayam" zabdamAM ekavacana ane napuMsakaliMgavaDe nirdeza karAyo che, enAthI AcArya bhagavaMta evuM jaNAve che ke abhidheya vizeSathI nirapekSa evo padasaMskAra thAya che arthAt abhidheyane dhyAnamAM lIdhA vinA ja te te padomAM liMga ane vacanano nirdeza
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 408 karI devAmAM Ave che, evo pakSa paNa vidyamAna che evuM jaNAvavA mATe AcArya bhagavaMtazrIe mavyayam" e pramANe ekavacana ane napuMsakaliMgathI nirdeza karyo che. "mavyayam' zabdamAM anyapadathI nirapekSapaNuM mAnIne padasaMskAra karAyo che. AthI sAmAnyathI arthavALA nAmane prApta evuM napuMsakaliMga karAyuM che. ahIM artha eTale "mavyayampadano vAcyArtha thaze ane e vAcyArtha saMbaMdhI je vAcaka che te "mavyayam' che. AthI "mavyayam" e arthanAma kahevAze arthAt artha saMbaMdhI nAma kahevAze. A arthanAmane sAmAnyathI prApta thatuM ekavacana ane napuMsakaliMgapaNuM karAyuM che. liMga ane saMkhyA A pramANe ja kema karI? enA anusaMdhAnamAM hetu Ape che - "vantara-nirapekSatvI" arthAt "mavyayam" zabda anya vastuthI nirapekSa hovAthI samIpamAM tyAM rahenAra evA bahiraMga Azraya svarUpa "varadriya" padanA saMbaMdhI liMga ane saMkhyA thatAM nathI. arthAt "mavyayam' padanI najIka rahelA "svarAyaH' zabdanuM bahuvacana tathA puliMgapaNuM, vizeSaNa svarUpa "mavyayam" padamAM thatAM nathI ane A pramANe "mAkRtigraha nAti:" prayoganI paNa siddhi thAya che. " (zanyA0 ) yadA tu vAkyasaMskArapakSastadA''zrayavizeSasya pUrvameva prakrame vizeSaNAnAmapi tanniviviSTatvAt tadgatayoliGgasaMkhyayoryogo bhavati / sarvatra ca laukikaH prayogaH prAmANyenA''zrIyata ityanavasthA'pi na bhavatIti / anuvAda - jyAre vAkyasaMskAra pakSano Azraya karavAmAM Ave che tyAre AzrayavizeSano pUrvamAM ja AraMbha karAya che arthAt AzrayavizeSa svarUpa je "varAya:" che teno sau prathama AraMbha karAya che ane vizeSaNa svarUpa je "mavyayam" che teno paNa temAM samAveza thaI jAya che. AthI "varata :" svarUpa vizeSyane je vibhakti ane vacana thaze te ja vibhakti ane vacana "mavyayam' zabdane thaze. paraMtu A sUtranA zabdomAM vAkyasaMskAra pakSano Azraya karAyo nathI, paraMtu "sauntA. svara:" vagere sUtromAM vAkyasaMskAra pakSano Azraya karAyo hovAthI "svarA:" zabdane je vacana ane liMgapaNuM che, te ja vacana ane liMgapaNuM enA Azraya svarUpa "sauntA:" padamAM paNa che. vAkyasaMskAra pakSamAM badhA ja padone eka sAthe saMbaMdhita karAya che. badhA pado ekabIjA sAthe saMbaMdhita hoya to ja vAkya kahevAya che. AthI evA vAkyamAM vyAkaraNanA niyamo vicAravA haze to badhA ja padonI hAjarImAM vicArI zakAze. AthI vAkyasaMskAra pakSamAM je vacana ane liMga vizeSya saMbaMdhI padamAM thayuM haze te ja liMga ane vacana vizeSaNane paNa thaze. pUrvapakSaH jo padasaMskArapakSano Azraya karAze to vizeSaNa-vizeSyabhAvamAM bhinna bhinna liMga vagere haze tathA vAkyasaMskArapakSano Azraya karavAmAM Avaze to vizeSaNa-vizeSyabhAvamAM samAna
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/9 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 liMga vagere haze. AthI koIpaNa prayogomAM vizeSaNa-vizeSyabhAvamAM liMga vagerenAM koI cokkasa siddhAnta thaI zakaze nahIM. A pramANe anavasthA nAmano doSa Avaze. uttarapakSa - badhA ja sthAnomAM ziSTapuruSonAM prayogo ja pramANapaNAMthI Azraya karAya che. arthAt ziSTapuruSonA prayogone ja pramANita mAnavAmAM Ave che. AthI amAre anavasthA doSano koI avakAza raheto nathI. e prayogo jo sAmAnya lokovaDe thayA hoya to ja doSano avakAza raheta. (za0cA.) "va rUtyata: seravyayatvari "avyayastha" [2.2.7.] rUti tun ! "suravam tayiAyAm" "jurAdriSyo Li" [rU.4.27.] rUti (tti "ataH" [4.rU.8ra.] rUtyatone tivi zavi ca sukhayati / ' anuvAda :- have, "sva: suvati" vAkyanI vyutpatti batAve che - "sva + si" A avasthAmAM "sva" avyaya hovAthI "avyayastha" (3/2/7) sUtrathI "si"no lopa thatAM ane ""no padane aMte visarga thatAM "va:" zabda prApta thAya che. "surad" dhAtu sukhI karavA arthamAM "puri" gaNapAThano che. AthI, "purAvo fQ" (3/4/17) sUtrathI "fmq" pratyaya thAya che. have, "surva + nir" A avasthAmAM "ataH" (4/382) sUtrathI "suva"nA "ga"no lopa thatAM "mua" dhAtu thAya che. "sugi" dhAtune vartamAnA vibhaktino "tivra"lAgatAM "za" pratyaya Ave che. have guNa vagere kAryo thatAM "murati"svarUpa kriyApada prApta thAya che. AkhA vAkyano artha thaze ke "svarga sukhI kare che." (za00) "huM atI" mAphUrvAvata: paMkhyA sau "navacce" [2.2.6.] rUTyatve di "nanaivi prAdurbhAve" taH "trazi-ni-puNa:0" [30 362.] kRti ve navA" [4.ra.6ra.] rUTyAtve "mA" [2.4.28.] phatyApi nAmanya sau "patA:" [2.4.42.] rUTyatve gALe ? rUti . "ruduM na"i tyata: pazcaryA mAva vi "nayopajyastha" [4.rU.4.] rUti gukhe rohAva, pUrvatra 2 "o re tIrthazA" [.rU.42.] rUti rope sva rohAvA anuvAda - "javA" arthavALo "" dhAtu bIjA traNano "mA" upasarga sahita che. AthI "nA + rU dhAtune AjJArthano "di" pratyaya thatAM ane "navacce." (1/2/6) sUtrathI "nA + rU"no "I" thatAM "di rUpa thAya che. cothA gaNano "ba" dhAtu "utpanna karavuM" arthavALo che. A "ka" dhAtune "RSi-gani..." (3 i361) sUtrathI "" thatAM temaja "je navA" (4/2/62) sUtrathI "" pratyaya para chatAM ""no "mA" thAya che. AthI, n + mAM + " = "nAtha" zabda thAya che. A "gAya" zabdane "mA" (2/4/18) sUtrathI strIliMgamAM "bApu"
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 sU0 1-1-30 pratyaya thatAM "nAyA' zabda prApta thAya che. have "gAya" zabdane saMbodhanamAM "si" pratyaya thatAM "pApa:' (1/4/42) sUtrathI "mA"no "E" thatAM "nA" rUpanI prApti thAya che. have "utpanna thavA" arthavALA "" dhAtune AjJArthano "kAvavuM" pratyaya thatAM "za" umerAya che. have, k + zat + gAva. A avasthAmAM "taponcisya" (4/3/4) sUtrathI upAjyamAM ""no guNa thatAM "rohAva" svarUpa kriyApadanI prApti thAya che. have vat rohAva A avasthAmAM "ze re tu". (1/3/42) sUtrathI "sva"nAM ""no lopa thatAM pUrvano "ka" dIrgha thatAM "vA rohAva" prApta thaze. "he patnI, tuM Ava, ApaNe be svargamAM utpanna thaIe." A pramANeno artha "di nA ! rohIvA" vAkyano prApta thaze. (za00) "kRdan hRNAyAm' tyataH puravatvapUri mArato tivi zava (gRhati) ("TkhyuM to" tyata zUd vartamAnAtivi zavi) "miSa0" [4.2.206.] ti chatve "vaSyaH" [2.rU.30.] kRti ditve "poSe prathamava" [2.rU.10.] iti prathamachasya catve Agacchati / anuvAda :- "jhaMkhavuM" arthavALo "pR' dhAtu dazamA gaNano che. AthI "vurAMti"paNAMthI svArthamAM "fNa" pratyaya thAya che. tathA "pRda" dhAtunAM anya "ka"no lopa thAya che. have "tivra" pratyaya AvatAM "za" umerAya che. AthI "mRdi + zat + ti" A avasthAmAM guNa vagere kAryo karatAM, "pRdayaMti" svarUpa kriyApadanI prApti thAya che. "sva: mRta " A padano artha "te svargane jhaMkhe che" e pramANe thaze. gati" arthavALo "1" dhAtu "mA" upasarga sahita ahIM lIdho che. have "+ san + ti" A avasthAmAM "miSad." (4/2/106) sUtrathI ""no "zuM" thAya che tathA "regya:" (1/3/30) sUtrathI "chuM"nuM dvitva thAya che temaja "mAre prathamo." (1/3/50). sUtrathI prathama "zuM"no "" thatAM "mAcchati" svarUpa kriyApadanI prApti thAya che. "var kAchita " A vAkyano "te svargamAMthI Ave che" e pramANeno artha thAya che. sva zabdamAM paMcamI vibhakti lAgIne lopa thaI gaI che. (za0cA.) jAti-(matra rUditamAmati) . te sva:zabdAl yathAyomAM vimaviktaH | anuvAda - "chAyeva yA.." A pramANe je zlokanuM caraNa jaNAya che te khaMDita thayeluM jaNAya che. uparanAM tamAma vAkyomAM "sva" zabdathI yogyatA pramANe vibhakti thaI che. (za0nyA0) iha svarAdInAM tadantAnAmavyayakAryasya vidhi-pratiSedhadarzanAt tadvizeSaM darzayitumAha-atyuccaisAviti-uccairatikrAntAviti zaktipradhAnAnyapyavyayAni vRttiviSaye
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 411 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 zaktimatpradhAnAni bhavanti, yathA doSAmanyamahariti, tata uccaiHzabdasya prakriyAyAM dvitIyAntasya samANe matyunaisaviti aa "mavyayastha" [rU.27.] rUtvavyasaMvadhanaH cArlIvute, matyuccaisaavityaadau ca yatropasarjanasvarAdhanto bhavati tatrAvayavo'vyayaM na samudAyastasya, avyayAntasamudAyo hyayamuccairatikrAnto yastamatikrAntamAha noccairartham, tasyopasarjanatvAd, atikrAntasya ca liGga-kAraka-vibhaktisaMkhyAvizeSopAdAnAdavyayayogitvam, vakSyamANayuktyA vaa'vyysyaavyatvamukhyate, samudrayastha vayam nAnaH prathamai-divahI" [2.2.rU.] rUti yAviyavsyaavyysy iti lub na bhavatItyAha-uccairityAdi-pUrvapadArthazca samudAyArthaH, arthadvArakazca saMbandha iti syAdyutpattiH samudAyAdeva / anuvAda :- ahIM "varAtri" avyayo jyAre samAsanA atte Avaze tyAre koIka sthAnamAM avyaya mAnavAmAM Avaze ane koIka sthAnamAM avyaya mAnavAmAM nahIM Ave. AthI samAsane anta rahelA "varAtri" avyaya saMbaMdhI kAryamAM vidhi ane pratiSedha baMnenuM darzana thatuM hovAthI te saMbaMdhamAM kaMIka vizeSatAne batAvavA mATe kahe che - A saMbaMdhamAM bRhaduvRttiTIkAmAM "atyuasau..." paMktio lakhI che jeno artha A pramANe che - advaitau, matyurve:" e pramANe prayogamAM UMcAne oLaMgI janAra je be jaNA che athavA to ghaNA badhA che evA arthane jaNAvanAra pUrvapadArtha pradhAna evA samAsa saMbaMdhI A "dri" vibhakti che. paraMtu "vai" zabda saMbaMdhI nathI. arthAt "tikrAnta" artha saMbaMdhI "vi" vibhakti che. mATe "vai" avyaya saMbaMdhI yAdri na hovAthI "mavyayastha" (3/2/7) sUtrathI lopa thato nathI. Ama to avyayo zaktipradhAna hoya che. paraMtu zaktipradhAna evA avyayo paNa samAsanAM viSayamAM zaktimAnanI pradhAnatAvALA thAya che. avyaya "vai"nI potAnI je zakti che te adhikaraNa zakti che. kyAMka kyAMka "vai"nI kartutvazakti paNa mAnavAmAM AvI che. jema ke "naiH puruSa: tikRti " (UMco evo puruSa Ubho che.) paraMtu samAsanAM viSayamAM jyAre A avyaya Ave che tyAre zaktimAnanI pradhAnatAvALo thAya che. ahIM UMcAIne oLaMganAra puruSa che ane puruSa e dravya svarUpa hovAthI zaktimAna e puruSa svarUpa thaI jaze. mATe samAsanAM viSayamAM "vai" avyaya zaktimAna evA puruSanI pradhAnatAvALo thaze. je pramANe "SA mAtmAnam gacarta" arthamAM "SAmacan" e samAsa thaze jenuM virzaSya "maha:" thaze. Ano artha potAne rAtri mAnanAra evo divasa thaze. Ama to "oSA' avyayanI adhikaraNa zakti che, paraMtu samAsanAM viSayamAM potAne rAtri mAnanAra evo je divasa che e divasanI pradhAnatAvALo roSA" avyaya banyo che. AthI dravyanI pradhAnatA thavAthI "oSAma"
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 412 svarUpa sAmAsika zabdamAM vibhaktino lopa thayo nathI. mATe ja "toSAmacaM"mAM divasa svarUpa dravyanI pradhAnatAnI apekSAe liMga, vacana vagere thayA che. te ja pramANe dvitIyAnta evA "jaina" zabdanI prakriyAnAM nimitte samAsamAM "mRtyuvaisI"nI prApti thAya che. "avyayastha" (3/2/7) sUtrathI avyaya saMbaMdhI syAdino lopa kahevAya che, paraMtu "pratyuvaisI" vagere prayogamAM upasarjanabhUta evo svarAdi aMta thAya che. AvA samAsomAM avayava e avyaya hoya che, paraMtu upasarjanabhUta evAM svarAdi aMtano samudAya e avyaya nathI. arthAt "manyuvaisI" e avyaya nathI. avyaya aMta evo A je samudAya che, te UMcAne oLaMgI janAra je puruSa che tene kahe che, paraMtu "nai"no arthane kaheto nathI. kAraNa ke "vai"no artha samAsamAM gauNa thaI gayo che. "tanta" artha saMbaMdhI liMga, kAraka, vibhakti ane saMkhyAvizeSanuM grahaNa hovAthI atikrAnta arthanuM avyayanI sAthe saMbaMdhIpaNuM thayuM che. "saza tripu". yuktithI avyayanuM avyayapaNuM kahevAya che. jyAre ahIM samudAya saMbaMdhI "dri" vibhakti che, je (2/2/31) sUtrathI thaI che. Ama avyayasaMbaMdhI avayavanI yAdi vibhakti na hovAthI (3/2/7) sUtrathI lopa thayo nathI. mATe ja kahe che "vai: tinta:.." mAM samAsa saMbaMdhI yAdi che paNa "vai" saMbaMdhI nathI. A samAsamAM pUrvapadArtha ja samudAya svarUpa artha che tathA "vaijU" zabdano atikrAnta artha dvArA saMbaMdha thAya che. mATe ja svAdinI utpatti samudAyathI thaI che ane tethI (3/2/ 7) sUtrathI vibhaktino lopa thayo nathI. avyayanI pradhAnatA na hovAthI (3/2/7) sUtrathI lopa thato nathI. (za0nyA0) 'paramoccaiH, paramanIcaiH' ityatra tu iti-tuzabdo vizeSaNArthaH, pUrvasmAdatra vizeSa dyotayati-paramoccarityAdau yatrAnupasarjanasvarAdyanto bhavati tatrAvayavaH samudAyazcobhayamapyavyayaM bhavatyeva, samAsasyottarapadArthapradhAna(tvA)lliGgAdivizeSAnupAdAnAcca ityavyayasaMbandhyeva syAdiriti bhavatyeva lup, evakAreNA'navyayasaMjJAM nirAkaroti / anuvAda - ahIM "tuM" zabda vizeSa artha mATe che. ahIM vizeSaNa ane vizeSa baMnenA artha eka ja che. vi + zin dhAtune bhAvamAM "mana" pratyaya lAgatAM "vizeSaNa" zabda prApta thAya che. tathA vi + zin dhAtune bhAvamAM van pratyaya lAgatAM "vizeSa" zabda prApta thAya che. Ama baMne zabdano eka ja artha prApta thAya che. AthI "tuM" zabda ahIM vizeSane jaNAvavA mATe lakhyo che. "pratyuvaisI" prayogathI "paramorve:" prayogamAM vizeSatA che. "pratyuvaisI" prayogamAM ane "paramorve:" prayogamAM "svara"i gaNapAThano "3nai" avyaya samAsane aMte ja che chatAM paNa be prayogamAM vizeSatA che. "atyuvaisI" prayogamAM pUrvapakSanI pradhAnatA che ane "vai"
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 413 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 avyayanI apradhAnatA che. tathA "paramorveH" svarUpa sAmAsika prayogamAM "nai" svarUpa je avyaya che, enI ja pradhAnatA che. vaLI paramorve: prayogamAM baMne padanI pradhAnatA che. AthI AvA sthAnomAM avayava paNa avyaya thAya che ane samudAya paNa avyaya thAya che ane A samAsa uttarapadArthanI pradhAnatAvALo hovAthI tathA avyayane kAraNe liMga vagere vizeSanuM agrahaNa hovAthI "paramorve:" zabdamAM je svAdi vibhakti prApta thaze te avyaya saMbaMdhI thaze. AthI "avyayastha" (3/2/7) sUtrathI "paramorve:" svarUpa sAmAsika zabdanI vibhaktino lopa thaze ja. bRhadravRttinI TIkAmAM samasya maya sambandhI va... paMktimAM je vAra lakhyo che e vArathI zuM phaLa maLe che? e saMbaMdhamAM zabdamahArNavanyAsakAra jaNAve che ke "paramorve:" prayogamAM have avyaya bhinna saMjJA nahIM thAya. (zanyA0) nanu sUtre vizeSasyA'zrUyamANatvAlliGgAdivizeSAnupAdAne svarAdayo'vyayasaMjJA bhavantIti kuto'vagamyate ityAha-anvarthasaMjJA cetyAdi-cazabdo yasmAdarthe / anvarthaM darzayatiliGgeti-tatra liGgavizeSapratipAdane sAmarthyAbhAvAlliGgeSu nAnAtvAbhAvaH, tathA yAni sAdhanapradhAnAnyavyayAni teSAM zaktyantarAnAvezAt kriyApradhAnAnAM ca zaktisaMbhavA(saMbandhA) bhAvAt kArake'pi nAnAtvAbhAvaH, ekatvAdInAmapyarthAnAmabhAvAd vacane'pi nAnAtvAbhAvaH / tadevaM yAnyasattvabhUtArthAbhidhAyInyavyayAni teSAM liGgakArakaikatvAdibhirayogAd (teSAM) dravyadharmatvAt, sattvavAcinAmapi zabdazaktisvAbhAvyAd yuSmadasmadoliGganeva tadayogAt, na vyeti nAnAtvaM na gacchati sattvadharmAnna gRhNAtItyanvarthasiddhiH / anuvAda - pUrvapakSa - sUtramAM koI vizeSatA jaNAvI nathI. vaLI koI cihnavizeSanuM grahaNa karAyuM nathI. A paristhitimAM var vagere avyayasaMjJAvALA thAya che evuM kevI rIte jaNAze ? kadAca koI kahe ke var vagere je gaNapATha che e avyayasaMjJAvALo thAya che e pramANe spaSTa bodha thaI ja jAya che to A pUrvapakSa zA mATe Ubho thayo che ? enA anusaMdhAnamAM ame jaNAvIe chIe ke "svarAti" avyayomAM liMgarahitapaNuM ane vacanarahitapaNuM kevI rIte prApta thaze ? sUtramAM to evI koI vizeSatA jaNAtI nathI ke jemAM liMga vagerethI rahitapaNuM hoya te avyaya kahevAya. uttarapakSa:- A zaMkAnA anusaMdhAnamAM ja brahavRttiTIkAmAM kanvarNasaM rU.. paMktio lakhI che. ahIM je avyayasaMjJA karavAmAM AvI che, te anvarthasaMjJA che. vyutpattine anusaranArI hoya te anvarthasaMjJA kahevAya che. liMga, kAraka, vacana vagerenA kAraNe jemAM anekapaNuM prApta thatuM nathI te avyaya kahevAya che. kanvargasaMjJA va rUcam ... A paMktimAM je "vAra" lakhyo che
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 414 teno artha jethI thAya che arthAt je kAraNathI A anvarthasaMjJA che tethI zuM phaLa maLe che ? te have jaNAve che - have anvarthane batAve che. "tatra" eTale ke avyayomAM liMga vizeSanuM pratipAdana karavAnA sAmarthyano abhAva hovAthI liMgane vize anekapaNuM prApta thatuM nathI. arthAt A avyaya puliMgavALo che ane A avyaya napuMsakaliMgavALo che athavA A avyaya strIliMgavALo che AvuM vargIkaraNa thaI zakatuM nathI. mATe avyayomAM liMganA viSayamAM anekapaNuM prApta thatuM nathI. je je avyayo sAdhananI (kArakanI) pradhAnatAvALA hoya che te te avyayomAM anya kArakazaktiono praveza na thavAthI kArakane vize paNa avyayomAM anekapaNuM prApta thatuM nathI. tathA je je kriyApradhAna avyayo che temAM temAM paNa zaktinA saMbhavano abhAva hovAthI kArakane vize anekapaNuM prApta thatuM nathI. dA.ta. '"vivA" avyaya adhikaraNa zaktinI pradhAnatAvALo che mATe emAM bAkInA pAMca kArakono samAveza thaI zakaze nahIM. e ja pramANe "zanaiH" avyaya kriyAnI pradhAnatAvALo che. AthI A avyayamAM paNa kA2ka nimittaka zaktino saMbhava thaI zakato nathI. je je avyayo che temAM ekatva vagere arthono paNa abhAva hovAthI vacanane vize paNa anekapaNAMno abhAva thAya che. avyayo be prakAranA che H (1) sattvabhUta arthane kahenArAM, dA.ta. "svar, vihAyasA, rovasI' vagere, jyAre (2) keTalAka avyayo asattvabhUta arthane kahenAra che. have je je asattvabhUta arthane kahenArA avyayo che e avyayomAM to liMga, kAraka ane ekatva vagereno saMbaMdha thaI zakato nathI. liMga, kAraka, ekatva vagere badhA dravyonA dharmo che. jyAre asat padArtha e dravya svarUpa nathI mATe AvA avyayo liMga, kA2ka vagerenI apekSAe anekapaNAMne prApta karI zakatA nathI. vaLI je sattvavAcaka avyayo che e paNa zabdazaktinA svabhAvathI liMga, kAraka ane ekatva vagerenA abhAvavALA che. AthI "yudhma" ane "gasmar" je pramANe liMganA abhAvavALA che e ja pramANe sattvabhUta evA "sva" vagere avyayo paNa liMga vagerenA abhAvavALA ja che. AthI ja avyayomAM anvarthasaMjJA nizcita thAya che. je anekapaNAMne prApta karatA nathI tathA je sattvabhUta dravyonA dharmone grahaNa karatA nathI evo artha avyayano thAya ja che. mATe A badhA ja avyayomAM antarthanI siddhi thAya che. (za0 nyA0 ) svoktameva draDhayati-yaduktamiti yata: ayamartha:-'avyayam' iti mahatI saMjJA kriyate, saMjJA ca nAma yataH laghIyastat kartavyamidam, lAghavArthatvAt, saMjJAkaraNasya cAtra mahattvasyedaM prayojanam, yadanvarthA satI svarAdivizeSyamavyayaM saMjJinamupasthApayati-avyayaM svarAdi avyayasaMjJaM bhavatIti / anuvAda :- granthakAre avyayasaMjJAne anvarthasaMjJAvALI mAnI che. AthI vyutpatti artha paNa
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 415 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 saMjJAmAM ghaTI zakaze. je anekapaNAne prApta karatAM nathI te avyaya kahevAya che. A ja mAnyatAnA anusaMdhAnamAM "patha grahiNa" granthanA zlokano pATha Ape che. A granthanuM nAma ame kAzikA TIkAnA AdhAre lakhyuM che. teno artha A pramANe che - traNe liMgomAM samAna hoya che sAteya vibhaktio jenI, traNeya vacanomAM jeno koI pheraphAra thato nathI arthAt zabda svarUpamAM koI parivartana thatuM nathI tene avyaya kahevAya che. antarthasaMjJAvALI A saMjJA karI che to AvI saMjJA karavAnuM prayojana zuM che? e saMbaMdhamAM have kaMIka kahe che. saMjJA lAghavane mATe karavAmAM Ave che, AthI jo saMjJA karavI hoya to zakya eTaluM lAghava karavuM joIe. ahIM "varIyo mam" A pramANe "mam" svarUpa laghusaMjJA karI hota to paNa avyaya saMbaMdhI je je kAryo hatA te te kAryo "pa" saMjJAne mAnIne thaI ja jAta. chatAM paNa "mavyayam" e pramANe moTI saMjJA karAI che. saMjJA e ja hoya che ke jenAthI vadhAre nAnuM bIjuM kaMI ja na hoI zake. ahIM tapu zabdane s pratyaya lAgIne prApta thayelo evo "nadhIyalsa" zabda che. AthI A kArya (laghusaMjJAkaraNa svarUpa kAya) karavA yogya che. AthI saMjJA karavAmAM Avaze to ja lAghava arthavALApaNuM thaze. lAghavano ATalo moTo siddhAMta vidyamAna hato chatAM paNa AcArya bhagavaMtazrIe "mavyayam' e pramANe moTI saMjJA karI che enuM A pramANe prayojana che - A saMjJA eka sAthe be kAryo kare che. "mavyayam" zabda be arthane eka sAthe prakAzita kare che. (1) "varAti" e avyayasaMjJAvALA che tathA (2) anvarthasaMjJAvALA paNa che. AthI sUtrArtha A pramANe thaze - "mavyayam svaradri vyayasaMzam mavati" jeno vyaya nathI thato arthAt je anekapaNAne prApta nathI karatAM tevA "varAtri" avyayasaMjJAvALA thAya che. ahIM "mavyayam" e "svarAti"nuM vizeSaNa che. "varAtri" kevA che? to kahe che ke, je anekapaNAne prApta nathI karatAM evA "svarAti" che ane "vara"i e vizeSya banaze. ahIM "mavyayam" svarUpa je "svarAdri"nuM vizeSaNa che te "avyaya" saMjJAvALAne batAve che. ahIM saMjJA "" che. AthI saMjJI tarIke "varAti" Avaze. AthI "jJinam" tarIke "varAti" Avaze. A pramANe anvarthasaMjJA thavAthI "avyayam svAdri avyayasaMjJam mavati" evo sUtrArtha saMpanna thaze. (za0nyA0) nanu kathamekena yatnenobhayaM labhyam ?, tathAhi-anvarthatve vijJAyamAne'rthapAratantryamApadyamAnaH zabdo na zabdasvarUpAdhiSThAno bhavatIti saMjJA na labhyate, athArthanirapekSasvarUpAdhiSThAna eva saMjJAtvamApadyate na tarhi tasya vizeSa(Sya)tvamiti / anuvAda - pUrvapakSa - have Apa jo "mavyayam' zabdathI anvarthapaNuM sthApita karazo, to e ja zabda dvArA saMjJAkaraNa nahIM thaI zake tathA "mavyaya' zabda dvArA jo saMjJAkaraNa karavAmAM Avaze to anvarthapaNuM e ja zabda dvArA karI zakAze nahIM. eka vAkyathI athavA to eka zabdathI
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 416 eka ja artha prApta karI zakAya che, jo bIjo artha karavo hoya to bIjuM vAkya athavA to bIjo zabda rajU karavA yogya che. dA.ta. ApaNe kahIe ke A pAcaka che, te samaye A rasoI karavAvALo che evo ja bodha lokone thato hoya che paraMtu te ja samaye lokone A vyaktinuM nAma paNa pAcaka che evo bodha thato nathI. jo lokone evo bodha karAvavo hoya to A pAcaka che evuM bolyA pachI A vyaktinuM nAma paNa pAcaka che evuM bIjIvAra uparokta zabdanuM uccAraNa karIne kahevuM paDe che. A saMjogomAM tame to ahIM "mavyayam" zabda eka ja vAra lakhyo che, to eka ja prayatnathI ubhaya arthanI prApti kevI rIte thaI zakaze? te A pramANe che - jo "mavyayam' zabda anvarthapaNuM jaNAve to "mavyayam" zabda anvarthapaNAM svarUpa arthane parAdhIna thaI javAthI e ja zabda saMjJAne batAvI zakaze evuM zakya banaze nahIM. arthAt "mavyayam" zabda have zabdasvarUpanA AzrayabhUta thato nathI, mATe A "mavyayam" zabda have saMjJAne batAvI zakaze nahIM. kadAca A ja "mavyayam" zabda no artha nirapekSa evA svarUpanA AzrayabhUta saMjJApaNAne prApta karaze to tevI saMjJA koI vizeSapaNAne prApta karI zakaze nahi. arthAt "sva" vagere avyaya' saMjJAvALA thAya che eTaluM ja tAtparya "gaya" zabda dvArA jaNAze, paraMtu A "va" vagere anekapaNAne prApta karatAM nathI evo artha jaNAze nahIM. (zanyA0) atrocyate-loke hi dvividhA saMjJA-naimittikI pAribhASikI ceti, tatra yathA 'kRSNa' iti saMjJA sati kRSNaguNe kriyamANA nimittaprayuktA naimittikI, yathA-vAsudevasya, asati tu pAribhASikI, yathA-kazci(kasyaci)d gaurasya / evaM sati saMjJAkaraNakAla eva viziSTasya saMjJAkaraNAt tannimittazUnyasya nivartitatvAt pazcAd guNAbhidhAnena rUDhirUpeNaiva pravRttAvapi viziSTasyaiva pratipattirna nAnAgamanamiti / uttarapakSa - tamArI vAta satya che, arthabhede zabdabheda thavo ja joIe. AthI be arthone jaNAvavA hoya tyAre be vAra "avyayam' zabdano prayoga sUtramAM karavo Avazyaka che, paraMtu amane A Apatti AvatI nathI. lokavyavahAramAM be prakAranI saMjJAo karavAmAM Ave che. (1) naimittikI tathA (2) pAribhASika. jo koIka vyaktino varNa kALo hoya ane enuM kRSNa nAma pADavAmAM Ave to AvI saMjJA nimittanuM AlaMbana laIne karAI hovAthI naimittikIsaMjJA kahevAya che. dA.ta. vAsudevanI "kRSNa'saMjJA karavAmAM AvI che, te nimittanuM AlaMbana laIne karavAmAM AvI che tethI AvI saMjJAo jayAM jayAM haze tyAM tyAM eka ja zabdavaDe eka sAthe be arthanuM prakAzana thaze. mATe ame paNa ahIM "mavyayasaMgA" nimittanuM AlaMbana laIne ja karI che. jo koI gorA vyaktinI kRSNasaMjJA karavAmAM Ave to e pAribhASikasaMjJA kahevAya che. Ama saMjJAo be prakAravALI hovAthI keTalIkavAra jyAre saMjJAkaraNa karavAmAM Ave che tyAre guNathI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 417 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 viziSTanI saMjJA paNa karAya che. AthI kadAca tenA nimittavizeSanA abhAvanuM pravartavuM thAya arthAt nimittavizeSano abhAva thAya (je anekapaNAMne prApta karatI nathI) tyAre paNa guNanA kathana sahita ruDhi svarUpathI ja pravRttivALI hovAthI viziSTano ja bodha thAya che. arthAt A prakAranI saMjJAomAM saMjJAkaraNanuM nimitta paNa vidyamAna hoya che ane saMjJApaNuM paNa vidyamAna hoya che. mATe eka ja zabdanA be artha prApta thatA nathI evuM nathI, mATe ja ''svarAvyo avyayam' sUtrathI paNa uparokta be arthonI prApti thaI ja jAya che. ( za0 nyA0 ) nanvevaM svarAdigrahaNamapanIya 'aliGgasaMkhyamavyayam' iti kartavyam, evaM ca itare'pi yogA na kRtA bhavanti, anenaiva siddhatvAt / nanvevamapItaretarAzrayatvAdaprasiddhi:, tathAhiM satyaliGgA'saMkhyatve saMjJayA bhavitavyam, saMjJayA cAliGgA'saMkhyatvaM bhAvyate, taditaretarAzrayaM bhavati, itaretarAzrayANi ca (kAryANi) na prakalpante / nedaM vAcanikam aliGgatA asaMkhyatA c| kiM tarhi ? svAbhAvikametat / tadyathA-samAnamIhamAnAnAM cA'dhIyAnAnAM ca kecidarthairyujyante, apare na, na ca kazcidarthavAniti sarvairarthavadbhirbhavitavyam, navA kazcidanarthaka iti sarvairanarthakairbhavitavyamiti (tatra kimasmAbhiH kartu zakyam, svAbhAvikametat ) / iha laukikatvAdaliGgasaMkhyAtvasya nAstItaretarAzrayateti; naivam artho'pi kaizcit (taddyotakavibhaktilopa) zAstrAdevAnugamyata iMtI - taretarAzrayatvAdayuktam / anuvAda :- ahIM have pUrvapakSa ubho thAya che jenI rajUAta karatAM pahelAM evuM jaNAya che ke, ahIM pUrvapakSane eka zaMkA hovI joIe. je A pramANe che - ahIM be prakAranI saMjJAo batAvI ane A sUtramAM naimittikIsaMjJAnuM grahaNa karavAmAM AvyuM che evuM kahevA dvArA AcArya bhagavaMte agAunA pUrvapakSanuM khaMDana karyuM hatuM, paraMtu ahIM zaMkA e thAya che ke, kayA sUtramAM naimittikI saMjJA grahaNa karavI ? ane kayA sUtramAM pAribhASikI saMjJA grahaNa karavI ? e aMgeno nirNaya kevI rIte thaI zakaze ? AvI zaMkAne dhyAnamAM laIne pUrvapakSe have pachInI zaMkA rajU karI hoya evuM jaNAya che. pUrvapakSa :- Ape jemAM liMga, kArakazakti ane vacananA nimitte anekapaNuM prApta thatuM nathI tevA svar vagere avyayasaMjJAvALA thAya che evo sUtrArtha karyo che, to pachI have sUtramAM "svarAvi' zabda lakhavo saheja paNa Avazyaka nathI. ene badale je je liMga ane saMkhyA vagaranA hoya te te avyayo hoya che evA arthavALuM "atiAsaMnam avyayam' ATaluM sUtra ja karavA yogya che. jenAthI je je zabdo lokaprayogamAM liMga ane saMkhyA vagaranA haze teonI ApoApa ja avyayasaMjJA thaI jaze. AvuM lakSaNa "svaravi" gaNapAThane ApoApa ja jaNAvI deze. A
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 418 paristhitimAM "svaravi" zabdane sUtramAM lakhavAnI koI AvazyakatA ja rahetI nathI ane AvuM lakSaNa banAvazo to ''vAvyo'sattva" vagere avyayasaMjJAnA sUtro paNa banAvavA Avazyaka nathI. kAraNa ke A sUtrathI badhA ja zabdonI avyayasaMjJA thaI jaze. uttarapakSa :- AvuM lakSaNa mAnavAthI phataretarAzraya doSa Avato hovAthI avyayasaMjJAnI siddhi thaI zakaze nahIM. taretarAzraya doSa A pramANe Ave che : jyAre aliMgapaNuM ane asaMkhyApaNuM thaze to avyayasaMjJApaNuM thaze ane je je zabdomAM avyayasaMjJA thaI haze temAM ja liMga ane saMkhyAno yoga thaze nahIM arthAt saMjJAprasiddhi thaze to ja liMga ane saMkhyAno ayoga karI zakAze. A pramANe taretarAzraya doSa upasthita thAya che. je je taretarAzraya doSavALA hoya tevA tevA sUtro athavA to zabdo potAnuM kArya karavA samartha thatAM nathI. pUrvapakSa :- ahIM je je avyayo che te te liMga ane saMkhyA vagaranA che ane je je liMga ane saMkhyA vagaranA che te avyayo che evuM jo sUtra dvArA sthApita thayuM hota to taretarAzraya doSa Avata. je zabdathI bolI zakAya te vAcanika che ane je zabdathI bolI na zakAya paraMtu pratIta hoya te zApya hoya che. aliMga, asaMkhyAtva te vAcanika nathI arthAt A badhuM svAbhAvika ja che, je svabhAvathI che tene kahevAnI AvazyakatA nathI ane kadAca Apa sUtra dvArA tene kaho to evuM kahevAthI avyayamAM aliMga-asaMkhyapaNuM AvI javAnuM nathI ane na kaho to emAM aliMga-asaMkhyApaNuM nathI rahevAnuM evuM paNa nathI. ahIM sUtra banAvavA dvArA mAtra anuvAda karavAmAM Avyo che arthAt siddha hakIkatanuM mAtra kathana karavAmAM AvyuM che. taretarAzraya doSa to tyAre ja Ave ke sUtranA sAmarthyathI avyayasaMjJApaNuM thAya ane avyayasaMjJApaNuM thAya to aliMgaasaMkhyApaNuM thAya, paNa je vastu svAbhAvika hoya emAM kAMI taretarAzraya doSa Avato nathI. A bAbatamAM eka laukika dRSTAMta ApavAmAM AvyuM che samAna svarUpathI ceSTA karavAvALA lokomAM tathA samAna svarUpathI adhyayana karavAvALA lokomAM keTalAka saphaLa thAya che ane keTalAka saphaLa thatAM nathI. AnAthI evuM to na ja manAya kyAM to badhA saphaLa thavA joIe ane kyAM to badhA ja asaphaLa thavA joIe. ahIM saphaLatA ane niSphaLatA svAbhAvika ja hoya che, ApaNe emAM kAMI karI zakatA nathI. e pramANe ahIM paNa aliMga-asaMkhyApaNuM e svAbhAvika ja che, mATe amAre phataretarAzraya doSane avakAza ja nathI. ame to mAtra siddha hakIkatanuM kathana ja karyuM che. - uttarapakSa :- keTalAka loko dvArA arthanI jANakArI zAstra dvArA ja jANavAmAM Ave che. zAstrakAroe jyAre emAM aliMga-asaMkhyApaNuM jaNAvyuM tyAre khabara paDI ke, avyayamAM aliMgaasaMkhyApaNuM che, ane jo emAM aliMga-asaMkhyApaNuM Avaze to avyayasaMjJA thaze. mATe jo
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 419 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 avyayasaMjJA vagere zAstrathI jaNAtA hoya to pharetarAzraya doSa svAbhAvika ja che. dA.ta. dhAtupAThamAM "dhU sattAyAm" lakhavAmAM Ave to "pU" dhAtuno hovA svarUpa artha to zAstrathI ja jaNAya che. Ama to hovA svarUpa artha to lokamAM prasiddha ja hato chatAM paNa zAstrakAroe sattA arthanuM kathana karyuM hovAthI "bhU" dhAtuno sattA svarUpa artha zAstrathI ja prApta thayelo kahevAya che. e ja pramANe aliMga-asaMkhyAtva svarUpa je avyaya che, e avyaya svarUpa artha paNa keTalAka loko zAstrathI ja jANe che ane avyaya saMbaMdhI je vibhaktino lopa thAya che te paNa keTalAka lokone zAstrathI ja jaNAya che. A pramANe zAstrathI avyayasaMjJAnuM vidhAna thayuM temaja zAstrathI avyayasaMjJA saMbaMdhI vibhaktino lopa thayo hovAthI rUtaretarAya doSa che ja. mATe "tisaMdhyamavyayam" sUtra dvArA rUtaretarAya doSa Ave ja che. AthI "svaradriyoDaya" sUtra ja barAbara che. "atisaMdhyamavyayam" sUtra yogya nathI ja. (zanyA0) astu tarhi prayoge'zrUyamANavibhaktizabdo'vyayam / na ca dadhi madhviti prayogo(ge)'zrUyamANavibhaktitvAdatiprasaGgaH, 'dadhni' ityAdau vibhaktizravaNAt / nanvatrApItaretarAzrayaM bhavati, itaretarAzrayaM ca na kalpate, anuvAda - pUrvapakSa:- je je prayogamAM vibhaktirahita evA vibhaktinA abhAvavALA zabdo saMbhaLAtA hoya te te zabdo avyayo kahevAya che. kadAca tame (siddhAMtIo) ema kahezo ke "dha" "dha" vageremAM paNa vibhaktio saMbhaLAtI nathI. AthI je avyayo nathI te paNa avyayo banI javAnI Apatti Ave che, paraMtu AvuM kahevuM nahIM. "dha" ane "madhu"mAM bhale vibhaktio nathI, paraMtu "ba" ane "dhuni" prayogomAM to vibhaktio saMbhaLAya ja che, mATe avyayasaMjJA saMbaMdhI A navI vyAkhyA ja barAbara che. uttarapakSa :- ahIM paNa taretarAzraya doSa Ave ja che. prayogomAM vibhaktio saMbhaLAtI nathI mATe avyayasaMjJA thaze. evuM kathana karanAra to zAstra ja che. vaLI avyayasaMjJA thaze to vibhaktio saMbhaLAze nahIM. A pramANe saMjJA ane saMjJAAzrita kArya baMne ekabIjA para AdhAra rAkhatA hovAthI rUtaretarAzaya doSa Ave ja che ane jyAM rUtaretarAzaya doSano saMbhava hoya tyAM kAryo thaI zakatAM nathI. (zanyA0) tadapyayuktam-vRddhavyavahArAdeva zabdArthasaMbandhAvagamAd ekatvAdivyavahAravadaliGgAsaMkhyatvamapyavyayArthasyAvagamyate, tathAhi-idaM tAvadayaM praSTavyaH-'yadyapi tAvad vaiyAkaraNA vibhaktilopamArabhamANA avibhaktikAn zabdAn prayuJjate, ye tvete vaiyAkaraNebhyo'nye manuSyAH kathaM te'vibhaktikAn zabdAn prayuJjate' iti ?, (nanvavaiyAkaraNaiH saMkhyAyA ajJAnAdeva tadvAcaka
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 sU) 1-1-30 vibhaktirna prayujyata ityata Aha-) abhijJAzca punalaukikA ekatvAdInAm (arthAnAm) / atazcAbhijJAH-anyena hi vasnena (mUlyena) ekaM gAM krINAti, anyena dvau, anyena trIn / abhijJAzca na ca prayuJjate, tadetadevaM saMdRzyatAm-artharUpamevaitadevaMjAtIyakaM yenAtra vibhaktirna bhavatIti, vibhaktyarthakriyApradhAnatvAdavyayAnAmiti / anuvAda - pUrvapakSa :- A paNa ayogya che. sUtranA sAmarthyathI avyayapaNuM Ave che ane avyayapaNuM Ave che mATe aliMga-asaMgApaNuM Ave che, AvuM kaMI che ja nahIM. je pramANe eka vagereno vyavahAra laukikavyavahArathI jaNAI ja jAya che. vRddha puruSo ekatva vagere vyavahAra karavA mATe kAMI zAstranuM AlaMbana letAM nathI. potAnI buddhithI ekatva vagerenAM vyavahAro svAbhAvika svarUpathI ja kare che. zabda ane arthano saMbaMdha jaNAvAthI vRddhapuruSo saMsAramAM vyavahAra kare che. AthI avyaya svarUpa zabdano artha paNa aliMga ane asaMkhyApaNAMthI thAya che evuM svAbhAvika ja jaNAI jAya che, zAstrakAro to mAtra siddha hakIkatanuM kathana ja kare che. loko to vRddhapuruSonA vyavahArathI ja jANI jAya che ke avyayo liMga ane saMkhyApaNAnA abhAvavALA svarUpapaNAMthI arthane jaNAve che. A arthane jANavA mATe koI zAstranuM AlaMbana letAM nathI. jema samAna svarUpathI ceSTA karavAvALA evA keTalAka loko pote chate paNa koIka ja saphaLa thAya che ane ghaNAM niSphaLa paNa jAya che. to paNa evuM nathI kahevAtuM ke zAstranA AlaMbanathI ja Ama thAya che. e pramANe ahIM paNa rUtaretarAzaya doSano avakAza nathI. taretarAyanuM khaMDana karavA mATe pUrvapakSa mahenata karI rahyo che. AthI A pUrvapakSa ja "tathAdi 86 tAva maya." paMktio dvArA rUtaretarAzraya doSa Avato nathI evuM daDhapaNe siddha kare che. jo A vAta vRddhavyavahArathI nathI jaNAtI to ziSTapuruSoe avyayanA artha saMbaMdhamAM vaiyAkaraNIone A vAta pUchavI joIe - je je vaiyAkaraNIo che, teo sau prathama vibhakti vagaranA zabda prayogo kare che. tyAra bAda te te zabdone vibhaktio joDe che ane pachI vibhaktiono lopa kare che. A pramANe vibhakti vagaranA zabdaprayogo teo kare che paraMtu jeo vaiyAkaraNIothI anya manuSyo che, teo vibhakti vagaranA zabdaprayogo kevI rIte kare che ? teo kAMI A badhI prakriyAo jANatA nathI. mATe mAnavuM ja paDaze ke vibhakti ane liMga vagaranA zabdaprayogo svAbhAvika ja hoya che. uttarapakSa :- vaiyAkaraNIo sivAyanA je loko che teone saMkhyAnuM ajJAna hovAthI ja saMkhyAvAcaka vibhaktiono prayoga teo karatA nathI. pUrvapakSa :- tame jo AvuM kahetAM ho ke lokone saMkhyA vagerenuM jJAna nathI to tamArI A
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 421 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 vAta barAbara nathI. kAraNa ke loko ekatva vagere saMkhyAnA jANakAra che. loko ekatva vagere saMkhyAnA jANakAra che je AthI ja cokkasa mUlyathI koI eka baLadane kharIde che ane bIjA koI mUlyathI be baLadane kharIde che tathA anya koI mUlyathI traNa baLadane kharIde che. Ama to kheDUto bhaNelA hotA nathI chatAM keTalI kiMmatamAM baLado levA tenI bhinna bhinna kiMmato jANe ja che. Ama teo jANe che chatAM paNa liMga saMkhyA vagereno prayoga teo karatAM nathI. mATe ja teo svabhAvathI tevI pravRttio karatAM hoya che. tethI ja A pramANe A vicAravA yogya che ke avyayonuM artha svarUpa ja evA prakAravALuM che jethI avyayomAM vibhakti nathI. avyayomAM vibhakti thatI nathI enA hetu tarIke granthakAre lakhyuM che ke, avyayo kyAMto vibhakti arthanI pradhAnatAvALA hoya che athavA to kriyArthanI pradhAnatAvALA hoya che. vibhakti arthanI pradhAnatA hovAthI ja vibhakti arthane jaNAvavA mATe vibhaktinA pratyayo thatAM nathI. A pramANe A avyaya svarUpa zabdono svabhAva ja evo che ke, pahelethI ja emAM vibhaktiono abhAva hato. ahIM kaMI niyamo banAvIne vibhaktio Ave che ane jAya che evuM kAMI che ja nahIM. (za00) tathA taddhitA pi vi vimatyarthapradhAna: 'tatra, yatra' tya: vita kriyApradhAnA: "nAnA, vinA' rUtya: "vinaDyAM nAnAgau" [50 6.2.ra7.] rUti paravacanAt / zabdazaktisvAbhAvyAcca ekasminnevArthe vidhIyamAnayoH "Tastulyadizi" [6.rU.220.], "tasi:" [6.rU.211.] rUtyam ta mannadharmatvam | tatra paisumUrnAmati dravya (pIlumUlasamAnadik sthitamiti hi tatra bodhaH) prAdhAnyenAbhidhIyate, pIlumUlata iti tu dravyopasarjanastRtIyArtha iti tasya saadhnprdhaantaa| anuvAda - pUrvapakSa - rUtaretarAya doSanuM khaMDana karanAra A ja pUrvapakSa AgaLa kahe che ke, taddhitAnta keTalAka avyayo paNa vibhakti arthanI pradhAnatAvALA che. jema ke, "tatra" "yatra" vagere. keTalAka avyayo kriyA arthanI pradhAnatAvALA che. jema ke "nAnA" "vinA" vagere. "vijagyAnuM nA-nAjhI" (pA. 5/2/27) "va" ane "na"thI para svArthamAM "nA" ane "nA" pratyayo thAya che ane "vinA" tathA "nA" zabdo prApta thAya che. dA.ta. "jJAna vinA chati" ahIM jJAna vinA te jAya che, e prayogamAM kriyAvizeSaNa tarIke vinA avyaya Avyo che tathA nAnA ti" (te bhinna bhinna kare che.) ahIM paNa "nAnA" avyaya kriyAvizeSaNa svarUpe che. ahIM "nAnA" zabda bhinnatAno vAcaka che tathA "vinA" zabda rahitatAno vAcaka che. ahIM eka ja arthamAM be pratyayo karavAmAM Ave che, to temAM bhinna bhinna dharmapaNuM kevI rIte AvyuM? enA saMdarbhamAM kahe che ke zabdanI koI evI svAbhAvika zakti che ke eka arthamAM vihita hoya
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 sU0 1-1-30 to paNa prayogamAM bhinna bhinna artha prApta thAya che. ahIM "vi" ane "na" baMne niSedhanA vAcaka che ane "nA" pratyaya eka ja arthano vAcaka che, to paNa prayogamAM bhinna bhinna artha batAve che. "mipi nAnA ti" A prayogamAM "nAnA" avyaya "aneka" arthano vAcaka che. Ano artha che - eka hovA chatAM paNa anekane kare che. arthAtu ahIM "nAnA" zabda bhinnatAno vAcaka che. kyAMka "nAnA" zabda rahitatAno vAcaka paNa che. "nAnA nArI niSpakSanA nojayAtrA" (nArI vinA gRhasthayAtrA niSphaLa che.) A prayogamAM "nAnA" zabda rahitatAno vAcaka che. Ama pratyaya eka ja arthamAM hovA chatAM zabdazaktinA svabhAvathI bhinna bhinna dharmapaNuM thAya che. ahIM sUtrakAre te te prayogone siddha karavA mATe sUtro banAvyA, paraMtu e badhA prayogo to svabhAvathI siddha hatA. mATe A sUtra saMbaMdhamAM paNa "tisaMdhyam vyayam" sUtra bhale banAvAyuM, paraMtu emAM liMga ane saMkhyAno abhAva to svabhAvathI siddha ja hato, mATe rUtaretarAzraya doSano avakAza nathI. A have eka ja arthamAM vidhAna karAtAM evA be pratyayomAM zabdazaktinA svabhAvathI ja bhinna dharmapaNuM che e saMbaMdhamAM bIjuM udAharaNa batAve che - "rastutyavizi(9/3/210) sUtrathI"" pratyaya tulyadizA arthamAM thAya che tathA "tasi:" (9/3/ra11) sUtrathI tulyadizA arthamAM "ta" pratyaya thAya che. baMne pratyayo eka ja arthamAM vidhAna karAya che. "pIlumUttasamAvi sthitam ndri" ahIM pIlu-mUlanI samAna dizAmAM rahelA arthamAM "gaLu" pratyaya thatAM pIlumUna + [ A avasthAmAM Adi svaranI vRddhi thavAthI "paitunUtana" prayoganI siddhi thaze. je pramANe bahuvrIhi samAsamAM anyapadanI pradhAnatA hoya che, e ja pramANe ahIM paNa anya padArtha svarUpa "ndiram" svarUpa dravyanI pradhAnatA thaze arthAt pIlumUlanI samAna dizAmAM raheluM evuM maMdira e pramANeno artha bodha thaze. . "pInnamUna sada pati' e arthamAM "ta" pratyaya thatAM "pIlumUta:" e pramANe prayoganI prApti thAya che. jeno artha eka dizAmAM raheluM evuM pIlumUlanuM sahitapaNuM thAya che. have paMkti pramANe anuvAda joIe. zabdazaktinA svabhAvathI eka ja arthamAM (samAnadizAmAM rahela) (6/3/210) sUtrathI vidhAna karAtAM "ma' pratyayanuM tathA (6/3211) sUtrathI vidhAna karAtAM "ta{" pratyayanuM bhinnadharmapaNuM che. tyAM "pIlumUna" prayogamAM pradhAnatAthI dravya kahevAya che. kAraNa ke A prayogathI pIlumUlanI samAna dizAmAM rahela evA maMdira svarUpa dravyano pradhAnatAthI bodha thAya che tathA "tumUta:" prayogamAM dravya gauNa banI gayuM che evA tRtIyArthano bodha prApta thAya che. ahIM tRtIyArtha jaNAto hovAthI sAdhananI pradhAnatA che.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 423 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (za0nyA0) (dravyopasarjana iti tasipratyayAbhidheyadravyopasarjanaH prakRtyabhidheyastRtIyArtha ityarthaH, tRtIyArthazca tatra sAhityam, pIlumUlenaikadik pIlumUlataH, ekadiksthapIlumUlasAhityamityarthaH / anye tu pIlumUlena samAnadizItyarthakamadhikaraNazaktipradhAnaM pIlumUlata ityAhuH, iti nAmaza:) anuvAda - ahIM kauMsamAM je pATha ApavAmAM Avyo che, e tRtIyAthI saMbaMdhI arthane jaNAvavA mATe che. AvA pATho TippaNImAM ApavAmAM Ave to grantha saMbaMdhI mULa anusaMdhAna yogya rIte thaI zake. e "ta" pratyaya dvArA kahevAno artha e dravyanI apradhAnatAvALo che ane "pIlumUnA:" pratyayAnta je prakRti che e prakRtino artha tRtIyArtha che. ahIM tRtIyArtha tarIke sAhitya svarUpa artha Ave che. AthI "pIlumUna:"no artha pIlumUlanI samAne dizAmAM raheluM thaze. bIjAo tRtIyArthanA badale adhikaraNa-zaktinI pradhAnatA mAne che. bIjAo eTale kaiyaTanI pradIpa TIkA upara udyota TIkA lakhanAra nAgezajI samajavAM. emanA pramANe pIlumUlanI sAthe samAna dizAmAM rahela evo artha thaze. AthI adhikaraNazaktinI pradhAnatAvALo pItubhUta: prayoga che. (zanyA0) na caitayorarthayoliGga-saMkhyAyogo'sti, tadabhAve vibhaktyabhAvAditaretarAzrayAbhAvaH / syAt etadevaM yadyavyayAnAM dvaividhyameva syAt, tathAhi-'kiJcidavyayaM kriyApradhAnam, kiJcit sAdhanapradhAnam / anyat tu nApi kriyApradhAnam, nApi sAdhanapradhAnam, yathA svaH pazyeti, 'lohitagaGgaM dezaH' ityavyayIbhAvasyApyavyayatvaM pratiyanti kecana iti / yadAha zrIzeSAhiH"svarAdInAM punaH sattvavacanAnAM cAvyayasaMjJA" iti, tasmAd yathAnyAsamevAstu "svraadyovyayam" rUti | anuvAda:- pUrvapakSa - keTalAka avyayo kriyA-pradhAna che. jyAre keTalAka avyayo sAdhanapradhAna che. have A kriyA-pradhAna tathA sAdhana-pradhAna ema baMne avyayomAM liMga ane saMkhyAno yoga hoto nathI. have liMga ane saMkhyAno yoga hoya to ja vibhakti hoya che, paraMtu liMga ane saMkhyAno yoga na hovAthI vibhaktino abhAva thAya che ane vibhaktino abhAva thavAthI rUtaretarAzraya doSano paNa abhAva thAya che. A pramANe ame A badhA ja avyayo saMbaMdhI rUtaretarAzraya dioSanuM nirAkaraNa karyuM. Ama "atisaMdhyamavyayam' sUtra ja yogya che jethI bIjA badhA sUtro paNa banAvavAnI AvazyakatA rahetI nathI. uttarapakSaH- have AcArya bhagavaMtazrI majabUta pUrvapakSane niruttara karavAno "cAt tat prava" paMktio dvArA purUSArtha kare che. Ama to tame kahyuM che e pramANe ja A sUtra thAta paraMtu evuM
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 424 tyAre ja zakya banata jo avyayo be prakAranA hota, te A prakAre, keTalAka avyayo kriyA-pradhAna hota ane keTalAka avyayo sAdhana-pradhAna hota to uparokta ApanA kahyA pramANenuM sUtra zakya thAta, paraMtu avyayo A be prakArathI atirikta evA anya prakAranA paNa che. je kriyA-pradhAna paNa nathI ane sAdhana-pradhAna paNa nathI. dA.ta. "sva: pazya kRti" (tuM svargane jo) tathA "tohita phakteza:" vagere prayogomAM avyayIbhAva samAsanuM paNa avyayapaNe keTalAka loko svIkAre che. ahIM anyapada pradhAna evo avyayIbhAva samAsa che. A baMne udAharaNomAM je avyayo che, te sattva-pradhAna avyayo che. "sva" eTale svarga e to sAkSAt dravya che ja, e ja pramANe "nohitami seza:"mAM deza dravyasvarUpa hovAthI dravyanI pradhAnatA ja che ane dravya hovAthI liMga ane saMkhyAno yoga avazya thaze ane jo liMga ane saMkhyAno yoga thaze to eno abhAva paNa thaze. AthI rUstaretarAzaya doSa Avaze ja. ahIM dravyavAcaka avyayo paNa che enA anusaMdhAnamAM "zrIzeSAhi"no zAstrapATha Ape che. mahAbhASyakAra pataMjali, zrIzeSAhika tarIke paNa prasiddha che. A pramANe mahAbhASyakAra paNa lakhe che ke sattvavAcI evA svarAdionI paNa avyayasaMjJA thAya che. mATe ja ame je pramANe "varAvayovyayam" sUtra banAvyuM che, te ja yogya che. (zanyA0) nanu bhavatvevaM tathA'pi saMjJAvidhau tadantavidhipratiSedhasya jJApitatvAda * nAmagrahaNe na tadantavidhiH * iti pratiSedhAcca kathaM tadantasya 'paramoccaiH' ityAdau saMjJetyAhaanvarthAzrayaNe ceti, ayamarthaH-yadanvarthasaMjJAkaraNAd dvitIyamupasthApitamavyayamiti, tadvizeSyatvena vijJAyate, tasya svarAdivizeSaNatvena, tatazca "vizeSaNamantaH" [7.4.113.] iti nyAyAt tadantavijJAnAt kevalasya vyapadezivadbhAvena 'paramoccaiH' ityAdAvapi saMjJA vijJAyata ityarthaH / anuvAda :- pUrvapakSa :- bhale tamAruM sUtra e pramANe ja thAo paraMtu "paramorveH" vageremAM - avyayasaMjJA kevI rIte thaze? "vai" avyayano to "svarAti" gaNapAThamAM samAveza thayo che paraMtu "paramonves" avyayano to "svarAdri" gaNapAThamAM samAveza thayo nathI. tame jyAre "taddantam pata" sUtra banAvyuM hatuM tyAre niyama banAvyo hato ke vibhakti antavALAnI pasaMjJA thaze. AthI bIjI je je saMjJAvidhio haze tyAM tyAM "tanta"nI saMjJAvidhi thaze nahIM. ahIM "varadriyoDavyayam"mAM "mavyayam' e saMjJAvidhi che. AthI mAtra "sva" vagerenI to avyayasaMjJA A sUtrathI thaI ja jaze, paraMtu "taddanta'nI avyayasaMjJA to niyamane kAraNe azakya che. A paristhitimAM "paramorve:" samAsanI avyayasaMzA kevI rIte thaze ? vaLI pUrvapakSa "paramorvedamAM avyayasaMjJAno niSedha karavA mATe bIjo hetu paNa Ape che. vyAkaraNamAM eka nyAya Ave che - "nAmaprahane na tadantavidhi: " arthAt je nAmanuM grahaNa karavAmAM
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 425 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 AvyuM hoya te nAma koIne atte hoya to te saMbaMdhI vidhi thatI nathI. dA.ta. ahIM "sva" vagere zabdo saMbaMdhI avyayasaMjJA thAya che, to "sva" vagere zabdo koIne atte Ave to saMjJAvidhi thaze nahIM. mATe "paramorve:"mAM koIpaNa saMjogomAM avyayasaMjJA thaI zakaze nahIM. laukika duniyAmAM evuM kahI zakAya ke, "za' sarvazaktino mAlika che. have A ja "za" koIkane anta Ave ane rameza (2mAM + za) thaI jAya to rameza kAMI sarva zaktino mAlika thaI zakato nathI. uttarapakSa:- A zaMkAnA anusaMdhAnamAM ja AcArya bhagavaMtazrIe bRhaduvRttimAM "manvarNAzraya va..." paMktio lakhI che. anvarthano Azraya karAyo hovAthI liMga, vibhakti ane vacanone viSe je pheraphAra pAmatA nathI te avyayo thAya che. e pramANe antarthasaMjJAno Azraya karAyo hovAthI "paramorve:" vagere prayogomAM paNa liMga, vibhakti ane vacanone vize te pheraphAra pAmatAM nathI. mATe "tata" evA svarAdi vAcaka nAmonI paNa A sUtrathI avyayasaMjJA thaze. have "yam artha:-" paMkti dvArA "paramocai " vagere prayogomAM paNa avyayasaMjJA thAya che, te batAve che. ahIM "kanvarthasaMjJA"no Azraya karAyo che. AthI liMga vagerene vize pheraphAra na pAmatAM evA "varadri" avyayasaMjJAvALA thAya che. sUtrArtha A pramANe thaze - "mavyayam svaroiDavyayam " ahIM antarthasaMjJAno Azraya karAyo hovAthI "svarIyoDaya" sUtra upara pramANe be "mavyaya" zabdovALo thaze. ahIM upasthita thayelo evo bIjo "avyaya" zabda e "varAtri"nA vizeSya tarIke jaNAya che. AthI upasthita thayelA evA bIjA "mavyaya" saMbaMdhI "raDhi" vizeSaNa tarIke jaNAya che. have "vara"i koIne atte Avaze to paNa tevA nAmonI avyayasaMjJA thaze. kevaLa svar vagerenI avyayasaMjJA mATe "vyapazivamAna' hetu lakhyo che, jenI samaja A pramANe che: ekamAM paNa Adi ane antapaNuM thAya che athavA to ekamAM ja nAnA ane moTApaNuM paNa thAya che. AvI paristhitine vyapadezivabhAva kahevAmAM Ave che. jyAre ghaNAM badhA hoya tyAre koIka zarUAtamAM hoya che ane koIka attamAM hoya che, paraMtu ekamAM paNa e ja vastu zarUAtamAM kahevAya che ane attamAM paNa kahevAya che. dA.ta. devadattane eka dikaro che. to e ja dikaro pahelo paNa kahevAya che ane chello paNa kahevAya che. AthI vyapadezivabhAvathI mAtra "sva" vagere avyayomAM paNa "tatta"nuM jJAna thavAthI avyayasaMjJA jaNAya che. "taddanta' evA "paramorve:" vageremAM avyayasaMjJA jaNAya che te agAu jaNAvyuM che. (za0nyA0) nanu svarAdau kiJcicchaktipradhAnaM kiJcit kriyApradhAnam, tathAhi uccaiHprabhRtInAM saptamyarthavRttevibhaktyarthapradhAnatA, hirukpRthakprabhRtInAM kriyAvizeSaNatvAt kriyA'rthapradhAnatA,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 426 upapannazca kriyApadamantareNApi kriyApadAkSepAt 'pRthag devadattaH' ityAdi prayogaH / zakti(kteH) kriyAyAzcAsattvarUpa-tvAt svarAdInAM cAdiSveva pATho nyAyyaH, anuvAda - pUrvapakSa :- svarAdi gaNapAThamAM je je avyayo che emAM keTalAka zakti pradhAna avyayo che. ahIM zakti eTale sAdhana athavA to kAraka e pramANeno bodha karavo. tathA keTalAka avyayo kriyAnI pradhAnatAvALA che, te A pramANe che - "vai' vagere avyayo saptamI arthamAM rahelA hovAthI vibhakti arthanI pradhAnatAvALA che tathA hi', "pRthak vagere avyayo kriyAnAM vizeSaNa hovAthI kriyAnI pradhAnatAvALA che. ahIM 'hi eTale "vinA" ane "pRtha eTale choDIne' evo artha thAya che. "munimaMDane sarve morajo, hi rAdhi:' (rAgIo sivAya badhA ja munimaMDaLamAM AnaMda kare che.) ahIM 'hi ane "pRtha baMne kriyAvizeSaNo che. AthI kriyAnI pradhAnatAvALA kahevAya che. jo A baMne avyayo kriyAnI pradhAnatAvALA hoya to "pRthao tevadratta:' vagere prayogomAM to koI kriyA jaNAtI nathI. A paristhitimAM "pRthak avyayane kriyAnI pradhAnatAvALo kevI rIte kahevAze ? enAM anusaMdhAnamAM AcArya bhagavaMtazrI jaNAve che ke te te prayogomAM kriyApada vinA paNa kriyApadono AkSepa thaI zake che. AthI 'pRtha revadratta ti' e pramANe 'ti' kriyApadano AkSepa thaI zakato hovAthI 'sti' kriyApadanAM vizeSaNa tarIke "pRtha' avyaya AvI zake che. mATe A prayogomAM "pRtha' avyaya kriyAnI pradhAnatAvALo ja che. sAdhana ane kriyAnuM asattvapaNuM che. sAdhana eTale dravyamAM rahelI kArakazakti temaja bIjI kriyA. Ama baMne asat padArtha svarUpa che. AthI svarAdi avyayo asattva arthamAM vidyamAna thaze. A paristhitimAM have pachInuM je sUtra Ave che e badhA ja asattva arthamAM vidyamAna che. AthI svarAdi avyayone paNa "vAdri' gaNapAThamAM samAvI levA joIe. __(zanyA0) naivam cAdInAmasattvavacanAnAmavyayasaMjJA; svarAdInAM sattvavacanAnAmasattvavacanAnAM ca, tathAhi-svasti vAcayati, svaH pazyatIti(zyeti) kriyAsaMbandhe'nekazaktidarzanAt sattvavAcitvamavasIyate / kiJca yadi cAdiSveva svarAdInAM pAThaH syAt tatazca "cAdiH svaro'nAG' [2.2.36.] phatyeSAmapi sandhipratiSedha yAt | anuvAdaH- uttarapakSa:- have pachInAM sUtramAM je avyayo Ave che te badhA ja avyayo asattva arthamAM vidyamAna che. jyAre A sUtramAM svarAdi gaNapAThamAM jeTalA paNa avyayo che e sattvavAcaka paNa che ane asattvavAcaka paNa che. tamArA kahevA pramANe A tyAre ja zakya thAta jo svarAdi gaNapAThanAM badhA ja avyayo asattva arthamAM hota. paraMtu svarAdi gaNapAThamAM be prakAranAM avyayo vidyamAna che : keTalAka sattvavAcaka avyayo paNa che ane keTalAka asattvavAcaka avyayo paNa che.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 427 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 ahIM svarAdi gaNapAThanAM sattvavAcaka avyayonAM be udAharaNo batAve che - 'svasti vApati' (kalyANanAM sUcaka vAkyone te kahe che athavA bhaNe che.) tathA 'svaH pazyati' athavA 'svaH pazya' (te svargane jue che athavA to tuM svargane jo.) AvA prayogomAM kriyAvAcaka zabdonI sAthe 'svar' vagere zabdothI jaNAtA padArthomAM aneka zaktio jaNAya che. AthI 'sva' vagere avyayonuM sattvavAcIpaNuM nizcita karAya che. vaLI ddi gaNapAThamAM ja svarAdi avyayono samAveza karyo hota to badhA avyayo 'vAvi' gaNapAThavALA kahevAta. have 'vAvi: svaroDanAd (1/2/36) e pramANe sUtra Ave che. e sUtra pramANe 'jJAti' gaNapAThamAM jeTalA avyayo che enI svara para chatAM asandhi thAya che. A paristhitimAM jo svarAdi avyayone raddi gaNapAThamAM samAvyA hota to svarAdi avyayomAM paNa svara para chatAM asandhino prasaMga Avata. paraMtu be sUtro alaga banAvavAthI alaga alaga prayogonI siddhi zakya thaI. (za.cA0 ) sviita-supUrvArtta: '"sorrttanuM gha' [3LA0 146.] phari dhAtojuM,i 7, svaratevAM vivi muLe = svar svan: / '"gama gau" "vana mo" "pUN pavane" mya: "pUsamimya: puna sanutAntAzrva' [3LA0 147.] hari 'anta-sanuta-puna' Aveze 7 antar, manutar madhya-AlavAnI (antarmadhye, sattuta: jALavAvI), punar-mUyoDathai / ''prAvate'" [3LA0 64.] rUti (prapUrvAr) ateri prAta prabhAte / ,, anuvAda :- 'svar' zabdanI vyutpatti A pramANe che - 'su + RR' dhAtu. A dhAtu bIjA gaNano che. '"sorateMtu va'' (30 946) sUtrathI 'ar' pratyaya thAya che. 'su + RR + ar' A avasthAmAM dhAtuno lopa thatAM 'svar' zabdanI prApti thAya che. athavA "su + RR + vi' A avasthAmAM dhAtumAM guNa thatAM ane "viz" pratyaya saMpUrNapaNe t hovAthI lopa thatAM "sva" zabdanI prApti thAya che. A "sva" zabda svarga arthamAM che. "gati arthavALo " "am" dhAtu pahelAM gaNano che. "bhakti karavI" arthavALo "sa" dhAtu pahelA gaNano che. "pavitra karavuM" arthavALo "pU" dhAtu navamA gaNano che. A traNeya dhAtuone "pU-samimyaH puna"... (3i0 947) sUtrathI "" pratyaya thatAM tathA "anta", "sattuta" ane "puna" Adeza thatAM anukrame "antar", "sattuta" ane "puna' zabdonI prApti thAya che. ''antar"no artha madhyamAM thaze. dA.ta. kriyAntar arthAt be kriyAnI madhyamAM ane "sattuta "no artha kALavAcaka thAya che. A sanur avyayano koI prayoga maLyo nathI. "puna" avyaya "sUyas" arthamAM che. bhUs eTale pharIthI "mi mUyopi vAni ?" zuM huM pharIthI ApuM ? arthAt (zuM huM vadhAre ApuM ?) **
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 428 have pratis avyayanI vyutpatti batAve che - "y + " dhAtuthI "prateras" (30 945) sUtrathI '" pratyaya thatAM "prati" zabda prApta thAya che. A pratim avyaya prabhAta arthamAM che. (za0cA.) "nU mantarmani' ata: "ca " [3UT0 136.] rUtya "mAta : jhabbI" [4.rU.rU.] rUcaitve bhAveze ja sAthaT vinavisanam. "na(T)zaujU karNane" rUtyataH "za-nUmyAM nava-nUnau " [3[0 rU.] rUma natAze a navatam rAtrI ! bahulavacanAdasyatestami astam nAze, yathA-astaM gataH savitA / divyateH "divi-puri-vRSibhyaH vi" [30 .] rUtya pratyaye vivA nA "kuvaMr vaivRtye" mata: "nimi-duH" [uNA0 604.] ityApratyaye guNe ca doSA rAtrau paryuSite ca / anuvAda :- samApta karavuM arthavALo "so" dhAtu cothA gaNano che. A "o" dhAtuthI "cA" (30 936) sUtrathI "ma" pratyaya thAya che. "so + mam" A avasthAmAM "mAn saccakSastha" (4/2/1) sUtrathI sabhyakSarano "mA" thatA "sa + mam" have "bAta : phuggI' (4/3/pa3) sUtrathI "mA"no "" Adeza thAya che tathA sandhinA niyamathI "U"no "mA" Adeza thatAM "sAyam' zabda prApta thAya che. "sAyan" eTale divasano antabhAga athavA to saMdhyA samaya. adarzana arthamAM (nAza thavuM arthamAM) [ dhAtu cothA gaNano che. keTalAka loko A "na" dhAtune "paddeza" mAne che. "na" dhAtuthI naza-nUgA.. (3dri - 935) sUtrathI am pratyaya thAya che tathA narzano rakta" Adeza thatAM "navatam" zabdanI prApti thAya che. A "natam" avyayano rAtri artha thAya che. cothA gaNanA "mam" dhAtuthI "vahuta" vacanathI "tam" pratyaya thatAM "masta" zabda prApta thAya che. A "masta" avyayano nAza artha thAya che. dA.ta. "mastam tiH savitA" sUrya adarzanane prApta thayo. ahIM nAza artha vinAza arthamAM nathI, paraMtu adarzana arthamAM che. kriIDA vagere arthavALo "vivuM" dhAtu cothA gaNano che. A "ji" dhAtuthI vivi-kurivRSiSya:.. (3LaviM0 - 599) sUtrathI "mA" pratyaya thatAM "divA' zabda prApta thAya che. A "vivA" avyaya divasa arthamAM che. 'vikRta karavA' arthavALo "tu" dhAtu cothA gaNano che. A "duSa" dhAtuthI sani-ma-tuH (3hiM. - 604) sUtrathI "mA" pratyaya thAya che. "gun + kA' A avasthAmAM upAjyamAM "3"no guNa thatAM "toSA" zabda prApta thAya che. A yoSA avyaya rAtri arthamAM che temaja vAsI arthamAM che.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 429 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (zanyA0) "ohAMka tyAge" ataH "pA-hAkbhyAM paya-hyau ca" [uNA0 953.] ityasi hyAdeze ca hyas anantarAtItadine / "zvasak prANane" bAhulakAt Dityasi zvas anantaramAgAmidine / "kamUG kAntau" "zamUc upazame" AbhyAm "gami-jami-kSami-kami-zami-samibhyo Dit" [uNA0 937.] ityami kam udakamAkAzaM ca, zam sukham / "yamUM uparame" ataH "yami-damibhyAM Dos" [uNA0 1005.] iti Dityosi yos viSayasukham / anuvAda :- "tyA 421 // " arthavAjo "hA" pAtu 40%81 21no cha. 2 // "hA" pAtuthI "pAhAbhyAm..." (uNAdi0 - 853) sUtrathA "as" pratyaya thAya cha tathA "hA"no hi mAheza thane "hyas" 006 prApta thAya che. "hyas" bheTale vItato mevo mAgaNano hivasa. mA59 bhASAmai Ste. me prabho "hyas"no artha thAya che. ___qj arthavANI "zvas" dhAtu 400 gAno cha. // "zvas" pAtuthI bahusa5ithI "D" chatavANo "as" pratyaya thatai "zvas" za6 prApta thAya che. // "zvas" avyaya bhAvatI sa arthamAM che arthAt AvanAro evo have pachIno taratano divasa. Anti arthavANI "kam" pAtu paDe 19no cha tathA 75ma 2marthavANI "zam" dhAtu yothA . rAno che. mAne thAtumothI "gami-jami-kSami..." (uNAdi 839) sUtrathA "am" pratyaya thata "kam" bhane "zam" prApta thAya che. "kam" avyaya 59 arthamA cha tema4 mA arthamA cha tathA "zam" avyaya supa arthamA cha. __"virAma pAma" arthAjo "yam" pAtu paDeda no cha. // "yam" pAtuthI "yamidamibhyAm..." (uNAdi0 1005) sUtrathA "D" itvANo "os" pratyaya thadi "yos" za6 prApta thAya che. // "yos" avyaya viSayasupa arthamA cha. (zanyA0) "mayi gatau" "as" [uNA0 952.] ityasi mayas sukham / "ohAMk tyAge" ato vipUrvAt "samiNa-nikaSibhyAmAH" [uNA0 598.] iti bAhulakAdApratyaye yasAgame ca vihAyasA antarikSe / yathAkathaJcid vyutpattiriyaM varNAnupUrvInirjJAnArthA, evmnytraapi| rudeH "tR-stR-tandri-tantryavibhya I:" [uNA0 711.] iti bahuvacanAd Ipratyaye asAgame ca rodasI dyaavaa-pRthivyau| avateH "avermaH" [uNA0 933.] iti me "mavyavi-zrivi0" [4.1.109.] ityUTi guNe ca om brahmaNi abhyAdAna-pratizravaNA'bhimukhIkaraNeSu ca / "bhU sattAyAm" ityataH "mithi-rajyuSi-tR-pR-za-bhU-vaSTibhyaH kit" [uNA0 971.] ityasi uvAdeze pRSodarAditvAdakAralope ca bhUs, bhuvas yathAkramaM nAga-manuSya-lokavAcakau /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-30 430 44 -- anuvAda :- gati arthavALo "mam" dhAtu pahelA gaNano che. A "mam" dhAtuthI "a" (3LAvi0 - 952) sUtrathI "as" pratyaya thatAM "mayas" zabda prApta thAya che. A "maya" avyaya sukha arthamAM che. "tyAga karavA" arthavALo '"hna'' dhAtu bIjA gaNano che. "vi" upasarga pUrvaka "hA" dhAtuthI 'mit - niSikhyAmA:' (3vi 598) sUtrathI vaghutta vacanathI "" pratyaya thAya che ane "ya"no Agama thatAM "vihAyajJA" zabda prApta thAya che. A "vijJAyasa' avyaya AkAza arthamAM che. A '"vihAyasA'' avyaya tRtIyArthamAM ja Ave che. dA.ta. "vihAyasA naRti" te AkAzamArgethI jAya che. A pramANeno uparokta vAkyano artha che. uparokta avyayomAM koIka prakArathI vyutpatti batAvI che, je varNAnupUrvInA jJAna mATe ja che. ahIM vyutpatti uparathI arthonI prApti thatI nathI. A pramANe anyatra paNa samajI levuM. "raDavA arthavALo" "" dhAtu bIjA gaNano che. A hU~ dhAtuthI '"tR-stra-tandri..." (3LAti. - 711) sUtrathI bahuvacananA sAmarthyathI "rUM" pratyaya ane "Ja" Agama thatAM '"rovI" zabdanI prApti thAya che. A rovI" avyayano artha AkAza ane pRthvI thAya che. "av" dhAtu 'rakSaNa karavuM" vagere arthavALo pahelA gaNano che. A '"av" dhAtuthI '"averma:" (3LAvi0 933) sUtrathI "m" pratyaya thatAM "mavyavi-iiva..." (4/1/109) sUtrathI ""no "T" thatAM temaja guNa thatAM 'Ja + Jo + m' prApta thaze. ahIM be samAdhAna ApI zakAya - kyAM to hamaNAM ja upara jaNAvI gayA tema koIka rIte A vyutpatti varNAnupUrvInA jJAna mATe karI che athavA to ''vRSovAyaH"thI pUrvanA ""no lopa karIne "om" zabda prApta thAya che. A "oMm" zabdanA cAra artho che : (1) brahmA, (2) prAraMbha (abhyAdAna), (3) svIkAra (pratizravaNa), (4) abhimukha karavuM. prAcIna kALamAM svIkRti arthamAM Jono artha prasiddha hato. "om tam" hA mArA vaDe karAyuM. sAmevALo vyakti kaMIka jaNAvato hoya tyAre sAMbhaLanAra vyakti ''om'" bolIne jaNAvanAra vyaktine potAnI abhimukha kare che. "om'' avyaya prAraMbha arthamAM paNa Ave che. koIpaNa mantranA AraMbhamAM ''om" zabdanuM uccAraNa thAya che. vartamAnamAM "OM" e pramANe prasiddhi che. '3' bAhmIlipimAM che, je "o"nI samAna ja che. raghuvaMza, rAmAyaNa ane mahAbhArata vagere granthomAM ''OM" prAraMbha arthamAM prasiddha che. 'Ja + o + m' ahIM '' ane 'o' bhegA thaIne '' uccAraNa thAya che tathA "m"nuM bindu thaIne "'' uccAraNa thaI zake che. pANinI vyAkaraNamAM 'om'nA prAraMbha artha mATe eka alaga sUtra Ave che. ''omamyAvane" (pANinI-8/2/87). Ama mantrAkSaronA prAraMbhamAM jyAM jyAM 'om'' Avato haze tyAM tyAM prAraMbha arthavALo '"om" haze.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 431 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 44 "sattA" arthavALo "mU" dhAtu pahelA gaNano che. A "bhrU' dhAtuthI "mithi-ra'Si..." (3LA0 971) sUtrathI "as" pratyaya thAya che. AthI + s A avasthAmAM vRSotarAva: sUtrathI "a"nA ano lopa thatAM "bhUs" avyayanI prApti thAya che. A ja "mU" dhAtuthI '"as" pratyaya thayA bAda "mU"nA "OM"no "" Adeza thatAM "mUvam" zabdanI prApti thAya che. "mU" avyaya nAgalokano vAcaka che tathA "mUtras" avyaya manuSyalokano vAcaka che. nAgaloka eTale pAtALaloka e pramANe artha paNa thAya che. (zamyA0) supUrvAMt 'asa muvi" tyataH "soraste: zit" [3I0 60.] ti tipratyaye svasti avinAzanAma (kalyANam) / [sampUrvAt 'iMNk gatau' ityasmAt nipUrvAt 'kaSa hiMsAyAm' ityasmAcca] "samiN - nikaSibhyAmAH " [ uNA0 598 . ] ityAkAre guNe ca samayA, nikaSA sAmIpye / antaM rAtIti "Dit" [ uNA0 605. ] ityApratyaye antarA vinArthe madhye vAdheyapradhAne / ''put agrAmane'" ''vivi-puri" [3LA0 16.] kRti tyiApratyaye purA bhUtabhvissytpriipsaacirntnessu / "bahuG vRddhau" "baMhi - vRMherna luk ca " [ uNA0 990.] iti isi bahis asaMvRte pradeze / anuvAda H- "thavA'" arthavALo "a" bIjA gaNano che. "su + Ja" dhAtuthI para "soraste zat" (30 650) sUtrathI "ti" pratyaya thatAM "svasti" zabda prApta thAya che. "svasti" eTale kalyANa. je je paramArtha svarUpa che te te zubha sattA svarUpe che. je avinAza svarUpe che, e kalyANa svarUpa paNa che. Ama, kalyANa svarUpa artha "svasti" avyayano thAya che. gati arthavALo 'rUM' dhAtu bIjA gaNano che tathA hiMsA arthavALo "p" dhAtu pahelA gaNano che. "sam + ei' dhAtu tathA "ni + p" dhAtuthI "miLa-niSigyAmAM:'' (3LA0 598) sUtrathI "" pratyaya temaja guNa thatAM "samaya" ane "niSA' avyayo prApta thAya che. A baMne avyayo sAmIpTa (najIka) arthamAM che. "anta ti" e arthamAM "hit'" (3LA0 605) sUtrathI "hit" evo "" pratyaya thatA "anta +rA + Ja" avasthA prApta thAya che ane e pramANe '"antarA" avyaya prApta thAya che. A '"antarA" avyayano "vinA" artha thAya che temaja "madhyamAM" artha paNa thAya che. A baMne AdheyanI pradhAnatAvALA artho che. dA. ta. "Am haiM mAm 2 antarA ma'stu / " Ano artha tamArI ane mArI vacce kamaMDala che. to kamaMDala e koIka vastu upara rahela Adheya svarUpa artha ja che. rameza ane mahezanI vacce raheluM pustaka. ahIM paNa pustaka e Adheya svarUpa koIka vastu upara rahensa2I evI vastu ja che.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 sU0 1-1-30 "guru" dhAtu AgaLa javuM arthamAM chaThThI gaNano che. A"guru" dhAtuthI "vivi-pari" (3MAdri pa99) sUtrathI ""i evo "mA" pratyaya thatAM "purA" zabda prApta thAya che. A "purA" avyaya cAra arthamAM vidyamAna che : (1) bhUtakALa artha dA.ta. "purA:" pUrvano kALa, purIjha' pahelAno cokkasa samaya (2) "purA" avyaya bhaviSyakALa arthamAM paNa vaparAya che. (3) "purA" avyaya parIsA arthamAM paNa vaparAya che. parIsA eTale tvarA, atyanta, jI. dA.ta. purA Rmi (huM jaldI karuM chuM.) (4) A purA avyayano ciraMtana artha paNa thAya che. dA.ta. purAtana : pahelAno samaya e pramANe artha purI avyayano thAya che. vRddhi arthavALo vahu dhAtu pahelA gaNano che. A vahu dhAtuthI vaMhi-vRrta... (3ddhio 990 sUtrathI "pha" pratyaya thatAM "his" zabda prApta thAya che. A "hi" avyayano asaMvRta pradeza e pramANe artha thAya che. saMvRta eTale DhaMkAyeluM ane asaMvRta eTale na DhaMkAyeluM. AthI asaMvRtano artha khulluM e pramANe thAya che. (za00) aveH "ave'' [30 162.] rUlyasi vindhana dhAreze gha va dararthe, 3tham sAmINAvI naga: saMprapUrvAt tame: "ma-ma-kSama-ma-zani-samo Di" [3] . 137.] ti vavavanAt Dityama nipAtanAt samo tIrdhatve "naga" [rU.2.1ra.] iti no'kAre ca asAmpratam anaucitye / vismitArthAdpUrvAd dadhAterDityApratyaye addhA vadhAra-matyatizayo . "daM tI ' ata: "zI-ra-mU-TU-mU-pR-pa." [3UI201.] iti kiti te nipAtanAd mAntatve Rtam zuddhau / "asak bhuvi" ityataH "zikyAsyADhyamadhya-vindhya0" [uNA0 364.] iti yapratyaye nipAtanAt satAdeze ca gaNapAThAd mAgame ca satyam prazna-pratiSedhayoH / anuvAdaH- "rakSaNa karavuM" arthavALo "a" dhAtu pahelA gaNano che. A "a" dhAtuthI "" (3UT0 961) sUtrathI "mam" pratyaya thAya che. te vakhate ""no vikalpa "dhU" Adeza thatAM anukrame "vasu" ane "dhar" zabda prApta thAya che. A "avas" avyaya bahAranA arthamAM vidyamAna che tathA "adhar" avyaya sAmIpya vagere arthamAM vidyamAna che. ahIM sAmIpya pachI "mAdri" zabda lakhyo che. e gatithI "nIce e pramANe artha samajavo. "sAMprata[" zabdanI vyutpatti batAve che - "nam" jenI pUrvamAM che evA "sam + 9 + tam" dhAtuthI "mi - gama - kSama" (3dri937) sUtrathI bahuvacananA sAmarthyathI "Ditu" evo "" pratyaya thatAM temaja nipAtanathI "sam"nA ""nI dIrghavidhi thatAM "mAMpratam" avyaya prApta thAya che. "sAMprata" zabdano ucita artha thAya che. AthI "sAMpratam"no anucita artha che.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 433 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "vismaya pAmavuM" arthavALo "ka" jenI pUrvamAM che evA "dha" dhAtuthI para "Di" (3dvi605) sUtrathI "3" ituvALo "mA" pratyaya thatAM "ddhiA" zabda prApta thAya che. A "mA" avyaya traNa arthamAM che : (1) "saddhA" avyaya nizcaya arthamAM che. nizcayano bIjo artha avadhAraNa thAya che. (2) buddhinuM ullaMghana karavuM artha paNa "raddhA" avyayano che athavA to (3) adhika mati artha paNa "saddhA" avyayano che. jyAre koIka padArthamAM avadhAraNa thAya che tyAre mati caramasImA upara pahoMcI jAya che. mATe adhika mati evo artha paNa "zraddhA" avyayano jaNAvela che. "gati" arthavALo "2" dhAtu bIjA gaNano che. A "2" dhAtuthI "za-rI-mU.." (pAdri 201) sUtrathI ti evo "ta" pratyaya thatAM tathA nipAtanathI "" aMtANuM thatAM "RtaY" zabda prApta thAya che. A "Rtam" avyaya zuddha arthamAM che. ahIM zuddha eTale satya artha samajavo. satya be prakAranA che: (1) je "traNeya kALamAM ekasamAna ja hoya e pahelA prakAranuM satya che. A "Rtam" pahelA prakAranA satya arthavALo che. (2) koI cokkasa samaya pUratuM satya hoya te bIjA prakAranuM satya che. koIkanI vAta amuka kSaNa mATe svIkArIe tyAre "satya" e pramANeno vacana prayoga thAya che. "tamArI vAta sAcI che" evo artha amuka kSaNanA satya mATe thAya che, je artha ahIM "trakRtam" avyayano levAmAM nathI Avyo. have satyam" avyayanI vyutpatti batAve che "thavA" arthavALo "ka" dhAtu bIjA gaNano che. A "mam" dhAtuthI "zikSArca-madhya-viSya.." (30 364) sUtrathI "" pratyaya temaja "am"no nipAtanathI "sa" Adeza thatAM ane ""no Agama thatAM satyam avyaya prApta thAya che. A satyam avyayanA be artha che : (1) prazna (2) pratiSedha. "satyam ti ?" "zuM A vAta sAcI che?" tathA pUrvapakSanI koI vAtanuM khaMDana karavuM hoya tyAre sauprathama jANe ke enI vAta svIkAratAM hoIe tema "satyam" avyayano prayoga karIe chIe. arthAt enI vAta svIkArIne pradhAnatAthI to pratiSedha karavAno ja bhAva hoya che. bIjA arthamAM ene ardhasvIkAra kahevAmAM Ave che. (zanyA0) itpUrvAd dadhAterDityAkAre iddhA prAkAzye / "mucchUtI mokSaNe" ataH "mucisvaderdha ca" [uNA0 602.] iti kityApratyaye dhAdeze ca mudhA nirnimitta-prItikaraNayoH / "kRSIk titikSAyAma" ataH "vivi-pura-vRSi-mRSimya: ti" [30 121.] kRtya pratya mRSA nRtam ! "vRkva sene" mRSAvat vRSI pravRtyirtha. "mithudhA -hiMsayoH" mata: "vR-mithi-viziSNu-ya-TyAzAntA:" [30 602.] ti prityake yAne va mithya anRtam / mitherbAhulakAt kityokAre mitho rahaHsahArthayoH /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 434 anuvAda:-"" jenI pUrvamAM che evA "dha" dhAtuthI "Da" (3ddhi 605) sUtrathI "Di" evo sAra thatAM "rUddha" zabda prApta che. A "rUddhA" avyayano pragaTa karavuM artha mukta karavuM" arthavALo "mundra" dhAtu chaThThA gaNano che. A "mu" dhAtuthI "mutti-svadha .." (3M0i 602) sUtrathI "ji" evo "mA" pratyaya ane ""no "dha" Adeza thatAM "mudhA" zabda prApta thAya che. A "TdhA" avyayanA be artho che : (1) nirnimitta, ane (2) prItikaraNa. koIka vyakti kahe ke, "aham dhanam karnAmi" "huM dhana kamAuM chuM" tyAre koIka vairAgI AtmA kahe che ke, "mudha si" "tuM (akAraNa) icchA kare che." jeno tAtparya A pramANe che - je tArI sAthe AvavAnuM nathI, tenI tuM phogaTa icchA kare che. A "mudhA" zabda prasannatAno vAcaka paNa che. titikSA arthamAM "kRSa" dhAtu cothA gaNano che. A "pRSa" dhAtuthI "vivipuri. (3599) sUtrathI "ji" evo "mA" pratyaya thatAM "pRSA' zabda prApta thAya che. A "pRSA" avyaya asatya arthamAM che. varasavuM" arthamAM "vRSa" dhAtu pahelA gaNano che. ahIM paNa "pRSA' zabdanI jema ja vyutpatti jANavI. A "vRSA' zabdano prabaLa artha thAya che. "vRSA karoti" te prabaLatAthI kare che. buddhi ane hiMsA arthavALo "mithu" dhAtu pahelA gaNano che. A "mithu" dhAtuthI "vRmitha..." (30 601) sUtrathI "ji" evo "mA" pratyaya thatAM ane ""no Agama thatAM "micchA" zabda prApta thAya che. A "miththA" avyayano asatya artha thAya che. A ja "Htha" dhAtuthI "vahata" vacanathI "ji" evo "mokSAra" thatAM "mitho" zabda prApta thAya che. A "mitho" avyayano ekAnta ane sahArtha artha thAya che. "mitho vadriSyana" (huM ekAMtamAM bolIza.) tathA "mitho tikata:" (teo baMne paraspara sAthe rahe che.) (za0cA.) mithe: "pR--hRSi" [30 721.] kRti vityu mitha vA mithe "mithi-jyuSio" [30 272.] rUti vityasi mithar vijhana-viyogetaretarArthey I fthe: "mudi-mithyA "i [3UT0 2000.] rUti vityuti mithunuM saMgA mithe: "ffzathikssudhibhyH kit" [uNA0 290) iti kityune nipAtanAd mAntatve mithunam strI-puMsayuge / nnynipUrvAt zake: "ma-nami-kSama" [30 237.] rUti hitya pratye nizam nirantare "mud vaivitye" ataH "puSTi-miththA " [3UT0 2000.] kRti vijyusa muhum aabhiikssnnye| anuvAdaH- A ja "mithu" dhAtuthI "q-l..." (30 729) sUtrathI "kti" evo "Dara"
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 435 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 thatAM "mithu" zabda prApta thAya che. A "mithu" zabdano "potAnuM aMga" sevo artha prApta thAya che. A 4 "mith" dhAtuthI "mithi - raJjyuSi..." (uNA0 781) sUtrathI "kit" jevo "as" pratyaya thatAM "mithas" zabda prApta thAya che. "mithas "nAe artha che : (1) vi4na (kheDAMta) (2) viyoga ane (3) paraspara. "mithaH pazyataH " (te je kheDajIbhane dukhe che.) "mith" dhAtuthI "muhi-mithyAdeH kit" (uNA0 1000) sUtrathI "kit" jevo "us" pratyaya thatAM "mithus" zabda prApta thAya che. "mithus" avyayano saMgama artha thAya che. bheja hovo athavA milana thavaM artha pa " mithus" avyayano che. 2kha 4 "mith" dhAtuthI "pizi - mithi..." (uNA0 280) sUtrathI " kit" khevo un pratyaya thAya che tathA nipAtanathI "m" no khAgama thatAM "mithunam" zabda prApta thAya che. A "mithunam " "strI-puruSanA yugala" arthamAM che. "naJ" ane "ni" upasargathI para "zam" dhAtuthI "gami - jami - kSami0 " ( uNAdi0 837) sUtrathI "Dit" jevo "am" pratyaya thatAM "anizam" zabda prApta thAya che. "anizam " avyayano niraMtara artha che. "bhuMJAvuM" arthavANo "muh" dhAtu yothA gaezano che. A "muha" dhAtuthI "muhi-mithyAdeH kit" (uNA0 1000) sUtrathI "kit" jevo "us" pratyaya thatAM "muhus" zabda prApta thAya che. khA "muhus" avyaya "punaH punaH " DiyA saMbaMdhI arthavAno che. "muhuH karoti " te punaH punaH re che. (zaonyA0 ) abhipUrvAd "IkSi darzane" ataH " bhrUNa - tRNa - guNa0 " [ uNA0 186.] iti Ne nipAtanAd mAgame abhIkSNam punaH punarityarthaH / "TumasjoMt zuddhau" "masjISyazibhyaH suk" [uNA0 826.] iti suki, "masjeH saH" [4.4.110.] iti nAgame bAhulakAcca nasya lopAbhAve ca maGkSu / "jhaTa saMghAte" ataH "plu-jJA- yaji - Sapi - padi - vasi - vitasibhyastiH" [uNA0 646.] iti bahuvacanAt tipratyaye bAhulakAdiTi ca jhaTiti zaighrayArthAvetau / (nyutpUrvAt "aJcag gatau ca" ityasmAt) "nyudbhyA-maJceH kakAkaisaSTAvacca" [ uNA0 1003. ] iti kityaisi "acc prAg dIrghazca" [2.1.104.] iti cakArAdeze yathAyogaM dIrghatve ca " aJco'narcAyAm" [4.2.46.] iti nalope uccais utkRSTArthe saptamya-rthapradhAnaH, tRtIyArthazcetyeke, nIcais avakRSTe / (pUrvAt 'NIMg prApaNe' ityataH) "zamo niyo Dais maluk ca " [ uNA0 1004.] iti zanais kriyAmAndye /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 436 anuvAda :- "mi + " dhAtuthI (jovuM arthavALo "" dhAtu pahelA gaNano che.) "mULa-tRLa..." (30 186) sUtrathI "La" pratyaya thatAM ane nipAtanathI "m" Agama thatA "amIkSNam" zabda prApta thAya che. A jhIm avyayano punaH punaH artha thAya che. A ja "amIkSNam" avyayane taddhitano "ya" pratyaya lAgatAM "Amaulzyam" zabda prApta thAya che. A "ya" pratyaya bhAvamAM lAge che. AthI punaH punaH arthavALApaNuM artha AmIyano thAya che. zuddhi arthavALo "mam" dhAtu chaThThA gaNano che. A "mam" dhAtuthI "mastrIziSyaH su (3LAvi0 826) sUtrathI mud pratyaya thAya che. "man + su" A avasthAmAM "maste: sa' (4/4/110) sUtrathI ""nA sthAnamAM "" Agama thatAM temaja "vahuta" vacanathI ""nA lopano abhAva thatAM "mannu" zabda prApta thAya che. "mannu" avyayano zIghra artha thAya che. .. "saMghAta" arthavALo ''jJa" dhAtu pahelA gaNano che. A "jJa" dhAtuthI "tu-jJA-na... (3LA0 646) sUtrathI bahuvacananA sAmarthyathI ''ti'' pratyaya thAya che ane vattuta vacanathI "T'no Agama thatAM '"jJiita' zabda prApta thAya che. A "jJiita" avyaya zIghra (jaldI) arthamAM che. "ni" ane "s" upasargapUrvaka "an" dhAtuthI "cumyAmagve:0" (3I0 1003) sUtrathI 'ti" evo '"pek" pratyaya thAya che tathA "any prAk vIrSazca" (2/1/104) sUtrathI "ar"no "p" thAya tathA dIrghavidhinI saMbhAvanA hoya tyAM pUrvanA svaranI dIrghavidhi thAya che temaja agvoDanayiAm (4/2/46) sUtrathI '!"no lopa thatAM "ujjais" zabdanI prApti thAya che. A "bhaim" avyaya utkRSTa arthamAM che arthAt uttama arthavALo che. A "vaiz" avyaya utkRSTa arthamAM saptamI arthanI pradhAnatAvALo che. keTalAka loko "naiH" avyayane tRtIyArthanI pradhAnatAvALo mAne che. "ni + ag" dhAtu hoya tyAre upara pramANenI ja vidhi karavA dvArA "nIcait' avyaya prApta thAya che. ahIM dIrghavidha paNa thaI che. "nIcait" avyayano nIce e pramANe artha thAya che. "zam" jenI pUrvamAM che evA prApti arthavALA "nI" dhAtuthI "zamo niyo...' (3LAvi 1004) sUtrathI "pais" pratyaya temaja "m"no lukU thatAM 'zanaik" zabda prApta thAya che. A "zanai" avyayano kriyAnI maMdatA e pramANe artha thAya che. A avyaya "pannati" "naRti" vagere je paNa kriyAo haze temAM dhImApaNAMnuM kathana karaze, paraMtu guNa ane dravyanI sAthe A avyaya joDAI zakaze nahIM. mAtra kriyAmAM ja maMdapaNA svarUpa artha jaNAvI zakaze. (za.nyA0 ) avapUrvAMt zyAyate: "mi-mi-kSami.' [3LA0 137.] rUtyatra vahuvananAv kimi avazyam Avazya| "oMr antarmaLi" ata: "nI-sA-vR-yu-20" [3LA0
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 437 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 687.] ti mau sApa marham "vi sevane" mata: "ma-vama" [30 628.] phuTyatra bahuvacanAd Niti ikAre upAntyavRddhau sAci tiryagartham / vipUrvAt suvateH kvipi "upasargAt sug-suva0" [2.3.39.] iti Satve viSUH, tatpUrvAdaJcaterbAhulakAdauNAdike kvipi viSvak (viSvac) nAnAtvam / anupUrvAdaJceH pUrvavat kvipi anvak (anvac) pazcAdarthe / "tyajaM hAnau" huM jAti" "huM natI" : drArAviya:" [3II870.] rUti chivi nipAtanAt yalopa(pA'')tvAdau kRte tAjak zIghrArthe, drAk zaighye, sAk evArthe / anuvAdaH- "va" upasargapUrvaka "" dhAtuthI A dhAtu pahelA gaNano che.) "ma-garamakSama." (3UTI 937) sUtrathI bahuvacanathI "hi" evo "a" pratyaya thatAM avazyam zabda prApta thAya che. A "avazyam" avyayano Avazyaka artha thAya che. * * naSTa karavuM arthavALo "sI" dhAtu cothA gaNano che. A"sI" dhAtuthI "nI-sI-vR-yu..." (3dri687) sUtrathI mi pratyaya thatAM "sAni" zabda prApta thAya che. A "sami" avyayano ardha" evo artha thAya che. varasavuM arthavALo "ka" dhAtu pahelA gaNano che. A "ka" dhAtuthI "mi-vana". (3LAdri. 618) sUtrathI bahuvacananA sAmarthyathI "f" evo "phAra" thAya che. san + rU A avasthAmAM upAjya ""nI vRddhi thatAM "sa" zabda prApta thAya che. A "sa" avyayano "tirtha" (tIra) artha thAya che. vi" upasargathI para "jU" dhAtuthI para vizva pratyaya thAya che. vi + s + viva| A avasthAmAM upasatu su-suva..." (2/3/39) sUtrathI ""no "" thatAM "vi:" zabda prApta thAya che. preraNA karavI arthavALo uparano "sU" dhAtu chaThThA gaNano che. viSu: jenI pUrvamAM che evAM "nagna" dhAtuthI vahuna vacanathI 3paHi evo vivat pratyaya thatAM "viSya' zabda prApta thAya che. A viSya avyayano anekapaNuM artha che. "manu" upasargapUrvaka "" dhAtuthI pahelAnI jema ja viva pratyaya thatAM "manva' zabda prApta thAya che. "anva' avyayano pazcAtuM arthAtu pAchaLa artha thAya che. "tyAga karavA" svarUpa arthavALo "tyajJa" dhAtu tathA "gati" arthavALo "" ane "NuM" dhAtu pahelA gaNanA che. A badhA ja dhAtuothI "TrAyaH" (30 870) sUtrathI "jUi" pratyaya thAya che. "tyan + i + vika, s + ' A avasthAmAM nipAtanathI ""no lopa thatAM temaja "mAtva" thatAM anukrame "tA', "TrA" ane "sI" zabdo prApta thAya
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 438 cha. "tAjak" avyaya zIghra arthamA che. "drAk" avyaya zA35 arthamA cha bhane "srAk" avyaya avadhAraNa arthamAM che. (zanyA0) "RdhUc vRddhau" "prathiS prakhyAne" ityAbhyAm "Rdhi-pRthi-bhiSibhyaH kit" [uNA0 874.] ityaji nipAtanAt katve Rdhak viyoga-zIghrAnvita-sAmIpyalAbheSu, pRthak viyoge| dadhAte gAditvAt kiki dhik nindArthe / "hiMTa gati-vRddhayoH" "jyuG gatau" "maniMca jJAne" ebhyo drAgAdinipAtanAt kiki hiruk viyoge, jyok zIghra-saMpratyarthayoH, manAk ISadaprAptayoH / manuvA :- vRddhi arthavANo "Rdh" dhAtu yothA no cha. prasiddha 42j arthavANo "prath" pAtu paDe gAno cha. sabane pAtumothI. "Rdhi-pRthi-bhiSibhyaH..." (uNA0 874) sUtrathA "aj" pratyaya thAya cha tathA nipAtanathI "ka" thatai "Rdhak" bhane "pRthak" zo prApta thAya che. bhA. "Rdhak" avyayana nIye. prabhArI artho thAya cha : (1) viyoga, (2) pratA, (Et. d. Rdhak paThati te zAvatAthA. mo. che.) (3) yuta, (4) sAmIpya sane (5) prApti. "pRthak" avyaya viyoga arthamA cha arthAta chUTa 421 / sva35 arthama che. "dhA" pAtathI "drAgAdayaH" (uNA0 870) sUtrathA, "kika" pratyaya thatai "dhik" za6 prApta thAya cha. . "dhik" avyayano suthyo artha thAya che. arthAta niMhI arthamA savyaya cha. "dhik jAlmam" (duyyA bhAsane ghira thAmI.) "jAlma" zane ubhaya sima he gati sane vRddhi arthavajo "hi" pAtu pAMyama no cha, gati arthavAjo "jyu" pAtu pdde| gAno cha tathA zAna arthavANo "man" dhAtu yothA garAno cha. yAtumothI "drAgAdayaH" (uNA0 870) sUtrathI. "kik" pratyaya yata tema4 nipAtana thata "hiruka", "jyok" tathA "manAk" avyayo prApta thAya che. "hiruk avyaya viyo| arthamA cha. "jyok" avyaya zIgha bhane saMprati arthamana cha. ma saMprati bheTale vartamAna artha sama4vo. "manAk" avyaya satya artha temaja aprApti arthamAM che. (za0nyA0) "ISi gatyAdau" ataH "saMzcadvahatsAkSAdAdayaH" [uNA0 882.] iti nipAtanAt kati ISat alpe / "juSaiti prIti-sevanayoH" ataH "soreteram" [uNA0 934.] iti bAhulakAdami joSam asyApyokArAt prAg yAgame jyoSam, "tUSa tuSTau" ataH "tUSerIm No'ntazca" [uNA0 940.] iti Im NAgame ca tUSNIm ete trayo'pyavyAharaNe / "kamUG kAntau" ata: pUrvavadami kAmam nipUrvAd nikAmam prapUrvAt prakAmam ete trayo'pyatizayArthe /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 439 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 anuvAda :- gati vagere arthavALo "" dhAtu pahelA gaNano che. A ""... dhAtuthI ''saMgradeha-tsAzAvAya:'' (30 882) sUtrathI nipAtana thavA dvArA '"tuM" pratyaya thatAM '"kRSat' zabda prApta thAya che. A phaiSat avyaya alpa arthamAM che. prIti ane sevana arthavALo "nu" dhAtu chaThThA gaNano che. A "khu" dhAtuthI "soretem" (3LAvi0 934) sUtrathI '"vahuta" vacanathI "a" pratyaya thatAM "noSa" zabda prApta thAya che. A "noSa" zabdamAM paNa "ojAra"nI pahelA "p'no Agama thatAM "khyotiSam" zabda prApta thAya che. 66 11 "tuSTi" arthavALo "a" dhAtu pahelA gaNano che. A "tU" dhAtuthI '"tUverIm boDanazca' (3vi0 940) sUtrathI "" pratyaya thatAM ane ""no Agama thatAM '"tULIm'" zabda prApta thAya che. A traNeya avyayo mauna arthamAM che. nyAsamAM lakhyuM che ke A traNeya avyayo avyAharaNa arthamAM che. vyAharaNa eTale bolavuM. "mRttaH vyAdarati'" (haraNa bole che.) 'svAgatam vyAdarAma:' ame svAgata zabdane bolIe chIe.) "na vyAharaLa' e pramANe najh tatpuruSa samAsa thatAM '"avyAhara" zabda prApta thAya che. AthI bolavAno abhAva artha A traNeya avyayono thAya che. A ja bhAvArthane bIjA arthamAM mauna paNa kahI zakAya che. 'prIta: prakRtipramudvavacanam svAtik vyApahAra' (te prIta, prIti vagere svAgata svarUpa vacanone kahetAM hatAM.) A pramANe "vyAdaragaM"no bolavuM arthavALo prayoga ghaNAM sthAnomAM vaparAya che. kAnti arthavALo '"m" dhAtu pahelA gaNano che. A "" dhAtuthI "sauretem" (3LAvi0 934) sUtrathI '"am" pratyaya thatAM "mim" zabda prApta thAya che. A ja zabda "nA" upasarga temaja "ghra" upasarga sahita Ave tyAre "nijhAmam" ane "prAmam" zabdo prApta thAya che. A traNeya avyayo atizaya arthAt adhika arthamAM che. "Amam ti" te peTa bharIne kare che. arthAt te adhika mAtrAmAM kare che. (zamyA ) 'RR tau" "vRd vaLe" "p pAlanapUraLayo:" mya: pUrvavami muLe 2 am zIdhre, varam mATe, param vate / "vip nayane" gasmAt 'RRni-tagni" [uNA0 388.] kiti re ata eva nirdezAd mAgame ca ciram dIrghakAle / AGpUrvAd "rAMk AdAne" ataH "saMzcadvehatsAkSAdAdayaH " [ uNA0 882. ] iti nipAtanAt kati AlopAbhAve ArAt dUra-samIpayo: / 'tRptavana-taryo:" ata: "mithi-ra'Si-tR-pR.''. [3LA0 971.] iti kidasi pratyaye "RtAM kGitIr " [4.4.116. ] iti irAdeze ca tiras bantandraryavajJA-tirtha bhAveSu / manyate: "as" [3LA0 12.] nRtyasi manam niyame /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 440 anuvAda - gati arthavALo "" dhAtu bIjA gaNanA che tathA varavuM arthavALo "vuM" dhAtu pAMcamA gaNano che. pAlana karavuM temaja pUravuM A be arthamAM "y" dhAtu trIjA temaja navamA gaNanA che. A badhA dhAtuothI "zoretaram (3LAvi0 934) sUtrathI "mam" pratyaya thatAM guNa thAya che ane "ra", "varamu" tathA "rama" zabdo prApta thAya che. "para" avyaya zIgha arthamAM che. "para" avyaya kevala arthamAM che tathA "vara" avyaya kaMIka sAru arthamAM che. "pApAt maraNam varam" (pApa karavAthI to maraNa kaMIka sAruM che.). saMgraha karavA arthavALo "vi" dhAtu pAMcamA gaNano che. A "fa" dhAtuthI "RSyanitaSyi." (30 388) sUtrathI ""i evo "" pratyaya thAya che tathA A sUtrathI nirdeza thayo hovAthI ""no Agama thatAM "vira" zabda prApta thAya che. A "viram" avyaya dIrghakALa arthamAM che. nA" upasargapUrvaka grahaNa karavA arthavALo "1" dhAtu bIjA gaNano che. A "" dhAtuthI "saMdehatyAkSAvAda:" (3ddhi 882) sUtrathI nipAtana dvArA "" pratyaya thatAM temaja nAnA lopano abhAva thatAM "mA"no lopa "-pusi vADaDato su" (4/3/94) sUtrathI thato hato.) "sArA" zabdanI prApti thAya che. A "sArA" avyayano dUra ane samIpa artha thAya taravuM" ane "DUbakI lagAvavI" arthavALo "tuM" dhAtu pahelA gaNano che. A "" dhAtuthI mitha - nyUSi." (3MhiM971) sUtrathI "kti" evo "mam" pratyaya thAya che. have "tuM. + bahu" A avasthAmAM "RtAm vihatI" (4/4/116) sUtrathI "" Adeza thatAM "tiras" zabda prApta thAya che. A "tira" avyaya chUpAI javuM, avahelanA tathA tirjI thavuM arthavALo che. "mAnavuM" arthavALo "mana" dhAtu cothA gaNano che. A "mana" dhAtuthI "mam' (30 952) sUtrathI san pratyaya thatAM "manas' zabda prApta thAya che. A "nam" avyaya niyama arthamAM che. (za00) "prahatve" pUrvavata nama natI mate: "mithi-jyuSio" [30 971.] kityasi bAhulakAd yAgame ca bhUyas punararthe / prapUrvAd "iMNk gatau" ato'si prAyas vahunheM ! prapUrvAt "vaha prApane mataH "mi-vadi-vari-digyo vA[3UTT0 7ra6.] ti NityukAre upAntyavRddhau prabAhu UrdhvArthe / prabAhuzabdasyaiva gaNapAThAt kAntatvaM prabAhuk adhyayA pravIrupUrvAt me: "mi-mi-kSama-mi-mi-saccio Di" [3]T[ 137.]
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 441 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 rUtyami Dityajyasvaradvito pravAdunnam (prItivaLe) "OMAtI" tyastha "ziyAmyA" [uNA0 364.] iti nipAtanAd ye vRddhau ca Arya prItisaMbodhane / anuvAda - "namavuM" arthavALo "nam" dhAtu pahelAM gaNano che. A "nam" dhAtuthI "ka" (30 952) sUtrathI "mam" pratyaya thatAM "nama" zabda prApta thAya che. A "namasa" avyaya namaskAra karavA svarUpa arthamAM che. hovuM" arthavALo "dhU" dhAtu pahelA gaNano che. A "bU dhAtuthI "thi-nyUSi" (3vi 971) sUtrathI "vi" evo "" pratyaya thatAM tathA bahula adhikArathI ""no Agama thatAM "mUya{" zabda prApta thAya che. A "mUyam" avyaya punar (adhika) arthamAM che. "pUyopi gataM vAtu" pharIthI paNa Apa mane pANI Apo arthAt Apa adhika pANI Apo. "mUyofpa pRAtu" Apa adhika grahaNa karo. A pramANe "mUyas" avyayanA aneka prayogo jovA maLe che. "B" upasargapUrvaka gati arthavALo "zuM" dhAtu bIjA gaNano che. A "su" dhAtuthI (3MAdri 952) sUtrathI "su" pratyaya thatAM "prAyam" zabda prApta thAya che. A "prAyaH" avyaya bahula arthamAM che. y" upasarga pUrvaka prApti arthavALo "va" dhAtu pahelA gaNano che. A "va" dhAtuthI "-vahi-vari." (3ddhi 726) sUtrathI "f" evo "Dara" prApta thAya che tathA upAjyamAM vRddhi thatAM "pravAdu" zabda prApta thAya che. A "pravAdu' avyaya upara arthamAM che. A ja "pravA" zabdamAM gaNapAThanA sAmarthyathI "zuM" antapaNuM thatAM "pravAha" zabda prApta thAya che. A "pravAhaf" avyaya "adhvaryuM" arthamAM che. sAmAnyathI "adhvaryu" eTale yajJa karanAra e pramANe artha thAya che, paraMtu AnA arthane vedika paraMparA pramANe samajIe : jyAre yajJa karavAmAM Ave che, tyAre yajJamAM cAra vyaktio bese che: (1) hotA, (2) DAtA, (3) adhvaryuM, ane (4) namana. (1) yajJamAM Ahuti nAMkhavAvALI vyaktine "hotA' kahevAya che, (2) moTethI matra bolavAvALI vyaktine "3ItAkahevAya che, (3) yajJanuM netRtva karanAra vyaktine brahmA kahevAya che, A brahmA e ja yajamAna che ane (4) yajJanI sAmagrI bhegI karanAra vyaktine "adhvaryu" kahevAya che. "adhdhara" eTale yajJa ane "gadhvaryu" eTale yajJa karavAvALo. Ama to "dhvara" zabda hiMsA arthamAM che tathA hiMsAnA abhAvane "adhdhara" kahevAya che. Ama yajJamAM hiMsAno bhAva hoto nathI. have prazna e thAya ke, yajJa mULabhUta rIte to hiMsAnA abhAvavALo che to pachI yajJanA nimitte hiMsA kevI rIte cAlu thaI? AnA anusaMdhAnamAM evuM jaNAya che ke, keTalAka lokone mAMsAhAra
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 442 ISTa hato. A paristhitimAM jo te loko mAMsAhAra kare to dhArmika loko taraphathI emane ghaNuM ja sahana karavuM paDe. AthI yajJamAM e lokoe dhArmikatAnA nAme hiMsA cAlu karI, jethI lokono pratikAra ocho Ave ane potAnI Asaktio paNa puSTa thaI zake. vartamAnamAM keTalIkavAra ahaMkAranA puSTikaraNa mATe zAstranI vAtone vikRta rIte rajU karIne jo eka pakSane dharmane nAme kASAyika pariNativALo banAvavAmAM Ave ane dharmanA nAme ja teonA kaSAyonuM puSTikaraNa thAya evuM vAtAvaraNa sarjavAmAM Ave to kharekhara to ahIM potAnA ahaMkAranuM ja puSTikaraNa thAya che. AthI dhIrapuruSoe AvI bAbatamAM khAsa vicAravA yogya che. pravIzuM" jenI pUrvamAM che evA "ma" dhAtuthI para "mi-ma-kSama..." ( 3 0 937) sUtrathI "hit" evo "mam" pratyaya thAya che. Ama thavAthI "m"nA "mam"no lopa thAya che tathA "pravI " zabdanI prApti thAya che. A avyayano artha prItibaMdha che. be vyaktiomAM ekabIjAne prema utpanna thAya te prItibaMdha kahevAya che. "pravIsun gAtam' arthAt ekabIjAmAM prema utpanna thayo. gati arthavALo "2" dhAtu trIjA gaNano che. A"" dhAtuthI "zivacAryaci..." (3LAdri 364) e pramANe nipAtanathI "" thatAM temaja vRddhi thatAM "gAya" zabda prApta thAya che. A avyaya prItipUrvaka saMbodhana karavuM hoya tyAre upayogamAM Ave che. "he kArya !" jo strIliMga hoya to "Te mAryo !" "mArya"ne jarmanImAM hara kahe che. dA.ta. hara hiTalara. IMglenDamAM ""ne badale "" bole che. AthI harane badale sara bolaze. saMkSepamAM ema kahI zakAya ke "nAtha", 'hara ane sara traNeya ekAryavAcaka nAmo che. koIka saptAha bole che, koIka haptAha bole che, koI samadarda bole che. koI hamadarda bole che. A pramANe badhe ja "hU"no "" thayelA prayogo jovA maLe che. ApaNe kyAreka "sama pravAtA" bolIe chIe. jyAre urdUmAM "maDagravAtA" bolAya che. ApaNe samavayaska bolIe chIe, jyAre urdUmAM hamavayaska bolAya che. ApaNe he mAryo !" bolIe chIe. A ja "bA" mATe saMskRtamAM "mA" zabda paNa che. A "mA"nuM "mA"" svarUpa thayuM ane e ja "nAma" svarUpathI madam banI gayuM. A pramANe apabhraMza thavAne kAraNe alaga alaga zabdo astitvamAM Ave che. (za00) "hatta vibheravane" mato vIdula "noratera" [30 rU4.] rUtyama dRnam pratiSedha-viSAdrayo, samastamitre I (supUt " mAta" tyata:) "soteramuM" [3] 934.] ityami svayam Atmano'rthe / "alI bhUSaNAdau" bAhulakAdami alam bhuussnnpryaaptvArany OM zarve" ata: "Y-I-ISa-vRSi" [3[0 721.] kRti vityu yu pIpArthe I balaM vAtIti "saMzcadvehatsAkSAdAdayaH" [uNA0 882.] iti nipAtanAt kati pratyaye "iDetpusi
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 443 zrIsiddhahemazabdAnuzAsana bhAga-2 vAto su" [4.rU. 14.] kRti mAsuvi vanavat niri I tipUrva vAte: "." [3/02.] ityapratyaye bAhulakAd dIrghatve AkAralope ca atIva atizaye / anuvAdaH- kheDavuM" arthavALo "ha" dhAtu pahelA gaNano che. A "ha" dhAtuthI bahula adhikArathI "soterama" (3dri934) sUtrathI "mam" pratyaya thatAM "hattam" zabda prApta thAya che. A "tama" avyaya pratiSedha ane viSAda (duHkha arthamAM) arthamAM che. keTalAka loko "hata" avyayano samasta artha paNa mAne che. "zuM" upasargapUrvaka gati arthavALo "rU" dhAtu bIjA gaNano che. A "mu + rU" dhAtuthI para "soteramu" (3dri. 934) sUtrathI "ma" pratyaya thatAM "sva" zabda prApta thAya che. A "vaya" avyaya "mAtmA'nA arthamAM che. dA. ta. "vayam tam" AvA vAkyano "gAtmanA tam" artha thaze. ahIM TIkAmAM "gAtmanaH" zabda lakhyo che, paraMtu tyAM "kAtmitA" hovuM joIe. svayaM avyayanI haMmezA tRtIyAntathI ja vyAkhyA karAze. zaNagAravuM" arthavALo "ka" dhAtu pahelA gaNano che. A "a" dhAtuthI bahula adhikArathI "poterama" (3Maa0i 934) sUtrathI "" pratyaya thatAM "mana" zabda prApta thAya che. A "tam" avyaya zaNagAravuM, paryApta ane vAraNa arthavALo che. dA.ta. "vacAryuM matoti" (te kanyAne zaNagAre che.) "mana" manto mattAya" (eka malla mATe bIjo malla samartha che. paryApta, kAphI) zabda karavo" arthavALo "" dhAtu pahelA gaNano che. A "" dhAtuthI "q-l..." (3VT 729) sUtrathI "kti" evo "Dara" thAya che. " + 3" A avasthAmAM dhAtune anne rahelA sabhyakSarano "mA" thatAM " + 3" thaze. tyArabAda "hetu pusi vAgaDato nu" (4394) sUtrathI mAno lopa thatAM ";" zabda prApta thAya che. A "" avyaya pApa arthamAM che. dA.ta. "puruSa?" duSTa puruSa). "te baLane prApta kare che e arthamAM "vatra + vA dhAtuthI para "saMgraha..." (30 882) sUtrathI nipAtanathI "" pratyaya thAya che. "vatra + va + " A avasthAmAM agAu kahelA (43/94) sUtrathI "mA"no lopa thatAM "vattava" zabda prApta thAya che. A "vartava" avyayano adhika artha thAya che. dA.ta. "vattavat asvastha:" (te vadhAre bimAra thayo.) ahIM nyAsamAM "varnava" zabdano nirbhara artha lakhyo che, A nirbhara paNa adhika arthamAM ja che. * "havAnuM cAlavuM arthavALo "vA dhAtu bIjA gaNano che. "gati" upasargapUrvaka "vA' dhAtuthI "ga" (3ddhi 2) sUtrathI "1'' pratyaya thatAM tathA bahulapaNAthI dIrghapaNuM ane mArano lopa
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-30 444 thatAM ''atIva'" zabda prApta thAya che. A '"atIva" avyayano adhika artha thAya che. dA.ta. "vAta: atIva pati" (bALaka ghaNuM bhaNe che.) (za0 nyA0 ) su-durbhyAM tiSThate: "duHsvapavanibhyaH stha: " [uNA0 732.] iti kityupratyaye suSu, cunnu prazaMsA-niyoH / '"RR gau" ataH '"zI-rI-bhU-TU-mU-%0-pA-dhAn-vityatyagnipusi-musi-vRtti-visi-rami-dhutri-pUviSyaH ti" [30 20o.] ti tapratyaye vAhulAvetve te viyoge / saMpUrvAMt "pavit gau" ata: "padvi-pati" [3][0 607.] kRti pratyaye gaNapAThAt samo malope sapadi drute / samIkSyate iti "saMzcadvehatsAkSAdAdayaH " [uNA0 882.] iti kati sAkSAdeze sAkSAt pratyakSatulyayo: / "Sana bhaktau" ataH "gR-pR-durvi-dhurvibhyaH kvip" [uNA0 943.] iti bahuvacanAt kvipi bAhulakAd dIrghatvAbhAve san paritrANe / anuvAda H- "su" ane "dur" upasargathI para "sthA" dhAtuthI 'duHsvapanimya:0' (3LA0 732) sUtrathI "ti" evo "OM" pratyaya thatAM "suchu" ane "vuchu" zabda prApta thAya che. A "suSu" ane "dug" avyayano artha anukrame "prazaMsA" ane "niMdA" thAya che. "gati" arthavALo '" dhAtu bIjA gaNano che. A '' dhAtuthI '"zI-rI-bhU-TU...'' (3LA0 201) sUtrathI '"ti'" evo "" pratyaya thatAM ane bahulapaNAMthI "p'paNuM thatAM "RRte" zabda prApta thAya che. A '"te" avyayano "vinA" e pramANe artha thAya che. dA.ta. "te jJAnAna mukti:' (jJAna vinA mukti nathI.) "RRte tatva na zAntiH' (tattva vinA zAMti (zama) nathI.) "gati" arthavALo "pa" dhAtu cothA gaNano che. gati arthavALA "sam + pa'' dhAtuthI ''pati-pati...'' (3LAvi0 607) sUtrathI "rU" pratyaya thatAM tathA gaNapAThathI "sam"nA ""no lopa thatAM "savi" zabda prApta thAya che. A '"savi" avyaya jaldI arthamAM che. dA.ta. "sadi Amate' (te jhaDapathI AraMbha kare che.) "jovuM" arthavALo '"" dhAtu pahelA gaNano che. A "sam + " dhAtuthI '"saMRRahat..." (3LAvi0 882)" sUtrathI 't" pratyaya thAya che. '"sam + kSa + " A avasthAmAM (3LAvi 882) sUtrathI "sAkSa' Adeza thatAM "sAkSAt' zabda prApta thAya che. A 'sAkSAt" avyaya pratyakSa ane tulya arthamAM che. dA.ta. "sAkSAt rUpasya' (rUpanI samAna.) "bhakti karavI" arthavALo "san" dhAtu pahelA gaNano temaja AThamA gaNano che. A 'san' dhAtuthI '[-p-suvi..." (30 943) sUtrathI bahuvacanathI "viva" pratyaya thAya che ane ''vartum'' adhikArathI dIrghatvano abhAva thatAM '"sa" zabda prApta thAya che. A "sa" avyaya rakSaNa karavuM arthamAM che.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 445 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (zanyA0) prapUrvAcchameH pUrvavat kvipi upAntyadIrghatve gaNapAThAnmakArasya nakAre prazAn cirantane / "Sana bhaktau" ataH "saMzcadvehatsAkSAdAdayaH" [uNA0 882.] iti kati pratyaye nipAtanAt pratyayA'kArasyA''kAre sanAt hiMsAyAm / asyaiva kati sanat, "samiNanikaSibhyAmAH" [uNA0 598.] iti bAhulakAdApratyaye sanA (ca)nitye / na Anayati tAdAtmyamiti DityApratyaye nakhAditvAd nAnA pRthagbhAve / vinayati niSedhati vidhimiti DityApratyaye vinA yogapratiSedhe / "kSamauSi sahane" ataH "sani-kSami-duSeH" [uNA0 604.] ityApratyaye kSamA sahane / anuvAI:- "pra" pUrva "zam" pAtuthI paDesAnA Thebha "kvip" pratyaya thata tama4 upAntyamA hI mAheza thata tathA 108 mAnanathI "makAra"no "nakAra" thatai "prazAn" za prApta thAya che. mA "prazAn" avyayano prAcIna artha thAya che. "mati 42vI" arthANo "san" dhAtu paDela temadeg4 2mA mA no cha. "san" dhAtuthI "saMzca-dvehat..." (uNA0 882) sUtratha. "kat" pratyaya thata tebha4 nipAtanathA prtyyn| "akAra"no "AkAra" thatai "sanAt" 27 prApta thAya che. // "sanAt" adhyayana hiMsA artha che. // 4 "san" dhAtuthI (uNA0 882) sUtrathA "kat" pratyaya thata "sanat" 206 prApta thAya cha. // "sanat" avyaya sarvahA arthamA cha. (652 438 // "san" dhAtuthI. "samiNa-nikaSibhyAmAH" (uNAdi0 588) sUtrathI paY.rIne "A" pratyaya thata "sanA" zabda prApta thAya che. // "sanA" avyaya nitya arthamA cha. sAnA udAharaNa tarIke be zloko vicAravA yogya che. (1) "satyam brUyAt priyam brUyAt, na brUyAt satyam apriyam / priyam ca nAnRtam brUyAt, eSa dharmaH sanAtanaH // 1 // " artha :- satya bolavuM joIe, priya bolavuM joIe, apriya evuM satya na ja bolavuM joIe ane priya evuM asatya bolavuM joIe nahIM, A dharma sanAtana che arthAt nitya che. I1 (2) "na hi vaireNa vairANi zAmyanti tu kadAcana / ___avaireNa tu zAmyanti eSa dharmaH sanAtanaH // 1 // " martha :- vairathI. vai. zamata nathI. qNI, avairatha. vai. zamI. 14 che. sA.nitya dharma cha. (sanAtana dharma cha.) // 1 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 0 1-1-30 uparokta baMne prayogomAM '"sanA" avyaya nitya arthamAM jaNAya che. je tAdAtmyane prApta karatuM nathI e arthamAM " + nI'" dhAtune "hit" evo ''' pratyaya thatAM tathA '"nahAya:" (3/2/128) sUtrathI "na" ja rahetAM "nAnA" zabda prApta thAya che. A "nAnA" zabda aneka athavA to pRthabhAva arthamAM che. '"vinayaMtti' eTale te vidhino niSedha kare che. vidhino niSedha karavo e arthamAM "vi' upasarga pUrvaka '"nI" dhAtuthI hit evo '"" pratyaya thatAM '"vinA" zabda prApta thAya che. "vinA" avyaya saMbaMdhanuM nivAraNa karavuM arthamAM che. "aham monanam vinA sthAsyAmi' (huM bhojana vinA rahIza.) A prayogamAM kartAnI sAthe bhojana kriyAnA saMbaMdhanuM nivAraNa thayuM che. sahana karavA arthavALo "kSam" dhAtu pahelA gaNano che. A "kSam" dhAtuthI "ni-mi...' (3LAvi0 604) sUtrathI ''A'" pratyaya thatAM ''kSamA'" zabdanI prApti thAya che. A ''kSamA'' avyaya sahana karavuM arthamAM che. I (zamyA ) ''zumi drIsau" ataH "zubhe: sa 6 vA" [3LA0 74rU.] kRti vityAre zu pUjAyAm / sahapUrvAt sAhe: "Dit" [ uNA0 605.] iti DityAkAre sahasA atarkite / yugapUrvAt paderbAhulakAdauNAdirke kvipi yugapat kriyAsamabhihAre sahArthe ca / upapUrvAd "azauTi vyAptau" ataH "azerAnno'ntazca" [ uNA0 719 . ] ityupratyaye nAgame ca upAMzu zanakairvacane purapUrvAMt tamyate: vivapi puratam, "puN pAlana-pUrayo:" ataH "mithi-ra'Si-tR-pR-zUmUrNimya: ti" [3LA0 676.] tti "ocAvuM" [4.4.127.] Dyuri puras etAvagrato'rthe / pRNAteH "saMzcadvehatsAkSAdAdaya:" [uNA0 882. ] iti kati pratyaye purastAd nipAtyate, prathameM puro'rthe ca / anuvAda:- "prakAzavuM" arthavALo "A" dhAtu pahelA gaNano che. A "zum'" dhAtuthI '"zubhe: sa = vA'' (3di0743) sUtrathI "hit" evo "kAra" thatAM "zuM" zabda prApta thAya che. A "zuM" avyaya pUjA (uttama) arthamAM che. "sa" jenI pUrvamAM che evA "sAha" dhAtuthI para "hit" (3vi0 605) sUtrathI "Dit' evo ''bajAra' thatAM '"sahasa" zabda prApta thAya che. A "sahasA" avyaya acAnaka arthamAM che arthAt jenA viSayamAM kalpanA na karI hoya evI ghaTanA bane te acAnaka kahevAya che. "yuna" zabda pachI "pa" dhAtuthI para "vadyutam" adhikArathI "kavi" saMbaMdhI "viva" pratyaya thatAM "yupat" zabda prApta thAya che. A "yupat" avyaya be arthamAM che. (1) kriyAsamabhihA2 arthAt koI kriyAne vAraMvAra karavI 'kriyAsamamihAreLa aparAdhyantam sahet : ?'
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 447 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (vAraMvAra aparAdha karanArane koNa sahana kare?) (2) A ja "yuga" avyaya sahAthamAM paNa vaparAya che. "yupat chataH" (teo baMne eka sAthe jAya che.) ahIM saha arthamAM "yugapata" avyaya Avyo che. vyApavuM" arthavALA "ka" dhAtuthI "zerAntoDana" (30 719) sUtrathI "" pratyaya ane ""no Agama thatAM "upAMzu" zabda prApta thAya che. A "upAMzu" avyaya dhIre bolavuM arthamAM che. loko traNa prakAre bole che. (1) manamAM bolavuM (2) dhIre bolavuM ane (3) sAMbhaLavA yogya bolavuM. jyAre manamAM bolavAmAM Ave che tyAre hoTha hAle che tathA dhIre bolavAmAM Ave che emAM bAjuvALo sAMbhaLe che. "upAMzu" avyayano A bIjA prakAranuM bolavuM artha thAya che. "upAMzu vati" (te dhIme bole che.) jorathI bolavuM e bhASaNa kahevAya che. upAMzu" avyayano gupacUpa (chAnAMmAnAM) artha paNa thAya che. "auTilya" zAstramAM lakhyuM che ke, "upAMzu vadha: vayitavya:" (chAnAM-mAnAM vadha karAvavA yogya che.) A prayogamAM "pAM!" avyayano "gupacUpa" artha paNa thAya che evuM kahevAyuM che je nyAsamAM jaNAvela nathI. "upAMzu" avyayano artha batAvavA mATe "zanaaurvane" zabda lakhyo che tyAM zana: avyaya che, jeno dhImo artha thAya che. "pura" jenI pUrvamAM che evA "ta" dhAtuthI para "viva" pratyaya thatAM "purata" zabda prApta thAya che. A "purata" avyaya AgaLa arthamAM che. pAlana karavuM" ane "puravuM" arthavALo "g" dhAtu navamA gaNano che. A "g" dhAtuthI "mithi- raSi ." (3dri. 971) sUtrathI ti evo "ba" pratyaya thAya che. have "+ " A avasthAmAM "moSTacAkU" (4/4/117) sUtrathI ""no "ka" thatAM "pura" zabda prApta thAya che. A "puras" avyayano AgaLa artha thAya che.. "" dhAtuthI "saMgraha.." (3ddhi 882) sUtrathI "" pratyaya thAya che tathA nipAtanathI puratAta" zabda prApta thAya che. A "puratA" avyaya sAme tathA parama arthamAM che. (za0cA.) "za stutiHAtI" ataH "saMzadatsAkSAviyaH" rUti vAti pratyaye vALane ca zazvat nitye punaH punararthe ca, yathA-'zazvad vakti kuzikSitaH' iti / kupUrvAd videH kvipi kuvid yogaprazaMsA'stibhAveSu / "ava rakSaNAdiSu" ataH "aveNita" [uNA0 995.] iti li "Iti" [4.rU.10.] rUti vRddha va sAvit pratye . apUrvAt "adde plAM pakSane" mata: "tiM" [30 167.] rUtyuti pratyut prArthe nAkhyapa, yathA-hartA prAkuvA, daza nAmAnItyarthaH /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 448 anuvAda :- "DUvaM" arthavANo "zaz" dhAtu pahelA gaerAno che. A "zaz" dhAtuthI "saMzcadvehat..." (uNAdi0 882) sUtrathI "kat " pratyaya ane "v"no AAgama thatAM "zazvat" zabda prApta thAya che. khA "zazvat " avyaya nitya ane irI-irI arthamAM che. " zazvat vakti kuzikSita:" (jarAja zikSA pAmelo vyakti irI-irI jole che.) "ku" bhenI pUrvamAM che sevA "vid" dhAtuthI "kvip" pratyaya thatAM "kuvid" zabda prApta thAya che. yA "kuvid" avyaya prazaMsA, saMbaMdha (yoga) tathA vidyamAnabhAva arthamAM che. A "kuvid" avyayanA prayogo vehamAM ghaeAM bhevA bhaNe che. "2ksse| '2vA" arthavANo "av" dhAtu pahelA gaezano che. A "av" dhAtuthI "aveNit" (uNAdi0 885) sUtrathI "is" pratyaya thAya che. "av + is" A avasthAmAM " JNiti" (4/ 3/40) sUtrathI vRddhi thaMtAM "Avis" zabda prApta thAya che. A "Avis" avyaya pragaTa arthamA che. "jAvA" arthavAMNo "ad" dhAtu jIbha gaezano che. "pra + ad" dhAtuthI " rudyarti..." (uNAdi0 987) sUtrathI "us" pratyaya thatAM "prAdus" zabda prApta thAya che. khA "prAdus" avyaya je arthamAM vidyamAna che : (1) agara thaMyuM, (2) nAma. nAma se vyaktinuM sva3pa pragaTa jharI he che. koIka vyaktinuM nAma sAMbhaLatAnI sAthe ja e vyaktino Akho itihAsa najara sAme pragaTa thardha bhaya che. sAthI "prAdus" avyaya nAma arthamAM pAvaparAya che. hAta. "hare: daza prAdurbhAvA" (harinA dRza nAmo che.) ( za0 nyA0 ) iti zabda evaMprakAre, evaMprakArAH svarAdayaH, na tvetAvanta evetyarthaH / nanu kimatra nibandhanam ? vizeSasyAnirdezAt, itizabdasya ca parisamAptAvapi varttamAnatvAdetAvanta evetyartho ya iti (0rthaH) kuto na labhyate ? ityAha- bahuvacanamiti / ( AkRtigaNArthamiti - ) Akriyate'nayetyAkRtirvaNikAprakArastasyA gaNastadarthamiti, ayamartha:-svarAdizabdasya saMjJitayA saMjJAvizeSaNatvAt saMjJAyAzcaikavacanAntatvAllAghavArthaM caikavacane prApte yad bahuvacanaM tad anye'pi bahavaH svarAdayaH santIti jJApanArtham, etenAnye'pi svarAdisadharmANaH saMgRhItA bhavanti / uktaM I ca " iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyate / prayojanavazAdete nipAtyante pade pade // 21 // arthakathanaM caiSAmupalakSaNamAtraM draSTavyam, yathoktam "nipAtAzcopasargAzca dhAtavazceti te trayaH / anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidarzanam" // 22 // iti /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 anuvAda :- brahavRtti TIkAmAM "va" vagere avyayono gaNapATha AvyA pachI "ti varadriya:" zabdo lakhyA che. AthI prazna thAya che ke "ti"no artha zuM karavo? "ti" samApti arthamAM paNa Ave che ane prakAra arthamAM paNa Ave che. jo samApti arthamAM "ti" zabda samajavAmAM Ave to "va'thI zarU karIne "pradu" sudhInA avyayo ja laI zakAya. enA sivAyanA zabdomAM avyayasaMjJA na thAya, paraMtu A gaNapAThathI atirikta zabdomAM paNa avyayasaMjJA karavI che. mATe "ti" avyaya ahIM prakAra arthamAM che. AthI AvA prakAravALA "va" vagere avyayo che, paraMtu "sva"thI AraMbhIne "pradu" sudhInA zabdo ja avyayo che, evo bodha karavAno nathI. pUrvapakSa :- Apa kaho cho ke, "sva'thI zarU karIne "pradu" sudhInA ja zabdo avyayo che evuM samajavAnuM nathI, paraMtu adhika zabdo avyaya tarIke che evo bodha karavAno che, paraMtu sUtramAM koI vizeSatA na hovAthI Avo bodha kevI rIte thaI zakaze? arthAt sUtramAM jaNAvelA avyayothI atirikta avyayo paNa "svaradri" gaNapAThamAM che evo bodha sUtra uparathI kevI rIte thaI zakaze? vaLI "ti" zabda samApti arthamAM paNa vidyamAna hovAthI gaNapAThathI atirikta avyayo che evo nizcita bodha paNa kevI rIte thaI zakaze ? uttarapakSa :- ahIM sUtramAM bahuvacana karyuM hovAthI adhika avyayo che evo bodha thaI zake che. bahuvacana AkRti gaNanA prayojanavALuM che. AvuM svarUpa jenuM che. te badhA "sva" vagere avyayo che. AvA prakAranuM svarUpa jenAthI niyaMtrita karAya che, te AkRti kahevAya che ane A AkRtino samUha tenA prayojanavALuM bahuvacana che. "varAti" zabda saMjJI tarIke che ane "avyaya" zabda saMjJA tarIke che. je saMjJAvAcaka zabda che te vizeSya che tathA "va"i zabda e vizeSaNa tarIke che. have saMjJAvAcaka zabdane ekavacana karavAmAM AvyuM che. AthI "varAtri" zabdamAM paNa ekavacana thavuM joIe chatAM paNa "svarAdri" zabdamAM je bahuvacana karyuM che, te "svarAtri sivAyanA zabdo paNa avyaya tarIke che evuM jaNAvavA mATe ja che. ame bahuvacananA sAmarthyathI vadhAre avyayo mAnyA che enA anusaMdhAnamAM vaidika granthano zAstrapATha ApIe chIe. vaidika granthonA be zlokanA artho A pramANe che - "iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyate / prayojanavazAdete nipAtyante pade pade" // 21 // nipAtonI (avyayonI) ATalI ja saMkhyA vidyamAna nathI kAraNa ke prayojananA vazathI A avyayo te te sthAnamAM nipAtana karavAmAM Ave che. je zabdone koIka prakriyA vagara zuddha mAnI levAmAM Ave che. te nipAtana kahevAya che. ahIM badhA avyayonA arthonuM kathana karavAmAM AvyuM che te udAharaNa (nidarzana) mAtra ja
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 450 che. arthAt namUnA pUratAM ja artha ApavAmAM AvyA che. te te avyayonA kahelA arthothI atirikta artho paNa vidyamAna che. enA anusaMdhAnamAM vaidika granthano bIjo zloka ApavAmAM bhAvyo che. "nipAtAzcopasargAzca dhAtavazceti te trayaH / anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidarzanam // 2 // " nipAto, upasargo ane dhAtuo e traNeya aneka arthavALA jANavA yogya che. arthono ahIM je nirdeza karAyo che, te udAharaNa pUrato ja che. (zanyA0) sAdharmyameva darzayati-svarAdayo hIti, ayamarthaH-avyayaM dvividham-vAcakaM dyotakaM ceti / tatra yanniyamena padAntaropahitameva prayujyate, yathA 'plakSazca nyagrodhazca' iti cAdiH, tat padAntaragatavizeSadyotanAya dyotakamucyate, cAdihi padAntaropAttamevArthaM svArthena bhinatti, teSAM svArthaprakAzane tasya sahakAribhAvAt / yat tu padAntaropahitamantareNApi prayujyate, yathA 'svaH sukhayati' iti svarAdi tad vAcakam, nirapekSasya svArthAbhidhAnAt / tatra yadanyaccAdiSUpAttamanupAttaM ca satyavyayatve svArthasya vAcakam, tat svarAdau draSTavyamityarthaH / avyayIbhAvasya cAvyayatvaM nAGgIkartavyam, tadaGgIkaraNe hi 'uccakaiH, nIcakaiH' ityAdivad 'upAgni, pratyagni' ityatrApi "avyayasya ko d ca" [7.3.31.] ityak prasajyeta / tathA 'upakumbhaMmanyam' ityAdau 'doSAmanyamahaH' ityAdivad mAgamapratiSedhaH syAt / athAvyayIbhAvasya tu "tRptArthapUraNAvyayA0" [3.1.85.] iti SaSThIsamAsasya pratiSedho'vyayatvasya phalamiti cet, na-tatra samAsakANDe bahulAdhikArAt setsyati / kiM ca 'avyayIbhAvaH' iti mahatI saMjJAM yat kRtavAnAcAryastato'pi jJApayati-kvacidavyayatvamapi (tena caitrasyopakumbhamityatra na samAsaH) // 30 // anuvAda :- "iti" avyaya 2 arthamA cha, to "svarAdi" zahoma mevo te yo dharma rahayo che 4 dharmanA AdhAre "svarAdi" zo sivaayn| zo 59 // avyaya tarI zAya ? // shN.n| anusaMdhAnamA 4 mAyArya bhagavaMtazrI 49 // cha , "sAdharmyameva darzayati..." arthAt "svar" vagaire avyayo svArtha na pAya cha, paraMtu "cAdi" avyayona sebha dhota nathI. ghAtaka avyayo najIka rahelA padonA arthone jaNAve che, jyAre svArthavAcaka avyayo potAnA ja arthone jaNAve che. sAmartha mA prabhArI cha : avyaya meM praa2n| che. (1) vAyasane (2) dhota. tyAMnI any54n| sabhI555ithI pryo| thAya che se dhota: avyayo cha. ha... "plakSaH ca nyagrodhaH ca." & "ca" avyaya "plakSa" ane "nyagrodha" 135 arthamA 238 // samuthyaya 2135 arthane pragaTa 42 cha. "ca" vagaire avyayo anya54thI / rearthane svArthathA vizeSita 42 che.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 451 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 eTale ke anya padanA je artho hoya che e ja arthone "ra" vagere avyayo anyapadonA arthone prakAzita karavA mATe sahakArI kAraNa tarIke bhAga bhajave che. jyAre jeno prayoga anya padonA sAmIpya vinA paNa thaI zake che, te vAcaka avyayo kahevAya che. "svaraDhi" avyayo e vAcaka avyayo che. dA.ta. ": surasvati " (svarga sukhI kare che.) vAcaka avyayo koInI paNa apekSA vinA svArthanuM prakAzana kare che, mATe te vAcaka avyayo che. avyayIbhAva samAsamAM avyayapaNuM svIkAravA yogya nathI. jo avyayIbhAva samAsamAM paNa avyayapaNuM svIkAravAmAM Ave to "vra" "nIva" vagere prayogamAM "navyayastha zo r va" (7/3/31) sUtrathI jema "mano prasaMga Ave che, tema "pAna", "pratyAna" vagere avyayIbhAva samAsomAM paNa "manI prAptino prasaMga Avata tathA "toSAmamA " vageremAM jema "" Agamano pratiSedha avyayanA kAraNe ("toSA" avyaya hovAne kAraNe) (3/2/111) sUtrathI thAya che. te ja pramANe avyayIbhAva samAsane paNa avyaya mAnavAmAM Ave to 35Imanya" vagere prayogomAM paNa (3/2/111) sUtrathI "" Agamano pratiSedha thavAnI Apatti Avaze. kharekhara to evA prayogomAM ""no Agama thAya che. mATe ja 35manamAM attamAM anusvAra lakhela che. pUrvapakSa :- jo tame avyayIbhAva samAsane avyaya nahIM mAno to "nRtArthapUrAvyo ..." (3/1/85) sUtrathI je avyayo sAthe SaSThIantavALA nAmonA samAsano niSedha karAyo che to SaSThI vibhakti-vALA nAmono avyayIbhAva samAsa sAthe samAsa thato nathI evuM tame kahI zakazo nahIM. kharekhara to pazyanta nAmono avyayIbhAva samAsano niSedha thAya ja che. AthI avyayIbhAva samAsane paNa avyaya mAnavA joIe. ame (pANinIjI) to avyayIbhAva samAsane paNa avyaya ja mAnIe chIe. AthI SaSThIattavALA nAmonI sAthe avyayIbhAva samAsanA samAsano niSedha thaI zakaze. jyAre tame to (pUjya hemacandrAcArya) avyayIbhAva samAsane "avyaya mAnatA nathI. AthI SaSThIattavALuM nAma + avyayIbhAva samAsa A be nAmonA samAsano niSedha karavA mATe pRtharge prayatna karavo paDaze. uttarapakSa :- amAre uparokta Apatti AvatI nathI. samAsa prakaraNa cAlu thayuM tyAre samAsa saMbaMdhI adhikArasUtramAM ("nAma nAnaiRArge samAso vahunam" (3/1/18)) bahulam adhikAra karavAmAM Avyo che. AthI e bahulam adhikArathI ame SaSThI vibhaktivALA nAmono avyayIbhAva samAsa sAthe samAsano niSedha samajI laIzuM. kadAca tame kahezo ke bahulam adhikArathI AvuM kevI rIte samajI zakAya? A to atyanta agharuM che. AthI ame kahIe chIe ke, AcArya bhagavaMte AvA samAsomAM je avyayIbhAva e pramANe moTI saMjJA karI che tenAthI
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30 4para AcArya bhagavaMta jaNAve che ke, kyAreka avyayIbhAva samAsanuM paNa avyayapaNuM thAya che ane tethI ja caitrI 353SNam AvA prayogamAM "tRtArthapUrapADayA..." (3/1/85) sUtrathI samAsa thaze nahIM. -: jAsasArasamuddhAra :(nyA0sa0) svaretyAdi / atyuccaisAviti-nanu pUrvapadamapyatrAvyayam, tatastatsaMbandhitvAllup prApnotIti, satyam-atikrAnte'rthe liGga-saMkhyAyogAdatizabdaH sattve vartate iti nAvyayam / "atiratikrame ca" [3.1.45.] ityatra bAhulakAt kvacit samAsAbhAve'ti stutvetyAdau kriyAsaMbaddhasyAtizabdasya dyotakatvameveti / * -: jAsasArasamuddhArano anuvAda :pUrvapakSa:- "atyuvaisI" prayogamAM pUrvapadanI pradhAnatA vALo ""i tapuruSa samAsa che. have ahIM pUrvapada tarIke "ati" zabda che. have "ti" avyaya tarIke manAya to uttarapadArthamAM thayelI vibhakti thaI zakaze nahIM. A pramANe uttarapadArthamAM vibhakti AvavI joIe nahIM, chatAM paNa A prayogomAM vibhaktino lopa karavAmAM Avyo nathI. AvuM kema ? uttarapakSa :- tamArI vAta sAcI che. ahIM "mati" zabda "tikrAnta" arthamAM che. oLaMgI gayela koIka dravya ja hoI zake ane evA padArtha sAthe liMga ane saMkhyAno yoga thaI zake che. A saMjogomAM "ti" avyaya sattva arthamAM varte che, mATe "ti" ahIM avyaya tarIke vartato nathI. tethI ja "ti" arthanI pradhAnatAvALA evA A samAsamAM "vyayastha" (3/2/7) sUtrathI vibhaktino lopa thayo nathI. "tistutvA" vagere prayogomAM gati avyaya pUjA arthamAM che. AthI "tiratijhame va" (3/1/45) sUtrathI tapuruSa samAsa thavo joIe. chatAM paNa "vadutam" adhikArathI "mati"no "tutvA sAthe samAsano abhAva thayo che. ahIM "tutvA" zabda svayaM avyaya hovAthI "tutvA" pachI thayelI vibhaktinA pratyayano lopa "avyayastha" (3/2/7) sUtrathI thaI zakaze. bIjuM "gati stutvA" ahIM (3/1/45) sUtrathI bahula adhikArathI jo samAsano niSedha samajavAmAM Ave to "ti" e pRtha nAma kahevAze. vaLI A nAma pUjA arthamAM hovAthI sattvavAcaka padArtha svarUpe thaze. A saMjogomAM "ti" nAmane vibhaktinA pratyayo thavAnI Apatti Avaze. kadAca tame ema kahezo ke, "ti" upasarga che mATe gati saMjJA thavA dvArA avyayasaMjJA thaIne vibhaktino lopa thaI jaze, paraMtu AvuM paNa thaI zakaze nahIM. kAraNa ke "dhAtoH pUnArtha svati.." (3/1/1) sUtrathI "ti" zabdamAM pUjA artha hovAne kAraNe upasarga saMjJAno
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 453 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 samAva thAya che. mAthI gatisaM thavA dvArA avyysN|| 16 4ze nahI. sAThagomA ati" zabdamAM vibhaktinA pratyayo thavA ja joIe, paraMtu tamArI upara kahelI ekeya vAtono avakAza samAre 2Deto nathI. // 29 // 3 "stutvA" vageremA 4 "ati" za0 loya che se "ati" zanI potAno artha pU0 artha nathI, paraMtu "stutvA"no 4 50 artha cha tene 4 "ati" zabda prazita 42 che. sAthI "ati" 04 "cAdayo'sattve" (1/1/31) sUtrathI avyysNsh| thavAthI (3/2/ 7) sUtrathI vibhaktino lopa thaI ja jaze, AthI amAre koI Apatti nathI. (nyA0sa0) paramanIcairityatra tvityAdi-atra tuzabdo vizeSaNArthaH, pUrvasmAd vizeSaM dyotayati, tena kiM siddham ? yatrAnupasarjanaH svarAdyanto bhavati tatrAvayavaH samudAyazcobhayamapyavyayaM bhavatyeva, samAsasyottarapadArthapradhAnatvAt / nanu bhavatvevaM tathApi saMjJAvidhau tadantapratiSedhasya jJApitatvAd * grahaNavatA nAmnA na tadantavidhiH * iti pratiSedhAcca kathaM paramoccairityAdau tadantasyAvyayasaMjJetyAha-anvarthAzrayaNe cetyAdi-na vyeti-na nAnAtvaM gacchati sattvadharmAnna gRhNAti ityanvarthasiddhiH / ayamarthaH-yadanvarthasaMjJAkaraNAd dvitIyamavyayamityupasthApitaM tad vizeSyatvena vijJAyate, tasya svarAdIti vizeSaNatvena, tatazca "vizeSaNamantaH" [7.4.113.] iti nyAyAt tadantavijJAnam, kevalasya tu vyapadezivadbhAvAt, paramoccairityAdAvapyavyayasaMjJA vijJAyata ityarthaH / anuvAda - uparokta tamAma paMktiono anuvAda zabdamahArNavanyAsamAM AvI gayo che. (nyA0sa0) yad avyayam akSayaM zabdarUpaM kiMviziSTam ? svarAdi svarAdyantaM tadavyayasaMjJaM bhavatIti ca sUtrArthaH samajani / " anuvAda-nahi nAza pAmatuM evuM je zabda svarUpa che te avyaya che ane A avyaya vizeSaNa svarUpe che. AthI vizeSaNa svarUpa evA avyaya zabdathI viziSTa zuM che ? enA anusaMdhAnamAM abhe 49||viime chIme 4 "svarAdi" bhane "svarAdi" antavA ho , te avyayasaMzAvA thAya che. e pramANe sUtrArtha prApta thayo. (nyA0sa0) iti svarAdaya iti-itizabda evaMprakArArthaH, evaMprakArAH svarAdayo gRhyante na tvetAvanta ityarthaH / yataH "iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyate / prayojanavazAdete nipAtyante pade pade" // 10 // AkRtigaNArthamiti-Akriyate'nayeti AkRtirvaNikAprakAraH, tasyA guNastadarthamiti / 1. vijJAnAt a|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-30, 1-1-31 454 "avyayIbhAvasya cAvyayatvaM nAGgIkartavyam, tadaGgIkAreNa hi uccakairnIcakairityAdivad 'upAgni, pratyagni' ityatrApi "avyayasya ko d ca" [7.3.31.] iti ak prasajyeta / tathA upakumbhaMmanyamityAdau 'doSAmanyamahaH' ityAdivad mAgamapratiSedhaH syAt / athAvyayIbhAvasya "tRptArthapUraNA'vyaya0" [3.1.85.] iti SaSThI-samAsapratiSedho'vyayasaMjJAphalamiti cet ? natatra samAsakANDe bahulAdhikArAdeva setsyatIti / kiJca, avyayIbhAva iti mahatI saMjJAM yacca kRtavAn AcAryastajjJApayati-kvacidavyayatvamapIti, tena caitrasyo-pakumbhamityatra na samAsaH // 30 // anuvAda :- uparokta tamAma paMktiono anuvAda zabdamahArNavanyAsamAM AvI gayo // triMzattamam sUtram samAptam // sUtram - cAdayo'sattve / 1 / 1 / 31 // - tattvAzi:sIdato'smi~lliGga-saGkhaye iti sattvam, liGga-saGkhyAvad dravyam, idamtadityAdi-sarvanAmavyapadezyaM vizeSyamiti yAvat tato'nyatra vartamAnAzcAdayaH zabdA avyayasaMjJA bhavanti, nipAtA ityapi pUrveSAm / vRkSazca plakSazca / asattve iti kim ? yatraiSAM sattvarUpe'nukAryAdAvarthe vRttistatra mA bhUt-caH samuccaye / iva upamAyAm / evo'vadhAraNe / -: tatvapraziAno anuvAda :jemAM liMga ane saMkhyA bese che arthAtu liMga ane saMkhyAno saMbaMdha jemAM thAya che, te sattva kahevAya che. liMga ane saMkhyAvALuM je hoya te dravya kahevAya che. Ama, sattva zabdathI ahIM dravya artha samaya cha bhane dravya sva35 artha thavAthI "idam, tad" vagaire sarvanAmayI thana 421 / yogya e vizeSya thAya che tathA A dravyathI anya arthamAM rahelA evA "va" vagere zabdo avyayasaMjJAvALA thAya che.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "pUrveSAm"no artha bhAgaNanA vaiyAGaraegI jo 12vo arthAt AgaNanA vaiyAGarazIo jA avyayone nipAto paNa kahe che arthAt "" vagere avyayo nipAtasaMjJAvALA paNa kahevAya che. "vRkSa: ca plakSaH ca"bhAM "ca" nI khA sUtrathI avyayasaMjJA thAya che. asattva arthamAM hoya to ja '"gha" vagerenI avyayasaMjJA thAya che. AvuM lakhavA dvArA granthakAra zuM kahevA mAMge che ? enA saMdarbhamAM AyArya bhagavaMtazrI bhAve che De, bhe zabhonI "anukArya" vagere sva35 sattva 35 arthamAM vRtti che, te zabdonI avyayasaMjJA thaze nahIM ane jo avyayasaMjJA nahIM thAya to "va' vagere zabhone lAgelI vilastinono sopa thaze nahIM. "ca: " samuyyaya arthamAM che. "iva:" upamA arthamAM che bhane "evaH" avadhAraNa arthamAM che. ahIM anurAvAya sevA "caH" "i "iva:" tebha4 "evaH" asattva arthamAM na hovAthI khA sUtrathI avyayasaMjJA thaI nathI. 455 ( ta0 pra0 ) ca, aha, ha, vA, eva, evam, nUnam, zazvat, sUpat, kUpat, kuvit, net, cet, nacet, caN, kaccit, yatra, naha, nahi, hanta, mAkis, nakis, mA, mAG, na, naJ, vAva, tvAva, nvAva, vAvat, tvAvat, nvAvat, tvai, tuvai, nvai, nuvai, rai, vai, zrauSaT, vauSaT, vaSaT, vad, vAT, veT, pAT, pyAT, phaT, huMphaT, chaMvaT, adha, At, svadhA, svAhA, alam, cana, hi, atha, om, athro, no, nohi, bhos, bhagos, aghos, aDo, haMho, ho, aho, Aho, utAho, hA, hI, hai, hai, haye, ayi, aye, arare, 2 aGga, re, are, ave, nanu, zukam, sukam, nukam, hikam, nahikam, Um, hum, kum, uJ, suJ, kam, ham, kim, him, ad, kad, yad, tad, id, cid, kvid, svid, uta, bata, iva, tu, nu, yacca, kaccana, kimuta, kila, kiGkila, kiMsvit, udasvit, Ahosvit, ahaha, nahavai, navai, navA, anyat, anyaMtra, zav, zap, athakim, viSu, paT, pazu, khalu, yadinAma, yaduta, pratyuta, yadA, jAtu, yadi, yathAkathAca, yathA, tathA, pud, adya, purA, yAvat, tAvat, diSTyA, maryA, Ama, nAma, sma, itiha, saha, amA, samam, satrA, sAkam, sArdham, Im, sIm, kIm, Am, As, iti, ava, aDa, aTa, bAhyA, anuSak, khos, a, A, i, I, u, U, R, R, lR, lR, e, ai, o, au, pra, parA, apa, sam, anu, ava, nis, dus- etau rAntAvapi, AG, ni, vi, prati, pari, upa, adhi, api, su, ud, ati, abhi iti cAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham // 31 // anuvAda H- uparanI tamAma paMktiono anuvAda zabdamahArNavanyAsamAM Avaze.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 456 -: zabdabhahAevinyAsa : cAdaya ityAdi-ayaM sattvazabdo'sti dravyapadArthakaH, sIdantyasmin jAti-guNa-kriyA-liGgasaMkhyA-saMbandhA iti vyutpattyA, yathA-sattvamayaM muniH sattvamiyaM brAhmaNIti / astyeva kriyApadArthakaH, sato bhAvaH sattvamiti, tadA hi sAdhyamAnatayA kriyArUpApannA sattaiva sttvshbdaabhidheyaa| tatrArthadvaye'pi sattvazabdaprayogadarzanAd vizeSAvagatau pramANAnupalambhAt kasyedaM grahaNam ? -: zaSTuMbhaDAerzavanyAsano anuvAha : A sattva zabda dravya padArthavALo che. jemAM jAti, guNa, liMga ane saMkhyA vagere rahe che, te sattva uhevAya che. "sad" dhAtune "tva" pratyaya thatAM "sattva" zabda prApta thAya che. "ayam muniH" sahIM bhuni se "sattva" sva35 dravya-padArtha che. me 4 pramANe brAhmaNI patra sattva sva35 dravyapadArtha che. kha sattva zabda DiyApahArthavANo pe| che. vidyamAnano bhAva (sato bhAvaH) mA arthabhAM "sat" zabdane "tva" pratyaya sAgatAM "sattvam" zabda prApta thAya che ane khA (sato bhAvaH) vyutpattithI 4 "sattva" zabda prApta thayo te DiyA pahArthavANo thAya che. sAthI te samaye sAdhyamAnapazAMthI GiyA sva3pane prApta thayelI sattA 4 "sattva" zabhanuM khalidheya che arthAt "sattva" zabdanuM abhidheya diyA sva3pa pahArtha che. sabha "sattva" zabdanA je artha bhAyA. (1) dravyasvarUpa padArtha ane (2) kriyA svarUpa padArtha. AthI vizeSanI prAptimAM pramANano abhAva hovAthI jhyA arthavANI "sattva" zabda sahIM grahArA 42vo se prazna upasthita thAya che ardha thoDasa arthavANI "sattva" zabda sevAmAM DoI prabhAza na hovAthI uparokta zaMDA upasthita thaI che. (za0 nyA0 ) ucyate - vidhi- pratiSedhayordravyahetutvAd dravyapadArthakasyaivedaM grahaNam / yadi tu sattvazabdena sattocyeta tadA pratiSedho'narthakaH syAt, nahi cAdiSu sattAvAcI kazcicchabdo'sti yadartho niSedhaH syAt / 'pazuvai puruSaH' ityatra ca pazuzabdasya cAdiSu paThitatvAdasattAvAcitvAdavyayasaMjJAprasaGgaH, tathA 'caH paThita:' 'hiryasmAdarthe' ityAdicAdyanukaraNAnAM ceti vidhi-pratiSedhAvabhimataviSayau na vyavatiSTheyAtAm, dravyavacane tu vyavatiSThete / dravyazabdena cAtra idam-taditisarvanAmapratyavamarzayogyaM jAtyAdibhiravacchidyamAnaM vizeSyasvarUpaM vastvabhidhIyate, taduktam "vastUpalakSaNaM yatra sarvanAma prayujyate / dravyamityucyate so'rtho bhedyatvena vivakSitaH // 23 // " anuvAda :- uparokta zaMkAnA anusaMdhAnamAM ame jaNAvIe chIe ke ahIM asattva svarUpa
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 457 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 natatpuruSa samAsa karavA dvArA sattvano niSedha batAvavAmAM Avyo che. vidhi ane pratiSedha dravya saMbaMdhamAM ja hoI zake. ahIM sattvano niSedha karavAmAM Avyo che. AthI dravyapadArthavALo sattva zabda samajavAmAM Ave to ja emAM pratiSedha thaI zakaze, paraMtu kriyApadArthavALo sattva zabda levAmAM Ave to evA sattvano pratiSedha thaI zakato nathI. kAraNa ke, sattva zabdathI jo sattA svarUpa kriyA artha levAmAM Ave to sattAno pratiSedha je sUtramAM karavAmAM Avyo che, te nirarthaka siddha thaze, kAraNa ke "vAvi" gaNapAThamAM sattAvAcI koI zabda ja nathI. vaLI "ddi" gaNapAThamAM jeTalA avyayo che, e avyayomAM amuka avyayonA artha sattAvAcaka paNa hoya ane dravyavAcaka paNa hoya to evuM kahI zakAya ke sattA arthavALA jo "vAvi" zabdo na hoya to avyayasaMjJAvALA thAya che. paraMtu ahIM to sattAvAcI koI zabdo ja nathI. AthI ja niSedha nirarthaka siddha thaze. vaLI tame sattAvAcI artha mAnyo che, AthI sattA bhinna arthavALA je je haze te te badhAnI avyayasaMjJA thaze. AthI "pazua puruSaH" prayogamAM "pazu" zabdamAM paNa avyayasaMjJAno prasaMga Avaze. ahIM "sattva" zabdathI sattA artha lIdho che ane A prayogamAM '"pazu" zabda puruSano vAcaka hovAthI vaLI ''vAvi'" gaNapAThamAM eno pATha paNa che tathA puruSano vAcaka hovAthI sattA bhinna arthavALo paNa che, AthI A "pazu" zabdamAM avyayasaMjJAnI prApti Ave che. "pazuvai puruSaH"no artha puruSa nizcitapaNe pazu che, tyAM "vai" avyaya nizcita arthamAM che. vaLI sattva zabdano sattA (kriyA) artha karazo to sattAvAcakathI bhinna zabdomAM avyayasaMjJAnI prApti Avaze te A pramANe che - "6: pati:" (ca e pramANe vyakti bhaNyo.) "diryasmArthe (tti e hetu arthamAM che.) ahIM "vaH" temaja "STi' vagere anukaraNavAcaka dravyArthavALA hovAthI sattA arthavALA nathI. AthI sattA bhinna arthavALA uparokta tamAma zabdomAM avyayasaMjJAnI prApti Ave che. kharekhara to uparokta tamAma prayogamAM e badhA avyayasaMjJAvALA thatAM nathI. Ama sattva zabdano sattAvAcaka artha karIzuM to abhimata viSayavALA vidhi ane pratiSedhanI vyavasthA thaI zakaze nahIM. kAraNa ke "vAvi" gaNapAThamAM badhA ja zabdo sattA (kriyA) arthavALA nathI. AthI evuM kahI zakAze nahIM ke "vavi" gaNapAThamAM ATalA zabdo sattA bhinna arthavALA che ane ATalA zabdo sattA arthavALA che, paraMtu sattva zabdano jo dravya svarUpa artha karIzuM to vidhi ane pratiSedhanI vyavasthA thaI zakaze. je je dravyathI bhinna arthavALA haze te te zabdomAM avyayasaMjJA svarUpa vidhi thaI zakaze temaja dravya arthavALA je je zabdo haze temAM avyayasaMjJAno niSedha thaI zakaze. dravya zabdathI vizeSya svarUpa vastu kahevAya che. A vizeSya svarUpa vastunA be vizeSaNa che. je "m" "ta" vagere sarvanAmothI vicArI zakAya che te dravya che tathA jAti, guNa vagerethI
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 sU0 1-1-31 je pRthagu karI zakAya che te dravya che. Ama ahIM samudita artha A pramANe thaze - " " "Tu" vagere sarvanAmothI je vicArI zakAya che tathA jAti, guNa vagerethI je pRthagu karI zakAya che evI vizeSya svarUpa vastu che te dravya kahevAya che. tenA saMbaMdhamAM AcArya bhagavaMta zrI hemacandrAcAryajI have vAkyapadIya granthanA bIjA vAkyakAMDanA 434mA zlokano pATha Ape che - zabda e padArthanuM upalakSaNa che, paraMtu padArthanuM vizeSaNa nathI. zabda jo padArthanuM vizeSaNa bane to padArthano dharma zabda banI jaze. dA.ta. "TUrazabda che. eno padArtha amuka aMtara pachI hoya che ane zabda ahIM vidyamAna hoya che. AthI "tUra" zabda ane "tUra" padArthano saMbaMdha hoto nathI, chatAM paNa "tUzabda e "tUra" padArthanuM svarUpa che ane Ane ja vastuno upalakSaNa svarUpa dharma kahevAya che. jema ke ghara vageremAM avidyamAna evo kAgaDo paNa gharanuM svarUpa kahevAya che. e ja pramANe dravyamAM aMvidyamAna evo zabda paNa dravyanuM svarUpa kahevAya che, je upalakSaNa svarUpe kahevAya che. vastumAM vidyamAna hoya ane vastunI oLakhANa karAve te lakSaNa kahevAyuM che ane vastumAM avidyamAna hoya ane padArthanI oLakhANa karAve tene upalakSaNa kahevAya che. sarvanAmo paNa padArthanA upalakSaNa svarUpa che. granthakAra A zlokamAM dravyanI vyAkhyA karatAM kahe che ke, jenA saMbaMdhamAM padArtha mAtranuM kathana karanAruM sarvanAma prayojAya che, tene dravya kahevAya che tathA jAti vagere dvArA jemAM vizeSyatva prApta thAya che, te padArthane dravya kahevAya che. "sarva vagere sarvanAmo padArtha mAtranuM kathana kare che tathA "" vagere sarvanAmo viziSTa vastuonA vAcaka che. "" sarvanAma pratyakSa arthanuM vAcaka che. jyAre "tam" sarvanAma parokSa arthanuM vAcaka che. Ama dravyanI vyAkhyA saMkSepathI A pramANe thaze - jenA saMbaMdhamAM padArthanA upalakSaNa svarUpa sarvanAma prayoga karAya che tathA bhedyatvathI (jAti, guNa vagere) je artha vivakSita karAya che, e arthane dravya kahevAya che. (zanyA0) bhedyatvena jAtyAdibhirvizeSyatvenetyartha ityAha sIdata iti-vizeSaNabhAveneti zeSa: anuvAda:- zlokamAM je "medyatvena" zabda lakhyo che teno artha jaNAvatAM AcArya bhagavaMtazrI kahe che ke, "medyatva" eTale jAti vagere vizeSapaNAMthI tevo bodha karavo. brahavRttiTIkAmAM "sIta:.." paMktio lakhI che, enA saMbaMdhamAM AcArya bhagavaMta kahe che ke, jemAM liMga, saMkhyA vizeSaNabhAvathI rahe che, te sattva che arthAt liMga, saMkhyAvALuM je che te dravya che. (za0nyA0) nanvasattve iti paryudAso vA'yaM syAd-yadanyat sattvavacanAditi ? prasajyapratiSedho vA-sattvavacane neti ? tatra yadyayaM paryudAsaH syAt tadA 'sattvAdanyatra vartamAnAzcAdayo
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 459 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 'vyayasaMjJA bhavanti' ityeSa sUtrArthaH syAt / tatra viprazabdasyApi viprAtIti DapratyayAntasya kriyopasarjanadravyavAcitvAt keva-lAd dravyAt kriyAdravyasamudAyasyAnyatvAd dravyAdanyasminnarthe vartamAnatvAd vidheH prAdhAnyAt kramapAThAdavyayamitivizeSyasaMnidhApitatadantavidhiSviSTatvAdavyayasaMjJayA bhAvyam, asti ca prAdibhirasya sArUpyamityavibhaktyantazravaNaprasaGgaH / cAdiSu paThitasya vA pazuzabdasya jAtivyavacchinnadravye vartamAnasya saMjJA syAt, yA hi jAtiviziSTe dravye vartate sA jAtidravyasamudAyAtmakamarthamAha, yazcaivaMvidho'rthaH sa kevalAd dravyAdanyo bhavati, sattvaM caitasyAvyayasaMjJAyAmayaM pazuriti vibhaktizravaNaM na syAt / anuvAda :- sUtramAM je "sattva' zabda lakhyo che tyAM zaMkA thAya che ke, A "sattva" zabda sAthe joDAyela niSedha zuM paryadAsa svarUpe che? arthAt sattvathI anya je sattva sadaza che evo arthabodha karavAno che? athavA to A niSedha prasajya svarUpe che? arthAt je je dravya svarUpa nathI tevo arthabodha karavAno che? jo paryadAsaniSedha samajavAmAM Avaze to dravya arthathI dravya saMdeza anya arthamAM vartatA "va" vagere avyayasaMjJAvALA thaze A pramANe sUtrArtha thaze. A pramANe paryadAsaniSedha samajavAmAM Avaze to "vipra" zabda paNa avyayasaMjJA banI javAnI Apatti Avaze. "viprAti' evA arthamAM "va" upasargapUrvaka "V" dhAtune "" (9) pratyaya thatAM "thripra" zabda prApta thAya che. have A "vipra" zabda mAtra dravyavAcaka nathI kAraNa ke kriyA jemAM gauNa thaI gaI che evo dravyavAcaka A "vipra" zabda che. dA.ta. "ra" zabdamAM dravyanI pradhAnatA che ane kriyA e dravyanA upalakSaNapaNAMthI che. mATe je pramANe "ziva" zabda kevaLa dravyavAcaka che enAthI kriyA ane dravyanA samudAyavAcaka evA "vijha" vagere zabdo anya che. A pramANe dravyathI anya ane chatAM paNa dravya saMdeza evo "vipra" zabda thAya che. paryadAsaniSedhamAM vidhinI pradhAnatA hovAthI AvA "vijha" zabdamAM avyayasaMjJAnI prApti Ave che. kadAca tame kahezo ke "vADhi" gaNapAThamAM "vipra" zabdano samAveza thayo nathI, AthI avyayasaMjJAnI Apatti AvatI nathI, to enA anusaMdhAnamAM AcArya bhagavaMtazrI "mAtA" hetu Ape che. "va" vagere samudAyanA kramamAM "ypaNa Ave che. vaLI vADhi gaNapAThamAM eno samAveza thayo ja che. "y" bhale avyaya thAya paNa vipranI avyayasaMjJA kevI rIte thAya ? "mavyayam vaDhiya: avyayam" arthAtu hAni na thatAM evA "va" vagere avyayo che. ahIM chello "mana" e vizeSya che, "" vagere vizeSaNa che. AthI "vi" upasarga pachI "y" avyaya Avyo hovA chatAM paNa "vizeSAmantaH" paribhASAthI "vipra" zabdamAM paNa avyayasaMjJA thavA yogya che ane "3" vagere sAthe A "vijha"
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-31 460 zabdanuM samAnapaNuM che mATe '"avibhakti anta"nA zravaNano prasaMga Ave che. kharekhara to 'vipra' zabda dravyano vAcaka che mATe temAM vibhaktio saMbhaLAya ja che. have "pazu" zabda aMge Apatti batAve che : Ama to "pazu" zabda vAdri gaNapAThamAM che, AthI avyayasaMjJA thavI joIe. A "pazu" zabdamAM avyayasaMjJA thavAnI Apatti Ave che. A Apatti A pramANe che : 'vA"i gaNamAM kahelo evo "pazu" zabda jAtithI viziSTa evA dravyamAM varte che ane jAtithI viziSTa evA dravyamAM vartato hovAthI A "pazu" mAtra dravyathI bhinna thavAthI avyayasaMjJA thavAnI Apatti Ave che. kharekhara to 'pazu' zabda dravyano vAcaka hovAthI temAM vibhaktio saMbhaLAya che. sau prathama jAti zabdano artha samajIe : "m aneAnugatam sAmAnyam jJAtiH' je eka hoya ane anekamAM anugata hoya evuM je sAmAnya che te jAti kahevAya che. manuSya, gAya vagere zabdo pahelA jAtivAcaka hoya che, kAraNa ke jAti piMDamAM rahe che tathA jAtimAM rahyA pachI koI vizeSa svarUpe prasiddha thAya che. jema jAti devadatta svarUpa piMDamAM rahe che tema yajJadatta vagere piMDomAM paNa rahe che. paMktino artha joIe to jAti vyavacchinna eTale jAtivAcaka "jJA"imAM kahelo evo '"pazu" zabda jAti viziSTa dravyamAM rahe che. je jAti viziSTa dravyamAM rahe che te jAti ane dravyanA samudAya svarUpa arthane kahe che. je jAti ane dravyanA samudAya svarUpa artha che te kevaLa dravyavAcaka zabdathI anya thAya che. paryAdAsaniSedha tat savRzanuM grahaNa karato hovAthI "vRkSa" vagere zabdo kevaLa dravyavAcaka hovAthI evA zabdothI A jAtiviziSTa dravya anya thAya che. AnuM sattvapaNuM paNa che tathA AnI avyayasaMjJA hote chate ayam pazu: e pramANe vibhaktizravaNa thavuM joIze nahIM. Ama paryAdAsaniSedha mAnatA vipraH zabda ane pazuH zabda A baMnenI avyayasaMjJA prApta thavAno doSa Ave che. (za0nyA0 ) atha prasajyapratiSedhaH, na doSo bhavati / yathA na doSastathA'stu / tatra hi yatra dravyagandhopyasti tatra sarvatra pratiSedhena bhAvyam, niSedhaprAdhAnyAd, asti ceha dravyagandhaH, vipratvapazutvajAtyAzrayasya dravyasya viprapazuzabdAbhyAmabhidhAnAditi prasajyapratiSedha eva nyAyAniti / aMta vAda-tatotruti / anyatruti-sattvAbhAve, sattva netra vartane tyartha: / kva tarhi vartamAnaH pazuzabdo'sattvavacano bhavati ? yatra vRtto'vyayasaMjJAM labhate, dRzyarthe yathA'jan2A lobhaM na yanti pazu manyamAnAH' iti, atra dRzyarthena mananaM vizeSyate, darzanIyaM jJAnaM pratipannA janA lobhaM parityajantItyarthaH /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 461 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 anuvAda :- jo tame prasajya pratiSedha svIkArazo to doSa thaze nahIM ane je prakAre doSa na hoya e prakAre ja thavuM joIe. prasajya pratiSedha apanAvatA "pazu:" zabda tathA "vijha:" zabda A baMnemAM avyayasaMjJA thavAnI Apatti AvatI nathI. prasajaya pratiSedha dravya mAtrano niSedha kare che. je je zabdomAM dravyanI jarAka paNa gaMdha Ave to evA zabdo avyaya svarUpe thaI zakatAM nathI. prasajya pratiSedhamAM niSedhanI pradhAnatA hovAthI dravyatva dharmathI yukta je je haze te badhAnI A sUtrathI avyayasaMjJA thaze nahIM. "vijha" zabda je kriyA ane dravyanA samudAyavAcaka che te dravyavAcaka hovAne kAraNe avyayasaMjJA tarIke laI zakAze nahIM. kAraNa ke ahIM dravyanI gaMdha che arthAt AMzika rIte paNa ahIM dravyatva vidyamAna che. "vipra" ane "pazu" zabdathI anukrame vipratva" ane "pazutva" jAti Azraya evA dravyanuM kathana thatuM hovAthI jo prasajya pratiSedha levAmAM Avaze to AvA dravyavAcaka nAmono sattva zabdanA niSedha dvArA niSedha thaI javAthI avyayasaMjJA thavAnI Apatti Avaze nahIM. AthI prasajaya pratiSedha ja zreSTha che, paraMtu paryadAsaniSedha yogya nathI. mATe ja brahavRttimAM AcArya bhagavaMtazrIe paMktio lakhI che ke tataH anyatra arthAt dravyathI anyatra rahela evA va vagere zabdo avyayasaMjJAvALA thAya che. A paMktio dvArA prasajayapratiSedha spaSTapaNe jaNAya che. anyatrano artha sattvAbhAvamAM karavo arthAt jo koIpaNa zabdo sattvamAM na varte to avyayasaMjJAvALo thAya e pramANeno artha "sattva" zabdano prApta thAya che. jo pazu zabdane tame dravyavAcaka mAno cho ane avyayasaMjJAno niSedha karo cho to vAdri gaNapAThamAM "pazu" zabdano paNa samAveza karavAmAM Avyo che. AthI zaMkA thAya che ke, "sattva" arthamAM "pazu" zabda kayAM sthAnamAM prApta thaze? enA anusaMdhAnamAM ame kahIe chIe ke jemAM prayoga karAyelo evo "pa" zabda avyayasaMjJAne prApta thAya che e manana karavA arthamAM ja hoya che. jo manana arthamAM pazu zabda haze to e " " arthamAM vidyamAna kahevAze. manana karavuM e kriyA che ane kriyAvAcaka zabdo e dravyavAcaka tarIke hotA nathI mATe AvA zabdo asattvavAcaka tarIke kahevAya che. manana arthamAM A pramANe prayoga che - "nanA nomaM 7 pazu cimInA:" A prayogamAM dU nAM arthathI manana vizeSita karAyuM che. arthAt "pazu" zabdano kriyAvAcaka artha e vizeSaNa tarIke che tathA "manyamanA " svarUpa kriyA e vizeSya svarUpe che. uparokta udAharaNano artha A pramANe thaze - samyagu daSTArUpathI manana karatAM evA jIvo lobhane prApta karatAM nathI. pANinI vyAkaraNamAM "nAma" zabdane badale "noMdhama" prayoga Ave che. bIjA badhA zabdo uparokta prayoga pramANe ja che. paraMtu tyAM "nodha"no koI vizeSa artha jaNAto nathI. AthI A granthanA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 462 racayitAno "toma" zabda ja yogya jaNAya che. TUMkamAM ema kahI zakAya ke "nIla" (samyagu)jJAnane prApta karatAM evA loko lobhano tyAga kare che. mahAbhASyakAra "noMdham" zabdano zuM artha karavA mAMge che, teno bodha na thAya tyAM sudhI "nokham" zabda rAkhavo vadhAre yogya jaNAya che. (za0cA.) "dhi vayane" to "naga: Rmi-mi." [30 4.] rUti vIDuit DityakAre ca anvAcaya-samAhAretaretarayoga-samuccayeSu / naJ-pUrvAjjahAteH pUrvavad DityakAre "naga" [3.2.1ra1.] rUtyatve 3da nirdeza-viniyo-kritArthapu . nahAteH pUrvavat 3, avadhAraNe pAdapUraNe ca / anuvAda :- bheguM karavA arthavALo "ji" dhAtu pAMcamA gaNano che. A "vi" dhAtuthI "naga:-#ni-..." (3MI[ddhi 4) sUtrathI ghaNuM karIne hitu evo 3jAra thatAM "a" zabdanI prApti thAya che. A "va" zabda anvAcaya, samAhAra, itaretarayoga ane samuccaya arthamAM rahelo che. pAchaLathI je joDavAmAM Ave te anyAya kahevAya che. dA. ta. "tvam pakSA mAnaya m 2 mAya dri namasya" arthAt tame bhikSA lAvo ane gAya maLe to te paNa laI Avajo. ahIM mukhyapaNe to bhikSA lAvavAnuM kArya che, paraMtu gauNapaNe gAya lAvavAnuM kArya paNa che. AthI pAchaLathI gAya lAvavAnuM kArya joDANa pAmatuM hovAthI "vaphA" antAcaya arthavALo kahevAya che. samAhAra eTale samUha tathA itaretaramAM paNa judAM judAM padArthono samUha thAya che. paraMtu baMne samUhamAM phera che. samAhAramAM samUha che ane ekatva che; jyAre itaretaramAM joDANa che, paraMtu alaga alaga astitva paNa rahe che. samAhAramAM dravyone piMDIbhUta karavAmAM Ave che, jyAre itaretaramAM dravyo piMDIbhUta thatAM nathI. be kriyAnuM joDANa thAya che, tene samuccaya kahevAya che. "pati va pati " A pramANe samuccaya kriyAonA joDANa saMbaMdhI hoya che. itaretara ane samAhAra arthamAM dvanda samAsa thAya che, paraMtu samuccaya arthamAM kyAreya paNa dvanda samAsa thato nathI. rAmaza tasmazra ahIM itaretara arthavALo vara che. 6 va vA ve ahIM samAhAra arthavALo vAra che. "hA" dhAtu trIjA gaNano tyAga karavA svarUpa arthavALo che. A "hA" dhAtuthI "naga: - fma..." ( 304sUtrathI Dit evo sAra thatAM "" zabda thaze pachI " " A avasthAmAM "naga" (3/2/125) sUtrathI ""no na thatAM gada zabda prApta thAya che. A graha avyaya nirdeza, viniyoga tathA kila arthamAM che. koInI tarapha aMguli batAvIne kathana karavuM te nirdeza svarUpa
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 463 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 artha kahevAya che tathA koIkane niyukta karavo athavA to pharaja para nizcita karavo e viniyoga artha che. nokara vagerene niyukta karavAmAM Ave che tyAre viniyoga artha prApta thAya che. kila eTale nizcaya ane bhUta artha thAya che. dA.ta. nadhAna vaMsanuM vitta vAyuvaH vAsudeve kaMsane mAryo. A prayogamAM sita avyaya bhUtakALanI aitihAsika ghaTanA batAvavA mATe thayo che. "hA" dhAtuthI pahelAnI jema ja "g" pratyaya thatAM "" zabda prApta thAya che. A vra avyaya avadhAraNa ane pAdapUrti arthamAM che. avadhAraNa eTale pavArano je artha che te ja " avayano paNa artha che. (za0cA.) "vana mastI" ataH "hita" [30 60.] ti vityAre vA vindhopamAnayoH DuM jAtI" mataH "sneTi-Ti-vati" [3pa0 101.] rUti ve ane 2 parva avadhAraNa-pRthaktva-parimANeSu, asyaiva nipAtanAd mAntatve evam upamAnopadeza-praznAvadhAraNapratijJAneSu / "NUt stavane" ataH "nazi-nUbhyAM nakta-nUnau ca" [uNA0 935.] ityampratyaye nUnAdeze ca nUnam tarke'rthanizcaye ca / anuvAda - bhakti karavI arthavALo "va" dhAtu AThamAM gaNano che. A van dhAtuthI "Ditu" (30 605) sUtrathI "hita" evo sAra thatAM vA zabda prApta thAya che. A vA avyaya vikalpa ane upamAna arthamAM che. vikalpa eTale kyAM to pravRti thaze athavA to pravRti nahIM thAya. temaja vibhASA arthamAM paNa vA zabda che, jyAre kyAreka anya arthamAM che. AthI A vikalpa artha saMbaMdhI A vAta thaI. have "vA"no bIjo artha upamAna che. "nIvIrya nagnete" UMTanA mukhanA be maNinI jema be vAcharaDAM UMTanA mukha upara laTakI rahyA che. ahIM vA upamAna arthamAM che. koIka vyaktie be vAcharaDAMne eka ja dorI vaDe gaLAthI bAMdhela hatA. A baMne vAcharaDAM khetaramAM caratAM hatA te vakhate UMTa carato carato tyAM Avyo ane jevI UMTe garadana UMcI karI, tethI eka ja dorI vaDe baMdhAyela baMne vAcharaDAM UMTanA gaLAmAM laTakavA lAgyA. A ghaTanAne joIne kavie kalpanA karI ke jANe ke be maNi UMTanI garadana upara laTakI rahyA na hoya. A pramANe vA" ahIM upamAna arthamAM che. prApti arthavALo (gati arthavALo) "rU" dhAtu bIjA gaNano che. A "" dhAtuthI "TiTi-ravRti..." (3driva 505) sUtrathI "va" pratyaya thatAM temaja "" dhAtuno guNa thatAM "va" zabda prApta thAya che. A "va" avyaya avadhAraNa pRthakva ane parimANa arthamAM che. parimANa arthamAM "vAra" A pramANe che - "m va varSam fpati" te eka ja glAsa pIve che. ahIM parimANa arthamAM "vAra" che. "anna va dhanudhara:" ahIM arjuna
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-131 464 sivAyanAthI arjunane pRthagu karavA mATe "vAra" lakhAyo che. AthI pRthakatva arthamAM vAra thaze. A "va" avyaya ja nipAtanathI meM attavALo thAya tyAre "va" zabdanI prApti thAya che. A "va" avyaya upamAna, upadeza, praznanuM avadhAraNa tathA svIkAra karavo arthamAM che. pratijJAna eTale svIkAra karavo artha thAya che. koIka vyakti savAla pUche tyAre sAMbhaLanAra vyakti prazna sAMbhaLIne "vam !" e pramANe bole che. ahIM "vim" avyaya praznanA avadhAraNa arthamAM che. have svIkAra karavo arthavALA vim avyayanuM udAharaNa batAve che - "mavAna yiAzrayam paDe ?" Apa "ciAya"ne bhaNazo? tyAre sAmevALo kahe "va". ahIM svIkAra arthamAM "va" che. "va guru " ahIM "va" avyaya upadeza arthamAM che. (tuM A pramANe kara.) "pavam zaraNIyam" ahIM upamAna arthamAM "vim" avyaya che. koIke je pramANe kArya karyuM hoya te pramANe ja kArya karavA yogya che evuM kahevAmAM Ave tyAre pUrvanA kAryanI sAthe A kAryanI sarakhAmaNI karavAmAM Ave che mATe "va" upamAna arthamAM che. stavanA karavA arthavALo "nU" dhAtu chaThThA gaNano che. A "nU" dhAtuthI "nazi-nUNAbU..." (3ddhi0 935) sUtrathI "mam" pratyaya thatAM ane "nU"no gUna Adeza thatAM "nUnam" zabdanI prApti thAya che. A "nUnam" avyaya tarka ane artha-nizcaya arthamAM che. dA.ta. "nUnama kavivara: viparIta vadhA" nizcitatAthI kavio viparIta bodhavALA hoya che. ahIM kavio viparIta bodhavALA hoya che evA arthanA nizcayamAM "nUna" avyaya che. uparokta udAharaNa bhartuharinA vairAgyazatakamAM che. have tarka arthanuM udAharaNa Ape che. "nUnam tat mAvya" arthAt mAno ke na mAno, te thavA yogya che. tathA "nUnam tevadratto gaya" A devadata ja lAge che. tathA jyAM aDadhI aDadhI hovA na hovAnI zakyatA che, tene saMzaya kahevAya che. dA.ta. "puruSo va Apurva" ahIM puruSa athavA to "zApu" hovAnI zakyatA aDadhI-aDadhI che, kyAMto puruSa hoI zake athavA to thALu hoI zake. baMne pakSe nizcaya thavAnI zakyatA che, ene saMzaya kahevAya che. jyAre lagabhaga bemAMthI eka pakSamAM ja nizcaya thavAnI zakyatA hoya tene tarka kahevAya che. agAunA be udAharaNomAM devadattanA nizcayanI pUrepUrI zakyatA che athavA to koI cokkasa ghaTanA thavA yogyanI pUrI zakyatA che. A pramANe nizcaya eka pakSamAM navvANu TakA jhUke ene tarka kahevAya che. "3 . koTinA saMzaya kakSA" (vita) ahIM "nUnam" zabda AvA arthamAM Avyo che - mAtra pUrNa nizcayanI avasthA nathI, pUrNa nizcayamAM eka TakAnI azakyatA hoya evo artha tarkano thAya che. nUnam avyaya tarka ane nizcaya arthamAM che. (zanyA0) zazvat iti svarAdAvapi paThitaH / supUrvAt kupUrvAcca pateH kvipi bAhulakAd
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 465 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 dIrghatve ca sUpat, kUpat dvAvapi prazna-vitarkaprazaMsAsu / kvacit svarAdAvapyadhItaH / nayatezcinotezca vici nipAtanAt tAgame net, cet dvAvapi pratiSedhavicAra-samuccayeSu / naJpUrvAt cinotereva pUrvavad nacet niSedhe / caNNiti-cazabda evAyaM Nit cedarthe paThyate, ayaM ca dAsyati, ayaM ced dAsyatItyarthaH / kecit tu "caNa zabde" ityasya vijantasya rUpamicchanti, tat tu na buddhyAmahe / kupUrvAccinoteH kvipi nipAtanAt kadbhAve kaccit iSTaprazne / anuvAda:- "za" avyaya svarAdi gaNapAThamAM paNa AvI gayo che, enI vyutpatti vagere badhuM tyAM batAvI devAmAM AvyuM che. "zvat" avyayano niraMtara artha thAya che. paDavuM" arthavALo "pa" dhAtu pahelAM gaNano che. "su" upasarga pUrvaka ane "" pUrvaka "pa" dhAtuthI "kvipU" pratyaya thatAM ane ghaNuM karIne dIrghavidhi thatAM "sUpa" ane "pa" zabda prApta thaze. A baMne avyayono vedomAM prayoga jovA maLe che. A baMne avyayo prazna, vitarka ane prazaMsA arthamAM che. tarka ane vitarka baMne eka ja arthavALA che. A baMne avyayo kyAMka svarAdimAM paNa kahevAyA che.. laI javuM" arthavALo "nI' dhAtu pahelA garano che tathA "saMgraha karavo" arthavALo "ji" dhAtu pAMcamA gaNano che. A baMne dhAtuothI kartA arthamAM "u" pratyaya thatAM tathA nipAtanathI ""no Agama thatAM anukrame "ne" ane "ve" zabda prApta thAya che. A baMne avyayo pratiSedha, vicAra ane samuccaya arthamAM che. "vet vim mavati" jo A pramANe thAya che. ahIM vicAra arthamAM ve" avyaya che. " jenI pUrvamAM che, evA "ji" dhAtuthI para pUrvanI jema ja prakriyA thaIne "veta" zabdanI prApti thatAM "" zabda prApta thAya che. A "nave" avyaya niSedha arthamAM che. have "vadhu" zabda saMbaMdhI kathana kare che : "" zabda "ju" IvALo thatAM "vaLu" zabda prApta thAya che. avyaya tarIke to ahIM "va" ja che. paraMtu A "va" samuccaya arthamAM vartamAna "va"thI bhinna arthavALo che. "" ituvALo "va" "tuM" arthamAM che. AthI "va"mAM "IT" anubaMdha svarUpe samajavo. "" anubaMdhane kAraNe A "va"no "ve" artha thAya che e pramANe mahAbhASya upara udyotaTIkA lakhAI che, temAM TIkAkAre jaNAvyuM che. jijJAsue mahAbhASyanuM (8/1/30) sUtra jovuM. (nipAtaryadita-vinegnenganvayuvatam I). "ya TrAti" A vAkyamAM "ra" avyaya Apyo che, teno "tuM" artha karavo. AthI uparokta vAkyano - "A jo Apaze" - e pramANe artha thaze. keTalAMka loko zabda karavA arthavALA "va" dhAtu saMbaMdhamAM A avyaya prApta thAya che evuM kahe che. temanA mata pramANe
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 466 "va + vi" pratyaya (kartA arthamAM) thatAM "vaLu" zabda prApta thAya che. paraMtu AvuM svarUpa amArI buddhinA viSayabhUta thatuM nathI. "jenI pUrvamAM che evA "ji" dhAtuthI para "vizva" pratyaya thatAM ane "puno " bhAva thatAM "" zabda prApta thAya che. A "va" avyaya iSTaprazna arthamAM che. dA.ta. "nvit nidrAvAM naiSiA" rAmAyaNamAM eka prasaMga Ave che. tyAM rAma rAjya soMpyA pachI bhAratane pUche che: tame rAjya saMbhALyuM che to nidrAne vaza to nathI thatAMne? ahIMyA bharata mahArAjAne A prazna ISTa che. rAmAyaNamAM eka sarga Akho ja "zvi" avyayanA prayogo saMbaMdhI Ave che. "vit tam pasi?" zuM tame bhaNo cho ? guru jyAre potAnA ziSyane bhaNatA jue tyAre Avo prazna pUche che. te samaye ziSyane mATe A ISTaprazna che. (0cA) " taiDuM " zataH "" [30 446.] ti -Ti yatra chottefdhane I "hIMndra vizvane" ataH "ma:" [30 2.] tyapratyaye nada pratyAraH-viSAdra-pratividhay nauH maLyAtvikAre nadi apAve "ra hiMsA-tyoH' mata: "mi-tami" [3 200.] ityatra bahuvacanAt te hanta prIti-viSAda-saMpradAneSu / mAparvAnnaparvAcca kAyaterbAhula DitIti karatope "nabata" [.2.1ra.] rUtvAbhAve va mAri, rajisa, dAvapa niSedhe varjane ca / "mAMka mAne" ataH "Dit" [uNA0 605.] ityApratyaye AkAralope ca mA, 'aGit mAzabdo nAsti' ityanye, Gidyoge mAG, nAterbAhulakAd DakAre na, jidyoge ca naga, te sarveDapi niSedhe / anuvAda :- prayatna karavA arthavALo "ka" dhAtu pahelA gaNano che. A "va" dhAtuthI "" (3M0i 446) sUtrathI "2" pratyaya thatAM "yatra' zabda prApta thAya che. ahIM "vat + = A avasthAmAM eka ""no lopa thatAM "tra" zabda prApta thAya che. "yatra" avyaya kALa svarUpa adhikaraNa arthamAM che. dA.ta. "yatra ne parnanyo varSati" "yatra"nA manoramA TIkAmAM amarSa, gaha, Azcarya vagere artho paNa batAvyA che. baMdhana arthavALo "na" dhAtu cothA gaNano che. A "na" dhAtuthI "ka" (30 2) sUtrathI "" pratyaya thatAM "nA" zabda prApta thAya che. A "nA" avyaya pratyAraMbha, viSAda ane pratividhi arthamAM che. pANinI vyAkaraNamAM "nada pratyArabba" (8/1/31) sUtra pratyAraMbha artha mATe Ave che. koIka kAryane karavA mATe prerita vyaktine Thapako ApavA mATe pratiSedha yukta vacana te pratyAraMbha che. "da pozyale ?' (zuM tuM khAIza nahIM?) ahIM prazna pUchanArane evuM jaNAvyuM che ke, prerita
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 467 zrIsiddhahemazabdAnuzAsana bhAga-2 vyakti khAvAno nathI, AthI Thapako ApavA mATe pratiSedha yukta vacana bole che. pANinI vyAkaraNamAM lakhyuM che ke, "nada" avyayanAM yogamAM vartamAnA vibhakti aMtavALuM kriyApada Ave tyAre aMte anudAtta svara na thAya arthAt mokSyane padamAM anya evo "E" svara dhIrethI nathI bolAto eTale ke UMcethI bolAya che. bIjo prayoga A pramANe che : "da madhyastha ?" (zuM tuM nahIM bhaNe ?) ahIM sAmevALI vyakti bhaNato nathI mATe ThapakA dvArA UMce avAje A kahevAya che. A "nada" avyaya viSAda (duHkha) arthamAM paNa che tathA pratividhi (nirAkaraNa) arthamAM paNa che. baMdhana arthavALo "na" dhAtu cothA gaNano che. A "naEUR" dhAtuthI "dri-pa3. maLyAdri:" (30 607) sUtrathI "phara" pratyaya thatAM "di' zabda prApta thAya che. A "nahi" avyaya abhAva arthamAM che. hiMsA ane gati arthavALo "ha" dhAtu bIjA gaNano che. A "ha" dhAtuthI "matama.." (30 200) sUtrathI bahuvacananA sAmarthyathI "ta" pratyaya thatAM "hanta" zabda prApta thAya che. A "hanta" avyaya prIti, viSAda ane saMpradAna arthamAM che. prIti eTale prasannatA, viSAda eTale duHkha ane saMpradAna eTale ApavuM artha thAya che. "hA parvati" A vAkyamAM "hanta" avyaya prIti arthamAM che. koI managamatI vyakti rasoI karatI hoya tyAre koIka vyakti harSa sAthe, te rAMdhe che! evA zabdo bole che. evo padArtha jaNAvavA mATe ahIM "hanta" avyayano prayoga thayo che. "datta parvati" (te rAMdhe che !) ahIM koI aNagamatI vyakti rasoI karatI hoya che tyAre "pati" vAkyano prayoga karanArane viSAda hoya che. AthI viSAdanI anubhUtimAMthI "phakta pati !"vAkyano prayoga karAya che. have saMpradAna arthamAM "hanta" avyayano prayoga batAve che - bhikSA ApavAne "intajhAra" kahevAya che. "bUTa yam hastAra:" A vAkyano artha A pramANe che - A pRthvI ja tamAruM dAna che. parazurAme saMpUrNa pRthvIne jItIne brAhmaNane (kAzyapane) ApI hatI. AthI enA saMdarbhamAM uparokta vAkya che. zabda karavo arthavALo "" dhAtu pahelA gaNano che. "mA pUrvaka "" dhAtuthI temaja "na" pUrvaka "vai' dhAtuthI "3Ari"no "Di" evo "zuM" pratyaya thAya che. AthI "viksa" zabda prApta thAya che. A zabda sAthe mA ane na joDAtAM anukrame "mAvi" ane ""i zabdo prApta thAya che. A baMne avyayo niSedha ane varjana arthamAM che. "vi" zabdamAM "ga" (3/2/125) sUtrathI "na' hovAnA kAraNe "ra" no "" thayo nathI. "mA avyaya "" ituvALo che ane ekalo "mA" avyaya "Tu itu vagarano che. AthI koIka vAkyamAM "
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-31 468 ItavALo ''mAl' Avaze tyAre 'ad dhAMto:..." (4/4/29) sUtrathI adyatanI vagerenA yogamAM "a"no Agama thato nathI, paraMtu ekalo "" avyaya Avyo hoya to ""no Agama thaze. "mApavuM" arthavALo "mA" dhAtu bIjA gaNano che. A "mA" dhAtuthI "hit" (vi 605) sUtrathI "A" pratyaya thatAM ane "AAra"no lopa thatAM "mA" zabdanI prApti thAya che. A "" zabdano "kti"nA yogamAM "mA" zabda prApta thAya che. keTalAka loko "OM" it vagarano "mA~" zabda mAnatAM nathI. "na" dhAtuthI bahulavacanathI "Dara" thatAM "na" zabda prApta thAya che. A '"nA"nI sAthe cit joDAze to "nA" zabda prApta thAya che. mA, mAd, rlR tathA g badhA ja avyayo niSedha arthamAM che. (za0A0 ) vAte: '"Ti-Ti-vrutti" [30 10.] rUtyatra vahuvananAv saMvodhane "tuM .vRtti-hiMsA-pUraNevu" ("nu stutI'') tyAbhyAm "prAgaTThA-yahrA.' [uNA0 514.] iti-nipAtanAd ve AkAre guNAbhAve ca tvAva, nvAva, vAti-tauti-nautimyaH "saMzcadehatsAkSAvAya:' [3LA0,882.] rUti Rti pratyaye AvAAme na vAvat, vAvat, vAvat, te sarve'pi anumAna-pratijJA-preSa-samAptivu / tautervAdulAr DiaAre (ntyiAre) vatte tuvAdeze ca tvai tuvai, nauteH pUrvavat nvai nuvai catvAro'pyete vitarke pAdapUraNe ca / "rAMk dAne" ata: "rAterDeH" [uNA0 866 . ] iti DidaikAre antalope rai dAne dIptau ca / vAterbAhukat pUrveNa Daipratyaye vai sphuTArthe / ** ve vAva '' A anuvAda H- "gati" ane "prayatna" arthavALo "vA" dhAtu bIjA gaNano che. "al" dhAtuthI 'taTi-ghaTi-vrutti..." (30 505) sUtrathI bahuvacananA sAmarthyathI va pratyaya thatAM "vAva" zabda prApta thAya che. A "vAva" avyaya saMbodhana arthamAM che. vRtti, hiMsA vagere arthamAM "tu" dhAtu bIjA gaNano che tathA stuti arthavALo "nu" dhAtu bIjA gaNano che. A baMne dhAtuthI "prajJADa'hyA..." (30 514) sUtrathI nipAtanathI "va" pratyaya thatAM tathA '"bajAra' ane guNano abhAva thatAM "hrAva" ane "svAva" zabdo prApta thAya che. bIjA gaNanA '"vA" dhAtu, "tu" dhAtu temaja "nu" dhAtuthI "saMRRvrehav-sAkSAvAva:' (3LA0 882) sUtrathI '"t' pratyaya thatAM temaja ''Ava''no Agama thatAM 'vAvat", "Avat", "nAvat" zabdo prApta thAya che. "vAva", "vAva", "vAva", "vAvat", "Avat" ane "vat" A badhA ja avyayo "anumAna", "pratijJA", "praiSa" tathA "samApti" arthamAM
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 469 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 che. "preSaeTale koIpaNa kArya mATe koIka jagyAe koIkane mokalavo paDe to evA arthane aiSa artha kahevAya che. pratijJA vagere artho samajAI jAya evA ja che. tuM" dhAtuthI bahuvacanathI "" ituvALA "ghara" thatAM tathA "3"no "" temaja "vuM" Adeza thatAM "" ane "tuM" zabda prApta thAya che temaja "su" dhAtuthI paNa "" ituvALo "" pratyaya thatAM tathA pahelAnI jema ja "" temaja "" Adeza thatAM "vai" temaja "-" zabdo prApta thAya che. A cAreya avyayo vitarka ane pAdapUrti arthamAM che. ApavuM" arthavALo "" dhAtu bIjA gaNano che. A "rAdhAtuthI "terte." (3MI866) sUtrathI "Di" evo "tera" thatAM antanA "mA"no lopa thAya che ane "" zabdanI prApti thAya che. A "" zabdano artha "ApavuM" temaja "prakAzavuM" thAya che. "nA" dhAtuthI paNa AgaLanAnI jema ja "huM" pratyaya thatAM "vai" zabda prApta thAya che. A vai" avyaya pragaTa arthamAM che. A "vai" avyayano artha samajavA mATe eka zloka joIe. "AtmajJAnam samAraMbhaH titikSA dharma nityatA / vimarthAnapi karSanti ca vai paNDitaH ucyate // 1 // " va vai getaH 3khyate"no artha A pramANe thaze : AtmajJAna vagere vizeSaNavALA pragaTapaNe paMDita kahevAze. AthI ahIM "vai" avyaya pragaTa arthamAM che. (zanyA0) zRNoti-vAti-vaSTibhyo bAhulakAdaTi pratyaye yathAkramaM zrauS-vauS-vaSA''deze ca zrauSaT, vauSaT, vaSaT, devahavirdAnAdau / "vaTa veSTane" ato vici bAhulakAdupAntyasya vikalpena dIrghatve vaTa vAT, "viTa zabde" ato vici guNe ca veT, ete trayo'pi viyoge vAkyapAdapUraNayoH / paTerNigantAt kvipi pAT, apipUrvAdaTeNigantAt kvipi nipAtanAdapizabdasyAkAralope ca pyAT dvAvapyetau saMbodhane / atra DakAraM kecit paThanti / "sphaTa vizaraNe" ato bAhulakAt kvipi sakAralope ca phaTa, asyaiva huMpUrvasya huMphaTa, chamevici cham, tatpUrvAd vevi chaMva, pate trayoDapa marjanasaMgodhane 1 namUrvAt vadhad: "vis" [.2.272.] iti De naJo'tve ca adha adho'rthe / ApUrvAdatateH kvipi At kopa-pIDayoH / anuvAdaH- "sAMbhaLavuM" arthavALo "zuM" dhAtu pAMcamA gaNano che. "vAvuM" arthavALo "vA" dhAtu bIjA gaNano che. prakAzavuM tathA icchavuM arthavALo "va" dhAtu bIjA gaNano che. A badhA ja dhAtuothI bahulavacanathI "ka" pratyaya thatAM temaja anukrame "zrau", "vauSa", "va" Adeza thatAM "chauSa", "vaSa" ane "vaSa" zabdo prApta thAya che. A badhA avyayo devane Ahuti svarUpe dAna ApavAnA arthamAM che. "vIMTALavuM" arthavALo "va dhAtu pahelA gaNano che. have A "va" dhAtuthI "vivuMpratyaya
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47) sU) 1-1-31 thatAM temaja bahuvacanathI upAjyano vikalpa dIrgha thatAM "va" ane "vA" zabdo prApta thAya che. zabda karavo arthavALo "vi" dhAtu pahelA gaNano che. A "vidhAtuthI "vivu" pratyaya thatAM temaja guNa thatAM "va" zabda prApta thAya che. ahIM "va", "va" temaja "ve" A traNeya avyayono viyoga, vAkyapUrti ane pAdapUrti artha thAya che. zobhavuM" arthavALo "pa" dhAtu dazamA gaNano che. A "" dhAtu jyAre preraka prayogamAM hoya che tyAre preraka evA "pa" dhAtuthI "vizva" pratyaya thatAM "pa" zabda prApta thAya che. tathA "pa" jenI pUrvamAM che temaja nipAtanathI "pi"nA ""no lopa thatAM "V" zabda prApta thAya che. A "pi" zabdathI para "fkAnta" evA "ka" dhAtuthI para "vizvapU" pratyaya thatAM "fpa + maTi + vivadhU" A avasthAmAM "La" temaja "vivadhU"no lopa thatAM "hA" zabda prApta thAya che. "pa" temaja "" A baMne avyayo saMbodhana arthamAM vaparAya che. keTalAka loko A baMne zabdamAM 'ne badale 'no bodha kare che. AthI temanA mate "pa" ane "hA" zabdo prApta thaze. artho to baMne matamAM samAna ja che. - "thAkI javA" arthavALo"" dhAtu pahelA gaNano che. A "" dhAtuthI bahuvacanathI "vipu" pratyaya thatAM temaja ""no lopa thatAM "pa" zabda prApta thAya che. A ja "" zabdanI pUrvamAM "huM" Ave to "huM" zabda prApta thAya che. khAvuM" temaja "jamavuM" arthavALo "cham dhAtu pahelA gaNano che. A "cha"" dhAtune "vi" pratyaya lAgatAM "ma" zabda prApta thAya che. tathA "cha"" jenI pUrvamAM che tevA "va" dhAtuthI "vi" pratyaya thatAM "iva" zabda prApta thAya che. A "" "huM" temaja "chaMva" A traNeya avyayo tiraskAra karavA pUrvaka saMbodhana arthamAM che. dhAraNa karavuM" arthavALo "dhA" dhAtu bIjA gaNano che. have "nam" jenI pUrvamAM che evA dhA" dhAtuthI "vava" (pa/1/171) sUtrathI Tu pratyaya thatAM temaja "na"no "ga" thatAM "dha" zabda prApta thAya che. A "dha" avyaya "nIce" e pramANe arthamAM che. "mA" jenI pUrvamAM che tevA "ka" dhAtuthI "viva" pratyaya thatAM "mA" zabda prApta thAya che. "mAtuM" avyaya pIDA ane kopa arthamAM che. (za0cA.) "ddhi mAsvA" bata: "muvi-svaI ra" [30 602.] tyApratyaye dasya dhA''deze ca svadhA pitRbalau / supUrvAd "baeNgk vyaktAyAM vAci" ityataH "sobaeNga Aha ca" [uNA0 603.] ityAkAre AhAdeze ca svAhA havirdAne / alam iti svarAdau nirUpitam /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 471 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "vana zaLe" "" [3pa0 2.] phatyAre Tana madhyarthe padvipUrane 2 | dinoteH vipi *AgamazAsanamanityam iti tAgamAbhAve ca hi hetAvavadhAraNe ca / "ama gatau" ataH "pthyUtha-jUtha-tha-titha-nitha-sUrathAya:" [30 ra33.] rUti the nipAtanAtmawR7mAve re matha maGgalAnantarArambha-prazna-kAtsnryeSu / omiti svarAdau paThitam / atha zabdasyaiva nipAtanAdokAre atho anvAdezAdau / anuvAda:- "svAda levA" arthavALo "var" dhAtu pahelA gaNano che. A "var" dhAtune "murvi-svarya " (30 602) sUtrathI A pratyaya thatAM ane ""no "dhA" Adeza thatAM "vadhA" zabda prApta thAya che. A "svadhA" avyayano "Ahuti ApavI" artha che. Ahuti eTale "dhI" vagerene agnimAM nAkhavuM. kahevuM arthavALo "tU" dhAtu bIjA gaNano che. "su" upasarga pUrvaka "TU" dhAtuthI "lavUn mAda " (30 603) sUtrathI bAra thatAM temaja "tU" dhAtuno "mAda" Adeza thatAM "svAhA" zabda prApta thAya che. A "svAhA" avyaya devone Ahuti ApavAnA arthamAM che. "mastram" avyaya "svaradri" gaNapAThamAM kahevAI gayo che. A avyaya zaNagAravuM, paryApta ane niSedha arthavALo che. zabda karavo" arthavALo "va" dhAtu pahelA gaNano che. A "va" dhAtuthI "ga:" (390 2) sUtrathI "mA" thatAM "vana" zabda prApta thAya che. A "vana" avyaya "magi" artha ane pAdapUrti arthamAM che. "Ivana" bolo ke "pi" bolo baMne eka ja arthamAM che. javuM" ane "mokalavA" arthavALo "di' dhAtu pAMcamA gaNano che. A "di dhAtuthI "kvipU" pratyaya thatAM "di' zabda prApta thAya che. kharekhara to "hi" zabda hrasvasvarAnta hovAthI "vizva," pratyaya lAgatAM ""no Agama thavo joIe, paraMtu "mAmazAsanam nityam" nyAyathI ahIM ""no Agama thato nathI. AthI "hi' zabda prApta thAya che. A "di" avyaya hetuartha ane avadhAraNa arthamAM che. "di"no"yama" artha ghaNe ThekANe jovA maLe che. je "hi" zabda hetu arthamAM che evuM sUcana kare che. gati arthavALo "mam" dhAtu pahelA gaNano che. A "ka" dhAtuthI "patha-pUtha-jUtha.." (3UTI, 231) sUtrathI "" pratyaya thatAM tathA nipAtanathI mArano abhAva thatAM "katha" zabda prApta thAya che. A "katha" avyaya maMgala, anantara, AraMbha, prazna ane saMpUrNa arthamAM che. "gatha pavikhyAma: " ame AnA pachI bhaNazuM. ahIM "3Atha" avyaya anantara arthamAM che. "matha svapajJatattvapawifzawifbadhA vRtti :" ahIM "matha" avyaya AraMbhamAM artha che. "matha chati"
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 472 te jAya che. ahIM '"atha' avyaya pUrNatA arthamAM che. ''atha nam vyANam adhyApaya / ' ahIM annAdeza arthamAM "atha' avyaya che. tad sarvanAmanuM dvitIyA ekavacana anvAdeza svarUpe che. "om" e avyaya svarAdi gaNapAThamAM AvI gayo che. ''7tha" zabdamAM ja anyano nipAtanathI ''gojAra" thatAM "atho" zabda prApta thAya che. A "ane" avyaya anvAdeza, prAraMbha vagere arthamAM che. " (zamyA. ) ''bhuja stutI'' mato vidhi muLe 7 no niSedhe / nauteH "triyo hi" [3][0 710.] iti bAhulakAd hau guNe ca nohi niSedhe / bhAterbhapUrvAd gameH "aghuG gatyAkSepe" atazca "yami-damibhyAM Dos" [uNA0 1005. ] iti bahulavacanAd Dosi pratyaye angghestvntysvraadilopAmAve nahope. zva mok, mos, ayor, bannedeva "ghu-mithyAM Do:' [3LA0 867.] iti bAhuladAk Dopratyaye pare antyasvarAdilopAbhAve ca ayo, haMpUrvAt kevalAd naJpUrvAd AGpUrvAd utAGpUrvAcca jahAteH pUrvavad DopratyayaH haMho, ho, aho, Aho, utAho navApyete saMvRddho / anuvAda :- stuti karavA arthavALo "nu" dhAtu bIjA gaNano che. A "nu" dhAtuthI "vik" pratyaya thatAM ane guNa thatAM "no" zabda prApta thAya che. A "no" avyaya niSedha arthamAM che. "stuti karavA" arthavALA "nu" dhAtuthI para "triyo hi" (30 710) sUtrathI bahulavacanathI '"ddi' pratyaya ane guNa thatAM "nauddi" zabda prApta thAya che. A 'nardi' avyaya niSedha arthamAM che. : "zobhavuM" ane "prakAzavuM" arthavALo "mA~" dhAtu bIjA gaNano che. A "mA" dhAtuthI temaja '"" jenI pUrvamAM che evA "" dhAtuthI tathA jaldI cAlavuM arthavALA pahelA gaNanA "ayuk" dhAtuthI 'mi-mimyAn Dok' (3LA0 1005) sUtrathI bahulavacanathI ''kavi''no ''Dok'' pratyaya thatAM ''mos'" ane '"mok" zabda prApta thAya che temaja ''ayuk' dhAtumAM uditane kAraNe '!"no Agama thavAthI "akS" dhAtu thaze. have A dhAtuthI "Dos" pratyaya thatAM anya svarAdino lopa thavAnI prApti Ave che te thaze nahIM tathA "!"no lopa thaze. Ama thavAthI "aSos" zabdanI prApti thAya che. "alyuM" dhAtuthI para "ghu-midhyAn Do:" (3vi0 867) sUtrathI bahulavacananA sAmarthyathI "o" pratyaya thatAM ane anya svarAdinA lopano abhAva thatAM '"alyo" zabda prApta thAya che. "m" jenI pUrvamAM che evA "hA" dhAtuthI pahelAnI jema ja "ho" pratyaya thatAM "ha~ho" zabda prApta thAya che.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 473 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 mAtra "hA" dhAtuthI para pahelAnI prema 4 "Do" pratyaya thatAM "ho" zabda prApta thAya che. "naJ" ThenI pUrvamAM che khevA "hA" dhAtuthI para paDesAnI bhebha 4 "Do" pratyaya thatAM "aho". zabda prApta thaze. "AG" upasarga pUrva "hA" dhAtuthI para pahelAnI 4bha 4 "Do" pratyaya thatAM "Aho" zabda prApta thAya che. "utAG" ThenI pUrvamAM che sevA "hA" dhAtuthI para pahesAnI Thebha "Do" pratyaya thatAM "utAho" zabda prApta thAya che. 752 4e||velaa "bhos", "bhagos", "aghos" pachI "aGgho" "haMho", "ho", "aho", "Aho", "utAho" khA nave avyayo saMjodhana arthamAM che. (za0nyA0 ) jahAte: "Dit" [uNA0 605.] iti DityApratyaye hA viSAda - zokArtiSu / jahAte: "vAtAt pramaH kit" [ uNA0 713.] iti bAhulakAdIkAre hI vismaye / hinotervici guNe ca he, hinotereva bAhulakAd Daipratyaye hai, ekAre pratyaye guNe ca haye, ete: "svarebhya i: " [uNA0 606.] iti ipratyaye ayi, asyaiva bAhulakAdekAre aye, arte: "Rcchi-caTi-vaTikuTi0" [uNA0 397.] iti sUtreNa arapratyaye guNe bAhulakAdekArAntatve ca arare, ame: "gamyami-ramyaji0" [uNA0 92.] iti ge aGga, rIyatervici re, naJpUrvasyAsyaiva vici are, "vIMk prajanAdau" naJpUrvAdato vici ave, dvAdazaite'nuzaya-saMbodhanayo: / naJpUrvAnnaute: kvipi nipAtanAt tAgamAbhAve nanu virodhoktau ananvayAdau ca / anuvAda :- "hA" dhAtuthI "Dit " ( uNA0 605) sUtrathI "D" t' vANI "A" pratyaya thatAM "hA" zabda prApta thAya che. A "hA" avyaya viSAdha, zor3a jane pIDA arthamAM che. jIbha gaeAnA "hA" dhAtuthI "vAtAt pramaH kit" ( uNAdi0 713) sUtrathI jaDulaM adhikArathI "IkAra" thatAM "hI" zabda prApta thAya che. ahIM "iDetpuMsi cA''to luk" (4/3/84) sUtrathI "A" no lopa thatAM "hI" zabda prApta thAya che. "hI" savyaya vismaya arthamAM che. hAta. "hI vicitro vipAkaH / " pAMgamA gaerAnA "hi" dhAtuthI para "vic" pratyaya thatAM tebha4 gue| thatAM "he" zabda prApta thAya che. pAMyamA gaeAnA "hi" dhAtuthI para jahulavayanathI "Dai" pratyaya thatAM "hai" zabda prApta thAya che. tathA khA 4 "hi" dhAtuthI para "e" pratyaya thatAM tebha4 gue| thatAM "hayeM" zabda prApta thAya che.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 474 bIjA gaNanA "rU" dhAtuthI para "vare: rU" (3ddhi606) sUtrathI "pha" pratyaya thatAM "ba" zabda prApta thAya che. A ja "rU" dhAtuthI para bahula adhikArathI "" pratyaya thatAM "" zabda prApta thAya che. trIjA gaNanA "zra dhAtuthI "Rcchi-vaTi.." (3dri397) sUtrathI "ra" pratyaya thatAM temaja guNa thatAM antamAM ghaNuM karIne "para" thatAM "para" zabda prApta thAya che. "ama" dhAtuthI gAma-rama... (3Maa0i 92) sUtrathI "" pratyaya thatAM "mA" zabda prApta thAya che. jharavuM, TapakavuM" arthavALo "za" dhAtu cothA gaNano che. A "" dhAtuthI "vivuMpratyaya thatAM "ra" zabda prApta thAya che. A "ra"nI pUrvamAM "nam" Ave to "ba" zabda prApta thAya che. garbha grahaNa karavo" arthavALo "vI" dhAtu bIjA gaNano che. "" jenI pUrvamAM che evA "vI" dhAtuthI para "va" pratyaya thatAM "" zabda prApta thAya che. ahIM upara bAra avyayo batAvavAmAM AvyA te A pramANe che. , hai, ye, vi, ye, arare, ba, re, are, Ave tathA agAu jaNAvela hatuM ane hI e pramANe bAreya avyayo pazcAttApa ane saMbodhana arthamAM che. "" jenI pUrvamAM che evA bIjA gaNanA " dhAtuthI "viva" pratyaya thatAM tathA nipAtanathI "" Agamano abhAva thatAM "nanu" zabda prApta thAya che. A "nanuM" zabda virodhanuM kathana karavA arthamAM che tathA vAdavivAda svarUpa carcAmAM prativAdIno mata rajU karatAM vAkyanA AraMbhamAM mUkAya che. dA.ta. "nanuM vetanana ava vRzriAtizarIra" ahIM vIMchI vagerenA zarIro kharekhara acetana che? A vAkyamAM prativAdInI virodha-ukti jaNAya che. "nanu" saMbaMdha arthamAM paNa Ave che temaja AdithI praznavAcaka artha paNa che. dA.ta. "nanuM samAptakRtyo pautama: ?" zuM gautame kAma pUruM karyuM? avadhAraNa arthamAM paNa "na" avyaya Ave che. dA.ta. "tritonAthana matiSa: nA niyamyA: " (trilokanAthe yajJano dveSa karanAranuM avazya niyamana karavuM joIe.) A "nanu" avyaya saMbodhana arthamAM paNa Ave che. "nanuM mAnava!" (he ! mAnava.) prArthanA arthamAM paNa "" avyaya Ave che. dA.ta. "nanuM mAm prAya pattharatim " (kRpA karIne tame mane pati pAse pahoMcADo.) (za0cA.) guma, suma, nukrama, hima, nahim svAdvipUt chame: "ma-namikSama-sumi-zami-samiyo Ditu" [3UTI137.] rUti hima. pacaite pratyAdhyAne | bavaH "vaima:" [30 232.] ti "mavizravi" [4/2/201] yUTi te nipAtanAt
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 475 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 guNAbhAve Um prazne / juhoteH kvipa nipAtanAnmantatvam hum bhartsane / kauteH pUrvavat kum prazne / vayateH kvipi vRti nipAtanAd jidyoge ca uJ asti sattve ruSoktau ca / "suM prasavaizvaryayoH" pUrvavat suJ / kam iti svarAdau jJAtavyam / "hamma gatau" ataH kvipi nipAtanAnmalope ca ham roSAnukampAdau / kauti (kauteH) "koDim" [uNA0 939.] iti Dimi kim prazne vitarke 2 | anuvAda : - "" dhAtuthI "nimi-kSazi." (3ddhi 937) sUtrathI "Ditu" evo mam pratyaya thAya che, AthI "m" zabda prApta thAya che. A "va" zabdanI pUrvamAM "", "su", "3", "hi" tathA "nahi" zabdo thatAM anukrame "zuM", "sum', "", "him" temaja "dila" e pramANe pAMca zabdo prApta thAya che. A pAMceya avyayo khaMDana karavA arthamAM che. "va" dhAtuthI "veda" (3Mti 933) sUtrathI "" pratyaya thAya che. "an + " A avasthAmAM "mavivi..." (4/1/109) sUtrathI ""no "" thatAM tathA nipAtanathI guNano abhAva thatAM "" zabda prApta thAya che. "" avyaya prazna arthamAM che. "homavuM" arthavALo "huM dhAtu trIjA gaNano che. A "du" dhAtuthI "viva" pratyaya thatAM ane nipAtanathI "" aMtapaNuM thatAM "duma" zabda prApta thAya che. "su" avyaya tiraskAra karavo arthamAM che. " dhAtuthI (bIjA gaNano) pahelAnI jema ja "viva" pratyaya ane "" aMtapaNuM thatAM (nipAtanathI) "ma" zabda prApta thAya che. A "" avyaya prazna arthamAM che. vITavuM" arthavALo "ve" dhAtu pahelA gaNano che. A "ve" dhAtuthI "vivadhU" pratyaya thatAM tathA "vRta" thatAM "3" prApta thAya che. have nipAtanathI "ga" thatAM "u" zabda prApta thAya che. A "3" avyaya "dravya vidyamAna che" tathA "roSathI kathana karavuM" arthamAM che. "prasava" ane "aizvarya" arthavALo "su" dhAtu pahelA gaNano che. A "zuM' dhAtuthI "vipu" pratyaya thatAM ane "" thatAM "su" zabda prApta thAya che. A "suga" avyaya "gU"nA arthavALo thaze. "m" avyaya svarAdi-gaNapAThamAMthI jANavA yogya che. gati arthavALo "zna" dhAtu pahelA gaNano che. A dhAtuthI "vi" pratyaya thatAM ane nipAtanathI ""no lopa thatAM "pha" zabda prApta thAya che. A "zuM" avyaya gusso karavo tathA anukaMpA svarUpa arthamAM che.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 476 zabda ka2vo arthavALo '" dhAtu bIjA gaNano che. A '" dhAtuthI "orDig" (3LAvi 939) sUtrathI "him"" pratyaya thatAM "mi" zabda prApta thAya che. A "mi" avyaya prazna ane vitarka arthamAM che. A avyayanA udAharaNo A pramANe che : (1) "tomazvet zubhena vim ?'' (jo lobha che tyAM guNathI zuM phAyado ?) ahIM "mi" avyaya phAyadA arthamAM che. have prazna arthamAM "mi" avyayanuM udAharaNa batAve che - (2) "tatreva vapate ni pralayaM patAsi ?'' he capalA (strI) ! tuM tyAM ja naSTa kema na thaI ? vitarka artha AgaLa ame bIjA avyaya saMbaMdhomAM jaNAvI gayA chIe, mATe ahIM te arthanI samaja jaNAvI nathI. (za0nyA0 ) hinote: "korDim" iti bAhulakAd Dim him saMbhrama-bhartsanayoH / "adaMk bhakSaNe" kvipi ad vismaye / " kadu rodanA''hvAnayoH " kvipi nipAtanAd nalope ca kad bhutttAyAm| ''yanI devapUnAvo" "tanUyI vistAre" ApyAM iti pratyaye thavuM, tav hetvarthavaakyopnyaasyoH / eteH kvipi tAgame nipAtanAd datve ca id apUrva evArthe ISadarthe ca / cinoteridvat cid praznA'vadhAraNayoH / kupUrvAdete: kvipi tAgame gaNapAThAd datve ca kvid bhartsanapAdapUraNayoH / "SvidAMc gAtraprakSaraNe" kvipi svid vimarzapraznayoH / vayate: "zIrI-bhU-dU-mU0" [ uNA0 201. ] ityatra bahuvacanAt kiti te yvRti ca uta vikalpe / anuvAda :- "mokalavuM" arthavALo "ddi" dhAtu pAMcamA gaNano che. A "ddi" dhAtuthI "oDim" (3ri0 939) sUtrathI bahulavacanathI '"him" pratyaya thatAM "mi" zabda prApta thAya che. A "him" avyaya saMbhrama (gabharAhaTa) tathA dhamakAvavuM arthamAM che. 44 khAvuM arthavALo ''ar' dhAtu bIjA gaNano che. A "a" dhAtuthI "vivar" pratyaya thatAM '"a" zabda prApta thAya che. A "a" avyaya vismaya arthamAM che. 'adbhutam'" A avyaya "mutam" zabdanI sAthe joDAyo che. eno artha Azcaryajanaka thAya che. raDavuM ane bolAvavuM arthavALo "v" dhAtu pahelA gaNano che. A "" dhAtuthI "vivar" pratyaya thatAM temaja udita dhAtu hovAne kAraNe prApta thayelA ""no lopa thatAM "vuM" zabda prApta thAya che. A "" avyaya niMdA arthamAM che. dA.ta. "vazva' (kharAba ghoDo.) deva-pUjA arthavALo ''yan" dhAtu pahelA gaNano che tathA vistAravuM arthavALo "ta" dhAtu AThamA gaNano che. A baMne dhAtuthI "OM" pratyaya thatAM anukrame "ya" ane "ta" zabdo prApta thAya che. A baMne avyayo hetu artha ane vAkyanI rajUAta karavAnA arthamAM vaparAya che. dA.ta. '"yat vam asti tav tu tathApti' je A pramANe che te te prakAre che. ahIM be avyayo vAkyo rajU karatA hovAthI je be vAkyone rajU karavA svarUpa che te vAkya upabhyAsa kahevAya che.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 477 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "rAnaputrA vayam tat vigraham zrotuma na tUhannam ti" (ame rAjaputro chIe te kAraNe yuddha vize sAMbhaLavAnuM amane kutUhala che.) ahIM "" avyaya hetu arthamAM Avyo che. jethI arthamAM paNa "" avyaya Ave che. "vim zat kartam yana dhyate nRN: ?" (zuM karI zakAya jethI rAjA gusse na thAya ?) vAkya upanyAsanuM bIjuM udAharaNa batAvAya che. "vim tam moDasi vevam saMvam pratapaNe ?" zuM tuM pAgala che, je A pramANe asaMbaddha bole che ?) rU" dhAtuthI "kvipU" pratyaya thatAM tathA ""no Agama thatAM temaja nipAtanathI "" thatAM "" zabda prApta thAya che. A "" avyaya "apUrva, avadhAraNa ane ISadU" arthamAM vaparAya che. saMgraha karavA" arthavALo "vidhAtu pAMcamA gaNano che. A "ji" dhAtathI "gi" pratyaya thatAM temaja nipAtanathI "tuM" Agamano "" thatAM "vi" zabda prApta thAya che. A "ji" avyaya prazna ane avadhAraNa arthamAM che. rU" dhAtu bIjA gaNano che. A "" dhAtuthI "viva" pratyaya thatAM "ta"no Agama thAya che ane gaNapAThathI ""no "" thatAM "" zabda prApta thAya che. have "" jenI pUrvamAM che tevo "" zabda thatAM "viva" zabda prApta thAya che. A "viva" avyaya niMdA ane pAdapUraNa arthamAM che. "parasevo chUTavo" arthavALo "svi" dhAtu cothA gaNano che. A "svi" dhAtuthI "kvi," pratyaya thatAM "vi" zabda prApta thAya che. A "vi" avyaya vicAravuM ane prazna arthamAM che. A "sva" avyaya "ji" tathA anya avyayonI pAchaLa lAge che ane prazna pUchavA mATe ke zaMkA tathA anizcayano artha Ape che. dA.ta. "iisvat" "hosvi" e ja pramANe agAu je "vi" avyaya Avyo te paNa "mi" sarvanAmanA atte joDAya che, jethI "jizci" "zcitu" vagere prayogo jovA maLaze. te paNa anizcayano artha Ape che. vaNavuM" arthavALo "ve" dhAtu pahelA gaNano che. A "ve" dhAtuthI "zI-rI-mU-TU-mU..." (3) i201) sUtrathI bahuvacanathI "ji" evo "a" pratyaya thatAM ane "vRta" thatAM "ta" zabda prApta thAya che. A "lata" avyaya vikalpa arthamAM che. (zaca0) vanUyI vAvane" matof pUrvavat te 'yami-manami" [4.2.11.] ti no va vata rahevA-SnuSpa-saMtoSa-vimayA-DaDamannaSiA te"nivRSI" [30 22.] ityatra bahuvacanAd vapratyaye iva upamA'vadhAraNayoH / tauteH kvipi nipAtanAt tAgamAbhAve tu vizeSaNapAdapUraNayoH / nauteH pUrvavat nu vitarke pAdapUraNe ca / yatpUrvAccinoteH "kvacid"
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-31 [.1.20o.] rUti ke yantra vAjyAntaropame / ''RSi vIsau'" ata: '"vivana-zana-hinAya:' [uNA0 275.] iti nipAtanAdane kaccana kvacidarthe / kiMpUrvAd vayateH pUrvavat kiti te kimuta vijye / 'ti caityakrIDanayo:" "nAmbupAttva-prI-I-A: ' [1.2. 14.] ti kila saMpraznavArtayoH / kiMpUrvAt kile: kiGkila kilArthe / 478 '' anuvAda :- "mAMgavuM" arthavALo "va" dhAtu AThamA gaNano che. A "va" dhAtuthI pahelAnI jema ja (sAvi0 201) sUtrathI "ta" pratyaya thatAM temaja "mi-mi-mi...'' (4/ 2/55) sUtrathI ""no lopa thatAM "vata" zabda prApta thAya che. ahIM kharekhara dhAtumAM "va" hato, paraMtu ahIM 'va' thayo che. e "va" ane "va"ne abheda mAnIne karAyo che tema jANavuM. A "vata" avyaya kheda, anukaMpA, saMtoSa, vismaya, saMbodhana vagere arthomAM che. sau prathama kheda arthanuM udAharaNa jaNAvIe chIe - 'aho vata mahAvat rtum vyavasitA vayam / " (arere ! khedanI vAta che ke, ame moTuM pApa karavA lAgyA chIe.) anukaMpA arthano prayoga A pramANe che : "vava vata hariLAnAm nIvita pAtitolam ?' (kyAM bicArAM haraNonuM aticaMcaLa jIvana ?) have saMbodhana arthano prayoga batAvIe chIe : "vata vitarata toyam toyavAhA:'' (he vAdaLo ! tame pANI varasAvo.) have vismaya arthanuM udAharaNa batAvIe chIe : "aho ! vata mahat citram / " (are ! kharekhara moTuM Azcarya che.) have saMtoSa arthavALo vata avyayano prayoga batAvIe chIe : "aho ! vata asi spRhaLIyavIrya:' hAza ! tame spRhA karavA yogya baLavALA cho. "" dhAtuthI "nirRSI..." (3Lavi0 511) sUtrathI bahulavacananA sAmarthyathI "va" pratyaya thatAM ''va'' zabda prApta thAya che. A "va" avyaya upamA ane avadhAraNa arthamAM che. "saMsAroFnva va" (saMsAra samudra jevo che.) "trayam daura va AmAti' (A cora ja lAge che.) 44 bIjA gaNanA '"tu" dhAtuthI '"vivar" pratyaya thatAM ane nipAtanathI "t" Agamano abhAva thatAM "tu" zabda prApta thAya che. A "tu" zabda vizeSaNa ane pAdapUrti arthamAM che. temAM vizeSaNa svarUpa arthano prayoga batAvIe chIe - "rAmo maryAvApuruSottamo'sti rAvaLastu na / ' (rAma e maryAdA puruSottama che, paraMtu rAvaNa nathI.) ahIM vizeSaNa artha eTale bhedaka artha thaze. rAmathI rAvaNane maryAdApuruSottama na hovA tarIke bhinna karyA, A vastu "tu" avyaya dvArA jaNAI. stuti karavI arthavALo "nu" dhAtu bIjA gaNano che tathA A "nu" dhAtuthI '"vip" pratyaya thatAM temaja nipAtanathI "t" Agamano abhAva thatAM "nu" zabda prApta thAya che. A "nu"
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 479 zrIsiddhahemazabdAnuzAsana bhAga-2 avyaya pAdapUrti ane vitarka arthamAM che. vitarka arthanuM udAharaNa A pramANe che - "vano 1 mAyA nu tikramo nu ?" (zuM A svapna hatuM, mAyA hatI ke matibhrama hato ?) ghaNIvAra A avyaya praznavAcaka arthanAmo sAthe joDAIne saMbhAvanA sUcave che. dA.ta. "manu puNavat virya tnatram ?" (huM kevI rIte guNavAna patnIne maLavuM?) pAMcamA gaNanA "ji" dhAtuthI "vavavata" (pa/1/171) sUtrathI "" pratyaya thatAM temaja "tuM" pUrvamAM AvatAM "va" zabda prApta thAya che. A "yaq" avyaya anya vAkyano AraMbha karavA mATenA arthamAM che. dA.ta. "rAma: mokSa ti: veva mAm vadu rovate " (rAma mokSamAM gayA je mane bahu game che.). prakAzavuM" arthavALo "v" dhAtu pahelA gaNano che. A "kva" dhAtuthI "vidrana-manahinAvAH" (3La0i 275) sUtrathI nipAtanathI "mana" pratyaya thatAM "kvana" zabda prApta thAya che. "kvana pti" (koIka sthAnamAM te che.) ahIM "#qna" avyaya koIka sthAnamAM (kvaci) arthamAM che. "" dhAtuthI "ji" evo "ta" pratyaya thatAM "uta" zabda prApta thAya che. A "uta" zabda "ji" sarvanAmapUrvaka Ave to "vimuta" zabda prApta thAya che. A "zvimuta" avyaya vikalpa arthamAM che. A "muita" avyaya saMzaya ane anizcitatA arthamAM paNa che. "vimuta" avyaya jevA ja arthavALo "viSNu" avyaya paNa Ave che. A "vimuta" avyayano "hajI keTaluM vadhAre" artha paNa thAya che. tenuM udAharaNa A pramANe che : "yauvanaM, dhanasampattiH, prabhutvam, avivekitA / ekaikamapyanaya, kimu yatra catuSTayam // 1 // " "yauvana, dhanasaMpatti, sattA ane avivekIpaNuM - eka eka paNa anartha mATe thAya che, to jyAM cAranuM (samakAlInapaNuM hoya) tenuM to pUchavuM ja zuM?" savinayanAbemaNeSamatanuM muta samavAya?" - A gadya kAdaMbarInuM che, je uparanA saMbaMdhavALuM ja che. je pramANe navuM yauvana, saMpattivALApaNuM vagere eka eka paNa badhA avinayonuM kAraNa che, to pachI cAreyano samUha to zuM ? arthAt ahIM "muita" avyaya adhikatAno dyotaka che. sapheda hovuM" ane "ramavuM" arthavALo "ji" dhAtu pahelA gaNano che. A "ji" dhAtuthI "nAgupattvi pra---jJa: :" (5/1/pa4) sUtrathI "" pratyaya thatAM "jina" zabda prApta thAya che. A "hina" avyaya prazna karavo arthamAM tathA koI purANI vArtA kahevI evA arthamAM che. vArtAno artha junI vAto kahevI te thAya che. ame vArtA arthanuM udAharaNa ApIe chIe : dA.ta. "nadhAna vasaM vitta vAsuvaH" (kRSNae kaMsane mAryA hatA.)
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31. 480 "kim" sarvanAma pUrva uparano "kila" avyaya khAve to "kiGkila" zabda prApta thAya che. Ama to "kiGkila" avyaya upara jatAvelA "kila" avyayanA arthamA 4 che, chatAM pe| duHkha ane asaMtoSa artha patra te jatAve che. "kiMkila" kheTale he duHkhahara che. "na saMbhAvayAmi na marSayAmi tatra bhavAn kiMkila vRSalaM yAjayiSyati !" (huM viyArI zasto nathI. huM sahana nathI jharato. kevuM duHkhakara che ke Apa tyAM zUdra pAse yajJa karAvazo !) (za0nyA0 ) kiMsvit, udasvit, Ahosvit kimAdipUrvAt svideH kvipi udo'kArAgamazca, trayo pyete praznavitarka-vikalpeSu / ahapUrvAjjahAte: "kvacid" [5.1.171.] iti De ahaha adbhuta-khedayoH / nahapUrvAd vAte: "rAteDai:" [uNA0 866.] iti bAhulakADu: nahavai, vAtereva naJpUrvAt pUrvavaddhaiH navai dvAvapi pratyAkhyAne / naJpUrvAd vAte: "Dit" [uNA0 605.] ityApratyaye navA vibhASAyAm / "anaM zvasak prANane" ataH "sthA-cchA-mA-sA0" [uNA0 357.] iti ye nipAtanAt takAre anyat anyArthaH / anyapUrvAt trAyate: "Ato Do'hvAvAmaH" [5.1.76.] iti De anyatra anyAdhikaraNe kAle / zapateH kvipi "japAdInAM po vaH" [2.3.105.] iti pasyaikatra vatve zav, zap dvAvapi pratigrahe / athapUrvAt kaute: "korDim" [uNA0 939.] iti Dimi athakiMm aGgIkAre / anuvAdaM :- "kim" vagere pUrva' "svid" dhAtuthI kvip pratyaya thatAM tathA "ud"bhAM "akAra"no Agama thatAM anubhe "kiMsvid" "udasvit" jane "Ahosvit" zabdo prApta thAya che. mAtrazeya avyayo prazna, vitarDa bhane vilpa arthamAM Ave che. hAta. " kiMsvid" (devI rIte ?) sahIM prazna arthamAM che. "adreH zRGgaM harati pavanaH kiMsvit ?" (zuM parvata uparathI pavana zIMgaDAne hare cheM ?) sahIM prazna arthamAM "kiMsvid" avyaya bhAvyo che. "aham Ahosvit tvam kaH zobhanaH ?" (huM athavA to tuM zreeza sAro che ?) nahIM "Ahosvit" avyaya vi'lpa arthamAM che. "aha" ThenI pUrvamAM che sevA "hA" dhAtuthI 52 " kvacid" (5/1/171) sUtrathI "Da" pratyaya thatAM "ahaha" zabda prApta thAya che. "ahaha" avyaya addabhuta bhane peTa arthamAM che. "ahaha ! kaSTamapaNDitatA vidheH / " jehanI vAta che ! vidhinuM bhUrjapa se aSTa sva35 che. ahIM "ahaha" avyaya bheTa arthamAM bhAvyo che. "ahaha ! mahatAm nissImAnazcaritravibhUtayaH " are ! moTAmonI tharitra sva35 saMpati (khAyarA sva3pa saMpatti) aparimita che. ahIM "ahaha" avyaya addabhuta arthamAM Avyo che. "naha" pUrva' "vA" dhAtuthI 52 " rAterDe: " ( uNA0 866) sUtrathI bahuta vayanathI "Dai" pratyaya thatAM "nahavai" zabda prApta thAya che.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 481 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 jo pUrvapadamAM "nanha'ne badale "nA" Ave to "navai" zabda prApta thAya che. '"nava" tathA "navai" A baMne avyayo pratyAkhyAna arthamAM che. pratyAkhyAnano artha "pratikathana" thAya che. "vA" dhAtuthI hit" (sAvi0 605) sUtrathI "" pratyaya thatAM "vA" zabda prApta thAya che. A '"vA" zabda jo "na" pUrvaka Ave to "navA" zabda prApta thAya che. A "navA" zabda vibhASA arthamAM che. 4. "jIvavuM" arthavALo "a" dhAtu bIjA gaNano che. A "a" dhAtuthI "sthA-chA-mAMsA.' (3LAvi0 357) sUtrathI "+" pratyaya thatAM tathA nipAtanathI "tAra" thatAM "anyat" zabda prApta thAya che. A "anyat" avyaya anya (bIjA) arthamAM che. "2kSaNa karavuM" arthavALo ''" dhAtu pahelA gaNano che. A "OM" dhAtuthI 'Ato DoDavAma:" (5/1/76) sUtrathI "3" pratyaya thatAM "tra" zabda prApta thAya che. have "anya" jenI pUrvamAM che evA uparokta "" zabdathI "anyatra" zabda prApta thAya che. A "anyatra" avyaya, kALa svarUpa anya adhikaraNamAM che. "sogaMda khAvAM" arthavALo "jJa" dhAtu pahelA gaNano che. A "" dhAtuthI "vivuM". pratyaya thatAM tathA "napAvInAm po vaH" (2/3/105) sUtrathI ""no eka sthAnamAM "" thatAM anukrame "za" temaja "za" zabda prApta thAya che. A baMne avyayo grahaNa karavuM arthamAM che. dAnamAM ApavAnuM hoya che, jyAre pratigrahamAM ApavAthI viruddha grahaNa karavAnuM hoya che. ''atha'' jenI pUrvamAM che evA "zabda karavo" arthavALA bIjA gaNanA "" dhAtuthI "orDiMg' (3vi 939) sUtrathI "him" pratyaya thatAM "athami" zabda prApta thAya che. A "ami" avyaya svIkAravuM arthamAM che. "thami tvam vRtti ?" (hA, bIjuM zuM tame pUcho cho ?) arthAt eka vastu svIkAravAmAM AvI che, tyArabAda A vAkyano prayoga thayo hovAthI A avyaya svIkAravA arthamAM che. (zamyA) "viSNujI vyAso" ata: "vR--Si-vRSi" [350 726.] phatyatra vahuvacanAt jityuAre viSu nAnAtte / paTe: nivRtti paT pATale / spaze: sautrAt ''svazi-prane: slukca" [uNA0 731.] ityupratyaye sakAralope ca pazu dRzyarthe / "khala saMcaye" ityataH "bhR-mR-tR-tsari.' [3LA0 766.] rUtyatra vahuvacanAnupratyaye vastu niSedha-vAvAlArajijnyaasaa - 'nunayeSu / yatpUrvAdete: kvipi anityatvAt tAgamAbhAve yadi, tatpUrvAcca namerghaJa yadinAma pakSAntare / yatpUrvAt pratipUrvAcca vayate: kiti te pratyaye yvRti ca yaduta
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 482 parAzayaprakAzanAdau, pratyuta uktavaiparItye / yatpUrvAdateH "Dit" [uNA0 605.] iti DApratyaye cala prezadhara | "maiM kSaye' ata: "-fsa-vakhyama-mi" [30 77rU.] rUtyatra bahuvacanAt tupratyaye jAtu avadhAraNa-pAdapUraNayoH / yadi iti yadinAma ityatra sAdhitaH, artho'pi sa eva / yathAkathApUrvAdaJcateH "mUlavibhujAdayaH" [5.1.144.] iti ke yathAkathAca anaadrennetyarthe | anuvAdaH- vyApavuM" arthavALo "vipu" dhAtu bIjA gaNano che. A "vi" dhAtuthI "q-Si.(30 729) sUtrathI bahuvacananA sAmarthyathI "kti" evo "Dara" thatAM "vipu" zabda prApta thAya che. A "viSa" avyaya vividha prakAra arthamAM che. gati" arthavALo "" dhAtu pahelA gaNano che. A "" dhAtuthI "vizva" pratyaya thatAM "pa" zabda prApta thAya che. A "" avyaya tIvratA tathA caturAI arthamAM che. sautra evA "" dhAtuthI "zi-pra ." (30 731) sUtrathI "3" pratyaya thatAM ane "sara"no lopa thatAM "pazu" zabda prApta thAya che. A "pazu" avyaya vicAravuM arthamAM che, jenI samaja AgaLa AvI gaI che. ' "bheguM karavA" arthavALo "vastu" dhAtu pahelA gaNano che. A "vat dhAtuthI "pR-pR7..." (30 716) sUtrathI bahuvacanathI "3" pratyaya thatAM "vasu" zabda prApta thAya che. A "vatu" avyaya niSedha, vAkyaalaMkAra, jijJAsA temaja saMbodhana arthamAM che. A arthonA udAharaNa nIce pramANe che. sau prathama niSedha arthanuM udAharaNa ApIe chIe: vatu vivA" I (raDazo nahIM.) "va7" avyaya jyAre vAkyAlaMkAramAM Ave tyAre teno koI artha thato nathI, e mAtra vAkyanI zobhA vadhArato hoya che. have jijJAsA arthanuM udAharaNa ApIe chIe : " tu tA samo ?" (tenA upara guru gusse na thayA ?) have anunaya (prArthanA) arthanuM udAharaNa Ape che. "di vaMtu be prativana" | (kRpA karIne mane pratyuttara Apo.) "vatu" avyaya "nizcaya" arthamAM paNa Ave che. "anutye tu vimAnaM: " (kharekhara nirabhimAnIpaNuM parAkramanuM bhUSaNa che.) "kAraNa" arthamAM paNa "vatu" avyaya Ave che. "ra vivI, dinA vatu striya." (huM phATI nahIM paDuM, kAraNa ke strIo kaThora hoya che.) keTalAka loko A vAkyane viSAda arthanuM udAharaNa mAne che. bIjA gaNanA "rU" dhAtuthI para "vivadhU" pratyaya thatAM temaja anityapaNuM thavAthI "tuM"nA Agamano abhAva thatAM "pha" zabda prApta thAya che. A "pha" zabdanI pUrvamAM "va" Ave to ""i zabda prApta thAya che.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 483 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 tathA "vi" jenI pUrvamAM che evA namavuM arthavALA pahelA gaNanA "nam" dhAtuthI "dha" pratyaya thatAM ''yavinAma'' zabda prApta thAya che. A avyaya pakSAntara arthamAM che. '"vinAma nayema' (ame jItIe paNa kharA.) "ya" pUrvaka "ve" dhAtuthI ane "prati" pUrvaka "ve" dhAtuthI ti evo "" pratyaya thatAM ane vRt'" thatAM 'yavuta" ane "pratyuta" zabda prApta thAya che. '"yadbhuta" avyaya bIjAnA Azayane prakAzita karavA svarUpa arthamAM che. "pratyuta" avyaya kahelAthI viparIta arthamAM che. "tamavi mahopAram paya va pItvA nirAtaH pratyuta hanum yatate jovasovara: vrato nAti / '' jagatamAM karelA evA mahopakArane paNa dUdhanI jema pIne nirlajja evAM sarpanA sagAbhAI svarUpa duSTa puruSa prati upakAra karavAne badale haNavAne mATe prayatna kare che. "ya" pUrvaka "gat" dhAtuthI "hit" (30 605) sUtrathI "Da" pratyaya thatAM "vavA' zabda prApta thAya che. A "yA" avyaya deza svarUpa adhikaraNa arthamAM tathA "A"ithI kALa svarUpa adhikaraNa arthamAM paNa vaparAya che. "yA yavA hi dharmasya vhAni: mati...". (jyAre jyAre dharmanI hAni thAya che...) ahIM "thavA" avyaya kALa svarUpa adhikaraNa arthamAM che. "kSaya pAmavA" arthavALo "" dhAtu pahelA gaNano che. A "nai" dhAtuthI '-ttimyumi.' (3LA0 773) sUtrathI bahuvacanathI "tu" pratyaya thatAM "nAtu" zabda prApta thAya che. A "nAtuM" avyaya avadhAraNa ane pAdapUrti arthamAM che. A be artha sivAya niMdA artha ane saMbhAvanA artha paNa che. dA.ta. "mi tena khAtu khAtena mAtu*vanahAriA ?' (mAtAnA yauvanane haranArA tenA janmathI zuM lAbha che ?) avadhAraNa arthanuM udAharaNa A pramANe che : "na khAtu jAma:AmAnAmupamomena zAmyati / " (kAmanA upabhogathI kAma jarA paNa zAMta thato nathI.) ''vi" avyayanI vyutpatti '"vinAma'" avyayamAM jaNAvI gayA chIe tathA ''yaddi' avyayano artha paNa "vinAma" avyayanA artha pramANe thAya che. ahIM "kadAca" artha thAya che. dA.ta. "yari tAvat vam yitAm / " (kadAca A pramANe karAya.) jo athavA to svarUpa artha paNa A avyayano jaNAya che. "yatne te yadi na sidhdhati joDatra oSaH ?" prayatna karavA chatAM jo saphaLa na thAya to ahIM kono doSa ?) ''yathAthA" jenI pUrvamAM che evA "an'" dhAtuthI 'mUvinmukhAlaya:" (5/1/144) sUtrathI "" pratyaya thatAM "av"nA anunAsikano lopa thatAM "yathAjhyAva" zabda prApta thAya che. A '"yathA yAva" avyayano "anAdarathI" evo artha thAya che. arthAt tRtIyAnna evo anAdara artha ja A avyayano thAya che. dA.ta. "yathAsthAna ti" anAdarathI te Ape che.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 484 (za0nyA0) yameH "patha-yUtha0" [uNA0 231.] ityAdinipAtanAd the Atve ca yathA yogyatA-vIpsA-'nativRtti-sAdRzyeSu / taneryathAvat tathA sAmye / punaHzabdasya datve nalope ca pud kutsAyAm / hanteH "kvacid" [5.1.171.] iti De nipAtanAd dyAdeze ca dya hiMsAprAtilomyayoH / pUrvamapyeSa purA zabdaH paThitaH, tatra kila svarAdivat sattvabhUte kAle, ayaM tvasattvabhUte iti / "yAMka prApaNe" "yataiG prayatne" vA ataH "saMzcadvehad" [uNA0 882.] iti kityati nipAtanAd yAvat maryAdA-'vadhAraNa-parimANeSu / "tanUyI vistAre" asya pUrvavannipAtanAt tAvat arthaH pUrvaka eva / "dizIt atisarjane" "vR-mithi0" [uNA0 601.] ityApratyaye TyAgame ca diSTayA prIti-sevanayoH, sabhAjanaprAtilomyayorvA / "mRt prANatyAge" ataH "svarebhya:0" [uNA0.606.] iti ipratyaye mari, tatpUrvAdaTateH "kvacid" [5.1.171.] iti De AkAre maryA sImabandhe / "amaNa roge" ato'li Ama pIDAyAm / anuvAda :- "yam" dhAtuthI "patha-yUtha..." (uNA0 231) sUtrathA nipAtanathI "tha" pratyaya bhane "A" thadi yathA / prApta thAya che. // "yathA" avyaya yogyatA, vIpsA, sAMdhanano abhAva tebha04 sAdRzya arthamA cha. sau prathama sAdRzya arthanI pryo| 49||viime chIme - "AsIt iyam dazarathasya gRhe yathA zrIH / " (te. 612thn| gharamA samAna 45 26 tA.) ativRttinu 30329 batAve cha - yathAzakti paTha / " (tuM zattinuM saMdhana yA 12 mA athavA to tuM zakti prabhArI mA.) "yathAbalam kuru / " (tuMpaNa prabhArI 42.) ve vIpsA arthana 425 // mApe cha : "yathA paNDitam bhojaya" (tuM 4 paMDito cha tene mo4na 4211.) yogyatA marthana 325 mApe cha - "yathArUpam ceSTAm kuru" (tuM 35ne yogya yeSTA 42.) "tan" pAtuthI 59 / "yathA" nI bha 24 vyutpatti thatai "tathA" avyaya prApta thAya che. mA "tathA" avyaya sAmya arthamA cha. 68.. "yathA vRkSaH tathA phalam" (4 prabhArI vRkSa che te prabhArI 37.) "punar" zamAM ""no "da" thatAM mane tema4 "na"no do5 yatAM "pud" 206 prApta thAya cha. ma "pud" bhavyaya ni: arthamA che. hiMsA 42vI arthavA%0. ena "han" dhAtuthI "kvacit" (5/1/171) sUtrathA "Da" pratyaya yatAM mane nipAtanathI "dya" mAheza thata "dya" avyaya prApta thAyacha. ma "dya" avyaya hiMsA ane viparItapaNAM arthamAM che. __"purA" avyaya svAbhAvIyo. tyAM satyabhUta 1 arthamA "purA" avyaya parte cha. yAre mahI asatyabhUta arthamA "purA" avyaya che. ma"purA" adhyayanI vyutpatti
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 485 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "svaravi" gaNapAThanI jema ja samajI levI. dA.ta. '"purA kthA" (kAlpanika kathA.) purano artha ahIM kAlpanika karavAmAM Avyo che, je asattva arthamAM che. javuM arthavALo '"' dhAtu bIjA gaNano che tathA prayatna karavo arthavALo t dhAtu pahelA gaNano che. A be mAMthI koIpaNa eka dhAtuthI 'saMzcaMdrehata..." (3LA0 882) sUtrathI "ti' evo '"a" pratyaya thatAM temaja nipAtanathI ''yAvat" zabda prApta thAya che. A ''yAvat" avyaya maryAdA avadhAraNa ane parimANa arthamAM che. sau prathama maryAdA arthanuM udAharaNa Ape che H '"yAvat vRkSa: tAvat puruSa: vanati / '' (jyAM sudhI vRkSa che tyAM sudhI puruSa cAle che.) 'yAvavamatra mokhaya / ' (jeTalA vAsaNo che teTalAne tuM jamADa.) ahIM '"yAvamatraM" avyayIbhAva samAsamAM '"yAvat' avyaya avadhAraNa arthamAM che. kALa arthamAM paNa maryAdAnuM udAharaNa batAvIe chIe - ''stanyatyALam yAvat putrayoH anekSasva / ' (stanapAna choDe tyAM sudhI tuM be putronI saMbhALa rAkha.) ''yAvat natam tAvat dudhaM / ' (jeTaluM pANI che teTaluM dUdha che.) ahIM cA banAvatI vakhate pANI ane dUdhanuM parimANa AvA prayogothI batAvAya che. "vistAra karavo" arthavALo "ta" dhAtu AThamA gaNano che. A "ta" dhAtuthI paNa '"yAvat'nI jema vyutpatti thatAM '"tavat" avyaya prApta thAya che. A '"tAvat" avyayanA artho paNa "yAvat" avyaya jevA ja che. "yAvat" ane "tAvat" avyayo ekabIjAne sApekSa che. 11 "nirdeza karavo" arthavALo "viz" dhAtu chaThThA gaNano che. A "viz'-dhAtuthI '"vR-mithi..." (30 601) sUtrathI "" pratyaya thatAM temaja "\"no Agama thatAM "vicA" zabda prApta thAya che. A "vicA'' avyaya prasannatA ane AcaraNa karavuM arthavALo che. dA.ta. '"vindhyA pAmi" (huM prasannatAthI bhaNuM chuM.) "vindhyA pratihata duSkRtam (AnaMdano viSaya che ke abhAgyano nAza thayo.) A viSTA avyayanA prIti ane AcaraNa sivAya vikalpa pakSamAM bIjA be artho batAvyA che. eka sabhAjana artha che. sabhAjana eTale sanmAna karavuM. dA.ta. "vicA bhavAn AtaH / ' (Apa AvI gayA.) A vAkyamAM AvanAra vyaktinA sanmAnano bhAva jaNAI rahyo che. ''prAtijJomya'ne badale "aprAtijJomya" artha hovo vadhAre saMgata jaNAya che. '"aprAtijJomya" eTale anukULa artha thAya che. "maravuM" arthavALo 'mR'" dhAtu chaThThA gaNano che. A 'mR" dhAtuthI 'svarebhya:0' (3LA0 606) sUtrathI "rU" pratyaya thatAM mari zabda prApta thAya che. '"nA" zabdathI para ad dhAtuthI '"vit' (5/1/171) sUtrathI "OM" pratyaya thatAM temaja "Aga" thatAM "maryA" zabda prApta thAya che. A "maryA" avyaya sImA arthamAM che. A roga arthavALo "a" dhAtu dazamA gaNano che. A "a" dhAtuthI "at" pratyaya thatAM
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 sU0 1-1-31 "mam + fban + a" A avasthAmAM "mA" zabda prApta thAya che. "Ama" avyaya pIDA arthamAM che. (za00) namena nAma prAthasaMpAvya-dhopAna-tutyaneSu "zUd kSepaLemata: "savama-raHo" [30 rU46.] rUti nipAtanA kheDawAro ma gatIne pAdipUrane vaI rUtipUrvAnahAte: "mAto DohIvA-ma:" [2.76.] rUti ke tida purAkRtI . sa. " " [3UTT0 2.] rUtyAre sada tutyayo vidyamAno: namUnmAteH "hit" [30 601.] ityAkAre amA sahArthe samIpe ca / saMpUrvAdamevici samam samantato'rthe / "satraNi saMdAnakriyAyAm" ataH "Dit" [uNA0 605.] ityAkAre satrA, syatevici tatpUrvAt kamervici sAkam, sApUrvAd RdhyateH "soreteram" [uNA0 934.] iti bAhulakAdami guNe ca sArddham ete trayo'pi sahArthe / anuvAda:- "namavuM arthavALA "nam" dhAtuthI para "dha" pratyaya thatAM "nAma" zabda prApta thAya che. A "nAma" avyaya prasiddha artha, saMbhAvanA artha, niMdA artha ane krodhanI prApti arthamAM che. sau prathama prasiddha arthanuM udAharaNa batAve che : "himatiyo nAma nakaITdharAva:" (himAlaya parvatonA rAjA tarIke prasiddha che.) have saMbhAvanA arthanuM udAharaNa batAve che: " ayA zat dharmano nAma " (tArA vaDe saMbhavataH koI dharmajJa jovAyo che.) have krodhanI prAptinuM udAharaNa batAve che - "o nAma mayi sthite" (huM hote chata koNa che?) ahIM "krodhanI prApti thaI" e pramANe artha prApta thAya che. "" pati :" (je tane pIDe che. arthAt AkhuM vAkya A pramANe thaze - huM hote chate te koNa che je tane pIDe che.) have "nAma" avyayanA nindA arthane batAve che : "mamApi nAma drazAnanI pareDa parimava: " (rAvaNa evA mAro paNa bIjAo vaDe parAbhava karAyo.) nizcaya" arthamAM paNa "nAma" avyaya Ave che. "kayA nAma nitam" (mArA vaDe te cokkasa jitAyo che.) "vinItaveSekha praviNavyani tapovanana nAma " (tapovanamAM sAce ja vinIta vezathI praveza karavo joIe arthAt udubhaTa vezathI praveza karavo joIe nahIM.) AjJArtha vibhakti sAthe "sammati" arthamAM paNa "nAma" avyaya Ave che. "vimastu nAma" (ThIka e pramANe thAo.) vismaya" arthamAM paNa "nAma" avyaya Ave che. "o nAma parvatamAroti" (Azcarya che ke, AMdhaLo parvata upara ArohaNa kare che.) "pheMkavuM" arthavALo "huM" dhAtu cothA gaNano che. A "ka" dhAtuthI "ruva-prIkha..."
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 487 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (3I0 346) sUtrathI nipAtanathI "ma" thatAM ane 'Jas'nA ""no lopa thatAM "sma" zabda prApta thAya che. A '"sma" avyaya bhUtakALa arthamAM temaja pAdapUrti arthamAM che. "gacchati sma" (te gayo hato.) "kRti" jenI pUrvamAM che evA "" dhAtuthI "Ato DoDA maH" (5/1/76) sUtrathI "OM" pratyaya thatAM 'tijJa" zabda prApta thAya che. A "rUtidda" avyayano "pahelAnuM sAMbhaLeluM" evo artha thAya che. 'tiha vam' A pramANe prAcIna kALamAM hatuM. 44 "sadda" dhAtuthI 'a:" (3LA0 2) sUtrathI "aAra" thatAM "sadda" zabda prApta thAya che. A '"saTM" avyaya tulyayoga ane vidyamAna arthamAM che. "putreLa sajja pitA |ti' (putranI sAthe pitA jAya che.) A tulyayoga arthanuM udAharaNa che. have vidyamAna arthanuM udAharaNa batAve che H "saha va mi: putrai: bhAra vati garvanI' (daza putro sAthe paNa gadheDI bhArane vahana kare che.) ** "na" pUrvaka "mA" dhAtuthI "hit" (30 605) sUtrathI "mA" thatAM 'amA" zabda prApta thAya che. A "amA" avyaya "sada" artha ane samIpa arthamAM che. "amAvasyA' ahIM sUrya ane candra eka sAthe rahe che, evA divasane '"amAvasyA" kahevAya che. A prayogamAM samA, sadda arthamAM che. "sam" pUrvaka "am" dhAtuthI "vik" pratyaya thatAM '"samam" zabda prApta thAya che. "saman' avyaya sahita arthamAM che. ''Jo nivasmRti saman harikhA nAmi:'' (ghaNuM karIne haraNa jevA aMgovALI strIo sAthe te rahe che.) "dAna ApavuM" arthavALo '"sa" dhAtu dazamA gaNano che. A "satra" dhAtuthI "hit' (3LA0 605) sUtrathI "Aga" thatAM "satrA" zabda prApta thAya che. "so" dhAtuthI "viz" pratyaya thatAM "sA" zabda prApta thAya che tathA "sa" jenI pUrvamAM che evA "m" dhAtuthI "vivuM" pratyaya thatAM "sAm" zabda prApta thAya che. "sA" jenI pUrvamAM che evA "RR" dhAtuthI '"soreteras'" (30 934) sUtrathI ghaNuM karIne "am'" pratyaya temaja guNa thatAM '"sArdham" zabda prApta thAya che. A traNeya avyayo sahArthamAM che. "pitrA satrA AAnchati vAntaH / ' (bALaka pitA sAthe Ave che.) '"yAntI gurunanaiH sAm smayamAnA natAMbunA / ' (gurujano sAthe namelA kamaLavALI vismaya pAmatI jatI evI teNI.) 'vanam mayA sArdham gati prapana: / " (vanamAM mArI sAthe pahoMcelo evo tuM che.) (zamyA. ) "phalDsa tau", '"mUllR gau", "Sama vaivaktavya'" mya: phaMD mi-misamithyo Di' [350 64.] kRti DivIpratyaye phaeNm, jIm, sIm nirdeza-nilevana
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 488 vAkyapAdapUraNeSu / Im avyakte, kIm saMzaya-praznAnumAneSu, sIm abhinayavyAharaNA-'marSapAdapUraNeSvityeke / AphUrvAdamervici Am prativacanA-'vadhAraNayoH / AsteH kvipi As mRti-vero: hopa vA te: "-muSi" [3UT0 61.] rUti iita tau rUti vamarthe gogharthe detvarthe prArArthe zabdaprAduve prasthamAsau paDrAIviparyAyAlI va aa ma "" [3UT0 2.] ityapratyaye ava, "aDa udyame", "aTa gatau" AbhyAM pUrvavad aH, aDa, aTa, ete trayo'pi bhartsane / bAhyazabdasya nipAtanAdAkAraH bAhyA niSpattau / anuSaoH kvipi anuSak anumAne, kecit tAntam, anye dAntam, apare dIrghAdi ca manyante / khanerbAhulakAd Dosi khos kutsAyAm / anuvAda:- "gati" arthavALo "huM" dhAtu cothA gaNanA che tathA "kAnti" arthavALo "" dhAtuM pahelA gaNano che. "vyAkuLa thavA" arthavALo "sam" dhAtu pahelA gaNano che. A badhA dhAtuothI " mi-mi..." (30 142) sUtrathI "du" itu vALo "" pratyaya thatAM "", "saum" tathA "sIm" zabdo prApta thAya che. A traNeya avyayo nirdeza, nivedana ane vAkyapUrti arthamAM che. "" avyaya avyakta arthamAM paNa che. A avyayanA prayogo vedamAM jovA maLe che. aMgulinA saMketa dvArA je karavAmAM Ave tene nirdeza kahevAmAM Ave che. "kIm" avyaya saMzaya, prazna ane anumAna arthamAM vaparAya che. jyAre "sI"" avyaya abhinaya, bolavuM, gusso karavo ane pAdapUraNa arthamAM Ave che, AvuM keTalAka loko mAne che, arthAt nirdeza karavo, nivedana karavuM ane vAkyanI pAdapUrti karavI evo artha AcArya bhagavaMtazrI hemacandrAcAryajIe jaNAvyo che. jyAre "pha" avyaya avyakta arthamAM che. judAM judAM artho traNeya avyayonA jaNAvyA che evuM keTalAka lokonI mAnyatAnA AdhAre che. mA" pUrvaka "ka" dhAtuthI "vi" pratyaya thatAM "mam" zabda prApta thAya che. A "kAma" avyaya pratyuttara ane avadhAraNa arthamAM che. avadhAraNa arthanuM udAharaNa A pramANe che - "rAm virI ghanuM prativRddhomi " (kharekhara lAMbA samayano bodha pAmelo ja huM chuM.) gAma avyaya svIkAra arthamAM paNa Ave che. "mAm surma: " (hA ame karIe chIe.) - bIjA gaNanA "mA" dhAtuthI "viva," pratyaya thatAM "rAm" zabda prApta thAya che. A mA" avyaya smRti ane kheda arthamAM che. krodha arthamAM paNa "mAs" avyaya che. sau prathama krodha arthanuM udAharaNa ApIe chIe - "kAda tham adyApi rAkSatrIsa: ?" (kama haju paNa rAkSasano trAsa che?) pIDA arthamAM udAharaNa A pramANe che : "gA: zItam tAvat drinAt ! (te divasathI ThaMDI che.) virodha arthamAM paNa "mANu" avyaya Ave che. "mA va Sa mayi te ?" (huM hAjara hote chate A koNa che?) A prayogamAM vAkya bolanArano virodha pragaTa
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 489 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 thAya che. have sukha athavA to khedanuM udAharaNa ApIe chIe. "vidyAmAtaram H pravarNaya nRpazUn mikSAmahe nisrapA:' (vidyArUpI mAtAne batAvIne nirlajja evA ame manuSyarUpI pazuo pAsethI bhikSA mAgIe chIe.) ahIM ame ATalI ATalI vidyA prApta karI che evuM batAvavA dvArA loko pAse bhikSA mAMgIe chIe. jo amArI pAse jJAna na hota to ame kadAca bhikSA prApta karI zakata nahIM. Ama, amArI ahIM bhikSA mAMgavAnI paddhati dvArA kheda spaSTa rIte jaNAvAya che. pratyAsmaraNa arthamAM paNa ''JAm" avyaya Ave che. eka vAtane joIne athavA to anubhavIne bIjI vAta yAda AvavI te pratyAsmaraNa kahevAya che. 'Ja: 3panayatu mavAnuM mUrNapatram..." (Apa bhojapatrane lAvo huM purANI (jUnI) vAto batAvIza.) bIjA gaNanA javuM arthavALA "rU" dhAtuthI "tR-muSi..." (3LA0 651) sUtrathI 'ti" evo "ti" pratyaya thatAM "kRti" zabda prApta thAya che. A "ti" avyaya "zrvam" artha, Adi artha, hetu artha, prakAra artha, zabdanI utpatti artha, granthanI samApti artha temaja padArtha-viparyAsa vagere arthomAM che. sau prathama vam arthanuM udAharaNa ApIe chIe : "rAmAbhidhAno daririvyuvAva / ' (rAmanAma dhAraNa karelA harie A pramANe kahyuM hatuM.) have hetu arthanuM udAharaNa ApIe chIe : dA.ta. "vaiveziko'smi kRti pRcchAmi / " (huM paradezI chuM AthI huM pUchuM chuM.) "purALam ti va na sAdhu sarvam / ' (junuM che eTalA kAraNathI ja badhuM sAruM nathI.) have prakA2 arthanuM udAharaNa ApIe chIe - "ti stavantak parimya vorjhAm / '' (A prakAre bolelAne be hAtha vaDe AliMgana karIne.) "kRti svarAyaH" A prakAre "sva" vagere avyayo che. have samApti arthanuM udAharaNa batAvIe chIe : ''kRti prathamo'dhyAyaH / " (A pramANe prathama adhyAya samApta thayo.) "zabdanA svarUpane prakAzita karato' evo paNa '"kRti" avyayano artha che. "ata va o rUti Jaha / ' (A kAraNathI ja te "\" e pramANe bole che.) A prayogamAM prAdurbhAva arthavALo "kRti" avyaya che. "ba" dhAtuthI 'a:" (30 2) sUtrathI "a" pratyaya thatAM "ava" zabda prApta thAya che. "udyama karavo" arthavALA bak" dhAtuthI ane gati arthavALA "ba" dhAtuthI pahelAnI jema 44 ja "Ja" pratyaya thatAM anukrame "gas" ane "aTa" zabda prApta thAya che. A traNeya avyayo paNa niMdA arthamAM che. ''vAgha" zabda saMbaMdhI nipAtanathI "AAra' thatAM "vAhyA' zabda prApta thAya che. A ''vAhyA' avyaya utpatti arthamAM che.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-31 490 "manu" upasaMrga pUrvaka "san" dhAtuthI "vivar" pratyaya thatAM '"anuSa" zabda prApta thAya che. A 'anuSa" avyaya anumAna arthamAM che. keTalAka loko A avyaya "t" aMtavALo mAne che. bIjAo '" aMtavALo mAne che tathA anyo AdimAM "OM" dIrgha che, evuM mAne che. "a" dhAtuthI ghaNuM karIne "Dos' pratyaya thatAM '"os" zabda prApta thAya che. A 'hos' avyaya niMdA arthamAM che. (zamyA ) '"gaTa gau" "vavid" [..272.] kRti che a, asmAneva DityAAre A, ti-yatinmyAM vitti anityatvAt tAAmAmAve rU, rUM, '"Dak zandre", ''vaij tanusantAne' hatyAbhyAM vipi yalope 6 3, 7, '"taMt gau", "dak tau' samayoreva RR, RR, anayoreva "RRDiAvInAM0" [2.rU.604.] kRti nRtve jI, j, phaLa jhaDabdha vidhi muLe 5, o, nipAtanAd vRddhI 6 che, au, te vaturvazApi pUraLa-martyanADaDamantra-niSedheSu / ' anuvAda :- svaro paNa avyaya tarIke asattva arthamAM AvI zake che. AthI badhA svarono "vA"i gaNapAThamAM samAveza karyo che. "gati" arthavALo '" dhAtu pahelA gaNano che. A "" dhAtuthI "cit" (5/ 1/171) sUtrathI "4" pratyaya thatAM "a" zabda prApta thAya che tathA A ja "a" dhAtuthI (5/1/171) sUtrathI lakSyanA anurodhathI "hit" evo "bAra" thatAM '" zabda prApta thAya che. "javuM" arthavALA bIjA gaNanA "rU" dhAtuthI tathA "javuM" arthavALA ja cothA gaNanA '"ph' dhAtuthI vip pratyaya thatAM tathA Agama anitya hovAthI "" Agamano abhAva thatAM ('"rU'mAM "" AgamanI prApti hatI.) "rU" ane "" zabda prApta thAya che. zabda karavA arthavALA '"OM'" dhAtuthI tathA "gUMthavuM" arthavALA "c" dhAtuthI '"vivar" pratyaya thatAM ane "p"no lopa thatAM anukrame "OM" ane "" zabda prApta thAya che. "gati" arthavALo "RR" dhAtu bIjA gaNano tathA "" navamA gaNano che. A baMne dhAtuothI "vip" pratyaya thatAM ''' temaja ''RR" zabdo prApta thAya che. A be saMbaMdhI ja 'RRDiAvInAM...' (2/3/184) sUtrathI "bhR" ane "a" zabdo prApta thAya che. "rU" dhAtu temaja "k" dhAtuthI '"viz" pratyaya thatAM ane guNa thatAM "" ane "o" zabda prApta thAya che tathA nipAtanathI vRddhi thatAM "pe' ane '"au" zabdo prApta thAya che. A caude paNa avyayo athavA A cauda svaro "pUraNa", "AmaMtraNa" ane "niSedha" arthamAM che.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 481 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (za0nyA0) "prAMka pUraNe" ataH "kvacid" [5.1.171.] iti De pra / "pRz pAlanapUraNayoH" ataH "samiNa-nikaSibhyAmAH" [uNA0 598.] iti bahulavacanAdApratyaye guNe ca parA / avateH "ubhyaverluk ca" [uNA0 303.] iti paH pratyaye volope ca apa / "Sama vaiklavye" ataH "gami-jami0" [uNA0 937.] iti Dityami sam / "ana, zvasak prANane" ataH "bhR-mR-tR-tsari0" [uNA0 716.] ityupratyaye anu / avaterapratyaye ava / nayate: "niyo Dit" [uNA0 994.] iti Didisi nis, "duSaMca vaikRtye" ataH "duSerDit" [uNA0 999.] Dityusi dus, nipAdanAd husvatvaM (rephatvaM) ca nir, dura, ityAha-etau rAntAvapi / "vIMka prajananAdau" "nI-vI-prahabhyo Dit" [uNA0 616.] iti DitIkAre'ntalope vi / aniterDityApratyaye Giyoge ca AG / nayateH "nI-vI-prahRbhyo Dit" [uNA0 616.] iti ikAre ni / "prathiS prakhyAne" ataH "pratheluMkca0" [uNA0 647.] iti tipratyaye thalope ca prati / pRNAteH "svarebhyaH0" [uNA0 606.] iti ipratyaye guNe ca pari / "ubhat pUraNe" ataH "ubhyaverluk ca" [uNA0 303.] iti papratyaye upa / "adaMk bhakSaNe" ataH "tRbhramya-dyApI0" [uNA0 611.] iti ipratyaye adhAdeze ca adhi / "AplaMT vyAptau" ataH / pUrvasUtreNa ipratyaye'pAdeze ca api / "zubhi dIptau" "zubheH sa ca vA" [uNA0 743.] iti DityukAre sAdeze ca su / "undaip kledane" ato vadervA kvipi nalope ca ud / atateH "padi... jani-maNyAdibhyaH" [uNA0 607.] ipratyaye ati / "abhuG zabde" ityataH "ambhi-kuNThikampyaM-hibhyo naluk ca" [uNA0 614.] iti ["padipaThi0 janimaNyAdibhyaH"] [uNA0 607.] ityatrAdigrahaNAd bahuvacanAdvA] ipratyaye nalope ca abhi / ' anuvAda :- "pUra" arthavANo "prA" pAtu 600 21no cha. 2 "prA" pAtuthI "kvacit" (5/1/171) sUtrathA "Da" pratyaya thata "pra" 276 prApta thAya che. __"pAdana 2" bhane "52j" arthavANo "pR" navama no cha. mA "pR" dhAtuthI "samiNanikaSibhyAmAH" (uNA0 588) sUtrathI bahulavayanathI "A" pratyaya bhane gue thatai "parA" 206 prApta thAya che. "av" pAtuthI. "ubhyavelk ca" (uNA0 303) sUtrathI "pa" pratyaya bhane "v"no dopa thata "apa" za6 prApta thAya che. "vyApa" arthavANI "sam" dhAtu paDe no cha. // "sam" pAtuthI. "gami-jami..." (uNA0 837) sUtrathI Dit mevo "am" pratyaya thatai "sam" za6 prApta thAya. che.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 sU0 1-131 "jIvavuM" arthavALo "mana" dhAtu bIjA gaNano che. A "mana" dhAtuthI "pR-kR-tuM..." (30 716) sUtrathI "3" pratyaya thatAM "mana" zabda prApta thAya che. navuM" dhAtuthI "sa" pratyaya thatAM "va" zabda prApta thAya che. nI dhAtuthI "niyo Ditu" (30 994) sUtrathI "Ditu" evo " pratyaya thatAM "ni" zabda prApta thAya che. vikAra pAmavA" arthavALo "su" dhAtu cothA gaNano che. A "su" dhAtuthI "turiMtu (3UT0 999) sUtrathI Dis evo "zuM" pratyaya thatAM "su" zabda prApta thAya che. ni" ane "su" zabdomAM ja nipAtanathI rephapaNuM thatAM "ni" ane hura" zabdo prApta thAya che. AthI ja kahyuM che ke, A baMne upasargo "" aMtavALA paNa che. "garbha grahaNa karavA arthavALo "vI" dhAtu bIjA gaNano che. A vI dhAtuthI "nI-vIprayo..." (30 616) sUtrathI "ji" evo "phAra" thatAM "vi" zabda prApta thAya che. (pratyaya "Da" hovAthI "vI" dhAtunAM "pha"no lopa thayo che.) bIjA gaNanAM "ba" dhAtuthI "Di" evo "mA" thatAM ane ""no yoga thatAM "mA" zabda prApta thAya che. ' pahelA gaNanAM "pI" dhAtuthI "nI-vI-pro ." (30 616) sUtrathI "Di" evo ra" thatAM "ni" zabda prApta thAya che. prasiddha karavA" arthavALo "pratha" dhAtu pahelA gaNano che. A "pratha" dhAtuthI "then 2." (30 647) sUtrathI "ti" pratyaya thatAM ane ""no lopa thatAM "prati" zabda prApta thAya che. navamA gaNanAM "u" dhAtuthI " ...." (30 606) sUtrathI "" pratyaya ane guNa thatAM "para" zabda prApta thAya che. pUravuM arthavALo "ma" dhAtu chaThThA gaNano che. A "3" dhAtuthI "ccartura" (30 303) sUtrathI "pa" pratyaya thatAM "pa" zabda prApta thAya che.. khAvuM" arthavALo "a" dhAtu bIjA gaNano che. A "maTu" dhAtuthI "tu-prakhya..." (3MI 611) sUtrathI "ji" evo "pha" pratyaya thatAM tathA "adhU" Adeza thatAM "dha" zabda prApta thAya che. vyApavuM" arthavALo "bApu" dhAtu pAMcamA gaNano che. A "mA" dhAtuthI "tu-prakhya.." (3TI 611) sUtrathI "" pratyaya thatAM ane "" Adeza thatAM "pi" zabda prApta thAya che.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 493 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 prakAzavuM" arthavALo "rAma" dhAtu pahelA gaNano che. A "zuma" dhAtuthI "ame sa va vA" (30 743) sUtrathI "Di" evo "Dara" thatAM tathA "za"no "" Adeza thatAM "" zabda prApta thAya che. bhInuM karavuM" arthavALo "Dar dhAtu sAtamA gaNano che. AthI "Dar' dhAtuthI athavA to "va" dhAtuthI "vivadhU" pratyaya thatAM "vRta" thavAthI ane ""no lopa thatAM "" zabda prApta thAya che. "ka" dhAtuthI "ni-maLyAdri:" (30 607) sUtrathI (ahIM sUtranAM aMtima zabdo lakhavAmAM AvyA che. paraMtu kharekhara to sUtra "dri-pati..." vagere zabdothI zarU thAya che.) "pha" pratyaya thatAM "mati" zabda prApta thAya che. "zabda karavo" arthavALo "ka" dhAtu pahelA gaNano che. A "dhAtuthI "gniyujhi..." (30 614) sUtrathI ""i evo "pha" pratyaya thatAM athavA to (30 607) sUtranAM bahuvacananAM athavA AdinA sAmarthyathI "rU" pratyaya ane "ra"no lopa thatAM "ma'' zabda prApta thAya che. (za0nyA0) nanu sarvathA'tra svarAdiSu cAdiSu ca prakriyAkathanaM svarUpanirjJAnArtham, svarUpaM ca svarUpeNa paThyamAnAnAM pAThAdeva nirjJAyate, yathA-prakRti-pratyaya-vikArA''gamANAm, ityavyutpannA evAmI santu, kimeSAM prakriyAkathanena ? ucyate, kathyamAnA prakriyA pAThasyaivAnugrahaM vidadhatI sukhapratipattyarthA bhavatIti pradarzitA / / anuvAdaH-pUrvapakSaH- "svarAtri" gaNapATha ane "vAdri" gaNapATha e pramANe badhe ja prakriyAnuM kathana mAtra zabdanAM svarUpane jaNAvavA mATe ja karyuM che. A prakriyAnuM kathana thavAthI kaMI svarAdi gaNapAThanAM ane "vAri" gaNapAThanAM avyayonAM arthono bodha thato nathI. AthI jaNAve che ke, te te zabdomAM prakriyAnuM kathana mAtra zabdonAM svarUpane jaNAvavA mATe ja karyuM che ane AvuM svarUpa to svarUpathI kahevAtAM zabdonAM pAThathI ja jaNAya che. je pramANe "mU sattAyAm" vagere prakRtionAM kathanamAM "pU" svarUpa prakRti vyutpatti karyA vagara svarUpathI ja jaNAI jAya che. te ja pramANe vibhakti (fsa vagere) tathA "tuM" ("" vagere) pratyayo svarUpathI ja jaNAI jAya che. te ja pramANe vikAra ane Agama paNa svarUpathI ja jaNAI jAya che. Ama prakRti, pratyaya vagerenAM svarUpane jaNAvavA mATe jema prakriyAnuM kathana Avazyaka nathI te ja pramANe "varAti" ane "vAti" avyayonAM svarUpane jaNAvavA mATe prakriyAnuM kathana Avazyaka nathI. mATe A badhA zabdo avyutpanna ja thAo. A badhA avyayonI prakriyAnA kathana vaDe saryuM.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ mULa 1-1-31 494 uttarapakSa :- kahevAtI evI "svara"i ane "vAti" avyayonI prakriyA pATha saMbaMdhI ja upakArane karatI sUkhapUrvaka svIkAranAM prayojanavALI thAya che, mATe ja batAvavAmAM AvI che. arthAt Agama, dhAtupATha prakRti vagerenuM mAtra svarUpathI ja kathana thayuM che, te ja pramANe avyaya vagerenuM paNa svarUpathI kathana karyuM hota to cAlata, paraMtu ahIM vyutpatti karavAthI avyayanA pAThane ja phAyado thAya che. tenA svarUpanuM jJAna sukhapUrvaka thaI zake che. mATe ja ame ahIM svara ane avyayanI vyutpattio batAvI che. vAkyapadIyamAM eka zloka Ave che : "upAyAH zikSamANAnAm bAlanAmupalAlanAH / asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhate // 238 ||" ( vAkyapadIya dvitIya vAkyakANDa ) prakRti svayam potAnA arthomAM siddha ja che. chatAM paNa vyAkaraNakAroe zabdonI prakriyA artha jaNAvavA mATe jaNAvI che. A pramANe vyAkaraNakAroe je upAyo batAvyA che, e zikSaNa prApta karatAM bALakone paTAvavA (bahelAvavA) mATe che. kharekhara A asatya mArga che chatAM paNa AdhyAtmika jIvanamAM jema nazvara dehathI anazvara AtmAnI prApti karAya che tema ahIM paNa asatya mArgamAM sthira thaIne asatya mArgathI ja satyane prApta karAya che. ahIM paNa AcArya bhagavaMte upasargonI je prakriyA batAvI che, te bhale asatya hoya chatAM paNa e lokone te te upasargonA svarUpanuM jJAna sukhapUrvaka thaI zake e mATe ja che. tethI A rIte prakriyA-kathananuM AlaMbana levuM e ayogya nathI ja. / ( za0 nyA0 ) prAdInAmarthanidarzanamAcAryAH parAnugrahArthamArabhante, yathA-pra- aadikrmodiirnnmRzArthezvarya-saMbhava-niyoga-zuddhIchA-prIti-zAnti-pUnA-varzana-tatva-prazaMsA-saMga-viyoDavayava-viyoga'ntamAMva-hiMsA-vattutva-mahattva-sthiti-vAna-nAnArtha-kSiLAnuvRtttAvipu AdikarmaNi-kartumArabdhaH prakRtaH kaTo devadattena / udIraNe - udIrNA mUSikA:- prabalA mUSikA: / pRzAthe-kRSNa vRddhA:-pravRddhA naghaH / peryuM-zrvaro gRhasya-prabhavati gRhasya, pramuCzasya / saMmanehimavato AnA pramati / niyone-niyutte sainye pravRtaH / zuddhau-prasannA JApa:, prasannA cau:, prasannendriyaH / icchArthe-icchati kanyAm - prArthayate kanyAm, icchati paradArAn prakurute paradArAn / prItI-prIti rAnA-prasIti rAnA ! zAntau-zAntAtmA-prazrita: prazAnta:, prazrita vAkyamAha ) pUnAyAm-prAzrutti: praH / varzane-priyAM vRkSa zrI'ti-prI'ti / tatvare-pitAmahAt para:prapitAmahaH / vaM praLatA, prapautra: / prazaMsAyA-zomAM zAstram-pradhAnaM zAstram / sadde-prasavata:pramatta: / viyone-pUrvI vi-prAcI vi / avayave-pradhaLo'AraNya, pradhALo'rasya / viyone
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 495 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 viyukto vasati-pravasati / antarbhAve-antarbhUtaH-praviSTaH, antaH kSiptaH-prakSiptaH / hiMsAyAmpraharaNaM, praharati / bahutve-bahucauro dezaH, pracauro dezaH / mahattve-mahAnadhvA-prakRSTo'-dhvA / sthitauzAstraM pramANam, lokaH pramANam / dAne-devebhyo dadAti-prayacchati / nAnArthe-nAnA kIrNAHprakIrNAH, nAnA dakSiNA:-pradakSiNam (NAH) / anuvRttau-anuvRttaH ziSyaH-praziSya iti / parA-vadha-gharSaNa-svargati-vikramA-'pratyakSA-'nAbhimukhya-bhRzArtha-moha-prAtilomyeSu / vadhe-parAghAtaH / gharSaNe-parAmarzanam / svargatau-svargata:-paretaH / vikrame-parAkramaH / apratyakSeparokSam / anAbhimukhye-parAvRttaH, parAGmukhaH / bhRzArthe-parAjitaH / mohe-parAbhUtaH / prAtilomyeparAvRttA yuddha iti / apa-varjana-viyogA-''lekhana-caurya-nirdeza-vaikRta-vidhiviparyayarNagrahaNA'vayava-pUjAnihnava-savyavRttiSu / varjane-apa sAketAd vRSTo meghaH / viyoge-apayuktA gaurvatsena / Alekhaneapaskirate vRSabhaH / caurye-apaharati / nirdeze-apadizati param / vaikRte-apajalpati / vidhiviparyaye-apazabdaH, apanayaH / RNagrahaNe-apamitya yAcate / avayave-apaskaro rathAGgam / pUjAyAm-apacito gururdeva-dattena / nihnave-zatamapajAnIte, sahasramapajAnIte / savyavRttauapasavyaM gacchati / anuvAda :- have "" vagere avyayonA arthone bIjAnA upakArane mATe AcAryabhagavaMta batAvavAno AraMbha kare che. pra:- pra avyayanA nAthe prabhArI artho cha : prAraMbha arthathA mArama zane anuvRtti artha sudhiin| atha pra avyayanA che. AthI eka eka arthanA judAM judAM prayogo batAvavA dvArA AcAryabhagavaMtazrI pra avyayanA badhA ja artho batAve che. (1) Adikarma :- yAno mAma. mA ":" avyayano - "421bhATe mAma yo" mevo artha thAya che..ta. prakRtaH kaTo devadattena / (vahattava 32 421 / mATe mAma yo.) (2) udIraNa :- 15g. El.d. udIrNA mUSikA:-prabalA mUSikAH (yo| qdhyA.) (3) bhRzArtha :- 15j artha.. ..ta. pravRddhA nadyaH (nahAmI dhI.) (4) aizvarya :- svAmI. .d. prabhavati gRhasthaH (52mA tenu prabhutva cha.) dezasya prabhuH (dRzano svAbhI..) (5) saMbhavaH :- utpatti athavA janma. (El.d. himavato gaGgA prabhavati (umAsayamAthI // utpanna thAyacha.) mA "saMbhava"nonma artha yo cha bhenA anusaMdhAnamai "kumArasaMbhava" nAmarnu
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 496 kAvya che teno artha jaNAvIe chIe - "mArI saMbhava: ti kumArasaMbhava:" kumAranA janmanuM varNana je kAvyamAM Ave che, e kAvyane kumArasaMbhava kahevAmAM Ave che. Ama, "y" avyaya ahIM "saMbhava" eTale ke janma arthamAM prApta thAya che. (6) niyona :- joDANa arthamAM "" avyaya Ave che. dA. ta. sainya pravRta: (te sainyamAM joDAyo.) (7) zuddhi :- nirmaLa arthamAM "g" avyaya Ave che. dA.ta. prasanA mApa: (nirmaLa pANI.) prasanA daura (svaccha AkAza.) prasanendriya (svaccha evI indriya.) (8) rUcha :- prArthanA. dA.ta. kanyAnuM prArthayate I (te kanyAne icche che.) paravArInuM pravute (te padArAne icche che.) (9) prIti :- prasanna arthamAM - rInA pratIti (rAjA prasanna thAya che.) (10) zatti :- krodhano abhAva arthamAM avyaya che. dA.ta. prazritaH (zAnta evo te) prIntaH (zAnta evo te.) prazritanuM vAvacam zAha (zAMti yukta vAkyane te kahe che.) (11) pUnA :- A artha prasiddha che. (prajJatiH Adara sahita hAtha joDelo evo te.) prae: mukelo. (12) varNana :- jovuM. jovuM arthamAM "" avyaya che. dA.ta. priyAnuM prIti (te priyAne joIne krIDA kare che.). (13) tatvara:- AgaLa arthamAM. dA.ta. prapitAmaha (dAdAnI AgaLa - pahelAM) arthAtu dAdAnA pappA evo artha thAya. pratA tathA prapautra: A baMne zabdonA artha dIkarAnA dIkarAno dIkaro vAya che arthAt pitAnI cothI peDhI evo artha che. (14) prazaMsA :- A artha prasiddha ja che. "pradhAnam zAstra" (suMdara zAstra.) (15) sa :- arthAt Asakta. prata (Asakta) tathA pramatta: (koIka padArthamAM Asakta athavA to madavALo.) (16) oi :- dizA arthamAM paNa "y" avyaya Ave che. dA.ta. prAvI vija (pUrva dizA) (17) avayava :- A artha prasiddha che. pratha: TRii gharano uMbaro. pradhAna zabda paNa A arthamAM che. (28) viyo:- chUTAM paDavA svarUpa arthamAM pra avyaya che. dA.ta. pravati (te pravAsa kare che.) (19) antava :- aMdara thavA svarUpa arthamAM "y" avyaya che. dA.ta. praviNa (pravezelo.) prakSita: (pravezeluM.)
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 497 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (20) hiMsA :- A artha prasiddha che. dA.ta. pradarati (te prahAra kare che athavA to te hiMsA kare che.) praharam (prahAra karavo athavA to hiMsA karavI athavA to A zabdano "zastra' artha thAya che.) (21) vaMdutva :- A artha prasiddha che. dA.ta. pravIro veza: (ghaNAM coravALo deza.) (22) mahattva :- moTA arthamAM "" avyaya Ave che. prakRcho athvI (moTo evo mArga.) (23) sthiti :- maryAdA arthamAM "g" avyaya Ave che. dA.ta. zAstram pramANam gati (zAstra maryAdA che.) to pramANam pti . (loka maryAdA che.) (24) tAna :- ApavuM arthamAM "G" avyaya Ave che. dA.ta. prathati (te devone Ape che.) (25) nAnA :- "aneka sthAno para" arthamAM "y" avyaya Ave che. prajI (aneka sthAno para phelAyela.) anekavAra jamaNI bAju javuM e arthamAM "prakSaNam" zabda paNa Ave che. (26) anuvRtti :- anugAmI arthamAM "" avyaya Ave che. dA.ta. praziSya: ziSyane anusarato arthAt ziSyano ziSya. para:- have para avyayanA judAM judAM artha batAve che. vadha arthathI AraMbha karIne prAtilomya sudhInA arthomAM "rAavyaya pravarte che. (1) vadha :- hiMsA karavI arthamAM para avyaya Ave che. dA.ta. parItiH (vadha karavA arthamAM.) (2) varSA :- viSayano sparza karavo arthamAM para avyaya Ave che. parAmarzanam (koIpaNa viSayamAM UMDA UtaravA mATe vicAra karavo. A dvArA viSayano sparza thAya che. (3) svati :- svargamAM javuM arthamAM para avyaya Ave che. paraMtaH (svargamAM gayela.) (4) vikrama :- zUravIratA arthamAM para avyaya Ave che. dA.ta. parIkSamaH (zUravIratAnuM pradarzana kare tyAre parAkrama zabdaprayoga thAya che. (5) pratyakSa :- indriyathI na jaNAtuM hoya evA arthamAM "para" avyaya Ave che. dA.ta. parokSam (ApaNI indriyathI para.) (6) manamamurartha:- anabhimukhapaNA arthamAM "pA" avyaya Ave che. dA.ta. parIvRtta: (pAchAM AvavuM.) tathA parIkd :- (avaLA mukhavALo.) arthAt mukhathI dUra thayelo.). (7) kRzArtha :- adhika arthamAM "para" avyaya Ave che. dA.ta. pAnataH (bhayaMkara hAra). (8) moha:- Ama to moha eTale ajJAna artha thAya che, paraMtu koIka vyakti pAse jAdunI kaLA hoya ane te kaLAthI zatrune harAve to Avo artha paNa "para" avyayano thAya che. dA.ta.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-31 498 paraNabhUta: jAdunI kaLAvALo mANasa zatrune kaLA dvArA harAve che. Avo artha A ''parAbhUta:'' zabdano thAya che.. (9) prAtinomya :- pratikULatA athavA zatrutA arthamAM pa| avyaya Ave che. dA.ta. yuddhe parAvRta: yuddhamAM pratikULa athavA yuddhamAM zatrutA. apa :- "pa" avyaya varjhanathI zarU karIne asavyavRtti arthamAM che. (1) varjhana :- tyAga arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. apa sAtAd dRSTaH meSaH / (sAketa deza sivAya varasAda varasyo.) (2) viyona :- judA thavuM arthamAM 4pa avyaya Ave che. dA.ta. yuvatA gauvaMtlena / (vAcharaDAM sAthe gAya chUTI paDI.) (3) Alevana :- khotaravuM arthamAM apa avyaya Ave che. dA.ta. aparite vRSabha: (baLada khotare che.) baLada potAnAM be pagothI jamInane khodato hoya che tyAre Avo prayoga thAya che. (4) paurya :- corI karavA svarUpa arthamAM '"va' avyaya Ave che.gapati (te corI kare che.) (5) nirdeza :- saMketa karavA arthamAM apa avyaya Ave che. dA.ta. pati param (te bIjAno saMketa kare che.) (6) vaita :- vikAra arthamAM "a" avyaya Ave che. dA.ta. te vikRta bole che, A artha '"apanavRtti'no che. jyAre vaktA bolato hoya che tyAre svara ane vyaMjanomAM uccAraNanI apekSAe vikRti Ave che, tyAre Avo prayoga thAya che. (7) vidhiviparyaya :- vidhithI viruddha arthamAM "apa" avyaya Ave che. dA.ta. apazabda: ziSTapuruSonA prayogomAM na AvatA hoya tevA badhAM ja zabdo "apazabda" kahevAya che tathA avanaya: (bIjA nayonI vicAraNA vinA ekAnte nayano prayoga thAya tevA nayo apanayo kahevAya che.) (8) RRLapradaLa :- devuM grahaNa karavA arthamAM "a" avyaya Ave che. dA.ta. "amitya yAvata' (te devuM karIne mAMge che. arthAt junuM devuM to haju vidyamAna ja che chatAM paNa te navA devAne grahaNa kare che.) (9) avayava :- '"a" avyaya avayava arthamAM Ave che. dA.ta. apara: rathano avayava. (rathanA paiDAM sivAyanA je aMga hoya e arthamAM A avyaya Ave che.) (10) pUnA :- "mana" avyaya satkAra arthamAM paNa Ave che. dA.ta. apavito gururvevavattena (devadatta vaDe guru pujAyA.)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (11) nihnava :-chupAqj arthamA mA "apa" avyaya bhAve cha. zatamapajAnIte (te sone chupAve cha.) sahastram apajAnIte (te. 42ne pAve cha.) (11) savyavRtti :- viparIta arthamA "apa" avyaya bhAve cha. ha.ta. "apasavyaM gacchati" (viparItatAthI jAya che. kriyAvizeSaNa che.) savyavRttino artha 'viparyaya hovo joIe, evuM mAnIne 49||vyuN che. (zanyA0) sam-mUrti-vacanaikya-prabhava-samantAdbhAva-bhUSaNa-samavAyA''bhimukhya-yogapadya-zleSaNa-bhRzArtha-darzanIyatva-sAdRzyA'-nAsthitA'pidhAna-krodha-maryAdeA-cIvaragrahaNA'spaSTa-prIti-svIkaraNA'lpArthA-'bhyAsa-prAdhAnya-punaH kriyAsu / mUrtI-saMhatA muurtighNttaadiinaam| vacanaikye-ekavAdaH-saMvAdaH / prabhave-tilebhyastailaM saMbhUtam / samantAdbhAve-samantAd gacchati-saMgacchate / bhUSaNe-bhUSitA kanyA-saMskRtA kanyA / samavAye-saMkaraH / AbhimukhyesamuttiSThati / yaugapadye-yugapatkRtaH-saMketaH (saMkRtaH) / zleSaNe-sandhiH / bhRzArthe-sannahyati / darzanIyatve-saMsthitA kanyA, darzanIyetyarthaH / sAdRzye-gosaMsthAnaM gavayasya / anAsthite-saMsthitaH ketuH / apidhAne-saMvRtaM dvAram / krodhe-saMrambhaH / maryAdAyAm-saMsthA / IrSyAyAm-saMlApaH / cIvaragrahaNe-saMcIvarayate bhikSuH / aspaSTe-saMzayaH / prItau-saMbhASaNam / svIkaraNe-saMgRhNAti / alpArthe-samartha(gha)m / abhyAse-samIpam / prAdhAnye-samarthaH samrAT / punaH-kriyAyAmpunardhAvati-saMdhAvati, punastapati-saMtapati / anuvAI :- sam :- sam avyyn| bhUrti arthathA 23 arIne. ithA liyA arthn| prayogo batAve che. (1) mUrti :- saMghAta arthamA sam avyaya mAve che. hA.ta. ghaTAdInAm saMhatA (ghaTa geno saMghAta arthAt ghaTa vagere ekadama joDAyelA che. je padArtho piMDa svarUpe hoya tene saMghAta svarUpa kahevAya che ane te ja mUrti svarUpe hoya che.) (2) vacanaikya :- "vayanamA 5j" arthamA sam avyaya bhAve cha. ..ta. saMvAdaH (mane vacano samAna svarUpavALA hoya arthAt eka ja tAtparyanuM kathana karatAM hoya tyAre saMvAda zabdano prayoga 42vAma mAve che.) | (3) prabhava :- utpanna yaj arthamA sam avyaya mAve cha. u.t. tilebhyaH tailam saMbhUtam (tasamAMthI tela utpanna thayu.) (4) samantAt bhAva :- yArelAmethI thaj arthamA "sam" avyayAve che... saMgacchate - mAma to saMgacchadhvam (tabhe sAthe. mo.) // prabhArI vebha prasiddha artha cha. mAthI. mI
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 500 saMchateno artha sAthe maLe che, evo thavo joIe. je samattAt bhAva arthamAM ghaTato nathI, ahIM "samannA chati'nA badale "sadamAve chati hoI zake che. A vicAravA yogya che. avyayakozamAM A ja arthamAM saMpatti (cAre bAjuthI paDe che.) prayoga Avyo che. (5) pUSaNa :- zaNagAravuM arthamAM "sam" avyaya Ave che. dA.ta. saMskRta nyA (kanyA zaNagArAI.). (6) samavAya :- maLavuM arthamAM "sa" avyaya Ave che. dA.ta. saMvara: (maLavuM) saMgama: (maLavuM.) (7) mimura: :- sanmukha thavA arthamAM "sa"" avyaya Ave che. dA.ta. samuttikRti (te sanmukha thayo.) (8) cIpi :- yugapatuM karavuM arthamAM "sa"" avyaya Ave che. dA.ta. "saMta" (premIonuM milana sthaLa athavA to samAgama sthAna.) je sthAna premIone joDe che, te sthaLane "saMta" zabdathI jaNAvAya che. (9) zleSaNa :- joDANa arthamAM athavA to samAgama arthamAM "sam" avyaya Ave che. dA.ta. zvi:" (saMgama athavA to meLApa.) (10) kRzArtha :- prabaLa artha athavA to daDha arthamAM "sa" avyaya Ave che. dA.ta. "sanasthati" (te prabaLatAthI sajja thAya che athavA to majabUta rIte sajja taiyAra thAya che.) (11) nIyatva :- jovA yogyapaNAM arthamAM "sa" avyaya Ave che. dA.ta. "saMsthitA nyA" (jovA yogya kanyA.) jovAne yogya hoya e rIte sthita thayelI kanyAne mATe Avo zabdaprayoga thAya che. A artha avyayakozamAM nathI. . (12) sAdrazya :- samAna arthamAM "sam" avyaya Ave che. dA.ta. "saMsthAnam vacce (gavayanI gAya jevI AkRti) eka jevI sthiti jenI che te saMsthAna kahevAya che. jevI gAyanI sthiti che tevI gavayanI sthiti che, AthI AkRtinI apekSAe samAnatA Ave che. (13) kAzita :- mRta arthamAM "sam" avyaya Ave che. dA.ta. "zita: tu:" (ketu nAza pAmyo. ketu asta thayo.) ketu jyAre upara hoya ane rAhuno graha nIce hoya te samaye viSNu bhagavAna ketuno ziraccheda kare che tyAre saMsthita: tu: evo prayoga thAya che. (14) vidhAna :- baMdha karavuM arthamAM "sa" avyaya Ave che athavA to bhegu karavuM arthamAM "sama" avyaya Ave che. dA.ta. "saMvRtam dvAra" (bhegA thayelA be dvArA athavA to baMdha daravAjo.) daravAjo jyAre baMdha karavo hoya tyAre be daravAjAne bhegA karavAmAM Ave che, evI
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 501 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 apekSAthI baMdha dvArA kahevAya che tathA AvA tAtparyane jaNAvavA mATe "saMvRtam dvAra" e pramANe zabdaprayoga thAya che. (15) zodha :- arucibhAva arthamAM "sa" avyaya Ave che. dA.ta. "saM5:" (krodha.) (16) maryAtA - samyak sthiti arthamAM "" avyaya Ave che. dA.ta. saMsthA (samyapha sthiti.) athavA (maryAdA) saMsthAm fmanatti te maryAdAne toDe che. samAjanA je nIti-niyamo hoya temAM rahevuM te maryAdA kahevAya. zAstranA siddhAMtomAM samyak sthiti rAkhavI te maryAdA kahevAya che. (17) phurgA :- asahana zakti arthamAM "sam" avyaya Ave che. dA.ta. saMtApa: (paraspara vAtacIta karavI.) amarakoza tathA zabdakalpadruma vagere granthomAM saMtAno artha paraspara vAtacIta karavI e pramANe thAya che, kyAMya ISya artha jaNAto nathI. AthI jijJAsuoe A bAbatamAM vicAravA yogya che ke ahIM sam avyaya phurgA arthamAM kevI rIte AvI zake ? (18) vIvaragrahaNa :- vastrane grahaNa karavA arthamAM "sa" avyaya Ave che. saMvIvate fpazu: (bhikSuka vastrane grahaNa kare che.) (19) aspaSTa :- "sa" avyaya apragaTa arthamAM Ave che athavA to nizcayano abhAva artha thAya che. dA.ta. saMzaya: (viruddha dharmano bodha thato hovAthI nizcayano abhAva thAya che.) (20) prIti :- prasannatA arthamAM "sam" avyaya Ave che. dA.ta. saMbhASaNam (sAthe bolavuM.) jyAre vyakti prasanna hoya che tyAre ja paraspara sAthe bolatI hoya che. AthI ahIM san avyayane prIti arthavALo kahyo che. (21) svIjaLam :- grahaNa karavuM athavA saMgraha karavA arthamAM "sam" avyaya Ave che. dA.ta. "saMgRhati" (te saMgraha kare che.) (22) andhArtha :- "sa" avyaya nyUna arthamAM Ave che. dA.ta. "samartha" (alpa mUlyavALuM.) "m vastu samartha" (A vastu sastI che.) (23) abhyAsa :- najIka arthamAM "sa" avyaya Ave che. dA.ta. "samIpam" (najIka.) "" vALo paNa abhyAsa zabda najIka arthamAM hoya che. (24) prAdhAnya:- mukhya arthamAM "sa" avyaya Ave che. dA.ta. samartha samra pradhAna evA samrATa.) (25) punaH kriyA :- pharIthI kriyA karavI arthamAM "sam" avyaya Ave che. dA.ta. "vaMdhAvati" (te pharIthI doDe che.) saMtapati (te pharIthI tape che.)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 (zamyA ) anu-vaizA-DadhIi-sAmINa-svAdhyAya-sAmyA-DarthAmAvA-Da'yati-nisarna 502 bhRzArtha-sAdRzyA-nuvRtti-hitArtha-nakSaLa-hInArtha-tRtIyArtha-svAdhyAyAdhizya-vIpsAsu | vezeanUpo veza: / badhIche-phandrAnubrUhi / sAmIvye-anuzoLa pATaliputram / svAdhyAya-anupam, anuvAlyam / sAmya-anumatam, anuvati / arthAmAve-anutapati / AyatyAn-anuzaya:, anuva: / nirvo-anujJAto-si| mRzArthe-Janurata:, anusmarati| sAdRzye-anurAti, anurUpam / anuvRttau-muvarvatA Ahitya-manuparyaMti / hitArthe-anulomamanujoza roti, anuvRdghAti / jAkSaLe-vRkSamanu vidyotate / srIne-banu binamadra"i vyAvyAtAra: / tRtIyArthe-navImanvasitA senA, nadyA sahA'vabaddhetyarthaH / svAdhyAyAdhikye - anUcAna upAdhyAyaH / vIpsAyAm - vRkSam vRkSamanu siJcati / 1 anuvAda :- anu :- "anu" avyaya deza arthathI zarU karIne vIpsA artha sudhInA arthamAM Ave che. (1) veza :- cokkasa kSetra arthamAM "manu" avyaya Ave che. dA.ta. "anupaH vezaH' (je dezamAM pANI vadhAre hoya ane jamIna ochI hoya evA dezane "anupa:" kahevAmAM Ave che. jApAna TApuono deza hovAthI tyAM pANI vadhAre hoya che ane jamIna ochI hoya che. mATe "anupa:" e eka prakAranuM dezavAcaka nAma ja che. ahIM "anu" avyaya dezavAcaka kahevAya che.) (2) badhISTa :- sanmAnapUrvaka prArthanA karavA arthamAM "manu" avyaya Ave che. dA.ta. "phanna anuvrUtti' (he Indra ! tuM mane bhaNAva.) ahIM koIka vyakti Indra mahArAjAne bhaNAvavA mATe prArthanA kare che.. (3) sAmIvya :- najIkapaNAMnA arthamAM "anu' avyaya Ave che. dA.ta. "anuzoLam pATaliputram" (zoNa nadInI pAse pATaliputra che.) 44 (4) svAdhyAya :- jemAM vyavasthita adhyayana karavAmAM Ave che tene svAdhyAya kahevAmAM Ave che. vedane svAdhyAya kahevAya che. vedamAM judAM judAM khaMDo hoya che. teone "anupam" kahevAya che. athavA to 'anuvAvayam' kahevAya che. AthI jyAre jyAre vedanuM paThana karavAmAM Ave tyAre tyAre "anuvaddam" athavA '"anuvAvayam"nuM AlaMbana levAtuM hovAthI te baMne svAdhyAya svarUpa kahevAya che. (5) sAmya :- samAna buddhi arthamAM "tranu " avyaya Ave che. dA.ta. anumatam (jyAre koIka vyaktinI vAtane ApaNe mAnya karIe chIe athavA to svIkArIe chIe tyAre samAna mati thAya che ane AvA arthane "anumatam" artha kahevAya che) tathA "anuvati' (je pramANe koIka
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 503 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 bolyuM hoya te pramANe ja bIjo vyakti bole tyAre '"anuvavRti" zabdaprayoga thAya che. jeno artha bolelAnI samAna bole che.) (6) garthAmAva :- "koI cokkasa padArthano abhAva" arthamAM "anu" avyaya Ave che. ''anutapati" (te prAyazcitta kare che.) koIka vyaktithI bhUla thaI gaI hoya tyAre te bhUlane dUra karavA mATe prAyazcitta kare che. AthI bhUla svarUpa je padArtha che teno abhAva thato hovAthI garthAmAva svarUpa arthamAM "anu' avyaya Avyo che. (7) AyatI :- bhaviSya arthamAM "anu" avyaya Ave che. dA.ta. anuzaya: (prAyazcitta.) anuvandha: (sAtatya athavA to abAdha paraMparA) prAyazcitta karatI vakhate jIva bhaviSyanA vipAkone dhyAnamAM rAkhe che. AthI bhaviSyanA vipAkone yAda karIne prAyazcitta karAtuM hovAthI "manu" avyaya bhaviSya arthamAM kahI zakAya che. te ja pramANe jIva Aje jyAre karmabaMdha karato hoya tyAre AjanI apekSAe baMdha kahevAya che ane bhaviSyanI apekSAe baMdhano baMdha kahevAya che arthAt baMdha thayA pachIno je baMdha thavAno che, tene "anubaMdha" kahevAto hovAthI ahIM "manu" avyaya bhaviSya arthamAM che. ** (8) nin :- anumati arthamAM "anu" avyaya Ave che. dA.ta. "anujJAto'tti' (tuM saMmata thayo che athavA to tuM anumata thayo che.) (9) kRzArtha :- vadhAre arthamAM "anu" avyaya Ave che. dA.ta. anurata: (vadhAre Asakta) tathA anusmarati (te vadhAre smaraNa kare che.) (10) sAdRzya :- samAna arthamAM "anu" avyaya Ave che. dA.ta. '"anuroti" (te anukaraNa kare che.) ahIM sAmevALo jevuM kare che evuM te karato hovAthI "anuLa'"mAM sAdezya Ave che tathA anurUpam (rUpane yogya athavA to svarUpane yogya.) ahIM paNa sAdazya arthamAM "anu" avyaya Avyo che. (11) hitArtha :- kalyANa arthamAM "anu" avyaya Ave che. dA.ta. anulomakroti (te lomane= ruMvATIne anusare che.) koIka vyakti je bAju ruMvATI vaLatI hoya te bAju ja mAlIsa kare tyAre "anulomam roti' vAkyano prayoga thAya che tathA ruMvATI je dizAmAM vaLelI hoya tenAthI viparIta dizAmAM jo mAlIza karavAmAM Ave to "pratijJomam oti' vAkyano prayoga thAya che. ''anuRoza roti' (Akroza karyA pachI dayA karavAmAM Ave che te artha A prayogano thAya che.) anuvRdghati (anukaMpA kare che.) uparanA "anu" avyayavALA traNeya prayogomAM kartAne hitabuddhi hovAthI "manu" avyaya hitArthamAM Ave che.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 504 (12) anuvRtti : anusaravu arthamAM "anu " avyaya Ave che. 6.ta. "suvarcalA Adityam anuparyeti" (sUryabhujInuM DUla sUryane anusare che.) (13) lakSaNa :thila arthamAM "anu" avyaya khAve che. hAta. vRkSam anu vidyotate (vRkSanI sAme vIjaLI prakAze che athavA to vRkSa tarapha vIjaLI prakAze che.) ahIM vIjaLI prakAzavAnI ghaTanA vRkSa sva3pa lakSaeAthI (thila) khoNajAya che. bhATe "anu " avyaya lakSaNa arthamAM Avelo ahevAya che. (14) hIna :- nyUna arthamAM "anu" avyaya khAve che. 6.. "anu jinabhadragaNi vyAkhyAtAra:' (jinabhadragaNi karatAM anya vyAkhyA karanArAo hIna hatA.) 11 (15) tRtIyArtha :- tRtIyArtha bheTale sArtha; arthAt sahArthamAM pe| "anu " avyaya khAve che. "nadIm anvasitA senA" ( senA nahInI sAthe sAthe rahI hatI.) (16) svAdhyAyAdhikye :- adhisvAdhyAya arthamAM "anu " avyaya khAve che. 6. ta . " anUcAna upAdhyAyaH / " "anUcAna" no artha 4 upAdhyAya thAya che. upAdhyAya jANo hivasa bhaetAM ane bhaNAvatAM hovAthI adhika svAdhyAya artha temanAmAM ghaTI zake che. * (17) vIpsA :- DiyA dvArA, guerA dvArA u dravya dvArA jadhI vastukhone vyAyI dhuM te vIpsA IDevAya che. khA vIpsA arthamAM "anu " avyaya khAve che. hAta. "vRkSam vRkSam anu siJcati" (te. hare vRkSone siMye che.) (za0nyA0 ) ava-vijJAnA -'dhobhAva-sparddhA -''lambana - sAmIpya-zuddhi-svAdukAreSadarthavyApti-bhRzArtha-nizcaya-paribhava - prApti - gAmbhIrya - vRttAntaviyoga-varcaska - dezAkhyA -'hitakriyA''zrayasparzeSu / vijJAne- avagacchati / adhobhAve - adhaHkSepaNam - avakSepaNam / sparddhAyAmavakSipati mallo mallaM / Alambane - avaSTabhya yaSTiM gacchati / sAmIpye- avaSTabdhA zarat / zuddhauavadAtaM mukham / svAdukAre - avadaMzaH pAnasya / ISadarthe - ISallIDham - avalIDham / vyAptau-avakIrNaM pAMzubhiH / bhRzArthe- avagADho doSaH / nizcaye - avadhRtaM kAryam / paribhave - avamanyate / prAptau - avApto'rthaH / gAmbhIrye-avasthitaH / vRttAnte - kA'vasthA / viyoge - avamuktanUpurA kanyA / varcaske-avaskaraH | dezAkhyAyAm - avakAzaH | ahitakriyAyAm avadUSyante kAryam / Azraye - avalIno vAyasaH / sparze - avagAhasukhaM toyam / I I anuvAha :- ava :- "ava" avyayanA vijJAna arthathI sparza sudhInA artho che. (1) vijJAna :- bhaevaM arthamAM "ava" avyaya khAve che. "avagacchati" (te bhaero che.)
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 505 zrasiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (2) adhomAva:- nIce thavuM arthamAM "va" avyaya Ave che. dA.ta. "avakSepa" (nIce pheMkavuM.) (3) spardhA :- spardhA arthamAM "nava" avyaya Ave che. dA.ta. " kSapati ma7o ma7mU" (eka malla bIjA malane pachADe che.) (4) gArnivana :- Azraya levA arthamAM "nava" avyaya Ave che. dA.ta. "mavaBga yaSTima chati " (te lAkaDInuM AlaMbana laIne (AdhAra laIne) jAya che.) (5) sAmIpya:- samIpa arthamAM "va" avyaya Ave che. dA.ta. "vaSTabdhA zat " (najIka evI zaradaRtu.). (6) zuddha :- svaccha arthamAM "ava' avyaya Ave che. dA.ta. "gavavAtam muvam I'' (svaccha evuM mukha.) (7) svAduwAra :- svAdiSTa karavA arthamAM "va" avyaya Ave che. dA.ta. "avaviMza: pAna" (teNe pIvA yogya dravyane svAdiSTa karyuM.) () uSartha :- alpa arthamAM ava Ave che. dA.ta. "mavatIDha" (teNe thoDu cATuM.) * (9) vyati :- vyApavuM arthamAM "nava" avyaya Ave che. dA.ta. "kavIfm pazupa." (dhULathI vyApta thayeluM vana.). (10) pRrtha :- gADha arthamAM "va" avyaya Ave che. dA. ta. "navaDhi: roSa:" (gADha evo doSa athavA to ghanIbhUta evo doSa.) (11) nizcaya :- nizcita arthamAM "va" avyaya Ave che. dA.ta. "avadhUtam kAryama" (nizcita evuM kArya.) (12) parimava :- tiraskAra arthamAM "va" avyaya Ave che. dA.ta. "navamanyate" (te tiraskAra kare che.). (13) prati :- prApta karavuM arthamAM "va" avyaya Ave che. dA.ta. "vAtoDa:" (teNe artha prApta karyA.) (14) ThIrya :- UMDANa arthamAM "va" avyaya Ave che. dA.ta. "avasthita?" (gaMbhIratAthI rahelo evo te.) (15) vRttAnta :- samAcAra arthamAM "mava" avyaya Ave che. dA.ta. "I -avasthA ?" (zuM samAcAra che ?)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 506 (16) viyor :- rahita arthamAM "mava" avyaya Ave che. dA.ta. "navamutanUpurI kanyA" (kanyA jhAMjhara rahita thaI.) (17) :- mela arthamAM "" avyaya Ave che. dA.ta. "ga " (kacaro athavA ukaraDo.). (18) rezara :- deza arthamAM "va" avyaya Ave che. dA.ta. "avazaH" (khullI jagyA athavA to khulluM sthAna.) ahIM sthAna (daza) arthamAM "va" avyaya che. (19) hitakriyA :- hita vagaranI kriyA arthamAM "va" avyaya Ave che. dA. ta. "vadUSyanta RAryama" (teo kAryane dUSita kare che.) (20) gAzraya :- AdhAra arthamAM "ava" avyaya Ave che. dA.ta. "avanIno vAya?" (kAgaDo (zAkhA upara) Azrita thayo.) (21) sparza :- sparza arthamAM "nava" avyaya Ave che. dA.ta. "navadisuraum toya{" (sparzamAM sukhadAyaka pANI.) (40cA) niM-viyojA-mRtha-DabAvA-Datyaya-prAdurbhAva-hetvavadhArAzA -stikrmnnaa-'bhiniHsrnnessu / viyoge-viyuktaH zalyena-niHzalyaH / bhRzArthe-bhRzaM dagdhaH-nirdagdhaH / abhAvemakSikANAmabhAvaH-nirmakSikam, nirmazakam / atyaye-atItameghaM nbhH-nirmeghm| prAdurbhAva-nirmitam, niSpannam / hetau-hetunoktam niruktam / avadhAraNe-nizcayaH / Adeze-nirdezaH / atikramaNe-atikrAntaH kauzAmbyAH-niSkauzAmbiH / abhiniHsaraNe-abhiniHsRtajihvaH anuvAda:- ni:- "nir" avyaya viyogathI zarU karIne abhini:saraNa artha sudhInA arthamAM Ave che. (1) viyoga :- chUTAM paDavA svarUpa arthamAM "nira" avyaya Ave che. dA.ta. niHzalyaH (te zalyathI rahita thayo.) (2) vRzArtha :- gADha arthamAM "ni" avyaya Ave che. dA.ta. nidha: (vadhAre baLyo.) (3) samAva :- vastunA astitvanA abhAva arthamAM "nira" avyaya Ave che. dA.ta. nilim (mAkhIno abhAva.) nirmAm (maccharono abhAva.) A baMne, abhAva arthamAM avyavIbhAva samAsa che. (4). atyaya :- vItavuM arthamAM pasAra thavuM arthamAM) "nira" avyaya Ave che. dA.ta. nirveSam (pasAra thaI gayA che vAdaLa jemAM evuM AkAza.)
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 507 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (5) prAdurbhAva :- utpanna thavA svarUpa arthamAM "nir' avyaya Ave che. dA.ta. nimitam (mArA vaDe nirmANa karAyuM arthAt utpanna karAyuM.) tathA niSpannam (vastu utpanna thaI.) (6) hetu :- kAraNa arthamAM paNa 'nir" avyaya Ave che. dA.ta. "niruktam" vyAkhyAgrantha, vyutpatti sahita vyAkhyA, cha vedAMgamAMthI eka aMgane, 'niruktam' kahe che. A 'niruktam'mAM apracalita evA vaidika zabdonI vyAkhyA karavAmAM AvI che. A pramANe mukhya svarUpe vedo hatA. mATe ja tenA (vedonA) nimitte A vyAkhyAgrantha thayo. tethI ahIM hetu arthamAM 'nir' avyaya Avyo che. (7) avadhAraLa :- nizcaya arthamAM "ni" avyaya Ave che. dA.ta. nizcaya: (tenuM avadhAraNa thayuM.) (8) Aveza :- kathana karavuM arthamAM "ni" avyaya Ave che. dA.ta. nirdezaH (kathana karavuM.) (9) atimaLa :- atikramaNa (ullaMghana) karavuM arthamAM "ni" avyaya Ave che. dA.ta. niSkaMauzAmni: (kauzAMbI nagarInuM ullaMghana karanAra.) (10) aminiHsaraLa :- sanmukha nIkaLavuM arthamAM "nir" avyaya Ave che. ninihnaH (sanmukha nIkaLI che jIbha jenI evo koI puruSa.) koIka vyakti koIka bhAInI sAme jIbha bahAra kADhIne ubho rahe tyAre Avo prayoga thAya che. (za.cA0) r-vartha-tsA-vaita-vRddhi-vRI-'pratinantanA-DanIpsAsu / vivarthe TurnA:, tuvRMdIta: / ttAyAm-dudhi:, turanta:| vaite-turvarDA:, dudhamAM / vRddho-vogAnAM vRddhi:-Tumbonam / dhRSNe chUM yite-turam| apratinantane-akSamyamuktam-dutam / ganIkhAyAn-anIkhitama-durgA / anuvAda :- vur :- "Sat" arthathI zarU karIne anIpsA sudhInA arthamAM "OM" avyaya Ave che. (1) t :- alpa arthamAM "" avyaya Ave che. dA.ta. Turva: (ochuM baLa.) duSkRti (kamajorIthI - ochI zaktithI grahaNa karela.) (2) tsA :- niMdA arthamAM "OM" avyaya Ave che. dA.ta. dudha: (kharAba gaMdha) tathA turantaH (kharAba che anta (pariNAma) jeno evo te kuranta kahevAya che.) (3) dvaita :- vikRta karavA svarUpa arthamAM 'g" avyaya Ave che. TuvaMrna: (kharAba varNa.) tathA duzrvamAM (kharAba cAmaDI.)
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31. 508 (4) vyRddhi :- RddhinA abhAva arthamAM "dur" avyaya khAve che. 6. ta. duSkambojam (jonA lokonI Rddhino abhAva.) (4) kRcchra :- hu: arthamAM "dur" avyaya khAve che. chAta. duSkaram (hu: jethI rAyuM . ) (9) apratinandana :- prasannatA na hoya jevuM 5 arthamAM "dur" avyaya khAve che. chAta. vuktam koIka vyakti jyAre asamyak vacana bole che, tyAre bolanArane prasannatA hotI nathI khetuM bhagAya che. bhATe tevA vayanone "duruktam" zabdo vaDe mhevAya che. (7) anIpsA :- prApta uravAne chvaM nahIM arthamAM "dur" avyaya Ave che. hAta. durbhagA: (prApta karavAne na icchavA svarUpa bhAgya.) - (za0nyA0 ) vi - nAnArthA - 'pAyA - 'tyaya-bhaya-dUra - bhRzArtha - kalahaizvarya-viyoga- moha-harSakutsA-prAdurbhAvA-'nAbhimukhyA -'navasthAna- prAdhAnyabhojana-saMjJA - dAkSya-vyaya-vyAptiSu / nAnArthe- nAnA citram-vicitram | apAye - viduHkhaH, vizokaH / atyaye-vyRkSaM nabhaH, vihimaH kAlaH / bhaye-viSaNNaH, vibhItaH / dUre - vikRSTo'dhvA / bhRzArthe - bhRzaM vRddhA-vivRddhA nadyaH, bhRzaM rauti-virauti / kalahe-vigrahaH, viSAdaH / aizvarye - vibhurdezasya / viyoge - viputraH, vibhUSaNaH, viziraskaH / mohe-vicittaH, vimanAH / harSe - vismitamukhaH / kutsAyAm-kutsitamaGgaM yasya sa vyaGgaH, virUpaH / prAdurbhAve -prAdurbhUto lohita:- vilohitaH / anAbhimukhye - vimukhaH / anavasthAnevibhrAntaH / prAdhAnye-viziSTaH / bhojane - vipakvam / saMjJAyAm - viSkiraH zakuniH, vikiro vA / dAkSye- - dakSaH vikrAntaH / vyaye zataM vinayate, sahasraM vinayate / vyAptau - kRtsnamasyAptaM zarIraM doSaiHvyAptam / .. anuvAha :- vi :- nAnA arthathI za3 4rIne vyApti sudhInA arthamAM "vi" avyaya khAve che. (1) nAnA :- ane arthamAM "vi" avyaya khAve che. 6.ta. vicitram (aneDa prahAranuM) (2) apAya :- vidhAya athavA to viyoga arthamAM "vi" savyaya khAve che. 6.ta. viduHkhaH (bhenuM duHkha dUra thayuM che te.) tathA vizokaH (4no zoDa dUra thayo che te.) (3) atyaya :- atyaya kheTale rahita arthamAM "vi" avyaya khAve che. vyRkSam nabhaH (tArA vagaranuM khADAza.) vihiMmaH kAlaH (hima vagarano ANa. ) (4) bhaya :- bhaya arthamAM "vi" avyaya khAve che. 6.ta. viSaNNaH (hu:jI athavA udhAsa . ) The bhAeAsa bhayavANI hoya te 4 hu:jI hoya che. tathA vibhIta: ( bhayabhIta . ) vizeSa prAre bhayabhIta thAya tyAre Avo prayoga thAya che.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 509 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (5) dUra :- ghaNuM aMtara hoya evA arthamAM "vi" avyaya Ave che. viSTa dhvA (dUra evo mArga.) (6) kRNArtha :- vadhAre arthamAM "viavyaya Ave che. dA.ta. vivRddha na: (nadIo vadhI arthAt vadhelI nadIo.) nadImAM pUra Ave tyAre AvA prayogo thAya che. virati (te ghaNuM badhuM raDe che.) (7) naMda :- laDAI arthamAM athavA to kaMkAsa arthamAM "vi" avyaya Ave che. dA.ta. viprada (laDAI.) ahIM vigraha zabda pachI naida arthamAM viSAdaH zabda lakhela che. je kalaha arthamAM hoya evuM jaNAtuM nathI. mATe A bAbatamAM jijJAsuoe vicAravuM. (8) rezvarya:- svAmI arthamAM "vi" avyaya Ave che. dA.ta. vimuH rezasya (dazano svAmI.) (9) viyoga:- chUTAM paDavA svarUpa arthamAM "vi avyaya Ave che. dA.ta. viputra: (putra vagarano pitA.) tathA vizira (jenA zirano cheda thaI gayo che te puruSa arthAt ziradavALo puruSa. nyAsamAM viyoga arthamAM vibhUSaNa: prayoga paNa batAvela che. paraMtu vibhUSaNano artha to zaNagAravuM thAya che. AthI viyoga artha mATe A udAharaNa saMgata jaNAtu nathI. (10) moda:- mUMjhAvuM arthamAM "vi" avyaya Ave che. vivitta: (jenuM citta barAbara nathI te.) tathA vimanA (januM mana barAbara nathI te.) (11) harSa:- AnaMda arthamAM "vi' avyaya Ave che. vismitamu: (harSAnvita thayeluM mukha.) (12) 3 - niMdA arthamAM paNa "vi avyaya Ave che. dA.ta. vya: (kharAba aMga che, jene te duSTa aMgavALo puruSa kahevAya che. AyurvedamAM zarIra upara kALA kALA DAghA paDe tevA vyaktine vya kahevAmAM Ave che) tathA virU: (kharAba rUpavALo puruSa.) (13) prAdurbhAva :- utpatti arthamAM "vi" avyaya Ave che. dA.ta. "vinodita:" utpanna thayo che. lAla raMga jene, e vinodita kahevAya che. (14) manamamuraNya :- je abhimukha na hoya e arthamAM "vi" avyaya Ave che. dA.ta. vimua: je mukhathI dUra thayo che te vimurNa kahevAya che. (15) anavasthAna :- sthiti na hovI arthamAM "vi" avyaya Ave che. dA.ta. vizvAntaH (asthira.). (16) prAdhAnya :- mukhya arthamAM "vi" avyaya Ave che. dA.ta. viziSTa (mukhya.) (17) dhonana :- je vastu saMpUrNatayA pAkamAM vidyamAna hoya tene bhojana kahevAya che. dA.ta.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 510 "vipakvam" saMpUrNa sva3pathI pADesuM hoya tene vipakvam uhevAmAM Ave che. 4 vastu pUrNa 35thI pADesuM- hoya te lobhana uhevAya che. bhATe 4 "vipakvam" no lo4na artha pe| aryo che. (18) saMjJA :- saMjJA arthamAM paae| "vi" savyaya khAve che. chAta. viSkiraH athavA to vikiraH (kheDa pakSI.) (18) dAkSya :- zIghra artha DaranAra hoya te dRkSa uDevAya che bhane lAvamAM pratyaya lAgyo hovAthI zIghrArya 2nArapAM arthamAM "vi" avyaya khAve che. 6.ta. vikrAntaH (zIghra arthane uravAvANI.) (20) vyaya :- jartha vo arthamAM "vi" savyaya khAve che. chAta. "zatam vinayate" (te so upiyAno artha r3are che.) jIbhuM sahasram vinayate (te ubhara 3piyAno artha 9re che.) (21) vyApti :- vyApavuM arthamAM "vi" avyaya khAve che. 6.ta. vyAptam (A prayoga bhATe saMpUrNa vAkSya dvArA artha jatAve che.) kRtsnamasyAtaM zarIraM doSaiH - vyAptam / (khAnuM ghoSovaDe prApta thayeluM evuM saMpUrNa zarIra.) ( za0nyA0 ) AG - maryAdA - prApti - sparza - lipsA-bhaya- zleSa - kRcchrA -''dikarmma-grahaNanIDa - samIpa - vikriyA - 'rhaNA -''vRttyA -''zI : - svIkaraNe - SadarthA - 'bhividhi-kriyAyogA'ntarbhAva- sparddhA -''bhimukhyordhvakarmabhRzArtha - prAdurbhAva - samavAya- smaraNa - vismaya-pratiSThA - nirdeza - rA - zaktyaprasAda-vivRtA - 'nubandha - punarvacaneSu / maryAdAyAm A pATaliputrAd vRSTo meghaH / prAptau - AsAditaH / sparze - AliptaH, Alabhate / lipsAyAm - AkAGkSati / bhaye - AvignaH / zleSe - AliGgati / kRcchre - Apat / AdikarmaNi-ArabdhaH kartum / grahaNe - Alambate yaSTim / nIDe-AvasathaH, AlayaH, AvAsaH / samIpe - Asanno devaH / vikriyAyAm - AvRktaM suvarNam, Akrandati bAlaH / arhaNe - AmantritaH / AvRttau - AvRttI divasaH / AziSi - AyurAzAste, putramAzAste / svIkaraNe-Adatte phalAni, Adatte rasAn sUryaH / ISadarthe-ISatkRtirAkRtiH, AtAmraH, AcchAyA / abhividhau -AkumAraM yazaH zAkaTAyanasya / kriyAyoge - AyogaH, ai (e) STiH / `antarbhAve-ApAnamudakam / sparddhAyAm Ahvayate malla mallam / Abhimukhye-Agacchati / UrdhvakarmaNi-Arohati vRkSam / bhRzArthe - AdhUtA zAkhA, ApInAnIva dhenUnAM jaghanAni prasusruvuH / prAdurbhAve - ApannasattvA strI / samavAye - AsevA, Akulam / smaraNe- A bhavatu vijJAtam / vismaye-Azcaryam / pratiSThAyAm - Aspadam / nirddeze - AdiSTam / zaktau - AdharSayati / aprasAdeAvilamudakam / vivRte - AkAzam / anubandhe - AyAti / punarvacane - AmreDitam / 1 I
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 511 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 anuvAda - :- maryAdAthI zarU karIne punarvacana sudhInA arthamAM "mA" avyaya Ave che. (1) maryAdrA :- sImA arthamAM golDa avyaya Ave che. dA.ta. mA pATaniputrAt vRSTI mepa: (pATaliputrane choDIne arthAt pATaliputra sudhI varasAda varasyo.) (2) prati :- prApta karavA arthamAM mA avyaya Ave che. dA.ta. mAsAvitaH (teNe prApta (3) sparza :- sparza karavA svarUpa arthamAM avyaya Ave che. mAnita: (teNe lepana karyuM.) lepanakriyA karavA mATe zarIrano sparza Avazyaka che. tathA sAtamane (te sparza kare che.) (4) tikSA :- meLavavAnI icchA arthamAM mA avyaya Ave che. dA.ta. kSati (te meLavavAne icche che.) (5) jaya :- bhaya pAmavA svarUpa arthamAM "mA" avyaya Ave che. dA.ta. vinaH (te bhayabhIta thayo.). (6) zleSa:- joDAvA svarUpa arthamAM avyaya Ave che. dA.ta. manniti (te AliMgana kare che. arthAt te bIjAne bheTe che.) (7) chuM - saMkaTa arthamAM mIThuM avyaya Ave che. dA.ta. bApat (saMkaTa.) (8) gArmi :- AraMbha karavA svarUpa arthamAM mA avyaya Ave che. dA.ta. sUrtam mArabdha: (teNe karavA mATe AraMbha karyo.) (9) prahaNa :- grahaNa karavA arthamAM mA avyaya Ave che. dA.ta. mAnavu cham (ta lAkaDIne grahaNa kare che.) (10) nIDa - nivAsa arthamAM avyaya Ave che. dA.ta. mAvasathA, gAya ane mAvAsa: (A traNeyano artha raheThANa svarUpa thAya che.) (11) samIpa :- najIka arthamAM to avyaya Ave che. dA.ta. mAsano pheva: (najIka deva.) (12) vikriyA :- pheraphAra karavA svarUpa arthamAM "mA" avyaya Ave che. dA.ta. sAvRttama suvarNam (bheLaseLa kareluM sonuM.) tathA bonvati vIta: (bALaka raDe che.) (13) raMga :- sanmAnapUrvaka bolAvavA evA arthamAM "mA avyaya Ave che. dA.ta. nAmanvita: (te sanmAnapUrvaka bolAvAyo.) (14) AvRtti :- pAchA AvavA svarUpa arthamAM "mA" avyaya Ave che. dA.ta. mAvRto vivasa: (divasa pAcho Avyo.)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 512 (15) AziSa:- AzIrvAda arthamAM "mA" avyaya Ave che. "putram AzAte" (te putrane AzIrvAda Ape che.) (16) vIkara :- grahaNa karavA svarUpa arthamAM "mA" avyaya Ave che. dA.ta. "mArUM ni" (te phaLone grahaNa kare che.) tathA sAjo rasAna sUrya (sUrya rasone grahaNa kare che.) ahIM tAtparya A pramANe che - phaLo vagere garamImAM sUkAI jAya che tyAre kavi kalpanA kare che ke sUrya rasone grahaNa kare che. tathA samudramAMthI paNa sUrya amRta svarUpa pANIne grahaNa karIne varasAdarUpe varasAve che, tyAre varasAvavA mATe sUryae pANIne je grahaNa karyuM te rasa grahaNa karavA barAbara che. (17) pheSartha :- alpa arthamAM "mA" avyaya Ave che. dA.ta. mAkRtiH (alpa kRti.) mAtAzra: (alpa tAMbu) tathA mAchIyA: (alpa chAyA.) (18) vidhi :- aMtima sImA arthamAM "mA" avyaya Ave che. dA.ta. mAlumaraM yaza: zAyanI (zAkaTAyana vaiyAkaraNIno yaza kumAro sudhI vyApyo hato.) (19) kriyAyoga :- kriyAnI sAthe saMbaMdhI evo paNa "mA" avyaya Ave che, je kriyAnA arthane batAve che. dA.ta. bAyo: (joDavAnI kriyA athavA to Adeza.) tathA ISTi (AvavuM.) (20) mantava :- aMdara hovuM arthamAM "mA" avyaya Ave che. dA.ta. "bApAna" (madirAlaya) madirA jayAM maLe te sthAnane bApAnam kahevAya che. ahIM madirAno antarbhAva thayo che. AthI antarbhAva arthamAM mA avyaya Ave che. ahIM "bApAna" pachI "30m" lakhyuM hovAthI "bApAnam"no paraba artha thAya che. jyAM pANI che evuM sthAna "bApAnam"nA artha svarUpa thaze. ' (21) ardho :- spardhA arthamAM avyaya Ave che. dA.ta. "haMte manto ma7m" (eka malla bIjA mallane AhvAna kare che.) (22) manuSya :- sanmukha AvavA arthamAM mA avyaya Ave che. dA.ta. mArUti (te sAme Ave che.) (23) karman - upara kriyA arthamAM "mA" avyaya Ave che. dA.ta. mArohati vRkSam (te vRkSa upara ArohaNa kare che.) (24) kRzArtha :- adhika arthamAM mAavyaya Ave che. dA.ta. dhUtA pArevA (vadhAre phelAyelI zAkhA) tathA kApInAnIva dhenUnAM nayanAni prasusuvu: (jaghana eTale stanano AgaLano bhAga. kApIna - ghaNAM moTAM. have saMpUrNa vAkyartha A pramANe thaze - AkAzamAMthI varasAda varasato
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 513 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 hato tyAre kavie evuM lakhyuM ke, gAyanA moTA moTA stanono AgaLano bhAga varasI gayo. arthAt gAyanA moTA stanomAMthI dUdha jharyuM.) (25) prAdurbhAva :- utpanna thavA arthamAM mA avyaya Ave che. dA.ta. bApunattvI strI (utpanna thayo che jIva jene evI strI arthAt garbhavatI strI.) (26) samavAya :- meLApa arthamAM athavA to maLavuM arthamAM "mA" avyaya Ave che. dA.ta. mAvA | Ama to "mAsevA" eTale AcaraNa thAya che. jyAre jJAna pramANe kriyA thAya tyAre jJAna ane kriyA ekameka thaI jAya che, tene mAsevA kahevAya che, arthAt jJAna pramANenuM AcaraNa. tathA maktam koI jIva paristhitithI AviSTa thaI jAya tyAre mArutam zabdaprayoga thAya che. arthAt ghaTanAo sAthe (azubha) otaprota thaI jAya che tyAre "mA " zabdaprayoga thAya che. (27) smaraNa :- yAda karavA arthamAM "mA" avyaya Ave che. dA.ta. mAmavatu vijJAnam ahIM smaraNa arthamAM je prayoga Apyo che, temAM kaMIka sudhArAne avakAza che. sAco prayoga A pramANe hovo joIe. mA bhavatu vijJAtam (oha ! jJAna thayuM arthAt yAda AvyuM.) (28) vismaya :- vismaya arthamAM "mA" avyaya Ave che. dA.ta. mAryam (vismaya artha thAya che.) (29) pratiSThA :- AdhAra arthamAM mA avyaya Ave che. dA.ta. mANya (AdhAra). pANinI vyAkaraNamAM "sAtamuM pratiSThAyAm" (6/1/146) sUtra Ave che. jyAre siddhahema vyAkaraNamAM "varvavigu avarAya." (32/48) sUtramAM mApavam pratiSThAyAm' prayoga Apela che. (30) nirdeza :- saMketa karavA arthamAM mA avyaya Ave che. dA.ta. mAviSTam (te saMketa kare che athavA to nirdeza kare che.) (31) zakti - tAkAta arthamAM "mA" avyaya Ave che. dA.ta. bAyarSati (te dhamakAve che.) jyAre vyakti koIkane dhamakAvatI hoya che tyAre potAnI zakti vadhAre che, evuM mAnIne ja dhamakAvato hoya che. potAnA karatAM vadhAre baLavALo hoya to to dhamakAvI zakAtAM nathI. potAnI pAse vadhAre zakti hoya to ja anyane dhamakAvI zakAya che. A artha saMbaMdhamAM rAmAyaNamAM eka prasaMga Ave che, je saMbaMdhamAM saMskRtamAM vAkya nIce pramANe che : "yad kartavyam manuSyeNa, gharSaNAm parimArjatA / tad kRtam sakalam sIte ! mayedam mAnakAMkSiNA // 1 // " artha :- je manuSyavaDe karavA yogya che. te dhamakAvanArane sudhAratA evA abhimAnanI
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 514 AkAMkSAvALA mAravaDe he sItA ! te badhuM karAyuM che arthAtu rAma sItAne kahe che ke, huM tane rAvaNa pAsethI choDAvI lAvyo chuM e tane prApta karavA mATe nathI karyuM, mAtra mane dhamakAvanAranuM abhimAna utAravA mATe mArA vaDe A kArya karAyuM che. (32) aprasAda :- azuddha arthamA AG avyaya mAve cha. 6..d. Avalim udakam (azuddha pA..) (33) vivRtta :- muTuM m||1|| arthamA "AG' bhavyaya bhAve cha. 6.ta. "AkAzam" (muTuM kSetra.) (34) anubandha :- 19] thq| 135 arthamA "AG' avyaya sAve cha athavA to saMbaMdha 24 // arthamA "AG' avyaya bhAve che. AyAti (te. Ave che.) mI saMdha arthamA "AG' avyaya Ave che. AvavAnI kriyA dvArA saMbaMdha thAya che. (35) punarvacana :- izathI De arthama "AG' avyaya bhAve cha. .ta. AmeDitam (206 athavA to dhvaninI AvRtti arthAt zabdanuM pharIthI uccAraNa.) (za0nyA0) ni-leza-rAzi-bhRzArthA-'dhobhAva-prasAda-saMnyAsA-'rthA-'rthagatyAdezadArakarmopadarzana-ketanoparamaNA-5'vRtti-bandhana-darzanA-'vasAna-kauzalA-''sevA-niyamasamIyA-'ntarbhAva-mokSa-tamastApasAnnA-''zraya-grahaNa-varNa-vRkSA-'bhAvA-'tizayeSu / lezelezena hasati-nihasati, nihAsaH, nigharSaH / rAzau-dhAnyanikaraH, yvnikrH| bhRzArthe-bhRzaM gRhIta:nigRhItaH / adhobhAve-adha: patati-nipatati / prasAde-prasannaM pAnam-nipAnam, nigatA ApaH / saMnyAse-nikSepaH, nizreNI / arthe-nidhAnam / arthagatau-gatArthAni vAkyAni-nigatAni vAkyAni / Adeze-AdiSTaH kartum-niyuktaH kartum / dArakarmaNi-nivizate / upadarzane-arthaM nidarzayati / ketane-nimantrayate / uparamaNe-nivRttaH pApAt / AvRttau-nivRttaH sUryaH / bandhane-nigalam / darzanenidhyAyati, nizAmayati(te) / avasAne-niSThitam, nitiSThati / kauzale-vidyAsu niSNAtaH-nipuNaH / AsevAyAm-niyataH panthAH, niyato rathaH / niyama-niyamaH / samIpe-nipArzvaH / antarbhAvenipItamudakam, nihitaM dravyam / mokSe-nisRSTam / tamasi-nihAraH / tApasAnne-nihAro (nIvArA?) vrIhiH / Azraye-nilayaH, nivAsaH / grahaNe-nigrahaH / varNe-nIlaH / vRkSe-nIpaH / abhAve-nidravyaH / atizaye-nyUnaH, nipIDitaH / anuvAda :- ni :- deza arthathA 23 rIne atizaya artha sudhIna arthamA ni bhavyaya bhAve che. (1) leza :- satya arthamA "ni" avyaya sAve cha. ha.ta. nihasati (ta. a5 se che.) nihAsaH (alpa hAsya.) tathA nigharSaH (thoDaM gharSa.)
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 515 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (2) :- samUha arthamAM ni avyaya Ave che. dhAni: (dhAnyano samUha.) tathA ni: (javano samUha.) (3) mRrtha :- adhika arthamAM "ni" avyaya Ave che. dA.ta. nigRhItaH (teNe atizaya grahaNa karyuM.) (4) badhokAva :- "nIce" arthamAM ni avyaya Ave che. dA.ta. nipati (te nIce paDe che.) (5) prasAdu :- prasanna arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. "nipAna" (prasannatAthI pIvuM.) "nitA mApa:" A prayogamAM mAtra arthanI paMkti lakhI che. paraMtu sAmAsika zabda lakhyo nathI. AthI, ahIM saMdeha rahe che. mATe ame eno artha jaNAvatAM nathI. (6) saMnyAsa :- tyAga karavA arthamAM "ni" avyaya Ave che. dA.ta. nikSepa (pheMkavuM.) tyAra bAda nidhI zabda lakhyo che, paraMtu saMnyAsa arthamAM Ano artha zuM thAya? e aMge vicAraNA karavA yogya che. (7) 35rtha :- dhana arthamAM "ni" avyaya Ave che. dA.ta. nidhAnam (dhanasaMpatti.) (8) arthati :- arthano bodha evA arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. vayini nitina (bodha thayelA vAkyo.) (9) kAza :- Adeza karavA arthamAM ni avyaya Ave che. dA.ta. niyuvata: kartama (karavA mATe te Adeza karAyo.) (10) rAjarmanaH - strInI sAthe saMsarga karavA arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. nivazo (te strInI sAthe sUe che.) (11) 35rzana - arthane samIpapaNAMthI batAvavA arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. artham niyati te arthane samIpapaNAMthI batAve che athavA to te arthane udAharaNa sahita batAve che. (12) vetana :- nivAsasthAna arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. nimanvaye (te AmaMtraNa Ape che.) koI vyaktine potAne tyAM bolAvavI hoya tyAre nimaMtraNa zabdano prayoga thAya che tathA koIne saMbodhana karavuM hoya tyAre AmaMtraNa zabdano prayoga thAya che. (13) 352maLa :- virAma pAmavA svarUpa arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. nivRttiH pApAt (te pApathI virAma pAmyo.) (14) avRtti :- pU. A. zrI lAvaNyasUri mahArAje je pustaka chapAvyuM che temAM "bAvRtti"
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 sU0 1-131 zabda lakhyo che, paraMtu "pravRtti" zabda hovo joIe. dA.ta. sUryaH nivRtta: (pravRtti pUrNa thaI che evo sUrya.) pravRttinI pUrNatA arthamAM pravRtti zabda Ave che. arthAt sattAno abhAva. (15) vadhana :- baMdhAvuM arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. "nA" athavA to "niHAtama" ";"no "ta" thaI zakato hovAthI baMne prayogo sAcA che. (beDI arthavALo niyAma" zabda che.) manohamayam ni: strInA (strIonuM alohamaya=lokhaMDa vagaranuM, baMdhana hoya che.) A prayoga cANakyanA nIti zAstramAM Ave che. (16) rarzana :- jovA svarUpa arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. niddhati (te jue che.) - tathA nirImati athavA to nirAmayate (te jue che.) (17) avasAna :- atta arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. niSThitam (te pUrNa thayuM.) nitikRti" (te pUrNa thAya che.) (18) vaurAta :- kuzala arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. nipuna: te vidyAmAM kuzaLa che. (19) nAvA : joDavuM arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. niyata: sthAH (joDAyelo rasto.) pathika jyAre eka gAmathI bIjA gAma jato hoya che tyAre rasto enI sAthe joDAyelo rahe che evA tAtparyathI Avo prayoga thAya che tathA niyato ratha: (joDAyelo ratha.) rathane baLada sAthe joDIne taiyAra karavAmAM Ave tyAre Avo prayoga thAya che. (20) niyama :- jyAre vRttione niyaMtraNamAM lAvavAnI hoya tyAre niyamamAM rahyo che evuM kahevAya che. Ama niyama arthamAM paNa "ji" avyaya Ave che. dA.ta. niyama: (vrata vagere saMbaMdhI niyaMtraNa.) (21) samIpa :- najIka arthamAM "ni" avyaya Ave che. dA.ta. nipArtha: (paDakhAMnI najIka.) tathA nivara: (najIka.) (22) gatava :- aMdarabhAva thavo e arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. "vitam sa" (pANI ghaNuM uMDuM gayuM.) "nihitam dravyama" (dravya rAkhI lIdhuM.) arthAt koIka ApaNane dravya Ape ane ApaNe e dravyane rAkhI laIe to ApaNAmAM dravyano antarbhAva thayelo kahevAya. (23) mokSa :- chUTI javA svarUpa arthamAM ni avyaya Ave che athavA to mukta thavA svarUpa arthamAM ni avyaya Ave che. dA.ta. nikRSTam (choDI dIdhuM.) (24) taman - aMdhakAra arthamAM ni avyaya Ave che. dA.ta. nihAra (dhummasa thAya evI
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 517 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 avasthAne nihAra kahevAmAM Ave che.) dhummasa hoya che tyAre aMdhAruM hoya che evA tAtparyamAM A prayoga thayo che. (25) tApasIna:- tApasanA anna arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. ahIM lAvaNyasUri ma.sA. nihAro vIdira prayoga Apyo che, paraMtu nihAro prayogane badale nIvAra: zabdaprayoga hovo joIe. A nIvAra: prayogano artha jaMgalI cokhA thAya che. ane A cokhA ropyA vagara ja Uge che. tApasI ghaNuM karIne jaMgalamAM rahetAM hovAthI AvuM ja dhAnya khAtAM hoya che. tethI tApamAna arthamAM nIvAra: prayoga Ave che. (26) gAzraya :- AdhAra arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. niyaH (jIvane rahevAnuM ghara.) nivAsa: (jIvane rahevAnuM sthAna.). (27) pradaM :- pakaDavuM arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. nijhara (grahaNa karavuM athavA to vaza karavuM.) (28) varSa :- lAla, lIlo vagere varNa kahevAya che. pAMca varNamAMthI eka varNa arthamAM "ni" avyaya Ave che. dA.ta. nItA (kALo raMga.) (29) vRkSa :- vRkSa arthamAM "ji" avyaya Ave che. dA.ta. nIpaH (kadaMba nAmanuM vRkSa je varasAdamAM phUla Ape che.). (30) 34mAva:- vastunA abhAva arthamAM ni avyaya Ave che. dA.ta. nidravyaH (nirdhana arthAt dhana vagarano.) (31) atizaya:- vadhAre arthamAM ni avyaya Ave che. dA.ta. cUnaH (vadhAre ochuM.) napati: (vadhAre pIDita.) (za00) prati-puna:kriyA-DAna-sAra-nana-niyaMtana-tadyoga-vinimaya-SSTaraNya-vAma-driyo-vyAtyAdhyAna-mAtrArthe-saMmavinatattvIrahyAM-mA-ttakSA-vAra-saMvardhaviipsaa-vyaadhi-sthaanessu / punaH-kriyAyAm-punaruktam-pratyuktam / AdAne-pratigRhNAti, pratiyAcate / sAdRzye-pratirUpa-kam / hanane-pratihataM pApam / niryAtane-pratikRtam, pratIkAraH / tadyogepratipannaH preSyaH / vinimaye-tailArthI ghRtaM pratidadAti / Abhimukhye-pratyagni zalabhAH patanti / vAmepratilomaM karoti / digyoge-pratIcI dik / vyAptau-pratikIrNaM puSpaiH / AdhyAne-prativedayati mantram / mAtrArthe-sUpo'lpaH sUpaprati / saMbhAvane-pratyayaH, pratipattiH / tattvAkhyAyAm-zobhano devadatto dharma prati / bhAge-yadatra mAM prati syAt / lakSaNe-vRkSaM prati vidyotate / vAraNe-prati
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-31 518 Siddha: / saMvanyu-akSasambaddha pratyakSam / vIptAyAm-vRkSa vRkSa prati sismruti / vyAdhI-pratizyAyaH / sthAne-pratiSThitaH / anuvAda :- prati :- punaH kriyAthI AraMbha karIne sthAna sudhInA arthamAM "prati avyaya Ave che. (1) puna:yiA :- pharIthI kriyA karavI arthamAM "prati'" avyaya Ave che. dA.ta. "punaruktam" (pharIthI kahevAyeluM.) AvA arthamAM prati avyayanA yogamAM "pratyuttam" zabda Ave che. (2) AvAna :- grahaNa karavA arthamAM "prati" avyaya Ave che. dA.ta. "pratikRdghAti'' (te grahaNa kare che.) tathA pratiyAvate (te mAMge che.) ahIM prativRdghati prayogamAM pakaDe che artha paNa AvI zake athavA to svIkAra kare che, artha paNa AvI zake. (3) sAdRzya :- enA jevuM evA arthamAM "prati" avyaya Ave che. dA.ta. pratirUpam (enA jevuM ja.) (4) hanana :- nAza keMravA svarUpa arthamAM "prati" avyaya Ave che. dA.ta. pratihRtam pApam (pApano nAza thayo.) (5) nitina :- badalo levo arthamAM "prati" avyaya Ave che. dA.ta. pratitam (tene badalo lIdho.) tathA pratiSThAra: (tIra) rU ane rUMvALA ema baMne prayogo jovA maLe che. (teNe sAmano karyo.) (6) tadyoga : :- svIkA2 ka2vA arthamAM "prati" avyaya Ave che. dA.ta. pratipannaH (teNe svIkAra karyo.) preSyaH eTale sevaka. AthI AkhA vAkyano artha thaze. sevake svIkAra karyo. dA.ta. "tenArthI (7) vinimaya :- badalAmAM ApavuM arthamAM 'prati'' avyaya Ave che. prati-vAti" (telano artha badalAmAM ghIne Ape che.) ghRtam (8) mimulkya :- sanmukha thavA svarUpa arthamAM "prati" avyaya Ave che. dA.ta. pratyani zatamA: patti (agni sanmukha pataMgiyAo paDe che.) (9) vAma :UlaTA arthamAM prati avyaya Ave che. dA.ta. pratijJomam roti (te ruMvATIone viparIta kare che arthAt vALa je bAju vaLelA hoya tenI UMdhI dizAmAM kare che athavA ruMvATIonI virodhI dizAmAM mAlIza kare che.) (10) viyoga :- dizAvAcaka nAmamAM paNa 'prati" avyaya Ave che. dA.ta. pratIpI vij (pazcima dizA.)
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 519 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (11) vyAti :- vyApavuM arthamAM "prati" avyaya Ave che. dA.ta. prativIrNa puSyaH puSpovaDe vyApta thayuM.) (12) AdhyAna :- utkaMThApUrvaka yAda karavuM, arthamAM prati avyaya Ave che. dA.ta. prativeta matram (te matrane utkaMThApUrvaka yAda kare che.) (13) mAtrArtha :- alpa arthamAM "prati" avyaya Ave che. dA.ta. phUpaBti (alpa sUpa.) (14) sanmAvana :- Adara arthamAM prati avyaya Ave che. dA.ta. pratyaya (Adara.) pratipatti: (Adara athavA svIkAra.) (15) tatvIdhyA :- mULa vAta kahevI arthamAM prati avyaya Ave che. dA.ta. zobhano tevadratto dharmanuM prati (devadatta dharma pratye sAro che.) (16) bhA'I :- bhAga arthamAM prati avyaya Ave che. dA.ta. catra mAm prati cAt (je ahIM mArA bhAganuM che.) (17) nakSaM :- oLakhavAnI nizAnI arthamAM "ti" avyaya Ave che. dA.ta. vRkSan prati, vidyotane vidyuta (vRkSa pAse vijaLI prakAze che.) (18) vArA :- aTakAvavuM arthamAM prati avyaya Ave che. dA.ta. pratiSiddha: (niSedha.) (19) sanvanta :- saMbaMdha arthamAM prati avyaya Ave che. dA.ta. pratyakSam (indriya saMbaMdhI je hoya te pratyakSa kahevAya che.) (20) vINA :- visA arthamAM "prati" avyaya Ave che. dA.ta. vRkSam vRkSanuM prati sinthati (te dareka vRkSanuM siMcana kare che.) (21) vyadha :- roga arthamAM "prati" avyaya Ave che. dA.ta. pratizyAyaH (zaradI thayA pachI nAka gaLe te roga.). (22) thAna :- rahevuM arthamAM "prati" avyaya Ave che. dA.ta. "pratiSThita:" (te rahyo.) (za0cA) pariSadurtha-vyAkhyuparyartha-bRza-sAttva-samannAddhAva-bhUSaNa-pUnA-samavAyavarnanA nikUna-nivasana-zo-monana-ttara-vINA-DavajJAna-tasvIrA-sparza-nakSaTI'bhyaavRtti-niymessu / ISadarthe-paryagnikRtam, pariSevitam / vyAptau-parigato'gniH, parivAtam / uparyarthe-paripUrNaH, paridhAnam / abhyAse-gatvA gatvA Agacchati-parigacchati / sAntveparigRhNAti / samantAdbhAve-paridhAvati, parivRttam / bhUSaNe-suvarNapariSkRtamAsanam / pUjAyAmparicarati / samavAye-pariSat, paristaraH / varz2ane-pari trigartebhyo vRSTo devaH, varjayitvA snAti
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 520 paribhrAti / Abhine-pariSkakhate jyAM mALava| nivasane-paridhatte vAsaH / zo-ta paridevayate / bhojane-prAghUrNAn pariveSayati / laGghane - pariskandati / vIpsAyAm - vRkSaM vRkSaM pari sismruti / avajJAne-parimati / tattvAdhyAyAm-parisaMdhyAtam| sparze-paripavam / lakSanedevlkssnnen parijJAtazcAraH / abhyAvRttau - parivRtaH saMvatsaraH / niyame - parisamAptam / anuvAda :- ra :- kRSar arthathI zarU karIne niyama sudhInA arthamAM "ra" avyaya Ave che. (1) varlDa :- alpa arthamAM ri avyaya Ave che. dA.ta. paryani tam (alpa agni karAyo.) pariSevitam (thoDu sevana karAyuM.) (2) vyApti :- vyApavuM arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. parato'tti: (agni vyApI gayo.) tathA parivAtam (vAyu vyApI gayo.) - (3) 3paryartha :- u52 arthamAM "ra" avyaya Ave che. dA.ta. paripUrNaH (upara sudhI bharAyeluM.) tathA paridhAnam (upara sudhI dhAraNa kareluM.) (4) abhyAsa :- abhyAsa arthamAM ri avyaya Ave che. dA.ta. patnA patnA Acchati kRti pari|ti (te jaI jaIne Ave che.) ahIM AvavAnI pravRtti vAraMvAra thatI hovAthI abhyAsa artha saMgata thAya che. (5) sAntya :- sahAya karavA svarUpa arthamAM "" avyaya Ave che. A avyayano sAttvana ApavuM (dilAso Apavo) artha paNa thAya che. dA.ta. pavRidghAti (te sahAya kare che athavA to te dilAso Ape che.) (6) samantAt bhAva :- cAre bAjuethI thavuM arthamAM 'ra'' avyaya Ave che. dA.ta. paridhAvati (te cAre bAjuthI doDe che.) tathA parivRtta (badhI bAjuthI gherAyelo.) (7) mUSaLa :- zaNagAravA svarUpa arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. suvarNapariSkRtam Asanam (suvarNathI sajAvela evuM Asana.) (8) pUnA :- A artha prasiddha che. pUjA arthamAM paNa '"" avyaya Ave che. dA.ta. virati (te sevA kare che.) je vyakti koIkanI sevA karatI hoya e vyakti ene mATe pUjya hoya to ja sevA karI zake che. (9) samavAya :- samuccaya athavA to meLApa arthamAM "parI" avyaya Ave che. dA.ta. riSat (sabhA athavA to samyag rIte maLavAnuM sthaLa.) "paristara:" nA artha mATe vicAravuM. (10) varjhana :- tyAga karavA svarUpa arthamAM "ra" avyaya Ave che. para trizaRbhyo vRdo veva: (trigarta svarUpa dezane choDIne varuNa deva varasyA.) tathA parisnAti (te choDIne snAna kare che.)
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ para 1 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (11) gatina :- bheTavA svarUpa arthamAM "pari" avyaya Ave che. dA.ta. paridhvagate cAmuM HIMva: (bALaka kanyAne bheTe che.) (12) nivasanam :- paheravA svarUpa arthamAM pari avyaya Ave che. dA.ta. paridhare vAsa: (te vastrane pahere che.) (13) zova - aphasosa karavA svarUpa arthamAM "ri" avyaya Ave che. dA.ta. vRtaM rihevata (te karelAno zoka kare che.) (14) monana :- khAvA svarUpa arthamAM pari avyaya Ave che. dA.ta. "pradhUna pariveSathati" (te atithione khavaDAve che.) athavA to te atithione pIrase che.) (15) ratana - ullaMghana karavA svarUpa arthamAM "ri" avyaya Ave che. dA.ta. pariti (te ullaMghana kare che.) (16) vINA :- vasA arthamAM (jeno artha agAu jaNAvI gayA chIe.) "ri" avyaya Ave che. dA.ta. "vRkSan vRkSam ri sinvati" (te dareka vRkSane sIMce che.) (17) avajJAna :- tiraskAra karavA svarUpa arthamAM "ri" avyaya Ave che. dA.ta. parimavati (te tiraskAra kare che.) (18) tasvIdhyA :- pUrNa rUpathI jaNAtonuM kathana karavuM evA arthamAM pari avyaya Ave che. dA.ta. parisaMratim (pUrNa rUpathI gaNAyela.) (19) sarNa :- sparza arthamAM "ri" avyaya Ave che. dA.ta. paripakvam (ekadama pAkuM) anAja jyAre pAkI jAya che tyAre pAka kriyA dvArA anAjano saMpUrNa sparza thAya che. (20) taikSaNa :- saMketa arthamAM "pari" avyaya Ave che. dA.ta. revannakSana parijJAta: vAra: (guptacara devanA lakSaNathI jaNAyo.) ahIM keTalAka guptacaro AMkha vagere sthira karIne zatrudezamAM AvatAM hoya tyAre jANe ke devatAnA lakSaNane AdhAre te jaNAI jAya che. (21) abhyAvRtti:- pAchA AvavA arthamAM "pari" avyaya Ave che. dA.ta. parivRta: saMvatsara: (pharIthI AveluM varasa.) (22) niyama :- niyama arthamAM parisamApta prayoga batAvyo che. e barAbara jaNAto nathI. jijJAsuoe A bAbatamAM vicAravuM. (za00) 35-varnana-pratiyatna-vaita-vAvADadhyAhAra-navana-parIkSA saMpatyappanaguhyAMga:-kSaya-sAmaththa-DavAryavAra-sAzya-svIra-pIDA-matrAi -vyAritoSArayAna-yuvata-saMsA-pUrvavarma-pUnA-vAna-sAmIpyA-Dadhina-hIna-niSNAtuM ! varSane-3pavAsa,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 para 2 upavasati-azanavarjanaM karoti / pratiyatne-edhodakasyopaskurute / vaikRte-upaskRtaM bhuGkte, upaskRtaM sahate / vAkyA'dhyAhAre-sopaskAraM vAkyamAha / lavane-upaskIrya madrakA lunanti / parIkSAyAm-upekSitavyam / saMpadi-upapannasya, upapannA zarad, uppnnvaakysaadhuH| sarpaNeupasarpati, upatiSThate karmakaraH / guhye-upahvaraH, upAMzuH, upagUrNam / Agasi-upAlambhaH, upAghAtaH / kSaye-upakSINaH, upayuktaM dravyam / sAmarthya-upacitaH / AcAryakaraNe-upadizati upAdhyAyaH / sAdRzye-upamAnam / svIkaraNe-upagRhNAti / pIDAyAm-stanopapIDaM zete, upapIDitaH / mantrakriyAyAm-upanayate, upanayanam / vyAptau-upakIrNaM sarvataH / doSA''khyAne-upaghAtaH / yuktaulavaNopasRSTam, devopasRSTam / saMjJAyAm-upadhA, upasargaH / pUrvakarmaNi-upakramaH, upakAraH / pUjAyAm-upatiSThate devam, upasthAnam, upacAraH / dAne-upaharatyartham, balimupaharet / sAmIpyeupakumbham, upamaNikam / adhike-upakhAryAM droNaH / hIne-upArjunaM yoddhAraH / lipsAyAmupayAcate, upasAdito'rthaH / anuvAI :- upa :- panavaNethI 13 rIne bhejavAnI 27 / sudhIna arthamA "upa" avyaya Ave che. (1) varjana :- vardhana 425 / 135 arthamA "upa" avyaya sAve che. 4.ta. upavAsaH (4i annano tyAga 42vAmAM Ave che.) tathA upavasati (te. annanu Ina che.) (2) pratiyatne :- o vastubha gu9|| rahyo Doya me gurAne pahalIne pITho gue| prApta AqAma mAve te pratiyatna upAya cha bhane saav| arthamA "upa" avyaya bhAve che. 6.d. "edhodakasya upa-skurute / " mAyano artha samatA 5i 3261.5 sama4 prApta 42vI Avazya che. saMbaMdhI bodha pAnI vyaa425|n| kRJaH pratiyatne (2/3/43) sUtranI zi. mAthI prApta thayo che. "edhodakasya" zanale 52na vigrahocha : "edhaH ca udakaH ca" A beno samAhAra dvanda samAsa karIne SaSThI ekavacana karyuM che. jyAre A pramANe vigraha karavAmAM Avaze tyAre nIce pramANe artha thaze. (te iMdhaNa ane pANImAM guNAntarane utpanna kare che.) - edhas za06 s santavANo 59 // cha. 4nuM prathamA meDayana edhaH thaze tathA daka 276 5 arthanI pAya che. mAthI mA pAsya edhaH dakasya upaskurute" thaze. (59 55ma guNAntarane kare che.) jayAre iMdhaNa upara pANI mUkavAmAM Ave tyAre pANI zItasparzane choDIne uSNa evA sparzane prApta kare che, AthI guNAntara prApta thAya che. (3) vaikRta :- 32612 421 // s135 arthamA "upa" avyaya Ave che. hA.ta. upaskRtam bhuGkte (te vikRta karelAne khAya che.) tuveranuM zAka hoya che tenI kacorI banAvIne khAvAmAM Ave to
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 523 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 te vikAra svarUpa thAya che. tathA bIjo prayoga patam sahate (te viparIta rIte kArya karIne sahana kare che.) dA.ta. koIkane roTalI banAvavAnuM kahyuM hoya tyAre roTalIne badale bhAratanA nakazA jevI roTalI banAve to AvA kArya badala tene sahana karavuM paDe che, AvA tAtparyamAM A prayoga Ave che. (4) vAvavAdhyAhAra :- vAkya sAkSAt na jaNAtuM hoya evA arthamAM paNa "3" avyaya Ave che. dA.ta. "sa Ati / '" lakhyA pachI "ayam va" lakhavAmAM Ave to "ayam va"nI sAthe ''Toti" kriyApada joDavuM paDe che. pachI ja eno paripUrNa bodha prApta thAya che. AvA tAtparyane mATe "sopa-ram vAkyamAha' vAkyaprayoga Ave che. (te adhyAhAra sahita vAkyane kahe che.) (5) navana :- laNaNI karavA svarUpa arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. 3pIya mA sunanti (madraka dezanA loko game tema laNaNI karIne laNaNI kare che.) arthAt ADedhaDa laNaNI kare che. (6) parIkSA :- badhI bAjuthI jovuM arthAt sUkSmatAthI jovA svarUpa arthamAM "3" avyaya Ave che. dA.ta. upekSitavyam (najIkathI jovuM joIe.) 35 + s dhAtu najIkathI jovA arthamAM che. koIpaNa vastune najIkathI jovAmAM Ave to e enI parIkSA svarUpa ja che. (7) sampar :- saMpatti arthamAM '"pa" avyaya Ave che. dA.ta. pahelo prayoga "papanna' Apyo che, paraMtu A prayoga vicAraNA mAMgI le che. bIjo prayoga che vavanA zaraN (zaradaRtu saMpanna thaI.) je loko mATe saMpatti svarUpa kahevAya che. tathA 3papannavAyasAdhuH (saMgata vAkyavALA sAdhu.) arthAt yogya vAkya bolanArA sAdhu che. ahIM saMgata vAkyo e sAdhunI saMpatti kahevAya che. (8) sarpaLa :- sarakavAM arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. ''parvati' (te najIka Ave che.) tathA patite jnmara: (nokara najIka Ave che.) (9) guhya :- ekAnta sthAnamAM evA arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. pannura : (guphA athavA gupta sthAna.) tathA pAMzu: (maMtrano jApa karavo.) athavA to (maMtrane dhIre dhIre bolavo.) tathA apamULam (Ano artha vicAravo.) (10) As :- aparAdha arthamAM 35 avyaya Ave che. dA.ta. rUpAntambha : (Thapako) tathA upAyAta: (koIno aparAdha karavo.) (11) kSaya :- nAza karavA svarUpa arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta.3pakSILa: (te kSaya pAmyo.) tathA yuktam dravyam (upayoga thayeluM dravya.) dravyano jyAre upayoga thaI jAya tyAre nAza thAya che, dravya nAza pAme tyAre ja upayoga thayeluM gaNAya.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 524 (12) sAmarthya :- zakti arthamAM 35 avyaya Ave che. dA.ta. vitaH (te samartha thayo.) (13) AvAryaLa :- AcAryakaraNa eTale koIne ziSya banAvavo. Ama AcAryakaraNa arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. 3vizati upAdhyAyaH (upAdhyAya upadeza Ape che.) ahIM tAtparya A pramANe che - upAdhyAya upadeza Ape che, tethI ziSya pratibodha pAme che ane ziSya pratibodha pAme to ziSya banavA taiyAra thAya che. AthI upAdhyAyanI upadeza ApavAnI kriyA e AcAryakaraNa svarUpa ja kahevAya che. (14) sAdRzya :- samAna arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. tulanA athavA to ekasvarUpapaNuM. 3pamAna zabda ja upamAna arthanA udAharaNa tarIke Apyo che. mATe ame mAtra upamAnano artha ja prathama batAvI dIdho che. (15) svIna :- grahaNa karavA svarUpa arthamAM 35 avyaya Ave che. dA.ta. pavRdghAti (te svIkAra kare che) athavA to (te grahaNa kare che.) -- (16) pIDA :- duHkhI karavA svarUpa arthamAM "3" avyaya Ave che. dA.ta. stanovIDa zete (stanone dabAvIne sUe che.) tathA pIDita: (te pIDita thayo.) (17) mantrakriyA :- mantra bolIne kriyA karavA arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. upanayate (janoI paherAvatI vakhate mantra bolIne saMskAra karavAmAM Ave te upanayana kahevAya che) tathA 35nayanam (A zabdano artha paNa vanayate jevo ja samajavo. mAtra ''upanayate" vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacanano prayoga hato. jyAre 'upanayanam' kriyAvAcaka arthane batAve che.) (18) vyApti :- vyApavuM arthamAM 35 avyaya Ave che. dA.ta. pILuMm sarvata: (sarva bAjuthI vyApta thayuM.) (19) voSAdhyAna :- doSa batAvavA svarUpa arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. 3payAta: (teNe doSa batAvyo.) (20) yukti :- saMgama athavA to meLApa arthamAM '3pa" avyaya Ave che. dA.ta. navaLopasRSTad (mIThAthI yukta.) tathA tevopasRSTam (devathI yukta.) koIka jIvamAM devatA pravezI jAya to evo jIva devathI yukta kahevAya che. (21) saMjJA :- A artha prasiddha che. koIkanuM nAma pADavAmAM Ave athavA to koIka arthane cokkasa nAmathI oLakhavAmAM Ave tene saMjJA kahevAya che. dA.ta. pA (pANinI vyAkaraNamAM upAnya varNanI padhA saMjJA karavAmAM AvI che. dA.ta. vAta zabda che, to A zabdamAM v + A + t + a varNo che. ahIM upAjyamAM jAra che. AthI "tAra' e 3vA saMjJA svarUpa
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 525 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 che.) tathA upasarna: ahIM koIpaNa dhAtunI pUrvamAM dhAtu arthanA ghotaka tarIke je vra, pattA, 'vi vagere lakhavAmAM Ave che, te upasarga saMjJAvALA kahevAya che. (22) pUrvamaM :- koIpaNa kArya zarU karavAmAM Ave tyAre "tenI zarUAta" arthamAM '31" avyaya Ave che. dA.ta. 3vakrma: (AraMbha karavo.) tathA 3pAra. koIpaNa kArya zarU karatAM pahelAM taiyArI karavAmAM Ave te 3pAra zabdano artha thAya che. (23) pUnA :- potAno apakarSa karavA sAthe bIjAne bahumAnapUrvaka sanmAna ApavuM te pUnA zabdano artha che ane A arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. revan tiSThate (te devane pUje che.) tathA vasthAnam (devane pUjavA.) upacAra: (pUjA.) (24) vana :- ApavuM arthamAM "35" avyaya Ave che. dA.ta. paddati artham (te dhanane Ape che.) tathA lim paharet (te bilane Ape.) (25) sAmIpya :- najIka arthamAM 35 avyaya Ave che. dA.ta. pammam (ghaDAnI najIka arthAt kuMbhanI najIka.) tathA 3paLim (moTA ghaDAnI najIka.) kuMbhane nAno ghaTa kahevAmAM Ave che tathA moTA ghaTane maNika tarIke kahevAmAM Ave che. (26) adhi :- vadhAre arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. 3paravAryAM droLaH (khArIthI adhika droNa.) (27) ddIna :- alpa arthamAM "35" avyaya Ave che. dA.ta. pArjunam yoddhAra: (yoddhAo arjunathI hIna che.) (28) lipsA :- prApta karavAne icchavuM arthamAM "3pa" avyaya Ave che. dA.ta. "payAvate" (te mAMge che.) 3pasAhtio'rtha: (prApta karavAne icchela arthavALo te.) (zamyA0 ) adhi-adhiArA-'dhiSThAna-pAnoparyathaizvarya-vAdhanA-DadhiyasmaraLa-sahayogasvvshtaasu / adhikAre- adhikAro rAjJaH, adhikRto grAme / adhiSThAne - mayyadhiSThitam, adhyAtmaM thA vartate / pATe-adhIta vyA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 526 (2) adhiSThAna :- AdhAra athavA Azraya arthamAM "adhi" avyaya mAve che. 6..d. mayi adhiSThitam (te bhaa2| 752 mAzrita cha.) arthAt (bhaa2| 752 sthita che.) tathA adhyAtmam kathA vartate (mAtmAma thA 2 che.) (3) pATha :- adhyayana arthamA "adhi" avyaya Ave che. .ta. adhItam vyAkaraNam (tanA vaDe vyAkaraNa bhaNAyuM.) (4) upari :- 652 arthamA "adhi" avyaya bhAve che...ta. adhirohati (ta. 752 mArohae re .) (5) aizvarya :- svAmI arthamA adhi bhavyaya bhAve cha. ..ta. adhipatiH dezasya (dRzano svAmI.) tathA adhi zreNike magadhAH (zreliyana svAmi5iwi H5 deza cha.) (6) bAdhana :- pApita 42 // 135 athavA pii34| sva35 arthama adhi avyaya Ave che. adhikurute zatrun (ta zatrubhAne upita 42 7.) athavA to (pata 43 .) (7) Adhikya :- aghi459 2135 arthamA adhi avyaya bhAve cha. ..ta. adhi khAryAM droNaH (dro pArIthI mAthi che.) . (8) smaraNa :- sm29|| 421 // 135 arthamA "adhi" avyaya Ave che...ta. mAtuH adhyeti (ta. bhAtAne yA re che.) tathA pituH adhyeti ( pitAne yA 72 cha.) (C) sahayoga :- sAthe arthamA "adhi" avyaya bhAve che.... adhivasati te sAthe 23 che. (10) svavazatA :- svane mAzrita arthamA "adhi" avyaya Ave che. 6.d. AtmAdhInaH (mAtmAne mAzrita.) (zanyA0) api-padArthA-'nuvRttyapekSA-samuccayA-'nvavasarga-garhA-''zI:-saMbhAvanabhUSaNa-saMvaraNa-praznA-'vamarzeSu / padArthe-sappiSo'pi syAt, sappiSo mAtrApi syAdityarthaH / anuvRttau-api mAm yojaya / apekSAyAm-ayamapi vidvAn / samuccaye-api siJca, api stuhi| anvavasarge-bhavAnapi cchatraM gRhNAtu / garhAyAm-api tatrabhavAn sAvadyaM sevate / AziSi-api meM svasti putrAya, api zivaM gobhyaH / saMbhAvane-api parvataM zirasA bhindyAt / bhUSaNe-api nAti hAram / saMvaraNe-apihitaM dvAram / prazne-api kuzalam ?, api gacchAmi? / avamarzeapi bhajyeyaM na nameyam, api kAkaH zyenAyate / anuvAda :- api :- pArtha sva35 arthathA 13 rIne avamaza. sudhiin| bharthamA "adhi" avyaye Ave che.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 527 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (1) pavArtha :- padArtha svarUpa arthamAM "api" avyaya Ave che. dA.ta. rpiyo api yAt (ghInI mAtrA paNa hovI joIe.) ahIM RSi padArthane sUcita karI rahyo che je padArthane adhyAhArathI rajU kare che. arthAt ghI paNa ahIM abhipreta che. (2) anuvRtti :- '"pi" avyayano A artha avyaya kozamAM kyAMya batAvela nathI, chatAM paNa svIkRti arthamAM "api" avyaya Ave che. dA.ta. pi mAn yonaya (tame mane paNa joDo.) (3) JapekSA :- apekSA arthamAM "api" avyaya Ave che. dA.ta. ahIM Jayapi vidvAn e pramANe apekSA arthamAM udAharaNa ApyuM che. paraMtu A udAharaNano apekSA artha saMgata thato nathI. A udAharaNa AkSepa arthamAM AvI zake che. je A pramANe che - A paNa vidvAna che. avyayakozamAM apekSA arthavALA "api"nuM udAharaNa nIce pramANe che - "api vRdghIyAm velam ?" (zuM huM vedane bhaNI zakuM chuM?) ahIM prazna pUchanArane veda bhaNavAnI apekSA che. jema ke jainadarzanano anuyAyI pUche ke "pi gRhIyAm ALamam ?' (zuM huM Agama bhaNI zakuM chuM ?) (4) samuya :- samuccaya arthamAM "pi" avyaya Ave che. dA.ta. atti signa (tuM siMcana kara.) tathA "api stu"i (tuM stuti kara.) ahIM tAtparya artha A pramANe che - tuM vadhAre siMcana kara. tathA tuM vadhAre stuti kara. (5) annavan :- svecchA athavA to manamarajI arthamAM pi avyaya Ave che. dA.ta. bhavAn pi chatram vRdghatu (Apa paNa chatrane grahaNa karo.) keTalAka loko chatra laIne jatAM hatAM tyAre A vyakti pAse chatra na hatuM. AthI keTalAMka loko A vyaktine kahe che ke, tame paNa iccho to chatra laI zako cho. A pramANe chatra levA mATe lenAranI svecchA jaNAvI che. (6) nan :- niMdA arthamAM "api" avyaya Ave che. dA.ta. "api taMtra mavAnuM sAvadyam sevate ?" (zuM Apa tyAM sAvaghanuM paNa sevana karo cho ?) ahIM prazna pUchavA dvArA sAmevALI vyakti je sAvaghanuM sevana kare che, te A vaktAne gamatuM nathI evA arthamAM niMdA pragaTa thAya che. (7) zil :- maMgalakAmanA arthamAM "pi" avyaya Ave che. dA.ta. "api me svasti putrAya" (mArA putranuM kalyANa thAo.) tathA pi zivam omya: (gAyanuM kalyANa thAo.) (8) saMmAvana :- saMbhAvanA arthamAM pi avyaya Ave che. dA.ta. "api parvatam zirasA madyAt / ' (zuM te parvatane mastaka vaDe bhede che ?) (9) mUSaLa :- zaNagAravA arthamAM "api" avyaya Ave che. dA.ta. "pi nAti hAram" (te hArane bAMdhe che.) 35 avyayapUrvaka "nanha" dhAtu paheravA arthamAM che. dA.ta. "panAti vastram"
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 528 te vastra pahere che. paheravuM ane bAMdhavuM e baMne kriyAo alaga che. ahIM bAMdhavuM zobhA vadhAravA svarUpa arthamAM che. jyAre kapi + na dhAtune bhUtakRdantano "kta" lAge che, tyAre pinaddha prayoga thAya che. have A prayogamAM pahelo akSara ane chello joDAkSara kADhI nAMkhavAmAM Ave to "fpana" zabda bAkI rahe che. kAgaLone bAMdhavA mATe Pin zabdano upayoga thAya che. A Pin zabda aMgrejImAM vadhAre upayogamAM Ave che. A aMgrejI zabda paddha zabda uparathI ja banyo che. All zabda vita" zabda uparathI banyo che. A badhI bAbatothI jaNAya che ke, saMskRta bhASA badhI ja bhASAonA mULamAM che. (10) saMvaraba - baMdha karavA svarUpa arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. "paditam dvAra" (tenAthI dvArane baMdha karAyuM.) (11) prazna :- prazna arthamAM paNa "mapi" avyaya Ave che. dA.ta. mafpa kuzalam ?" (zuM Apa kuzaLa cho?) tathA pa gacchAmi ? zuM huM jAuM chuM?) (12) avamarza - vicAra karavA svarUpa arthamAM pi avyaya Ave che. dA.ta. "Si maLeyama, 1 nameyam !" (huM tUTI jaIza paNa namIza nahIM.) "tathA gapi : nAte ?" (zuM - kAgaDo paNa bAjapakSI banI zake che?) arthAt (bAja jevo banI zake che?) je pramANe bAjapakSI tarApa mAre che te pramANe kAgaDo paNa tarApa mArato hoya evA tAtparya mATe Avo prayoga thAya (za00) su-pUnA-pRzatha-Danumati-samRddhi-DhADaDaDya- SchUSA pUgIyA-pUnito rAgA-sura/gA, yu . pRthuM-suSutam, supivatam ! anumati-sukRta, sUvatam, suttam | samRddhau-samRddho dezaH, sumagadhaM vartate, sumadraM vartate / dRDhAkhyAyAm-subaddham, sukRtam / akRcchresura: do avatA | anuvAda-:- A avyaya pUjAthI AraMbha karIne akaccha sudhInA arthamAM Ave che. (1) pUnA :- Adara karavA svarUpa arthamAM su avyaya Ave che. dA.ta. surAnA (uttama rAjA.) suH (uttama gAya.) | (2) vRkSArtha :- adhika arthamAM "su" avyaya Ave che. dA.ta. suSupta (tenA vaDe vadhAre uMdhAyuM.) tathA suSivatam (tenA vaDe vadhAre siMcana karAyuM.) (3) anumati:- saMmati arthamAM "zuM" avyaya Ave che. dA.ta. koIka kahe ke mayA tat tam (mArA vaDe A karAyuM) tyAre guru khuza thaIne kahe sukRtam (he vatsa ! bahu sarasa karAyuM.) ahIM
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 529 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 gurunI saMbhati spaSTa bhaezAya che. je 4 pramANe sUktam (he vatsa ! bahu sarasa josAyuM . ) tathA sudattam (he vatsa ! tArA vaDe jaDu sarasa japAyuM . ) (4) samRddhi :- Ja arthamAM paae| "su" avyaya khAve che. 6.ta. sumagadham vartate (bhagadhanI samRddhi varte che.) tathA sumadram vartate (bhadradvezanI samRddhi varte che.) (5) dRDhAkhyA : - 6Dha sva3pa arthamAM "su" avyaya khAve che. hAta. subaddham (bha4bhUta rIte aMdhAyuM . ) tathA sukRtam (bha4bhUta rIte 'rAyuM . ) (6) akRcchra :- sahelA arthamAM su avyaya khAve che. 6.ta. sukaraH kaTo bhavatA (ApanA vaDe kaTa AsAnIthI karAI.) I (za0nyA0 ) ut- prAbalya - saMbhava - lAbhordhvakarma-prakAzA - 'svastha - mokSa-dRzya- samRddhyatyayA'-nyAya-prAdhAnya-zaktyavarapara - digyoga - nirdezeSu / prAbalye - udbalA mUSikA, udbalaM yaati| saMbhave-udgato darpo nIcasya / lAbhe - utpannaM dravyam, udapAdi bhaikSam / UrdhvakarmaNiAsanAduttiSThati / prakAze- prakAzaM carati - uccarati, udbhavati / asvasthe - utsukaH, uccittaH, unmattaH / mokSe-utsRSTaH / dRzye - utsavaH, udyAnam / samRddhau - utthitaM kuTumbam / atyaye-atItameghaM nabhaH-unmegham / anyAye - utkurute kanyAm, utkurute paradArAn / prAdhAnye- utkRSTo'zvaH, uttamaM kulam / zaktau-utsahate gantum avarapare - - uttaraH / digyoge - udIcI dik / nirdeze-uddizati, uddezaH / anuvAha :- ud :- prAbalya arthathI za3 jharIne nirdeza sudhInA arthamAM "ud" avyaya khAve che. (1) prAbalya :- prajaNa arthamAM "ud" avyaya khAve che. 6.ta. udbalA mUSikA (prajaNa yoro) tathA udbalam yAti (praNatApUrva 44 rahyo che . ) (2) saMbhava :- utpanna thavA sva3pa arthamAM "ud" avyaya khAve che. chAta. "udgato darpo nIcasya" (adhamane harSa (ahaMara) utpanna thayo . ) (3) lAbha :- prApti arthamAM "ud" avyaya khAve che. 6Ata. utpannam dravyam (dhana prApta thayuM.) tathA udapAdi bhaikSam (bhikSA saMbaMdhI jorAune prApta aryo . ) (4) urdhvakarma :- lA thavA sva3paDiyA arthamAM "ud" avyaya khAve che. 6.ta. AsanAd uttiSThati (te Asana uparathI alo thAya che.) (4) prakAza :- pragaTa 42vA sva35 arthamAM "ud" avyaya khAve che athavA to vAyastA arthamAM "ud" avyaya Ave che. 6. ta. uccarati (te pragaTa 35thI uyyArA re che.) tathA "udbhavati" (dhvani pragaTa 3pathI thAya che . )
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 530 (6) asvastha :- rogI arthamAM "ut" avyaya Ave che. dA.ta. Dablyu. raghuvaMza kAvyamAM bhuvano rogI artha karyo che. athavA to becena artha paNa utsukano thAya che tathA vittaH temaja utta: A baMneno artha vyakti sAmAnyathI svastha nathI evo thAya che. (7) mokSa :- choDavA svarUpa arthamAM "TU" avyaya Ave che. dA.ta. utkRSTa (teNe choDI (8) dRzya :- jovA yogya arthamAM "r" avyaya Ave che. dA.ta. satsava: (AnaMdanuM parva je ghaNAM lokone jovA yogya hoya che) tathA udyAna: (pramodanuM sthAna.) avyaya kozamAM utsava zabda utkRSTa arthamAM che. (9) samRddhi :- samRddhi arthamAM sat avyaya Ave che. dA.ta. vasthitam kuTum (samRddha evuM (10) atyaya :- atIta arthamAM "" avyaya Ave che. dA.ta. 3nmelam (vAdaLo jemAMthI jatAM rahyA che evuM vAdaLa vagaranuM AkAza.) (11) macAve - anucita kArya karavA arthamAM "" avyaya Ave che. dA.ta. kastute pAnuM (te anucita rUpathI paradArA sAthe saMparka kare che.) 3tyutte kanyAm (te kanyAnI sAthe anucita pravRti kare che.) (12) prAdhAnyam - pradhAnapaNAM svarUpa arthamAM "" avyaya Ave che. dA.ta. 3} zva: (uttama evo ghoDo.) sattamaM kutam (uttama evuM kuLa.) (13) jIvita :- samartha arthamAM t avyaya Ave che. dA.ta. satsahate tum (javA mATe samartha thAya che.) (14) kavarapare :- anya evuM para raheluM evA arthamAM sat avyaya Ave che. dA.ta. uttara: (je vastu che enAthI para raheluM uttara kahevAya che.) avyayakozamAM mAtra para artha ja Avyo che, paraMtu navarapara artha Avyo nathI. (15) viyoga :- dizA arthamAM sat avyaya Ave che. dA.ta. 3DhIvI tija (uttara dizA.) (16) nirdeza :- saMketa karavA svarUpa arthamAM "" avyaya Ave che. dA.ta. raddizati (te saMketa kare che.) tathA uddeza: (nAma mAtrathI vastunuM kathana karavuM te athavA to saMketa.) (za0ca0) gati-pUnA-pRtha-Danumatima-samRddhi-mUtAmAvI-DavajJAna-hInArthey | pUjAyAm-pUjito rAjA-atirAjA, atigauH / bhRzArthe-atikRtam, atIsAraH, ativRSTiH / anumatau-aticintitam / atikramaNe-atikrAnto'nyAn rathAnatirathaH, atiri kulam / samRddhau
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa31 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 samRddho dezaH-atidezaH / bhUtAbhAve-atItamegha nabhaH / avajJAne-aticchinatti, atihUtaM dhAnyam / hInArthe-hInaM vAhayati-ativAhayati / anuvAda - gati :- pUjA arthathI zarU karIne hIna sudhInA arthamAM ti avyaya Ave che. (1) pUjJA :- Adara athavA sanmAna arthamAM "ti" avyaya Ave che. dA.ta. tirAnA (pUjya evo rAjA athavA to uttama evo rAjA) tathA ti: (pUjya evI gAya athavA to uttama evI gAya.). (2) kRzArtha :- adhika arthamAM "ti" avyaya Ave che. dA.ta. tiktam (vadhAre karAyuM.) tathA tIsara: athavA tisAra: (vadhAre samaya maLavisarjana thAya te.) tathA tivRSTi (vadhAre varasAda.) (3) anumati :- anujJA arthamAM mati avyaya Ave che. dA.ta. tittitam (A udAharaNa anumati arthamAM saMgata thatuM nathI. chatAM paNa jijJAsue A bAbatamAM vicAravuM.) avyayakozamAM anumati arthamAM tisRgati tathA tivRSTa udAharaNo ApyA che. (tikRti eTale te svIkAra kare che.) arthAt koIka kahe ke tame je iccho te karI zako che. te samaye sAmevALI vyakti e vAtane svIkArI le ane pravRtti kare tyAre ativRnnati prayoga thAya che tathA tivRSTam eTale teNe svIkAryuM evo artha thAya che. (4) tikramaNa :- oLaMgavA svarUpa arthamAM ati avyaya Ave che. tiratha: (bIjA rathone oLaMgI gayela evo ratha.) tathA tiri tuna (dhanane oLaMgI gayela kuLa.) (5) samRddhi - saMpatti svarUpa arthamAM ti avyaya Ave che. dA.ta. gatizaH (samRddha evo deza.). (6) bhUtabhAva :- hovAnA abhAva arthamAM ti avyaya Ave che. dA.ta. atIta-melam nama: (meghanA abhAvavALuM AkAza arthAt bhUtakALamAM vAdaLo hatA, paraMtu atyAre nathI.) avyayakozamAM bhUtAbhAvane badale mAtra bhUta arthamAM ja "ti" avyaya jaNAvela che. (7) savajJAna :- anAdara arthamAM "ti" avyaya Ave che. dA.ta. tichinatti (te anAdarapUrvaka chede che.) atidUtam dhAnyam (anAdarapUrvaka AhUti apAyela dhAnya.) (8) hIna :- jaghanya arthamAM ti avyaya Ave che. dA.ta. tivAdati (te hInatAthI vahana kare che.) (za0cA) Ama-AmiraNya-saMniSTa-vazIkaraNoarma-pUjJA-chatta-sAttvavyApI cha-koSotvapa-pa-vevana-sUkSya-vINA-nava-praNayeI mamudde-mita: vazI
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-31 532 karaNe-abhicarati mantrairmANavakaH kanyAm / UrdhvakarmaNi-abhirohati vRkSam / pUjAyAmabhivAdaye / kule-abhijAto mANavakaH / sAntve-abhimanyate kanyAm / vyAptau-abhikIrNAH pAMzubhiH / icchAyAm-abhilaSati maithunam / doSolvaNe-abhisyandaH / rUpe-abhirUpo mANavakaH / vacane-abhidheyaH sAdhuH / lakSya-abhividhyati / vIpsAyAm-vRkSaM vRkSamabhi siJcati / naveabhinavaM mAlyam / praNaye-abhimantrito'gniH // 31 // anuvAda - gama :- AbhimukhyathI zarU karIne praNaya sudhInA arthamAM "ma" avyaya Ave che. (1) mAmulya :- sanmukha thavA svarUpa arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. 3mata: (sanmukha thayo.) muham mita: ziSya: titi. (gurunI sanmukha evo ziSya Ubho che.) (2) vazIna - vaza karavA svarUpa arthamAM "" avyaya Ave che. dA.ta. 3mavarati, matre mALavavA cAmuM - chokaro (yuvAna) mannothI kanyAne vazIbhUta kare che. (3) kaNvakarma:- UMce kriyA karavI arthamAM ma avyaya Ave che. dA.ta. rohati vRkSanuM te vRkSa upara ArohaNa kare che.), (4) pUnA :- Adara karavA svarUpa arthamAM "ma" avyaya Ave che. dA.ta. mavA (huM tamAro Adara karuM chuM athavA to huM tamAruM sanmAna karuM chuM.) (5) lukana :- vaMza arthamAM "mA" avyaya Ave che. dA.ta. manAto mAva (bALaka uttama kuLamAM utpanna thayo.). (6) sattva:- zAMta karavA svarUpa arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. mamate kanyAnuM (te kanyAne zAMta kare che.) (7) vyApti :- vyApavA svarUpa arthamAM ja avyaya Ave che. dA.ta. pILa: pAMpa: dhULathI vyApya thayA.) (8) rUchI - icchA karavI svarUpa arthamAM avyaya Ave che. dA.ta. "mannati maithunam" (ta maithunanI icchA kare che.) (9) DhoSottama :- doSanI adhikatA arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. Apazcandra (koI cIjanuM pravAhita thavuM. dA.ta. goLa hoya e jo pravAhI svarUpa banI jAya to doSa rUpa thAya che.) (10) 5:- suMdara rUpa arthamAM "ma" avyaya Ave che. dA.ta. marUpo mALavavA (suMdara bALaka.)
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa33 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (11) vavana :- vacana (kahevA) svarUpa arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. madheyaH sAdhu: (kahevA yogya sAdhu.). (12) nasya :- koI saMketika vastunA arthamAM "pa" avyaya Ave che. dA.ta. viSyati (te lakSyane vadhe che.) (13) vINA :- vINA arthamAM ma avyaya Ave che. dA.ta. vRkSam vRkSan bi signati (te dareka vRkSane sIMce che.) (14) nava :- navA svarUpa arthamAM "ma" avyaya Ave che. dA.ta. manavam mAtram (navI mALA.). (15) praNaya :- joDavA svarUpa arthamAM ja avyaya Ave che. dA.ta. azvita: : (matrathI bhAvita karelo agni.) -: jAsasArasamuddhAra :cAdaya ityAdi / anukAryAdAviti-AdizabdAdatyuccaisAvityatra vAcakasyAtizabdasya, cinotIti 'caH' ityevaMkriyApradhAnasya ca cazabdasya nAvyayasaMjJeti // 31 // -: jAsasArasamuddhArano anuvAda - , bRhaduvRtti TIkAmAM anukrAtI zabda lakhyo che. A zabdamAM je gADha che te mAtra zabdathI atyuvaisI" prayogamAM ti zabdanI pradhAnatA hovAthI vAcaka evA ti zabdanI avyayasaMjJA thatI nathI tathA vinoti e pramANe "vi' dhAtuthI "ru" pratyaya thatAM kriyApradhAna evA va zabdanI avyayasaMjJA thatI nathI. // ekatriMzattamam sUtram samAptam // sUtram - atisvIrA zasa: ? ? rUra che - tattvaprakAzikA :dhaNvarjitAstasvAdayaH zasparyantA ye pratyayAstadantaM zabdarUpamavyayasaMjJaM bhavati /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-32 534 '' devA arjunato'bhavan, atra SaSThyantAd "vyAzraye tasuH" [ 7.2.81.] / tataH; atra pittat / tatra / ShaiM / vava / vA| ha| adhunA / jJAnIm / sadya: / revi| pUrvedu:|samayaghuH |patpatti pheSamaH|hi yathAthampazcAdde m| dUdham / dUdhA / pazcatRtva / dvi:| sat / vahudhA / prAddh / rakSiLataH / pazcAt / puraH / purastAt / upara / 3pariNat / vRkSiA / rakSiAAhi| kSionA dvitIyA voti kSetram / zuvastIroti / agnisAt saMpadyate| vevatrA jyoti / vahuzaH / -: tattvaprakAzikAno anuvAda : '"dhan" pratyayane choDIne '"tasu''thI zarU karIne 'zas" sudhInA je pratyayo che, te pratyayAntavALuM evuM zabda svarUpa avyayasaMjJAvALuM thAya che. "devo arjunanA pakSamAM thayA." ahIM SaSThI aMtavALA arjuna nAmathI vyAzraye tasu: (7/2/ 81) sUtrathI tak pratyaya thatAM arjunata: rUpa prApta thAya che. "ta" sarvanAmane pit evo tas pratyaya thatAM tataH avyaya prApta thAya che. A tataH avyayano tethI artha prApta thAya che. taMtra = tyAM, 4 = ahIM, vava = kyAM, vA kyAre, tathA tAtti, '"badhunA" ane "vAnIm" A traNeyano artha A samayamAM thAya che. sadya:=Aje, pareghavi-bIjA divase pUrvedu:=AgaLanAM divase. 3mayaghu:=baMne divase. pa=vItI gayeluM varSa. pari=vItI gayeluM trIjuM varSa. peSama: cAlu varSamAM. hikyAre. thathA=je prakAre. tha=kayAM prakAre. pazvadhA=pAMca prakAre. pedhyak=samayanI anekAntikatA. daidhambe prakAre. dedhA-be prakAre. pazvatva:=pAMca vAra. :ibe vAra. sa=eka vAra. vahudhA=bahu prakAre. prApUrva deza, pUrva kAla. pUrva dizA. rakSiLata:=dakSiNa dizAthI, jamaNI bAjuthI. pazcAt=pAchaLa. pura:=AgaLa, sAme purastA= AgaLa, sAme. =upara. 35riSTAt--u52. kSiLA=jamaNI bAjuthI, dakSiNa dizAthI. rakSiLAhi=dUra dakSiNa dizAthI, jamaNI bAjuthI. vRkSiNena=dakSiNa dizA bAju. dvitIyA roti kSetra=khetarane bIjIvAra kheDe che. zuntIoti=sapheda na hatuM te sapheda kare che. agnisAt saMpadyate-je pahelAM agni svarUpa na hatuM te agni svarUpa prApta thAya che. vaivatrA jyoti=devanAM nimitte ApavA yogya kare che. vahuza:=bahuvAra. (tao prao - ) adhaNiti kim ? pathidvaidhAni, saMzayatraidhAni / A zasa iti vim ? pannatirUpam rUA anuvAda H- ""dha"nA varjana" dvArA zuM kahe che ? jo "dha" pratyaya aMtavALuM nAma haze =
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 535 ni / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 to avyysNsh| thaze nahi. "pathidvaidhAni"=bhAna prA. saMzayatraidhAni=saMzayana | ro. A zasaH dvArA shuNdde| bhAMge cha ? pacatirUpam=te. sA3 rAdhe che. - - 04mahAvinyAsa :adhaNityAdi-tasurAdiryasya tat tasvAdi, na dhaN adhaNa, adhaN ca tat tasvAdi ca adhaN tasvAdi, atra sAmAnyAbhidhAnAnnapuMsakatve "anato lup" [1.4.59.] iti selRpi / AzabdAd "avyayasya" [3.2.7.] iti serlupi "AGA'vadhau" [2.2.70.] iti zasaH paJcamI / tasvAdayaH pratyayAH, te prakRtyavinAbhAvina iti taiH prakRtiranumIyate-'astyatra prakRtiH' iti, tasyAzcaite vizeSaNatvenA'' zrIyante, tato "vizeSaNamantaH" [7.4.113.] iti tadantavijJAnaM bhavatItyAhaye pratyayAstadantaM zabdarUpamiti / -: zamavinyAsana anuvAda :"tasu mA 4ne te" meM prabhArI "tasvAdi" mIla sabhAsa. thAya che. "na dhaN adhaN" me prabhArI naJtatpu35 samAsa thAya che. "adhaN ca tat tasvAdi ca" se prabhArI abhadhAraya samAsa thata "adhaNtasvAdi" prApta thAya che. sahI, utsargathI. napuMsa45j thavAtha prathamA savayanana si pratyayano "anato lup" (1/4/58) sUtrathI do5thayo. "AG' zathI prathamA svynn| "si"nI (3/2/7) sUtrathI yo5 thayo cha. tathA zas zathI "AGA'vadhau" (2/2/70) sUtrathI paMyamI vimati tha cha: "tasu" vagaire pratyayo cha bhane teso pratinI sAthe avinAmAva saMbaMdhathI rahenArA che. AthI pratyayothI prakRtinuM anumAna karAya che. pratyayo sAthe prakRtinI vyApti maLatI hovAthI jyAM jyAM pratyaya che tyAM tyAM prakRti che. AthI ahIM prakRti che ane prakRti saMbaMdhI pratyayo vizeSa954thI mAzraya 42||y che. tethI "vizeSaNamantaH" (7/4/113) sUtrathA "tadanta"nu zAna thAya che. tethI "mAyAryamavaMta" pRDavRtti TIma cha, "dhaN"ne chane "tas"thI za3 rIne zas sudhIna 8 pratyayo che tevA pratyaya saMtavANu sevU za6 sva35 avyayasaMjJAvALuM thAya che. (za0nyA0) atha pratyayamAtrasya saMjJAyAM ko doSaH syAt, yena tadantamityucyate ? satyam'arjunatas' ityAdeH samudAyasyAnavyayatve tatsaMbandhinaH syAdestadavayavAvyayAsaMbandhitvAd "avyayasya" [3.2.7.] iti lub na syAt / na ca saMjJAkaraNasAmarthyAt paramAtrasya lup syAditi vAcyam, agarthaM saMjJAkaraNaM syAditi, "avyayasya" [3.2.7.] iti vA(cA)'vyayasaMbandhinaH syAderlubucyate / kiJca-'arjunataH' ityAdau pratyayamAtrAdarthavattvena nAmatve syAdyutpattau "pratyayaH
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-32 536 prakRtyAdeH" [7.4.115.] iti vacanAt pratyayamAtrasya prakRtitvena tadantatve pUrvasya ca "nAmasiyuSyajIne" [1.1.26.] ti patlAt '"sapUrvAMt prathamAntAd vA' [2.1.32.] ti vikalpaprasaGgaH syAt, tasmAt tadantasamudAyo'vyayamiti / anuvAda :- pUrvapakSa :- ahIM pratyaya mAtranI avyayasaMzA karavAmAM AvI hota to kayo doSa thAta, ke jethI pratyayo jene aMte che evA nAmonI avyayasaMjJA thAya che, evuM kahevAya che ? uttarapakSa :- ApanI vAta sAcI che. "arjunatam" vageremAM samudAyanuM anavyayapaNuM thavAthI samudAya saMbaMdhI je syAdi vibhakti che, te syAdino "avyavastha" (3/2/7) sUtrathI lopa thAta nahi. kAraNa ke "arjunatam' vageremAM syAdi vibhakti samudAya saMbaMdhI che. vaLI samudAya avyaya nathI. tathA samudAyano eka avayava je 'tas' che te avyaya thAya che. ane A syAdi to avayava saMbaMdhI nathI, paNa samudAya saMbaMdhI che. mATe 'tas' jo avyayasaMjJAvALo thAta to samudAya saMbaMdhI syAdi vibhaktino 'avyayasya' (3/2/7) sUtrathI lopa thAta nahIM. pUrvapakSa :- saMjJA-ka2vAnA sAmarthyathI ja avyaya svarUpa 'tas' pratyayathI para rahela vibhaktino lopa thaze. ahIM 'tas' pratyayane avyayasaMjJA karavAmAM AvI che. vaLI te prakRtinA aMte ja rahe che. A saMjogomAM jo avyayasya' (3/2/7) sUtrathI syAdino lopa na thAya to avyayasaMjJAnuM prayojana ja rahetuM nathI. mATe sUtra niSphaLa na thAya tethI 'taddanta' mAM paNa vibhaktino lopa thaze ja. uttarapakSa :- A pramANe kahevuM nahi. paramAtra saMbaMdhI evI syAdino lopa karavA mATe ja saMjJAkaraNa ka2vAmAM AvyuM nathI, paraMtu avyayanAM anya svaranI pUrvamAM "a" pratyaya thAya che. ane avyayane aMte AvelAM ""no "" thAya che. e pramANe (7/3/31) sUtramAM "a"nAM prayojana mATe paNa saMjJAkaraNa karavAmAM AvyuM che. tethI "tam" vagerenI avyayasaMjJAnuM saphaLapaNuM "a" vagere thavA dvArA ja thaI jAya che. mATe saMjJAkaraNa have samudAya saMbaMdhI syAdino lopa karavA samartha nahi bane. AthI "arjunatam" vagerene syAdi vibhaktino lopa thaI zakaze nahIM. bIjuM "arjunata:" vagere prayogomAM mAtra tasnI jo avyayasaMjJA thAya to '"tam" pratyayamAM arthavAnapaNuM hovAthI '"tam" pratyayanI nAmasaMjJA paNa thAta. AthI tam" pratyayathI sthAvi pratyayo prApta thaye chate ''pratyayaH pratyAve:" (7/4/115) sUtrathI pratyayamAtra prakRti thaze ane prakRtine syAdi pratyayo thavAthI tadantapaNuM thaze tathA pUrvanAnuM (arjunanuM) padapaNuM thavAthI pUrvapada evA arjuna sahita prathamA aMtavALuM pada (tas +fsa) thavAthI enA pachI jo koI "yuSmam" ane "jhasmar'nuM rUpa Avaze to "pUrvAd prathamAntAr vA' (2/1/32) sUtrathI "yuSma" ane
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 537 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "asmada" saMdhI anvAza vis thAno prasaMga sAvaze. yA2 mA to tamaital maLatuM nathI. AthI mAtra tas vagerenI avyayasaMjJA nahi thAya paraMtu tas vagere aMtavALA samudAyanI avyayasaMjJA thaze. (zanyA0) dIvyateraci guNe prathamAbahuvacane "ata AH syAdau jas0" [1.4.1.] ityAtve samAnadIrghatve sasya "so ruH" [2.1.72.] iti rutve "roryaH" [1.3.26.] iti ye "svare vA" [1.3.24.] iti tasya luki ca devA iti / (arjunato'bhavanniti )-"arja arjane" ataH "yamya-jizakyaji0" [uNA0 288.] ityune arjunaH, tasya pakSaH (iti) SaSThyantAd "vyAzraye tasuH" [7.2.81.] iti tasuH / tadantasyAvyayatve "avyayasya" [3.2.7.] ityadhikaraNasaptamyekavacanasya lup, sthAnivadbhAvena "tadantaM padam" [1.1.20.] iti padatve "so ruH" [2.1.72.] iti rutve "ato'tiro ruH" [1.3.20.] ityutve "avarNasyevarNAdinA0" [1.2.6.] ityotve "edotaH padAnte'sya lug" [1.2.27.] iti abhavan zabdasyAkAralopaH / tasurityukArastaso'parigrahArtham, anyathA "kimadvyAdi0" [7.2. 89.] iti vihitasya taso grahaNaM syAdityAha-atreti-('tataH' iti prayoge) tacchabdAt paJcamyekavacanA-ntAt "kimadvyAdi0" [7.2.89.] iti pittasi "aikArthe" [3.2.8.] iti vibhaktelupi "A dveraH" [2.1.41.] iti dasyAtve "lugasyAdetyapade" [2.1.113.] iti takArAkAralope ca tasantasyAvyayatve "avyayasya" [3.2.7.] iti selRpi rutvAdi pUrvavat / anuvAI :- yothA nai "div" pAtuthI "ac" pratyaya yatA bhane guthadi "deva" 206 prApta thAya che. "deva" 204ne prathamA nahuvayananI "jas" pratyaya dAndi "ata AH syAdau jas..." (1/4/1) sUtrathI "deva"nai "a"no "A" thadi "devA + jas" mA avasthAmA samAnana hIuj ndi "devAs" prApta thaze. ve "s"no "so ruH" (2/1/72.) sUtratha. "ru" thadi "roryaH" (1/3/26) sUtrathI "ru"nI "ya" thata tamadeg4 "svare vA" (1/3/24) sUtrathI "ya"no qise eopa thata "devA" 35 prApta thAya che. "bhagava" arthamA "a" dhAtu paDe no cha. mA a" dhAtutha. "yamyajizakyarji..." (uNA. 288) sUtrathA una" thatai "arjunaH" 206 prApta thAya che. ve "tasya pakSaH" meM arthamA "vyAzraye tasuH" (7/2/81) sUtrathA "tasu" pratyaya thAya che. ve // "tas" aMta "arjuna" zanI // sUtrathA avyysNsh| thaze. "arjunataH + Gi" // avasthAmA "atryayasya" (3/2/ 7) sUtrathI adhikaraNa saptamI ekavacanano lopa thAya che. A lopa thayelAM "hino
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-32 pa38 sthAnIvabhAva thavAthI "tanta pam" (1/1/20) sUtrathI padasaMjJA thAya che. have "arjunatam apava". A avasthAmAM arjunatasmAM padasaMjJA thavAthI "o 4" (2/1/72) sUtrathI ""no "" thavAthI temaja "satogatiro ?' (1/3/20) sUtrathI ""no "3" thAya che. tathA "navacceva..." (1/2/6) sUtrathI "mo" thatAM "iDrota: pAnDeDa sura" (1/2/27) sUtrathI samavana" zabdanAM "gara"no lopa thAya che. "tasu?" e pramANe (7/2/81) sUtramAM je "tam" pratyayane "Dara" anubaMdha karyo che te "pita" evA "ta{"nuM varjana karavA mATe che. jo DAra anubaMdha na karyo hota to miyadri. (7/2/89) sUtramAM vipula ane bahula arthamAM vidhAna karAyela "ta"nuM paNa grahaNa thAta. AthI ja bRhadravRtti TIkAmAM lakhyuM che ke ahIM ("mannataH"mAM) SaSThI saMtavALA nAmathI aneka pakSa AzrayamAM (7/2/81) sUtrathI "su" pratyaya thAya che. A have "tata:" prayoga saMbaMdhI batAve che - paMcamI ekavacanavALA "ta" zabdathI "vimaryAdri..." (7/2/89) sUtrathI pit evo ta{ pratyaya thatAM "zA' (3/28) sUtrathI vibhaktino lopa thatAM "mA dera:" (2/1/41) sUtrathI "ndra" nAM ""no "" thatAM tathA "tusthityA " (2/1/113) sUtrathI "tAra"nAM "mArano" lopa thatAM "tata"nuM avyayapaNuM thatAM "vyayastha" (3/2/7) sUtrathI "si"no lopa thatAM "svavagere pUrvanI jema ja thatAM "tata" avyaya prApta thaze. (za00) parva cha%At satIntAt "sakhyA:" [7.2.24.] rUti -fpa tatrA tathA marIndrastha vimundrastha trIpa -trAtreda" [7.2.23.] ti nipAtanA rUda, vava . vimarIndrot kAneDadhine "viya-tato" [7.2.11.] rUti pratye mi: ISpheze vatA I tathA rUdramazadrazya sabhyantastha "sAdhunA " [7.2.26] ti nipAtanAk hiM, adhunA, idAnIm / samAnazabdasya parazabdasya ca anyadhikaraNe "sadyo'dya-paredyavyahni" [7.2.27.] rUti nipAtanAt sadA, parevikA pUrvazArdumazabdAva "pUrvAparA dharottarI'nyaa'nytretraadedhus" [7.2.98.] iti edhusi "ubhayAd dhuzca" [7.2.99.] iti dyusi ca pUrvaH, 3mayaH | anuvAdaH- A pramANe saptamI aMtavALAM "ta" zabdathI para "tayA" (7/2/94) sUtrathI adhikaraNa arthamAM "="" pratyaya thatAM "tatra" zabda prApta thAya che. te ja pramANe "ma" zabda ane "vimu" zabdane "" pratyaya lAgatAM "-trAtreda" (7/ ra93) sUtrathI nipAtana thavAthI "pha" ane "sva" zabda prApta thAya che.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 539 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "vima" zabdathI kALa svarUpa adhikaraNa arthamAM "ra-ya-tat." (7/2/95) sUtrathI "rA' pratyaya thatAM ane "vikrama"no "' Adeza thatAM "kvA" zabda prApta thAya che. saptamI aMtavALA evA "" zabda saMbaMdhI "sAdhunA..." (7/296) sUtrathI nipAtanA thavAthI "rdi", "madhutA", "ddAnI" zabdo prApta thAya che. "mana" ane 52 zabda pachI divasa svarUpa adhikaraNa arthamAM "gha" ane "pavi" pratyaya "saghoDA-ghare..." (7297) sUtrathI thatAM nipAtana thavAthI "sa:" tathA "padyavi" zabdo prApta thAya che. e ja pramANe "pUrva" ane "mA" zabdathI "pUrvAparAdhaSottara..." (7/298) sUtrathI kAla arthamAM "pradyum" pratyaya thatAM tathA "payAr ghuza" (7299) sUtrathI "zuM" pratyaya thatAM anukrame "pUrvIghuTa" ane :" zabdo prApta thAya che. (za0nyA0) pUrvazabdasya parazabdasya vA pUrvatarazabdasya paratarazabdasya vA idamzabdasya ca vaheMsfdharaLa "Sama: pat parAri varSe" [7.2.200.] ti nipAtanAt patta, pAri, zeSama: anadyatananAdharane "manadyatane hiM" [7.2.201.] rUti hai "ni: stAvi " [2.2.40.] rUti veze 2 vArdiA jIndAt tRtIyAtRt "prakAre thA" [7.2.202.]. rUti thapratyaye pUrvavavavA yathA | parva vim zabdastha "thamistham" [7.2.203.] (ti) nipAtanAt katham / paJcanzabdAt tRtIyAntAt prakAre "saMkhyAyA dhA" [7.2.104.] iti dhApratyaye nalope ca pnycdhaa| anuvAda - varSa svarUpa adhikaraNa arthamAM "pUrva" zabda ane "ra" zabda athavA to "pUrvatA" zabda ane "paraMtara" zabda ane "ma" zabda saMbaMdhI "tSama: pat pari varSe" (7/ra/100) sUtrathI nipAtana thavAthI "pa" "pari" ane "tSama:" zabdo prApta thAya che. anadyatana kALa svarUpa adhikaraNa arthamAM "vim" zabdane "adyatane "i (7/2/101) sUtrathI "hiM" pratyaya thatAM temaja "vikrama: statA " (2/1/40) sUtrathI "" Adeza thatAM rdi" zabda prApta thAya che. tRtIyA aMtavALAM "" sarvanAmathI "prakAre thA" (7/2/102) sUtrathI "thA" pratyaya thatAM ane pahelAMnI jema ja ""nAM ""no "ga" vagere kAryo thatAM "yathA" zabda prApta thAya che. (ahIM sUtra pramANe sarva vibhaktivALuM ya joIe.) te ja pramANe "vikrama" sarvanAmamAM paNa prakAra arthamAM "thamistha" (7/2/103) sUtrathI nipAtana thavAthI "tha'. avyaya prApta thAya che.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-32 540 tRtIyA saMtavANAM "paJcan" zabdathI 52 "saMkhyAyA dhA" (7/2/104) sUtrathI prahAra arthamAM "dhA" pratyaya thavAthI tathA "n"no sopa thavAthI "paJcadhA" zabda prApta thAya che. (za0nyA0 ) evamekazabdAd "vaikAddhayamaJ" [7.2.106.] iti dhyamaJi "vRddhiH svareSvAdede-JNiti taddhite" [7.4.1.] iti vRddhau ca aikadhyam / dvizabdAd "dvitrerdhamaJedhau vA" [7.2.107.] iti dhamaJi vRddhau, edhApratyaye "avarNevarNasya" [7.4.68.] iti ikAralope ca dvaidham, dvedhA / paJcan-zabdAd vAre vartamAnAd vAravatyarthe "vAre kRtvas " [7.2.109.] iti kRtvasi paJcakRtvaH / evaM dvi- zabdAd " dvi- tri- caturaH suc" [7.2.110.] iti suci dviH / ekazabdAd "ekAt sakRccAsya" [7.2.111.] iti suci sakRdAdeze ca sakRt, tataH "kriyAvizeSaNAd" . [2.1.41.] ityami "avyayasya" [3.2.7.] iti tallupi "padasya" [2.1.89.] iti salope sakRt / bahuzabdAd "bahordhAsanne" [7.2.112.] iti dhApratyaye bahudhA / anuvAda :- je 4 pramANe "eka" zabdathI "vaikAddhayamaJ " ( 7/2/106) sUtrathI "prAra" arthamAM "dhyamaJ" pratyaya thavAthIM ane "vRddhiH svareSvAde:..." (7/4/1) sUtrathI vRddhi thavAthI "aikadhyam" zabda prApta thAya che. "dvi" zabdRthI "dvitrerdhamaJedhau vA" (7/2/107) sUtrathI "prAra" arthamAM tathA "vizAsa" arthamAM "dhamaJ" pratyaya thatAM tebha4 vRddhi thatAM "dvaidham" zabda prApta thAya che. tema4 "dvi" zabdane "edhA" pratyaya thatAM "avarNevarNasya" (7/4/18) sUtrI ikArano lopa thatAM "dvedhA" zabda prApta thAya che. "vAra" arthamAM vartamAna saMkhyAvAya paJcan zabdathI vAra arthamAM "vAre kRtvas" (7/2/ 108) sUtrathI "kRtvas" pratyaya thatAM "paJcakRtvaH" zabda prApta thAya che. khe 4 pramANe "dvi" zabdathI "dvi-tri- caturaH:.." (7/2/110) sUtrI upara pramAzenAM arthamAM 4. "suc" pratyaya thatAM "dviH " zabda prApta thAya che. "eka" zabdathI "ekAt sakRccAsya" (7/2/111) sUtrathI vAra arthamAM 4 "suc" pratyaya thatAM jane "sakRt" Aheza thatAM "sakRt" zabda nipAtana thAya che. have khA ddiyaavishesse| thavAthI "kriyAvizeSaNAt" (2/2/41) sUtrathI "am" thatAM tathA "avyayasya" (3/2/7) sUtrathI, "amno lopa thatAM tebha4 "padasya" thI "suc"no lopa thatAM "sakRt" zabda prApta thAya che.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 541 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "bahu" za7dhthI "bahordhAsanne" (7/2/112) sUtrathI khAsanna sevAM "vAra" arthamAM "dhA" pratyaya thatAM "bahudhA" zabda prApta thAya che. "bahudhA bhuGkte" no artha "thoDA thoDA samayane aMtare jAya che" khevo thaze. (za0 nyA0 ) prAczabdAt "dikzabdAd digdezakAleSu prathamA - paJcamI - saptamyAH " [7.2. 113.] iti ghApratyayaH, tasya "lubaJceH " [7.2.123.] iti lupi ca prAk / dakSiNAzabdAd digAdivRtteH prathamAdyantAd " dakSiNottarAccAtas" [ 7.2.117.] iti atasi avarNalope ca dakSiNataH / evamaparazabdasya "adharA'parAccA''t" [ 7.2.118. ] iti Ati pratyaye "pazco'parasya dikpUrvasya cAti" [7.2.124.] iti pazcAdeze ca pazcAt / pUrvazabdAt "pUrvA'varA'dharebhyo'sastAtau puravadhazcaiSAm " [7.2.115.] ityasi astAti ca purAdeze ca puraH purastAt / tathA UrdhvazabdAt "UrdhvAdririSTAtAvupazcAsya" [7.2.114.] iti rau riSTAti ca upAdeva (upAdeze) upari, upariSTAt / dakSiNA - zabdAd "vA dakSiNAt prathamA - saptamyA : 0 ' [7.2.119.] ityApratyaye, dUrArthAd "AhI dUre" [ 7.2.120.] ityAhipratyaye ca, adUrArthAd "adUre ena:" [7.2.122. ] iti enapratyaye ca dakSiNA, dakSiNAhi, dakSiNena / dvitIyazabdAt karotinA yoge '"tIyazambabIjAt kRgA kRSau DAc" [7.2.135.] iti DAci antalope ca dvitIyA karoti kSetram / " anuvAda :- "prAk" zabthI "dikzabdAd digdeza...." (7 / 2 / 113) sUtrathI "dhA" pratyaya thatAM tebha4 "lubaJceH" (7/2/123) sUtrathI "dhA"no sopa thatAM "prAk" zabda prApta thAya 7. "dakSiNA" zab6thI (hiI, heza ane aNanAM sUtha5) "dakSiNottarAccAtas" (7/2/117) sUtrI "atas" pratyaya thAya che ane a varzanI sopa thatAM "dakSiNataH " zabda prApta thAya che. je 4 pramANe "apara" zabhane "adharA'parAccA''t" (7/2/118) sUtrathI "At" pratyaya thatAM ane "pazco'parasya dikpUrvasya..." (7/2/124) sUtrathI "apara" no "pazca" Aheza thatAM "pazcAt" zabda prApta thAya che. "pUrva" zabdhthI "pUrvA'varAdharebhyo..." (7/2/115) sUtrathI "as" bhane "astAt" pratyaya thatAM tathA "pur" Aheza thatAM "puraH" jane "purastAt" zabda prApta thAya che. "uddharva" zab6thI "UrdhvAdririSTAtA..." (7/2/114) sUtrathI "ri" bhane "riSTAt" pratyaya thatAM tathA auMsanAM pATha pramAye "upa" Aheza thatAM "upari" ane "upariSTAt" zabdo prApta thAya che.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-32 542 "dakSiNA" zabdRthI "vA dakSiNAt..." (7/2/118) sUtrathI "A" pratyaya thatAM tathA dUra arthakANAM "dakSiNA" zabdathI "AhI dUre" (7/2/120) sUtrI "Ahi" pratyaya thatAM tebha4 nachuGa arthavANAM "dakSiNA" zabdhthI " adUre enaH" (7/2/122) sUtrathI "ena" pratyaya thatAM anudrubhe "dakSiNA", "dakSiNAhi" ne "dakSiNena" zabdo prApta thAya che. "dvitIya" za7dhthI "kR" dhAtunI yoga hoya tyAre "tIyazambabIjAt..." (7/2/135) sUtrathI "DAc" pratyaya thatAM jane jantano lopa thatAM " dvitIyA karoti kSetram" zabdo prApta thAya che. (za0 nyA0 ) zuklazabdAt "kRbhvastibhyAM karmakartRbhyAM prAgatattattve cvi:" [7.2.126.] iti cvau "IzcvAvavarNasyA'navyayasya" [4.3.111.] itItve zuklIkaroti / agnizabdAd "jAteH sampadA ca" [7.2.131.] iti sAti agnisAt saMpadyate / devazabdAd "deye trA ca" [7.2.133.] iti trApratyaye devatrA karoti / bahuzabdAd "bahvalpArthAt kArakAdiSTA'niSTe pzas" [7.2.150.] iti pzasi bahuzaH / atra tasvAdayaH zasantAH pratyayA darzitAH tadantAnAM cAvyayatve'vyayakAryaM, syAdilubAdikaM vijJeyam / V anuvAda :- "zukla" zabdathI "kRbhvastibhyAM..." (7/2/126) sUtrathI "cci" pratyaya thatAM bhane "IzcvAvarNA..." (4/3/111) sUtrathI "I" thatAM "zuklIkaroti" zabda prApta thAya che. "agni" zab6thI "jAte: sampadA ca" (7/2/131) sUtrathI "sAt" pratyaya thatAM "agnisAt saMpadyate" zabda prApta thAya che. "deva" zabdRthI "deye trA ca" (7/2/133) sUtrathI "trA" pratyaya thatAM "devatrA karoti" zabda prApta thAya che. "bahu" za7dhthI "bahvalpArthAt kArakAdiSTA'niSTe pzas" (7/2/150) sUtrathI "pzas" pratyaya thatAM "bahuzaH" zabda prApta thAya che. ahIM "tasu"thI za3 'rIne "zas" aMta sudhInAM pratyayo jatAvyA che bhane te pratyayAMtavANAnuM avyayapaNuM thaye chate syAdi lopa vagere svarUpa avyaya kArya jANavA yogya che. (za0yA0 ) tasvAdiSu dhaN paryudastaH, sa kimarthaH ? ityAha- adhaNiti kimiti / pathidvaidhAni, saMzayatraidhAnIti prayogadarzanena pratibrUte, dvau prakArau yeSAm, trayaH prakArA yeSAmityarthe dvi-trizabdAbhyAm "tadvati dhaN" [ 7.2.108.] iti dhaNi vRddhau ca " dvaidha, traidha" iti; tataH patho dvaidhAni, saMzayasya traidhAni " SaSThyayatnAccheSe" [3.1.76.] iti samAse " aikArthye" [3.2.8.] iti SaSThIlupi pathidvaidhAni, saMzaya- traidhAni / atra yadyavyayasaMjJA'bhaviSyat tadA
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 543 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "avyayasya" [3.2.7.] iti syAderlup, "tRptArthapUraNA-vyayA0" [3.1.85.] iti SaSThIsamAsapratiSedhazcAbhaviSyatAm // 32 // manuvAda :- "tasu" mA "dhaN"nuM varjana yu cha te. yA prayo4navANu cha ? me saMbaMdhama 196vRtti TImaieNyu cha ? "adhaN iti kim ?" "pathi dvaidhAni" tathA "saMzayatraidhAni" meM pramANe prayoga batAvavA vaDe kahe che. sau prathama be prakAra jeonAM che tathA traNa prakAra jeonAM cha meM arthamA "dvi" mane "tri" 204thI "tadvati0" (7/2/108) sUtrathA dhaNa tathA vRddhi thata "dvaidha" bhane "traidha" zabda prApta thAya che. pachI bhAganale 2 ane saMzayana ! 10 se prabhArI "SaSThyayatnAccheSe" (3/1/76) sUtrathA samAsa thadi tema4 "ekArthya" (3/2/8) sUtrathA SaDIno do5 thadi "pathidvaidhAni" bhane "saMzayatraidhAni" zo prApta thAya che. mahIlI avyysN|| 25 Dota to "avyayasya" (3/2/7) sUtrathA sthAhino lo5 thayo Dota bhane "tRptArthapUraNA..." (3/1/85) sUtrathA 54ii samAsana niSe5 thayo Dota. __ - nyAsasArasamuddhAra :adhaNityAdi-tasvAdayaH pratyayAH, te ca prakRtyavinAbhAvina iti taiH prakRtiranumIyate, tasyAzcaite vizeSaNatvenA''zrIyante, tataH, "vizeSaNamantaH" [7.4.113.] iti tadantavijJAnaM bhavatItyAhatadantamiti / kiJca pratyayasyaivAvyayatve arjunata ityAdau pratyayamAtrAdavyayAdarthavattvena nAmatve syAdyutpattau "pratyayaH prakRtyAdeH" [7.4.115.] iti vacanAt pratyayamAtrasyaiva prakRtitvena tadantatve pUrvasya ca "nAma sida0" [1.1.31.] iti padatve "sapUrvAt prathamAntAd vA" [2.1.32.] iti vikalpaprasaGgaH, tasmAt tadantaH samudAya evAvyayam; na pratyayamAtramiti / arjunata iti-atra saptamyekavacanasya lup // 32 // - nyAsasArasamuddhArano anuvAda :uparanI tamAma paMktiono anuvAda zabdamahArNavanyAsamAM AvI gayela che.. // dvAtriMzattamam sUtram samAptam // sUtram - vibhaktithamantatasAdyAbhAH / 1 / 1 / 33 //
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-33 544 -- tattvaprakAzikA :vibhaktyantapratirUpakAH, thamavasAnA ye tasAdayaH pratyayAstadantapratirUpakAzca zabdA avyayasaMjJA bhavanti / - tattvaprakAzikAno anuvAda - vibhakti antavALA jevuM svarUpa je je zabdonuM che, te te zabdonI avyayasaMjJA thAya che tathA "sa" pratyayathI zarU karIne "tha" pratyaya sudhInA pratyayAttavALA je zabdo che, evA zabdo jevA ja zabdo jovA maLe to teonI paNa avyayasaMjJA thAya che. (tao v0) maraMDa, zumaMyuH A mastikSIrA grAma I gutta, yathA, tathA, hAthamati aa pram 2; guma, vRttama, paryAyam 2; yena, tena, vire, mantA rU; te, me, cirAya, ahnAya 4; cirAt, akasmAt 5; cirasya, anyonyasya, mama 6; pare, so, pro, prAte, heta, rAtrI, venIyAma, patrivIr chA te prathamAdivibhaktyantapratirUpakAH / anuvAda :- sau prathama brahavRttimAM rahelA tamAma zabdonI vyutpatti athavA to vigraha zabdamahArNava-nyAsamAM batAvavAmAM Avaze nahIM, AthI A brahavRttiTIkAmAM ame A avyayonI vizeSa vAto jaNAvIe chIe sau prathama "mahaMyuH" tathA "zumaM:" baMne zabdo jANe ke prathama vibhakti anna jevA na hoya evA jaNAya che. A baMne zabdo "mA" tathA "suma"ne "tuM" arthamAM taddhitano "yusu" pratyaya lAgatAM prApta thAya che. Ama to "mam" tathA "zumam"ne "yu" pratyaya lAge tyAre taddhitavRtti hovAthI "mA" tathA "zumam"nI vibhaktino lopa thavAthI "mag:" tathA "guru" e pramANe aniSTarUpa prApta thAta paraMtu have vibhakti jevI AbhA jeonI che evA "mAM" ane "suma"nI A sUtrathI avyayasaMjJA prApta thaze. "mAM" zabda ghamaMDI, ahaMkArI, svArthI vagere arthamAM che tathA "zumaM:" zabda maMgalamaya, bhAgyazALI vagere arthamAM che. ahIM khAsa vizeSatA e samajavA yogya che ke, "adam" tathA "suma"nI A sUtrathI avyayasaMjJA thAya che. kAraNa ke "mA" ane sumam" vibhakti anta jevA dekhAtA zabdo che, tyArabAda taddhitano "yu" pratyaya lAgatAM "mAM" ane "zumaMyu:" zabda prApta thAya che. saMpUrNa evA "mahaMmaH" tathA "zumaM:" zabda avyayasaMjJAvALA thatA nathI. A zabdonuM
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 545 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 to vizeSaNa svarUpapaNuM thavAthI sAteya vibhaktimAM traNeya vacanomAM rUpo prApta thAya che. A bAbatano khulAso abhidhAna ciMtAmaNInA zloka naM. 433mAM karavAmAM Avyo che tathA ApTenA zabdakozanAM A baMne zabdone vizeSaNa svarUpe ja batAvavAmAM AvyA che. tilIrA vrIhiNIahIM badrIhi samAsa tarIke stikSIrA pada che. A samAsamAM "asti" pada "ti" pratyayAtta hoya evuM jaNAya che. mATe "ti" avyaya svarUpe che jeno artha vidyamAna svarUpa thAya che. "ta:" A zabda Ama to (7/2/89) sUtrathI "ji" sarvanAmane "pa" evo "tam" pratyaya thaIne prApta thAya che tathA (7/290) sUtrathI "ji"no "yu" Adeza thAya che ane tema thavAthI "ta:" zabda prApta thAya che. AthI taddhitavRti thavAthI A sUtrathI avyayasaMjJA thAya che. kAraNa ke A sUtra pramANe "ta"thI zarU karIne "thama" pratyayAtta sudhInA zabdonI avyayasaMjJA thAya che arthAtuM jANe ke "ta"thI zarU karIne "thamanta" sudhInA pratyayAtta jevA zabdo na hoya evA jaNAya che. mATe avyayasaMjJA A sUtrathI thaze. ahIM eka prazna thaze ke, A kRta: zabdanI avyayasaMjJA to gadhagatasvIca zaH: (1/1/32) sUtrathI paNa thaI ja jatI hatI chatAM paNa A sUtrathI pharIthI avyayasaMjJA zA mATe karavAmAM AvI? AnA anusaMdhAnamAM evuM jaNAya che ke (1/1/32) sUtrathI je je zabdonI avyayasaMjJA thaze te te zabdonA artha je arthavALA pratyayo lAgyA haze te artha pramANe thaze. have vim sarvanAmane paMcamI arthamAM "ta" pratyaya lAgato hovAthI ta:"no artha "kyAMthI thaze. jyAre A sUtrathI enA jevA svarUpavALA ja "ktaH" zabdanI pharIthI avyayasaMjJA karI che AthI teno artha agAunA "ta:" karatAM alaga thAya che. te artha A pramANe thAya che: "kema, kayAM kAraNathI, kayAM prayojanathI tathA kevI rIte arthe "ta:" avyayanA thAya che. dA.ta. "murati vavadu: : ktam rUhAsya ?" (hAtha pharake che, AnuM phaLa ahIM kevI rIte ?) jo (1/1/32) sUtrathI "Rta:"nI avyayasaMjJA thaI hota to "kema, kayAM kAraNathI" vagere artho prApta thAta nahIM. have "yathA" temaja tathA" avyaya saMbaMdhI jaNAvAya che : (1/1/32) sUtra pramANe A baMneya zabdonI avyayasaMjJA thaI che. teno artha "je prakAre" tathA "te prakAre thaze. jyAre A sUtrathI A baMne zabdo jANe ke "thA" pratyaya attavALA na hoya evA jaNAya che. mATe A sUtrathI tenI avyayasaMjJA thAya che. tathA avyayano "vadhAre paNa, A prakArathI paNa, to paNa, pharIthI paNa' vagere artho thAya che. dA.ta. "pfthatam duSyantasya varita tathApIm 1 na" (duSyantanuM AcaraNa prasiddha che, to paNa huM tene dhyAnamAM leto nathI.) A sUtrathI "yathA" avyayanI je avyayasaMjJA thaI che teno artha nIce pramANe che :
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-33 546 jema ke dA.ta. caitra yatra dhUma: tatra tatra vahni yathA mahInatam A udAharaNamAM yathA avyaya daSTAnta mATe Avyo che. AthI yathA avyayano "jema ke" artha thayo che. yathA avyaya tulanAne tathA samAnatAne jaNAvanAra che. dA.ta. sIriyaM drazarathaNya pRde yathA zrI (ANI dazarathanA gharamAM lakSmInI jema rahI.) AnA mATe artha paNa yathA avyayano thAya che. dA.ta. "ya varasiMha vathA vyApAki " te cora svarUpa siMhane batAva, AnA mATe (koIka nukazAna karyuM haze te batAvIne,) huM tene mArI nAkhuM. tha6" (1/1/32) sUtrathI "tham" avyayano "kayAM prakAre" artha thAya che, jyAre A sUtrathI je "thaP" avyaya thayo che, teno Azcarya svarUpa artha thAya che. dA.ta. "tham mAm iva driti" (are ! mane ja te kathana kare che athavA to jaNAve che.) ame ahIM be ja artho jaNAvyA che, paraMtu bIjA paNa ghaNAM artho thAya che. e ja pramANe "taH" yathA" vagerenA paNa aneka artho vicArI levA. have prathamA vagere vibhakti anta jevA zabdonI avyayasaMjJA thAya che tenA udAharaNo batAvavAmAM Ave che. - sau prathama prathamA vibhakti antavALA "maham"nI avyayasaMjJA thAya che. A "mA" avyayano ahaMkAra artha thAya che. have dvitIyA vibhakti anta jevuM svarUpa che jeonuM tevA zabdonI avyayasaMjJAnA udAharaNo batAve che. mam" avyayano kalyANa athavA to maMgala artha thAya che. "Rta" avyayano paryApta artha thAya che athavA to adhika nahIM athavA to basa karo athavA to karaNanI sAthe niSedha artha thaze. dA.ta. tam sarvedena (zaMkA karavAthI saryuM arthAt zaMkA na karo.) " abhidhAna ciMtAmaNImAM "" antavALA "paryApta"ne avyaya kahyo che. jeno artha svecchApUrvaka thAya che. je kriyAvizeSaNa svarUpa che. tathA zabdakalpadruma granthamAM zrIdharasvAmI tam avyayano samartham artha kare che. have tRtIyA vibhakti anta jevuM svarUpa che jeonuM tevA yena, tena vagere avyayo che. sauprathama yena avyayano artha A pramANe che - "jenAthI, je kAraNathI, jethI'. dA.ta. TurNaya tam "vausaMda cena vyApA"i (te corasiMhane tuM mane batAva jethI huM tene mArI nAMkhuM.) A avyaya ghaNuM karIne kriyAvizeSaNa svarUpa arthamAM Ave che.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 547 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 abhidhAna ciMtAmaNI pramANe yena avyayano artha "jethI thAya che. dA.ta. cena tAtA tene dhyaH (jethI ApanAra che, tethI vakhANavA yogya che.) tene avyayanA yena pramANe ja artha thaze. jema ke tenAthI, te kAraNathI vagere. virena avyayano artha dIrghakALa thAya che. "ra virena parvata vahetuM" (dIrghakALa sudhI parvatamAM vasavuM joIe nahIM.) "jyit vire kAryaputra: pratipattim sthiti ?" (keTalA lAMbA samaya sudhI Aryaputra Adarane Apaze ?) AgaLa jatAM virAya, virat tathA virasya avyayo Avaze e badhAno ja artha dIrghakALa thaze. dA.ta. "virAya nirdhano mUtvA" (lAMbA samayathI dhana vagarano thaIne) tathA virat dUchokasi (tuM dIrghakALa sudhI jovAyo che.) "virasya dhanattabdha masi" (tuM dIrghakALathI dhanane prApta karelI che.) "manta" avyayano artha batAve che - antarekha avyaya vinA arthamAM Ave che. dA.ta. "vAr antarekha nadi saMprati vIzaH " tArA vinA vartamAnamAM bIjo koI svAmI nathI. have caturthI, vibhakti anna jevI AbhA jenI che, evA avyayo batAve che - " tum" tathA "tava"no "te" svarUpa anvAdeza thAya che. A anvAdeza avyaya svarUpe che. temAM koI vibhakti rahetI nathI, teno artha tane athavA to tAro thAya che. e ja pramANe "mahya" tathA "mana"no "" svarUpa anvAdeza thAya che. A anvAdeza avyaya svarUpe che. temAM koI vibhakti rahetI nathI, teno artha mane athavA to mAro thAya che. uttarAya" avyayano artha upara AvI gayo che. "advaya" avyaya zIdhra arthamAM che. raghuvaMzakAvyamAM A aMgenuM eka udAharaNa Ave che - aDhIya tAvat rUpena tamo nirarta (sUryanAM sArathi vaDe tarata ja aMdhakAra dUra karAyo.) have paMcamI vibhakti jevI AbhA jenI che evA avyayonA artha batAve che - "vira" avyayano artha ame upara jaNAvI gayA chIe. "aramA" avyayano acAnaka artha thAya che. dA.ta. makkamatu mA+I7nA sada vizvAno ne yuvata: I (acAnaka AvanAranI sAthe vizvAsa yogya nathI.) have SaSThI vibhakti jevI AbhA jenI che evA avyayono artha batAve che - "virI" avyayano artha upara AvI gayo che. "goDajastha" avyayano paraspara artha thAya che. mana" avyaya mAruM athavA mArA arthamAM vidyamAna che.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-33 have saptamI vibhakti jevI AbhA jenI che evA zabdonA artha batAve che ''pare'" avyayano acAnaka artha thAya che. dA.ta. nidanti parInuM parve ya: (je zatruone acAnaka haNe che.) vAnam vare yazaH (acAnaka dAna e yaza svarUpa che.) 548 -- "pre" avyayanI sAme athavA "prathama" athavA to nI upasthitimAM, arthamAM Ave che. dA.ta. vamatre vakSyate (A pramANe pachI kahevAze.) ahIM 'anne'" avyaya pachI arthamAM Avyo che. "ne" avyayano "po phATatAM ja" artha thAya che. "prAde" avyayano artha prAtaHkALa athavA savArano samaya che. "de" avyayano artha, kAraNa ane nimitta thAya che. "rA" avyayano artha rAtri thAya che. zabdakalpadrumamAM "au"no artha nizA lakhela che. A artha amaraTIkAmAM bharata mAne che. "vettAyAm" avyayano artha "samayamAM" thAya che. dA. ta. vetAyAm dharmam / (tuM samaye dharma kara.) "mAtrAyAm" alpa arthamAM Ave che. mAtrAyAm gauSadham svAr / (tuM auSadhane mAtrAmAM khA.) A badhA avyayo prathamA vagere vibhakti antavALA zabdo jevA ja avyayo che arthAt vibhakti antavALA zabdonuM jevuM svarUpa che, tenA jevA ja A badhA zabdo avyayasaMjJAvALA thAya che. jema saMsAramAM asala vastu hoya enI nakala karIne bIjI koIka vyakti asala jevI nakalI vastu banAve tyAre nakalI vastu asala jevI ja che evuM kahevAya che. e ja pramANe ahIM paNa asala vibhaktianta jevA ja A nakalI zabdo avyaya svarUpe che. (7. pra0) asti, nAsti, gati, asmi, vidyate, mati, vRtti, vRtti, maLye, zakre, astu, mavatu, pUrvate, svAt, gAma, Aha, vartate, navartate, yAti, nayAti, pazya, pazyata, Ava, Ava, Ata, kRtti tivAvivimatsyantapratipAH ||rUrUA anuvAda :- have tivAvi vibhakti annavALA avyayo batAve che - "asti" avyaya vidyamAna arthamAM che. jema ke astikSIrA nauH (vidyamAna dUdhavALI gAya.) tathA "AthI Ama che ke" arthamAM paNa '"asti" avyaya Ave che. dA.ta. asti siMhaH prativati # AthI Ama che ke siMha raheto hato. '"nAsti" avyaya avidyamAna arthamAM Ave che. dA.ta. nAstikSI| nauH (dUdha vagaranI gAya.) "asi" avyayano artha huM thAya che. "asmi"no je artha che e ja "si"no artha che.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "asmi'" avyaya aham athavA to huM arthamAM che. dA. ta. asmi tvAm vazmi (huM tamane kahuM chuM.) 549 '' "vidyate" avyaya sattA arthamAM che tathA "mati" avyaya hovuM arthamAM che temaja "'i avyaya Avo arthamAM che. "vrUtti" avyaya bolo arthamAM che. "manye" avyaya "evI saMbhAvanA" arthamAM che. dA.ta "manye vam bhavet" (saMbhAvanA che ke e pramANe thAya.) "zazne" avyaya saMbhAvanA arthamAM che. utkaTakoTino saMzaya hoya tyAre (eka TakA jeTalI na hovAnI zakyatA hoya ane navvANuM TakA jeTalI hovAnI zakyatA hoya tyAre) "zazne' avyayano prayoga thAya che. dA. ta. zazne tevavatta: anna asti (mAno ke na mAno ahIM devadatta che ja.) '"astu" avyaya icchA arthamAM che. dA.ta. astu mama dhanam (mane dhana hoya.) bhavatu vatAmi / (sAruM ! huM cAlu chuM.) ahIM bhavatu avyaya "sAruM" arthamAM che. "pUrvatai" avyaya niSedha arthamAM arthAt rokavuM arthamAM che. dA.ta. "pUrvate prALAyAmena'" (prANAyAma vaDe saryuM.) "syAt" avyaya saMbhAvanA arthamAM che. AvuM thaI zake che vagere arthamAM paNa '"syAt" avyaya che. dA.ta. yat vam e pramANe bhale thAya. ahIM AvuM thaI zake che evA arthamAM "svAt' avyaya Avyo che. "AjJa" avyaya itihAsanI bhUtakALa saMbaMdhI ghaTanAno sUcaka che tathA "Ai" avyaya kaThoratA, kahevuM, AjJA tathA mokalavA vagere arthomAM che tathA "vartate" avyaya vidyamAna arthamAM che. '"navartate" avyaya avidyamAna arthamAM che tathA yAti avyaya "te jAya che" arthamAM che temaja '"nayAti' avyaya "te jato nathI" arthamAM che. ''pazya'' avyaya tuM juve che tevA arthamAM che temaja ''pazyata" avyaya tame juo cho tevA arthamAM che. Avaha avyaya hiMsA, upakrama (prAraMbha) tathA niMdA arthamAM che. dA.ta. rIn Avaha (te zatruone mAre che.) niMdA arthanuM udAharaNa A pramANe che - koI kahe ke, A kArya huM karuM ? have A kAma (kArya) bahu agharuM hoya tyAre sAmevALI vyakti bIjI vyaktinI niMdA karavAnA abhiprAyathI kahe che -
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-33 550 bAda yaH kariSyati(tame karo jo karI zakazo to.) ahIM kArya karavAnI yogyatA na hovAthI niMdA arthamAM A pramANe bole che. mAla tathA mata baMne avyaya eka ja arthavALA che. A baMne avyayano artha niMdA vinAza ane pratigraha (grahaNa karavA svarUpa) che. upara jaNAvelA tamAma avyayo tivAti vibhaktiantavALA zabdo jevA ja che. -: zabdamahArNavanyAsa - za0 nyA0-vibhaktItyAdi-tas AdiryeSAM te tasAdayaH, tham ante yeSAM te thamantAH, thamantAzca te tasAdayazcetyatra bahuvrIhigarbhaH karmadhArayaH, tadanu vibhaktayazca thamanta-tasAdayazceti dvandvaH, tatazcAbhA-zabdenoSTramukhAditvAt bahuvrIhiH, tadantavidhiratra pUrvavat / / -: zabdamahArNavanyAsano anuvAda :tam AdimAM che jeone te tA: thAya che. ahIM taNAyaH e bahuvrIhi samAsa thaze. tathA zam antamAM che jeone e pramANe thamattA paNa bahuvrIhi samAsa thaze. thamantA: ra te sAtha ema karmadhAraya samAsa thatAM thamantatasAya: zabda prApta thAya che. Ama bahuvrIhi jenAM garbhamAM che evo karmadhAraya samAsa che. have vimavita" ane "thamatta tasava:"no dvanda samAsa thatAM "vimatithanantatasAyaH" sAmAsika zabda prApta thAya che. tyArabAda "mA" zabdanI sAthe "3muvAdriyaH" (3/1/23) sUtrathI badrIhi samAsa thatAM "vimavitathamantatasaddiAmA." svarUpa sAmAsika zabda prApta thAya che. vibhakti vagere tamAma pratyayo hovAthI AgaLanAM sUtranI jema ja pratyayAtavALA zabdo avyaya tarIke jANavA. (za00) "yAvivimavita:" [2.2.21.] ti vavanADumathI vipavita:-sthatiHtyaadishc, atastadantapratirUpakaM krameNa darzayati-ahaMyurityAdi-ahamasyAsti, zubhamasyAsti "UrNA'haM-zubhamo yus" [7.2.17.] iti yusi ahaMyuH, zubhaMyuH / yadIdaM vibhaktipratirUpakaM nAbhaviSyadavyayaM tadA vibhaktyantarAnutpattau satyaikArthye pUrvavibhaktelRpi ahaM putro'sya 'matputraH' ityAdivad vairuupymaaptsyt| anuvAda :- (1/1/19) sUtra pramANe "vipati" zabdathI "si" vagere ane "ti" vagere baMne vibhaktino bodha karavo. AthI ja have "ji" vagere ane "ti" vagere pratyayAta jevAM
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 551 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 zabdo anukrame batAve che - "ahaMyuH" vagere zabdo si vagere vibhakti aMtavALA jevAM hovAthI A sUtrathI avyayasaMjJAvALA thAya che. aham (huM paNuM) jene che tathA kalyANa jene che, e arthamAM '"Dio-zumano yus" (7/2/17) sUtrathI 'yus" pratyaya thatAM "ahaMyuH" ane "zubhaMyuH" zabdo prApta thAya che. + have "aham" zabdane A sUtrathI avyayasaMjJA na thaI hota to "aham + yu" A paristhitimAM taddhitavRtti thavAthI (ahamne bIjI koI vibhaktinI utpatti na thatAM) "peArthe" sUtrathI pUrvanI si" vibhaktino lopa thatAM "asmar yu" A avasthAmAM 'tvamau pratyayottarapave...' (2/1/11) sUtrathI "asma'no '"ma " Adeza thavA dvArA ''maghu:' e pramANe aniSTa rUpa thAta. jema ahaM putra: asya A arthamAM bahuvrIhi samAsa thatAM "matvatra:" (ahamnI vibhaktino lopa thavA dvArA) sAmAsika zabda prApta thAya che te ja pramANe ahIM "maghu:" rUpa prApta thAta. (za0 nyA0 ) evam ' astikSIrA brAhmaNI' ityatrAstizabdasya tyAdivibhaktyantapratirUpakAvyayatvAbhAve nAmatvAbhAvAt samAsAbhAve Ab na syAt / anuvAda :- e ja pramANe vidyamAna dUdhavALI brAhmaNI A bahuvrIhi samAsamAM jo '"asti' zabdane tti vagere vibhakti aMta jevo avyaya na mAnyo hota to nAmasaMjJAno abhAva thAta ane nAmasaMjJAno abhAva thatAM samAsano abhAva thAta tathA samAsano abhAva thaye chate "p' thAta nahi. (za0nyA0 ) kRtami ( kuta i) tyAdayastasAdipratinibhAH / ahamiti prathamaikavacanAntapratirUpakam / zubhamAdayastrayo dvitIyAntapratirUpakAH / yenetyAdayazcatvArastRtIyAntasadRzA: / teprabhRtayazcatvArazcaturthyantapratirUpakAH / cirAdakasmAdityetau paJcamyantatulyau / cirasyAdayastrayaH SaSThyantanibhAH / zeSA aSTau saptamyantAkRtayaH / na ca vAcyamete svArthe prathamAdivibhaktyantA eva, 'ahaMyuH, artha(gre)tya' tyAvI '"peArthe" [rU.2.8.] kRti vibhaktinone tavantazravaLAprasakrAvityAnnaet ityAdi / astyAdInAM ca tivAdipratirUpakatve prayojanamuktameva ||33|| I anuvAda :- ahIM kauMsano pATha saMgata jaNAya che. 'tA:" vagere "tam' vagere pratyayAMtavALA jevAM zabdo A sUtrathI avyayasaMjJAvALA thAya che. '"aham'" e pramANe prathamA vibhakti ekavacana aMta jevo avyaya thAya che. zubham vagere traNa zabdo (paryAptam sudhI) dvitIyA vibhakti ekavacana aMta jevAM avyayo thAya che. 'ye" vagere cAra zabdo (antareLa sudhI) tRtIyA-vibhakti ekavacana aMta jevAM avyayo thAya che. te vagere cAra zabdo caturthI aMta jevA (annAya sudhI) avyayo thAya
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-33 552 che. "virAt" ane "asmA" A baMne zabdo paMcamI vibhakti ekavacana aMta jevAM avyayo thAya che. "cirastha" vagere traNa zabdo (mama sudhI) SaSThI vibhakti ekavacana aMta jevAM avyayo thAya che. pavethI zarU karIne mAtrayam sudhInAM ATha zabdo saptamI vibhakti ekavacana aMta jevAM avyayo thAya che. "am" vagere zabdo huM vagere arthamAM prathamA vagere vibhakti aMtavALA ja che, evuM kahevuM nahIM. ayu: tathA adretya vagere prayogomAM vibhaktino lopa "peArthe" (3/2/8) sUtrathI jaNAto nathI. jo A badhAne vibhakti aMta jevAM gaNIne avyayasaMjJA na mAnIe to "ahaMyuH", "prenRtya" vageremAM vibhaktino lopa thaye chate maghu:, '"apratya'" vagere zabdo saMbhaLAta. paraMtu vibhakti aMtavALA jevAMnI avyayasaMjJA thavAthI have avyayane navI vibhakti AvI ane "peArthe'" sUtrathI lopa thaze. ahIM "aham" vagere prakRti banI, AthI koI paNa jAtanAM pheraphAra vinAnI ja raheze. AthI ja bRhavRtti TIkAmAM lakhyuM che ke, ''am" vagere prathamA vagere vibhakti aMta jevAM avyayasaMjJAvALA thAya che tathA "asti" vagere je ttivAddi aMtavALA che te zabdone paNa ttivAhi aMtavALA jevAM mAnIne ja A sUtrathI avyayasaMjJA karI che. tenuM prayojana kahevAI ja gayuM che. ahIM amArI keTalIka vicAraNAo jaNAvIe chIe : (1/1/32) sUtrathI "pit tam" vagere pratyayAMtavALAnI avyayasaMjJA thaI ja jatI hatI, chatAM A sUtramAM pharIthI tas vagere pratyayAMtavALAnI avyayasaMjJA zA mATe karI ? AnAM anusaMdhAnamAM A sUtrathI tA: vagere zabdonI je avyayasaMjJA thaze te "pittas" vagere svarUpa taddhita pratyayAMtavALA zabdo gaNAze nahi. paraMtu mAtra avyutpanna nAma ja gaNAze. AthI taddhita aMta mAnIne je artha thatAM haze, te artho A avyayanAM thaze nahIM tathA A avyayo taddhita pratyayAMtavALA che evuM mAnIne te te sUtro saMbaMdhI kAryo paNa nahi thAya. dA.ta. yathA'thA (3/1/41) sUtrathI "yathA" avyaya avyutpanna haze to ja samAsa thaze. eTale ke e sUtrathI "yathA revatta: tathA yajJatta:' ahIM sAdazya artha hovAthI (3/1/41) sUtrathI samAsa thaze nahIM. AthI sAdazya arthamAM have "yathA' avyaya Avaze to (3/1/40) sUtrathI paNa samAsa thaze nahi. ahIM vibhakti anta jevI AbhAvALA tathA tam vagere pratyayAnta jevI AbhAvALA avyayonA artho tadvitAnta jevA nathI thatAM. mATe ja ame bRhadvRttiTIkAnA bhASAMtaramAM alaga alaga artho ApyA che. -: nyAsasArasamuddhAra H nyA0 sa0 vibhaktItyAdi - AdaGketi - atra " taku kRcchrajIvane" ityasya sthAne dakuriti panti rI
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 553 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 - nyAsasArasamuddhArano anuvAda :pUrva (r)qj arthavANI "taku" dhAtu paDe gAno cha bhane 2 // taku nAM sthAnamA "daku" pAyo che. mAthI "AdaGka" avyaya 59 // thAya che. // trayastriMzattamam sUtram samAptam // sUtram - vattasyAm / 1 / 1 / 34 // -: tatvaprazi:vat-tasyAmpratyayAntaH zabdo'vyayasaMjJo bhavati / vat-tasisAhacaryAd 'Am' iti taddhitasya "kiMtyAdye'vyaya0" [7.3.8.] ityAdinA vihitasyAmo grahaNam / tatvamazino anuvAda :"vat", "tasi" bhane "Am" pratyayAntavAzI avyayasaMvA thAya che. "vat" bhane "tasi"Fi sayaryathA "kiMtyAdye'vyaya..." (7/3/8) vagaire sUtra 43 vidhAna 428 taddhita saMbaMdhI "Am"muM 4 45 42. (ta0 pra0) muneraha~ munivad vRttam, "tasyA kriyAyAM vat" [7.1.51.] iti vat / kSatriyA iva kSatriyavad yuddhyante, "syAderive" [7.1.52.] iti vat / pIlumUlenaikadik-pIlumUlato vidyotate vidyut, "tasiH" [ 6.3.211.] iti tasiH / urasaikadik-urastaH, "yazcorasaH" [6.3.212.] iti tasiH / Am-uccaistarAm / uccastamAm // 34 // anuvAda :- tene yogya sevA yA Dote. chate. SaSThI saMta nAmane "vat" pratyaya "tasyA kriyAyAM vat" (7/1/51) sUtrathI thAya che. mAthI. "munivad vRttam"no artha "bhunine yogya meSu maay29||" thAya che. "si" vagere vimati saMtavANai zathI sAdRzyavANI yA artha hote. chate "vat" pratyaya thAya che. ("syAderive" (7/1/52) sUtrathI) kSatriyavat yuddhyante kSatriyanAma tamo yuddha 43 cha. samAna shi|| arthamA tRtIyAnta nAmathI 52 tasiH
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-34 papa4 (6/7/211) sUtrathI tasi (tas) pratyaya thAya cha tathA tRtIyAntavANA mevA uras zathI 52 samAnazA arthamAM yazcorasaH (5/3/2 12) sUtrathA "ya" tema04 "tasi" pratyaya thAya che. mAthI pIlumUlena eka-dik // arthamA tas pratyaya thadi pIlumUlataH zanI prApti thAya che. pIlumUlataH vidyotate vidyut (pAsubhUlanA (20 me. 2|4sthaanmaa thadi vRkSatuM nAma cha.) samAnazAmai vANI urasA ekadik iti urastaH (chAtInI sAthe samAna hamai) tathA Am prtyyaantvALA kuvaitaram temaja yuvaitamAm A baMne zabdonA (avyayonA) artha atyanta UMcuM thAya -: za04mahAvinyAsa :vat-tasyAmiti-tripadaH samAhAro dvandvaH, tadantavidhiH pUrvavat / 'Am' iti SaSThIbahuvacanasya taddhitasya parokSAsthAnaniSpannasya cAvizeSAt trayANAM grahaNaM prApnoti, dvayoreva ceSyate, ativyAptyupahatatvAdalakSaNametad ityAha-vattasItyAdi / ayamarthaH-vat-tasI avibhaktI, tatsAhacaryAdAmo'pyavibhaktereva grahaNam, 'daridrAJcakRvadbhiH' ityatra kvasusthAnaniSpannasya pacatitarAmityasya ca grahaNaM bhavati, tAveva hi tayorvat-tasyoravibhaktitvena hitau ata Aha-taddhitasyetyAdirUpApekSayA tvekavacanam, ata eva "kityAdye'vyaya0" [7.3.8.] ('ityAdinA') ityatrAdizabda AmvidhAyakasUtraparigrahArtha uktaH / daridrAJcakRvadbhirityatrAmo'vyayatve'pi kutsitAdau "avyayasya ko d ca" [7.3.31.] iti ag na bhavati, aparisamAptArthatvAd Amantasya kutsitAdibhiryogAbhAvAditi / athavA''meva ya Am, sa evAnyatra gRhyate, SaSThIbahuvacanaM tu manasAmityAm ca munInAmiti nAm ca iti tasyAgrahaNam / / - zamavinyAsano anuvAda :"vattasyAm" // mAj 56 tri56 samAera dvandva sabhAsavANuM che. "vat", "tasi" bhane "Am" ||oy "taddhita" pratyayo che. mA pratyayo DovAthI pratyayAnta namAnI avyysNsh| thAya che. sAma to saMvidhima tadantanI saMvidhinI tadantam padam (1/1/20) sUtramA niSedha karela hato. AthI A sUtramAM A traNa pratyayAnta nAmonI avyayasaMjJA thaI zakaze nahIM. Ama chatAM paNa ahIM taddanta nAmonI avyayasaMjJA iSTa che. AthI A traNeya pratyayAtta nAmonI bhavyaya adhaNatasvAdyA zasaH (1/1/32) sUtramai seii nAti pramA) thaze. sUtrama "Am" pratyayana 39 // 428. cha. Am pratyaya tra prA2nA prApta thAya che. (1)
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 555 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 SaSThI bahuvacanano tathA (2) taddhitano temaja (3) parokSAnA sthAnamAM prApta thato. have sUtramAM koI vizeSatA na batAvI hovAthI traNeya prakAranA mAm pratyayanuM grahaNa thaI zake che. AcArya bhagavaMtane mAtra be ja prakAranA mAm iSTa che, jyAre sUtranA sAmarthyathI to traNeya prakAranA "nAmu"nuM grahaNa prApta thAya che. AthI ativyApti doSathI dUSita thatuM hovAthI A sUtra barAbara nathI. A Apattine TALavA mATe brahavRttiTIkAmAM lakhyuM che ke vat ane tafsa pratyayanA sAhacaryathI "kAma" pratyaya paNa taddhitano levo. paraMtu parokSA sthAnano "mA" paNa levo che AthI nIce kahelI nItithI baMne gAma laI zakAze. "va" temaja "sa" pratyaya vibhakti svarUpa nathI. AthI avibhaktinA sAhacaryathI mAm paNa avibhakti svarUpa ja grahaNa karavo, jenAthI ridrAkhyuddhiH prayogamAM vam (svasa) sthAnamAM prApta thayela "kAma"nuM grahaNa thaI zakaze. A pramANe eka taddhita saMbaMdhI mAm levAze temaja bIjo parIkSA sthAnathI niSpanna thayelo evo sAm paNa levAze. ahIM SaSThI vibhakti saMbaMdhI je mAnuM che te laI zakAze nahIM. patitarI prayogamAM taddhita pratyaya saMbaMdhI "mA" che. AthI "va" ane "tam"nI sAthe avibhakti svarUpa evo "mA"" ja laI zakAze. AnA anusaMdhAnamAM bRhadravRttiTIkAmAM AcArya bhagavaMtazrIe taddhita saMbaMdhI (73/8) sUtrathI vidhAna karAyela mAm pratyayanuM grahaNa thaze evI paMktio lakhI che. have zaMkA e thAya che ke jo baMne "bA'nuM grahaNa karavAnuM icchAyuM hoya to 'mAma ta taddhitaNa A pramANe ekavacanano prayoga zA mATe ? ahIM iSTa che be 'mAm' jyAre "taddhitI' ekavacana karavA dvArA mAtra taddhitIno 'mAm' ja prApta thaI zakaze. enA anusaMdhAnamAM AcArya bhagavaMtazrI bRhagyAsamAM jaNAve che ke ahIM "taddhita' pratyayanA svarUpanI apekSAe ja ekavacana karyuM che. AthI mAtra "taddhita'no 'rAma' pratyaya ja AvI zakaze, paraMtu bRhadravRtti TIkAmAM ' vityAdrigo' (73,8) pachI je tyAdinA' zabda lakhyo che te bA'nuM vidhAna karanAra sUtranA grahaNa karavA mATe che. AthI have 'gAdri' zabdathI "dhAtone' (3/446) sUtranuM grahaNa paNa thaI zakaze, jenAthI parokSAno 'gAma' paNa laI zakAze. A pramANe vibhaktibhinna evA baMne 'sAm' pratyayonuM grahaNa thaI zakaze. "ridraSyavRddhi" : ahIM "ridrAma" zabda "mA" antavALo hovAthI avyaya thAya che. chatAM paNa "mavyayastha ze ..." (7/3/31) sUtrathI anya svaranI pUrvamAM 'pratyaya thato nathI, kAraNa ke e sUtrathI "kutsita' arthamAM 'ma pratyaya thAya che. jyAre ahIM 'gA-pratyaya aparisamApta arthamAM hovAthI 'kutsita' vagere artha thaI zakato nathI mATe (7/3/31) sUtrathI 'ma pratyaya thato nathI.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-34 papa6 sUtramAM sAmAnyathI 'mAm' lakhyo che, AthI traNeya "mA" grahaNa karavAnI Apatti Ave che. A ApattinuM nirAkaraNa 'athavA' lakhavA dvArA bIjI rIte jaNAve che. kAm' tarIke je 'mA' svarUpa pratyaya hoya te ja levAze. SaSThI bahuvacanano je mAm che te mAn svarUpavALo paNa che ane nAm svarUpa-vALo paNa che. "manasAm' prayogamAM mAm svarUpavALo mAm che, jyAre munInAmuM prayogamAM je sAm che te nAm svarUpavALo che. AthI SaSThI bahuvacanano mAm zuddha evA mAm svarUpavALo na hovAthI tenuM grahaNa thaI zakaze nahIM. (zacA) "nid jJAne" ata: "maneto vacce vA" [30 da22.] rUti supratye niHA kSake sautrA "du-yo-ma--vasi" [388.] rUti 2 kSatra, tasthApatyam kSatrI" [6.2.23.] ye kSatriya: "padgha pAne" ataH "pIDa "i [30 822.] rUti sujhatya pItu: nU vadhuneataH "zu-zIkhUNya: "i [30 46rU.] rUti sne mUlam, pIlormUlaM pIlumUlam / "Rk gatau" ataH "arterurAI ca" [uNA0 967.] ityasi 3ram TvastareT(, 3astA fmati-"vavat svArthe" [7.rU.7.] ti tarapi "praNe tama" [7.rU.1.] ti tamafpa va tayorantacAmADayatvIt sarvatra "avyayI" [.27.] ti cArju5 /rUjha . anuvAda - "vicAravuM" arthamAM "mana" dhAtu cothA gaNano che. A "" dhAtuthI "neta vAstha vA" (30 612) sUtrathI "rU" pratyaya thatAM "muni:" zabda prApta thAya che. sautra evAM sa" dhAtuthI "du-yA-mA...." (30 451) sUtrathI "=" pratyaya thatAM kSatram zabda prApta thAya che. have "kSatra"no dikaro e arthamAM "kSatrA." (6/193) sUtrathI "pha" pratyaya thatAM "kSatriya" zabda bane che. pIvA" arthamAM "pI" dhAtu cothA gaNano che. A "vI dhAtuthI "pIra "i (3VTo 827) sUtrathI "su" pratyaya thatAM "tu:" zabda prApta thAya che. "baMdhana" arthamAM "mU" dhAtu pahelA gaNano che. A "mU" dhAtuthI "zu-zI-mUkhya.." (30 463) sUtrathI "sa" pratyaya thatAM "mUtram" zabda prApta thAya che. have pIlunuM mULa e pramANe SaSThI tapuruSa samAsa thatAM "pIlumUtam" zabda prApta thAya che. gati" arthavALo "Ta" dhAtu bIjA gaNano che. A "28 dhAtuthI "sarvesarA ra" (30 167) sUtrathI "zuM" Adeza thatAM ane "su" pratyaya thatAM "Dara" zabda prApta thAya che. 3nvesvarI, svaitamAm prayogamAM "vavavat svArtha" (7/3/7) sUtrathI "tarapU" pratyaya thatAM ane "praNe tama\" (7/3/5) sUtrathI "tama" pratyaya thatAM tathA te be hote chate aMtano "kAma"
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ papa7. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 mAheza thata "uccastarAm" bhane "uccastamAm" zo prApta thAya che. ve bhAjadhAna avyayapa thavAthI "avyayasya" (3/2/7) sUtrathI syAha vimatino lo5 thAya che. __ -: nyAsasArasabhuddhAra :vattasyAmiti / Amiti SaSThIbahuvacanasya taddhitasya parokSAsthAnaniSpannasya cAvizeSeNa trayANAmapi grahaNaM prApnoti, dvayoreva ceSyate'to'tivyAptyupahatatvAdalakSaNametad ityAha-vattasIti / -: vAsasArasamuddhArano anuvAda - uparokta tamAma paMktiono anuvAda zabdamahArNavanyAsamAM AvI gayela che. (nyA0sa0) taddhitasyetyupalakSaNam, tataH "dhAtoranekasvarAt0" [3.4.46.] ityAdinA vihitasyApyAmo grahaNam, tena pAcayAJcakruSetyAdau TAlope padatvAdanusvArasiddhiH / anuvAda :- "taddhitasya" meM prabhArI uplkss| 2135 sama4yo. tethI "dhAtoH anekasvarAd..." (3/4/46) sUtrathA vidhAna 2||yel. "Am"Y 54 // 9 // 16 ||.she. tethI "pAcayAJcakruSA" tRtIyA zvayana "TA"no do5 thata 565j prApta thavAthI "pAcayAJcakruSA" prayogamA (1/ 3/14) sUtrathA anusvAra s1351mi "pAcayAJcakruSA" prayoganI 55 siddhi thaze. (nyA0sa0) na copalakSaNAt SaSThIbahuvacanasyApi grahaNaM kiM na syAditi vAcyam, yato ya Am Ameva bhavati sa eva gRhyate, ayaM tu nAm sAm vA bhavatIti / yadvA vattasI avibhaktI, tatsAhacaryAdAmo'pi avibhaktereva grahaNam, tato daridrAJcakRvadbhirityatra kvasusthAnaniSpannasya pacatitarAmityatra "kiMtyAdye'vyaya0" [7.3.8.] iti vihitasya ca grahaNaM bhavati, yata etAveva tayorvat-tasyoravibhaktitvena hitA-viti vyutpattyA taddhitAvityabhidhIyate / asmizca vyAkhyAne "kityAdye'vyaya0" [7.3.8.] ityanena ityantena idameva sUtraM saMpUrNaM gRhyate, Adizabdena tu "dhAtoranekasvara0" [3.4.46.] iti vihitasya kvasu-kAnasthAnasyeti / tathA daridrAJcakRvadbhirityatrAmantasyAvyayatve'pi kutsitAdyarthe "avyayasya ko d ca" [7.3.31.] iti ak na bhavati, aparisamAptArthatvenAmantasya kutsitArthAsaMbhavAd iti / uccai-starAmiti-"kvacit svArthe" [7.3.7.] iti prakRSTe cArthe tarap // 34 // anuvAda :- uparokta tamAma paMktiono saMpUrNa anuvAda zabdamahArNavanyAsamAM AvI gayela che. paraMtu upalakSaNathI jema parokSano mAm grahaNa karAya che, tema kaMThI bahuvacanano
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-74, 1-1-34 papa8 paNa grahaNa thaI zakaze, A prazna che. jeno javAba anuvAdamAM (zabdamahArNavanyAsamAM) AvI gye| che. // catustriMzattamam sUtram samAptam // sUtram - ktvAtumam / 1 / 1 / 35 // tattvaprazi:ktvA, tum, am ityetat pratyayAntaM zabdarUpamavyayasaMjJaM bhavati / (ktvA-) kRtvA / hRtvA / prakRtya / prahRtya / tum-kartum / hartum / amiti Nam-khNamorutsRSTAnubandhayorgrahaNam, na dvitIyaikavacanasya ktvA-tumsAhacaryAt / yAvajjIvamadAt / svAiMkAraM bhuGkte // 35 // . : tapayszino anuvAda :anuvAda :- ktvA, tum bhane am se prabhArI mAtrAIya pratyayAMta zo mavyayasaMqual thAya che. kRtvA=rIne, hRtvaa=325|| OMrIne, prakRtya mAna rIne, prahRtya=U&l2 rIne. ve. tum aMta bhavyayo batAye che. krtum=421| bhATe, hrtum=429421| mATe. am me prabhArI sAmAnya nirdeza 42||yo DopAthI tyaa|| 2||yed anuSyavANA mevai "Nam" tathA "khNam" banenuM / 72j, paraMtu dvitIyA mejavayanano "am" pratyaya 39 42vo naBi. "tvA" ane, "tum" pratyayo me kRt pratyayo che. sAthI kRt pratyayana sAyaryathI. "am" 555 kRt pratyayasaMbaMdhI 4 ||vshe. yAvajjIvamadAt=to vyo tyo sudhA.Ayu. svAduMkAraM bhuGkte te svAdavALuM karIne khAya che. -: zamavinyAsa :ktvAtumamiti / "DuiMg karaNe" "haMg haraNe" ataH "prAkkAle" [5.4.47.] iti ktvApratyayaH / prakRtya, prahRtyetyatrApi sthAnivadbhAvenAvyayatvam / ktveti-kakAro'saMdehArthaH, anyathA
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ papa9 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 tvA iti nirdeze saMdehaH syAt-kimayaM ktvApratyayasya nirdezaH ? utAho viditaM gotvaM yaMkAbhistA viditagotvA iti tvapratyayasyA''bantasya ? iti / kartuM hartumiti-kRgo hRgazca "kriyAyAM kriyaaryAyAm " [.rU.23.] ti tum | - zabdamahArNavanyAsano anuvAda - "karavuM" arthavALo "" dhAtu pahelA gaNana che tathA "haraNa karavuM" arthavALo "huM' dhAtu paNa pahelA gaNano che. A baMne dhAtuothI "pravAjo" (5447) sUtrathI "svA" pratyaya thAya che. Ama to svI pratyaya aMtavALo zabda avyaya kahevAya che, paraMtu dhAtu jyAre avyaya sahita haze tyAre "tvA"no yapu" Adeza thaze. A "V" Adezano sthAnivatuM bhAva thavAthI "," Adeza paNa "vattA" svarUpa ja manAze. mATe "," aMtavALA zabdo paNa A sUtrathI avyayasaMjJAvALA thaze. sutramAM "kvA" pratyayanI AgaLa rahela ##Arano nirdeza saMzayanuM nivAraNa karavA mATe che. jo "tvAnuma" sUtra ja banAvyuM hota to zaMkA thAta ke A "vAthI "svA" pratyayanuM grahaNa karavuM athavA to "bApu" aMtavALA evAM bhAvavAcaka "tvA"nuM grahaNa karavuM ? dA.ta. jaNAyuM che gopaNuM jeNIo vaDe e pramANe bahuvrIhi samAsa thatAM "jaNAyelAM gotvavALI jeNIo" "viDitotvA yaa:" A daSTAMtamAM "mA" aMtavALo "tyA che. AthI AvA vAno vyavaccheda karavA mATe sUtramAM "ra"vALA "tvA"no nirdeza karyo che. "7ma" ane "tuM" prayogamAM "" ane "Dha" dhAtuthI "kriyAmAM AithayA." (5 3/13) sUtrathI "tuma" pratyaya thayo che. (zanyA0 ) yadyapyamiti sAmAnyanirdezAt syAdi-tyAdisaMbandhinorapyamoH prasaktistathA'pi kRtktvA -tum sAhacaryAt kRdeva gRhyata ityAha-amityAdi-utsRSTastyakto'nubandho yayoriti vigrahaH / na dvitIyaikavacanasyeti-dvitIyAyA ekavacanamiti syAderam, dvitIyaM tato'paraM ca tadeka vacanaM ceti tyAdaram, ityAvRttyA dvayorapi niSedhaH siddhaH / / anuvAda:- jo ke sUtramAM "mam" e pramANe sAmAnyathI nirdeza thayo che. AthI vyakti ane tyAdrinAM saMbaMdhavALA "mam"no paNa prasaMga che; chatAM paNa "svA" ane "tum" Rtu pratyaya hovAthI t pratyayanAM sAhacaryathI "mam" paNa tuM saMbaMdhI ja grahaNa karAya che. mATe ja bRhadravRtti TIkAmAM lakhyuM che ke tyAga karAyelAM anubaMdhavALAM evAM "nam" ane "U" svarUpa t pratyayanuM ja grahaNa thAya che; paraMtu dvitIyA ekavacanano nahi. dvitIyA ekavacanano "ma"
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-35 560 pratyaya e syAdino che. have "dvitIyAvanana" svarUpa sAmAsika zabdanAM be prakAre artha thaze - dvitIyAyA: vattanam Ama karavAthI syAdi vibhaktino m Avaze. tyArabAda dvitIyano artha ja bIjo ka2vo. arthAt "apara ca tahevananam ca'' e pramANe bIjA evA ekavacana tarIke ghastana bhUtakALa pahelo puruSa ekavacanano "a" pratyaya Avaze. AthI eka ja sAmAsika padanI bIjIvAra AvRtti karavAthI baMne prakAranAM "am"no niSedha "dvitIyaivattanam' zabdathI thaI jaze. ( za0 nyA0 ) nanu bhavatu sAhacaryavyAkhyAnAt kRdamo grahaNam, tathA'pi kevalasya prayogAsaMbhavAt pratyayagrahaNe saMjJAvidhAvapi tadantavidheriSTatvAt kathaM vizeSaNa - vizeSyabhAvaH ? kimamantagrahaNena pUrvaM kRd vizeSyate pazcAt kRtA tadantavidhi: ? Ahosvit pUrvaM kRtA tadantavidhiH pazcAt kRdantamamantagrahaNena ? tatrA''dye pakSe "iNo damak" [ uNA0 938.] iti damaki idamzabdasyAvyayatvaM prApnoti, asti hyamA'trAmantakRdantaM dhAturUpam; dvitIyapakSe tu 'pratAmau, pratAmaH ' ityatra prApnoti, astyevAtra kvipo lope'pi pratyayalakSaNena kRdantatvaM bhUtapUrvagatyA cAmantatvam / ubhayathA'pi na doSaH, tathAhi - svarAdau svayam zabdasya pATharUpAyA AcAryapravRttervijJAyatenoNAdyamantasyAMnenAvyayasaMjJA, anyathA anenaiva siddhatvAt tasya tatra pATho vyartha: syAt / 'pratAmau, MpratAma:' ityatrApyaprasaGgaH svarAdau prazAn zabdasya pATharUpAyA AcAryapravRttereva, tasya hi "mo no mvozca" [2.1.67.] iti natve'pi bhUtapUrvagatyA'mantatvAt siddhamavyayatvamiti / anuvAda :- pUrvapakSa :- ''vatttA" ane "tum" e nRt pratyaya che. mATe "sAhacarthAt sadRzasya va" nyAyathI t evAM "am"nuM ja grahaNa thaze, paraMtu syAdi vagere saMbaMdhI 'am""nuM grahaNa nahi thaI zake. have mAtra 'am" pratyaya avyaya banato na hovAthI saMjJAvidhimAM paNa pratyayanuM grahaNa hote chate tadantavidhi iSTa che. (Ama to '"tavAM paddam"mAM bAkInI saMjJAvidhiomAM tadantanI saMjJAvidhi mAnI nathI. chatAM paNa "svarAyo'vyayam"mAM avyayam e pramANe anvartha saMjJAno Azraya karavA dvArA saMjJA-vidhimAM taddantanI avyayasaMjJA mAnI. "avyayam" e pramANe moTI saMjJA karavA dvArA "AcArya bhagavaMte" A anvartha saMjJA mAnI che.) to have tadantapaNuM kevI rIte karavuM ? arthAt "t" ane "mam" vacce vizeSaNa-vizeSyabhAva karIne antapaNuM karavAnuM kevI rIte thaI zake ? sau prathama "" ane "" vacce be rIte vizeSaNavizeSyabhAva thaI zakaze. kyAMto JathI viziSTa evo t thaze athavA to vRthI viziSTa evo am thaze. jyAre JathI viziSTa evo t thaze tyAre am vizeSaNa svarUpe haze tathA t vizeSya svarUpe haze. AthI 'am'vALo 'nRt' pratyaya che evo artha phalita thaze. tathA jyAre
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 561 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 RtathI viziSTa san thaze tyAre tuM vizeSaNa thaze ane mam vizeSya thaze. AthI #vALo mam pratyaya evo artha phalita thaze. A hakIkata daSTAntathI samajavI hoya to A rIte samajI zakAya ema che. dA.ta. "nItam #manam" (lIluM kamaLa) ahIM nIla e vizeSaNa che, jyAre kamaLa e vizeSya che. AthI "nIlathI viziSTa evuM kamaLa che' evo bodha thaze. jyAre ghaNAM badhA raMgomAM kamaLa vidyamAna hoya tyAre AvA vizeSa kamaLane nIla raMga, bAkInA kamaLothI pRthagu kare che. keTalIkavAra manam nIlam A rIte paNa prayogo vyavahAramAM dekhAtA hoya che. ahIM kamaLa vizeSaNa tarIke che ane nIla raMga vizeSa tarIke che. AthI kamaLathI viziSTa evo nIla raMga thaze. vyavahAramAM ghaNAM badhA nIlA raMgo hoya tyAre koIka prakAranA nIlA raMgane bIjA badhA nIlA raMgothI judA karavA mATe kamaLa svarUpa vizeSaNano upayoga karavAmAM Ave che. AthI kamaLano je nIla raMga haze te ja nIla raMga iSTa tarIke jaNAze. bAkInA nIla raMgo iSTa tarIke raheze nahIM. jo cAlu sUtramAM "ma"thI viziSTa evo tuM artha samajavAmAM Avaze to A pakSamAM "phano ma' (30 138) sUtrathI "rama" pratyaya thatAM "ma" zabdamAM avyayapaNuM prApta thAya che. ahIM "ma" pratyaya e vRt pratyaya che ane ApaNo vikalpa mavALo [ pratyaya laIne tannavidhi karavAno che. A paristhitimAM (30 138) sUtrathI je Tama (ma) pratyaya thAya che, te namantavALo tuM pratyaya che. have A pratyaya dhAtune atte Avaze to AvA kRdantanI avyayasaMjJA thaze. jema ke "ma" zabda e kamantavALA Rtu pratyayavALo che. ane A prayogamAM amantavALo t pratyaya Tram che ane Tram antavALuM kRdaMta e rUdram che. AthI AmantavALo je che ane e atte che jeno evo dhAtu "pha" che. "" e jo t pratyaya che, to e t pratyayAttavALo rUm zabda avyaya thavAnI Apatti Avaze. bIjA pakSamAM thI viziSTa evo gam pratyaya samajavAno che. pra + tam dhAtune "vivA" pratyaya lAgatAM pratAm svarUpa kUdatta bane che. ahIM "viva" pratyaya AvIne lopa thaI jAya che. AthI zaMkA thAya ke "pratam' vRt pratyaya antavALo kevI rIte che? enA anusaMdhAnamAM AcArya bhagavaMtazrI jaNAve che ke "pratyayajJopeDa prayatnam zarya vijJAyate" evA nyAyathI ame prastAm zabdane "vizvapratyayAttavALo mAnIne ja kRdanta mAnIzuM tathA "bhUtapUrva tadupavAra:" nyAyathI "pratAm"ne bhUtakALamAM mamattavALo hato ema mAnIne atyAre paNa gAmantavALAne badale 3matavALo ja mAnIzuM. ahIM "ytAm" zabda e kta (vi) sAthe tannavidhi karyA pachI mantavALo thayo che. AthI bIjA artha pramANe "pratA" zabdamAM paNa avyayasaMjJA thavAnI Apatti Ave che.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-35 562 A ApattinA anusaMdhAnamAM jaNAve che ke baMne prakArathI vizeSaNa-vizeSyabhAva karavAmAM Ave to paNa koI doSa nathI. te A pramANe che - "svaravi" gaNapAThamAM judAM judAM avyayo batAvyA che, emAM eka "svayam' avyaya paNa che, je amaantavALo che. have jo amantavALAnI A sUtrathI avyayasaMjJA thavAnI hatI to "svaravi' gaNapAThamAM eno samAveza karavo Avazyaka na hato. chatAM paNa AcArya bhagavaMtazrIe "svavi" gaNapAThamAM svayam avyayano samAveza karyo che. enAthI jaNAya ke, rAti amantavALA zabdonI avyayasaMjJA A sUtrathI thaze nahIM. tathA "pratAmau" "pratAma:' ahIM paNa avyayasaMjJAno prasaMga Avato nathI. "svarAti gaNapAThamAM prazAn zabdano samAveza karavAmAM Avyo che. A prazan zabda kharekhara to maiM antavALo hato, paraMtu 'mo no skvoza'' sUtrathI mano maiM thayo che. AthI 'bhUtapUrva tadrupavAra:'' nyAyathI prazAn zabda prazAn svarUpe ja che. have jo A sUtrathI ja tenI avyayasaMjJA thavAnI hota to "svarAvi" gaNapAThamAM teno samAveza vyartha thAta AthI AcArya bhagavaMtanI AvI pravRtithI jaNAya che ke je "vRt'thI viziSTa evA 'am" vALo zabda haze tyAre paNa A sUtrathI ja avyayasaMjJA thaze. (za0 nyA0 ) "zAnI tejane". ityasya tu prazAniti rUpaM na bhavati, tasya kvibantasya prayogA* darzanAditi / yAvato jIve: "yAvato vindajIva:" [5.4.55.] iti Nami amantatvenAvyayatvAt serjIpi yAvaiIvam / vavAteradyatanIvI ''sipnadyatanyAm' [rU.4.12.] rUti sinni '"pivaitivA' [4.rU.66.] kRti tavrutti ''ad dhAtorAvirdAstanAM nAmAkA'' [4.4.26.] rUtyaDALame va avAt / svare ''-vA-pA-ni-svadri-sAdhi" [30 1.] rUtyuni "ti" [4.rU.60.] ityupAntyavRddhau svAdu, tatpUrvAt karoteH "svAdvarthAdadIrghAd " [5.4.53.] iti Nami vRddhau "hityanavyayA0" [rU.2.111.] rUti mAAmeDanusvAre na svAnuMAm / muttervartamAna-tepratyaye "hAM svarAjno navu va' [rU.4.82.] rUti napratyaye "nAgastyonuM[" [4.2.10.] kRti tArope vana: Am' [2.2.86.] ti tve 'aSone prathama:' [1.rU.10.] ti prathamatte "nAm" [1.rU.36.] kRti nasya tve mukte rUA pUrvapakSa :- kharekhara "prazAn" zabda teja karavA arthavALA ''jJAn'" dhAtu uparathI vivavantavALo thayo che. AthI amantavALo che ja nahIM. uttarapakSa H :- jJAn dhAtu uparathI vivantavALo prayoga dekhAto na hovAthI zAn dhAtuvALo prazAn zabda che ja nahIM. mATe Ape ApelA doSano avakAza nathI. arthAt 'prazAn' zabda 'mam' aMtavALo ja che.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa63 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "vAva" zabdathI para "nIvu" dhAtu Ave tyAre A "nIvu" dhAtuthI para "yAvato vindranIva:" (5/4/55) sUtrathI "ma" pratyaya lAgatAM "yAvajjIvama" zabda prApta thAya che. A yAvajjavam" zabda "ga" aMtavALo hovAthI A sUtrathI avyayasaMjJA thAya che. have vAvaMIvam + zi" A avasthAmAM "yAvajjavam" avyaya hovAthI "avyayastha" (3/2/7) sUtrathI "Ni"no lopa thatAM "vAvanIvama" pada prApta thAya che. have "nA" padanI "ddhi" batAve che. "rA' dhAtuthI adyatanIno "sI" pratyaya lAgatAM sIgadyatanyAma" (3/4/pa3) sUtrathI "signa" pratyaya lAgatAM ta + sin + vivuM avasthA prApta thAya che. A "sa" pratyayano "patiddA..." (4/3/66) sUtrathI lopa thatAM tathA "madhAto...(4/4/29) sUtrathI "ka"no Agama thatAM "mAtu" padanI prApti thAya che. Ama "yAvajjavam alA" vAkyanI niSpatti thaI jeno artha "te jIvyo tyAM sudhI tene ApyuM e pramANe thAya che. have "svAduMjAra pu" vAkyanI siddhi batAve che. sau prathama "vAtuM' padane siddha kare che. "sva" dhAtuthI " vA, pA..." (3LAdri 2) sUtrathI "s[" pratyaya thatAM temaja upAjyanI vRddhi thatAM ("Fti" (4/3/50) sUtrathI) "vADu" zabdanI prApti thAya che. have "svAduM karoti" arthamAM "svAduM" zabdathI para rahelAM "" dhAtune "vAthI " (5/4/pa3) sUtrathI "hAmu" pratyaya lAgatAM tathA vRddhi thatAM "vAvuM" avasthA prApta thAya che. ahIM " " pratyaya "q" it saMjJAvALo hovAthI "vityanayA..." (3/2/111) sUtrathI ""no Agama temaja "zuM"no anusvAra thatAM "vAtuM' padanI prApti thAya che. have "mu padanI siddhi batAve che. "puna" dhAtuthI vartamAna kALanAM "te" pratyaya para chatAM "dhAM svara...." (3/4/82) sUtrathI "na" pratyaya thatAM temaja "nADorna" (4 290) sUtrathI ""nAM kArano lopa thatAM "mun + te" avasthA prApta thAya che. have "vana: va" (2/4/86) sUtrathI ""no "" thatAM tathA pAchaLa "te" pratyaya hovAthI aghoSa para chatAM e ja ""no badhoSe prathama..(1/3pa0) sUtrathI "" thatAM "mu + te" avasthA prApta thAya che. have "nAM..." (1/3/39) sUtrathI ""no "huM" thatAM "mu " zabda prApta thAya che. Ama "vADuMraM mu" vAkya prApta thAya che. jeno artha te svAdiSTa karIne khAya che e pramANe thAya che. -: jAsasArasamuddhAra :ktvA-tumetyAdi / ktveti kakAro'saMdehArthaH, anyathA tvA iti nirdeze saMdehaH syAt-kimayaM
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-35 pa64 ktvApratyayasya nirdezaH ? kiM vA viditaM gotvaM yakAbhistA viditagotvA iti tvapratyayasyAbantasya ? iti, na dvitIyaikavacanasyeti / -: jAsasArasamuddhArano anuvAda - uparanI tamAma paMktiono anuvAda zabdamahArNavavAmAM AvI gayo che. (nyA0sa0) dvitIyaikavacanAntasyAvyayatve "avyayasya ko d ca" [7.3.31.] iti ak syAt / tathA devasya darzanaM kurvityAdau "tRnnudanta0" [2.2.90.] ityanena SaSThI na syAt / nanvevaM hyastanyadyatanyamantasyAvyayatvaM kathaM niSidhyate ? satyam-dvitIyaM ca tadekavacanaM ceti vigrahe tasyApi saMgrahaH, dvitIyApekSayA dvitIyaM caikavacanaM hyastanyadyatanyoramiti // 35 // anuvAda - dvitIyA ekavacanamAM svAdi vibhaktino "rAma" pratyaya Ave che. A sUtra "" pratyaya aMtavALA zabdonI avyayasaMjJA kare che. AthI jo dvitIyA ekavacana aMtavALA zabdonI jo A sUtrathI avyayasaMjJA thaI hota to "avyayastha je sva" (7/3/31) sUtrathI (7/3/58) sUtranI pahelAnAM arthomAM avyayanAM anya svaranI pUrvamAM "ba" pratyaya thAta ane avyayane cheDe AvelA ""no "ra" thaI jAta. - tathA "tevastha rzanaM kuru" vagere prayogomAM "rzana" "mam" aMtavALuM dvitIyA ekavacananuM rUpa hovAthI A "rzana' padanI A sUtrathI avyayasaMjJA thAta ane A "rzana" svarUpa avyayanuM karma "va" zabda che. AthI A "va" zabdane "jhununtA..." (2/290) sUtrathI je SaSThIno niSedha thAya che e niSedha thaI zakata nahi. AthI "revaM varzanaM kuru" evA aniSTa rUpanI Apatti Avata. pUrvapakSa :- kadAca "svA" ane "tum"nAM sAhacaryathI dvitIyA ekavacananAM 36 pratyaya aMtavALAnI A sUtrathI avyayasaMjJA na thAta, kAraNa ke "svA" ane "tuma" kRt pratyayo che. jyAre dvitIyA ekavacanano "sam" pratyaya e svAdi pratyaya che. AthI sAdazya na hovAne kAraNe dvitIyA ekavacanano "mam" pratyaya laI zakAta nahi. paraMtu hyastanI ane adyatanIno je "" pratyaya che evAM "ga" aMtavALAnI avyayasaMjJAno niSedha kevI rIte karI zakAze ? uttarapakSa:- dvitIcaivevanI"no be prakAre vigraha thavAthI AvI Apatti Avaze nahi. eka SaSThI tapuruSa samAsanAM arthavALo thaze je A pramANe che - "dvitIyAyA: pa%dvanam ti ditIryavardhanam". Ama SaSThI tapuruSanAM artha pramANe dvitIyA ekavacana "ga" aMtavALAnI avyayasaMjJAno niSedha thaze tathA bIjo artha karmadhAraya samAsa pramANe karavAmAM Avaze je A
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa65 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 prabhA cha - "dvitIyaM ca tad ekavacanam ca" arthAta mITho vo me kyanano pratyaya. mahA dvitIya vimastina kyAnana "am" pratyayanI apekSAsevI sevA me'vayanana pratyaya tarI bastanI mane adyatanAno "am" pratyaya thaze bhane / "am" pratyayana niSedha 55 "dvitIyaikavacana"na niSepa dvaa2|| 04 tha6 4. mAthI o mApatti pAvaze nara. // paJcatriMzattamam sUtram samAptam // sUtram - gatiH / 1 / 1 / 36 // .. - tapazi :(ta0 pra0) gatisaMjJAH zabdA avyayasaMjJA bhavanti / adaHkRtya, atrA'vyayatve "ataH kR-kami-kaMsa-kumbha-kuzA-karNI-pAtre'navyayasya" [ 2.3.5.] iti sakAro na bhavati // 36 // tatvamazino anuvAda :- . . gtisNv| zo avyayasaMvA thAya che..d. "adaHkRtya" mAvAsyano artha "mAne zane" me prabhArI thAya che. tathA "adaHkRtya" zamAM "adas"rnu avyaya5j thavAthI "ataH kR-kami..." (2/3/5) sUtrathA ""no sakAra thato nathI. ' __ - 204maDAvinyAsa :gatiriti-("adaMka bhakSaNe" ataH) "aderandha ca vA" [uNA0 963.] ityasi adas tyadAdi, "agrahAnupadeze0" [3.1.5.] (iti) asya gatisaMjJA vakSyate, tatpUrvAt kRgaH ktvApratyayasya yabAdeze "hasvasya taH pitkRti" [4.4.114.] iti tAgame adaHkRtya // 36 // - zamahAvinyAsano anuvAda :"mA" arthavaNo "ad" pAtu 600. no cha. 2 // "ad" pAtuthI "aderandha ca vA" (uNA0 863) sUtrathA "as" pratyaya thatai "adas" za6 prApta thAya che. bha. "adas" za6 "tyadAdi" sarvanAma saMdhI. cha. // "adas" 204nI "agrahAnupadeze..." (3/1/5) sUtrathI.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-36, 1-1-37 566 gatisaMjJA thAya che. have "ka" jenI pUrvamAM che evAM "" dhAtuthI "vatvA" pratyaya thatAM an + + svI avasthA prApta thAya che. A avasthAmAM "managa: ttvo ya" (3/2/154) sUtrathI "vattAno "yapu" Adeza thAya che. AthI "an + + " svarUpa prApta thaze. A avasthAmAM "pUrvaNya ta: piti" (44/114) sUtrathI "tuM"no Agama thatAM "mAkRtya" prayoga prApta thAya che. -: jAsasArasamuddhAra :gatiriti / etatsUtropari laghunyAso na dRzyate // -: jAsasArasamuddhArano anuvAda :A sUtra upara laghunyAsa prApta thato nathI. " | paaizattamam sUrama samAptam | sUtram - prayoA 2. 2. rU7 che -: tattvaprakAzikA :. iha zAstra upadizyamAno varNastatsamudAyo vA yo laukike zabdaprayoge na dRzyate sa etyapagacchatIti itsaMjJo bhavati / aprayogitvAnuvAdenetsaMjJAvidhAnAccAsya prayo mAvaH siddhadA -- tattvaprakAzikAno anuvAda - A zAstramAM upadeza karAto varNa athavA to varNano samudAya je laukika zabdaprayogomAM dekhAto nathI, te rUt saMjJAvALo thAya che. A rUt saMjJA anvartha saMjJAvALI che. AthI je varNa javAvALo che athavA to dUra thavAvALo che athavA to adRzya thavAvALo che, te rUtu saMjJAvALo thAya che. "pha" prayoga "rU dhAtu uparathI thayo che. AthI ja sUtramAM "ti"no artha "pati " karyo che. AthI je dUra thAya che te rUtu saMjJAvALo thAya che. anuvAda eTale je prayogane bIjIvAra bolavAmAM Ave te anuvAda kahevAmAM Ave che. dA.ta.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 567 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 koIka vyakti "namo arihaMtANaM" pada bole tyAre bIjo vyakti e ja arthane najaramAM rAkhIne pharIthI "namo arihaMtANaM' pada bole che. AthI bIjI vyakti je "namo arihaMtANaM' pada bolI tene anuvAda kahevAya che. A pramANe bolAyelA padanuM pAchaLathI kathana karavuM te anuvAda che tathA "namo arihaMtANaM' padano je artha che e arthane ja kahevo jema ke 'arihaMta paramAtmAne namaskAra thAo', to A artha paNa "namo arihaMtANaM'" padano anuvAda ja kahevAya che. Ama, samAna arthothI be zabdo bolavA e anuvAda kahevAya che. ahIM "prayogo'' zabda bolo athavA to "" zabda bolo baMneno eka ja artha thAya che. AthI "prayojJa" zabda bolo athavA to '"" zabda bolo baMne eka ja arthavALA hovAthI '"aprayojJa" zabdanAM artha tarIke t saMjJA paNa laI zakAya che. AthI aprayojJapaNAMnAM anuvAdathI ahIM t saMjJAnuM vidhAna thayuM hovAthI je je phLa saMjJAvALA hoya tenAM tenAM prayogano abhAva thAya che. '"prayonI' e uddeza' che ane "t" svarUpa je saMjJA che te vidheya che. AthI 'JaprayogI" zabdanAM anuvAda svarUpa saMjJA lakhI hovAthI A t saMjJAthI te te varNanAM prayogano abhAva thAya che evuM ApoApa ja siddha thaI jAya che. AthI je je 't' saMjJAvALA hoya che teno teno lopa thAya che evuM jaNAvavA mATe navuM sUtra banAvavAnI jarUra nathI. Ama, saMjJAsUtrae be kArya karyA : saMjJAnuM vidhAna paNa karyuM ane evA 't' saMjJAvALA varNonuM zuM thAya ? te paNa jaNAvyuM. Ama 't' saMjJAvALA varNono lopa karavA mATe have navuM sUtra banAvavAnI AvazyakatA nathI. pANinI vyAkaraNamAM 't' saMjJAnA (1/3/2) vagere sUtro banAvyA te pachI 't' saMjJAnA varNono lopa karavA mATe 'tasya jova' e pramANe (1/3/9) sUtra banAvyuM che. jyAre ahIM 't' saMjJAnA varNono lopa anuvAdathI ja thaI jAya che. dA.ta. "arihaMtane namaskAra thAo" vAkyanAM anuvAda tarIke jo "namo arihaMtANaM'' padanuM vidhAna karAya to "namo arihaMtANaM" padano artha arihaMtane namaskAra thAo e pramANe ApoApa ja jaNAI jAya che. 44 (fo pra0) 3pavezastu dhAtu-nAma-pratyaya-vijARTSmeSu AryArtha:| dhAtIdhi, dhane zI-zete; rUGitttAvAtmanepavamyanI-vanate, yajJati|ci-trinute, cinoti| g[-hUrta, yati; zieAt navatvAtmaneparam | TuludvthuH; TvittvAdathuH / nAmni - citraG Azcarye citrIyate / mAG - mA bhavAn kArSIt; atra mAnyaghatanI / pratyaye(vit~) mati / vidyAre-( brAMn~) vyAvyAtAme, vyAvyAtApti / Ame-( rUc-) papitha / kRtpraveza:-''kR'itta: vantari'' [ rU.rU.22.] kAvya dhArA
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-35 568 anuvAda :- t saMjJAno upadeza dhAtu, nAma, pratyaya, vikAra tathA Agamone vize karavAmAM Avyo che. A upadeza dhAtu, nAma vageremAM kAryanAM prayojanathI karavAmAM Avyo che. sau prathama dhAtumAM rahela t saMjJAnAM upadezanuM prayojana batAve che. "dha" dhAtu pahelA gaNano che. A dhAtumAM '"rU" t saMjJA karavAmAM AvI che. A t saMjJAnuM phaLa te te vibhaktiomAM Atmanepada karavA mATe che. A "rSAMte"no "te uge che" evo artha thAya che. "sUvuM" arthavALo "zI' dhAtu bIjA gaNano che. ahIM "" rUt saMjJAnuM phaLa vartamAnA vagere vibhaktiomAM Atmanepada karavA saMbaMdhI che. "zete"no artha "te sUve che" e pramANe thAya che. "yajJa" dhAtu "yajJa" karavA arthamAM pahelA gaNano che. ahIM "" t saMjJAnuM phaLa phaLavAna kartAmAM Atmanepada karavAnuM che. AthI "yanate" ane "yati" prayogo prApta thAya che. A baMne prayogono "te yajJa kare che" e pramANe artha thAya che. "bheguM karavA'" arthavALo "viT" dhAtu pAMcamA gaNano che. ahIM "maiM" t saMjJA hovAthI phaLavAna kartAmAM Atmanepada thAya che. AthI "vinote" tathA "vinoti" prayogonI prApti thAya che. A baMne prayogo "te saMgraha kare che" evA arthamAM che. "khaMjavALavA" svarUpa arthavALAM "kU" dhAtuthI vartamAnA vibhakti thatAM "jUyate" ane 'jUthati" prayoganI siddhi thAya che. A badhA laukika dhAtu che. AthI tene gaNanI nizAnI 6 (zav) lAgaze temaja ''dhAto: vAveryak" (3/4/8) sUtrathI svArthamAM "ca" pratyaya thaze. g nuM phaLa phaLavAna kartA hote chate dhAtuthI AtmanepadanA pratyayo paNa thAya che. A baMne prayogono artha te khaMjavALe che e pramANe thAya che. "saLagAvavuM" arthamAM "OM" dhAtu pAMcamA gaNano che. A dhAtuthI toDathu: (5/3/83) sUtrathI bhAva ane akartA arthamAM prabhut pratyaya thatAM vathu: prayoga thAya che. vathu:no saLagAvavuM e pramANe artha thAya che. ahIM s t saMjJA hovAthI athus pratyaya thAya che. have nAmamAM t saMjJA batAve che - "vitra' zabdamAM "" t saMjJA che. vitra Azcarya arthamAM che. "namo-varavas..." (3/4/37) sUtrathI Azcarya arthamAM "vitra" zabdathI para "" dhAtuthI yan pratyaya vikalpe thAya che. "ni" (4/3/112) sUtrathI varNano dIrgha rU thatAM nitrIyate prayoga thAya che. citrIyateno te Azcaryane kare che e pramANe artha thAya che. ahIM s t saMjJA nAmadhAtune Atmanepada kare che. ''mAl" avyayanA yogamAM (5/4/39) sUtrathI dhAtune adyatanInA pratyayo thAya che. 'mA bhavAn ArthI" (Ape karyuM nahIM.)
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa69 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 have pratyayamAM rUtu saMjJA batAve che - "pU" dhAtu pahelA gaNano che. AthI bhU dhAtuthI pahelA gaNanI nizAnI ra (ziva) lAge che. ahIM - rUtu saMjJAnuM phaLa dhAtumAM guNanI prApti che. AthI bhavati prayoga thAya che. teno artha "te thAya che e pramANe che. have vikAramAM t saMjJA batAve che - vakSo vAva... (444) sUtrathI "va"no je kyAM Adeza thAya che, tyAM | tu saMjJAnuM phaLa phaLavAna kartAmAM Atmapada thAya che. AthI "vyArAtA" ane "vyAraNyatisi" prayoga thAya che. A baMne prayogo "te kaheze" arthamAM che. have AgamamAM rUta saMjJA batAve che - pIvA arthamAM pa dhAtune parokSA madhyamapuruSa ekavacanano thavuM pratyaya lAgatAM "OM - magR - pR." (4/4/81) sUtrathI ""no Agama thAya che tathA " t saMjJAne kAraNe "pusi vAto tu" (4/3/94) sUtrathI pA dhAtunA mAno lopa thatAM pafpatha rUpa siddha thAya che. A patha "tame pIdhuM hatuM e arthamAM che. rUt saMjJAnA udAharaNa sthaLa DitaH artari (3/3/22) vagere sUtro che. - zabdamahArNavanyAsa:apryogiityaadi-pryogH zabdasyoccAraNam, so'syAstIti prayogI, na prayogI 'aprayogI' iti saMjJinirdezaH, 'it' iti saMjJA / nanu yasya sarvathA prayogAbhAvastasyetsaMjJAyAmatiprasaGgaH, ucyate-yaH zAstre uccAryate laukike ca prayoge na prayujyate sa ihA''zrIyate / nanvetadapi kuto labhyate ? labhyate ata eva, tathAhi-yujyate saMbadhyata iti yogaH, prakRSTo yogaH saMbandhaH prayogaH, tasyaiva naJA niSedhaH kriyate, na sarvathA; * savizeSeNau hi vidhi-niSedhau vizeSaNena saMbadhyete * 'lohitoSNISA RtvijaH pracarantu' itivat; evamihApi yasya zAstroccAraNe saMbandho'sti, laukikaprayoge tu saMbandhAbhAvastasya niSedhaH, na tu yasya sarvathA saMbandhAbhAvaH, sa ca sAmarthyAcchAstre upadizyamAna eva vijJAyate ityAha-iha zAstre upadizyamAna ityAdi / : zabdamahArNavanyAsano anuvAda - sauprathama aprayogI zabdane spaSTa kare che : "prayoga' zabda zabdanA uccAraNa arthavALo che. have A prayoga jenA saMbaMdhamAM che e pramANe saMbaMdha arthamAM "" pratyaya lAgavAthI "prayoni" zabda bane che. tyAra pachI " prayogo ti baprayo" prayoga prApta thAya che. sUtramAM prayo pada dvArA saMsIno nirdeza karavAmAM Avyo che tathA prayogo pachI "tuM" zabda lakhyo che, A t zabda saMjJAno vAcaka che. pUrvapakSa :- jemAM sarvathA zabdanA uccAraNano abhAva haze temAM jo t saMjJA thaze to
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-35 pa70 ativyApti nAmano doSa Avaze. dA.ta. koIpaNa dhAtune vivadhU pratyaya lAge che tyAre vizva, pratyayanA uccAraNano laukika prayogamAM abhAva thAya che. AthI vim pratyaya saMbaMdhI rUt saMjJA mAnavAnI Apatti Ave che. kharekhara to laukika prayogomAM vivadhU pratyayanuM astitva to hoya che, mAtra 6 vagere varNo t saMjJAvALA thAya che. Akho |i pratyaya rUtu saMjJAvALo thato nathI. jo Akho pratyaya ja phat saMjJAvALo thAya to zatrujit vagere prayogo vizva pratyayAttavALA kahI zakAze nahIM. AthI sarvathA prayoganA abhAvamAM rUtu saMjJA mAnavAthI uparokta Apatti Ave che. uttarapakSa - ame zabdanA uccAraNanA abhAva tarIke nIce mujabano artha levA mAMgIe chIe. je zAstramAM uccAraNa karAya che ane laukika prayogomAM uccAraNa karatAM nathI te ahIM tu saMjJA tarIke Azraya karAya che. pUrvapakSa :- je zAstramAM uccAraNa karAya che ane laukika prayogomAM jaNAtA nathI tevo artha jo "aprayogI"no karavAmAM Avaze to Avo viziSTa artha kevI rIte prApta karAze ? uttarapakSa:- ahIM prayoga zabdano viziSTa saMbaMdha evo artha thAya che. AthI A viziSTa saMbaMdhano nan dvArA niSedha karAya che, paraMtu sarva prakAre "nagu' dvArA niSedha karAto nathI. zAstramAM te te varNo athavA vargonA samudAyanuM uccAraNa mAtra thAya che, paraMtu vyavahAramAM amuka varSonuM uccAraNa thatuM nathI mATe te "maprayojI" kahevAya che. have viva6 pratyaya saMbaMdhamAM AvuM kahI zakAtuM nathI. kAraNa ke vim pratyayanuM zAstramAM jema uccAraNa che tema laukika prayogamAM paNa "vivadhU" pratyayanI vidyamAnatA che, je kartA artha sUcita thavAthI jaNAya che. , , 6 vagere vaNe laukika prayogomAM rahetA nathI. Ama, prayoga zabdathI viziSTa saMbaMdha artha levAno che. AthI jayAM viziSTa saMbaMdhano abhAva che emAM rUtu saMjJA thAya che. A viziSTa saMbaMdha tarIke AcArya bhagavaMte brahavRttimAM jaNAvyuM che ke zAstramAM upadeza karAto varNa athavA to varNano samudAya je laukika prayogamAM jaNAto nathI, te rUt saMjJAvALo thAya che. gaprayojI" zabdamAM je niSedha che e prasajyaniSedha che. prasajyaniSedhamAM niSedhanI pradhAnatA hoya che. AthI niSedha vizeSya bane che tethI vizeSaNa svarUpa je prayogI zabda che tenAthI viziSTa evo niSedha thAya che. zAstramAM eka nyAya Ave che - vizeSaNavALA vidhi ane niSedha hoya to vidhi ane niSedha vizeSaNa sAthe saMbaMdhita thAya che. dA.ta. vaidika paraMparAmAM je yajJa karanArAo hoya che, teo lAla pAghaDI pahere che. AthI "lAla pAghaDIvALA evA yajJa karanArAo pharo" evuM vidhAna karAyuM hoya tyAM pharavA svarUpa vidhi lAla pAghaDI svarUpa vizeSaNa sAthe saMbaMdha rAkhe che. jo yajJa karanArAo lAla pAghaDIvALA haze to mAtra teone ja (lAla
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 571 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 pAghaDIvALAne) pharavAnuM vidhAna karAyuM che. e ja pramANe ahIM prayogI svarUpa vizeSaNane AzrayIne t saMjJAnuM vidhAna karAze. badhA ja niSedhomAM rUd saMjJA thaze nahIM, paraMtu viziSTa prakAranA saMbaMdhano jemAM abhAva haze temAM jarUr saMjJAnuM vidhAna thaze, Avo saMbaMdha sAmarthyathI A pramANe jaNAya che. zAstramAM je varNa athavA varSanA samudAyano upadeza karAyo che, paraMtu laukika zabda prayogomAM jaNAto nathI tenI ja rUt saMjJA thAya che, paraMtu jeno sarva prakAre abhAva che tenI rUtu saMjJA thatI nathI. (zanyA0) varNastatsamudAyo veti-vizeSAnupAdAnAdubhayasyAprayogiNaH (grahaNamityarthaH) / zAstre sUtrapAThe khilapAThe ca dhAtu-nAma-pratyayA-''gamA-''dezopadezeSUpadizyamAnaH / laukika iti-lokasya jJAto laukikastasmin, prayuktiH prayogaH, zabdasya prayogaH zabdaprayogaH, nATyAdiprayogazca vyavacchedyastatra, yo na dRzyate iti / anuvAdaH- ahIM sUtramAM je je upadeza karAyo che ane laukika zabdaprayogamAM je jaNAtuM nathI, te t saMjJAvALuM thAya che. AthI zaMkA thAya che ke laukika zabdaprayogomAM varNa nathI jaNAto tema samajavuM ke varNano samudAya nathI jaNAto tema samajavuM? sUtramAM koI vizeSanuM grahaNa na hovAthI varNa ane varNano samudAya ubhaya prayojI tarIke laI zakAze. zAstra be bhAgamAM cheH (1) sUtrapATha ane (2) khilapATha. sUtrapATha mukhya che, jyAre khilapATha gauNa che. dA.ta. sarvA: ai - smAta (1/47) sUtramAM sarva vagere zabdothI huM ane mano anukrame au ane mAt Adeza thAya che. A sUtrapATha kahevAya che tathA "badri" zabdathI sUtranI TIkAmAM je sarvAdri gaNapATha batAvyo che, te "vipati" kahevAya che. Ama to vittano artha apUrNa thAya che tathA te vinA rUti vita' akhilano saMpUrNa artha thAya che. AthI vipati e apUrNa pATha kahevAya che. sAdri tathA dhAtupATha vagere vilapADa kahevAya che. ahIM varNa athavA varNano samudAya e zAstramAM upadeza karAto hoya te samajavAno che. AthI zAstra tarIke vittapITha (dhAtu, nAma vagere svarUpa) tathA sUtrapATha samajavAno che. dhAtu, nAma, pratyaya, Agama, Adeza svarUpa upadezomAM, upadeza karAto (kathana karAto) varNa athavA varNano samudAya je laukika zabdaprayogomAM nathI jaNAto te phakta saMjJAvALo thAya che. AthI upadeza tarIke sUtrapATha ane vitati baMnenuM grahaNa thaI zakaze. kAzikAkAre upadezanI vyAkhyA zAstravAkya tarIke karI che ane zAstravAkyano artha sUtrapATha ane vitAva thAya che. have laukika zabdaprayogane khole che. lokane je jaNAya che te laukika kahevAya che. AthI lokane jaNAto evo zabdaprayoga svarUpa artha laukika zabdaprayogano thAya che. ahIM prayogano artha
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-35, 1-1-36 572 zabdaprayoga karyo che. Avo artha nATya vagere prayogano vyavaccheda karavA mATe karyo che. ahIM laukika prayoga tarIke jema zabdaprayoga Ave che tema nATya vagere prayoga paNa Ave che. nATya prayoga tarIke nATyano abhinaya samajavAno che. kAlidAsa kahe che ke, jyAre nATya kalAkAra nATaka cAlu kare che tyAre bole che ke jyAM sudhI darzaka prasanna nahIM thAya tyAM sudhI prayoganI (abhinayanI) zreSThatAne mAnIza nahIM. AthI ahIM prayogano abhinaya artha jaNAya che. A pramANe je zAstramAM (sUtrapati ane rivanapAtramAM) upadeza karAya che te varNa athavA varNano samudAya jo laukika zabdaprayogomAM na dekhAto hoya to te t saMjJAvALo thAya che. (za0cA) nanuM RthamavarNanam ? dRzo cartho yaH (nanuM thamarzanaM nagoDartha: ? :) satsvanyeSu darzanapratyayeSu na dRzyate sa nAstIti nizcIyate, atra tu kathaM na dRzyata ityuktamityAhaetyapagacchatIti / nanu pramANamantareNa vacanamAtreNApagamAbhAvAdapagame yatitavyamityata AhaaprayogitvetyAdi / anuvAda - laukika zabdaprayogomAM je nathI dekhAto e saMdarbhamAM pUrvapakSa kahe che ke ahIM adarzana kevI rIte ? TUNa dhAtuno je artha che te jovA svarUpa artha che ane e jovA svarUpano abhAve te adarzana che. have je je padArtho dekhAtAM nathI te te padArtho adarzana tarIke laI zakAze athavA to laukika zabdaprayogomAM je je dekhAtAM nathI te te adarzana tarIke laI zakAze. anya jovAnA nimitto hAjara hote chate je dekhAtuM nathI te nathI evo nirNaya thAya che. ahIM kevI rIte dekhAtuM nathI ? e jijJAsAnA saMdarbhamAM kahe che ke laukika zabdaprayogomAMthI jatAM rahe che te varNa athavA varNano samudAya adarzana svarUpa dekhAya che, laukika zabdaprayogomAM te jatA rahe che mATe te adarzana svarUpa thAya che. ekanI hAjarImAM bIjo jato rahe che te adarzana svarUpa che," A vAta jyAM sudhI pramANita na thAya tyAM sudhI vacana mAtrathI dUra thavAno abhAva hovAthI varNone dUra karavA mATe sUtra dvArA prayatna karavo joIe. anya pramANa vinA vacana mAtrathI ja dUra thavAno abhAva hovAthI varNone dUra karavAnA nimitte prayatna karavA yogya che. A zaMkAnA anusaMdhAnamAM ja bRhadravRttimAM AcArya bhagavaMtazrIe paMktio lakhI che ke, aprayogitvanA kathanathI ja saMjJAnuM vidhAna hovAthI varNa athavA to varNanA samudAyanA prayoganA abhAvanI siddhi thaI jaze. (za0nyA0) ayaM bhAvaH-aprayogitvAnuvAdenetsaMjJAvidhAnAd, anuvAdAcca vidhyavasAyAt tallopa-siddhiH, lopAbhAve hi tatprayogAdaprayogitvAbhAvAt saMjJina evAbhAvAditsaMjJAyA abhAvaH / athavA yasya kAdAcitkaH prayogaH so'prayogI, sarvathA prayogAbhAve dhamiNa evAbhAvAt kasya
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 573 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 saMjJA syAt ?, tatra cAtiprasaGgaH sarvasya kAdAcitkaprayogAt, 'vRkSa, khaTvA~' ityAdAvanunAsikasyApi itsaMjJAprasaGgaH / na ca it-kAryAbhAvAditsaMjJA na bhaviSyatIti vaktumucitam, tadanuvAdena vidhIyamAnasya lopasyaiva kAryatvAt; naivam-akAryatvAllopasya, iha hi zabdasya kAryArtho vA bhavati prayogaH zravaNArtho vA, kAryaM ceha nAsti, akArye sati yadi zravaNamapi na syAt prayogo'narthakaH svAr anuvAda :- Ano bhAva A pramANe che : "aprayobhitva'nA anuvAdathI rUr saMjJAnuM vidhAna thAya che ane anuvAdathI vidhino bodha thAya che. arthAt zabdanA uccAraNano abhAva thAya che e anuvAda che ane A anuvAdathI t saMjJAnuM vidhAna thayuM che. arthAt A anuvAdathI ja vidhino bodha thAya che ane A pramANe hovAthI t saMjJA svarUpa je varNa athavA to varNano samudAya hoya che, teno lopa siddha thAya che. jo t saMjJA svarUpa varNano lopa nahIM thAya to te te varNono prayoga zAstramAM jaNAze. AthI aprayogipaNAMno abhAva thaze ane aprayogipaNAMno abhAva thavAthI ja saMjJIno paNa abhAva thaze ane saMjJIno abhAva thavAthI t saMjJAno abhAva thaze. jo te te varNo athavA to varNanA samudAyanA uccAraNano abhAva thaze to tevA abhAva svarUpa varNo saMbaMdhI t saMjJA kevI rIte thaI zakaze ? je vastu sadbhAvIya hoya tenI saMjJAvidhi thaI zake. jyAre ahIM to jenA prayogano abhAva thAya che enI t saMjJA karavAmAM Ave che. AthI abhAvIya padArthanI rUr saMjJA thaI zake nahIM A Apattine dUra karavA mATe athavA karIne aprayogIno navo artha batAvavAmAM Avyo che. jeno koIkavAra prayoga thAya che e pramANe aprayogIno artha karavo. ahIM aprayogImAM je niSedha che, te t arthamAM che arthAt jeno kyAreka kyAreka prayoga thAya che te aprayogI che. pUrvapakSa :- paNa Avo artha karavAmAM Avaze to paNa Apatti Avaze. badhA zabdono te te avasare ja prayoga thato hovAthI tenI tenI rUr saMjJA mAnavAnI Apatti Ave che. jema ke kyAreka sarva zabdano prayoga thAya che, kyAreka vizva zabdano prayoga paNa thAya che tathA "jha-rU-3 varNasyAtte..." (1/2/41) sUtrathI avarNa, varNa ane varNa jo virAmamAM Ave to anunAsika Adeza vikalpe thAya che. A sUtra pramANe vR+, hA~ vagere prayogomAM anunAsikano kyAreka kyAreka prayoga thato hovAthI anunAsikamAM paNa t saMjJA thavAnI prApti Ave che. uttarapakSa :- ahIM anunAsikanI t saMjJA thavAnI Apatti Avaze nahIM. kAraNa ke t saMjJAnuM koI kArya jaNAtuM nathI, mATe t saMjJA thaze nahIM. dA.ta. bhUtakRdantano jJa pratyaya hoya tyAM
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-37 pa74 ii je t saMjJA karavAmAM AvI che te rUt saMjJAnuM kArya guNano niSedha karavAnuM che. evuM koI kArya ahIM anunAsika rUta saMjJAnuM jaNAtuM nathI mATe anunAsikanI t saMjJA thAya to paNa te tu saMjJA nimittaka kAryano abhAva hovAthI koI Apatti nathI. pUrvapakSa :- anunAsika rUtu saMjJAnuM koI kArya na hovAthI rUtu saMjJA thaze nahIM. A pramANe kahevuM yogya nathI, kAraNa ke rUta saMjJA karatI vakhate ja anuvAda dvArA lopanuM vidhAna karAyuM che. A pramANe vidhAna karAyelo evo lopa paNa kArya svarUpa hovAthI Ape je kAryanA abhAvanI Apatti ApI hatI te raheze nahIM. mATe anunAsikanI paNa rUt saMjJA thavAnI Apatti Ave che. uttarapakSa - A pramANe kahevuM nahIM, kAraNa ke lopanuM akAryapaNuM che. je je rUt saMjJAnA varSo che teno teno lopa thaI jAya che, e lopa kAMI kArya svarUpa nathI. kAraNa ke t saMjJAnA je je varSono lopa thavAno hoya te te varNI nimittaka anya koI kArya hoya to ja te kArya svarUpa kahevAze. jema ke bhUtakRdantano "ta" pratyaya che. ahIM nA nimittathI guNa na karavo e kArya svarUpa che mATe mAtra lopane kArya svarUpa kahevAze nahIM. A zAstramAM te te zabdano kAryanA prayojanathI prayoga thAya che athavA to zravaNanA prayojanathI prayoga thAya che. ahIM anunAsika tamAM AvA baMne kAryano abhAva hovAthI ja rUtu saMjJA manAze nahIM ane akArya hote chate jo zravaNa paNa na thAya to evA vargono prayoga paNa anarthaka thaze. (zanyA0) idamastItkAryam-iha yadA *anekAntA anubandhAH* tadA'nantaramitsaMjJakaH kAryasya vizeSako bhavatIti dhAtorAdittvAdiniSedhaprasaGgaH / tarhi dhAtvAdipAThakAla eva yasya prayogo'nyadA tvaprayogastasyetsaMjJeti vidhAsyAmaH, satyam-sidhyati, sUtraM tu bhidyate, tarhi yathAnyAsamevA'stu / nanu coktamitsaMjJAyAM sarvaprasaMgo'vizeSAt / anuvAda - pUrvapakSa:- ahIM 'saMjJA kArya saMbaMdhamAM have ame jaNAvIe chIe : vyAkaraNamAM je je varNono upayoga thayo hoya tevA "pha'saMjJAvALA vargonuM 'tu' kArya A pramANe che: anubaMdho anavayava svarUpa hoya che evo nyAya Ave che. arthAt anubaMdho prakRti vagerenA avayava svarUpa thatAM nathI. saMbaMdho be prakAranA hoya che : (1) nyAyadarzane mAnela samavAyasaMbaMdhavALo evo avayava-avayavIbhAva saMbaMdha hoya che. dA. ta. hAtha ane zarIra. tathA (2) saMyogasaMbaMdha svarUpa saMbaMdha paNa hoya che. dA. ta. vastra ane zarIra. have jo anubaMdho samavAyasaMbaMdha svarUpa hoya to prakRti athavA pratyaya vagere sAthe abhedabhAve hoya tathA saMyogasaMbaMdha svarUpa hoya to anubaMdho prakRti vagere sAthe kAyama rahI zake nahIM. ahIM anubaMdho anavayava svarUpa che. AthI prakRti vagere sAthe anubaMdhono saMbaMdha amuka samaya
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 575 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 mATe ja haze ane Ama thaze to Asanna evA 't'saMjJAvALA varNo (arthAt je varNanA prayogono kyAreka abhAva thato hoya tevA varNonI Asanna rahelA 't'saMjJAvALA varNo) kAryanA vizeSaka thAya che. ane A pramANe mAnavAmAM Avaze to 'ghA~ viratA' vagere prayogamAM 'kta' ane 'tavatu'nI AdimAM 'T' niSedhano prasaMga Avaze. 'Jati:' (4/4/71) sUtrathI 'A' phALA dhAtuothI 'jJa' ane 'tavatu'nI AdimAM 'T'no niSedha thAya che. have 'hA~ varatA' prayogamAM anunAsikanI anaMtara evo 't' saMjJAvALo varNa 'A' kAryano vizeSaka thaze. ane Ama thaze to 'var' dhAtumAM (4/4/71) sUtrathI 'sta'nI AdimAM 'T'no niSedha thaze. ane Ama thaze to 'hA~ varatA' svarUpa aniSTa prayoga thaze. vAstavamAM to A prayoga iSTa manAyo che. uttarapakSa :- to pachI dhAtu vagere pATha samaye jenuM uccAraNa hoya che tathA anya samaye arthAt laukika prayogonA samaye jenuM uccAraNa nathI hotuM te 't'saMjJAvALA kahevAya che. AthI ja 'vA~ paritA' prayogamAM have 'T' niSedhanI Apatti Avaze nahi. kAraNa ke 'hA~ viratA' prayoga to laukika prayogomAM jaNAya ja che. pUrvapakSa :- hA, Ama karavAthI 't'saMjJAnuM kArya to siddha thaI zakaze, paraMtu Avo artha to sUtrathI prApta thato nathI. sUtra pramANe to jenuM zAstramAM uccAraNa karAya che ane laukika prayogomAM uccAraNa karAtuM nathI te 't'saMjJAvALA thAya che. jyAre ahIM to dhAtupATha, sUtrapATha vageremAM eno prayoga thAya che. jyAre laukika prayogomAM jenuM uccAraNa thatuM nathI te 't'saMjJAvALo thAya che evuM kahevAyuM. Ama, sUtrano artha bhinna thaI gayo. uttarapakSa :- to pachI sUtrano je pramANe artha che te ja rahevA devo joIe. sUtrano artha to badalI zakAze nahIM. pUrvapakSa :- A pramANe sUtrano artha nahIM badalazo to 't'saMjJA ativyApti doSavALI thaze. jyAM jyAM 't'saMjJA na thavI joIe tyAM tyAM paNa 't'saMjJA thaze. dA. ta. 'hA~" zabdamAM anunAsika 't'saMjJAvALo thaze. vaLI anya ThekANe paNa 't'saMjJAnI Apatti Ave che. dA. ta. zAstramAM 'vip' pratyayanuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. ahIM '' ane 'p' tsaMzA che, jyAre 'rU' uccAraNa mATe che, paraMtu 'v' 't'saMjJA svarUpa nathI. je pramANe '' ane 'p' varNa anukrame guNano niSedha temaja 't'no Agama karavA svarUpa kAryanA vizeSaka tarIke thAya che. te ja pramANe 'v' koI kAryanA vizeSaka tarIke thato nathI. AthI evuM kahevAmAM Ave che ke '' ane 'p' anubaMdho kayAM pratyayanA saMbaMdhamAM che e jijJAsAnA saMdarbhamAM kahevAmAM Ave che ke 'v' pratyayanA saMbaMdhamAM '' ane 'p' anubaMdho che, chatAM paNa A 'v'no laukika zabda prayogomAM to abhAva jaNAya che. AthI tame kahelA artha pramANe to AkhA 'vip' pratyayanI paNa 't'saMjJA thavAnI
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-37 576 Apatti Ave che: sUtramAM evI koI vizeSatA jaNAvI nathI ke amuka varNono abhAva thAya to 't'saMjJA thAya ane amuka varNono abhAva na thAya to 't'saMjJA na thAya. Ama 'vim' pratyaya saMbaMdhI Apatti paNa vidyamAna ja che. (za.nyA0 ) naiSa roSaH-prayukhyate'neneti prayogaH zAstram, raLasAdhanaH, na sidhdhati, anavaziAvanaTA mAnyam / na brUma: ''mAvAo:" [ba.rU.18.] kRti, viM tardi ? ''vyAnAr dha" [.rU.232.] / nanu nAmnIti vartate, na jevuM nAma, vartulavavanAvanAnyapi maviSyati, vAhulakaannaamni bhavati, kvacidanAmnyapi na pratyayasya vidheyatayA prAdhAnyAd bahulagrahaNaM pratyayenaiva saMbadhyate, na tu guNena saMjJayeti; bahulagrahaNAt saMjJAyAmeva syAd vA na vA / anuvAda :- uttarapakSa :- Ape batAvela doSa Avaze nahi. kAraNa ke "prayo" zabdanI vyutpatti agAu ame '"prakRSTo yogaH kRti prayogaH' e pramANe karI hatI, ene badale ame have "mukhyate anena kRti prayogaH' e pramANe vyutpatti karIzuM. AthI karaNakAraka tarIke "zAstra" artha thaze. jenA vaDe prayoga karAya che" tevo prayo| zabdano artha thaze. AthI prayogano artha vyavahAra, uccAraNa vagere nahi thAya, paraMtu "zAstra" artha thaze. ahIM karaNakArakamAM "dha" pratyaya lAgyo che. pUrvapakSa :- ahIM karaNa arthamAM "dha" pratyaya lAgI zakaze nahi."ya" pratyaya mATe ''mAvADo:" (5/3/18) sUtra che, je bhAva ane kartA sivAyanAM tamAma kArakamAM "dha" pratyayanuM vidhAna kare che. jyAre ''DaDadhAre" (5/3/129) sUtrathI "ana" pratyayanuM vidhAna thAya che. ahIM "ana" pratyaya karaNa ane AdhAra arthamAM ja thAya che. AthI (5/3/18) sUtra e sAvakAza sUtra kahevAze. enI najaramAM (5/3/129) sUtra e anavakAza sUtra kahevAze. AthI karaNamAM "yas'ne badale "ana' pratyaya ja prApta thAya che. Ama karaNamAM "lag" pratyaya prApta thato na hovAthI '"prayoga" zabdano "zAstra" artha karI zakAto nathI. 44 uttarapakSa :- ame ''bhAvA-Do:" (5/3/18) sUtrathI "pat" pratyaya karavAnuM kahetAM nathI. paraMtu "vyananAr vag" (5/3/132) sUtrathI "dha" pratyaya karavAnuM kahIe chIe. A sUtra pramANe karaNa ane AdhAra arthamAM ja "dha" pratyaya thAya che. AthI have "ana" pratyayanI Apatti Avaze nahi. pUrvapakSa :- jo "vyaanAr pan" (5/3/132) sUtrathI "dha" pratyayanuM vidhAna karazo to A sUtramAM to '"puMnamna dha:" (5/3/130) sUtrathI "nAmni"nI anuvRtti paNa Ave che. AthI
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 577 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 saMjJAnAM viSayamAM hoya to ja "dhan" pratyaya thavAnI prApti Ave che. ahIM "prayoga" zabda kaMI saMjJAnAM viSayamAM nathI ke jethI (5/3/132) sUtrathI ""nI prApti Ave. uttarapakSa:- "vana" adhikArathI asaMjJAna viSayamAM paNa "dhan" pratyaya thaI zakaze. vahunam" adhikArathI kyAMka saMjJAnA viSayamAM "dhan" pratyaya thaze temaja kyAMka asaMjJAnAM viSayamAM paNa "dha" pratyaya thaze. pUrvapakSa - tamArI A vAta barAbara nathI. "vahata" adhikAra pradhAnanI sAthe saMbaMdha rAkhe che. "vyaktanAt " (5/3/132) sUtrathI pradhAnapaNAMthI "pa"nuM vidhAna che. AthI vaduta"no adhikAra "pan" pratyayanI sAthe ja saMbaMdhavALo thaze. paraMtu gauNa evI saMjJAnI sAthe "vahunna"no adhikAra saMbaMdhita thaI zakaze nahi. ahIM "vahunna" adhikArathI (5/3 132) sUtrano artha nIce pramANe prApta thaze - vyaMjanAMta dhAtuthI karaNa ane AdhAramAM saMjJAvAcaka nAmomAM ja ghaNuM karIne "dhan" pratyaya thaze athavA nahi thAya. Ama "dhan" pratyayanI hAjarImAM saMjJA to raheze ja. Ama tamArA kahevA pramANe asaMjJA arthamAM "dha" pratyaya thaI zakato nathI. (zanyA0) *nApAdherupAdhirbhavati, vizeSaNasya vA, vizeSaNam* iti; upAdhivizeSaNayozca vAcyatvA-'vAcyatvAbhyAM vizeSaH, tathAhi-dRtihaririti pratyayena kartA pazurabhidhIyate iti pazurupAdhiH / gArgikayA zlAghata iti zlAghA'kaJA nAbhidhIyata iti vizeSaNamucyate / yadi *upAdhirupAdherna bhavati, vizeSaNasya vA vizeSaNam* iti tataH "kalyANyAderin vAstasya" [62.7rU.] "nuttarAyI vA" [6.2.78.] rUti nirdezo na prAnoti, tatra dipratyayastha vidheyatayA prAdhAnyAt tAdarthyena prakRterguNatvAt tadAdezasyeno'pi guNatvAdupAdhitvAditi / anuvAdaH- pUrvapakSa:- (5-3-132) sUtrathI je "pan" pratyayanuM vidhAna che te karaNa ane AdhAra arthamAM che. AthI "dha" pratyayanI upAdhi svarUpa je arthavizeSa che te karaNa svarUpa che. vyAkaraNamAM arthavizeSane upAdhi kahevAmAM Ave che. AthI karaNArtha e upAdhi che ane "dha" pratyayAtta evo je zabda che te zabdathI upAdhi vAcya bane che. dA.ta. "vachate manenA rUti veNa vastram " ahIM "vatam" e arthavizeSa che, je "vee:" zabdathI vAcya che. have "vahunam" adhikAra jo karaNa saMbaMdhI "dha" pratyayanAM viSayamAM thAya to gauNa evA karaNa arthanI upAdhi svarUpa saMjJA che. AthI saMjJAnAM viSayamAM paNa "vahutam" adhikAra AvI zake che, evuM jo tame (uttarapakSa) kahetA ho to vyAkaraNamAM eka nyAya Ave che ke, upAdhinI upAdhi nathI thatI athavA to vizeSaNanuM vizeSaNa nathI thatuM. AthI, "vahutam" adhikAra karaNamAM "dha"
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-37 578 pratyayanI sAthe ja thaI zakaze, paraMtu saMjJAmAM thaI zakaze nahi. AthI tame (uttarapakSa) "#nAt pagna" (pa/2/132) sUtrathI saMjJAmAM, "ga" pratyaya saMbaMdhamAM "vahunamu" adhikAra lAvI zakazo nahi. have jo upAdhinI upAdhi thatI nathI evo nyAya che to karaNa arthamAM 'pa' pratyaya thAya che je upAdhi svarUpa che ane te ja vidheya svarUpe che. have A upAdhi svarUpa dha' pratyaya saMjJAmAM thAya che, to saMjJA e upAdhinI upAdhi thaze. AthI 'vatam' adhikAra mAtra upAdhi () sAthe thaze, paraMtu "vahutam' adhikArano saMbaMdha upAdhinI upAdhi "saMjJA' sAthe thaze nahIM. upAdhinI upAdhi thatI nathI evo nyAya hovAthI ja "vahutam' adhikArano saMbaMdha mukhya vidheya evA "dhan pratyaya sAthe thaze, paraMtu upAdhinI upAdhi svarUpa saMjJA sAthe thaze nahIM. upAdhi ane vizeSaNano bheda jaNAve che - upAdhi ane vizeSaNamAM vAcyatva ane avAcyatvathI bheda che te A pramANe che. "tihari:" prayogamAM "rU" pratyaya vaDe kartA svarUpa pazu kahevAya che. ahIM "" pratyaya pradhAna che. jyAre kartA svarUpa pazu arthavizeSa apradhAna che. AthI "pazu" arthavizeSa hovAthI upAdhi svarUpa che tathA " jyA snAyate" A prayogamAM " pA" e vizeSaNa svarUpa che. "mtravara-chatI..." (7/1/75) sUtrathI gotravAcI nAmathI bhAva ane karmamAM "ba" evo "mam" pratyaya thAya che. ahIM " " pratyayathI "snIyA" svarUpa artha jaNAto nathI, paraMtu "mam" pratyaya to mAtra bhAva ane karma svarUpa arthane batAve che. AthI "snAlA" upAdhi svarUpa nathI, paraMtu vizeSaNa svarUpe che. A vAkyano artha nIce pramANe thAya che - garga gotramAM utpanna thayelo vyakti lokone kaheto hoya che, "are ! tuM jANato nathI ke huM garga gotramAM utpanna thayo chuM." Ama, garga gotramAM utpanna thavA dvArA gagaMgotranAM AdhArarUpa evA potAnI prazaMsA kare che. arthAt gagaMgotramAM utpanna thavA dvArA te potAnI prazaMsA kare che. ahIM prazaMsA vizeSaNa svarUpa che. A prazaMsA svarUpa artha "a" pratyaya dvArA jaNAto nathI. jyAre upAdhi svarUpa artha pratyaya dvArA jaNAya che. jema ke "tira:" prayogamAM "" pratyaya dvArA pazu svarUpa artha jaNAto hato. A pramANe upAdhi ane vizeSaNamAM upara jaNAvelo bheda che. uttarapakSa:- jo upAdhinI upAdhi nathI thatI ane vizeSaNanuM vizeSaNa nathI thatuM evo niyama che to "jyAkhyArit vAntI" (6/1/77) sUtra tathA "kuttarAyA vA' (6/1/78) sUtra sAcA sAbita thaI zakaze nahi. (6/1/77) sUtramAM "payay" pratyayanuM vidhAna hovAthI e pradhAna che. jyAre "ya[" pratyaya mATe "tyALI" vagere je prakRti che te gauNa hovAthI upAdhi svarUpa che. have sUtra pramANe "lyANI" vagere prakRtione jyAre "yag" pratyaya thAya che tyAre
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 579 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "jyAgI"nAM anya svarano "" Adeza thAya che. AthI "ya" pratyaya mATe je "jyApI' svarUpa prakRti che e gauNa hovAthI upAdhi svarUpa che tathA upAdhi svarUpa prakRtinAM anya svarano "" Adeza thAya che te upAdhinI upAdhi svarUpa che. te ja pramANe (6/1/78) sUtramAM "paya[" pratyaya pradhAna che tathA "[" pratyaya "kurtA' svarUpa prakRtine thato hovAthI "kurtA" svarUpa prakRti "ya[" pratyayanI upAdhi che tathA "TA" svarUpa prakRtinAM anya svarano "" Adeza vikalpa thato hovAthI "pha" Adeza upAdhinI upAdhi svarUpa bane che. have jo upAdhinI upAdhi na thatI hota to uparokta baMne sUtronI racanA nirarthaka thAta. (za0cA) naivamU-na vItra prAdhAnyamapUrvopavezarUpe vidhIvanatva thatuM "cIyUhara" [62.70.] ti siddhaca tenuvAna vidhAnA dhAmati roSAmAva: anuvAda - pUrvapakSa :- kharekhara Apa kaho cho evA doSane avakAza ja nathI. kAraNa ke (6/1/77) sUtra ane (6/1/78) sUtramAM "ya" pratyayanuM pradhAnapaNuM che ja nahi. paraMtu anya svaranAM Adeza svarUpa ""nuM ja pradhAnapaNuM che. (6/1/77) sUtra pradhAnapaNAMthI "pha" AdezanuM ja vidhAna kare che. "" Adezano upadeza A sUtramAM prathamavAra thayo hovAthI pradhAna che. "ya" pratyayanuM vidhAna to "rI-ba-ti-ra" (6/1/70) sUtrathI ja siddha hato. AthI ja siddha evAM "ya[" pratyayanuM anuvAda dvArA A sUtramAM vidhAna hovAthI "yaNa" pratyayanuM apradhAnapaNuM che. mATe Ape kahelo "" AdezanAM apradhAnano doSa Avato ja nathI. AthI "upAdhinI upAdhi thatI nathI" e nyAya barAbara ja che. (40 ) rUda tardi "varSa--reTa- Tya-va-na-vAvinAzva grAnto'ntysvraad" [6.1.112.] iti na prApnoti, naivam-atrApi ka eva pradhAnaM vAkyabhedena tasyaiva vidhAnAt, evaM na cedidamanAzritaM bhavati *nopAdherupAdhirbhavati, vizeSaNasya vA vizeSaNam* iti, tasmAd guNapradhAnasaMnidhau yatra pradhAnamarthi bhavati vizeSaNena tatra tasyaiva vizeSaNaM nyAyyaM na tu guNasyeti ghaJ (na) prApnoti / anuvAdaH- uttarapakSa:- tamArI vAta barAbara jaNAya che chatAM paNa "varSa - varma" (6) 1/112) sUtra pramANe to doSa Ave ja che. e sUtra pramANe "varmina", mana" vagere "huM saMjJAvALA zabdothI para apatya arthamAM "kAnim" pratyaya vikalpa thAya che ane jyAre "monim" pratyaya thAya che tyAre te te zabdonAM anya svarathI para "ra"no gama thAya che. AthI "sAyaniga" pratyaya mATe "mana" vagere prakRti upAdhi svarUpa banaze. jayAre "ka'no Agama upAdhinI upAdhi svarUpa banaze. "moni" pratyaya mATe prakRti upAdhi svarUpa che. mATe
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-37 580 prakRtimAM anya svarathI para je "ra"no Agama thAya che te upAdhinI upAdhi svarUpa banaze. have jo upAdhinI upAdhi thatI nathI evo nyAya pravarte che to (6/1/112) sUtra nirarthaka siddha thaze. mATe upAdhinI upAdhi thatI nathI evo nyAya pravartI zakato nathI. Ama upAdhinI upAdhi thavAthI Ape kahelo nyAya pravartaze nahi. pUrvapakSa:- ApanI vAta ahIM paNa barAbara nathI ja. kAraNa ke (6/1/112) sUtramAM ApanA kahevA pramANe Agama svarUpa "'nI apradhAnatA che, kema ke "putrAntA"(6/1/111) sUtrathI je je zabdone cheDe "putra" zabda aMtamAM hoya (dA.ta. " putra)" evA "Tu' saMjJAvALA nAmothI para apatya arthamAM "bAyanigna" pratyaya vikalpa thAya che. have A ja kArya (6/1/112) sUtramAM paNa thAya che. AthI (9/1/112) sUtramAM "monim" pratyayanuM vidhAna thavA svarUpa pradhAna kArya thayuM nathI, paraMtu anya svarathI para "'no Agama thAya che e pramANe "ka"no Agama thavA svarUpa kArya ja pradhAnakArya thayuM che. vaLI, "'no Agama karavA mATe ja bhinna sUtra banAvyuM che. A pramANe ""no Agama e upAdhinI upAdhi svarUpa thato nathI. Ama, 'upAdhinI upAdhi thatI nathI athavA to vizeSaNanuM vizeSaNa thatuM nathI" e nyAya Azrita thato nathI evuM nathI; e nyAya badhe ja kArya kare che. AthI gauNa ane pradhAna baMne ekasAthe hoya tathA evA sthAnomAM jyAM pradhAna vizeSaNavaDe artha thAya che tyAM pradhAnanuM ja vizeSaNa nyAyI che, paraMtu gauNanuM vizeSaNa nyAyI nathI. ahIM pradhAna arthI thAya che eTale zuM ? e bAbatamAM jaNAvIe chIe ke pradhAnane jyAre koIkanI garaja hoya che arthAt pradhAna vizeSya banavA mAMge che tyAre e pradhAnane vizeSaNanI apekSA rahe che. AthI pradhAna evo arthI vizeSaNa dvArA ja thAya che. dA.ta. "rU" pratyaya pazu svarUpa kartA artha hoya tyAre thAya che. AthI pradhAna evA "rU" pratyayane pazu svarUpa je artha che evAM vizeSaNanI AvazyakatA che. pazu svarUpa vizeSaNabhUta artha haze to ja "pha" pratyaya potAnuM kArya karI zakaze. e ja pramANe (5/3/132) sUtramAM paNa pradhAna evAM "ga" pratyayane karaNa svarUpa je artha che tenI AvazyakatA rahe che. AthI vyaMjanAnta dhAtuothI vizeSaNa svarUpa karaNa artha haze to ja "dha" pratyaya thaze, paraMtu vizeSaNanAM vizeSaNa svarUpa saMjJA banatI hovAthI "dhan" pratyayane saMjJA svarUpanI AvazyakatA rahetI nathI. AthI "vahutam" adhikAra karaNamAM "dha" pratyaya thAya athavA to na thAya eTalA pUrato ja maryAdita raheze, paraMtu saMjJAmAM "vahula"" adhikAra kahI zakAze nahi. AthI tame (uttarapakSa) je saMjJAnA vikalpapakSa asaMjJAmAM paNa (5 3/132) sUtrathI "dha" pratyaya karavA mAMgo cho te thaI zakaze nahi. have jo "dha" pratyaya
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 581 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 ja thato nathI to pachI zAstra vaDe je saMbaMdhita thAya che evo artha paNa prayoga zabdano saMbhavI zakaze nahi. (za00) parva tarda du()nAt "padhAre" [.rU.621.] bhaviSyati ('vavaHnydev') iti bahulabhedamAzritya anaTaprastAve'pi ghaJ bhavatIti bhAvaH) / prayujyate kAryamaneneti prayogaH zAstram, alpArthe ca naJ, alpatvaM ca zAstra eva yaH paThyate, laukikaprayoge tu na saMbadhyate, tat kAryaM dRSTvA'numIyata eva kevalam / nanu kathamasyAbhAvaH ? kRtakAryatvAditi brUmaH, kAryArthaM hyasau paThyate, tasya ca niSpannatvAd, upAyasya copeyasiddhau parityAgAt, jihvAmUlIyopadhmAnIyAdiSu kakArAdivat / / anuvAdaH- uttarapakSa:- jo A pramANe "vyagnanA paga" (5/3/132) sUtrathI "gha' pratyaya karavAmAM Ave ane uparokta Apattio prApta thatI hoya to ame have "ra pADaDadhAre" (5 3/129) sUtrathI "dha" pratyaya karIzuM. Ama to (5/3/129) sUtra pramANe karaNa ane AdhAra arthamAM dhAtuthI "mana" pratyaya thAya che, paraMtu "vahula" adhikAranAM cAra artho che. jemAM eka artha "vavid anyat pava" paNa che. AthI bhale (5/3/129) sUtra "mana" pratyayanuM vidhAna karatuM hoya chatAM paNa kyAreka anya pratyaya paNa thAya che. e pramANe "vavat banyat va"nuM AlaMbana laIne ame "mana"nAM prasaMgamAM "dha" pratyayanuM vidhAna thAya che evuM samajIne "y + yuga" dhAtune karaNa arthamAM "dha" karIzuM. AthI ja "yutha kSArtham bane" evI vyutpatti dvArA "yo " zabda prApta thaze, jeno artha "zAstra" thaze. have " prayoti mAyo : " prayoga" zabdane "tuM" arthamAM "pha" pratyaya lAge che. AthI aprayogavALo je che te rUtu saMjJAvALo thAya che. have niSedha alpa arthamAM hovAthI zAstra saMbaMdhI alpatya zuM che? evI jijJAsA saMbaMdhamAM ame jaNAvIe chIe ke zAstramAM ja jenuM kathana thAya che paraMtu laukika prayogamAM je saMbaMdhita thato nathI tevo varNa athavA to varNono samudAya t saMjJAvALo thAya che. jo laukika prayogamAM saMbaMdhita nathI thato to pachI te kevI rIte jaNAya che? evI zaMkAnAM anusaMdhAnamAM ame jaNAvIe chIe ke kAryane joIne te te vargonuM anumAna karavAmAM Ave che. pUrvapakSa:- ApanA kahevA pramANe zAstramAM ja je kahevAya che ane laukika prayogomAM je saMbaMdhita thato nathI te varNa athavA to varNono samudAya rUtu saMjJAvALo thAya che to pachI tenA varSono abhAva kevI rIte thAya che ? uttarapakSa - A zaMkAnAM anusaMdhAnamAM "vRtArthAt kRti jhUma:" uttara svarUpe jaNAve che.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 sU0 1-1-37 "kRtam kAryam mana rUti tArya: svarUpa bahuvrIhi samAsa thaze. tyArabAda bhAvamAM "sva" pratyaya lAgI ane paMcamI vibhakti thaI che. AthI kArya karAI javAthI te te vargono abhAva thAya che. kAryanAM prayojanathI ja te te vaNano zAstramAM pATha thayela hato ane have kAryanI prApti thaI gayela hovAthI teno tyAga karAya che. saMsAramAM paNa niyama che ke upeyanI siddhi thavAthI upAyano tyAga karAya che. dA.ta. koIka vyaktine suratathI amadAvAda javuM hoya to vAhananI madada amadAvAda pahoMcavA mATe le che. e paristhitimAM te vyaktine jyAre amadAvAdanI prApti thaI jAya che tyAre vAhanane choDI de che. e ja pramANe anubaMdhathI je kArya karavA mAMgatA hatA te kArya thaI javAthI anubaMdhano ApoApa ja tyAga karAya che. upAyane bIjA arthamAM sAdhana paNa kahevAmAM Ave che tathA upeyane sAdhya paNa kahevAmAM Ave che. upara javA mATe dAdara e upAya che ane upara pahoMcavuM e upeya che. upara pahoMcyA pachI upAya svarUpa dAdarano ApoApa ja tyAga thaI jAya che. dA.ta. 3 temaja)( A baMne vaNe jivAmUlIya ane upaSmAnIya svarUpa che ane te be vargonAM uccAraNa mATe vAra ane pAra anubaMdha svarUpa che. AthI te be vargonuM uccAraNa thaI gayA pachI kAra ane pAra svarUpa anubaMdhano ApoApa ja tyAga karAya che. Ama ahIM kAryanA prayojanathI grahaNa karAyelA anubaMdhono paNa ApoApa ja tyAga thaI jAya che. enA mATe navA sUtranI jarUra nathI. (za0cA.) "rUpAiyApi ye heyAtAnuM yoni pravakSate" (tAnupAyAnuM prakSa) ti hi tallakSaNam / yadi vA ekazeSasya nirdezAd lopasya siddhiH, tathAhi-etyapagacchati-kArya vidhAyAbhAvaM prApnotIti it, tato'yamarthaH-yo'prayogI sa itsaMjJo bhavati, sa cApagacchatIti lopasyApi siddhiH, ata eva vRttAvuktam-etyapagacchatIti / anuvAdaH- have "vo"nuM svarUpa batAve che. sau prathama jo "yo" zabda lakhavAmAM Ave to cha% paripUrNa thato nathI. AthI "yona" te badale kauMsamAM "3payAna" zabda lakhyo che. AthI AkhI paMkti A pramANe thaze. "padApi deyAstAna 35thAna pravakSate " A paMktino artha A pramANe thaze - grahaNa karIne paNa je choDavA yogya che te sapAya kahevAya che. AthI grahaNa karIne paNa je tyAga karavA yogya thAya che tene upAya kahevAya che. arthAt 35AyanuM svarUpa nIce pramANe che. grahaNa karIne paNa tyAga karavA yogya je che tene upAya kahevAmAM Ave che. athavA ahIM t saMjJA dvArA ja lopa svarUpa arthanI prApti thaI jAya che. tenI prakriyA have batAve che : "rUzva rUzva' e pramANe ekazeSa thatAM "tuM" zabda rahe che. AthI sUtramAM jaNAvela "tuM" zabda be vAra prayoga thayelo samajavo. ahIM ekazeSano nirdeza karavAthI lopanI siddhi thAya che te A pramANe che - "ti" eTale "pati " kAryanuM kathana karIne je abhAvane prApta
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 583 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 thAya che te t saMjJAvALA che, tethI A artha thAya che - je aprayogI che te t saMjJAvALo thAya che tathA kAryane karIne je abhAvane prApta thAya che te paNa rUt che. A pramANe rUnAM be artha prApta thAya che. mATe no ekazeSa samAsa karI be artha batAvyAM che ane be artha batAvAyA hovAthI t saMjJA paNa thAya che ane lopanI siddhi paNa thAya che. AthI ja bRhadvRttimAM paMkti lakhI che ke "ti apAti ti t saMzo mata / " jo no ekazeSa na karyo hota to eka zabdathI eka ja artha prApta thaI zakata, paraMtu have baMne arthanI prApti thaI zakaze. eka artha pramANe t saMjJA e anvarthasaMjJA che evuM jaNAve che. mATe ja bIjA artha pramANe t saMjJAmAM varNono abhAva thAya che. (za0 nyA0 ) athavA, ayanamapagamanamabhAvaH, sa ca bhAvopAdhitvAditsaMjJakasyaiva (darzanAbhAvarUpo lopa:, darzanasya ca saviSayatvAt zabdazAstratvAt zabda eva viSayaH / kiJca - 'bhAvavirodhI' ityabhAvapadasyArthaH, evaM bhAvopAdhireva sa bhAvapratiyogika eva sa iti bhaavH)| anuvAda :- kadAca upara kahelA arthamAM Apatti Avata. kAraNa ke ekazeSa karIne bevAra t zabda lAvIne upara kahelo artha prApta thato hato, paraMtu e pramANe to artha samajavo hoya to sUkSmabuddhinI AvazyakatA rahe che. AthI ja 'athavA" karIne t zabdano bIjo artha batAve che - t eTale javuM e pramANeno artha thAya che. javuM e abhAva svarUpa che. have jyAM jyAM javA dvArA abhAva svarUpapaNuM prApta thAya che tyAM tyAM bhAva saMbaMdhI javuM kriyA thaI zake che arthAt vidyamAna svarUpa padArtha hoya to ja temAM javA svarUpa kriyA thaI zake che. AthI bhAvapadArtha jenI upAdhi che evA t saMjJAvALA varNo che. AthI je je varNono prayoga (zAstramAM) thayo haze te te varNono abhAva thaze tyAM vidyamAna evAM t saMjJAvALA varNo ja abhAva svarUpe thaze. athavA to je varNono lopa thAya che te t saMjJAvALA che tathA lopa e darzananA abhAva svarUpa che. je je darzana svarUpa che te te saviSaya svarUpa che, eTale ke darzana e viSaya sahita ja hoya che. ahIM zabdazAstra hovAthI darzanano viSaya zabda ja che. AthI vidyamAna evAM zabdonuM adarzana thAya e svarUpa ja t saMjJA che. A pramANe je je t saMjJAvALA varNo che teno abhAva siddha thaI ja jAya che. vaLI abhAva pada e bhAva virodhI che. AthI bhAva svarUpa upAdhi ja abhAvanI che temaja bhAva saMbaMdhI ja abhAva che. Ama abhAva zabdano arthApattithI ja artha jaNAya che ke je bhAva hoya teno abhAva thAya che.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-37 584 (za0cA) prathamanirdezAbdha sarvacaiva nAgantaNyati "bimitInuM snehane" DratyAvInA_bhaavH (ye'nekavarNA itsaMjJakAsteSAM lopaH sarvAdezo bhavatIti jyAdAdInAmapyabhAvaH) / tantreNa cobhayasvIkAraH, yadekamAvRttibhedamantareNa naikasyopakAraM karoti pradIpa iva suprajvalitazchAtrANAM tat tantram; iha tu prayatnavizeSastantrazabdena vivakSitaH, etena tantreNa dvitIyamihedgrahaNamupAttaM veditavyam, yathA-'zveto dhAvati' ityekenaiva prayatnena dve vAkye uccArite, evamihApyekaprayatnena dvAvicchabdAvupAttAviti / anuvAda - have je carcA Ave che. e samajatAM pahelAM pANinI vyAkaraNa saMbaMdhI rUt saMjJAnI vicAraNA karavI yogya jaNAya che. pANinI vyAkaraNamAM tu saMjJA saMbaMdhamAM be sUtro che : (1) paze mananunAsika t' (1/3/2) tathA (2) "tI no :" (1/39) AthI je je phakta saMjJAvALA vargo che, teno lopa (1/3/9) sUtrathI thaI jaze. siddhahemavyAkaraNamAM t saMjJA saMbaMdhI eka ja sUtra che. AthI rUt saMjJA jenI jenI thaI haze teno lopa kevI rIte thaze ? e vastu vicAraNA mAMgI le che. AthI sUtramAM je "" zabda lakhyo che, e ekazeSa thavA dvArA prApta thayo che, evuM AcArya bhagavaMtazrI kahI rahyA che. AthI sUtra A pramANe thaze - "gayo rUt tuM " ahIM prathama "tuM"thI t saMjJAno bodha karavAno che tathA bIjA "pha"thI je je s saMjJA che teno lopa samajavAno che. kAraNa ke A rUta rU" dhAtu uparathI "viva" pratyaya lAgIne banyo che. AthI je janAra che te rUtu che e pramANe bIjA "tuM" zabdano artha thAya che. Ama je apayogI che te rUtu saMjJAvALo thAya che tathA je rUtu saMjJAvALo che, te janAra che. Avo artha tuM" zabdane ekazeSa samajavAthI thaI zake che. sUtramAM "" zabda prathamA ekavacanamAM lakhyo che. A ja "" zabda saMjJAvAcaka paNa che tathA saMjJAvAcaka je je varSo che te te vargonAM lopano sUcaka paNa che. AthI rUtu rUtu' thAya che. pahelo rUt saMjJAno sUcaka hovAthI sthAnI tarIke thaze ane pahelA rUno (sthAnI svarUpa rUno) phakta thAya che, AthI sthAnIno jo SaSThImAM nirdeza karAya to mAtra anya varNano ja (t saMjJAvALA anya varNano ja) lopa thAta, paraMtu sthAnI svarUpa je rUtu che, te prathama aMtavALo hovAthI je je t saMjJAvALA vargo che te badhAno ja lopa thaI jaze. sUtramAM je "prathamanirvezArve sarvacaiva nADAti" paMkti lakhI che te uparokta hakIkta mATe lakhI che. Ama t saMjJAvALA tamAma varSono lopa siddha thaI zakaze. AthI "gimiAn snehane" vageremAM "uga" vagere tamAma vargono lopa siddha thaI zakaze. jo prathamA vibhaktine badale SaSThI vibhakti karI hota to mAtra t saMjJAvALA ""no ja lopa thaI zakata, paNa have "f=", "mA" temaja "" ema aneka varSono lopa thaI zakaze.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 585 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 sUtramAM eka ja "a" lakhyo che, chatAM paNa ubhaya 't"nuM grahaNa thayuM che, te kevI rIte zakya bane ? enA anusaMdhAnamAM AcArya bhagavaMtazrI bRhadvRttiTIkAmAM jaNAve che ke, taMtrathI ahIM ubhayano svIkAra thayo che. je eka, AvRttivizeSa vinA mAtra ekane upakAra nathI karato te taMtra kahevAya che. dA.ta. jema saLagato dIpaka potAnAmAM kazo pheraphAra karyA vinA aneka chAtrone upakAra kare che te pramANe ahIM "t" zabda koI paNa jAtanAM pheraphAra vinA bevAra arthane batAve che. Ama zabda ekavAra bolAze, vaLI, te zabdanI AvRtti nahi thAya; chatAM paNa be arthane batAvaze. Ane ja taMtra kahevAya che. ahIM taMtra zabdathI prayatnavizeSa vivakSA karAya che. arthAt sUtramAM rahelo "t" zabda vizeSaprayatnathI uccAraNa karAyo che. A kAraNathI ja be artha laI zakAya che. dA.ta. "zveto dhAvRtti |'A vAkyamAM "zveto"zabda eka ja vAra uccAraNa karAyo che chatAM paNa prayatnavizeSathI A zabdanuM uccAraNa karavAmAM Ave to A zabdanAM be artha thaI zake che. eka : "zrA taH" (kUtaro ahIMthI.) tathA bIjo : "zveto'(sapheda) A pramANe zabdanAM be artha thavAthI vAkyanAM paNa be artha thaze. eka, kUtaro ahIMthI doDe che tathA bIjo sapheda (ghoDo) doDe che. e ja pramANe sUtramAM rahelo "t" paNa be arthavALo samajavo. pahelo artha aprayogI hoya te v saMjJAvALo thAya che e pramANeno thAya che tathA je t saMjJAvALo hoya che, teno lopa thAya che. (javAvALo, thAya che.) ahIM A taMtrathI p saMjJAvALo javAvALo thAya che evo bIjo artha grahaNa karyo che, pahelo artha to sUtrathI ja samajAI jAya che. je aprayogI hoya te v saMjJAvALo thAya che evo pahelo artha che. Ama sUtramAM eka ja "" zabdanuM uccAraNa karyuM che chatAM prayatnavizeSathI e uccAraNa karAyuM hovAthI be 't" zabda ahIM grahaNa karAyA che. (za0nyA0 ) athavA yo yasyAnavayavaH sa tasyetsaMjJaH, sa cAprayogI bhavatItyubhayasiddhiH / na = sUtre mela:, vaM hi vakSyAmi-'aprayogIvananta:' [1.1.rU7.] tata: "padmamyA: pratyayaH" [1.2.28.] kRti, atra vAnanta ti vartate, tatra nAyamartha:-anyate AzrIyate'sau maLetyano'vyvH, tatpratiSedhena anavayavaH *anekAntA anubandhAH ityuktatvAt; saMbandhizabdAvimauavayavo'navayavazca, tato'nyaiH saMbandhizabdaistulyametad, yathA saMbandhizabdA: - 'mAtari vartitavyam', 'pitari zubhUSitavyam' rUti, na o--te 'svasyAM mAri', 'svasmin pitari' kRti, saMdhishbdtvaad gamyate-'yA yasya mAtA', 'yazca yasya pitA' iti, evamihApi yaM prati yo'navayavastaM prati sa itsaMjJa iti 'yasya tasya' iti lAbha ityanavayavatvAdeva tasyAbhAvaH siddhaH / anuvAda :- have t saMjJAnAM viSaya tarIke je varNo che e varSonAM viSayamAM AcArya bhagavaMtazrI kahe che - t saMjJAnAM varNo avayava svarUpa che athavA to anavayava svarUpa che, e bAbatamAM
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-37 586 have carcA karavAmAM AvI che. dA.ta. koI "vRkSa" che. te vRkSamAM zAkhA paNa hoya che ane bahArathI UDIne Avela pakSI paNa hoya che. have zAkhA to vRkSano potAno avayava che, paraMtu bahArathI UDIne Avela pakSI bAbatamAM saMdeha thAya che ke, te vRkSano avayava mAnI zakAya ke kema ? vaLI pakSI ane zAkhA baMne vRkSa upara vidyamAna hovAthI saMdeha thaze ke zAkhAne vRkSano avayava mAnavo ke pakSIne? e ja pramANe zAstramAM paNa che je pratyayo ane prakRtionI sAthe "", "zuM" vagere anubaMdho joDAya che tyAre zaMkA thAya che ke, A anubaMdhone prakRti vagerenAM avayava mAnavA ke anavayava svarUpa mAnavA? kyAMka pakSI vagerene vRkSanA avayava svarUpe mAnavAmAM Ave che, kyAMka anavayava svarUpe paNa mAnavAmAM Ave che. bhAgyakAre anubaMdha avayava svarUpa ja che evuM svIkAryuM che. jayAre AcArya bhagavaMtazrI hemacaMdrasUrIzvarajIe ubhaya pakSano svIkAra karyo che. vyAkaraNa zAstramAM "nettA anubaMdhA:" tathA "krAntAM anuvazvA:" e pramANe baMne paribhASAo Ave che. je (anubaMdha) jeno (prakRti vagereno) anavayava che te (anubaMdha) tenA saMbaMdhamAM (prakRti vagerenAM saMbaMdhamAM) t saMjJAvALo thAya che ane te anubaMdha apayogI thAya che. A pramANe baMne arthanI siddhi thaI jAya che Ama je anavayava svarUpa che te javAvALo thaze. A pramANe sUtra to jevuM che tevuM ja raheze chatAM baMne arthanI prApti thaI jaze. je javAvALo hoya te anavayava svarUpa ja hoya. mATe rUno artha javAvALo hovAthI anavayava svarUpa thaI zakaze. tethI ja je anavayava svarUpa che te tu saMjJAvALo thAya che evo artha prApta thaI zakaze. sUtramAM anavayava svarUpa artha to jaNAto nathI. AthI anavayava svarUpa artha karavo haze to sUtramAM vizeSatA karavI paDaze. je ahIM jaNAtI nathI. A saMbaMdhamAM ame kahIe chIe ke ame sUtra A pramANe kahIzuM. "maprayojI t ananta:' (1/1/37) tathA "pazvAda pratyayaH" ' (1/1/38). Ama (1/1/38) sUtramAM "manantaH"nI anuvRtti (1/1/37) sUtramAMthI AvavAthI (1/1/38) sUtramAM paNa koI Apatti nahi Ave tathA (1/1/37) sUtrano artha paNa "tuM" zabdano vizeSa bodha karyA vinA ja prApta thaI zakaze. - have uparokta "mananta:"no artha jaNAve che : "amyate" eTale "zrIyate" arthAtu dharmI vaDe je Azraya karAya che te "mA" zabdano artha che. je je avayavo hoya che teno teno avayavI vaDe Azraya karAya che. mATe "mA" zabdano avayava artha thaI zake che. have avayavano pratiSedha thaze tyAre "anavayava" svarUpa artha prApta thaze. anekAntA: manuvadhAH" paribhASAmAM paNa kahevAmAM AvyuM che ke "anubaMdho anavayava svarUpa che." avayava ane anavayava A baMne saMbaMdhI zabdo che. tethI anya saMbaMdhI zabdonI samAna
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 587 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 A zabdo che. je pramANe bIjA badhA saMbaMdhI zabdo che, te ja pramANe A saMbaMdhI zabda paNa che. dA.ta. "mAtari vartitavyam / " vAkya che. A vAkyano artha to 'mAtAnAM viSayamAM AcaraNa karavuM joIe' evo ja thAya che. paNa koI vyakti jagatanI badhI mAtAonAM viSayamAM AcaraNa karato nathI. mAtra potAnI mAtAnAM viSayamAM ja AcaraNa karato hoya che. Ama, "svAm" zabda na lakhyo hovA chatAM paNa "mAtara' zabda saMbaMdhI zabda hovAthI ja uparokta artha jaNAI jAya che. te ja pramANe potAnAM pitAnAM viSayamAM sevA karavI joIe evo artha paNa '"vitari' zabda, saMbaMdhI zabda hovAthI jaNAI ja jAya che. te ja pramANe ahIM paNa je je prakRti vagere pratye je je anavayava svarUpa thAya che te te prakRti vagere pratye anavayava svarUpa varNo t saMjJAvALA thaze. saMbaMdhI zabdo hovAne kAraNe "asya" ane ''tasya'no lAbha prApta thaI zakaze tathA anubaMdho anavayava svarUpa bane che mATe ja te te anubaMdhono abhAva paNa siddha thaI jAya che. anavayava svarUpa anubaMdho hovAthI ja kArya karIne anubaMdhono abhAva siddha thAya che. ** 44 A pramANe AcArya bhagavaMtazrIe pANinI vyAkaraNanI jema be sUtro na banAvIne eka sUtra dvArA ja t saMjJAnuM vidhAna paNa karyuM tathA t saMjJAnAM vargono abhAva paNa siddha karyo. (zamyA0 ) yovamito tope v-vavA-ta-tavatuSu topAprasa; ahaM papatta, vaiviA, zayitaH, zayitavAna; pratiSidhyate AtretsaMjJA, "khid vAttvo kha" [4.rU.8.] kRti (anyo LavuM) khij vA, mati, "vA" [4.rU.26.] (ti) seT (vA) 1 vis mavita, "na DIG-zIG." [4.3.27.] ityAdinA ktau seTau kitau na bhavataH, itsaMjJApratibaddhazca lopa iti; ucyate-naiSAmitsaMjJA pratiSidhyate, api tu tatpratibaddhaM kAryam, antyo Nav NidgrahaNena (vA) na gRhyate, ktvA-kta-ktavatava: kidgrahaNena na gRhyante / athavA, ekatvAnnirddezasyaitadeva prayojanamyasyetsaMjJA tasya lopo bhavati samprati ittvA - bhAve'pi, anyathA sU(tu) bhinnameva sUtraM kuryAt / -- anuvAda :- pUrvapakSa :- je je anavayava svarUpa che tenI tenI rUr saMjJA thAya che ane anavayava svarUpa banavAthI ja te varNono abhAva siddha thAya che. have A pramANenI vyAkhyAthI jo t saMjJAvALAMno lopa karavAmAM Avaze to "khavuM, vastvA, vata, vaktavatu'mAM anavayava svarUpa varNono lopa na thavAnI Apatti Avaze. "ahaM papatta" prayogamAM parokSA trIjo puruSa ekavacanano "kha" pratyaya vikalpe ''nit'' thAya che. '"di vA anyo La' (4/3/58) sUtra trIjA puruSa ekavacananAM "Lav" pratyayane vikalpe "nit" kare che. AthI jyAre "La" pratyaya '" phALo niha thAya tyAre "" e pratyayanAM avayava svarUpa banaze. AthI ""no lopa nathavAno prasaMga Avaze. "vatttA" (4/3/29) sUtrathI "seT vA" kitvat thato nathI. AthI jyAre '"avitvA"
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU) 1-1-37 588 rUpa siddha thaze tyAre ""varNa pratyayanAM anavayava svarUpa nahi banavAthI lopa na thavAnI Apatti Avaze. AthI "vivasvA" rUpa prApta thaze. "na DI-zITa ..." (4/3/27) sUtrathI seTu evA "ta" ane "tavatu" kis thatAM nathI. AthI "yata:" ane "yitavAna" prayogamAM "' varNa rUtu na thavAthI "" pratyayano avayava banaze. AthI ""no lopa na thavAnI Apatti Avaze ane tema thatAM "vita:" ane "yiktava" prayogo thavAnI Apatti Avaze. tame phata saMjJAne mAnIne te te varNano lopa karyo che. jyAre uparanAM badhA ja udAharaNomAM t saMjJAno abhAva thAya che. AthI te te varSono lopa thaze nahi. uttarapakSa:- A badhA pratyayomAM sat saMjJAno pratiSedha thato nathI, paraMtu t saMjJAne AdhIna evA kAryano pratiSedha thAya che. AthI ja (4/358) sUtranI bRhaduvRtti TIkAmAM pUjya kalikAlasarvajJa AcArya bhagavaMtazrIe lakhyuM che ke chatvane AdhIna evAM kAryano vikalpapakSamAM niSedha karAya che. eTale ke anya "vuM", "u" nimittaka kAryane AdhIna grahaNa nahi karAya tathA "svA', "ta" ane "tavA', jinAM grahaNathI vizva nimittaka kAryane grahaNa nahi karAya. ' athavA ame ema kahIzuM ke jenI jenI rUtu saMjJA thaI che teno teno lopa thaI jaze. ema eka sUtranAM nirdezathI A ja prayojana che ke jenI jenI rUt saMjJA thaze teno teno lopa thaze. "" pratyayamAM ""nI rUtu saMjJA to thAya ja che. bhale hamaNAM te te prayojananAM vazathI "phattva"no abhAva karyo hoya to paNa saMjJA hovAne kAraNe te te varSono lopa thaze. jo amAre rUtu saMjJAmAM paNa bheda karavo hota to pANinI vyAkaraNanI jema rUta saMjJAnuM niSedha karanAruM juduM sUtra ame banAvyuM hota. pANinI vyAkaraNamAM (1/3/4) sUtra kahe che ke, [vimavatI nusmAra (1/4)] vibhaktinAM pratyayomAM "ta" varga, "" tathA ""nI t saMjJA thatI nathI. ame bhinna sUtra banAvyuM nathI. AthI ja jenI jenI rUt saMjJA thaze teno teno lopa thaze ja. (zanyA0) na ca vaktavyam-yathA kazcid vakti ghaTo'stIti punazca nAstIti tathA'nubandhAnAmuccAraNAd bhAvAnujJAnaM lopAbhyanujJAnAccA'bhAvAnujJeti bhAvA'bhAvayovirodhAdaprAmANyaprasaGgaH, yato na jJAyate kenAbhiprAyeNa (prasajati kena) nivRttiM karotIti; bhAvo hi kAryArthaH, kArya kariSyAmItyanubandha Asajyate, ananyArthA ca lopAbhyanujJA, kAryAdanyanmA bhUditi lopo'bhyanujJAyate iti / tatra yathotsargApavAdanyAyenA'NaM ko bAdhate, evaM kArye caritArthamuccAraNAt prAptaM bhAvamananyArtha(thA) lopAbhyanujJA bAdhata iti bhinnaviSayatvAnna virodhaH, ata Aha-asya prayogAbhAvaH siddha iti / anuvAda - pUrvapakSa - tame sau prathama to anubaMdhonuM uccAraNa karyuM tathA e ja anubaMdhono
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 589 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 pAchaLathI lopa karyo. AthI jaNAya che ke, uccAraNa karavA dvArA vidyamAna svarUpa batAvyuM ane lopa karavA dvArA avidyamAna svarUpa batAvyuM. AthI eka ja adhikaraNamAM bhAva ane abhAvanuM kathana karyuM hovAthI virodha nAmano doSa Ave che. jema koIka, eka bhUtalanAM saMbaMdhamAM kahe ke, "satra para sti" ane pAcho kahe ke "satra dhaTo nAsti" to tyAM eka ja adhikaraNamAM bhAva ane abhAvano virodha hovAthI evuM zakya thaI zakatuM nathI. mATe apramANyano prasaMga Ave che. uttarapakSa - A pramANe kahevuM joIe nahi. kAraNa ke kyA abhiprAyathI anubaMdho joDAyA che? ane kyA abhiprAyathI anubaMdhonI nivRtti thAya che? e pramANeno bodha na hovAthI virodhanI zaMkA UbhI thaI che. anubaMdhonuM vidyamAna svarUpa e kAryanAM prayojanathI che. AthI huM kArya karIza evA abhiprAyathI prakRti vagere sAthe anubaMdho joDAya che tathA kArya karAI gayA pachI bIjA koI prayojano na hovAthI lopa thAya che. te te kAryothI anya kaMI paNa na thAo. mATe lopanI anumati che. ahIM utsarga apavAda nyAya dvArA bhAva ane abhAva baMnenI saMgati karAya che. je pramANe varSo san (pa/1/72) sUtrathI karmathI para koIpaNa dhAtuthI gaLuM pratyaya thAya che A utsarga sUtra che tathA "jhAto DoDahIM-vA-ma:" (5/1/76) sUtrathI karmathI para upasarga rahita gAkArAnta dhAtuthI "du" pratyaya thAya che. A apavAda sUtra che. AthI apavAdita evo ";" pratyaya utsarga evA ma[ pratyayano bAdha kare che. pANinI vyAkaraNamAM va pratyayane apavAda svarUpa kahyo che. baMne sUtrono utsarga-apavAda-bhAvathI nirdeza thayo hovAthI ";" pratyaya "may"no bAdha kare che. kharekhara to je pramANe badhA dhAtuone maLuM thAya che e ja pramANe badhA dhAtuomAM gAkArAnta dhAtuo paNa AvatAM hovAthI ""nI prApti Ave ja che. AthI nAkArAnta dhAtuone jema "" pratyaya thAya che ema pratyaya paNa thavo joIe, chatAM paNa utsarga-apavAda nyAyathI (3tsavAlo vatI:) "ru" pratyaya "ka"no bAdha kare che ane A nyAya ja "[" pratyayano bhinna viSaya kare che temaja "" pratyayano paNa bhinna viSaya kare che. "du" pratyaya mATe upasarga rahita evA gAkArAnta dhAtuo viSayabhUta thaze tathA AnA sivAyanA tamAma dhAtuo | pratyayanA viSayabhUta thaze. e ja pramANe dhAtu vageremAM te te vargonuM uccAraNa anubaMdha tarIke karavAmAM AvyuM che. te kAryanA viSayanA prayojana mATe karAyuM che arthAt kAryanA viSayamAM anubaMdhonuM uccAraNa karAyuM che. AthI kAryanA nimitte anubaMdhoe vidyamAna evuM bhAva svarUpa prApta karyuM che tathA jyAM koI prayojana bAkI rahetuM nathI tyAM te vargomAM lopanI anumati che. AthI uccAraNathI prApta thayelA bhAvane lopanI anumati bAdha kare che arthAt abhAva bhAvano
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-37 590 bAdha kare che. Ama bhAvano viSaya kAryanA saphaLapaNAM mATe che tathA abhAvano viSaya anya koI prayojana na hovuM te che. AthI bhAvano ane abhAvano bhinna viSaya hovAthI ja virodha nathI. jo bhAva ane abhAva baMne eka ja viSaya tarIke eka ja adhikaraNamAM rahetAM hoya to avazya virodha Avata. dA. ta. pANI lAvavA mATe ghaTanI vidyamAnatA che. have jo pANI lAvavAnuM prayojana pUrNa thaI jAya to e ja ghaDAno upayoga loko dArU vagere mATe na kare te mATe phoDI nAkhavAmAM Ave che. Ama, ghaTanI vidyamAnatAno viSaya bhinna che ane ghaTanI avidyamAnatAno viSaya paNa bhinna che. A paristhitimAM bhale eka ja adhikaraNamAM bhAva ane abhAva svarUpa ghaTa rahe to paNa virodha nathI. AthI parama pUjya hemacandrAcAryazrIe bRhavRttiTIkAmAM lakhyuM che ke, zAstramAM upadeza karAtAM evA t saMjJAvALA varNanuM anya koI kArya na rahyuM hovAthI e varNono abhAva siddha thAya che. (10cA0) 3veza mAha-3parezasvityAdri-nivasiddham / "ddhi vRddho' phAra: "phakti: ttari' [rU.2.22.] tyAtmanepavArtha:, tepratyaye ravi 2 thate / "zIphLa svane" (hAra Atmane-pArthaH / tepratyaye) 'zIka : ziti" [4.rU.204.] rUtyAre zete / "yanIM devapUnA-saMskRti-raLa-vAnepu" gara: "zita:" [rU.rU.1.] kRti vityAtmanepavArtha:, yakhate, yajJati / '"vit thayane'' (cAra: pavityAtmanepavArtha:) '"svAre: JH' [rU.4.7.] rUti zruvirLAt tamya = tivi "3zno:" [4.rU.2.] ti muLe cittute, vinoti / (dU[ travidharSane aMta:) 'dhAto: vAvertha" [rU.4.8.] ti ya izavi "tuAsyAvetyapare" [2.6.13.] tyArope haiM hUyate, jUthati / ''TuTyuMr patApe'" vanam '"tio'thuH" [5.3.83.] iti athau davathuH / "bhU sattAyAm" tivi pratyaye'sya zittvAcchavi tasya ca vittvAt "zivit" [4.rU.20.] kRti vitttAmAvAt '"nAmina:0' [4.rU.1.] (ti) muLe mati / cakSika: "cakSo vAci kzAMg khyAMg" [4.4.4.] iti khyA''deze tasya ca gittvAd "IgitaH" [rU.rU.1.] kRti vityAtmanepave ( vyAvyAtAne ) vyAghrAtAsi / ''pAM pAne" thavi "CvR-bhR-stu-du-zru-srorvyaJjanAdeH parokSAyAH" [4.4.82. ] iti iTi dvitve pUrvasya hrasvatve iT Air (STitvAt) '"DeDyusi vAta:0 [4.rU.64.] tyAAratope pitheti / 11 anuvAda :- have dhAtu vageremAM je anubaMdhonuM kathana karavAmAM AvyuM che tenA phaLane kahe che. sau prathama upadezanI vyAkhyA kahevAmAM Ave che - indriyane gocara evA arthanuM kathana karavuM te "upadeza" kahevAya che tathA prasiddha dharmanA kathana dvArA jenuM kathana karAya te 'upadeza" kahevAya che. koI vyakti gAyanI mAtra khUMdha batAvIne kahe ke, A vRkSonI pAchaLa gAya che. AthI khUMdhane
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa91 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 jonAra vyakti kahe che ke, mane gAyano upadeza karavAmAM Avyo che. jonAra vyaktine to mAtra khUdhanuM ja pratyakSa thayuM che tathA A khUMdha svarUpa prasiddha dharma dvArA saMpUrNa gAyanuM je kathana thayuM te "upadeza" kahevAya che. te ja pramANe ahIM dhAtu, sUtra, gaNa, uNAdi vageremAM uccAraNa svarUpa je varSo batAvyA che te zrotrendriyathI grAhya hovAthI upadeza svarUpa che. A upadezanuM phaLa je che. te kahe che. vyAkaraNa dvArA ullekha karavAthI siddha thayelAM phaLane kahe che. vRddhi" arthavALo "dha" dhAtu rUAra phat saMjJAvALo che. A phuvAranuM phaLa "DitaH rtari" (3/3/22) sUtrathI Atmapada thavA svarUpa che. have "gdhu" dhAtune vartamAna kALa pahelo puruSa ekavacanano "te" pratyaya thatAM "zavuM" pratyaya lAgIne "dhata"rUpa thAya che. "sUvuM" arthavALo "zI" dhAtu bIjA gaNano che. ahIM dhAtumAM "ra" hovAthI (3 3/22) sUtrathI ja Atmane pada thAya che. AthI "te" pratyaya thatAM "zI : ti" (43) 104) sUtrathI "rU"no "pukAra" thatAM "za" rUpa thAya che. devapUjA vagere" arthavALo "yanI dhAtu pahelAM gaNano che. "" dhAtumAM chuM tti:" (3/395) sUtrathI phaLavAna kartAmAM Atmapada karavA mATe che. AthI "yajJati" ane "yate" rUpa siddha thAya che. bheguM karavA" arthavALo "ji" dhAtu pAMcamAM gaNano che. emAM je AkAra che te phaLavAnuM kartAmAM Atmapada karavA mATe che. A "vi" dhAtuthI "vA nu:" (3/4/75) sUtrathI "su" vikaraNa pratyaya thAya che. pachI "ti" pratyaya AvatAM "zno." (4/3/2) sUtrathI guNa thatAM anukrame "vinate" ane "vinoti" rUpa siddha thAya che. "khaMjavALavA" arthavALo "hU" dhAtu sautra dhAtu che. ahIM paNa "" t saMjJA phaLavAna kartAmAM Atmapada karavA mATe che. "dhAto vA ya" (3/48) sUtrathI "ya" pratyaya thatAM "za" pratyaya thAya che. AthI "tu tyAre" (2/1/113) sUtrathI ""nA ""no lopa thatAM hUyate" ane "hUti" rUpa siddha thAya che. pIDA pamADavuM" arthavALo "huM" dhAtu pAMcamA gaNano che. A "huM" dhAtuthI bhAvamAM "dvitoDazu:" (5/3/83) sUtrathI "mathu" pratyaya thatAM "vatha:" rUpa siddha thAya che. A dhAtu "huM" rUvALo hovAthI "mathu" thAya che. "hovuM" arthavALo "pU" dhAtu pahelA gaNano che. A "pU" dhAtune "ti" pratyaya thatAM ane "tivuM" nimittaka "za" AvatAM tathA "" pratyaya "vita" hovAthI "zivi" (4 3/20) sUtrathI Ditvano abhAva thAya che. AthI "nAma:." (4/3/1) sUtrathI guNa thatAM "mavati" rUpa thAya che.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-37. 592 kahevuM" arthavALo "va" dhAtu addhi gaNano che. "kSo vAva vaza rahyAM" (4/4 4) sUtrathI "va"no "hyA" Adeza thatAM ane "vyA" Adeza ti hovAthI "tiH" (3/ 395) sUtrathI phaLavAna kartAmAM Atmane pada thatAM "vyArAvAsi" ane "vyAdhyAtA" rUpa siddha thAya che. pIvuM" arthavALo "pA" dhAtu pahelA gaNano che. A "pA" dhAtune parokSAno "thava" pratyaya thatAM " -vR-5..." (4/4/82) sUtrathI "" thAya che tathA "pA"nuM dvitva thaye chate pUrvanAnuM hrasva thAya che tathA ""nuM "" TUMpaNuM hovAthI (kasano pATha yogya jaNAya che.) " si vAta.." (4/3/94) sUtrathI nAno lopa thatAM "pafpatha" rUpa siddha thAya che. (za0nyA0) nanu yasyAnubandha Asajyate tasyAsAvavayava uta upalakSaNam ?, tatropalabhyamAnasya rUpadvayadarzanAd vRkSe zAkhA-balAkayoriva, vRkSasya hi zAkhA'vayavo balAkA (upa)lakSaNam, ucyate-ubhayathA''cAryeNa(cAryANAM)pravRtterubhayaM bhavati, yastatraivopalabhyate so'vayavaH, tatraivopalabhyate'yamiti, anavayavastu tatra cAnyatra ca balAkAvat / na ca vakArasya vana-vraNa-vRkSAdiSu bahuSUpalabhyamAnasyApyavayavatvAdanekAntatvAzaGkA, bhinnasamudAyaviSayavarNAntaratvAd vakArasya, sAdRzyAt tu pratyabhijJAnam / tatrAsvarUpapratyayavidhau doSaH, "karmaNo'Na" [.72.] "mAto hoDallAvAma:" [.76.] ti viSaye vairUNA moDapi samAvezaprsnggH, "nijAM zityet" [4.1.57.] ityeto'nekavarNatvAt sarvAdezaprasaGgazca prApnoti / daivo vitkaraNamanarthakam, taddhi dAsaMjJApratiSedhArthaM kriyate, anAkAra(rAnta)tvAt prasaGga eva nAsti / nanvAtve kRte bhaviSyati, taddhi AtvaM na prApnoti, asandhyakSarAntatvAt / anavayavatve tUbhAvapyakArau iti sArUpyAdasamAvezaH, ekavarNatvAdantAdezazca sidhyati, aikArAntatvAdAtvaM ca / anuvAda - pUrvapakSaH- je dhAtu, nAma vagerene anubaMdho lagADAya che te dhAtu vagerenAM anubaMdho dhAtu vagerenAM avayava che? athavA to upalakSaNa che? upalakSaNa vastu sAthe joDAtuM nathI, jayAre avayava vastu sAthe joDAya che. vRkSanI zAkhA e vRkSano avayava che, jyAre vIjaLI e vRkSanI oLakhANa karAve che; chatAM paNa vRkSano avayava nathI, paraMtu anavayava svarUpa che. zAkhA ane vIjaLI baMne vRkSanI pAse prApta to thAya che chatAM eka avayava svarUpe hoya che, jayAre bIjuM upalakSaNa arthAt anavayava svarUpa hoya che. AthI ahIM anubaMdha dhAtu sAthe joDAyelo hoya evo prApta thAya che? arthAt avayava svarUpe prApta thAya che? athavA to dhAtu vagere sAthe nahi joDAyelo evo anavayava svarUpe (upalakSaNa svarUpe) prApta thAya che ? 'uttarapakSa - anubaMdhone avayava svarUpe paNa mAnI zakAze ane anavayava svarUpe paNa mAnI
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 593 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 zakAze. baMne prakAre 'AcArya bhagavaMta'"nI pravRtti hovAthI baMne svarUpe anubaMdho prApta thAya che. je dhAtu vageremAM ja prApta thAya che te avayava svarUpe che, jyAre anavayava svarUpe hoya che te vIjaLInI jema dhAtumAM paNa prApta thAya che ane anya ThekANe paNa prApta thAya che. je pramANe vIjaLI vRkSa pAse paNa prApta thAya che ane e ja vIjaLI koIkanAM ghara pAse paNa prApta thAya che. mATe anubaMdho anavayava svarUpa paNa hoya che. pUrvapakSa :- anubaMdhone dhAtu vagerenAM avayavo mAnazo athavA je anavayava svarUpa hoya tevo eka ja anavayava aneka sthAnomAM prApta thAya tevuM mAno cho to vana, vRkSa, traNa A traNeya zabdomAM vAra te te zabdonAM avayava svarUpe che. chatAM paNa je vAra vana zabdamAM hato te ja vAra, vRkSa zabdamAM paNa prApta thAya che. AthI avayava svarUpa evo paNa vAra anavayava svarUpa mAnavAnI Apatti Ave che. uttarapakSa :- AvI AzaMkA karavI nahi. dareka zabdamAM rahelo vAra e bhinna samudAya viSayavALo hovAthI bhinna svarUpavALo che. mAtra keTalIka samAnatA hovAthI badhA ja vAra eka jaNAya che. je pramANe bhUtakALamAM joyelI vyaktine pharIthI jovAmAM Ave to A e ja vyakti che evo pratyabhijJAnathI bodha thAya che. te ja pramANe ahIM paNa "vana"mAM rahelo vAra vRkSamAM rahelAM vArathI bhinna hote chate paNa pratyabhijJAnathI samAna vAra che evo bodha thAya che, paraMtu kharekhara to bhinna bhinna vAra hovAthI ja te te zabdonAM avayava svarUpa ja vAra che. pUrvapakSa :- jo anubaMdhone avayava svarUpa mAnavAmAM Avaze to asvarUpapratyayavidhinAM nimitte doSa Avaze. vyAkaraNamAM pAMcamAM adhyAyamAM eka sUtra Ave che, je A pramANe che - ''asvarUpoDapavAve..." (5/1/16) sUtra pramANe pratyayo jyAre samAna svarUpavALA na hoya tyAre apavAdanAM viSayamAM paNa utsargavidhi thAya che. dA.ta. vidhyarthanAM (t) pAMca pratyayo che. vyat, ya, cap, tavya ane anIya. za, ta vagere dhAtuo tathA '"pa" varga jene aMte che evAM dhAtuothI (5/1/29) sUtrathI vidhyarthano "" pratyaya thAya che tathA "RRvarNa-vyasanAr - vyag" (5/1/ 17) sUtrathI vyaMjanAnta dhAtuone "p" thAya che. A "ya" ane "ghyam" pratyaya anubaMdha sivAya samAna svarUpavALA hovAthI apavAdanAM viSayamAM utsargavidhi nahi thAya, paraMtu "tavyAnIyau" (5/1/27) sUtrathI badhA ja dhAtuone '"tavya" ane "banIya" pratyaya thAya che. A baMne pratyayo tamAma dhAtuothI thatAM hovAthI utsargavidhi che tathA '"ya'nI sAthe sarakhAmaNI karatAM '"tavya" ane "anIya" pratyayo asamAna svarUpavALA che. AthI asvarUpa vidhimAM "zabda" vagere dhAtuothI jema vidhyarthano "va" pratyaya thaze, te ja pramANe autsargika evo. "tavya" ane '"anIya" pratyaya paNa thaze. AthI svarUpa vidhimAM apavAda svarUpa "ya" pratyaya, utsarga svarUpa
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-37 pa94 "[" pratyayano bAdha kare che. jyAre asvarUpa vidhimAM apavAda svarUpa "" pratyaya utsarga svarUpa "tavya" ane "manI" pratyayano bAdha karato nathI. AvuM "AcArya bhagavaMte" (5/1/ 16) sUtra banAvavA dvArA nakkI karyuM che. jo ahIM paNa anubaMdhone pratyayano ja avayava mAnavAmAM Avata to "ka" ane "huM" baMne pratyayo bhinna svarUpavALA thAya che. AthI asvarUpa vidhi thaze ane asvarUpa vidhi thavAthI apavAdanAM viSayamAM utsargavidhi paNa thaze. mATe ja nyAsamAM lakhyuM che ke, gAkArAnta dhAtuthI para (5/1/76) sUtrathI "" pratyaya thAya che. je apavAda svarUpa che ane (5/1/72) sUtrathI je "ba" pratyaya thAya che te utsarga svarUpa che. have "runAM viSayamAM "ma" bhinna svarUpavALo hovAthI baMne pratyayo thavAnI prApti Avaze eTale ke ";" apavAdanAM viSayamAM utsarga evo "[" pratyaya paNa thaze. te ja pramANe "ninAM zilpe" (4/1/57) sUtrathI "ji" vagere dhAtuonA "rUno "" thAya che. ahIM "tuM"mAM "ta" anubaMdha che. have "tuM" anubaMdhane jo pratyayano avayava mAnavAmAM Avaze to Adeza aneka varNavALo thaI jaze. AthI "hava: sarvastha" (7/4/107) paribhASAthI saMpUrNa "ni" vagereno "" Adeza thavAnI prApti Avaze. - tathA "va" dhAtumAM vita nuM karavuM anarthaka thaze. "" nuM karavuM e "rA' saMjJAnAM niSedhane mATe che. je "navI TrA-dha rA" (33/5) sUtrathI nakkI thayuM che. have jo "va" anubaMdha dhAtuno avayava banI jAya to dhAtu anAkArAnta thavAthI "mA" aMtavALo thavAno ja nathI. AthI tA. saMjJAnAM pratiSedha mATe vitukaraNa nirarthaka che. tame kadAca kahezo ke "mAtuM adhyakSastha" sUtrathI "sva" karavAmAM Avaze to vitukaraNa sArthaka thaze. paNa "Dhava"mAM to sadhyakSara aMte na hovAthI AtvanI prApti ja nathI. AthI vitukaraNa anarthaka ja che. AthI ja ame mAnIe chIe ke anubaMdhone jo anavayava svarUpa mAnavAmAM Avaze to "may" ane "su" baMne pratyaya bajAra svarUpa ja che. AthI samAna svarUpavALA thavAthI apavAdanAM viSayamAM utsargavidhi nahi thAya tathA "tuM" AdezamAM "ta" anavayava svarUpa hovAthI mAtra " Adeza ja thaze, je eka varNavALo hovAthI AkhA "ni"no "" Adeza thaze nahi. je "TSTAnta" (74/106) paribhASAsUtrathI nakkI thayuM che. temaja "sainyU" dhAtumAM "vuM" svarUpa anubaMdha anavayava svarUpa thavAthI kAra aMtavALo ja dhAtu thaze. AthI have mAtra thaI zakaze tathA vit karaNa dvArA TrA saMjJAno niSedha paNa thaI zakaze. (zanyA0) astu tarhi anavayavaH / kAryalakSaNAya (kAryapravRttaye) hi kevalamanubandha
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 595 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 upAdIyate, na tu tasyAvayavaH / tatrApyanekAntatve ka id yasyeti saMbandhAbhAvAd bhuvriihybhaavH| kiM hi sa tasya it bhavati ? yena tatkRtAni tasya kiti GitIti kAryANi syuH / anubandhAnantaraM kAryabhAvAdAnantaryasaMbandhazcet; naivam-AnantaryArthe bahuvrIherabhAvAt, nahi tasmAdAnantaryaM pratIyate ityarthAsAmarthyAd bahuvrIhyabhAvaH / vacanasAmarthyAd (sautratvAd) bhaviSyatIti cet, yadyevaM pUrvaparayoritkRtaM prApnoti " bhavatorikaNIyasau" [6.3.30.] ityubhayapAThAnantaramittvAt, naiSa doSa:-vyAkhyAnAd ikaN Iyas iti vicchinnayoH pAThaH kartavyaH; tataH pUrvasyaivA (sAvaM) nantaro na tu parasya, kAlavyavAyAt, tathA parasyaivAnantaro na pUrvasyeti / sa cAvazyaM kartavyaH, itarathA akriyamANe vicchinnapAThe ekAnte'pi sandehaH syAt - (tatra) na jJAyate pUrvasya bhavatyAhosvit parasyeti sandehamAtrametad bhavati / sarva (tra) sandeheSu cedamupatiSThate vyAkhyAnato vizeSapratipattirna hi sandehAdalakSaNam * iti pUrvasyeti vyAkhyAsyAmaH, yata ekAntapakSe eko'vayavo dvayorna saMbhavatIti sandehe vyAkhyAnAnnizcayaH / anuvAda H- pUrvapakSa (cAlu) :- jo anubaMdhane avayava svarUpa mAnavAmAM Ave che to ghaNA badhA doSo Ave che. AthI anubaMdho anavayava svarUpa ja thavA joIe. mAtra kArya karavA mATe ja anubaMdho grahaNa karAya che, paraMtu anubaMdho dhAtu, pratyayo vagerenA avayava nathI. A pakSamAM paNa doSo Ave che. '" v yasya saH' e pramANe bahuvrIhi samAsa thatAM '"ti" vagere zabdo prApta thaze. jeno anya padArtha pratyaya, dhAtu vagere thaze. ahIM jo anubaMdha pratyaya vagereno avayava nahi manAya to bahuvrIhi samAsa thaI zakaze nahi. A s konA saMbaMdhamAM che e nakkI thaI zakatuM nathI. AthI saMbaMdhavazeSano abhAva hovAthI bahuvrIhi samAsa thaI zakaze nahi. ahIM anubaMdhone avayava svarUpa mAnyA nathI. AthI prazna thaze ke evo padArtha kayo che ke jenA saMbaMdhamAM t saMjJA thaI che ? dA.ta. "vitraj" ahIM "k" ALuM nAma che. have ""ne jo prakRtino avayava na mAnavAmAM Ave to svAbhAvika ja prazna thaze ke "ph" t konA saMbaMdhamAM thaze ? ahIM nyAsamAM paMktio lakhI che, '"mi hi saH tasya rUt bhavati ?" ahIM 'saH" tarIke koI prakRti vagere Avaze ane 'tasya" paNa koI prakRti vagerenAM saMbaMdhamAM ja che. AthI evI te kaI prakRti vagere che ke jenA saMbaMdhamAM t thAya ? jyAM sudhI tno saMbaMdha konI sAthe che e jaNAze nahi tyAM sudhI t vaDe karAyelA kAryo te te prakRti vagere saMbaMdhI thaI zakaze nahi. uttarapakSa :- anubaMdha pachI kAryano bhAva hovAthI anantara-anantarIbhAvasaMbaMdha mAnIzuM. AthI anantara-anantarIbhAvasaMbaMdhathI bahuvrIhi samAsa thaI zakaze. pUrvapakSa :- A pramANe anantara-anantIbhAvasaMbaMdhamAM bahuvrIhi samAsa thaI zakaze nahi. --
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-37. 596 arthAt semIpa-samIpIbhAva saMbaMdhamAM bahuvrIhi samAsa thato nathI. bahuvrIhi samAsa prAya: samAnAdhikaraNa saMbaMdhamAM ja thaI zake che. dA.ta. "zvetAsvara: muni:." ahIM "zveta" varNa ane "ratva" jAti baMne samAnAdhikaraNa saMbaMdhathI vastramAM prApta thAya che. AthI "zvetAnvara:" svarUpa bahuvrIhi samAsa thaI zake che. Avo saMbaMdha ti svarUpa bahuvrIhi samAsamAM prApta thaI zakato nathI. je pramANe "zvetAzvara"no saMbaMdha "muni" sAthe thaI zake che e ja pramANe ti vagere bahuvrIhi samAsano saMbaMdha konI sAthe thaI zake, e nakkI karI zakAtuM nathI. AthI samIpasamIpIbhAvasaMbaMdhamAM bahuvavrIhi samAsano abhAva thAya che. uttarapakSa:- sUtranA sAmarthyathI ahIM anantara-anantarIbhAva(samIpa-samIpIbhAva)saMbaMdhathI samAsa thaI zakaze. pUrvapakSa:- A pramANe sUtranAM sAmarthyathI jo bahuvrIhi samAsa karazo to anubaMdha vaDe (rUt vaDe) karAyeluM kArya pUrva ane para ubhayamAM prApta thaze. anantara-anantarIbhAvasaMbaMdha to pUrvanI sAthe paNa hoI zake che ane paranI sAthe paNa hoI zake che. ahIM udAharaNa tarIke eka, be ane traNa saMkhyA eka ja lITImAM hoya. have be nAmanI je saMkhyA che tenI samIpamAM eka nAmanI saMkhyA paNa che tathA traNa nAmanI saMkhyA paNa che. AthI samIpa-samIpIbhAvasaMbaMdhathI to benI sAthe traNa paNa AvI zakaze ane eka paNa AvI zakaze. zAstrIya udAharaNa A pramANe che : "avatariNIyasI" (9/3/30) sUtra pramANe "pha" ane "huM" pratyaya baMne ekasAthe jaNAvela che. vacce je "" t saMjJA che, enI samIpamAM "pha" pratyaya paNa che ane "su" pratyaya paNa che. have jo samIpa-samIpIbhAvasaMbaMdha mAnavAmAM Ave to "" "pha' pratyayanAM saMbaMdhamAM paNa rUtu saMjJAvALo thaze tathA "pha" pratyayanAM saMbaMdhamAM paNa rUt saMjJAvALo thaze. Ama ubhayapAThanI (pratyaya saMbaMdhI pAThanI) samIpamAM rUpaNuM (""nuM) hovAthI "" rUtu pUrvamAM rahelA "pha" pratyaya saMbaMdhI paNa thaze tathA paramAM rahelA "ya" pratyaya saMbaMdhI paNa thaze. A pramANe vRddhinuM kArya "pha" pratyaya nimittaka prApta thaze temaja "su" pratyaya nimittaka paNa prApta thaze. uttarapakSa:- amane Avo doSa Avaze nahi. kAraNa ke vyAkhyAnathI pRtha, pRtha pratyayano pATha karavA yogya che. ame "pha" ane "ca" baMne pratyayane bhinna mAnIzuM. AthI "" anubaMdha pUrvamAM rahelA "rU" pratyaya saMbaMdhI ja thaze, paraMtu para evAM "ca" pratyayanI samIpamAM rahelo "" anubaMdha gaNAze nahi. baMne pratyayonuM uccAraNa pRtha, pRthagu karavAmAM Avaze to kALanuM vyavadhAna gaNAze. AthI Ape Apelo doSa amane AvI zakaze nahi. "" anubaMdha paNa para evAM "ryas" pratyaya saMbaMdhI ja thaze. A pramANe dareka sUtramAM pRthaka pATha avazya
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 597 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 karavA yogya che. sAteya adhyAyamAM jo pRthagu, pRthak pATha karavAmAM nahi Ave arthAt samUhamAM rahelA pAThane nizcita rUpathI pRthak mAnavAmAM niha Ave to avayavapakSamAM paNa saMdeha thaze. kAraNa ke '"phaLIyasau'" zabda samUha svarUpa che. have A samUhamAM jo pRthak pATha mAnavAmAM nahi Ave to "" anubaMdha "" pratyaya saMbaMdhI avayava manAze ke "vaeNs' pratyaya saMbaMdhI ? e bAbatamAM zaMkA thaze. A pramANe avayava athavA anavayava ubhayapakSamAM zaMkA thaze. vaLI jyAM jyAM saMdeha thaze tyAM tyAM A paribhASAnuM kathana prApta thaze. vyAkhyAnathI ja (kathanathI ja) vizeSa arthanI prApti thaI jaze. zaMkA upasthita thAya eTalA mAtrathI ja sUtra, asUtra svarUpa banI jatuM nathI. dA.ta. "mavatorinaLIyaso" (6/3/30) sUtranI TIkAmAM ame jaNAvIzuM ke "" t e pUrvanAM ''phaL'" pratyayanAM saMbaMdhamAM ja che, paraMtu paranAM "yas" pratyayanAM saMbaMdhamAM nathI. A vyAkhyAnanAM (kathananAM) kAraNamAM ame jaNAvIe chIe ke avayavapakSamAM je eka avayava che, te be prakRti athavA be pratyayano avayava thato nathI, paraMtu eka ja prakRti athavA eka ja pratyayano avayava thAya che. Ama jyAM jyAM saMdeha (zaMkA) haze tyAM tyAM vyAkhyAnathI nizcaya thaI zakaze. (za0nyA0 ) anekAnteSvAnantaryasyobhayApekSasya virodhAbhAvAd vyavasthita pATha eva kartavya iti| prayogajJatvAd vAcAryANAM taM taM prayogaM dRSTvA tAMstAnanubandhAnAsajanti, yuktaM hyetad yat prayoganimittakenAnubandhena bhavitavyam, na punaranubandhanimittakena prayogeNerti / nanu bhavatu nAmAcAryAH prayogajJAH, ziSyAstu kathaM pratipadyante ? AcAryapravRttereveti / anuvAda H- uttarapakSa :- (cAlu) :- anavayavapakSamAM ubhayanI apekSAvALA evA samIpasamIpI-bhAvamAM virodhano abhAva hovAthI vyavasthita pATha ja karavA yogya che arthAt sUtramAM jyAM jyAM samUhavAcaka zabdo hoya tyAM tyAM pRthak pRthag pATha ja karavA yogya che. kadAca zaMkA thaze ke AcArya bhagavaMtazrIe AvuM zA mATe karyuM ? AnA anusaMdhAnamAM jaNAve che ke, AcArya bhagavaMta te te prayogonAM jANakAra hatA. AthI te te prayogone joIne ja anubaMdho joDyA che ane A yogya ja che. kAraNa ke prayoganAM nimittathI anubaMdha te te pratyayomAM joDAya che, paraMtu anubaMdhanAM nimittathI prayogo thatAM nathI. je je zabdonAM prayogo jagatamAM prasiddha hatA, te te prayogone dhyAnamAM laIne ja vyAkaraNanAM sUtronI racanA karavAmAM AvI che. AcArya bhagavaMtazrIne sUtro banAvavA dvArA prayogo jaNAvavAnI icchA nathI. pUrvapakSa :- AcArya bhagavaMtazrI bhale prayoganAM jANakAra hoya, paraMtu ziSyo to prayoganAM jANakAra hotA nathI. AthI ziSyo kevI rIte jANI zake ke "p'" tu, '"" pratyayanAM saMbaMdhamAM
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-37 598 che athavA to "ya" pratyayanAM saMbaMdhamAM che ? AcArya bhagavaMtazrIne to, te te prayogonI jANakAra hatI ja ke koI cokkasa prakRtine " " lagAvavo che ane "" rUt karavA dvArA vRddhi karavI che, jyAre ziSyane to A saMbaMdhI kaMI jJAna nathI. kaI prakRti che, kayo pratyaya che, kayo anubaMdha che A badhI mAhitI na hovAne kAraNe ziSyo kevI rIte bodha karI zakaze ? uttarapakSa :- ziSyo AcArya bhagavaMtazrInI te te sUtronI pravRttio dvArA ja jANI zakaze, mATe koI Apatti jaNAtI nathI. (0ca0) 3mamimanuvagheghUstam pAntaH manekAntaH ti; jAntaH * iti tu yuktataram, atra hi heturupanyastaH; yat tu nAma sahetukaM tannyAyam / tathA "meGo vA mit" [4.3. 88.] iti tadavayavaM dRSTvA AtvaM nAkArSIt / asarUpavidhAvapi na doSaH, bhAvAryapravRtteireva, tathAdiyAM "vA tAvihu-nI-mU-prazAstro:" [..6ra.] rUti vA praha karoti, tad jJApayati-* nAnubandha-kRtamasArUpyaM bhavati * samAveze hi acA Nena ca sidhyati kiM vAgrahaNena ? kriyamANaM tu jJApanAya bhavati / anuvAda :- agAu "netA manuvazvA:" paribhASA AvI hatI. evI ja eka bIjI paribhASA che "pAnA anuvanyA" tathA "vRkSaNAvAvanA nyAya:". A paribhASAo pramANe anubaMdho avayava svarUpa paNa thAya che ane anavayava svarUpa paNa thAya che, evuM mAnavAmAM Ave che. A baMne pakSane eka udAharaNathI samajAvI zakAya che. lokamAM devadatta vagere padothI bodhya mAtra hAtha, paga vagerethI viziSTa evo mAMsapiMDa ja che, paraMtu pAghaDI vagerethI viziSTa nahi. kAraNa ke pAghaDI vagere devadattanAM sthAyI avayava nathI. jo pAghaDI vagere paNa devadattano avayava hota to koI kahe ke, "devadattane bolAvo' e paristhitimAM jema hAtha, paga vagerethI rahita devadatta lAvI zakAto nathI, tema pAghaDI vagerethI rahita devadatta paNa lAvI zakAta nahi. lokamAM hAtha, paga vagerethI rahita devadatta lAvI zakAto nathI, AthI hAtha, paga vagere devadattanAM avayavo ja che. paraMtu pAghaDI vagerethI rahita devadatta lAvI zakAya che, mATe pAghaDI e devadattanAM avayava svarUpa nathI. A ja pramANe zAstramAM anubaMdha paNa dhAtu Adino avayava hoto nathI. Ama, anubaMdho anavayava (anekAnta) svarUpa che evuM manAya che. je pakSa anubaMdhone anavayava svarUpa mAne che te pakSa uparokta tarkane AdhAre anubaMdhone anavayava svarUpa siddha kare che. vaLI, lokamAM devadattanAM zarIramAM rahelAM vadhArAnAM aMgo jemake chaThThI AMgaLI, khUMdha devadattanAM sthAyI avayava paNa dekhAya che. A paristhitimAM devadattane bolAvavAthI khUMdha vagerethI viziSTa
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa99 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 devadattane ja lAvavAmAM Ave che, paraMtu khUMdha vagerethI rahitane nahi. e pramANe zAstramAM anubaMdhone avayava svarUpa paNa mAnavAmAM Ave che. bhASyakAre A baMne pakSa upara khUba vicAra karyo che ane aMtamAM ekAttApakSane ja vadhAre yogya mAnyo che, arthAtu anubaMdhone dhAtu AdinAM avayavo ja mAnyA che. kAraNa ke A pakSamAM AvavAvALA doSonuM nirAkaraNa karavAmAM AvyuM che. AcArya bhagavaMtazrIe uparanI badhI vAtone dhyAnamAM rAkhIne ja "3mamamanuvagheghUrta..." paMktio lakhI che arthAtu anubaMdhomAM ubhayanuM kathana karavAmAM AvyuM che. tethI anubaMdho avayava svarUpa paNa che ane anavayava svarUpa paNa che. paraMtu anubaMdho avayava svarUpa che e pakSa vadhAre yogya che. avayava pakSamAM vadhAre yogyatA che, ene mATe hetu rajU karyo che. e hetu tarIke judA judA sUtronI racanA AcArya bhagavaMtazrIe karI che jenAthI jaNAya che ke anubaMdho avayava svarUpe che. je sahetuka hoya te ja nyApya gaNAya che. have judA judA udAharaNo dvArA anubaMdho dhAtu vagerenAM avayava tarIke mAnyA che evuM jaNAve che. "ko vA mi" (4/3/88) sUtramAM "mA" dhAtumAM "" anubaMdha che. have "" jo dhAtuno avayava manAya to dhAtu "" aMtavALo manAya. AthI dhAtune aMte sadhyakSara che evuM na manAyuM. jo ""ne dhAtuno avayava na manAyo hota to dhAtu sabhyakSara aMtavALo manAta ane jo sabhyakSara aMtavALo dhAtu mAnyo hota to dhAtune aMte rahelA sabhyakSarano "mA" thAta. Ama dhAtune aMte rahelA adhyakSarano "mA" karyo nathI enAthI ja jaNAya che ke anubaMdhane e sUtramAM dhAtunAM avayava tarIke mAnIne "meDa" e pramANe SaSThI ekavacananuM rUpa karyuM che. anubaMdho dhAtunAM avayava tarIke manAya che, mATe asvarUpavidhimAM paNa doSa nathI. te A pramANe che - sau prathama AcArya bhagavaMtazrIe vyAkaraNamAM eka sUtra banAvyuM che. je A pramANe che - " svarUpo-DapavAve." (pa/1/16) A sUtra pramANe jyAM jyAM asvarUpavidhi hoya tyAM tyAM apavAdanAM viSayamAM utsargavidhi paNa thAya che. dA. ta. "" dhAtuthI vidhyarthano "dhya" pratyaya thAya che, e apavAda pratyaya che tathA " dhAtuthI "tavya" ane "khanIya" svarUpa vidhyarthanAM t pratyayo thAya che e utsarga che. AthI A sUtrathI apavAdanAM viSayamAM utsarga pratyaya paNa thato hovAthI je pramANe "jArya" prayoga jovA maLe che e pramANe "sUrtavyamu" ane "raNIyam" prayoga paNa thaI zakaze. anubaMdho jo dhAtunAM avayava svarUpa bane to "[", "kyaq" tathA "" t pratyaya paNa asvarUpa-vidhivALA thAya ane jo A badhA pratyayo paNa asvarUpavidhivALA thaze to apavAdanAM viSayamAM jema "" dhAtuthI "dhyay" temaja "vaca" pratyaya thaze. te ja pramANe svarAnta dhAtuothI
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-37 600 utsargabhUta evo "ya" pratyaya paNa thaI zakaze ane Ama thAta to je pramANe "Aryam" ane "nRtyam" prApta thAya che e ja pramANe "rjyam" prayoganI prApti paNa thAta. AvI Apatti tyAre ja AvI zake ke anubaMdhone avayava svarUpa mAnIne asvarUpavidhi mAnavAmAM Ave. paraMtu ''nAnuvandhatamasArUpTam mati" evo nyAya che arthAt anubaMdho vaDe karAyeluM evuM asvarUpapaNuM thatuM nathI. AvI pirabhASA hovAthI have '"ca" tathA "vap" ane "dhya" e traNeya pratyayamAM anubaMdhone kAraNe asvarUpapaNuM thatuM nathI. AthI utsarga evo "" pratyaya thaze nahi. ahIM AcArya bhagavaMtazrIe te te sUtromAM te te pravRttio vaDe jaNAvyuM che ke anubaMdho dhAtu vagerenAM avayava svarUpa bane che. dA.ta. "vA khvatAvi-Tu-nI..." (5/1/62) sUtramAM "vA"nuM grahaNa karavAmAM AvyuM che. A sUtra pramANe "khta' vagere dhAtuothI kartAmAM "La" pratyaya vikalpe thAya che. A "La" pratyaya e apavAda svarUpa pratyaya che. AthI jyAre "La" pratyaya nahi thaze tyAre utsargathI 'ar" (5/1/49) sUtrathI kartAmAM "a" pratyaya paNa thaze. A "ar" pratyaya vikalpapakSamAM thaze. have jo anubaMdho pratyayanAM avayava svarUpa bane to "La"nAM vikalpa pakSamAM asvarUpavidhine kAraNe "Ja " pratyayanI prApti paNa hatI. AthI "a" pratyayanI prApti karAvavA mATe sUtramAM grahaNa karela "vA" nirarthaka siddha thAya che; chatAM hajI paNa AcArya bhagavaMtane thAya che ke, 'anubaMdho pratyaya vagerenAM avayava bane che' AvA pakSane aTakAvanAra koI paribhASA jagatamAM vidyamAna che. AthI ja "" svarUpa apavAdamAM '"a"nI prApti nahi thAya. AthI te prApti karAvavA mATe sUtramAM vikalpa lakhyo che ane A vikalpa lakhavA dvArA jaNAvyuM ke, anubaMdha vaDe asamAnapaNuM thatuM nathI evI paribhASA vidyamAna che. vaLI anubaMdha vaDe asamAnapaNuM thatuM nathI evuM tyAre ja jaNAvI zakAya ke jyAre anubaMdho pratyaya vagerenAM avayavo banatAM hoya. A pramANe jo anubaMdho pratyayanAM avayava svarUpa bane to asvarUpavidhithI ja '"a" ane "r" pratyaya thavAnAM hatA. mATe ""nAM vikalpapakSamAM "a" karavA mATe "vA"nuM grahaNa karavAnI koI AvazyakatA na hatI; chatAM paNa '"vA"nuM grahaNa karyuM che. tenAthI jaNAya che ke, "nAnuvanyatamasArUghyam bhavati' nyAya vidyamAna che. Ama sUtramAM "vA"nAM grahaNe A nyAyane jaNAvyo ane A nyAya dvArA AMzika rIte anubaMdhone avayava svarUpa mAnavAnI nA kahI. tethI ja jaNAya che ke anubaMdhone avayava svarUpa mAnavAmAM Avaze to paNa A nyAyane kAraNe doSa Avaze nahi. (za.nyA0 ) sarvAMvezepi na ddoSa:, yayam '"ana" [2.1.26.] kRti prathamayA niziti tad jJApayati- * nAnubandhakRtamanekavarNatvaM bhavati, * anyathA SaSThyA apyanekavarNatvAt sarvAdezaH siddhyati /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 anuvAda :- anubaMdhane prakRti vagerenAM avayava mAnavAmAM Avaze to sarvodezamAM paNa doSa Avaze nahi. AcArya bhagavaMtazrIe ahIM anubaMdhane avayava svarUpe mAnIzuM to paNa aneka varNavALApaNuM thavAthI doSa Avaze nahi evuM '"na' (2/1/36) sUtra dvArA jaNAvyuM che. '"ad vyAne" (2/1/35) sUtramAM sthAnI tarIke "vam"nI anuvRtti Ave che. AthI "m'no vyaMjanAdi syAdi pratyaya para chatAM "jJa" Adeza thAya che. Ama to "vam" zabda sthAnI tarIke (2/1/34) sUtramAM SaSThI vibhakti aMtavALo hato. chatAM (2/1/35) temaja (2/1/39) sUtramAM sthAnI svarUpe rahelA ''vak''ne prathamA aMtavALo gaNyo che. Ama sthAnI svarUpa ''dam''ne prathamA aMtavALo saMpUrNa "vam"no "" Adeza karavA mATe karyo che. have "a"mAM "T" anubaMdha che ane "T'ne jo "ba"no avayava mAnIzuM to '"m'"ne SaSThI vibhakti haze to paNa AkhA "vam"no ja "Ja" Adeza thaI jAta. kAraNa ke Adeza jo aneka varNavALo hoya to saMpUrNa sthAnIno Adeza thAya che evI pirabhASA che. Ama saMpUrNa ""no "" karavA mATe ''vak'"ne prathamA vibhakti karavAnI AvazyakatA na hatI; chatAM paNa AcArya bhagavaMte "ana" (2/1/36) sUtramAM prathamA vibhakti karI che. tenA dvArA teo jaNAve che ke anubaMdha vaDe karAyela aneka varNavALApaNuM thatuM nathI. A nyAya ja sUcana kare che ke anubaMdha prakRti vagereno avayava bane che. anubaMdha prakRti vagereno avayava banato hoya to ja 'nAnuvanvatam anevarNatvam mati / paribhASAmAM anubaMdha vaDe aneka varNavALApaNAMno niSedha karavo paDe. (za0nyA0 ) *asandhyakSarAntatvamapi nAnubandhakRtaM bhavati, * tata eva ydym-"nemaadrA-pata-pa60 " [2.3.79.] ityatra meGo'pi grahaNArthaM GakAraM paThati, anyathA hi mAGa eva grahaNaM syAt / na ca lope sati meGa Atve sati prApnoti ceti (ceceti) itivallAkSaNikatvena taddamAvAd (?) | 601 anuvAda :- anubaMdha jo pratyaya vagereno avayava banaze to "mek" vagere dhAtuomAM sandhyakSara aMtapaNuM gaNAze nahi. ahIM "me" vagere dhAtuomAM "" e dhAtuno avayava thavAthI dhAtu sandhyakSara aMtavALo thato nathI. AthI "ne++-vA-pata...' (2/3/79) sUtramAM "mek" lakhyuM hota to paNa "mA" dhAtu AvI jAta. chatAM paNa "mA" dhAtunI pUrvamAM phkAra anubaMdha lakhyo che. enA dvArA AcArya bhagavaMta kaMIka kahevA mAMge che je A pramANe che - Ama to anubaMdha dhAtu vagereno avayava bane che, paraMtu "asandhyakSarAntatvamapi nAnuvadhRtam mati / " e pramANe paribhASA che. AthI phalita thAya che ke anubaMdha jo dhAtu vagereno avayava hoya to ja anubaMdha vaDe karAyeluM asandhyakSara aMtapaNuM thatuM nathI evI paribhASA prApta thAya che. A paribhASA hatI. mATe ja AcArya bhagavaMtazrIe 'nen-vA-pata..." (2/3/79) sUtramAM "mana" dvArA "mA" ane 44
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-37. 602 me" ubhayane grahaNa karavA mATe "huM" anubaMdhane "mA"nI pUrvamAM batAvela che. jo "" anubaMdhane pAchaLa lakhyo hota to mAtra "mA" dhAtunuM ja grahaNa thAta, paraMtu "me' dhAtunuM grahaNa thAta nahi. Ama, "meruM' dhAtune grahaNa karavA mATe "" ma dhAtunI pUrvamAM lakhyo che. AcArya bhagavaMtazrIe Avo purUSArtha tyAre ja karavo paDe ke anubaMdha dhAtuno avayava bane che chatAM paNa ene aTakAvanAra koIka paribhASA che ke jenAthI anubaMdhathI paNa sadhyakSara aMtANuM thAya che. AthI ja "mA" lakhavAthI "me" dhAtunuM grahaNa na ja thAta. pUrvapakSa:- "" dhAtumAM "" e anubaMdha che ane A "sTra" anubaMdhano "maprayo" sUtrathI lopa thatAM mAtra "" ja bAkI raheta. A "dhAtunAM ""no "kAta lakjhakSara" (4)2/1) sUtrathI "mA" thAta. e saMjogomAM A "mA" dhAtu paNa tame dhAtu saMbaMdhI) "netA-pata.." (2/3/79) sUtrano viSaya banata. uttarapakSa :- A pramANe ""no lopa thayA pachI ""mAM "mAtva" thAta nahi. "nakSapratipatoyo pratiparovatadhaiva pradAm nyAyathI je mULathI sadhyakSaraaMtavALA dhAtu hoya teno ja "mA sadhyakSastha" (4/2/1) sUtrathI bAra thAta, paraMtu koIka sUtranAM niyamanAM kAraNe dhAtu sabhyakSara aMtavALo thAya to tyAM "sAtva" thatuM nathI. je pramANe "veti" prayogamAM mAtva" thayeluM jaNAtuM nathI te A nyAyanAM sAmarthyathI ja jaNAya che. "tti dhAtune "" pratyaya lAgatAM dvirukti thAya che. tyArabAda vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacanano "ti" lAgatAM ane "va"no lopa thatAM temaja guNa vagere prakriyA thatAM "veti" rUpa siddha thAya che. "vi dhAtumAM sUtranA niyamathI guNa thatAM "ve" prApta thAya che. Ama sUtranAM niyamathI "" thayo hovAthI A prayogamAM (4/2/1) sUtra lAgyuM nathI. Ama "" anubaMdha AgaLa na lakhyo hota to "mem" dhAtunuM grahaNa thaI zakata nahi. (za0cA) atha vizeSAnirdezAt "pU sattAyAm" "tyAvInAM dhAtUnA pItve smArsa bhavati ? AMbAvAhiti vUma: | narvAti "kavito vA" [4.4.4ra.] phatyAdri naiva-devasvraad' iti tatrAnuvRtteH, AcAryapravRttervA, tathAhi-AcAryAH svarAntAn svarAnteSu paThanti vyaJjanAntAn vyaJjanAnteSu iti teSAM svarasya vyaJjanasya ca nettvamiti / daridrAtestarhi prApnoti, namUktamayamAvatri maviSyati natvimaNukta-"mati:" [4.4.77.] rUtyastIti, nanvidmpyuktm-'eksvraad' iti tatra vartate'nekasvarazcAyamiti / jAgartestarhi RdittvaprasaGgaH, tadapi -gArni-vi." [4.rU.12.] rUtyatra vRddhiniyama, Rtvei hi vRddhe prasa iva nAsti kiM niyameneti ? / cakAso'pi sakArasya na bhavati kAryAbhAvAt / AzAso'pi tata eva na mavati |
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 603 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 anuvAda :- A sUtramAM zabdanuM uccAraNa zAstramAM thayuM hoya paraMtu prayogamAM na jaNAtuM hoya tenI rUr saMjJA thAya che e pramANe kahyuM che, paraMtu koI vizeSa nirdeza na thayo hovAthI kayA varNane t saMjJAvALo mAnavo e jaNAtuM nathI. AthI "nU sattAyAm" vagere dhAtuomAM paNa rUpaNuM zA mATe na thAya ? arthAt "mU" dhAtumAM "OM"nuM paNuM thavuM joIe. AvI zaMkA jo tamArI (pUrvapakSanI) hoya to ame kahIzuM ke "mU" dhAtumAM "OM"ne t karavAthI koI kAryanI prApti thatI nathI. jo "OM" phanuM koI kArya '"mU'" dhAtumAM jaNAtuM hota to ame '"'' t avazya mAnata. -- pUrvapakSa :- '"vito vA" (4/4/42) sUtra pramANe "OM" phALA dhAtuo hoya to saMbaMdhaka bhUtakRdantano "vA" pratyaya lAgatA "vA" pratyayanI AdimAM "" vikalpa thAta. Ama '"" svarUpa kAryano sadbhAva to che ja, to zA mATe "mU" dhAtune "" vALo nathI mAnatA ? uttarapakSa :- '"vito vA" (4/4/42) sUtramAM ekasvaravALA evAM "ti" dhAtuomAM ja vikalpe ""nuM kArya thAya che. AthI ja "mU" dhAtumAM jo "OM"ne rUkS mAnavAmAM Avaze to dhAtu svara vagarano thaI javAthI have (4/4/42) sUtrathI vikalpe ""nI prApti thaze nahi. tame kadAca kahezo ke (4/4/42) sUtramAM ekasvarano sAkSAt pATha to jaNAto nathI, to ame kahIzuM ke AcArya bhagavaMtazrInI pravRttithI ja evuM jaNAya che. AcArya bhagavaMtazrIe svarAntavALA dhAtuone dhAtupAThamAM judA batAvyAM che temaja vyaMjanAnta dhAtuone judA batAvyAM che. dA.ta. "svara-graha"... (3/4/69) sUtramAM "svara'' zabdathI svarAnta dhAtuo samajavA temaja "RRvarNavyaanAr dhyan" (5/1/17) sUtrathI "vyaMjana"thI vyaMjanAnta dhAtuo samajavA. vaLI "mU sattAyAm" vagere dhAtuonAM pAThamAM paNa sau prathama svarAnta dhAtuo batAvela che. tyArabAda vyaMjanAnta dhAtuo batAvela che. A pramANe AcArya bhagavaMtanI pravRttithI ja jaNAya che ke te te dhAtuo anukrame svara ane vyaMjana aMtavALA che. AthI je je dhAtuo svarAnta haze te te dhAtuomAM svaranuM 't'paNuM thaze nahIM. tathA je je dhAtuo vyaMjanAnta haze te te dhAtuomAM vyaMjananuM 't'paNuM thaze nahIM. mATe ahIM "mU" dhAtumAM "OM"ne rUkS mAnI zakAze nahi. 4 44 pUrvapakSa :- jo A pramANe t saMjJAnI vyavasthA che to "varidra" dhAtu aneka svaravALo che. AthI "ridra" dhAtumAM anya "mA"nI t saMjJA mAnavI joIe. kadAca tame ema kahezo ke ''A''ne rUt kahevAthI kahelAM evAM t kAryano abhAva thAya che, to tevuM paNa mAnI zakAze nahi. kAraNa ke "vitA:" (4/4/71) sUtrathI je dhAtuo "" phALA che tevA dhAtuothI para "ta" ane "tavatu" pratyaya Ave to "kta" ane "tavatu"nI AdimAM "T'' thato nathI. AthI "ba" nuM "" niSedha svarUpa kArya to vidyamAna che ja. uttarapakSa :- "ridrA'" dhAtumAM "" t mAnIne "AvitAH" sUtrathI je ""no niSedha
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-37 604 tame kaho cho, paraMtu A barAbara nathI. kAraNa ke " svarAnusvAretaH" (4/4/pa6) sUtrathI ekasvaravALA dhAtuonI anuvRtti cAlu thaI che. je "mAhitaH" (4/4/71) sUtramAM paNa Ave che. Ama "driA' dhAtu aneka svaravALo hovAthI "driA" dhAtu saMbaMdhI "mA" rUt mAnIne gAvita:" sUtra pramANe kArya thaI zakaze nahi. A phat thayA pachI paNa ridrA dhAtu aneka svaravALo ja rahe che. pUrvapakSa :- to pachI "nA] dhAtune "2" rUvALo mAno. uttarapakSa:- tamAruM A vidhAna paNa ayogya che. jo "nA" dhAtune "" rUvALo mAnavAmAM Avaze to "nA-vi" (4/3/para) sUtramAM "" ane "f" pratyaya para chatAM je svaranI vRddhinuM vidhAna karavAmAM AvyuM che te nirarthaka thaI jaze. tamArA kahevA pramANe jo "nA" dhAtumAM "OM" rUt thAya to "nA" dhAtu zeSa rahe. have "nA" dhAtumAM upAjya "mA"nI vRddhino to savAla ja nathI, thaI zake to mAtra "OM"nI vRddhi ja thaI zakaze. AthI "nA"mAM "2" rUt karavAnuM koI prayojana rahetuM nathI. pUrvapakSa - to pachI "vem" dhAtumAM sAranI t saMjJA ame mAnIzuM. uttarapakSa - AvuM paNa mAnI zakAze nahi. kAraNa ke sarane rUtu mAnavAthI "vajA[" dhAtumAM koI kAryanI prApti ja AvatI nathI. AkhA vyAkaraNamAM "" t saMjJAnuM phaLa te te "" phatavALA pratyaya para chatAM pUrvanA nAmanI padasaMjJA "nAma sidravyaSNane" (1/1/21) sUtrathI thAya che. jema ke, "mavat + ya"mAM "va" zabdanI padasaMjJA thavAthI ""no "" thavAthI "khavavI:" zabdanI prApti thAya che. AvuM koI paNa kArya "va" dhAtumAM ""ne "tuM" mAnavAthI prApta thatuM nathI. te ja pramANe "mA" upasargapUrvaka "zANu" dhAtumAM paNa "" t mAnavAthI koI kAryanI prApti AvatI nathI. (zanyA0) kvibAdInAM tu kakAra-pakArayoH kAryArthatvenettvAdabhAvo'stu, taduccAraNArthamupAttasya kRtakAryatvAnivRttiH, yato'prayogazabdena zAstramabhidhIyate; vakArAbhAve tu kasyAyamit syAdityaprayogi-zabdAbhidheya eva na syAditi kvibAdInAM ca vakAro'nubandhasaMjJAnArtham, tasyAbhAve kasyAsAvit syAt, pratyayatvamapyasyaivaM siddhyati, kRtakAryatvAcca svayaM nivartate, ata eva vakAraH paThitaH, pravirala-prayogaviSayatvAdasya, antasthAnAM padAntAnAM prAyaH prayogAniSTeH, yadAha- "nahi yaNaH padAntAH santi" iti / vRkSav karotIti vyAvRttiviSayopadarzanArthamiti / anuvAdaH- have "viva" vagere pratyayanAM saMbaMdhamAM dareka varNo kayA kayA kAryanAM prayojanathI AvyA che ? e bAbatamAM jaNAve che.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 605 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 pUrvapakSaH- viva" pratyayamAM kyAre ane pAra baMne kAryanAM prayojanathI phasaMjJAvALI manAyA che. vAra anubaMdha dhAtu vageremAM guNano niSedha karavA mATe karAyo che. Ama vAra anubaMdhathI guNanAM niSedha svarUpa kArya thAya che. tathA pAra anubaMdhathI hrasva svarAnta dhAtuomAM ""no Agama thavA svarUpa kArya thAya che. AthI pAra rUt saMjJAnuM kArya paNa vidyamAna che. Ama vAra ane pAra te te dhAtuomAM potapotAnAM kAryo karI, t saMjJAvALA hovAthI abhAva svarUpa thaI jaze. paraMtu rUAra ane vAra kayA kAryanAM prayojanathI pratyayamAM AvyA che te jaNAvyuM na hovAthI A be varNo t saMjJAvALA thaI zakaze nahi, chatAM paNa A baMne vargonI rUt saMjJA mAnIne abhAva to karyo ja che. uttarapakSa:- 2 ane pAra dhAtuomAM potapotAnAM kAryo karI "tuM" saMjJAvALA hovAthI abhAva svarUpa thaI jaze, paraMtu mAtra wAra ane pAra sUtramAM lakhyA hota to svara vagaranAM vyaMjananuM uccAraNa thaI zakata nahi. AthI kAra ane pAranuM uccAraNa karavA mATe koIka svaranI AvazyakatA rahe che. tethI ja "rU" svaranI kAra ane pAranI nivRtti bAda ApoApa ja nivRtti thaI jaze. have vAra varNanuM prayojana jaNAvAya che. sau prathama prayoga zabdathI, je ame zAstra artha karela hato te zAstra saMbaMdhI eka zloka ame jaNAvIe chIe. A zloka mahAbhASyamAMthI uddharaNa karela che. "dhAtusUtragaNoNAdivAkyaliGgAnuzAsanam / AgamAH pratyayAdezA upadezAH prakIrtitAH // " dhAtu, sUtra, gaNa, uNAdi, vAkya, liMgAnuzAsana, pratyaya, Adeza ane upadeza A badhAne ja zAstra kahevAya che. AthI zabdanAM uccAraNanAM abhAvavALA (maprayo) zabdathI upara batAveluM koI paNa zAstra kahevuM paDaze arthAtu zabdanAM uccAraNanAM abhAvavALo pratyaya ahIM kahevo paDaze. jo "vivapratyayamAM vAra lakhavAmAM na Ave to 2, pAra tathA uccAraNa mATe Avelo rUAra konAM saMbaMdhamAM rUtu che evuM jaNAvI zakAze nahi. Ama thavAthI t saMjJA adhurI raheze. AthI prayojI evAM jAra, pAra ane rUArano abhidheya koI thaI zakaze nahi. dA.ta. bhUtakRdantano "kta" pratyaya che. ahIM *#Ara, "ta" pratyaya saMbaMdhamAM rUtu che evuM bolI zakAya che. e pramANe jAra, pawAra ane 2 paNa ""nAM saMbaMdhamAM rUtu che evuM jaNAvavA mATe vAra lakhyo che. AthI "viva" pratyayamAM vara, rUt saMjJAnAM nimitte che. vaLI vAranAM abhAvamAM vAra, pAra vagere konAM saMbaMdhamAM tuM che evuM kahI zakAta nahi. have konAM saMbaMdhamAM A t che e pramANe nakkI thavAthI "viva"nuM pratyayapaNuM siddha thAya che. have zaMkA thaze ke "va"ne pratyaya tarIke rahevA devo ke nivRtti karavI? enAM saMbaMdhamAM "AcArya bhagavaMta" jaNAve che ke, vAra, pAra tathA jhAranI t saMjJAnAM nimitte Avyo hato have tuM saMjJA thaI javAthI vajAranuM kArya
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 606 pUruM thayuM. AthI vAranuM kArya pUruM thaI javAthI vAra svayaM ja nivRtti pAme che. AvA prayogo ghaNAM ja alpa pramANamAM jovA maLaze ke jeo mAtra rUtu saMjJAnAM nimitte ja AvyAM hoya. jo "v"ne pratyaya bhAno to pAtu tathA nAmane aMte to "va" mAveto 45 // . 4ve "v" ko nAmane aMte Ave to pada saMjJA thaze ane antasthA padane aMte hoya evAM prayogo ghaNuM karIne IcchAtA nathI. "upAdhyAye" 4 59 cha ? "ya, va, ra, l" (yaN pratyAhArathI. ya, va, ra, la sama4qi) padane aMte hotAM nathI. antasthA ghaNuM karIne padane aMte hotA nathI, emAM je prAyanuM vidhAna chate "vRkSav karoti" prayoganI vyAvRtti bhATe che. yais vis antasthA 54ne maMte 59 // 8ovA bhaNe che. (ta. 4 prabhArI "dadhyatra, madhvatra, citrartha" vagere prayogobhA 59 sAmAsi zabhA pUrvana nAma 56 uvAya aneta te 5hone saMta anubhe ya, va, ra, l mAvyA cha bhane mAyA prayoga 55 prAya:thI vyAvRtti samai. // 1 // prayogInI siddhi mATe vya429mA "asiddham bahiraMgam antaraMge" nyAyano saharI sevAmAM Avyo che.) (za0nyA0) TuDujInAmAdibhUtAnAmitsaMjJA vaktavyA, anyathA huDu-piDuGAdInAmapi prasaGgaH, na vaktavyA, katham ? DAnteSu pAThAt, zailIyaM zAstrakartRNAm-yat tajjAtIyA~stajjAtIyeSu paThanti / TuDujInAM samudAya evAnubadhyate, samudAyasya ca saMjJAsaMbandhe'vayavaH pAratantryAditsaMjJAM na labhata ityukArekAra-yorittvAbhAvAd "uditaH svarAnno'ntaH" [4.4.98.] iti no'ntaH (no'ntaH ityadhikamAbhAti) "iGitaH kartari" [3.3.22.] iti TuvepRG-vepitA, jiphalA-phalatItyAdau nAgamAtmanepadAbhAvaH siddhaH, anyathA-'trApi nAgamA''tmanepade prasajyete iti / na cAyamu(di)dvidhiH * kumbhIdhAnya nyAyena zakyo vaktum, tathAhi-yasya hi kumbhyAmeva dhAnyaM nAnyatra sa kumbhIdhAnya ucyate dhArmikaH, yasya tu tatra cAnyatra ca nAsAvanena zabdenocyate; evamatrApi yasya udeved nAnya iti, anyathA kampata ityatrApyaprasaGgaH syAt; nahyasyodevediti / evaM tarhi naivaM tatra vijJAyate-ukAra id yasya so'yamudit tasya udita iti, kiM tarhi ? ukAra it (ukAra eva id udit) uditA ca dhAtuviziSyata iti tadantavidhiH, udidantasya dhAtoritya-prasaGgaH; tAtmanepadavidhau doSaH-arthaNi arthayate, nahyatredidanto dhAtuH, kiM tarhi ? NakAraH, na cAtra dhAtuH saMnihito'sti / anuvAda :- sAhima 23ei "Tu", "Du", "ji"nI it saM vA yogya che. hI mAhima 28i "Tu", "Du", "ji"nI it saMzA na mAno to "huDuG', "piDuG' (683 bhane 684) 13 dhAtumImA 59 // "Du" it sNsh| mAnavAnI Apatti bhAvaze. bhAj ssdi ho to
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 607 zrasiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 tamAre kahevuM joIe nahi. kAraNa amane to AvI Apatti AvatI ja nathI. zAstranAM racayitAnI A zailI che ke je varNa aMtavALA dhAtuo hoya te varNAntavALA dhAtuono samAveza tyAM ja karavAmAM Ave che. dA.ta. AtmAnapadanAM pahelAM gaNanA dhAtuomAM "" vyaMjana saMtavALAM dhAtuo 683 naMbarathI zarU thayAM che. evAM "" aMtavALA tamAma AtmapadI dhAtuono samAveza 704 naMbara sudhI karI dIdho che. AthI madhyamAM rahela "su", rUt saMjJA thavAnI Apatti AvatI nathI. tethI AdimAM rahelAM "su", "su" ane "gi"nI rUt saMjJA thAya che evAM pAThamAM "AdimAM rahelAM" vizeSaNanI AvazyakatA nathI. "huM", huM" ane "f"mAM be varSano samudAya ja phat saMjJAvALo thAya che ane AvI rUt saMjJAnA abhAvamAM samudAyano avayava parAdhInapaNAMthI rUtu saMjJAne prApta karato nathI. AthI "su", "Tu" ane "bi"nAM avayava svarUpa "3" ane ""nI rUt saMjJA svataMtra rIte prApta thatI nathI. A pramANe "3" ane "3" avayava mAnIne phat saMjJA na thavAthI "titaH svaranoDarnoH" (4498) sUtrathI tathA "DitaH rtari" (3/3/22) sUtrathI "" Agama ane Atmapadano abhAva siddha thAya che. jo samudAyanAM avayavanI paNa svataMtra rIte s saMjJA mAnavAmAM Avata to "yuve" (754 naM.nI dhAtu) "3" tavALo manAta. tethI "mpitA" rUpa thavAnI Apatti Avata. te ja pramANe "ginnA'(414 naM.nI dhAtu) dhAtu "pha" anubaMdhavALo gaNAta ane tema thAta to "peti"ne badale "pente" e pramANe Atmapada thavAthI aniSTa rUpa thavAnI Apatti Avata. AthI ja ame "3" saMbaMdhI phavidhi ane "" saMbaMdhI vidhi "mIdhA" nyAyathI kahIzuM. "ppIdhAnya" nyAya A pramANe che - je brAhmaNo kuMbhamAM rahelA dhAnyane ja vAparatA hoya e kuMbhIdhAnya brAhmaNa kahevAya che. paraMtu jeo kuMbhamAM raheluM dhAnya paNa vAparatA hoya ane anya ThekANe raheluM dhAnya paNa vAparatA hoya teo kuMbhAdhAnya brAhmaNa kahevAtA nathI. e pramANe ahIM paNa sat vidhi ane phat vidhi paNa "mIdhAnya" nyAyathI kahevAmAM Ave to jyAM mAtra "3" t haze tyAM ja ""no Agama thaze, temaja mAtra "pha" rUt haze tyAM ja Atmapada vidhi thaze, anyatra nahi thAya. "su", "huM" ane "bi" anubaMdhamAM mAtra "" ane "3" ja rUtuM nathI, paraMtu "su" "huM" ane "gi" paNa rUdra che. Ama hovAthI ja jayAM "su" ane "huM" rUt tarIke che tyAM "ra"no Agama ane AtmapadanI Apatti AvatI nathI. TUMkamAM jyAM samudAya rUtuM saMjJAvALo hoya tyAM samudAyanAM avayavanI pRthagurUt saMjJA thatI nathI. pUrvapakSa :- jo tame "luNIdhA" nyAyathI ja "3" phavidhi ane "" -vidhi mAnazo to je je dhAtuo vageremAM mAtra "3" tuM haze tyAM ja "taH varI." (4/498) sUtrathI
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-37 608 ""no Agama thaze, paraMtu jyAM "3" sivAya anya anubaMdha paNa haze tyAM ""no Agama paNa thaI zakaze nahi. dA.ta. "pu trane " A dhAtumAM "3" ane "huM" ema be t vargo che. mATe mAtra "3" ja tuM na hovAthI ""no Agama thaI zakaze nahi. uttarapakSa :- (4/498) sUtramAM "vita:"no artha "3Ara phat carca : vitA "kritu"nuM SaSThI ekavacana "3dvitaH" thaze, e pramANe jANavo nahi; paraMtu "3%Ara va ta ti pavita" arthAtuM jyAM sAra ja rUtu che evo "vit' dhAtu kahevAya che. AthI "kavi" e dhAtunuM vizeSaNa banaze tathA "vizeSamanta:' paribhASAthI dhAtune aMte "3" t Avelo haze to ja "ra"no Agama thaze. "pu" dhAtumAM "pu" dhAtunAM aMte "3" rUtu Avelo che. tethI "" dhAtumAM (4/498) sUtrathI ""no Agama thaze. paraMtu "kupavaSa" dhAtumAM "pad" dhAtunI AdimAM "3" rUt che mATe ""no Agama thaze nahi. pUrvapakSa :- jo A pramANe tapuruSa samAsa karavA dvArA "vizeSaNamantaH" paribhASAthI "3" phata dhAtune aMte mAnazo ane ema karavA dvArA "pus' dhAtumAM "+" dhAtunAM aMte "3" rUtuM hovAthI "ra"no Agama thaI zakaze. A pramANe "va" dhAtumAM to koI doSa Avaze nahi, paraMtu "pha" mAM paNa A ja pramANe mAnazo to Atmane padavidhimAM doSa Avaze. jyAM jyAM pha" anubaMdha "" banaze tyAM tyAM "rU anubaMdha paNa dhAtunuM vizeSaNa banavAthI "pha" anubaMdha dhAtunAM aMte haze tyAre ja tuM saMjJAvALo kahevAze, paraMtu jyAM jayAM "rU" anubaMdha dhAtune aMte nahi hoya tyAM tyAM "rUDitaH rtari" (3/3/22) sUtrathI Atmapadavidhi thaze nahi. marthana dhAtumAM (dhAtupAThamAM 1931 naMbarano dhAtu) rUAra t dhAtune aMte nathI. dhAtune aMte to pAra phata che. "ka" dhAtu che, tyArabAda pAra anubaMdha che tathA pAra bAda rUAra anubaMdha che. AthI dhAtune aMte pAra anubaMdha che, paraMtu rUAra anubaMdha nathI. A pramANe "zuM" dhAtumAM Atmapada na thavAnI Apatti Ave che. A pramANe "puSpIdhA" nyAyathI ahIM "3 rUtu ane "pha" ne mAnI zakAtA nathI. mATe ";", "bi" vagere anubaMdho vidyamAna haze tyAM "vita" ane vita" anubaMdha paNa mAnavA paDaze. mATe samudAya svarUpa "Tu" ane "gi" anubaMdha alaga che. tathA "" ane "" anubaMdha alaga che evo bodha thAya e mATe vyAkaraNamAM koIka vyavasthA hovI jarUrI che. (za0nyA0) samudAyAnubandhe ca liGgam-Tunada uditkaraNam, Tunadu nandathuH, jitvariSa ikArakaraNam, jitvariS tvarate iti; anyathA pRthaguditkaraNaM(Na)vaiyarthyaprasaGga iti / tatra DulabhiSa 1, DukuMga 2, DupacIMS 3, DuyAg 4, DuvapI 5, dudAMgk 6, dudhAMgk 7, TuDu,gk 8, DumiMgTa 9, DukrIMgz 10-ete daza DvitaH / TvosphUrjA 1, TuvepRG 2, TubhrAsi 3, TubhlAsRG 4, TubhrAji
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 609 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 5, TuvamU 6, Tvozvi 7, TukSuk 8, TubhRgk (TuDu gk) 9, TuET 10, TumasjoMt 11-ete ekAdaza TvitaH / likSvidA 1, triphalA 2, jimidAG 3, likSvidAG 4, niSvidAG 5, jitvariS 6, jiSvapaMk 7, bibhIk, 8, jimidAc 9, likSvidAc 10, bitRSac 11, jidhRSATa 12, jiindhaipi 13-ete trayodaza jItaH / oveM 1, TvosphUrjA 2, opyAyaiG 3, Tvozvi 4, ohAMka 5, ohAMGk 6, ovrascaut 7, ovijaiti 8, olajaiG 9, olasjaiti 10, ovijaip 11, olaDuN 12-ityeke, ete dvAdaza oditaH / ausvR 1, audit / UbundRg 1, UcchRdRpI 2, UtRdRpI 3-ete UditaH / Tadhe 1-Tit / ete cAdItaH, anye tvanta (tvanteta) eva dhAtavaH / daridrAk 1, jAgRk 2, cakAsRk 3, Urgugk 4, olaDuN 5-etAn curAdyadantA~zca varjayitvA zeSA ekasvarA eva dhAtava iti / teSAM ca varNakrameNa pAThAdatiriktA'vayavasyAnubandhatvaM vijJeyamiti nAstyatiprasaGga iti / dIdhIki 1, vevIki 2, ciriTa 3, jiriTa 4-etaanpyneksvraanicchntyeke| takArAdI (takAdI)nAmakAra ittvaparitrANArtha iti // 37 // anuvAda :- uttarapakSa :- Ape batAvela uparokta doSa dhAtupAThamAM AcArya bhagavaMtazrIe anubaMdho bAbatamAM batAvela uttama prakriyAthI raheze nahi. samudAya anubaMdhavALI vidhi ane vyaktigata anubaMdhavALI vidhinAM viSayamAM AcArya bhagavaMtazrIe dhAtupAThamAM ghaNI sarasa rajUAta karI che. dA.ta. "Tunadu samRddhI" (dhAtu naM. 312) dhAtumAM "Tu' vRt paNa karyo che ane aMtamAM "3" rUtu paNa karyo che. ahIM samudAya svarUpa "Tu'mAM jema samudAya svarUpa "nI rUtu saMjJA mAnI che, tema samudAyanAM pRtha avayava "" ane "3"mAM paNa rUtu saMjJA karavI hota to aMtamAM karela "3" anubaMdhanI AvazyakatA raheta nahi; chatAM paNa AcArya bhagavaMtazrIe "su" rUt saMjJA paNa karI che ane e ja dhAtumAM pRtha- "3" rUtu saMjJA paNa karI che. enAthI ja jaNAya che ke samudAya svarUpa rUt saMjJA bhinna che ane avayava svarUpa t saMjJA paNa bhinna che. "su" rUt saMjJA "mathum" svarUpa TU pratyaya karavA mATe karI che. jyAre "3" rUt saMjJA ""no Agama karavA mATe che. mATe "TunaTu" dhAtu saMbaMdhI "navyu:" kRdanta banaze. e ja pramANe "vitvariSa saMkrama" (dhAtu naM. 1010) dhAtumAM pharIthI rUAra anubaMdha karyo che te Atmapada mATe che tathA "bi" svarUpa samudita anubaMdha vartamAna arthamAM "ta" pratyaya karavA mATe che. jo samudAya svarUpa "su" tathA "gi"nI alaga tuM saMjJA na mAnI hota to e ja dhAtuomAM pAchaLa pRthar evI "3" rUtu saMjJA ane "rU" t saMjJA vyartha thavAno prasaMga Avata. keTalAka dhAtuomAM AdimAM TU vALA vargo che. evA dhAtuo dhAtupAThamAM nIce pramANe che.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-37 610 "dumin" (dhAtu naMbara - 786), " um" (dhAtu naM. 888), DupIMm (dhAtu naM. 892), huyAvRt (dhAtu naM. 891), DuvA~ (dhAtu naM. 995), DuvAMk (dhAtu naM. 1138), dudhAMi (dhAtu naM. 1139), TuDuThi (dhAtu naM. 1140), DuminT (dhAtu naM. 1289), kuntraN (dhAtu naM. 1508). A daza dhAtuo AdimAM " u" t vALA che. osphUrjhA (dhAtu naM. 149), tuvedhRk (dhAtu naM. 754), TuprApti (dhAtu naM. 847), TumtAsRd (dhAtu naM. 848), TumrAjJi (dhAtu naM. 894), Tutram (dhAtu naM. 969), ozi (dhAtu naM. 997), rukSu (dhAtu naM. 1084), TumR. (TuDup) (dhAtu naM. 1140), TuDhuMr (dhAtu naM. 1297), TumastroMt (dhAtu naM. 1352). A agiyAra dhAtuo AdimAM " u" jvALA che. "bivivA" (dhAtu naM. 300), bitA (dhAtu naM. 414), gimivAk (dhAtu naM. 944), niSvivAn (dhAtu naM. 945), niSviAk (dhAtu naM. 946), cittariv (dhAtu naM. 1010), bilvapa (dhAtu naM. 1088), fJIM, (dhAtu naM. 1132), mivAr (dhAtu naM. 1180), bivivAr (dhAtu naM. 1181), tRiSar (dhAtu naM. 1212), bipRSAt (dhAtu naM. 1312) bindhatti (dhAtu naM. 1498). A tera dhAtuo AdimAM "ba" ALA che. Joa (dhAtu naM. 48), osphUrkhA (dhAtu naM. 149), sopyAryak (dhAtu naM. 805), odhi (dhAtu naM. 997), bodAM (dhAtu naM. 1131), mohAM (dhAtu naM. 1136), gotrasvaut (dhAtu naM. 1341), govinaiti (dhAtu naM. 1468), olaaik (dhAtu naM. 1469), moaiti (dhAtu naM. 1470), vinaip (dhAtu naM. 1489), gotavuN (dhAtu naM. 1624). keTalAka loko tad dhAtune "e" phALo nathI mAnatAM, AthI teonAM mate tad anekasvarI thaze. je nIce anekasvarI pAThamAM Apyo che. A bAra dhAtuo AdimAM "o" jvALA che. gausva (dhAtu naM. 21), A eka dhAtu AdimAM "au" phALo che. vuntram (dhAtu naM. 904), rRpI (dhAtu naM. 1480) tRpI (dhAtu naM. 1481). A traNa dhAtuo AdimAM "" vALA che. "TyuM" (dhAtu naM. 28) A dhAtu "" phALo che. upara lakhelA tamAma dhAtuo AdimAM phALA che ane bAkInAM badhA dhAtuo antamAM v vALA che. nidrA (dhAtu naM. 1092), nATTa (dhAtu naM. 1093), vAtR (dhAtu naM. 1094), j (dhAtu naM. 1123), bolavuN (dhAtu naM. 1624). A pAMca dhAtuo temaja dazamA gaNanA ga antavALA tamAma dhAtuone choDIne bAkInAM tamAma dhAtuo ekasvaravALA che. ahIM
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 611 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "otaDu" dhAtu che, te Ama to "vudri" gaNapAThano ja che. chatAM paNa "mA" svarUpa dhAtu svataMtratAthI anekasvaravALo che. jyAre bAkInAM "purAdri" dhAtuo svArthika evo "ba" umerAyA pachI anekasvarI thAya che. mATe "motaDu"anekasvarInAM pAThamAM alagathI nirdeza karyo che. AcArya bhagavaMte" AdimAM samudAya svarUpa "huM", ", "f' rUvALA dhAtuo batAvyA temaja AdimAM "o" temaja "" ane "" tathA "" rUvALA dhAtuo batAvyA. have enA sivAyanA tamAma dhAtuomAM AdimAM rUtu saMjJA Avaze nahi. AthI AdimAM je paNa varNo haze te dhAtunAM avayava svarUpa ja haze. have tamAma dhAtuo ochAmAM ochA eka svaravALA to che ja. AthI kyAMto ekalA svaravALA dhAtuo Avaze (dA. ta. tra) athavA to vyaMjana svaravALA Avaze. (dA.ta. "pA" dhAtu) athavA to vyaMjana + svara + vyaMjanavALA Avaze. (dA.ta. "pa" dhAtu) have dhAtupAThamAM "AcArya bhagavaMtazrIe prathama mAtra eka svaravALA dhAtuo batAvyA che, jemAM kyAMto ekalA svaravALA dhAtuo Avaze athavA to vyaMjana ane svara aMtavALA dhAtuo Avaze. (dA.ta. "R" temaja "" dhAtu) AvA dhAtuomAM prathama aMtavALA Avaze. pachI nA aMtavALA Avaze. e pramANe cauda svarono krama Avaze. have vyaMjana + svara + vyaMjana saMtavALA dhAtuo Avaze. (dA.ta. "par" dhAtu) AvA dhAtuomAM sau prathama paramaipadanAM dhAtuo Avaze ane temAM paNa "" vyaMjana saMtavALA dhAtuono nirdeza pahelA karavAmAM Avaze. pachI "' vyaMjana saMtavALAM dhAtuono nirdeza karavAmAM Avaze. yAvat "" vyaMjana saMtavALA sudhInAM dhAtuono nirdeza karAze. tyArabAda AtmapadI dhAtuo A ja kramathI batAvavAmAM Avaze temaja ubhayapadI dhAtuo paNa A ja kramathI batAvavAmAM Avaze. have A varNakramanAM pAThathI atirikta jeTalAM paNa varSo haze e anubaMdha svarUpa (phata saMjJA svarUpa) jANavA yogya che. AthI kyAMya paNa ativyApti nAmano doSa Avaze nahi. nAmomAM temaja pratyayomAM te te sUtranI vyAkhyAthI ja bodha thaI jaze. A pramANe "AcArya bhagavaMte" t saMjJAnuM eka ja sUtra banAvavA dvArA emanAM "kalikAlasarvajJa"nAM birUdane sArthaka karyuM che. emanA dvArA thayelI abhuta vyavasthAne joIne amAruM mastaka sAhajika ja jhUkI jAya "vIdhI ivagere cAra dhAtuo paNa anekasvaravALA che evuM keTalAka loko mAne che. ApaNA dhAtupAThamAM A dhAtuo jovAmAM AvatAM nathI.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 2 sU0 1-1-37, 1-1-38 / - nyAsasA2samuddhAra :(nyA0sa0) aprayogItyAdi-prayogaH zabdasyoccAraNam, so'syAstIti prayogI, na prayogI aprayogI iti saMjJinirdezaH, iditi ca saMjJeti / laukika iti-lokasya jJAte "lokasarvalokAjjJAte" [7.4.84.] itIkaN // 37 / / __-: nyAsArasamuddhA2no anuvAda :uparanI tamAma paMktiono anuvAda zabdamahArNavanyAsamAM AvI gayo che. // saptatriMzattamam sUtram samAptam // sUtram - anantaH paJcamyAH pratyayaH / 1 / 1 / 38 // - tatvaprazist :paJcamyarthAd vidhIyamAnaH zabdaH pratyayasaMjJo bhavati / anantaH-na cedantazabdoccAraNena vihito bhavati / - draussno anuvAda :- paMcamI arthathI vidhAna karAto evo zabda pratyayasaMjJAvALo thAya che. paraMtu vidhAna karato zabda aMta zabdanAM uccAraNavaDe vihita thayelo hovo joIe nahi. - (ta0 pra0) "nAmnaH prathamaikadvibahau" [ 2.2.31.] vRkSaH, vRkSau, vRkSAH / "striyAM nRto'svastrAderDIH" [ 2.4.1.] rAjJI, kI / "At" [ 2.4.18.] khaTvA / "gupau-dhUpa-vicchi-paNi-panerAyaH" [ 1.4.1.] gopAyati, dhUpAyati / "RvarNavyaJjanAd ghyaN" [5.1.17.] kAryam, pAkyam / anuvAda:- nAmathA vidhAna 2||ye| prathamA vimatina si, au, jasnI prtyysNsh| thAya cha. ma nAmnaH paMyamI vimatimaMta cha. mAthI paMyamI arthathA. vidhAna 2||yet. si, au, jasnI prtyysNsh| thavAthI vRkSaH, vRkSau, vRkSAH 54saMsuni thAya che. "n" aMtavAsane Rtani nAmathI 52 strIliMgamA GI thAya che. mA GI paMyabhIthI. vidhAna 2rAyelo DopAthI. (nRtaH paMyamI.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 613 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 vibhaktimAM hovAthI) kaunI pratyayasaMjJA thAya che. AthI, rAkhanuM strIliMga rAzI thAya che ane tuMnuM strIliMga rtI thAya che. "tra"nuM paMcamI ekavacana '"At" thAya che. AthI t (2/4/18) sUtrathI paMcamIthI vidhAna karAyelo evo '"A' zabda pratyayasaMjJAvALo thAya che. AthI '"vA" strIliMga nAma bane che. (3/4/1) sUtramAM "muvI ... paneH" e pramANe paMcamI vibhaktithI Jaya zabdanuM vidhAna thAya che. A 'Aya'"nI paNa pratyayasaMjJA thAya che. AthI "gopAyati, dhUpAvatti' vagere prayogo thAya che. "RRvaLa-vyagnanAd ghvam' (5/1/17) A sUtramAM paMcamIthI kahevAyela RR varNa aMtavALA dhAtu ane vyaMjana aMtavALA dhAtu che tathA e be paMcamIthI vidhAna karAyela vyay che. je "ghyam"nI A sUtrathI pratyayasaMjJA thAya che. AthI "" dhAtunuM "ryam" ane "var" dhAtunuM "pAjyam" rUpa bane che. (ta0 pra0) ananta iti kim ? antazabdoccAraNena vihitasyA''gamasya mA bhUta, yathA ''vitaH svarAnnonta:''[ 4.4.11.] rUtyAvi| pratyayapravezA:-'pratyaye ' [ o.rU.2.] tyAjyaH // 8 // anuvAda sUtramAM ananta zabda lakhavA dvArA AcArya bhagavaMta zuM kahevA mAge che ? '"anta" zabdathI uccAraNa karAyela je hoya te Agama kahevAya. AthI "anta" zabda vaDe uccAraNa karAvavAthI kahevAyelA evA AgamanI pratyayasaMjJA thatI nathI. dA.ta. "ti svarAno'ntaH" (44/98) sUtrathI ''anta" zabda vaDe uccAraNa karAyelo "" che. AthI A "g'nI pratyayasaMjJA A sUtrathI thatI nathI. pratyayasaMjJAnAM udAharaNa sthaLo A pramANe che - "pratyaye ca" (1/3/ 2) A sUtramAM pratyaya zabdano artha kayo karavo ? te A saMzAsUtra dvArA jaNAya che. -: zabdamahArNavanyAsa : - ananta ityAdi-paJcamIti pratyaya ucyate, sa ca prakRtyavinAbhAvIti tena prakRtirAkSipyate, tayA vArthastatiSikSetsAha-pazcamyarthAt vidhIyamAna kRti / ata va vid 'anAve.' [2.4.66.] ityAdau SaSThInirdeze'pi paJcamyarthAvirodhAt pratyayatvAvirodhaH / -: zabdamahArNavanyAsano anuvAda H sUtramAM paMcamI zabda lakhyo che to prazna thAya che ke paMcamIthI kayo artha samajavo ? nyAyasaMgrahamAM eka nyAya Ave che je A pramANe che : ''svam rUpam zandrasya azasaMjJA' badhe jazabdanA svarUpane grahaNa karIne te zabdano artha vicAravo joIe, paraMtu A vastu tyAre ja mAnavI joIe ke
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-38 614 = jyAre te zabdavaDe koI saMjJA karavAmAM AvI na hoya. vyAkaraNamAM paMcamI zabda dvArA saMjJA karAI hovAthI saMjJA dvArA paMcamIno je artha thaI zakato haze te ja artha AvI zakaze. "svaunas..." (1/1/18) sUtrathI tti - bhyAm - myak pratyayanI paMcamIsaMjJA thaI che. AthI paMcamIthI si - myAm - myak pratyaya ja laI zakAze. AkhA vyAkaraNamAM ekalA pratyayothI vidhAna karAyela koI vastu che nahIM. AthI pratyayaH pratyAre: (7/4/115) paribhASAsUtra A aMge samAdhAna Ape che. pratyaya haMmezA prakRtinI sAthe avinAbhAva-saMbaMdhathI sAthe ja rahe che. arthAt prakRti ane pratyaya baMne sAthe maLIne arthane kahe che. koIka kavie to tyAM sudhI kahyuM che ke, pratyaya ane prakRtino saMbaMdha kRSNa ane gopIonA saMbaMdha jevo che. AthI pratyayavaDe prakRti kheMcAya che arthAt pratyaya prakRtine kheMce che. A pramANe paMcamIthI pratyaya sahita prakRti Avaze. AthI pratyaya sahita prakRti Ave che. paMcamIno artha bRhadvRttiTIkAmAM paMcamI artha karyo che. Ama, paMcamI zabdano 'paMcamI arthathI' evo artha karyo che. A pramANe paMcamI zabdathI paMcamI arthathI vidhi prApta thaze evo artha prApta thaI zakaze. Ama, paMcamI arthathI je je kahevAyuM haze te badhAnI pratyayasaMjJA A sUtrathI prApta thaze. ahIM paMcamI zabdano paMcamI artha svarUpa artha karavAthI paMcamI arthamAM je je vibhaktio vidhAna karAI haze te badhI ja vibhaktio laI zakAze. mATe ja kyAMka manAve: (24/16) vagere sUtromAM SaSThI vibhakti paMcamI arthamAM ja kahevAyelI hovAthI SaSThIthI vihita evo ''Ap'" pratyaya paNa paMcamIthI vihita ja gaNAze tethI te "sa"nI paNa pratyayasaMjJA A sUtrathI thaI zakaze. ahIM SaSThI vibhaktinA nirdezamAM paNa paMcamI arthano avirodha hovAthI '"Ap'mAM pratyayapaNAMno virodha Avato nathI. 11 ( za0nyA0 ) sa ca varNastatsamudAyo vA bhavatIti zabdyata iti kRtvA zabdazabdenocyata ityAhazabda iti / na cedanteti - yathA "uditaH svarAnno'ntaH ' [4.4.98.] ityatra hi nakAro'ntazabdoccAraNena vidhIyamAno na pratyayasaMjJAM labhate / tatrAntagrahaNamantareNa pratyayatvaM syAt, tatazca pratyayatvAt tata: pratyayotpatterabhAvAd 'nandanta' (anandat ) ityAdyasiddhiH / anuvAda :- paMcamI arthathI vihita karAyelAnI pratyayasaMjJA thatI hovAthI jijJAsA utpanna thAya che ke paMcamI arthathI vihita karAyeluM zuM haze ? A jijJAsAnA uttaramAM jaNAve che ke, paMcamIthI vihita karAyelo evo je varNa haze athavA to varNano samudAya haze. te badhAnI A sUtrathI pratyayasaMjJA thaze. dA.ta. ApuM e varNa svarUpa che, jyAre yam e varNanA samudAya svarUpa che. Ama A sUtrathI ''Ap'nI paNa pratyayasaMjJA thaze ane "yas"nI paNa pratyayasaMjJA thaze. eka zaMkA thAya che ke, zabda to varNanA samudAya svarUpa ja hoya che to pachI paMcamI arthathI
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 615 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 vidhAna karAto evo varNano samudAya ja pratyayasaMjJAvALo thaI zakaze, paraMtu varNanI pratyayasaMjJA kevI rIte thaze? AthI "za" svarUpa zabdano artha jaNAve che - "za" e dhAtu che enuM bhAvavAcaka evA trIjA pu. e.nuM rUpa zayate thAya che. arthAt bhAvavAcaka "a" pratyaya lAgatAM zadhvanam svarUpa bhAvavAcaka nAma prApta thAya che. AthI zateno artha 'uccAraNa karAya che' evo thAya che. ahIM "jJa" dhAtune "dha" pratyaya lAgIne zavvaH svarUpa bhAvavAcaka nAma banyuM che. AthI paMcamI arthathI vihita karAyela evuM uccAraNa karAyela je hoya tenI pratyayasaMjJA thAya che. ahIM uccAraNa karavA svarUpa kriyA varNamAM paNa hoya che ane varNanA samudAyamAM paNa hoya che. mATe varNa tathA varNanAM samudAya ubhayamAM A sUtrathI pratyayasaMjJAnI prApti thaze. paraMtu paMcamI arthathI vidhAna karAyela evo je varNa athavA varNano samudAya hoya te jo "anta" zabdathI vihita karAyo hoya to tenI A sUtrathI pratyayasaMjJA thatI nathI. dA.ta. "vita: svarAn...' (4/4/98) sUtrathI nAra, "anta" zabdanA uccAraNathI vidhAna karAyo hovAthI pratyayasaMjJAne prApta karato nathI. jo A sUtramAM "anta" zabdanuM uccAraNa na karAyuM hota to nAranI pratyayasaMjJA thAta. have jo nAranI pratyayasaMjJA thAta to zuM Apatti Avata ? te jaNAve che. dhAtupAThamAM "navuM" e '"kavit'" dhAtu che. je je '"kavit'" dhAtuo hoya te te dhAtuomAM svarathI para najara thAya che. AthI nAranI pratyayasaMjJA thAta. pratyaya prakRti vinA raheto nathI tethI '"na' dhAtumAM "" pratyaya lAgyA pachI have pharIthI pratyayanI prApti Avata nahIM. je je dhAtuothI cokkasa arthamAM pratyayonI utpatti thaI gaI hoya to tevA tevA dhAtuothI te ja arthamAM pharIthI pratyayanI utpatti thatI nathI. dA.ta. "pa" dhAtuthI kartA arthamAM '"' pratyaya lAge to pharIthI e ja dhAtuthI '"La" pratyaya lAgyA pachI kartA arthamAM "tRp" vagere pratyayo lAgI zakata nahIM. Ama "na" dhAtumAM "n" lAgyA pachI hyastanabhUtakALamAM "t" pratyaya lAgI zakaze nahIM. tethI "ana" vagere rUponI siddhi thaI zakaze nahIM. kadAca tame ema kahezo ke "pa" vagere dhAtuone vartamAnA vibhaktino "tiv" pratyaya lAgatAM "ri ana-: zab" (3/4/71) sUtrathI '"za" pratyaya to thAya che. Ama, eka pratyaya lAgyA pachI (til lAgyA pachI) bIjo pratyaya (zav) to lAge che. AnA javAbamAM samajavuM ke (2/4/71) sUtramAM jaNAvyuM che ke, jyAre dhAtuone zit" pratyaya lAge che tyAre ja "zab" pratyaya thAya che. Ama "za" pratyayanuM nimitta ja vartamAnA vagere vibhaktio che. AthI ahIM eka pratyaya lAgyA pachI bIjA pratyayanI Apatti ja nathI. jyAre ananvat prayogamAM AvI zakyatA ja nathI.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-38 616 (za0 nyA0 ) nanu yadyevaM paJcamyantAt paro yo'nanto vidhIyate, na cAnyasya sthAne sa pratyaya iti spaSTaM sUtraM vidheyam, anyathA yuSmadasmadAdezalugAdayo'pi paJcamyantAd vidhIyanta iti teSAmapi pratyayasaMjJA prApnoti / anuvAda :- pUrvapakSa :- jo tame A rIte sUtra banAvazo to paMcamI arthathI vidhAna karAtuM je je haze te badhuM ja pratyayasaMjJA thavAnI Apatti Avaze. jemake "pAt yunimatsyA..." (2/ 1/21) sUtrathI "yuSmad" ane "asma" sarvanAmanA anukrame "vas" ane "na" Adeza thAya che. A Adeza svarUpa je 'vas' ane 'nak' thayA tenI pratyayasaMjJA temaja '"vIrSakI-Ap' (1/4/45) sUtrathI paMcamIthI vidhAna karAtAM 'f"nA lopanI paNa pratyayasaMjJA thavAnI Apatti Avaze. A Apattine TALavA mATe tamAre sUtra nIce pramANe banAvavuM joIe. paMcamI antathI para je anta sivAyanuM vidhAna karAya che, tenI ja pratyayasaMjJA thaze paraMtu paMcamI antathI vidhAna karAyela bIjA koInA sthAnamAM je haze tenI pratyayasaMjJA thaze nahIM. (1/4/45) sUtra pramANe paMcamI antathI vidhAna karAyela "si"nA sthAnamAM tu hovAthI tathA yudhmad ane asmanA sthAnamAM anukrame ds ane nas Adeza hovAthI tu vagerenI pratyayasaMjJA thaze nahIM. Ama tu vagerenI pratyayasaMjJA na thAya te mATe tamAre spaSTa sUtra banAvavuM joIe. (za0nyA0 ) yadi saMjJina ekIkRtya saMjJA kriyeta, na syAdi ( da ) tiprasaGgaH / yadi punargauravaparihArAya pratyaya iti adhikAreNa pratyayavidhAnaM kriyate, tadA prakRtyupapadopAdhiSvapi prasaGga / anuvAda :- uttarapakSa :- vas, nas tathA tu vagerenI paNa pratyayasaMjJA banavAnI Apatti Ave che. A Apattine dUra karavA mATe badhA saMjJIone eka karIne jo saMjJA karavAmAM Ave to samasyA raheze nahIM. saMzI tarIke "a", "vavuM", "si" vagere jeTalA vyAkaraNamAM jaNAvAyA che te badhAno samUhamAM nirdeza karavA dvArA pratyayasaMjJA karavAmAM Ave arthAt gaNapATha dvArA jo pratyayasaMjJA karavAmAM Ave to tu tathA vas-nas Adeza vagerenI pratyayasaMjJA thavAnI Apatti Avaze nahIM. - pUrvapakSa :- paraMtu Ama karavAthI to ghaNuM moTuM gau2va thaze. dA.ta. aN vagere 500 pratyayo hoya to kyAMto gaNapATha banAvavo paDe athavA to e 500 pratyayanA samUha svarUpa sUtra banAvavA dvArA pratyayasaMjJA karavI paDe, paraMtu Ama karavAthI to ghaNuM moTuM gaurava thAya che. (pANinI vyAkaraNamAM A gauravano parihAra karavA mATe "sa" pratyAhArano Azaro levAmAM Avyo che. e lokonA mata pramANe 3, 4, 5 adhyAyamAM pratyayo jaNAvAyA che, emAM sauprathama (3/1/5) sUtramAM san pratyayanuM vidhAna karAyuM che tathA (5/4/156) sUtramAM "p" pratyayanuM
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 617 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 vidhAna niSedha dvArA karAyuM che. Ama san pratyayanAM Adino sa temaja v pratyayanA antano "p" levAthI "sa" pratyAhAra thAya che ane A "sa" pratyAhAra dvArA pratyayasaMjJA thAya che, paraMtu tyAM paNa pratyayasaMjJAnuM adhikArasUtra to banAvavuM ja paDe che tathA bIjI Apatti paNa Ave che. dA.ta. "rtari za" (3/1/68) sUtramAM pAra phat saMjJA che, AthI "sa" pratyAhArathI kayo pAra levo e Apatti to UbhI ja rahe.) uttarapakSa :- jo saMzIone eka karIne pratyayasaMjJA karavAmAM Ave to ghaNuM moTuM gaurava thAya che. kAraNa ke dareka pratyayo (saMzIo) sUtra dvArA batAvavA Avazyaka thAya che. A doSane TALavA mATe adhikA2sUtrathI jo pratyayasaMjJA karavAmAM Ave to e adhikArasUtra jyAM jyAM jaze tyAM badhe ApoApa pratyayasaMjJA thaI jaze. pANinI vyAkaraNakAre "pratyaya:' (3/1/1) sUtra banAvela che tathA A adhikArasUtra che jenI trIjA, cothA ane pAMcamA adhyAyamAM upasthiti thAya che. dA. ta. "musi-i: san" (3/1/5) sUtra pANinI vyAkaraNamAM Ave che. ahIM (3/1/1) sUtra saMbaMdhI pratyaya adhikAra AvavAthI "sa" vagerenI pratyayasaMjJA thaze. AthI dareka saMzIone alaga alaga jaNAvavA nahIM paDe. trIjA, cothA ane pAMcamA adhyAyamAM pratyaya adhikAra Avato hovAthI ApoApa ja badhAnI pratyayasaMjJA thaI jaze. A pramANe eka sAthe saMzIo batAvavAnuM gaurava ApoApa ja TaLI jaze. siddhahemavyAkaraNamAM A cAlu sUtra pratyayasaMjJA aMge adhikArasUtra tarIke banAvyuM che. AthI paMcamIthI vidhAna karAyela je je haze te badhAnI pratyayasaMjJA thaI jaze. dA. ta. "rmano ma" (5/1/72) sUtramAM paMcamIthI vidhAna karAyela "a" vagerenI pratyayasaMjJA thaI jaze. AthI gaurava nAmano doSa have upasthita thato nathI. pUrvapakSa :- jo gauravane dUra karavA mATe pratyayaH (3/1/1) e pramANe adhikArasUtra dvArA pratyayasaMjJAnuM vidhAna karazo to prakRti, upapada ane upAdhimAM paNa pratyayasaMjJAnI Apatti Avaze. kAraNa ke je je sUtramAM pratyayaH adhikAra upasthita thaze to te te sUtromAM jaNAvela badhAnI ja pratyayasaMjJA thaI jaze. jo "sa"nI pratyayasaMjJA thAya che, to pANinI vyAkaraNa pramANe (3/ 1/5) sUtramAM jema "sa"nuM vidhAna karyuM che e ja pramANe "mu-ti" vagere paNa te sUtramAM Ave che. AthI "mutin" vagerenI paNa pratyayasaMjJA thaI jaze. siddhahemavyAkaraNa pramANe '"rmo an" (5/1/72) sUtramAM adhikArasUtrathI jema ''ag'"nI pratyayasaMjJA thaze e ja pramANe karmasaMjJAmAM vartamAna te te nAmonI paNa pratyayasaMjJA thaI jaze. Ama adhikArasUtra dvArA prakRti, upapada vageremAM paNa pratyayasaMjJAnI Apatti Ave che. ( za0nyA0 ) na ca, adhikAre pratiyogaM pratyayopasthAne vAkyabhedaprasaGgAt prakRtyAdInAM pratyayatva-prasaGgAbhAva iti, tathAhi - haraterdhAtordRti - nAthAbhyAM karmabhyAM parAt pazau karttari ikAro
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-38 618 bhavatItyekaM vAkyam, te ca hR-dRti - nAtha- pazavaH pratyayasaMjJA iti dvitIyaM vAkyam; na caikavAkyatAyAM saMbhavantyAM vAkyabhedo yukta iti vAcyam; yataH sannAdInAmapi vAkyabhedenaiva saMjJA vidheyA, nahyasata: saMjJina: saMjJAvidhAnamupapadyate, tatraikena vAkyena sannAdInAM vidhiH, apareNa teSAmeva saMjJAvidhiH, tato yathA sannAdInAM vAkyabhedena saMjJAvidhistathA prakRtyAdInAmapi, pratisaMjJi pratyayasaMjJopasthAnasAmarthyAcca saMjJA - saMjJisaMbandhapratipAdanavAkye saMjJAsaMbandhapratipattau svArthatA syAt / anuvAda :- uttarapakSa :- "pratiyoga" eTale 'pratyekasUtramAM' e pramANe artha thaze. jo adhikArasUtra banAvavAmAM Avaze to prakRti vagerenI paNa pratyayasaMjJA thaze e pramANe tame doSa Apo cho, paraMtu ame kahIe chIe ke jo prakRti vagerenI paNa pratyayasaMjJA karavAmAM Avaze to bhinna vAkya dvArA prakRti vagerenI pratyayasaMjJA thaI zakaze, eka ja vAkyathI adhikArasUtra dvArA prakRti vagerenI pratyayasaMjJA thaI zakaze nahIM. (5/1/97) sUtramAM '"vRti" ane "nAtha" svarUpa karmathI para pazu svarUpa kartA hote chate "gara" thAya che. Ama (5/1/97) sUtranA sAmarthyathI prathamAM vibhakti aMtavALuM nAma ''phangara' che ane enI sAthe pratyayano adhikAra joDAI zakaze. kAraNa ke "pratyayaH' e pramANe prathamA vibhaktinuM samAnAdhikaraNapaNuM ''phAra' sAthe che. have jo "kRti", "nAtha' vagere badhAnI pratyayasaMzA karavI haze to navuM vAkya karavuM paDaze e A pramANe thaze. "te 6 -kRti-nAtha pazava: pratyayasaMjJA ti / " Ama prakRti vagere bhinna vibhaktivALA hovAthI prakRti vagerenI pratyayasaMjJA karavA mATe sau prathama teone prathamA vibhaktivALA banAvIne tyArabAda pratyayasaMjJA thaI zakaze. Ama prakRti vagerenI pratyayasaMjJA karavAmAM Ave to vAkyabhedano prasaMga thAya che. ane vAkyabhedano prasaMga, arthabodha karavAmAM doSarUpa che. vAkyabheda doSarUpa kaI apekSAe che ? dA. ta. 'vevavatta: vRkSAt patati / '' e pramANe eka vAkya che. have koIka vyakti e pramANe kahe ke "revavattaH vRkSo'sti / " tyArabAda "sa (Tevavatta:) asmAt vRkSAt pati / '" bole ane A rIte 'vevavatta: vRkSAt pati' vAkyano bodha kare to te doSarUpa che. te pramANe ahIM paNa eka vAkyathI jo "phA' vagerenI vibhaktinA samAnAdhikaraNapaNAMthI pratyayasaMjJA thaI jatI hoya to vAkyabheda karavo yogya nathI. have jo vAkyabheda thaze nahIM to prakRti vageremAM pratyayasaMjJAnI Apattino doSa raheze nahIM. pUrvapakSa : :- A pramANe kahevuM nahIM. jyAM eka vAkyano saMbhava hoya tyAM vAkyabheda doSarUpa che, paraMtu jyAM vAkyabheda Avazyaka thaI paDe che tyAM vAkyabheda doSarUpa nathI. "sa" vageremAM vAkyabhedathI saMjJA karavI paDe ema che. jyAM sudhI saMzI vidyamAna nahIM thAya tyAM sudhI tenI saMjJA thaI zakaze nahIM. AthI eka vAkyathI '"san" vagerenI vidhi karavAmAM Ave che ane bIjA vAkyathI
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 619 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 vidhAna karAyelAnI saMjJA karavAmAM Ave che. dA. ta. '"zu-tino..." (3/4/5) sUtrathI "sa" nuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. tathA adhikArasUtrathI "sa" vagerenI pratyayasaMjJA thaze. Ama je prakAre "" vageremAM vAkyabhedathI saMjJAvidhi thAya che te ja prakAre prakRti vageremAM paNa vAkyabhedathI saMjJAvidhi thaI zakaze. uttarapakSa :- samAnAdhikaraNapaNuM to "sa", "a" vagere pratyayonI sAthe ja che, paraMtu "zuk-tik'" vagere prakRtionI sAthe nahIM. kAraNa ke A prakRtio paMcamI vibhaktimAM AvI che. mATe prakRti vagerenI saMjJAvidhi (pratyayasaMjJAvidhi) thaI zakaze nahIM. pUrvapakSa :- 'san" vageremAM vAkyabheda karavA dvArA saMjJAvidhi avazya thaze ja. e ja pramANe prakRti AdimAM paNa pratyayasaMjJAnI upasthitinA sAmarthyathI saMjJA-saMjJI saMbaMdhane yogya evI vibhaktinI jANakArI dvArA prathamA vibhaktine adhyAhArathI lAvIne pratyayasaMjJAvidhi thaI zakaze. pratyayano adhikAra dareka sUtramAM jAya che. AthI je pramANe "sa"nI sAthe prathamA vibhaktinA saMbaMdhathI "sa"nI pratyayasaMjJA thaI e ja pramANe "zuk-tib" vagere prakRtionI sAthe paNa prathamA vibhaktino adhyAhArathI saMbaMdha thavAthI pratyayasaMjJAvidhi thaze. koIka vyakti kahe "vRkSasya samIpasthAt puruSAt aham gacchAmi / ' (vRkSanI samIpa rahelA puruSa pAsethI huM jAuM chuM.) have ahIM jo e puruSanI devadattasaMjJA karavI hoya to "puruSAt'zabda je paMcamI vibhaktimAM che temAM adhyAhArathI prathamA vibhakti samajIne ja saMjJAvidhi thaI zakaze. dA. ta. "puruSo'yaM vevattaH / '' A udAharaNanI upamAthI ja ame kahIe chIe ke jyAre saMjJA ane saMnnInA saMbaMdhanI jANakArI karavI hoya to adhyAhArathI prathamA vibhakti AvI ja jaze. uttarapakSa :- 'zu-tig'" vageremAM je paMcamI vibhakti che, emAM pratyayasaMjJAnuM prayojanapaNuM to nathI eTale ke potAnI ja pratyayasaMjJA thAya evI vibhakti aMtavALApaNuM to nathI. dA. ta. koIka kahe ke loTAmAM lAvavAmAM Avela je padArtha che te pANI che. A paristhitimAM pANI svarUpa saMjJA loTAmAM lAvavAmAM AvelA padArthanI thaI zakaze, paraMtu loTAnI pANI saMjJA thaI zakaze nahIM. mATe amAre koI Apatti prakRti vageremAM pratyayasaMjJA nimittaka jaNAtI nathI. pUrvapakSa H- Ama to "nu" ane "tin"ne paMcamI vibhakti karI che, AthI e paMcamI vibhaktinuM mAtra "sa"nI utpatti karavA mATenuM ja prayojana che, paraMtu jo pratyayasaMjJAno adhikAra lAvavo haze to dareka saMjJAomAM pratyayasaMjJA upasthitinA sAmarthyathI ja saMjJA ane saMzInA saMbaMdhane yogya evI vibhakti Avaze to ja pratyayasaMjJAnuM prayojana siddha thaze. AthI saMjJA-saMjJI saMbaMdhane jaNAvanAra vAkyamAM saMjJAsaMbaMdhanI jANakArInA nimitte prathamA vibhakti Avaze to emAM saMjJAnuM prayojanapaNuM hovAthI svArthatA prApta thaI jaze, je doSarUpa thaze nahIM.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-38 620 : pANinI vyAkaraNamAM ''krmabyam' (3/2/1) sUtra Ave che, jeno artha che H karmamAM "an" thAya.' have e ja vyAkaraNamAM bIjuM sUtra Ave che 'topavatam sakSamIstham' (3/1/92). ahIM (3/ 2/1) sUtramAM "rmaLi'mAM je saptamI vibhakti hatI te ''jJa" pratyayanI utpatti mATe hatI. jyAre "saptamIAEm" e pramANe prathamA vibhakti AvI e upapadasaMjJAnA prayojanavALI che. AthI saMjJAnA prayojana mATe jo anya vibhakti aMtapaNuM thAya to e potAnA prayojana arthe ja AvelI vibhakti kahevAya. AthI saMjJAkaraNa karavA mATe prakRti vageremAM anya vibhakti karavI paDe e kAMI doSarUpa nathI. anya vibhakti karavA dvArA paNa adhikArasUtra dvArA Avela pratyayasaMjJAnuM prayojanapaNuM ja che. AthI pratyayasaMjJAnI jANakArI prathamA vibhakti dvArA thaI zakatI hovAthI potAnA prayojanavALI ja vibhakti che. A pramANe adhikArasUtra dvArA paNa prakRti vageremAM pratyayasaMjJAnI Apatti to UbhI ja rahe che. A pramANe adhikArasUtrathI pratyayasaMjJAnuM vidhAna karavAmAM Avaze to paNa "san" vagerenI sAthe "gup-tib" vagere prakRtionI paNa vAkyabhedathI pratyayasaMjJA thaI ja jaze. je tamArA pakSe Apatti svarUpa ja cheH / (zUnyA0 ) yathA 2 vatakhtAt "nniyAM nu" [6.2.46.] kRti prathamAniSTikSya (yuno) vAkyabhedena SaSThyAM satyAM lubutpattistathA pratyayasaMjJA'pi prApnoti / upAdhizabdena ceha tulyanyAyAt (pratyayanimittatvena prakRtyA tulyanyAyatvamityarthaH / evaM copAdhiSu tadudbhAvanenaiva vizeSaNe - 'pyudbhAvitaiveti bhAvaH / ) vizeSaNamapyucyate, kvacit tayorbhedena vyavahAro dRzyate -*nopAdhirupAdherbhavati vizeSaNasya vA vizeSaNam iti / yadAha "arthavizeSa upAdhistadantavAcyaH samAnazabdo yaH / anupAdhirato'nyaH syAcchlAghAdivizeSaNaM yadvad" // 1 // iti / pUrvapakSa cAlu H- have siddhahemavyAkaraNamAM vAkyabheda doSarUpa nathI mAnyo tenuM eka udAharaNa : batAve che : jyAM jyAM vAkyabheda Avazyaka che tyAM tyAM vAkyabheda doSarUpa thato nathI. '"vataGAt' (6/1/45) sUtrathI 'vatantu" zabdathI para apatya vizeSa arthamAM '"ya" pratyaya thAya che. ahIM yat prathamA vibhaktimAM nirdeza karAyo che. A ja "yat"no "striyAm jI" (6/1/46) sUtrathI '"tu" thaze. have (6/1/45) sUtramAM to "ya" prathamA vibhaktimAM che. A ja "ya"no tu karavo hoya to ''ya'ne SaSThI antavALo ja mAnavo paDaze je vAkyabheda karyA vagara mAnI zakAze nahIM. e ja pramANe ahIM paNa adhikArasUtra dvArA jo te te sUtromAM "sa" vagerenI pratyayasaMjJA karavI haze to vAkyabheda karyA vagara pratyayasaMjJA karI zakAze nahIM. have jo vAkyabheda
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 621 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 karavAmAM Avaze to prakRti vageremAM pratyayasaMjJA thavAnI Apatti to UbhI ja rahe che, je tamArA pakSe doSa rUpa ja che. A pramANe adhikArasUtrathI jo pratyayasaMjJA karavAmAM Avaze to prakRti, upAdhi, upapada vageremAM pratyayasaMjJA thavAnI Apatti uttarapakSane Ave che. ahIM upAdhi zabdanuM svarUpa zuM che ? tathA upAdhi ane vizeSaNamAM koI taphAvata che ke kema ? enA saMbaMdhamAM prAsaMgika carcA karI che. tulyanyAyathI upAdhi zabdathI ahIM vizeSaNa kahevAya che. tulyanyAya eTale zuM ? pratyayanAM nimittathI jema upAdhi thAya che, tema pratyayanA nimittapaNAMthI vizeSaNa paNa thAya che. A pramANe upAdhi ane vizeSaNamAM pratyayanAM nimittapaNAMnI tulyatAthI baMnemAM samAnapaNuM che. AthI ja AcArya bhagavaMte lakhyuM che ke, upAdhi zabdathI ahIM vizeSaNa kahevAya che. kyAMka upAdhi ane vizeSaNamAM bhedathI paNa vyavahAra dekhAya che. upAdhi ane vizeSaNamAM bheda konA AdhAre jaNAya che ? enA saMbaMdhamAM eka nyAya jaNAve che - 'upAdhinI upAdhi thatI nathI athavA to vizeSaNanuM vizeSaNa thatuM nathI,' A pramANe nyAya hovAthI ja jaNAya che ke, upAdhi ane vizeSaNa baMne bhinna che. jo upAdhi ane vizeSaNa baMne eka ja hota to kyAMto 'upAdhinI upAdhi thatI nathI' evo ja nyAya hota athavA to 'vizeSaNanuM vizeSaNa thatuM nathI' evo ja nyAya hota, paraMtu baMne nyAya pRthak hovAthI jaNAya che ke baMnemAM bheda che. have e baMnemAM je bheda che te eka zloka dvArA jaNAve che. je artha vizeSa che te upAdhi kahevAya che. jema ke arthavizeSa tarIke "pazu" zabda Avaze te upAdhi svarUpe thaze. '"tavantavAnyaH"no artha A pramANe thAya che - pratyayAnta zabdathI vAcya evo samAna zabda je che te upAdhi che. dA.ta. vRti-nAthAt pazAvi: (5/1/97) sUtramAM "" pratyayAntathI vAcya "vRti:i" athavA to nAthahari: zabda che ane A zabdanI sAthe samAna evo zabda "pazu'" che tathA je arthavizeSa svarUpa paNa che. AthI A '"pazu'" zabda upAdhi che. A '"pazu" zabda tarIke kyAMto kUtarAM Ave athavA gAya Ave. Ama, "pazu" zabda e upAdhi svarUpe che. je upAdhi svarUpa nathI te anupAdhi svarUpa kahevAya che. AthI upAdhithI bhinna anupAdhi svarUpa thAya che, jene vizeSaNa svarUpa kahevAya che. ahIM vizeSaNanA udAharaNa tarIke "niyA zlAdhate' udAharaNa ApavAmAM AvyuM che. je pratyayAnta zabdathI vAcya na hoya te vizeSaNa kahevAya che. ahIM "f" zabdane taddhitano "a" pratyaya lAgyo che. AthI carma zabda banaze.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 sU0 1-1-38 A "" pratyaya gotravAcaka zabdane "otravara..." (7/1/75) sUtrathI lAgyo che. A vAvanuM strIliMga " I" thaze, jenuM tRtIyA ekavacana thaze. A udAharaNamAM prazaMsA "sa" pratyayathI vAcya nathI. AthI je pratyayAnta zabdathI vAcya na hoya te upAdhithI anya vizeSaNa svarUpa kahevAya che. " jyA snAyate"no artha A pramANe thAya che - te garganA kuLanA AdhAre prazaMsA kare che. koI vyakti je pramANe jainatvathI potAnI prazaMsA kare che tevuM ja ahIM che. A pramANe jema pratyayanI pratyayasaMjJA thAya che tema prakRti vagerenI paNa pratyayasaMjJA thAya ja che. (zanyA0) nanu bhavatu prakRtyAdInAM pratyayatvaM ko doSaH ? nahi saMjJApravRttimAtrAdeva doSA bhavanti, kintu tannimittakAryapravartanAt, na ca prakRtyAdInAM kiJcit tannimittaM kAryaM saMbhavati, paratvaM tAvadavadhivizeSopAdAnena sannAdibhireva pratipannam / na ca sannAdInAM gupAdInAM ca parasparApekSi paratvaM yujyate virodhAt / upapadaM cAtra "karmaNo'N" [5.1.72.] ityAdirUpaM gRhyate pUrvaiH, tasya ca samAse sati pUrvanipAtena bhAvyamiti paratvAbhAvaH / anuvAda :- uttarapakSa :- ApanA kahevA pramANe adhikArasUtra banAvavAthI vAkyabheda thAya che ane vAkyabheda thavAthI jema "sa" vagerenI pratyayasaMjJA thAya che, tema prakRti vagerenI paNa pratyayasaMjJA thavAno doSa Ave che, to e doSa bhale Ave. prakRti vagerenI pratyayasaMjJA thavAthI amane koI doSa nathI. saMjJA pravRti thavAmAtrathI koI ja Apatti nathI. prakRti vagerenI pratyayasaMjJA thayA pachI pratyayasaMjJA nimitte jo koI kArya pravarte to ja doSarUpa thAya. A vyAkaraNamAM prakRti vagerenI pratyayasaMjJA thAya to paNa pratyayasaMjJA nimitte koI kArya pravartatuM na hovAthI koI doSa nathI. - pUrvapakSa - A vyAkaraNamAM para: (7/4/118) paribhASA Ave che. e paribhASAthI je pratyaya hoya te prakRtithI para ja thAya che. have jo prakRti vagerenI pratyayasaMjJA thaze to te prakRti svarUpa pratyaya paNa paramAM thavAnI Apatti Avaze. dA.ta. "TF"thI para "sa" pratyaya gun svarUpa prakRtithI para thaze. e ja pramANe "gu," svarUpa prakRti jo pratyaya thaI jAya to mun svarUpa prakRti paNe pratyaya thavAthI para thavAnI Apatti Avaze. uttarapakSa - ahIM parapaNuM to avadhi vizeSathI ja "mana" vagerenuM thaze, paraMtu "muti" vagerenuM nahIM thAya. sUtramAM "I" ane "ti"thI para "sa"nuM vidhAna karavAmAM AvyuM che, paraMtu "'thI para kAMI "," ane "ti"nuM vidhAna karavAmAM AvyuM nathI. AthI "TS" vagere prakRtinuM parapaNuM thaze nahIM.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 623 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 pUrvapakSa :- "san" vagere ane "mu" vagerene ekabIjAnI apekSA che. AthI jo baMne pratyaya banI jAya to sanne munnI apekSA hovAthI 'zu''thI para "sa" thaze, te ja pramANe "mu"ne "sa"nI apekSA hovAthI "san'thI para "gup" thaze. dA.ta. revatta ane yajJavatta baMne bAju bAjumAM hoya to tevavatta taraphathI vicAratA tevavattathI para yajJatta Avaze ane yajJavatta taraphathI vicAratA yajJattathI para hevatta Avaze. AthI baMne kramazaH para thavAnI Apatti Avaze. AthI prakRti jo pratyaya banaze to "san'thI para "zuk" svarUpa prakRti thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke "tu" je prakRti che, tenI A sUtrathI pratyayasaMjJA thAya che. AthI "sa"thI para paNa "zu" thavAnI Apatti Ave che. uttarapakSa :- tamArA kahevA pramANe prakRti svarUpa "zuk-ti" vagere tathA "sa"nI jo pratyayasaMjJA thaze to paraspara apekSA hovAthI prakRtinuM paNa 525NuM thaze. Avo doSa Avato ja nathI, kAraNa ke pratyayathI para prakRtine paNa mAnavAmAM Avaze to sUtrathI virodha Avaze. sUtra kahe che "gup'thI para "sa" thAya, jyAre tamArA kahevA pramANe "sa"thI para "zu" thAya che. AthI sUtranI sAthe spaSTapaNe virodha Ave che. A kAraNathI prakRti jo pratyaya banaze to parapaNAM svarUpa Apatti AvatI ja nathI. have vAta rahI upapada ane upAdhinI. upapada tarIke ahIM rmo maL (5/1/72) vagere sUtra dvArA "rman" vagere zabda dvArA jaNAtA evA pado levAnuM pUrvapuruSovaDe nakkI karAyuM che. pANinI vyAkaraNamAM 'tatropavam sakSamIstham' (3/1/92) sUtra Ave che. jemAM upapada tarIke saptamImAM rahela pado levAnuM kahyuM che. saptamImAM rahela pado tarIke 'rman' vageremAM vartamAna zabdo che. A saMdarbhamAM ja ahIM AcArya bhagavaMtazrIe lakhyuM che ke upapada svarUpe 'rmoDar' (5/ 1/72) vagere ja pUrvapuruSoe grahaNa karela che. ahIM AcArya bhagavaMtazrIe upapada svarUpa koI saMjJA banAvI nathI. enI jagyAe paMcamIthI kahevAyela (blyutam) nAmono anya te te nAmo sAthe samAsa thAya che e pramANe jaNAvela che. AthI "gara"mAM karmasaMjJAmAM vartamAna je ''mna" zabda che, te upapada svarUpe grahaNa karAyo che. A upapadanI jo pratyayasaMjJA thaze to ''--'" zabda para thavAnI Apatti Avaze nahIM. 'mAMM roti kRti jhumbhAra:' A prayogamAM "stuvatam RtA" (3/1/49) sUtrathI samAsa thaze. "ghuttam" eTale paMcamIthI kahevAyeluM je haze te "vanta" sAthe samAsa thaze. insyutam pada prathamA vibhaktimAM che. AthI prathamovatam prAk (3/1/148) sUtrathI prathamAthI ukta thayeluM "isyutam" hovAthI nma zabda pUrvamAM ja nipAta thaze. AthI upapada svarUpa "mma" prakRti paramAM nipAta nahIM ja thAya, mATe upapada svarUpa prakRti pratyaya banaze to paNa koI Apatti nathI.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-38 624 (za0nyA0 ) N upAdhi(dhe)rapi paurvAparyasya laukike prayoge niyamAbhAvAt, sthitasyaiva hi paratvasya zAstreNAnuvAdAt, zAstrasya vidhAyakatvAbhAvAdanuvAdakatvAdarthasya copAdhitvAt tasya ca paratvAsaMbhavAt paratvAbhAvaH, anuvAda :- uttarapakSa cAlu H- upAdhi paNa paramAM prayoga thavAnI Apatti thaze nahIM. kAraNa ke laukika prayogomAM kone paramAM mUkavuM tathA kone pUrvamAM mUkavuM, evo koI niyama na hovAthI laukika prayogo pramANe upAdhi kyAMto 5ramAM thaze athavA to pUrvamAM thaze. vyAkaraNanA niyamathI kadAca upAdhinI pratyayasaMjJA thaI paNa jAya to paNa ekAnte paramAM thavAnI Apatti Avaze ja nahIM. zAstra to siddha hakIkatano anuvAda mAtra kare che. pahelethI jaNAyelI vAtanuM kathana karavuM te anuvAda che. AthI upAdhi jo 52mAM sthita hoya to paramAM Avaze. dA.ta. nAthahari: pazu (nAthane haraNa karavAvALo pazu.) gAyanA be nasakorAmAM je doraDu nAkhavAmAM Ave che, tene nAtha kahevAya che. uparokta udAharaNamAM laukika prayogomAM upAdhi svarUpa pazu zabda paramAM ja sthita hovAthI zAstrakAro paNa tene paramAM ja rAkhe che. dA.ta. koI vyakti ema kahe ke, 'rAtre bhojana karavuM joIe nahIM', to ahIM rAtrino samaya to jagatamAM prasiddha ja che. A ja prasiddha samayanuM zAstrakAroe kathana karyuM hovAthI vAkyamAM "rAtre" svarUpa je pada che te anuvAda svarUpa che ane 'bhojana karavuM joIe nahIM' e vidhi svarUpa che. zAstra kyAreya navuM vidhAna karI zakatuM nathI. zAstra to mAtra siddha hakIkatone ja jaNAve che. arthavizeSa upAdhi hoya che tenuM 525NuM saMbhavatu nathI. mATe upAdhimAM paratvano abhAva thAya che. "vRttiri:" e zabda che, jyAre A zabdano arthavizeSa pazu svarUpa padArtha che, je upAdhi svarUpa che ane AvA arthavizeSamAM 525NuM saMbhavI zakatuM nathI. artha e to vAcakanA vAcya svarUpa hoya che ane te vAcaka dvArA vAcya-vAcakabhAva saMbaMdhathI jaNAya che mATe upAdhimAM paratvano asaMbhava hovAthI upAdhi pratyaya banaze to paNa para thavAno doSa Avaze nahIM. (za0nyA0) naivam-prakRtyAdInAM pratyayatve paratvAdidoSa:, tathAhi -prakRti-pratyayayoH (paryAyeNa) parasparApekSaM paratvaM syAt, yadi vA zabdAntarApekSaM prakRteH, prakRtyapekSaM tu pratyayasyeti, upapadasyApi paratvAt "prathamoktaM prAk" [3.1.148. ] iti rAjapuruSAdiSu sAvakAzaM bAdhitvA paratvaM syAt, (bhoktuM vrajatItyeva ca nityaM syAt, na tu vrajati bhoktumiti) upAdhivAcino'pyaniyame prApte'yaM niyama: (prAse ''para:'' kRti niyama:) cA- yaH pratyaya: sa para * kRti paribhASaLAt / anuvAda :- pUrvapakSa :- prakRti vageremAM jo pratyayapaNuM thaze to paratva vagere doSa Avaze ja. te A pramANe Avaze : prakRti ane pratyaya baMnenuM ekabIjAnI apekSAvALuM pa2paNuM thaze.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 625 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 prakRti ane pratyaya baMne ekabIjAnI apekSAvALA thaze, AthI baMnemAM parapaNAMnI prApti Avaze. eka vyaktinI bAjumAM bIjI vyakti UbhI hoya to pahelI vyaktinI apekSAe bIjI vyakti 52 kahevAze ane bIjI vyaktinI apekSAe pahelI vyakti para kahevAze. Ama, be vyaktimAM ekabIjAnI apekSAvALuM pa2paNuM eka ja samaye ghaTI zake che. A ja pramANe prakRti vagerenI jo pratyayasaMjJA thaze to prakRti ane pratyaya ekabIjAnI apekSAvALA hovAthI baMnemAM parasparanI apekSAvALuM paratva eka ja samaye thaze. Ama prakRti jo pratyaya banI jaze to pa25NAMnI Apatti Ave che. kadAca tame ema kahezo ke pratyayanI pachI prakRti na Ave to ame kahIzuM ke anya zabdanI apekSAe prakRtinuM pa2paNuM thaze ane prakRtinI apekSAe pratyayanuM parapaNuM thaze. dA.ta. ''vummAra" zabdamAM '"vurU" zabdanI apekSAe "" dhAtunuM 525NuM thaze tathA "" dhAtunI apekSAe "a" pratyayanuM 525NuM thaze. A pramANe jo mAnazo to jnma svarUpa upapadanuM paNa pratyayapaNuM prApta thavAthI pa25NuM thaze. kharekhara to paMcamIthI ukta thayeluM nAma "rmaLa:" zabda che ane A "rmanaH" pada '"si'thI ukta thayeluM hovAthI ''isyuktam'" pada prathamA vibhaktimAM che. samAsamAM je je pada prathamAthI ukta thayeluM hoya te te pada 'prathamotam prA' (3/1/148) sUtrathI pUrvamAM Ave, paraMtu upapada svarUpa je "mma" zabda che, tenI A sUtrathI pratyayasaMjJA thavAthI have "para:" paribhASAthI para thavAnI Apatti Avaze. "rAnapuruSa:' vagere prayogomAM (3/1/148) sUtra avakAzavALuM hatuM arthAt "rAjJapuruSa' vagere prayogomAM (3/1148) sUtranuM saphaLapaNuM prApta thAya che te sUtranuM "mmAra" vagere prayogomAM saphaLapaNuM na thavAthI para: paribhASAthI jja zabdamAM 525NAMnI prApti Avaze. jyAre eka ja prayogamAM be sUtronI prApti ekasAthe AvatI hoya tyAre parasUtra baLavAna banavAthI parasUtranuM ja kArya thAya che. AthI "mmam" pada je (3/1/148) sUtrathI pUrvamAM nipAta thavAnuM hatuM. ene badale A sUtrathI upapadanI paNa pratyayasaMjJA thavAthI paraH paribhASAthI parapaNAMnI prApti Avaze. paraH paribhASA (7/4/118) sUtrathI prApta thAya che. "montum vragati" vagere prayogomAM vragati kriyA upapada svarUpa che ane jo upapadanI pratyayasaMjJA thaze to "botum vrati" prayoga ja nitya thaze, paraMtu "vragati movatum" prayoga nahIM thAya. upAdhivAcaka nAmanI paNa pratyayasaMjJA thavAthI pahelA je niyamano abhAva hato tene badale have je pratyaya hoya te para thaze Avo niyama hovAthI ane upAdhivAcaka nAmanI A sUtrathI pratyayasaMjJA thavAthI upAdhivAcaka nAma paramAM ja Avaze. je pratyaya hoya che, te 5ramAM thAya
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-38 626 che evuM (7/4/118) sUtramAM kahevAyuM che. Ama upAdhivAcaka nAmamAM aniyama hote chate have pratyaya thavAthI niyama thaze. mATe upAdhivAcaka nAma paNa paramAM nipAta thaze. (zabnyA0) vidhAnApekSAyAM tu pratyayasaMjJAyAM na doSaH, prakRtyAdInAmavidhIyamAnatvAt / adhikAre'pi tarhi na bhaviSyati, prakRtyAdInAM bhUtavibhaktyA (siddhatvabodhakavibhaktyA) nirdezAt sannAdyutpattau nimittabhAvenopAdAnAt pArArthyAt svasaMskAraM prati prayojakatvAbhAvAd doSAbhAvaH, yato nimittAni nimittakAryArthAni bhavanti / anuvAda - pUrvapakSa - AthI vidhAna apekSAe jo pratyayasaMjJA karavAmAM Avaze to prakRti vageremAM pratyayasaMjJAnI Apatti Avaze nahIM. je je sUtromAM ajJAta vastunuM kathana karavAmAM Avaze tene tene vidhAna kahevAmAM Avaze. dA.ta. "TY" ane "ti" dhAtuthI para "sa" pratyaya thAya che evuM kahevAmAM Ave to "gu;" ane "tir" jJAta che, jyAre "sa" ajJAta hato. AthI ja "sana" vidhAna svarUpe thAya che. ane je vidhAna svarUpe che tenI ja pratyayasaMjJA thatI hovAthI prakRti vageremAM pratyayasaMjJAnI Apatti nahIM Ave, kAraNa ke prakRti vagerenuM te te sUtromAM vidhAna karavApaNuM thatuM nathI. uttarapakSa - tame jo vidhAna apekSAe pratyayasaMjJA mAnazo tathA jenuM jenuM vidhAna karavAmAM Ave tenI pratyayasaMjJA thaze evuM kahezo to A paristhitimAM ame kahIzuM ke adhikArasUtra karavAmAM Avaze to paNa prakRti vageremAM pratyayasaMjJAno doSa Avaze nahIM. have prathamathI je je vidyamAna hoya che, te bhUta vibhakti kahevAya che. bhUta vibhakti siddha vibhakti paNa kahevAya che. dA.ta. " jAne 3paviti" prayogamAM "1" ane "mAsane" prathamathI ja vidyamAna che. AthI te bhUta vibhakti kahevAya che. jayAre "rUpaviti'mAM prathamathI vidyamAnapaNuM na hovAthI tenI vibhaktine sAdhya vibhakti kahevAmAM Ave che. "" dhAtuthI "" thAya che, to ahIM dhAtunI je vibhakti che, te bhUta vibhakti che ane "ma" pratyayanI je vibhakti che, te sAdhya vibhakti che. ghaNuM karIne kAraka vibhaktio bhUta vibhakti tarIke hoya che. jyAre prathamA vibhakti e sAdhya vibhakti tarIke hoya che. "T," ane "tinu" dhAtuthI "sana" pratyaya thAya che evuM jayAre kahevAmAM Ave tyAre "pa tijJaH"ne je vibhakti thaI che, te siddha vibhakti che tathA "sa" prathamA vibhaktimAM che. AthI "sa"nI sAdhya vibhakti che. Ama prakRti svarUpa je "" ane "tinuM" che eno bhUta vibhaktithI nirdeza thayo hovAthI sanati" pratyayanI utpattimAM nimittabhAvathI grahaNa karAya che. Ama "TY" ane "ti"nI je paMcamI vibhakti che, te sana pratyayanA vidhAnane mATe AvI
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 627 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 che, paraMtu prakRtinAM potAnA ja pratyayasaMjJAnA vidhAna mATe nathI AvI. AthI potAnI ja pratyayasaMjJA thaI zakaze nahIM. A paMcamI vibhakti paranA prayojanathI AvI che. jenuM jenuM nimittabhAvathI grahaNa thAya che, te te para prayojanavALA hovAthI svasaMskAra pratye nimittasvarUpa banI zakatAM nathI. ahIM svasaMskAra eTale vyAkaraNa saMbaMdhI potAnI prakriyA mATe nimitta svarUpa banatA nathI. vyAkaraNa saMbaMdhI prakriyA tarIke "san"nI pratyayasaMjJA karavI che ane "sa"nI pratyayasaMjJA karavAnI prakriyAmAM "san" ja kAraNa bane che, paraMtu "sa"ne utpanna karanAra "zu" ane "ti" svarUpa prakRti kAraNa banatI nathI. Ama pratyayasaMjJAnuM vidhAna nimittabhAvathI grahaNa karela "gup" ane "ti"mAM thaI zakatuM nathI. A vastune eka udAharaNathI samajIe : dA.ta. ''revatta Amane vizati / '' ahIM Asana, paranA prayojanathI che arthAt devadattane besADavAnA prayojanathI che. AthI Asana devadattane besADI zakaze, paraMtu Asana potAnI jAte ja potAne Asana upara besADI zakaze nahIM. Ama "zu" ane "tig" nimittabhAvathI grahaNa thayA hovAthI "zu" ane "tin"nI pratyayasaMjJA thaze nahIM; paraMtu mAtra '"sanAvi"nI ja pratyayasaMjJA thaze. AthI jo adhikArasUtra banAvavAmAM Avaze to prakRti vageremAM pratyayasaMjJAno doSa Avaze nahIM. je je nimitto hoya che te te nimitta svarUpa kAryanA prayojanavALA thAya che. Avo sarva sAmAnya siddhAMta che. AthI paMcamIthI vidhAna karAyelA je je haze te badhA ja nimitto "sa" vagere prathamA vibhaktivALAmAM pratyayasaMjJAnuM vidhAna karanArA thaze, paraMtu nimittamAM kAryanuM vidhAna karanArA nahIM ja thAya. AthI nimitta svarUpa prakRti vageremAM pratyayasaMjJA thavAnI Apatti Avaze nahIM. (za0 nyA0 ) tatra vAkyabhedenApi vidhIyamAnA pratyayasaMjJA sannAdibhireva saMbadhyate, teSAmeva nimittatvAt tAM prati prayojakatvAt saMjJAsaMbandhapratipattiyogyavibhaktinirdezAd dvayozca parasparAkAGkSAyAM saMbandhAd, na tvanyatarAkAGkSAyAM sItA - rAvaNayoriveti satyAmapi saMjJAyA AkAGkSAyAM prakRtyAdInAM zeSatvAd (vizeSaNatvAd ) anAkAGkSatvAt saMjJAsaMbandhAbhAvaH / anuvAda :- uttarapakSa :- pratyayasaMjJA saMbaMdhI adhikArasUtra ame banAvIe chIe, AthI vAkyabheda thaze. dA.ta. "tu" ane "tik"thI "san" thaze evuM eka vAkya thaze ane A '"sa" pratyayasaMjJAvALo thaze. Ama, vAkyabhedathI paNa vidhAna karAtI evI pratyayasaMjJA "sa" vagere sAthe ja saMbaMdhita thaze. have paMkti lakhI che ''teSAm va nimittAt / " ahIM teSAm tarIke sat vagere levuM. Ama,
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-38 628 san vagere nimitta (kAraNa) svarUpa hovAthI saMjJA pratye san vagerenuM kAraNapaNuM thAya che arthAt pratyayasaMjJA svarUpa kArya mATe "sa" vagere ja laI zakAze, paraMtu "p tin' vagere laI zakAze nahIM. saMjJA e pratyaya che ane pratyayanI prathamA vibhakti che. AthI saMjJA svarUpa pratyayanI sAthe saMbaMdhita thaI zake evA "sa"nI prathamA vibhakti che. Ama san ane pratyaya baMnemAM samAnAdhikaraNapaNuM hovAthI saMjJA saMbaMdhanA bodhane yogya vibhakti "sa"nI hovAthI "sa"nI ja pratyayasaMjJA thAya che. "san'ne pratyayanI AkAMkSA che ane pratyayane "san"nI AkAMkSA che. pratyayasaMjJA sAthe saMbaMdha thavAne yogya vibhakti "sa"nI hovAthI baMnenI paraspara AkAMkSA che. have baMnenI paraspara AkAMkSA hote chate baMneno saMbaMdha thAya che, mATe sannI pratyayasaMjJA thAya che; paraMtu prakRti vagerenI pratyayasaMjJA thatI nathI. anyataranI AkAMkSA hote chate saMbaMdha thaI zakato nathI. dA.ta. sItAne rAvaNanI AkAMkSA che. ja nahIM ane rAvaNane sItAnI AkAMkSA che. AthI bemAMthI eka jaNanI AkAMkSA hote chate saMbaMdha thaI zakato nathI. e pramANe ahIM prakRtine "sa"nI apekSA che, paraMtu "sa"ne prakRtinI apekSA nathI. mAtra pratyaya ane "sa"ne ja ekabIjAnI AkAMkSA che ane A baMnene ekabIjAnI AkAMkSA hovAthI prakRti zeSa thaI jAya che ane prakRti zeSa thatI hovAthI (arthAt prakRtino pratyaya sAthe saMbaMdha tUTI javAthI) prakRtinuM anAkAMkSapaNuM thAya che ane prakRtinuM AkAMkSA rahitapaNuM thatuM hovAthI prakRtinI sAthe pratyayasaMjJAno saMbaMdha thaI zakato nathI, AthI ja prakRtinI pratyayasaMjJA thatI nathI. * (za0 nyA0 ) nityatvAcchabdAnAM nimitta - nimittibhAvo na saMbhavatIti na vAcyam, pratipAdakAnAM zabdAnAmupAyabhAvena zAstreNa vyavasthApanAt tadanuguNavibhaktinirdezAdasti nimittanimittibhAvaH / loke'pi bahuSvAsIneSu kazcit kaJcit pRcchati - kataro devadattaH ? katamo yannavatta: ? kRti, sa Ada-(yogazne ya: pIDha ti) 'yodye yajja pIThe' tyutte nimittasya nimittikaaryaarthtvaaddhyvsyti - ayaM devadatto'yaM yajJadatta iti, nedAnImazvasya pIThasya vA devadatta iti saMjJA mati / anuvAda :- pUrvapakSa :- zabdo nitya hovAthI nimitta-nimittibhAva ghaTato nathI. jo vastu nitya hoya to kArya kAraNabhAva ghaTI zake nahIM. dA.ta. vRkSa ane bIja. ahIM vRkSa e kArya che tathA bIja e kAraNa che. have jo baMne nitya hoya to kone kArya kahI zakAya ? ane kone kAraNa kahI zakAya ? arthAt nitya padArthomAM nimitta-nimittibhAva ghaTI zakaze nahIM. pataMjali tathA mImAMsako zabdane nitya mAne che. AthI nimitta-nimittibhAva ghaTI zakato nathI. A
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 629 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 paristhitimAM "gup" "tim" vagere prakRtio nimitta bane che tathA san vagere nimitti bane che evuM kahI zakAze nahIM. : uttarapakSa H- zabdo to jagatamAM prathamathI siddha ja che. zAstra mAtra siddha evA zabdone prakRti, pratyaya vagerenAM vibhAgIkaraNa dvArA arthano bodha karAvavA mATe jijJAsuone jaNAve che. AthI pratipAdaka evA zabdonI upAyabhAvathI (nimittabhAvathI) zAstra dvArA vyavasthA thaI che. vidhAna karAtA evA zabdonI upAyabhAvathI zAstra dvArA vyavasthA thaI zake che. pratipAdana karavA mATe zabdo nimitta banyA che. siddha zabdone jaNAvavA mATe zAstro zabdonuM AlaMbana laIne prakRti ane pratyayanA vibhAga dvArA vidhAna kare che. AthI zabda nitya hoya to paNa arthano bodha karAvavA mATe prakRti vageremAM ane "sa" vageremAM nimittanimittibhAva thaI zake che. lokamAM paNa ghaNAM badhAM loko beThA hoya tyAre koIka koIkane pUche che ke, koNa devadatta che ? ane koNa yajJadatta che ? tyAre te vyakti pUchanAra vyaktine kahe che - je ghoDA upara beTho che, te devadatta che ane pATa upara beTho che te yajJadatta che. AthI ghoDo ane pATa baMne nimitta svarUpe thAya che. A nimitta svarUpa ghoDo ane pATa che tenI ja kAMI devadatta ane yajJadatta saMjJA thatI nathI. AthI ghoDo ane pATa kAMI saMjJA (nimitti) svarUpa thatA nathI. devadatta ane yajJadatta svarUpa ` je saMjJA che te nimitti svarUpa thAya che. A pramANe loko beThelA hoya che. A beThelA evA lokomAM paNa koI cokkasa vyaktione oLakhavA mATe kAmacalAu nimittanimittibhAva karavAmAM Ave che. AthI siddha hakIkatamAM paNa ghoDo ane pITha (pATa) svarUpa nimittanuM AlaMbana laIne devadatta ane yajJadatta svarUpa nimittino bodha karavAmAM Ave che. A pramANe ahIM jema siddha vastumAM paNa nimittanimittibhAva thayo che, te pramANe zabdomAM paNa nimittanimittibhAva thaI zake che. (za0 nyA0 ) pradhAne kAryasaMpratyayAd vA, pratyayasaMjJA svaviSayapraklRptaye pradhAnamapekSate, na tu pAratantryAdapradhAnamiti, yathA loke bahuSu yAtsu kazcit kaJcit pRcchati ko yAtIti ?, sa Aha-'rAjA' (iti, 'rAjA') ityukte pradhAne kAryasaMpratyayAd yazca pRcchati yazca kathayati ubhayo rAjJi saMpratyayo bhvti| bhavatu rAjJaH prAdhAnyaM tadadhInasthititvAdanyeSAm, iha tu kiMkRtaM zabdasya prAdhAnyam ? prayojanakRtamiti brUmaH, yasyApUrvopadezastasyaiva prAdhAnyaM tadarthatvAt prakRtyAdInAm; upadiSTAzca prakRtyupapadopAdhayo dhAtUpadeze nAmopadeze ca / anuvAda :- uttarapakSa :- ame adhikArasUtra banAvIzuM to paNa '"sa" vagerenI ja pratyayasaMjJA thaze. "pradhAnAnuyAyino vyavahArA mavRtti" (vyavahAro pradhAnone anusaranArA hoya che.) e pramANeno nyAya hemahaMsagaNi dvArA racita nyAyasaMgrahamAM che. ''pradhAne Aryasampratyayo mavati'' evo
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-38 63) nyAya paNa che. pradhAna ane apradhAna baMne Ave tyAre pradhAnamAM kArya prApta thAya che.) uparokta nyAyo hovAthI pratyayasaMjJA potAnA viSayane prApta karavA mATe (siddha karavA mATe) pradhAnanI apekSA rAkhe che. dA.ta. "," ane "tina" dhAtuthI "mana" pratyaya thAya che, e pramANe sUtra che; to ahIM pratyayasaMjJA pradhAna evA "mana"nI thAya che, paraMtu apradhAna evA "T," ane "lata"nI nahIM thAya. prakRti svarUpa je "r" ane "ti" che, te paMcamI vibhaktithI nirdeza karAyela che. jyAre "ka" svarUpa pratyaya che, te prathama vibhaktithI nirdeza karAyo che. je je prathamAvibhaktithI nirdeza karAya che, te te pradhAna hoya che. Ama uparokta nyAyathI paNa pradhAna evA "sana" vagerenI ja pratyayasaMjJA thaze; paraMtu apradhAna evI prakRti vagerenI pratyayasaMjJA nahIM thAya. A saMbaMdhamAM ame eka udAharaNa ApIe chIe : koIka nagaramAM ghaNAM badhA loko jatA hoya che, tyAre koIka koIkane (catrane) pUche che, koNa jAya che ? te samaye caitra javAba Ape che ke, rAjA jAya che. ahIM kharekhara to ghaNAM badhA loko jatAM hoya che; chatAM caitra kahe che ke, rAjA jAya che. ahIM jyAre caitra javAba Ape che tyAre pUchanAra ane javAba ApanAra baMne samajI jAya che ke lokonA samUha saMbaMdhI ahIM koI tAtparya nathI. pUchanAra paNa pradhAnanI apekSAthI pUche che ane javAba ApanAra paNa pradhAnanI apekSAthI ja prazna pUchAyo che evuM mAnIne pradhAna saMbaMdhI ja javAba Ape che. A pramANe ubhayane rAjAno ja bodha thAya che. ethI ja jaNAya che ke uparokta nyAya hovo ja joIe. pUrvapakSa:- uparokta udAharaNamAM jyAre mAnavono samUha jato hoya che tyAre pradhAna evo rAjA hoya to ja mAnavono samUha joDAya che. jo rAjA na hota to mAnavono samUha paNa na hota. A pramANe rAjAnI pradhAnatA spaSTapaNe jaNAya che; paraMtu ahIM vyAkaraNamAM zabda saMbaMdhI pradhAnapaNuM kevI rIte gaNAze? jethI prakRtine gauNa kaho cho ane pratyayane pradhAna kaho cho. uttarapakSa:- ame vyAkaraNamAM prayojanavaDe karAyeluM pradhAnapaNe kahIe chIe. jeno jeno apUrva upadeza hoya tenuM tenuM ja pradhAnapaNuM thaze tathA apUrva upadeza svarUpa je sana vagere che, tenA prayojanathI ja prakRti vagerenuM kathana karavAmAM AvyuM hoya che. prakRti vagere apUrva upadeza svarUpa nathI. prakRti, upapada ane upAdhino upadeza dhAtupATha ane gaNapAThamAM karavAmAM Avyo che ane e gaNapATha tathA dhAtupAThamAM rahelA zabdonuM ja jo sUtramAM AlaMbana levAmAM Ave to teo pradhAna nathI. kAraNa ke te pUrvamAM upadezelA kahevAya che, jyAre "sa" vagere koIka sthAnamAM pahelA upadeza karAyelA nathI, AthI teonI pradhAnatA thAya che. Ama vyAkaraNamAM uparokta prayojanathI pradhAnapaNuM karAyuM che.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 631 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (za0nyA0) yadyevaM nimittasya nimittikAryArthatvAd athApi (yadvA) pradhAne kAryasaMpratyayAt pratyAvInAM 7 mati, vijAramAnAM tu khoti "jhapunato. ponta" [6.2.rUrU.] rUti | apUrvazcaiSAmupadezo nimittinazcai(vai)ta iti, nanu ye tAvat prakRtervikArAgamAste prakRtyanupravezAt prakRtivat saMjJayA (na) saMbhantsyante, ye tu pratyayasya te tadgrahaNena gRhyante evaM (eveti) naastyniSTaprasa | anuvAda - pUrvapakSa - Apa kaho cho ke nimitta e nimitti svarUpa kAryanA prayojanathI hoya che. tethI nimitta svarUpa kAryanI pradhAnatA che athavA to pradhAnamAM kArya thAya che e apekSAe paNa apUrva upadeza svarUpa "sa" vagerenI pratyayasaMjJA thAya che; paraMtu prakRti vagerenI pratyayasaMjJA thatI nathI, to pachI jema apUrva upadeza svarUpa pratyayo che, te ja pramANe apUrva upadeza svarUpa Agama ane vikAro paNa che, to Agama ane vikAronI pratyayasaMjJA zA mATe nathI karatAM ? dA.ta. "trapugato: pontaza" (6/2/33) sUtramAM santa zabdathI nirdeza karAyela "" Agama svarUpa che. sUtranI TIkA A pramANe che: "trapu" ane "napu' zabdathI para vikAra arthamAM yathAvihita "[" pratyaya thAya che ane baMne prakRtimAM ""no Agama thAya che. Ama "" apUrva upadeza svarUpa hovAthI tathA nimitti svarUpa paNa hovAthI tenI pratyayasaMjJA thavI ja joIe; chatAM teonI pratyayasaMjJA karavAmAM AvatI nathI. uttarapakSa :- je prakRtinA vikAra ane Agamo che te prakRtimAM samAveza pAmatAM hovAthI prakRtinI jema ja prakRti saMbaMdhI vikAra ane AgamonI paNa pratyayasaMjJA thatI nathI arthAt prakRtinA vikAra ane Agamo pratyayasaMjJAne prApta thatAM nathI je pratyayanA Agamo ane vikAro che teo pratyaya saMbaMdhI hovAthI je pramANe pratyayonI pratyayasaMjJA thAya che e ja pramANe pratyayanA Agamo ane vikAronI paNa pratyayasaMjJA thaze ja. A pramANe Agama ane vikAro bhale apUrva upadeza svarUpa hoya, chatAM paNa koI aniSTano prasaMge upasthita thato nathI. (za0nyA0) naitadasti-prakRti-vikArA-''gamAnAM tatsaMbandhitve'pi prayojakatvAt (prayujyata iti prayojakaH prayojyastasmAt nimittitvAdityarthaH) pradhAnatvAt tu(cca) syAdeva prtyysNjnyaa| pratyayasaMbandhinAmapi tadavayavatve siddhe pRthak pratyayasaMjJA syAdeva yogyatAsadbhAvAt / anuvAda :- pUrvapakSa :- prakRtinA vikAra ane Agamo prakRtinI sAthe saMbaMdha rAkhavAthI prakRtinA gaNAya che, mATe tenI pratyayasaMjJA thatI nathI evuM Apa kaho cho; chatAM paNa prakRtinA vikAra ane AgamomAM nimittipaNuM hovAthI tathA pradhAnapaNuM hovAthI pratyayasaMjJA thaze ja. vaLI
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-38 632 pratyayanA saMbaMdhI evA vikAra ane Agamo bhale pratyayanA avayavo banavAthI pratyayapaNuM siddha thAya, paraMtu prakRtinA vikAra ane Agamo paNa apUrva upadeza svarUpa hovAthI teonI paNa pratyayasaMjJA thAya ja che. je pramANe pratyayanI prathama vibhakti che te ja pramANe Agamo tathA vikAronI paNa prathamA vibhakti che. AthI samAna vibhaktivALA svarUpa yogyatAno abhAva hovAthI vikAra ane AgamonI paNa pRthage evI pratyayasaMjJA thaze ja. (za0ca0) na ra ya: para: 4 pratyaya: ra ra viIRTHI: pare, tena teSAM pratyayasaMjJA na bhaviSyatIti vAcyam, yato na paratvanimittA pratyayasaMjJA, api tu pratyayasaMjJAnimittaM paratvam, tathA ca znabahvakAnAM pratyayasaMjJA bhavati / anuvAdaH- uttarapakSaH- vikAra ane Agamo apUrva upadeza svarUpa hote chate paNa pratyayasaMjJA thaze nahIM. kAraNa ke je para hoya tenI pratyayasaMjJA thAya che. vikAra ane Agamo je hoya che te paramAM AvatAM nathI. tethI teonI pratyayasaMjJA thaze ja nahIM. - pUrvapakSa:- A pramANe kahevuM nahIM. kAraNa ke paravanimittavALI pratyayasaMjJA nathI. arthAt je je paramAM hoya tenI tenI pratyayasaMjJA thAya evuM nathI, paraMtu pratyayasaMjJA nimittavALuM paratva che arthAtu pratyayasaMjJA thAya to parapaNuM prApta thAya che. AthI ja "na", "vahu" tathA "sa"nI pratyayasaMjJA thaI che, chatAM paNa parapaNuM prApta thatuM nathI. A traNa pratyayasaMjJAnA sUtro A pramANe che - "dham vat jJo na suva" (34/82) "dha" vagere dhAtuomAM svarathI para "" pratyaya thAya che. ahIM parapaNuM na hovA chatAM paNa "ka"nI pratyayasaMjJA thaI che. e ja pramANe "nA: pra vadurvA" (7/3/12) sUtrathI nAmathI pUrvamAM vahu pratyaya vikalpa thAya che. (ISatu aparisamApti arthavALA nAmomAM) ahIM paNa vahu'mAM parapaNAno abhAva hote chate paNa pratyayasaMjJA thaI che tathA "tyAdri-sarvA.." (7) 3/29) sUtrathI "tyAdri" aMtavALA je sarvAdi che e sarvAdinAM svaronI madhyamAM je anya svara che, tenI pUrvamAM "a" pratyaya thAya che. ahIM "ma'mAM parapaNAno abhAva hovA chatAM paNa pratyayasaMjJA thaI che. A pramANe jyAM jyAM pratyayasaMjJA hoya tyAM tyAM paratva che evuM nathI. tethI uparokta "na", "vahu" ane "ka"nI pratyayasaMjJA thavA chatAM paNa parapaNuM prApta thayuM nathI. arthAt A traNa parapaNAMnA abhAvamAM paNa pratyayasaMjJAvALA thayAM che. (zanyA0) naivam-vikArAgamANAM prayojanAbhAvAt pratyayasaMjJA na bhaviSyati, tathAhiparavijJAnaM saMjJAyAH phalam, tat teSAM na saMbhavati, SaSThyA antagrahaNena ca sthAnasaMbandhasyAvayavasaMbandhasya ca pratipAdanAt / bhavatu vA paratvameva pratyayasaMjJAyAH prayojanam, tathApi tayoH
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 633 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 sthAnanirdezena vidhAnAd virodhAt paratvAbhAvaH, paJcamInirdiSTAd vA pratyayo vidhIyate, paJcamInirdeze paryAyeNa pUrvatva-paratvayoH prAptayoH "paraH" [7.4.118.] ityanena paratvaM niyamyata iti nAsti kazcid virodhaH / uttarapakSaH- kharekhara to paramAM nirdeza thavo e pratyayasaMzAnuM phaLa che. jenI jenI pratyayasaMjJA thAya che, tenuM tenuM paramAM vidhAna thAya che. have jo paramAM vidhAna karavA svarUpa prayojana na hoya to pratyayasaMjJA paNa thatI nathI. AthI tame kaho cho ke pratyayasaMjJA thAya to paNa paramAM vidhAna na hoI zake, e vAta barAbara nathI. pratyayasaMjJA thAya to paramAM vidhAna Avazyaka ja che. vikAra ane AgamomAM paramAM vidhAna karavAnA prayojanano abhAva hovAthI vikAra ane AgamonI pratyayasaMjJA thaze nahIM. pratyayasaMjJA karavAnuM phaLa ja paramAM vidhAna karavuM te che. have jo paramAM vidhAna karavA svarUpa phaLa ja na hoya to teonI pratyayasaMjJA karavAnuM koI prayojana rahetuM nathI. mATe vikAra ane AgamonI pratyayasaMjJA thatI nathI. vikAra ane Agamo anukrame SaSThI vibhaktithI tathA "kanta" zabdathI jaNAvAyA che. SaSThI vibhaktithI je jaNAvAyuM hoya tyAM sthAna saMbaMdha nakkI thaI jAya che, mATe vikAramAM parapaNuM thatuM nathI. Agama akhta zabdathI jaNAvAyo hovAthI avayava saMbaMdhanuM pratipAdana kare che. AthI Agama prakRtino avayava banato hovAthI AgamamAM paNa parapaNuM prApta thatuM nathI. Ama, vikAra ane AgamamAM parapaNuM prApta na thavAnA kAraNe te baMnemAM pratyayasaMjJA prApta thatI nathI. pUrvapakSa :- A pUrvapakSa paMktio pramANe ApavAmAM Avyo nathI, chatAM adhyAhArathI ame jaNAvIe chIe. jenuM jenuM paMcamIthI vidhAna thayuM hoya tenI tenI adhikArasUtrathI pratyayasaMjJA thaze ja. dA.ta. "pAm varad o ra tu ra" (3/4/82) sUtramAM varAt zabda paMcamI vibhaktimAM che. AthI "zana"nI pratyayasaMjJA thaze ja. A pramANe vikAra ane AgamonI pratyayasaMjJA thAya che, chatAM paNa vikAra ane AgamonuM parapaNuM thayuM nathI. AthI tame kaho cho ke pratyayasaMjJAnuM phaLa parapaNuM che. AvuM vikAra ane AgamomAM jaNAtuM nathI. tethI vikAra ane AgamonI pratyayasaMjJA thatI nathI, evuM Apa jaNAvo cho te barAbara nathI. uttarapakSa :- "mavata vA paratvam parva..." paMkti dvArA A uttarapakSa jaNAvAya che. kharekhara to pratyayasaMjJAnuM prayojana parapaNAnI prApti karAvavAnuM ja che. AthI vikAra ane AgamonI pratyayasaMjJA thAya to paNa samasyA Avaze nahIM. kAraNa ke vikArano ane Agamano sthAna ane avayavathI nirdeza thayo hovAthI parapaNuM prApta thaze. dA.ta. "hana" dhAtuno "vadha" Adeza thAya che, to ahIM vikAra svarUpa "vadha" Adeza SaSThIthI batAvAyo hovAthI tathA te dvArA tenuM sthAna nizcita hovAthI temAM parapaNuM prApta thatuM nathI. AgamamAM paNa sthAna nizcita hovAthI parapaNuM
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-38 634 prApta thatuM nathI. baMnenA sthAna nizcita hote chate paNa pa2paNAMno Agraha rAkhavAmAM Ave to virodha Ave che ane A virodha Avato hovAthI ja temAM 525NuM prApta thatuM nathI. athavA to paMcamIthI nirdeza karAyA hovAthI badhA ja pratyaya kahevAya che. have je je paMcamIthI nirdeza karAya te badhAnI ja kyAMto pUrvamAM prApti Avaze kyAMto paramAM prApti Avaze. Ama pUrva ane para baMnemAM prApti AvatI hovAthI "para:' (7/4/118) sUtrathI parapaNuM karAya che. AthI "sa" vagere temaja paMcamIthI vidhAna karAyelA vikAro ke Agamo badhAmAM pratyayasaMjJAne kAraNe parapaNuM prApta thavAnuM hatuM, chatAM paNa vikAra ane AgamanA cokkasa sthAnano nirdeza karAyo hovAthI 525NuM prApta thaze nahIM. mATe koI virodha Avaze nahIM. (za0nyA0 ) athavA, anvarthasaMjJAzrayeNArthavataH saMjJAvidhAnAd vikArA''gamayozcAnarthakatvAt pratyayasaMjJAyA abhAva:, laghvarthaM hi saMjJAkaraNam, "pratyayaH" iti mahatI saMjJA kriyate, tatkaraNe etatprayojanamanvarthasaMjJA yathA vijJAyeta - pratyAyayatIti pratyayaH, mahattvAt pratyayazabdasyA''vRttiranumIyate tena yaH pratyAyakaH sa pratyaya ityarthaH siddhyati / anuvAda :- uttarapakSa :- Ama to pratyayasaMjJA thAya to temAM parapaNuM prApta thavuM joIe. AthI jemAM parapaNuM prApta na thAya emAM pratyayasaMzA karavI yogya nathI. Ama Agama ane vikAramAM pratyaya-saMjJAthI koI prayojana saratuM nathI, chatAM temAM pratyayasaMjJA karavAmAM Ave to te nirarthaka che. Ama, chatAM paNa emAM pratyayasaMjJA na thAya e Avazyaka che. AthI ame bIjo upAya batAvIe chIe. ahIM anvarthasaMjJAno Azraya hovAthI arthavAnI ja pratyayasaMjJA thAya che. vikAra ane AgamamAM arthavApaNuM na hovAthI pratyayasaMjJAno abhAva thAya che. vyAkaraNamAM jyAre jyAre saMjJA pADavAmAM Ave che tyAre tyAre nAnI saMjJA karavAmAM Ave che. jemake "" vagere, tema ahIM paNa nAnI saMjJA karavI Avazyaka hatI; chatAM paNa ahIM '"pratyayaH' e pramANe moTI saMjJA karAI che. tenAthI ja jaNAya che ke ahIM anvarthasaMjJA che. je arthane jaNAve che te pratyaya che' Avo pratyaya zabdano artha che. "sa" vagere cokkasa arthone jaNAve che mATe teonI pratyayasaMjJA thAya che. jo pratyaya zabda "sa" vagerenA arthone ja jaNAvaze to pratyaya zabda mAtra arthane jaNAvavAmAM ja sArthaka thaI gayo to have e ja pratyaya zabda saMjJAne kevI rIte jaNAvI zakaze ? dA.ta. koIka vyakti kahe ke, pAcakane bolAvo to te vyakti rAMdhanArane bolAvaze. paraMtu rAMdhanAra evA ratilAlane pAcaka zabdathI bolAvI zakAze nahIM. jo ratilAlane bolAvavA haze to ratilAla svarUpa zabdano paNa prayoga karavo paDaze. AthI rAMdhanAra evA ratilAlane bolAvavA
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 635 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 mATe "pAva:" temaja "titAnaM:" e pramANe be zabdono prayoga karavo paDaze. e ja pramANe ahIM paNa arthane jaNAvanAra evo jo pratyaya zabdano artha haze to saMjJAvAcaka zabda mATe bIjA koIka zabdano prayoga Avazyaka thaze. AthI ja ahIM antarthasaMjJAne kAraNe pratyaya zabdanI AvRtti karAya che arthAt pratyaya zabda eka ja vAra lakhavAmAM Avyo che chatAM paNa be pratyaya zabdo sUtramAM che evuM kalpI levuM. jethI eka pratyaya zabdano "arthane jaNAvanAro" e pramANe artha thaze tathA bIjo pratyaya zabdasaMjJAne jaNAvanAro thaze. (za0nyA0) yadyevaM kAdInAM pratyayasaMjJA na prApnoti, nahi te kiJcit pratyAyayanti, anvayavyatirekAbhyAM kAdipratyayavAcyasyArthasyAnavadhAraNAt, tadabhAve'pi kevalAyA evaM prakRtestadarthAvagamAd, nApi taratvAdivat kazcid dyotyo'rthaH / yadapyucyate * anirdiSTArthAH pratyayAH svArthe bhavanti * iti prakRtyartha eva teSAmartha iti, tadapi kalpanAmAtram-satyarthavattve pratyayasaMjJayA bhavitavyamityavi(bhi)hite tadabhAvepya(svArthAvagamAdarthavatvaM kAdInAM nopapadyate ityukte'sy(vaktasya) kuttaravAhU I anuvAda - pUrvapakSa:- jo A pramANe anvarthasaMjJA mAnavAmAM Avaze to svArthamAM je " vagere pratyayo che, teonI pratyayasaMjJA thaze nahIM. kAraNa ke svArthanA vAcaka evA "a" vagere koI arthane jaNAvatA nathI. dA.ta. "sarva:" zabdamAM "" pratyaya svArthamAM Avyo che. A "" pratyayanA abhAvamAM paNa mAtra "sa" zabdano artha ja prApta thAya che, tathA "ma" pratyayanA sadUbhAvamAM paNa mAtra "sarva" zabdano artha ja prApta thAya che. AthI anvaya ane vyatirekathI "ka" vagerenA vAcya svarUpa arthanuM avadhAraNa thaI zakatuM nathI. "ma" pratyayanA arthanA avadhAraNanA abhAvamAM paNa mAtra prakRtithI ja "ma" pratyayano artha jaNAI jAya che. AthI svArthika pratyayono koI vAcya svarUpa artha nathI. jema "a" vagereno koI vAcya svarUpa artha nathI tema dyotya svarUpa artha paNa nathI. dA.ta. "paTutA" zabda Avyo hoya tyAM "huM" zabdano artha hoziyAra thAya che tathA "tarapU" pratyaya "paTu" zabdano ja "vadhAre hoziyAra che' evo artha prakAzita kare che. AthI "paTutA"mAM jema "tara" pratyaya "paTu'nA arthane prakAzita kare che. e pramANe "sarva' vagere zabdomAM " vagere svArthika pratyayo kAMI "sarva" vagere prakRtinA arthane prakAzita karatAM nathI. mATe "ma' vagere svArthika pratyayono "tatva" vagerenI jema koI "dyotya" artha nathI. uttarapakSa :- jagatamAM eka nyAya Ave che ke jyAM koI arthano nirdeza karAyo nahIM hoya tyAM pratyayo svArthamAM thAya che. AthI prakRtino je artha haze te ja svArthika pratyayono artha
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-28 636 kahevAze. mATe svArthika pratyayo svarUpa je "avagere che, teo paNa prakRtinA arthane jaNAvatAM hovAthI "ka" vagere paNa arthane jaNAvanArA thAya ja che. pUrvapakSa :- prakRtino artha ja svArthika pratyayono artha che, evuM mAnIne svArthika pratyayo "arthane jaNAvanAra" che evuM mAnavuM e to kalpanA mAtra che. jemAM jemAM arthavAnupaNuM hoya tenI tenI ja pratyayasaMjJA karavA yogya che, e pramANe ApanA vaDe kahevAyuM che. have potAnA koIka arthanA abhAvamAM paNa prakRtinA ja arthano bodha thavAthI "ma' vagere svArthika pratyayonuM paNa arthavAnapaNuM mAnavuM e to asaMgata ja che. prakRtinA arthane jaNAvanAra svArthika pratyayo che evuM ja kahevAyuM che e uttara to duHkhethI ApI zakAya evo che. AthI ja ame kahIe chIe ke, svArthika pratyayo prakRtinA arthane jaNAve che, e to kalpanA mAtra ja che. Ama, prakRtinA arthane jaNAvanAra hoya te pratyaya kahevAya evo artha ghaTI zakato nathI. AthI svArthika pratyayomAM antarthasaMjJA mAnI zakAze nahIM. (zanyA0) evaM tarhi pratyAyyate yaH sa pratyayaH, abhidheyadharmasyAbhidhAne upacArAdevamucyate, tatazcAyamarthaH-yasyArthaH prakRtyA pratyAyyate sa pratyAyyamAnArthatvAt pratyAyyamAnaH svArthikaH pratyayasaMjJo bhavati / evamapIcchArthasannAdInAM na prApnoti, nahi te icchAyAM vidhIyamAnAH sannAdayaH prakRtyA pratyAyyamAnArthAH / evaM tarhi pratyayazabdaH kartRsAdhana-karmasAdhanazca eka eva zabdo'neka zaktiyogAdaGgIkRtapravRttinimittadvayo'GgIkriyate / tatra yathAsaMbhavaM nimittAzrayaNena sannAdInAM kAdInAM pratyayasaMjJA pravartate / Nyantasya ca nipAtanAdaci Nilup / anuvAda - uttarapakSa :- jo "arthane jaNAvanAra hoya te pratyaya' evo artha karavAthI svArthika pratyayomAM Apatti Ave che, to ame pratyaya zabdano artha nIce pramANe karIzuM. jeno artha prakRti vaDe jaNAya che te pratyaya kahevAya che." ahIM jaNAvAya che artha ane e artha svarUpa dharmane "ma' pratyayamAM Aropita karo cho, AthI abhidheya svarUpa dharma kAMI zabdamAM AvI zake nahIM. tame to svArthika pratyayane artha jaNAvavA svarUpa mAno cho. ahIM karmaNi prayoga thayo che. AthI prathama vibhakti karmane thaI che je artha svarUpa che ane A artha ja "" pratyayasvarUpa thaI jAya che, e pramANe to asaMgati Avaze. kAraNa ke prakRti vaDe artha jaNAvAya paraMtu svArthika evo "" pratyaya to arthane jaNAvato nathI; chatAM paNa abhidheya dharmano zabdamAM (svArthika) pratyayamAM upacArathI Aropa karIne A pramANe kahevAya che. AthI A pramANe artha saMgata thAya che : "jeno artha prakRtivaDe jaNAvAya che te jaNAvAtA arthavALo evo svArthika "ba" pratyayasaMjJAvALo thAya che. ahIM prakRtinA arthano "ka"
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 637 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 zabdamAM upacAra karIne prakRti vaDe jaNAto evo svArthika "a" vagere pratyayasaMjJAvALo thAya che evuM kahevAyuM che. pUrvapakSa :- Avo artha jo pratyaya zabdano mAnazo to icchA arthavALA sana vagerenI pratyayasaMjJA thaze nahIM, kAraNa ke prakRti vaDe kAMI icchA artha batAvAto nathI. uttarapakSa :- pratyaya zabdano karmaNi prayogamAM artha karIzuM to sana vageremAM Apatti Ave che tathA kartari prayogamAM artha vicArIzuM to svArthika pratyayomAM pratyayasaMjJA na thavAnI Apatti Ave che. A pramANe antarthasaMjJAmAM koI cokkasa zabdane kartAkArakavALo paNa mAnIzuM ane karmakArakavALo paNa mAnIzuM. eka zabdamAM aneka zaktino yoga hovAthI te te zakti mAnIne te te artha karI zakAze. jyAre amAre "sa" vagerenI pratyayasaMjJA karavI haze tyAre kartAkArakavALI zakti mAnIzuM ane svArthika pratyayonI pratyayasaMjJA karavI haze tyAre karmakArakavALI zakti mAnIzuM. prati + rU dhAtune zAnta thavA dvArA nipAtanathI "" thaIne "fm"no "su" thavAthI pratyaya zabda prApta thAya che. (zanyA0) nanu samAne'pyapUrvopadeze trApuSaM jAtuSamityatra pratyayastadarthaM pratipAdayati nAgama iti kutaH ?, ucyate-pratyayasyAgamamantareNApi anyatra prayogAntare'rthavattvAvagatiH, Agamasya tu pratyayamantareNa prayogAbhAvAdanvaya-vyatirekAbhyAmarthavattvaM nAvadhAryata ityanarthakatvamucyata ityadhikAre'pi sidhyati, satyam-pakSatraye'pi sidhyati, kevalaM gauravaM sUtrabhedazca syAditi yathAnyAsamevAstu / anvarthasaMjJAzrayaNe-Svananta ityanuvAdakam / paJcamInirdezAcca vidhizabdAdhyAhAraH, nirdiSTazabdAdhyAhAre tu tRtIyayA nirdezaH syAd yathA-"paJcamyA parasya" iti ("paJcamyA nirdiSTe parI" [7.4.204.] ti) yuSyavAzAstu sthitI parastha vidhIyanta rUTA anuvAda :- pUrvapakSa :- je je apUrva upadeza svarUpa hoya tenI tenI pratyayasaMjJA thAya che. dA.ta. "trApuSam" ane "nAtuSa." ahIM (6/2/33) sUtra pramANe "trapu" ane "nA" zabdathI para vikAra arthamAM yathAvihita "[" pratyaya thAya che tathA ""no Agama thAya che. ahIM "may" pratyaya temaja ""no Agama baMne apUrva upadeza svarUpa che; chatAM paNa "manu" vikAra arthane jaNAve che, paraMtu Agama svarUpa je "" che, te vikAra arthane jaNAvato nathI. AvuM kema ? uttarapakSa - pratyaya ja arthano bodhaka che paraMtu Agama, arthano bodhaka nathI, enA kAraNa tarIke ame jaNAvIe chIe ke, "a" vagere pratyayono artha Agama vinA paNa bIjA koI prayogomAM jovA maLe che, paraMtu Agamano artha pratyaya vinA jovA maLato nathI arthAt pratyaya
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-38 638 vinA AgamanA prayogano ja abhAva hovAthI pratyaya vinA Agamano artha jovA maLato nathI. vikAra arthamAM "a" pratyaya anya prayogomAM paNa jovA maLe che, jyAM Agama svarUpa "F"no abhAva hoya che. AthI apUrva upadeza svarUpa ""nuM arthavAnapaNuM nakkI thAya che; paraMtu Agama svarUpa ""nuM arthavAnupaNuM thatuM nathI. Ama AgamanuM anarthakapaNuM kahevAya che. e pramANe adhikArasUtrathI paNa pratyayasaMjJA siddha thAya che. traNa pakSa dvArA pratyayasaMjJA siddha thAya che. (1) paMcamInA nirdezathI vidhAna karAtAM evA san vagerenI pratyayasaMjJA siddha thAya che. (2) adhikArasUtrathI paNa pratyayasaMjJA siddha thAya che. ahIM vAkyabhedathI pratyayasaMjJA siddha thaze. (3) anvarthasaMjJAno Azraya karavAthI paNa pratyayasaMjJA siddha thAya che. A pramANe traNeya pakSamAM pratyayasaMjJA siddha thAya che. mAtra gaurava ane sUtrabheda thAya che. traNeya pakSamAMthI koIpaNa pakSa kSati (doSa) vagarano nathI. AthI je pramANe ame sUtramAM rajuAta karI che, e ja pramANe pratyayasaMjJA thavI joIe. ahIM adhikArasUtrathI pratyayasaMjJA karavAmAM AvI che. AthI ame adhikArasUtravALo pakSa ja rAkhIe chIe. jo anvarthasaMjJA pakSano Azraya karavAmAM Ave to "ananta" zabdane anuvAdaka samajavo. anvarthasaMjJA pramANe to arthane jaNAvanAra hoya te pratyaya kahevAya che. AthI "ba" vagerenI pratyayasaMjJA thaze; paraMtu Agama to arthane jaNAvanAra nathI mATe AgamanI pratyayasaMjJA thaze nahIM. AthI sUtramAM "ananta' padanI AvazyakatA raheze nahIM, kAraNa ke jo tenI pratyayasaMjJA thaI jatI hoya to ja tenI bAdabAkI karavI paDe. ahIM pratyayasaMjJA thatI nathI pachI ene bAda karavAnI AvazyakatA ja nathI; chatAM paNa tene rajU karavAmAM AvyuM hoya to te anuvAda tarIke samajavuM arthAt siddha hakIkatanuM mAtra kathana karanAra ja "mananta" pada raheze. jo sUtramAM paMcamI vibhaktithI nirdeza karAyo haze tenI pratyayasaMjJA thAya che evuM kahevAmAM Avaze to vidhi zabda adhyAhArathI samajI levo. arthAt paMcamIthI vidhAna karAto zabda pratyayasaMjJAvALo thAya che. ahIM vidhi zabda adhyAhArathI lIdho che. vidhine badale jo nirviSTa zabda adhyAhArathI levAmAM Ave to "panvayathena nirviSTa zabda" e pramANe paMcamI zabdanI tRtIyA vibhakti TIkAmAM lakhavI paDaze. jema atyAre brahavRttiTIkAmAM vidhIyamAna zabda adhyAhArathI lIdho hovAthI pazvacarthAt e pramANe paMcamI vibhakti jaNAvI che, ema niSTha zabda jo adhyAhArathI levAmAM Avaze to TIkAmAM pavUgarthana nidriSTa zabda levAmAM Avata. AthI nirviSTa zabda sAthe pazvabhyarthana e pramANe tRtIyA vibhakti thAta. ene mATe zAstrapATha Ape che ke " paMkhyA niSei paraNya" (7/4/104) paribhASAnA sUtrathI nidrika zabda pahelA "panvagyA" zabda dvArA tRtIyA vibhakti jaNAvI che.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 639 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 2 // paMyamIthA vidhAna 2||ye| "vas nas" vagere mAheza tathA "luk"nI prtyysNsh| thaze e pramANe Ape Apatti Apela hatI. tenA javAbamAM ame kahIe chIe ke, paMcamIthI vidhAna 2rAta Doya te "san" 3 4 Doya che, paraMtu "yuSmad" bhane "asmad" // 35on| 4 "vas" - "nas" vagere mAhezo thAya che, te 54thI 52 vidhAna 2di nathI, paraMtu 54thI 524 vimati anta "yuSmad" bhane "asmd"n| 5ho 26yA Doya ten| "vas" bhane "nas" Adeza vidhAna karAya che. AthI padathI para rahelAnA te badhA Adezo kahevAya che. e ja pramANe vyaM4nAnta nabhomA 59 nAmathI 52 2Deda"si"no "luk" sva35 mAheza thAya che. bhAma "gup" bhane "tij"thA 52 4bha "san"nuM vidhAna 2 / 5 cha, me prabhArI vyaM4Anta nAmathA 52 sis "si"nuM vidhAna 20tuM nathI, paraMtu "si" / "luk" sva35 mAddezanuM vidhAna 2 / 5 che. sAprabho "vas - nas" vagaire mAhezobhA tathA "luk" sva35 sAddezobhA pratyayasaMzAnI prApti AvatI ja nathI, mATe ame sUtramAM nirdeza karyo che te spaSTa ja che. -: nyAsasArasamuddhAra :ananta ityAdi-na vidyate'ntazabdo vAcako'bhidhAyako yasya sa tathA / paJcamIti pratyayo'bhidhIyate, sa ca prakRtyavinAbhAvIti tena prakRtirAkSipyate, tayA cArtha ityAha-paJcamyarthAdityAdi / zabda iti-sa ca zabdo varNastatsamudAyo vA bhavati, zabdyata iti kRtvA zabdazabdenocyata iti / -: nyAsasArasabhudhArano anuvAda :- .. uparokta tamAma paMktiono anuvAda bRhavRtti TIkAnA nyAsanA anuvAdamAM AvI gaye. . (nyA0sa0) nanu nAgamasya pratyayatve ko doSa iti ? satyam-'anandat' ityAdau nAgamena dhAtoH khaNDitatvAd 'nand' dhAtoH prAk "aD dhAto0" [4.4.29.] ityaDAgamo na syAt / atha 'aruNad' ityAdau znapratyayavat * tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyate * iti bhaviSyati, tarhi asya nyAyasyAnityatvajJApanArthamantagrahaNam, tena yakA sakA ityAdau itvapratiSedhaH sArthakaH, kasya prakRtyavayavatve tvitvaprAptiprasaGga eva na syAt / tathA'ntagrahaNAbhAve lAGkAkAyanirityatra "camivarmi0" [6.1.112.] ityAyaniji kAgame tasya pratyayatve "DyAdIdUtaH ke" - [2.4. 104.] ityanena husvaH syAd iti / tathA'ntagrahaNAbhAve paJcamyarthAd vidhIyamAnatvenA''gamasyApi * pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva * iti nyAyAt 'preNvanam' ityAdAveva "vottarapadAnta0"
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-38 640 [2.rU.71.] rUtyanena navaM cAta, na tu 'padravADuinA kansena' rUtyAtI "manA svare." [2.4.64.] iti SaSThayantAd vidhIyamAnasya pratyayatvAbhAvAt / anuvAda :- pUrvapakSa :- te te sUtromAM manta zabdanA grahaNa vaDe AgamanA vidhAno karavAmAM AvyA che. AthI zaMkA thAya che ke, "" svarUpa Agamane Agama na mAnatAM pratyayasaMjJAvALo ja thavA dIdho hota to kayo doSa Avata? uttarapakSa :- "hu" dhAtu udita hovAthI svarathI para ""no Agama thAya che. Ama to dhAtu "na" hato, AthI hyastanavibhakti karyA bAda dhAtunI AdimAM "maTuM dhAto..." (4/4 29) sUtrathI "ka"no Agama thAta. have "" jo pratyaya thayo hota to "nar" dhAtu khaMDita thaI jAta. AthI ""nI AdimAM je ja AvavAno hato, te have AvI zakaze nahIM. paraMtu ""ne Agama svarUpa mAnavAthI ane Agama prakRtinuM aMga banavAthI have "" AgamavALo na" dhAtu akhaMDita manAtA "na"nI AdimAM paNa "ma"no Agama thaze. pUrvapakSa :- jo tame ema kahezo ke "" pratyaya thavAthI "" dhAtu khaMDita thaI jAya che, AthI "nar" dhAtu svarUpa prakRti ja nathI rahetI, mATe "ka"no Agama paNa nahIM thAya; to A prazna "rupa" vagere prayogomAM paNa upasthita thaze. ahIM "dhu" dhAtune (3/482) sUtrathI prakRtimAM ja svara pachI "" pratyayanuM vidhAna thAya che. A prayogamAM "tannadhyapatitastana vRdyate" nyAyathI jema ""ne prakRti kahevAze tema "nA" vikaraNa pratyaya umerAyA pachI "runa"ne paNa prakRti kahevAze. ane Ama thavAthI "na"mAM paNa (4 429) sUtrathI "ka"no Agama thaze. Ama "saru"mAM "tannadhya." nyAyathI Apatti nahIM Ave. tema "mana" vagere prayogomAM paNa Apatti na Avata. tethI A sUtramAM anta zabda lakhavAnI AvazyakatA nathI. uttarapakSa:- A sUtramAM antanuM grahaNa "tatpaSya..." nyAyanI anityatA jaNAvavA mATe karyuM che. jethI dhAtu khaMDita thaI jAya to banattvanuM prayoga siddha na thAya. pUrvapakSa :- "tannadhya..." nyAya anitya bane che, evuM Apa kayA AdhAre kaho cho? uttarapakSa:- "gAyat - tat.." (2/4/111) sUtrathI bApU pratyaya jenI paramAM che, evo pratyayanA avayava svarUpa "ra" paramAM hote chate "mAra"no "rUtva" thAya che. ahIM yat - tat ane kSipa.... vagere zabdone choDIne "ga"no "rU" thAya che. have jo "tanadhyapatita...." nyAya nitya hota to je je prakRti athavA pratyAyanI madhyamAM Ave che te te badhA ja kyAM to prakRtinAM avayava banata athavA to pratyayanA avayava banata. "tyAtila .." (7/3/29)
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 641 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 sUtrathI tyAddi antavALA kriyApadonI pUrvamAM tathA sarvAti saMbaMdhI svaromAM anya svaranI pUrvamAM "a" thAya che. A "a" jo uparokta nyAyathI prakRtino avayava banata to pratyayasaMjJA thAta nahIM. AthI pratyayasaMjJAnA abhAvamAM (2/4/111) sUtrathI "a"no "rU" thAta nahIM. AthI yA" ane "sA" prayogamAM "a"nA "rU"nI prApti Avata nahIM ane jo "a"nA "pha'nI prApti ja nathI AvatI to "ya" ane "tav"nuM varjana te sUtramAM Avazyaka na hatuM, chatAM paNa te sUtramAM "ya" ane "tav"nuM varjana karavAmAM AvyuM che. tenAthI jaNAya che ke "tamadhya..." nyAya anitya bane che, AthI "a"nI pratyayasaMjJA thAta ane e "a"nA "a"nA "rU"nI prApti thAta. mATe ja "ya" ane "tav"nuM te sUtramAM varjana karavAmAM AvyuM che. A pramANe '"tamadhyapatita..." nyAya anitya bane to ja "ma' pratyaya, pratyayasvarUpe gaNAze ane pratyayasvarUpe gaNAya che ene jo pratyayasvarUpe mAnavo na hoya to kyAMto koI navo purUSArtha karavo paDe athavA to nA no niSedha karavA mATe tevI prakRtinuM varjana karavuM paDe. ahIM paNa yar ane tad svarUpa prakRtinuM varjana karavAthI "maiM"nA "rU"no niSedha thayo che. ahIM cAlu sUtramAM A nyAyanI anityatAne jaNAvanAra zabda "anta" che, je A sUtramAM grahaNa karavAmAM Avyo che. tathA A sUtramAM ''anta" grahaNa na karyuM hota to '"mimi.." (6/1/112) sUtrathI 'mi" vagere zabdane apatya arthamAM 'Ayanig" pratyaya vikalpe thAya che tathA tenA (AyarniMg) yogamAM ""no Agama thAya che. have (1/1/38) sUtramAM (A sUtramAM) jo anta zabda na lakhyo hota to ""nI pratyayasaMjJA thAta ane tema thatAM cAvIvRtaH " (2/4/104) sUtrathI pUrvano svara hrasva thAta. AthI "tA" zabdanA ""no 'Ja" thaI jAta tathA "jJAna" e pramANe aniSTa prayoga thAta, paraMtu have "anta" zabda lakhyo hovAthI ""nI pratyayasaMjJA thaze nahIM. AthI (2/4/104) sUtrathI hrasva thavAnI Apatti Avaze nahIM. mATe "tAAni:" e pramANe iSTa prayoganI prApti thaI zakaze. uttarapakSa :- (cAlu) :- tathA A sUtramAM jo 'anta" zabdanuM grahaNa na karyuM hota to je je paMcamI arthathI vidhAna karAyelA hoya tenI pratyayasaMjJA thAta. A paristhitimAM X + vu + anamAM (44/98) sUtrathI phanI pachI no Agama thAta tathA (4/4/98) sUtramAM uti: svarAt e pramANe paMcamI vibhaktithI jaNAvAyela hovAthI rU pachI je no Agama thayo che, e AgamanI paNa pratyayApratyayayo.... nyAyathI pratyayasaMjJA thAta. AthI ''phaLvanam'" svarUpa uttarapadamAM ja (2/ 3/75) sUtrathI no // thAta. tyAre 'madravAhunA teena'' A prayogamAM (2/3/75) sUtrathI "vAdu" zabdane tRtIyA ekavacanano "TA" pratyaya lAgatA banAt svare no'ntaH (1/4/64) sUtrathI '!" SaSThIthI vidhAna karAyelo hovAthI "n'nI pratyayasaMjJA thAta nahIM. AthI bhadrabAhunA zabdamAM (2/
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-38 642 3/75) sUtrathI no no vikalpa na thAta nahIM, paraMtu (2/3/75) sUtramAM uttarapadamAM rahelo na kyo levo te jo pratyaya ane apratyaya ema baMne svarUpavALo "" maLato hota to "pvqnam"mAM pratyayasvarUpa "ra" maLe che. paNa "padravadanA kutte'mAM pratyAyano "" nathI, AthI temAM ra"no "" thAta nahIM. have A sUtramAM "manta" zabda lakhavAthI pratyaya ane apratyayanI koI pasaMdagI ja na rahe mATe baMne prayogomAM vikalpa no | thaI zakaze. (cA030) pare-"RtuSa-kRSa" [4.rU.ra4.] phatyatra "chayu zaithaLe" rUtyastha na pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva * iti nyAyena nA''gamasya pratyayatve satyeva grahaNaM syAt, na tu "zranthaz mocana-pratiharSayoH" ityasya tasmAdantagrahaNaM vidheyam / anuvAda:- pratyayaprayo:... nyAyathI jyAM pratyaya ane apratyaya baMne hoya tyAM pratyayanuM grahaNa karavuM joIe evuM siddha thAya che. "RtuSa - pRSa0." (4/3/24) sUtrathI "zuM" aMtavALA ane "" aMtavALA dhAtuomAM jo upAjyamAM "" hoya to evA dhAtuothI vidhAna karAyela seTa "vaphlA" vikalpa kitavatu thAya che. have koIka "" pratyayasvarUpa hoya tathA koIka "" apratyayasvarUpa hoya e avasthAmAM "pratyayApratyaya.." nyAyathI pratyayasvarUpa "-"nuM ja grahaNa thaI zakaze. A paristhitimAM jo A sUtramAM "manta" zabda na lakhyo hota to "jhathu thajo" e pramANe pahelA gaNanA dhAtumAM (4498) sUtrathI ja paMcamIthI vidhAna karAyela evA "1"nI pratyayasaMjJA thAta tathA "Q[ movana - pratiSayoH" e pramANe navamA gaNanA dhAtumAM "" che te pratyayasaMjJAvALo nathI. AthI have uparokta nyAyathI pahelA gaNanA "" dhAtuthI ja seTa "kvA" vikalpa kitavat thaze. jyAre navamA gaNanA dhAtuthI (4/3/24) sUtrathI seTa "vattA" vikalpa tivat nahIM thAya. AthI iSTa prayogonI prApti thAta nahIM, paraMtu have A sUtramAM "manta" zabda lakhavA dvArA ""nI pratyayasaMjJAno abhAva thAya che. AthI badhA ja "" pratyayasaMjJAnA abhAvavALA thavAthI "zuM" ane "E" attavALA tathA upAjyamAM ""vALA koIpaNa dhAtuthI seTa "svA" (4/3/24) sUtrathI vikalpa kitavat thaze. A pramANe "manta' grahaNa vaDe AcArya bhagavaMte upAjyamAM ""vALA tamAma dhAtumAM (thu ane antavALA) iSTa prayogonI siddhi karI. tethI "mana" grahaNa e sArthaka che. (cA00) 3mayathApi paDjhakyAM sambhavanyAm "" [7.4.228.] ta paribhASA pratyayo niyantryate-prakRteH para eveti / tarhi svarAt pUrvo no'nta ityapi kathaM na labhyate ? iti ve, satya-" vyasnayA " [4.2.41.] pharyAtrAnulita ti manAtuM, anyathopAttvavAbhaavaat prAptireva nAstIti // 38 //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 643 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 anuvAda :- paMcamIthI vidhAna karavAmAM Ave te pratyaya kahevAya che. AthI baMne prakAre paMcamIno saMbhava hote chate arthAt paMcamI pachI paNa pratyaya AvI zake ane paMcamI pahelA paNa pratyaya AvI zake. AthI pratyayanuM sthAna prakRtinI AgaLa paNa saMbhavI zake ane prakRtinI pAchaLa paNa saMbhavI zake che. Ama baMne prakAre pratyaya saMbhavato hovAthI paraH (7/4/118) paribhASAthI pratyaya, prakRtithI paramAM ja Ave che evuM nakkI karAya che. jo pratyaya prakRtithI paramAM Ave che to AgamamAM svarathI pUrvamAM maiM anta thAya che, e pramANe paNa zA mATe prApta thatuM nathI ? tenA javAbamAM kahIe chIe ke, "anuti" evA vyaMjanAnta dhAtunA ''n''no kit ane kit pratyayo para chatAM "no vyagnanasyA..." (4/2/45) sUtrathI upAnya ""no "tu" thAya che. have jo uti dhAtumAM Agama svaranI pUrvamAM Ave to nad dhAtumAM ""no Agama thatAM A pramANe ""nI avasthA thaze - n + Agamano "" + Ja + =nar. ahIM A pramANe svaranI pUrvamAM no Agama karavAmAM Ave to upAjyamAM sno saMbhava ja nathI, kAraNa ke upAjyamAM to "a" che. vaLI Ama thAya to anuti evA kathananI AvazyakatA ja nathI, chatAM paNa anuti: zabda (4/2/45) sUtramAM lakhyo che, tethI ja jaNAya che ke svarathI para ja maiM anna svarUpa Agama thAya che. // aSTa triMzattamam sUtram samAptam // sUtram - Datyatu saGkhyAvat / 1 o 5 21 // -: tattvaprakAzikA : DatipratyayAntamatupratyayAntaM ca nAma saGkhyAvad bhavati, eka - dvyAdikA lokaprasiddhA saGkhyA, tatkAryaM bhajata ityarthaH / -: tattvaprakAzikAno anuvAda : ''vruti'" pratyayAntavALuM ane '"tu" pratyayAntavALuM nAma saMkhyA jevuM thAya che. eka, be vagere AdimAM che jene evo samUha lokaprasiddha evI saMkhyA thAya che. "ruti" ane "Rtu"
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 644 pratyayAttavALuM nAma saMkhyA jevuM thavAthI saMkhyAnA kAryane bhajanAruM thAya che evo artha phalita thAya che. (tao yo) timi: zItaH-ti:, "sa@-hatecchAzakticheH vasa" [6.4. zarU0.] ti : timaH praha-vatiyA, "payAthI thA" [ 7.2.204.] rUti thA vati vAra ca-tivRtva, "vAre vRtvam' [ 7.2.201.] rUti vRtvam evam-yatikaH, yatidhA, yatikRtvaH; tatikaH, tatidhA, tatikRtvaH / atuyAvatkaH, vAvallI, yAvartA; tAva, tAvahakkA, tAvavA; jiyeza, kriyeddhA, jitva: rU? anuvAda - sau prathama "ti" aMtavALAnA udAharaNo batAve che keTalAko vaDe kharIdela e pramANe kharIdavA arthamAM saMkhyAvAcaka evA "ti" aMtavALA nAmathI (6/4/130) sUtrathI "" pratyaya thatAM "ta:" zabda prApta thAya che. "keTalA prakArovaDe" e pramANe "sAyA dhA" (7/2/104) sUtrathI prakAra arthamAM "dhA" pratyaya thatAM "tidhA" e pramANe taddhitavRtti prApta thAya che. keTalIvAra A kriyA thaI ?" e pramANe "Rti" nAmane vAra arthamAM "vAre 9tva" (7) 2/109) sUtrathI "kRtva" pratyaya thatAM "tivRtva" e pramANe taddhitavRtti prApta thAya che. je pramANe "jim" sarvanAmamAMthI banelA "Rti" nAmane judAM judAM arthavALA pratyayo lAgyA e ja pramANe "" sarvanAma ane "" sarvanAmamAMthI banelA "tti" ane "tati" zabdane paNa uparokta pratyaya lAgatA "ti" vagere zabdo prApta thAya che, jenA artho A pramANe che. "ti." jeTalAvaDe kharIdeluM, "tidhA" - jeTalA prakArovaDe, "tatvam" jeTalI vAra, "tati" teTalAvaDe kharIdeluM, "tatidhA" teTalA prakArovaDe, "tatitvam" - teTalIvAra. "mA" aMtavALA saMkhyAvAcakanAmonA udAharaNo batAve che : zabdonI vyutpatti upara pramANe samajI levI. "yAva:" jeTalAvaDe kharIdeluM, "yAvaddhA" - jeTalA prakArovaDe, "vAvetRtva" - jeTalIvAra. tAva" - teTalAvaDe kharIdeluM, "tAvA" - teTalA prakArovaDe, "tAvava" - teTalIvAra. "viye." - keTalAvaDe kharIdeluM, "viddhA" - keTalA prakArovaDe, " yitva" - keTalIvAra. have pachInA sUtromAM AcArya bhagavaMta zrI hemacandrAcArya viracitanyAsa maLyo nathI athavA to thoDo ghaNo maLyo che. AthI paramapUjya zrI vijayalAvaNyasUrIzvarajI ma.sA. e anusaMdhAna
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 645 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 karIne zabdamahArNavanyAsanI pUrti karI che. Ama, jovA jaIe to kula 7 adhyAyanA 28 pAdo che. jemAM 8 pAdo saMbaMdhI nyAya maLe che. jyAre bAkInA 20 pAda saMbaMdhI nyAsa maLato nathI. arthAt bAkInA 20 pAdomAM AcArya zrI hemacandrAcAryanuM lakhANa saMpUrNatayA viccheda pAmyuM che. pahelA adhyAyanA pahelA pAdamAM chellA cAra sUtro saMbaMdhamAM nyAya maLato nathI. jenI pUrti zrI vijayalAvaNyasUrIzvarajI ma.sA. karI che. te te pAdomAM ame anusaMdhAna jaNAvatA rahIzuM. -H zabdamahArNavanyAsa anusaMdhAna :DatyatvityAdi / Datyatu iti-Datizca atuzcetyanayoH samAhAra iti dvandve Datyatu, yadvA-Dati atu iti vyastameva, sautratvAdutpannAyA vibhakteluMki sandhau ca Datyatu / imau pratyayau, pratyayasya ca prakRtimAzrityaivAtmalAbhAt prakRtyavinAbhAvitvam, tathA ca prakRtyavinAbhAvinA pratyayena pratirakSaAte, tataza "pratyayaH prakRtyAre." [7.4.21.] ti tadrumnavidhI "adhAtu." [..ra7.] ti nAmasvIvAda-tiprathAntamarytyAnaM ra nAkheti | - zabdamahArNavanyAsa anusaMdhAnano anuvAda - tutiH 2 atu: 2 A beno samAhAradvanda samAsa thatA "AMtu" sAmAsika zabda thAya che je A sUtranAM sAmarthyathI samajavo, vaLI te napusaMkaliMga ekavacanamAM che. ema ne ema chUTA pratyayonI paNa avyayasaMjJA thavA dvArA prApti thaI jatI hoya arthAtu samAsa karyA vagara paNa bhinna pratyayono bodha thaI zakato hoya to samAsanuM gaurava karavAnI AvazyakatA nathI. cAsamAM lakhyuM che ke, "ti" ane "tuM" e pramANe pRthaka pRthapha nirdeza karAyo che tathA sUtranA sAmarthyathI ja utpanna thayelI evI vibhaktino lopa thayo che ane saMdhi thavA dvArA " tyatu" padanI prApti thaI zakI che. A baMne pratyayo che. tathA pratyayo haMmezA prakRtino Azraya karIne ja potAnA svarUpanI prApti kare che evo siddhAMta hovAthI pratyayonuM prakRti sAthe avinAbhAvIpaNuM che. arthAt pratyayo prakRti vinA kyAreya hotA nathI. A siddhAMtanA kAraNe pratyayavaDe prakRtine avazya prApta karAya che. tethI "pratyayaH pratyAH " (7/4/115) paribhASA sUtrathI pratyaya prakRti vagerenuM vizeSaNa thAya che tathA "vizeSaNam antaH" (7/4/113) paribhASA sUtrathI pratyayasvarUpa vizeSaNa prakRtine atte ja Avaze. A pramANe prakRti + pratyaya AvI avasthA prApta thaze ane A prakRti + pratyaya arthavAnuM hovAthI "adhAtu.." (1/1/27) sUtrathI nAmasaMjJA thaze. A pramANe aMtima artha Avo prApta thaze : " ti" pratyayAntavALuM ane "mA" pratyayAttavALuM nAma saMkhyA jevuM thaze.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 646 (za0 nyAsAnu0) Datau DakAro'nubandhaH, sa ca khalatiprabhRtInAmauNAdikA'tipratyayAntAnAmatiprasaGganirAsArthaH, abhyupeyate hi vyutpattipakSo'pyuNAdInAm / anuvAda - "ti" pratyayamAM "Dara" anubandha che. jo "Dara" anubandha lakhavAmAM na Ave to "gati" pratyaya prApta thAya ane Ama thAya to sAtri saMbaMdhI ti pratyayAttavALA "vatnati" vagere nAmo paNa saMkhyA jevA banavAnI Apatti Ave. A ativyApti nAmanA - doSane TALavA mATe ame "Dara" anubandha karyo che. pUrvapakSa :- "guNadriyo vyutpanAni nAmana" evo eka nyAya che ane A nyAyathI "3" vagere pratyayAttavALA nAmomAM prakRti ane pratyayono vibhAga karIne vyutpatti thaI zakatI nathI. AthI "Dara" anubandha na lakhyo hota to paNa "vanaMti" vagere nAmomAM ativyApti nAmano doSa utpanna thAta nahIM. mATe "Dara" anubandhanI AvazyakatA nathI. uttarapakSa - rUDhi nAmomAM vyutpattipakSa paNa svIkArAya che. AthI vyutpattipakSano Azraya karIne jo pratyaya ane prakRtino vibhAga karavAmAM Avaze to "thati" vigeremAM ativyApti nAmano doSa Avaze ja. jenuM nirAkaraNa "Dara" anubandha dvArA thayuM che. (za0 nyAsAnu0) 'atu' ityatrokArAnubandhastu spaSTamiSTapratipattyarthaH, tadanubandhavirahe zatrantAdAvatiprasaGgastu nodbhAvanIyaH, DatinA sAhacaryyAt taddhitasyaivA'to grahaNAt / tathA cAnubandhamuktasya 'at' ityasya nirdeze takAre uccAraNArthakatvamapi sambhAvyeta, sambhAvyeta ca apratyayAntaM nAma saGkhyAvad bhavatItyarthaH, sa cAvyAptyativyAptI sRjediti tabhramAvarte mA sma ko'pi paripataditi yuktastadanubandhaH / yadvA-anubandhavirahe takArasyoccAraNArthatvAbhAve'pi avyAptiH padaM mA nidhAt, paraM paJca parimANaM yasya sa paJcat vargaH, evaM dazat varga ityAdau taddhitA'tpratyayAnte'tivyAptiH kathaGkAramavaruddhayeteti saphala evokArAnubandhanirdezo'pi / anuvAda H- "tuM" pratyayamAM je "Dara" anubandha karyo che, te ISTanI prApti arthavALo che arthAta spaSTabodha thAya tevA prayojanathI lakhyo che. jo "Dara" anubandha na lakhyo hota to "tuone badale "ka" thAta ane A paristhitimAM zaMkA thAta ke "tAra" uccAraNavALo hovAthI "" pratyaya paNa AvI zake. A pramANe "ka" pratyaya levo ke "" levo? evo saMzaya Ubho thAta. e saMzaya na thAya mATe "3Ara" anubandha levAmAM Avyo che. 'pUrvapakSa :- jo "mA"mAM " " anubaMdha na karyo hota to "zag" pratyayamAM paNa "mA"
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 647 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 pratyaya che. AthI koIkane zaMkA thAta ke "ba" pratyayAntavALuM vartamAna kRdanta paNa saMkhyA jevuM nahIM thAya ne? A zaMkAnA nivAraNa mATe ja "Dara" anubandha lakhyo che. uttarapakSaH- "3Ara" anubandhanA virahamAM "" aMtavALA vartamAnakUdattomAM ativyApti Avaze evI zaMkA utpanna karavA yogya nathI. kAraNa ke "ti" e taddhita pratyaya che tathA "sahivat sa va" nyAyathI "Dati" pratyaya taddhitano hovAthI "ma" pratyaya paNa taddhitano ja grahaNa thAta. AthI vartamAnakUdattanA "tuM" pratyayamAM ativyApti Avata nahIM. tathA "3" anubandha karavAmAM na Avyo hota to "3"thI rahita evo "ka" nirdeza karAyo hota. have "ka" nirdeza karAta to kadAca zaMkA thAta ke "tAra" uccAraNa mATe to nathI ne ? ane jo ""ne uccAraNa mATe batAvavAmAM Ave to "ga" aMtavALuM nAma saMkhyA jevuM thaze ane "ga" aMtavALuM nAma saMkhyA jevuM thAya to ativyApti ane avyApti nAmanA doSo Avata. A baMne doSo A pramANe Avata. "ka" aMtavALuM nAma kharekhara saMkhyA jevuM che chatAM paNa saMkhyA jevuM thAta nahIM. AthI avyAptidoSa thAta tathA "ga" aMtavALuM nAma saMkhyA jevuM na thavuM joIe chatAM paNa saMkhyA jevuM thavAthI ativyAptidoSa Avata. A pramANe koI brAntimAM na paDe te mATe "3%Ara' anubadhu yogya ja che. pUrvapakSa:- "yat vA anuvalpavirahe." paMkti samajatA pahelA A pUrvapakSa samajavo Avazyaka che. A vyAkaraNamAM badhe ja "tAra" uccAraNa mATe Ave evo niyama nathI. dA.ta. "hoto" (1/4/6) sUtramAM "sa"no "mA" Adeza thAya che, tyAM "tAra" uccAraNa mATe nathI, paNa pratyayano avayava ja che. AthI ahIM paNa "3Ara" anubandhano abhAva karyo hota to avyAptidoSa Avata nahIM. uttarapakSa :- jo "Dara" anubandha na karyo hota to bhale avyAptidoSa na Avata, paraMtu "paSya mAnaM yastha vI - paMkhya + =panvat va" temaja "zat va' vagere prayogo at pratyayAttavALA "zvat zat vavA" (6/4/175) sUtrathI prApta thAya che, te paNa gat aMtavALA zabdo che. AthI A prayogo paNa saMkhyA jevA banavAnI Apatti Avata ane tema thAta to ativyApti nAmano doSa Avata. A doSane kevI rIte rokI zakAta ? mATe "3Ara' svarUpa anubandhano nirdeza karAyo che te saphaLa ja che. (40 cAsAnu0) sayAviti-saMpUrvot rAte: "pasAta:" [.rU.220.] rUtya sahRti, sacI rUti sarjIvatuM, verive" [7.2.12.] rUti vati "vattAm" [3.8.24.] tyavyatve "mavyayastha" [2.2.7.] rUti viktilun ! arthatrAcat kriyIvAva padaM na zrUyate tatrA'stirbhavantIparaH prayujyate* iti vacanAt kriyApadamadhyAharati-bhavatIti /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 648 anuvAda :- "sam + rahyA'" dhAtuthI '35kSati:" (5/3/110) sUtrathI strIliMgamAM bhAvamAM "ak' pratyaya thAya che. tyArabAda "ba" pratyaya lAgatA "sA" zabda prApta thAya che. have "sajjJA va" e arthamAM "syAvei..." (7/1/52) sUtrathI "vat" pratyaya thatA '"sandhyAvat" zabda prApta thAya che. have "vat" aMtavALuM nAma "vattasyAm" (1/1/34) sUtrathI avyaya thatA temaja ''avyavastha" (3/2/7) sUtrathI syAdi vibhaktino lopa thatAM 'sandhyAvat' zabda prApta thAya che. jyAM bIjuM koI kriyApada saMbhaLAtuM nathI tyAM "asti" athavA to "mavRtti' kriyApada paramAM prayoga thAya che, evA nyAyathI adhyAhArathI "mavati" kriyApada lIdhuM che. (za0 nyAsAnu0) saGkhyAzabdo hi bhAve kartRbhinnakArake ca vyutpAditaH, tasya ca rUDhi - saMvalita-yogazaktyA vicAraNAdyanekArthakatvamastIti kIdRzArthakasyAtra grahaNamityAkAGkSAyAmAha-ekadvyAdikA lokaprasiddhA saGkhyeti - eka - dvayAdiketi bahuvrIhisamAsaH, saGkhyA ca anyapadArthaH, saGkhyAzabdo'tra ekatva - dvitvAdirUpasaGkhyAparaH, lakSaNayA saGkhyAvAcakaparo vA / anuvAda :- "saMdhyA" zabda bhAvamAM athavA to kartAthI bhinna arthamAM "ak' pratyaya lAgIne prApta thayo che ane tenuM ruDhithI mizrita evI yogazaktithI vicAraNA vagere aneka arthavALApaNuM prApta thAya che. arthAt ruDhithI vicAraNA, aMkabodhaka vagere aneka artho prApta thAya che. AthI ahIM kayA arthavALo saMkhyAzabda levo evI jijJAsA hote chate bRhadvRttiTIkAmAM AcArya bhagavaMtazrI jaNAve che ke eka, be vagere jenI AdimAM che evI lokaprasiddha saMkhyA e saMghyA zabdano artha che. A pramANe saMcyA zabda ahIM putva, dvitva vagere svarUpa saMkhyAno (padArthamAM rahelA dharmono) vAcaka che tathA lakSaNAthI , dvi vagere saMkhyAno vAcaka paNa che. arthAt saMkhyA zabda , dvi vagere zabdono vAcaka paNa che. uparokta be artho nIce pramANeno vigraha karavAthI prApta thAya che : " = Dhau 7 kRti pundvau / ' e pramANe dvandva samAsa thaze. tyArabAda 'ThThI AvI yasyAM sA' e pramANe bahuvrIhi samAsa saMbaMdhI vigraha thaIne 'cAAi' e pramANe bahuvrIhi samAsa thaze. A bahuvrIhi samAsano anya padArtha 'saMdhyA' zabda thaze. (za0 cAptAnuM0 ) '"sadhdhacAtteAi mavet" (midhAnaviMntA ga0 rU, zlo0 (36) ityAdAvanekatra bhagavatA hemacandrAcAryeNa, "saGkhyAH saGkhyeye hyAdaza triSu" ( amarako0 dvi0 kA0 vai0 varge zlo0 83.) ityatra amarasiMhena, "A'STAdazabhya ekAdyAH saGkhyAH saGkhyeyagocarAH" iti vAcaspatinA, "A dazabhyaH saGkhyA saGkhyeya vartate " iti mahAbhASyakRtA pataJjalinA ca
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 649 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 saGkhyAvAcakArthe vinaiva lakSaNAM saGkhyAzabdasya prayogakaraNAt prakRte'pi vinaiva lakSaNAM saGkhyAvAcakaparaH saGkhyAzabda ityapi zakyate vaktum / tatra saGkhyArUpArthaparatve ekazca dvau ceti eka-dvau, eka-dvau AdI yasyA iti vigrahaH / lakSaNayA vinA lakSaNayA vA saGkhyAvAcakazabdarUpArthaparatve tu ekazca dvizceti eka-dvI, tau AdI yasyA iti vigrahaH / anuvAda: have saMsthAnA je artho A vyAkaraNamAM karyA tenA sAkSI pATho batAve che: "saMdhyA" zabdathI eka vagere "saMdhyA" thAya che e pramANe abhidhAnaciMtAmaNimAM AcAryabhagavaMtazrI hemacandrAcArya batAve che. je saMsthAmAM daza zabdano prayoga thayo hoya evI daza sudhInI saMdhyA (aSTAdrazana sudhInI saMkhyA) saMdhyeya svarUpa kahevAya che, e pramANe amarasiMhavaDe amarakoSamAM kahevAyuM che. A ekathI zarU karIne aDhAra sudhInI saMkhyA saMkhyaya svarUpa viSayavALI che, e pramANe vAcaspati vaDe kahevAyuM che. jemAM dazano samAveza thAya che evI daza zabda sahitanI saMkhyA saMkhyayamAM varte che, e pramANe mahAbhASyakAra pataMjalivaDe kahevAyuM che. A pramANe saMkhyAvAcaka arthamAM lakSaNA vinA ja saMrakyA zabdano prayoga karAyo hovAthI A graMthamAM paNa saMdhyA zabda saMkhyAvAcakAraka che. e pramANe lakSaNA vinA ja kahevA mATe samartha thavAya che. ahIM brahavRtti TIkAmAM paka, di gati nosiddha saMdhyA zabdo lakhyA che. tame saMdhyA zabdanA rahyA ane ravIvajI e pramANe be artha batAvyA che; to eka ja vAkya uparathI be arthono bodha kevI rIte thaI zakaze? A jijJAsAnA saMdarbhamAM AcArya bhagavaMta be prakAranA vigraha batAvIne samAdhAna ApI rahyA che. jyAre saMdhyA zabda ekatva, dvitvathI viziSTa vyaktine jaNAvaze tyAre A pramANe vigraha thaze : vadI rUti - pI e pramANe dvanda samAsa thaze. pachI pI vI rahyAM mA e pramANe vigraha thaze tathA cAviza no prasiddha saMdhyA evo samAsa thaze. saMdhyA zabda jyAre lakSaNA vinA athavA to lakSaNAthI saMkhyAvAcaka zabdarUpe arthamAM haze tyAre vigraha A pramANe thaze : ": 2 di: rUti pachI, tau mArI yAda sa ta kSatyivijA saMdhyA" e pramANe samAsavigraha thaze. Ama zabdaprayoga eka ja hovA chatAM paNa vigrahabheda karIne ame arthano bodha karIzuM. AthI baMne prakAranA artho saMdhyA zabdanA prApta thaI zakaze. (za0 nyAsAnu0) nanu saGkhyAvAcakaparatve ekazca dvizceti, saGkhyAparatve tu ekazca dvau ceti
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65O sU0 1-1-39 vigrahame thaM te ? rUti veta, stha--arthaparatve va yiAvInAm "mA de:" [2.2.41.] ityAdinA'tvAdividhAnAd ekatva-dvitvasaGkhyAparatvapakSe ekazca dvau ceti vigrahaH, zabdaparatve tu atvadvivacanAntatvAdiniyamAdInAmabhAvena ekazca dvizceti vigraho nyAyya eva / anuvAda - pUrvapakSa - jyAre saMdhyA zabda putva vagerethI viziSTa vyaktine jaNAvaze tyAre pa ra ta va e pramANe vigraha karAze tathA saMkhyAvAcaka svarUpa artha karavo haze tyAre 2 diH 3 e pramANe vigraha karAze. Avo vigraha bheda karavA mATe tamArI pAse kayo tarka che? uttarapakSa:- jayAre saMkhyA zabda arthano vAcaka haze tyAre 'gA H' (2/1/41) sUtrathI anya varNano 'ga' Adeza thaze ane te samaye "pa la va' e pramANe vigraha thaze. ahIM arthano vAcaka eTale zuM? enA saMdarbhamAM jANavuM ke saMkhyA zabda jyAre padArthamAM rahelA ekatva, ddhitva vagere dharmono vAcaka haze tyAre saMkhyA zabda arthano vAcaka kahevAze tathA e ja saMkhyA zabda jyAre pUrva di vagere saMkhyAno vAcaka haze tyAre " 7 di: 7' e pramANe vigraha thaze. ahIM 'diH' zabda arthano vAcaka na hovAnA kAraNe dvivacananuM rUpa thatuM nathI, paraMtu kiH' e pramANe ekavacananuM rUpa ja thAya che. Ama saMkhyA zabda bhinna arthamAM vidyamAna hovAthI be prakAranA vigraho thAya che. saMkhyA zabda arthano vAcaka paNa che ane eka, be vagere saMkhyAno vAcaka paNa - che. saMkhyA zabda jyAre arthano vAcaka haze tyAre ekavacana, dvivacana vagere thaze temaja napuMsakaliMga, puliMga vagere paNa thaze, paraMtu jyAre saMkhyA zabda , di' vagere saMkhyAno vAcaka haze tyAre pratva, vacana, utA vagere pheraphAro nahIM thAya. (za0 nyAsAnu0) atha ubhayorapi vigrahayoH SaSThyartho ghaTakatvamiti vaktavyam, ghaTakatA ca samudAyA'vinAbhUtA, yathA-vIraghaTako vakAra ityuktau vakArekAra-rephA-'kAra(vIra)samudAyAntaHpAtI vakAra iti gamyate, prakRte 'saGkhyA' ityekavacanAntaprayogeNa tata ekasyAM saGkhyAyAm, ekasmin saGkhyAvAcakazabde vA'bhidhIyamAne samudAyAbhAvAdekavyAdau ghaTakatA nopapadyata iti kathamatra bahuvrIhinirvAhyatAmiti na zaGkyam-svabhAvataH zabdAnAM kadAcijjAtiparatayA kadAcid vyaktiparatayA vA 'sarvo ghaTaH, sarve ghaTAH' ityAdau prayogadarzanena prakRte jAtipakSAbhiprAyeNa prayoge saGkhyAsamUhasya saGkhyAzabdena gamyatayA saGkhyAparatve ekatvAdInAM saGkhyAsamUha ghaTakatvam, saGkhyAvAcakapakSe ekAdizabdAnAM saGkhyAvAcaka-samUhaghaTakatvaM ca niSpratyUham / anuvAda :- pUrvapakSa - have baMne prakAranA vigrahamAM SaSThIno artha avayavapaNA svarUpa che. upara je bahuvrIhi samAsa karavAmAM Avyo che, te SaSThI artha ukta kare che. "adhyAya - di-"i A pramANe vAkyaracanA hatI. have bahuvrIhi samAsa thavAthI SaSThIno saMbaMdha ukta
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6pa1 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 thAya che. AthI "ddhi-gAvi saMdhyA' e pramANe prayoga thaze. A pramANe ahIM SaSThIvibhakti saMsthAnA avayavane jaNAve che evo artha kahevA yogya che. have avayavapaNuM samudAya vinA rahI zakatuM nathI. mATe avayava, avayavIno nirdeza avazya karaze ja. dA.ta. "vIra" zabdano avayava vAra che evuM kahevAya chan "vAra", "phAra", "raNa" tathA "jhAra'nAM samudAya svarUpa avayavImAM rahelo evo A va%Ara che tevuM jaNAya che. te ja pramANe upara jaNAvelA bahuvrIhino anya padArtha samudAya svarUpa le che. have A saMsthAno ekavacanamAM prayoga thayo che. AthI eka ja saMkhyA kahevAya chate athavA to eka ja saMkhyAvAcaka zabda kahevAya chate samudAyano abhAva thAya che. have samudAyano abhAva thavAthI saMdhyA zabdamAM avayavIpaNuM ghaTatuM nathI. A paristhitimAM , di vagere saMkhyAmAM avayavapaNuM paNa kevI rIte ghaTI zakaze? A pramANe avayavapaNuM na ghaTatuM hovAthI ahIM "bahuvrIhi samAsa kevI rIte prApta thaI zakaze? uttarapakSa - saMdhyA zabda avayavI svarUpa na hovAthI eka, be vagere tenA avayavo banI zakatA nathI AvI zaMkA karavI nahIM. svabhAvathI kyAreka zabdo jAtiparaka bolAya che athavA to vyakti paraka bolAya che. dA.ta. "anne paTa" ahIM vaTa zabda vyakti paraka che. e ja pramANe sarva: dhaTa:" athavA to "sarve paTAH" vagere prayogomAM ghaTa zabda jAtiparaka ane vyakti paraka kramazaH jaNAya che. ahIM paNa (digadriA saccA prayogamAM) saMdhyA zabda jAtiparaka che. AthI saMsthA zabdathI saMkhyAno samUha jaNAya che. AthI jayAre saMkhyApaka pakSa haze tyAre putva vageremAM saMkhyAsamUhanuM avayavapaNuM siddha thaze tathA saMkhyAvAcaka pakSa hote chate eka, be vagere. zabdomAM saMkhyAvAcaka samUhanuM avayavapaNuM siddha thaze. A pramANe ahIM SaSThIno artha avayavapaNuM koIpaNa jAtanA doSa vagara ghaTI zake che. (za0 nyAsAnu0) nanu saGkhyAzabdasya saGkhyArUpArthaparatve eka-dvizabdAvapi prakRte'rthaparau bhavetAm, arthaparatve ca ekAdyaSTAdazAntazabdAnAM saGkhyeyaparataiva koSa-bhASyAditaH pratIyata ityekatva-dvitvavaiziSTyena vyaktivizeSA jJAyeran, ekatva-dvitvasaGkhye ca na jJAyeyAtAmiti prakRte saGkhyArUpArthaparatvaM pratipAditaM na yujyata iti cet, na-eka-dvizabdayoH prakRte bhAvapradhAnanirdezatAsvIkAreNa ekatvadvitvarUpasaGkhyAmAtrapratipAdakatvAt / anuvAda-pUrvapakSa:- ahIM samAsamAM saMdhyA zabda pUrva di vagere saMkhyArUpa arthamAM vidyamAna che, paraMtu A prakaraNamAM to saMdhyA zabda arthane jaNAvanAro ja thavo joIe paNa mAtra
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 652 saMkhyAsvarUpane jaNAvanAro nathI. saMdhyA zabda saMdhyeyamAM paNa vartato hovAthI arthaparaka che, evuM koSa ane bhASya vagerethI pratipAdana karAyuM che. koSa ane bhASya jaNAve che ke, ekathI zarU karIne aDhAra sudhInA zabdo saMkhyayaparaka hoya che. AthI eka, be vagerethI tva, tvi vagerethI viziSTa evA vyaktivizeSo jANavA yogya che, paraMtu mAtra eka, be vagere saMkhyA artha karavA joIe nahi. saMdhyA zabdano Ape to bRhadravRttimAM ra di vagere lokaprasiddha saMkhyA evo artha karyo che, A barAbara nathI. uttarapakSa:- ame ahIM saMdhyA zabda bhAvavAcaka samajIe chIe. san + rahyA dhAtune strIliMgamAM bhAvamAM "" pratyaya lAgIne "bApu" pratyaya thavAthI prApta thayo che. AthI gaNavA svarUpa artha prApta thAya che ane A gaNavA svarUpa artha te te vyaktivizeSomAM paNa ghaTa vigerenA) rahe che ane A gaNatarI svarUpa arthanA vAcaka zabdo , di vagere ja che, tethI ja saMdhyA zabdano artha eka, be vagere svarUpa saMkhyA karyo che. (za0 nyAsAnu0) nanu ekAdizabdAnAM vizeSyaliGgato vyapadezena 'eko ghaTaH, ekA zATI, ekaM vastram' iti tattalliGgaiH pRthak pRthag vyavahAro dRzyate, prakRte tu ekazca dvau ceti pulli~Ggato vigrahaH kenAbhiprAyeNa yujyeta ?. pratyuta triliGgatvena sAmAnyato napuMsakaliGgata eva vigraho yukta iti cet, satyam-tatra tatra vizeSyasannidhAnena vizeSyaliGgato vyavahAre'pi prakRte saGkhyAparatvenA'bhedavizeSaNa-tvAbhAvena liGganiyantraNAbhAve puM-napuMsakAnyatareNa vyavahArasya dRSTatayA'tra pulli~Ggato vigrahasya vidhAnAt "saGkhyA tvekAdikA bhavet" [abhidhAna0 kA0 3. zlo0 536.] ityatra svopajJavyAkhyAyAM bhagavatA zrIhemacandrAcAryeNA'pi 'ekAdikA'zabdaviSaye "eka AdirasyA ekAdikA, AdigrahaNAd dvau trayaH catvAraH" iti puli~Ggato yadupavarNanaM kRtaM tadapyatra bIjam / mahAbhASyakAro'pi "bahuSu bahuvacanam" [pANi0 1.4.21.] iti sUtre kasya ekatve ? iti saGkhyArthAbhiprAyeNa kasya ekasmin ? iti, agre'pi tatsUtre 'ekatve ekavacanameva' ityarthe 'ekasmin ekavacanameva' iti ca pulli~Ggameva prAyukta / anuvAdaH-pUrvapakSa - eka, be vagere zabdomAM vizeSyanA liMgathI kathana thatuM hovAthI vizeSya je liMgamAM hoya te liMga ja eka, be vagere saMkhyAmAM karI zakAze. dA.ta. po paTa:, I zArI, pram vastram e pramANe te te liMgo sAthe pRthaka pRthaka vyavahAra jaNAya che. have cAlu prakaraNamAM jo saMdhyA zabda saMkhyA svarUpa arthane jaNAvanAro thAya temaja te saMkhyAsvarUpa arthanuM koI vizeSa na hoya e paristhitimAM u. va ta va e pramANe puliMgamAM vigraha kayA abhiprAyathI karyo che? liMgAnuzAsananA niyamathI to jayAre koI cokkasa liMgano nirdeza zabdamAM na thayo hoya
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 653 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 tyAre sAmAnyathI napuMsakaliMga vaDe ja vigraha yogya che, chatAM paNa Ape puliMgamAM vigraha karyo che te kayA abhiprAyathI karyo che ? - uttarapakSa :- te te sthAnomAM vizeSyanuM saMnidhAna hoya tyAre to vizeSyanA liMgathI saMkhyAvAcaka zabdomAM paNa vyavahAra thaI zakaze, paraMtu jyAre eka, be vagerene saMkhyAvAcaka samajavAmAM Ave ane koIka padArthanA abheda vizeSaNa tarIke bodha na thato hoya tyAre , dvi vageremAM liMga niyaMtraNano abhAva thaze eTale ke vizeSya vinA , dvi vageremAM cokkasa liMgano abhAva thaze. A paristhitimAM kyAMto puliMgamAM vyavahA2 jaNAze athavA to napuMsakaliMgamAM vyavahA2 jaNAze. A pramANe vizeSyanA liMga pramANe liMga na thatuM hoya tyAre puliMga athavA to napuMsakaliMga, ema koIpaNa liMga thaI zakaze; chatAM paNa ahIM puliMgamAM vidhAna karyuM hovAthI napuMsakaliMga nathI karyuM. Ama to napuMsakaliMga paNa thaI zakaze. abhidhAnaciMtAmaNInI svopajJa TIkAmAM AcArya bhagavaMtazrIhemacaMdrAcAryae paNa puliMgamAM vigraha jaNAvela che. 'saMdhyA sveviA mavet' (abhidhAna0 kA0 3 zloka 536) mAM 'jAviA saMdhyA' zabdamAM nIce pramANe vigraha jaNAvela che. ': vi: yasyAM sA kRti vijrA saMjJA / ' Ama A vigrahamAM AcAryabhagavaMtazrIe saMkhyAvAcaka zabdane puliMgamAM batAvyA che. AdithI Dhau, trayaH, ratnAra: vagere je puliMgamAM varNana karyuM che te kAraNe ahIM paNa ame saMkhyAvAcaka zabdane puliMgamAM ja batAvela che. mahAbhASyakAre paNa 'vadhu vahuvananam' (pANina. 1/4/21) sUtranI TIkAmAM 'sya ve' e pramANe saMkhyA svarUpa arthanA abhiprAyathI 'sya smin' tathA AgaLa paNa 'smin vattanameva' e pramANe 'smin' prayoga puliMgamAM batAvela hovAthI ahIM paNa saMkhyAvAcaka zabdo utsarga saMbaMdhI napuMsakaliMgamAM na batAvatAM puliMgamAM ja batAvela che. Ama napuMsakaliMgamAM prayoga na karavAne badale puliMgamAM ja saMkhyAvAcaka zabdono prayoga A sUtramAM uparokta abhiprAyathI karela che. (za. cAptAnu0) yadyapi "saceye dvAvaNa tripu" "baDAvazamya: AdhA: sadghacA saGkhyeyagocarAH" "A'STAdazabhyaH saGkhyAH saGkhyeye vartate" ityAdikoSa -bhASyAdiparyAlocanayA ekAdizabdAnAM saGkhyArthe prayogo nocita ityabhidhAtuM zakyate, tathA'pi laukikaprayogAbhiprAyeNa ekAdayaH saGkhyeyaparA eva sAdhutvazAlinaH prayujyeran na tu saGkhyAparA ityabhiprAyasteSAM varNanIyaH / ekatve'rthe ekavacanam, dvitve'rthe dvivacanam, bahutve'rthe bahuvacanam, ityAdyarthAbhiprAyeNa yekyodvivananaivazvane" [pA0 6.4.22.] "vahuSu vahuvananam' [pALi0 2.4.26.] phatyAvI. pALine:, "kasya ekasmin ? kayordvayoH ? keSAM bahuSu ?" ityAdau mahAbhASyakArasya ca saGkhyAparatayA prayogANAM sattvameva tadabhiprAyavarNanabIjamavaseyam / ..
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-39 654 anuvAda :- jo ke ''sA: saMjJeye ghAza tripu' (amarajo dvi aa vai0 varSe zrlo 8rU" e pramANe ahIM amarasiMhavaDe kahevAyuM che. "AAvazamya prAghA: saphLA: sajJeyanovAH" e pramANe vAcaspativaDe kahevAyuM che. ''A vazamya: saMdhyA: saMjJeye vartate' e pramANe mahAbhASyakAra pataMjalivaDe kahevAyuM che. A pramANe badhA ja zAstrapAThone AdhAre eka vigerethI aDhAra sudhInI saMkhyA saMkhyeya arthamAM ja vidyamAna che. AthI eka vagereno saMkhyAvAcaka tarIke prayoga ucita jaNAto nathI. have eka zabda jo saMkhyAno ghotaka na bane to H 7 drau = e pramANe dvandvasamAsano vigraha paNa thaI zakaze nahIM ane tema chatAM paNa AvA ja vigrahanI apekSA rAkhazo to uparanA zAstrapATho sAthe visaMvAda Avaze. uparokta zaMkAnA anusaMdhAnamAM nyAsakAra jaNAve che ke, uparanA badhA ja zAstrapATho laukikaprayoganA abhiprAyathI ja jaNAvAyA che. loko eka vagere saMkhyAno prayoga koIka vizeSyane jaNAvavA mATe ja kare che. jema ke " ghaTa:, aa zATI' vagere paraMtu kyAMya vjha vagereno prayoga saMkhyAvAcaka tarIke (svataMtrapaNAthI) karatA nathI. Ama chatAM paNa jema ekatva arthamAM ekavacana thAya che, dvitva arthamAM dvivacana thAya che ane bahutva arthamAM bahuvacana thAya che te ja pramANe saMkhyA zabdano saMkhyApaka artha paNa thAya ja che. jyAre saMkhyA zabda saMkhyAvAcaka zabda arthamAM pravarte che tyAre 'saMkhyA'zabdano artha vastumAM rahela dharma svarUpa thaze. ane evA abhiprAyathI pANinijIe "cejyordhvivanaivane" (pA. 1/4/22) sUtra ane "vahulu vahuvacanam" (pA. 1/4/22) sUtramAM saMkhyA zabda arthanA abhiprAyathI lakhyo che. tathA e ja sUtranI TIkAmAM '' zabda '"asti v" saMkhyAvAcI evuM lakhavA dvArA saMkhyA zabdane saMkhyA52ka paNa mAnyo che. tathA '"sya smin ? yordayo: ? beSAm vaSu ?' vageremAM mahAbhASyakAre paNa saMkhyA zabdane saMkhyAparaka paNa mAnyo che. AthI jema saMkhyAvAcaka zabda arthaparaka che te ja pramANe saMkhyAvAcaka zabda saMkhyAparaka paNa che. AthI saMkhyAvAcaka zabda ', dvi' vagere arthamAM paNa varte che. e pramANe teono abhiprAya samajavo joIe. (za0 nyAsAnu0 ) na ca saGkhyAparatve ekazabdena ekatvasya dvizabdena dvitvasya cAbhidhAnena ekatva-dvitvarUpavastudvayagatadvitvasaGkhyAmAdAyaiva 'dvayekayo:' iti dvivacanaprayogo yuktaH, anyathA 'dvyekeSu' iti syAditi tadvadekatvamAdAya 'eka:' ityevaM dvitvamAdAyA'pi ekavacanena 'dvaH' ityevameva saGkhyA-paratvapakSe'pi prakRte vigraho yuktaH; na tu ekazca dvau ca iti vigrahIyaM 'dvau' iti dvivacanaM yuktamiti vAcyam - saGkhyAparatve'pi saGkhyeyagatasaGkhyAM dvizabdAdipratipAdyadvitvAdAvAropya dvivacanAntasyaiva sAdhutvAbhyupagamAt / ata eva mahAbhASyakAraH saGkhyAparatAyAmapi
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 655 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 yoyo', "SAM vApu" rUtyatra 'dayo', "vApu' rUti divana-vahuvAnAkhyAmeva prayo kRtavAn, na tu ekavacanata iti / anuvAda - pUrvapakSa - zabdavaDe pawtvanuM abhiyAna (kathana) thAya che ane di zabdavaDe ditvanuM kathana thAya che. jyAre pAdri zabdane saMkhyA svarUpa arthavALo samajIzuM tyAre uparokta artha thaI zakaze. have saMkhyArUpa artha samajavAthI parva ane dvitva svarUpa be saMkhyA ja thAya che, mATe "di" ane prazno dvanda samAsa karavAmAM Ave to dvivacananA prayoga thaI zake che. jema ke "divo:" (jyio :). jo parva ane di ne judI judI be saMkhyA svarUpa nahIM samajIe to thI ekavastumAM raheluM " sva" jaNAze tathA dvi thI be vastumAM raheluM "ditva" jaNAze. Ama, kula traNa thavAthI "ye" e pramANe thAta, chatAM paNa bahuvacanaattavALo dvandrasamAsa na karIne dvivacana aMtavALo ja dvandrasamAsa karyo che. te saMkhyA zabdanA saMkhyA (1, 2, vagere) svarUpa arthane mAnIne ja karyo che. have A pramANe jo saMkhyA svarUpa arthane mAnIne dareka saMkhyAmAM eka eka padArthano bodha karavAmAM Ave to "pa 2 : ra" A pramANe dvandrasamAsano vigraha yogya hato, paraMtu " kI ra" e pramANe ddhi zabdamAM dvivacanano prayoga yogya hato nahIM, chatAM paNa Ape dvivacanano prayoga karyo che. to AvI visaMvAditatA kema ? uttarapakSa:- Ama to ame "ddhi" zabdane saMkhyA paraka ja mAnIe chIe, chatAM paNa di zabda vagere vaDe pratipAdana karavA yogya evA kitva vageremAM saMkhyayane vize rahela saMkhyAnuM AropaNa karIne di vagere saMkhyAmAM dvivacana vagere karIe chIe. kAraNa ke di, tri vagere saMkhyAmAM saMkhyAvAcaka evA arthane svIkArIne ja dvivacana, bahuvacana vagerenA prayogo sAdhu manAyA che. AthI ja mahAbhASyakAre saMkhyA svarUpa evA Rtva, kitva hote chate paNa yoH drayo tathA RSIm vaduSa e pramANe "da" ane "vahu" zabdamAM dvivacana ane bahuvacanavaDe ja prayoga karyo che, paraMtu ekavacanathI prayoga karyo nathI. (za0 nyAsAnu0) yadyapi ekavacana-dvivacanAdyeva kurvata AcAryasya "nAmnaH prathamaikadvibahau" [2.2.31.] ityatraikAdizabdAnAM saGkhyAparatvena prayogo na dRzyate, ata eva svopajJabRhavRttau "ekatvadvitva-bahutvaviziSTe'rthe vartamAnAnnAmnaH......." iti rItyA vyAkhyAnena saGkhayeyaparataiva sUcitA, tathA'pi saGkhyAsaGkhyeyobhayaparatayA zAstre prayogArhANAmekAdizabdAnAM kvacidAcAryeNa saGkhayeyaparatayA teSAM prayogaH kRta ityetAvatA''cAryAntareNa kvacit saGkhyAparatayA kriyamANasteSAM prayogo na viruddhyate /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 anuvAda - jo ke AcArya bhagavaMtazrI hemacandrAcAryae "nAnaH prathamai - 6 - vahau" (2) ra31) sUtranI TIkAmAM vagere zabdonI saMkhyA (1, 2, 3 vagere) svarUpa artha karyo nathI. kAraNa ke A sUtranI TIkAmAM AcArya bhagavaMte pa - di - vahuno artha tva, ddhitva, vaMdutvathI viziSTa evo artha karyo che. arthAt parva di vagere zabdonA artha saMkhyaya svarUpa ja (saMkhyAvAcaka artha svarUpa) karyA che. Ama chatAM paNa , ddhi vagereno artha saMkhyA svarUpa paNa thaI zake che. e pramANe ubhaya arthavALA , di vagere zabdo zAstramAM svIkArAyA che ane koIka sthAnamAM jo AcAryabhagavaMtoe teono saMkhyaya svarUpa artha karyo hoya teTalA mAtrathI eno saMkhyA svarUpa artha thaI zakato nathI evuM kahI zakAya nahIM. AthI koIka sthAnamAM anya AcArya bhagavaMtovaDe , ddhi vagere saMkhyAno saMkhyA svarUpa artha karyo hoya to te virodhI thato (ayogya nathI. * (za0 nyAsAnu0) yadvA ekatvaviziSTe'rthe vartamAnAnnAmna ekatve'rthe silakSaNA prathamA, dvitvavizeSTe'rthe vartamAnAnnAmno dvitve'rthe aulakSaNA prathamA, bahutvaviziSTe'rthe vartamAnAnnAmno bahutve'rthe jasalakSaNA prathametyevamabhiprAyeNaiva tathAbhUtAM bRhadvRttimupanyAsadAcArya iti kalpyatAM tata: smArja turghaTanA ? | * anuvAda - A paMkti samajatAM pahelA nIceno pUrvapakSa samajavo Avazyaka che. pUrvapakSa - A sUtramAM "-di-ti to prasiddha saMsthA" paMktino artha samajatI vakhate " va ta va" e pramANe vigraha karIne "pa" ane "di"no saMkhyA svarUpa artha karyo che, jyAre "nAnA prathama kra-di-vahI" (2/2/31) sUtramAM " -ddhi" ane" vahuno "tva viziSTa arthamAM prayoga karyo che. arthAtu (2/2/31) sUtramAM "-di" ane "vahuno artha saMkhyAvAcaka-paraka karyo che. Avo bheda zA mATe? uttarapakSa :- (2/2/31) sUtra kArakaprakaraNa saMbaMdhI che. "sa" vagere vibhaktinA pratyayo arthavAnuM evA nAmane ja thAya che. have jo "si" svarUpa prathamA ekavacana karavuM che, to te "putvathI viziSTa evA arthamAM ja thaI zake. AthI "RtvathI viziSTa evo artha tathA kitvathI viziSTa evo artha upasthita thaze tathA e ja arthamAM rahelA "sva" vagere artho jaNAvavA haze to "ff" vagere svarUpa prathamA vagere vibhaktio thaze. AthI (2/2/31) sUtramAM "va' vagereno artha "putvathI viziSTaartha ja thaI zake che. jyAre ahIM " divagere saMkhyA svarUpa che, evuM jaNAvavuM che. A pramANe (2/2/31) sUtramAM AcArya bhagavaMtano "tvathI viziSTa evo artha jaNAvavAno abhiprAya che. jyAre ahIM "ka" vagere svarUpa
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 657 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 saMkhyA jaNAvavAno abhiprAya che. AthI (2/2/31) sUtramAM AcArya bhagavaMta ", di" vagereno artha ahIM karatA bhinna karyo che, emAM koI virodha nathI. (0 cAsAnu0) Jtha "sapanAmazeSa vimastI' (paMi0 2.2.64.] rUti sUtramANe "saGkhyAyA arthAsampratyayAdanyapadArthatvAccAnekazeSaH" iti saGkhyAzabdAnAmekazeSA-bhAvasUcakaM vArtikamAdAya kaiyaTena 'dvandvo'pi na' iti vyAkhyAtam / anyairapi tulyayuktyA 'ekazeSavad dvandvo'pi saGkhyAzabdAnAM na bhavati' ityarthaH pratipAdita iti ekazca dvau ca iti eka-dvau ityevaM dvandvagarbhitatvena 'ekadvyAdikA' iti zabdasya varNanaM na yuktamiti cet / anuvAdaH- have "-citivA to prasiddha saMdhyA" e pramANe brahavRttinI paMktimAM ja garbhita badvIti samAsa karyo che, tyAM "pa" ane ""i zabdono dvanda samAsa thato nathI, evAM matavALo pUrvapakSa Ubho thAya che. pUrvapakSa :- "sAmezeSa vimastI" (pANi. 1/2 64) sUtramAM ekazeSa kahevAmAM Avyo che. zabdazAstra pramANe eka zabda eka arthane ja kahe che, eka zabda dvArA aneka artha kahI zakAtAM nathI. AthI eka eka arthane jaNAvavA mATe judA judA zabdono prayogo thAya che. have A saMjogomAM svarUpathI (AkRtithI) samAna zabdomAM bAkInAM zabdonI nivRtti karIne ekazeSa karavAmAM Ave che. AthI te lAghava che tathA svarUpathI asamAna zabdomAM jo eka zeSa karavAmAM Ave to te badhA zabdonuM jJAna karavuM muzkela thAya che. AthI tevo ekazeSa gauravavALo thAya che. A vastune udAharaNathI samajIe : "vIta: vItvaH 2 vItaH 3 ti vItA:" ahIM traNeya "vA" zabda svarUpathI samAna che. AthI ekazeSa karavAthI be karatAM vadhAre bALakono arthabodha thaI jAya che. vaLI Avo ekazeSa lAghavasvarUpa thAya che. jo ahIM ekazeSa karavAmAM na Avyo hota to "vArtavIvIer:e pramANe zabdaprayoga karavo paData. kAraNa ke dareka arthano bodha karavA mATe alaga alaga zabdo Avazyaka che. asamAna svarUpavALA zabdo A pramANe che. dA.ta. "meza: maheza: 9 navIza: " ahIM ekazeSa karIne maheza: lakhavAmAM Ave to upara jaNAvelAM traNa vyaktiono bodha karavo atyaMta duSkara thAya che. mATe asamAna svarUpavALA zabdomAM ekazeSa thato nathI. saMkhyAvAcaka zabdomAM jo ekazeSa thAya to vigrahathI prApta thatAM zabdonA arthano bodha thaI zakato nathI. dA.ta. "pa 2 : ra"="zai" ahIM "" zabda svarUpathI to samAna jaNAya che, paraMtu ekazeSa karatAM "vazabdanAM je bhinna bhinna artho che teono ja bodha thAya che. dA.ta. "va' zabdano (1) asahAya artha che, (2) samAna artha che. AthI tevA
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-39 658 arthono ja bodha thAya che, paraMtu be judI judI saMkhyA svarUpa "" che evo bodha thato nathI. kadAca be evA ""no samudita artha be thAya che evo bodha thavAnI zakyatA paNa rahe che. AthI "au" svarUpa ekazeSano be saMkhyA svarUpa arthano bodha thavAnI zakyatA paNa rahe che. e ja pramANe '"Dho 6 Dhau =" A baMneno ekazeSa karatAM "o" e pramANe ekazeSa thAya che. have A ''drau'thI be vAra di" zabda Avyo che evo bodha karavo ke eka ja "ktti" zabda che evo bodha karavo ? A pramANe saMkhyAvAcaka zabdono ekazeSa ka2vAmAM Ave to arthano bodha thaI zakato nathI. vaLI, saMkhyAvAcaka zabdono kadAca ekazeSa ka2vAmAM to anya padArthono ja bodha thAya che. jema ke, "hrau ca dau va=Dhau." ahIM je "au" svarUpa ekazeSa thayo teno artha 'cAra'' thAya che. AthI "do" svarUpa ekazeSano anya padArtha "cAra" samajAya che. te ja pramANe "vatvAra: ca vatvAra: va'" ahIM ekazeSa karatAM "caturai" zabda prApta thAya che. jeno anya padArtha "ATha" samajAya che. uparokta doSone kAraNe ja "sarUpALAmeze..." (pANi. 1/2/64) sUtranAM bhASyamAM lakhavAmAM AvyuM che ke saMkhyAvAcaka zabdomAM arthano bodha na thato hovAthI tathA anyapadArtha samajAto hovAthI ekazeSa thato nathI, paraMtu anekazeSa thAya che. tathA 'saMkhyAvAcaka zabdomAM ekazeSano abhAva thAya che' evAM vArtikane grahaNa karIne ja kaiyaTa vaDe pradIpaTIkAmAM kahevAyuM che ke, saMkhyAvAcaka zabdomAM dvandva samAsa paNa thato nathI tathA bIjA vaiyAkaraNIo vaDe paNa upara pramANenAM doSo dvArA ja saMkhyAvAcaka zabdomAM ekazeSanI jema dvandva samAsa paNa thato nathI evo artha jaNAvyo che. have jo AvI hakIkata che to ": 7 dau va=to" tathA "dau AvI yasyA: ' sA=jIyAviA toprasiddhA saMdhyA" e pramANe dvandva garbhita bahuvrIhi samAsa saMkhyAvAcaka zabdomAM yogya nathI. (za0 nyAsAnu0 ) maivam-saGkhyeyaparatve eva teSAmekazeSasya dvandvasya vA'niSTatvam, na tu saGkhyAparatve, ata eva bhagavAnAcAryaH " syAdAvasaGkhyeyaH" [3.1.119.] ityatra dvandvo'pi na bhavatyanabhidhAnAt ityuktvApi punarAha - 'saGkhyeya' iti karmanirdezAt saGkhyAvAcino bhavatyeva" iti / ata eva viMzatyAdeH saGkhyAparatve ' gavAM viMzatI' 'gavAM viMzatayaH' ityekazeSataH prayogAH sAdhavo matti, 'vizatI' nRtyasya nRtvArizavityartha:, 'vizataya:' phatyasya SaSTizItyAviDitha:, saEceyArthe tu 'nAvo vizati:' rUtivad 'cAvo vizatI' 'navo vizataya:' kRti naiva sAdhavaH / ata eva koSakAraH-'"viMzatyAdyAH sadaikatve sarvAH saGkhyeya-saGkhyayoH / anuvAda :- uttarapakSa :- pANini vyAkaraNamAM (1/2/64) sUtramAM saMkhyAvAcaka zabdonA je
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 659 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 ekazeSa samAsa ane dvandva samAsano abhAva batAvyo che, te mAtra saMdhyeya svarUpa saMkhyAvAcaka zabdo hoya tenAM saMbaMdhamAM ja che. saMkhyAvAcaka zabdo be svarUpavALA che. (1) saMkhyA svarUpavALA ane (2) saMdhyeya svarUpavALA. jyAre saMkhyA anya padArthanuM vizeSaNa bane tyAre saMdhyeya svarUpa arthavALI saMkhyA kahevAya che tathA saMkhyAvAcaka zabda svayaM potAnI saMkhyAne ja jaNAve che tyAre saMkhyA svarUpa arthavALA kahevAya che. dA.ta. " vAta:" ahIM "" zabda bALakanAM vizeSaNa svarUpa che. AthI bALakamAM rahelAM ekatvadharmane batAve che. AthI "pa"no potAno koI svataMtra artha nathI. mATe Avo '"" zabda saMdhyeya svarUpa kahevAya che. vaLI "" zabda svayaM jyAre saMkhyAne ja jaNAvanAra haze arthAt vizeSya svarUpa ja haze tyAre "" zabda saMkhyA svarUpa kahevAze. A pramANe saMdhyeya svarUpa evAM saMkhyAvAcaka zabdomAM dvandva samAsano niSedha ka2vAmAM Avyo che, paraMtu saMkhyA svarUpa arthane jaNAvanAra evAM saMkhyAvAcaka zabdomAM dvandva samAsa athavA to ekazeSa samAsano niSedha karavAmAM Avyo nathI. AthI ja AcAryabhagavaMtazrI hemacaMdrAcAryae ''sthAvAva-sadhyeya:" (3/1/119) sUtramAM lakhyuM che ke, saMdhyeyavAcaka zabdomAM dvandva samAsa nathI thato, evuM kahyA pachI saMkhyA svarUpa arthane jaNAvanAra saMkhyAvAcI zabdono to dvandva samAsa thAya ja che, evuM kahyuM che. AthI ja "viMzati" vagere zabdo jyAre saMkhyA52ka haze tyAre "vAM vizatI" tathA "navAM vizatayaH" e pramANe ekazeSavALAM prayogo sAdhu manAya che eTale ke "gAyanI be vIzI" ane "gAyanI traNa vIzI'' e pramANe artha thaze. ahIM '"vizatI''no artha 'cAlIsa'" thaze temaja "vizatayaH"no artha "60" (sATha) thaze, paraMtu jyAre "vizati" vagere zabdo saMkhyeya svarUpa arthavALA haze tyAre "vizati: gAva:' prayoga sAdhu prayoga kahevAze, paraMtu '"vizatI nAva:" tathA "vizataya: va:" AvAM prayogo sAdhu prayoga kahevAze nahi. AthI ja koSakAra kahe che ke, saMdhyeya ane saMkhyAmAM rahelI ''viMzati" vagere badhI saMkhyA haMmezA ekavacanamAM ja Ave che arthAt "vizati" vagere tamAma saMkhyAo saMdhyeyamAM haze athavA to saMkhyAmAM haze to paNa haMmezAM ekavacanamAM ja Avaze. '' (za0 nyAsAnu0 ) saGkhyArthe dvibahutve staH0" iti saGkhyAparatve eva ekazeSalabhyaM dvibahutvAdi pratipAditavAn / evameva "dvayekayoH" (pANi0 1.4.22.] ityatra saGkhyAparatve dvandvo'pi sAdhuH / prakRte'pi ekaca dvau ceti vigrahe saGkhyAparatAyAM dvandvaH sAdhureva / anuvAda :- uttarapakSa (cAlu) :- paraMtu, 'viMzati' vagere jyAre saMkhyA svarUpa arthamAM haze tyAre ja dvivacana ane bahuvacana thaze. A pramANe saMkhyA52ka artha haze tyAre ja ekazeSa prApta thaI zakaze ane tethI ja "navAM vizatI" tathA 'navAM vizataya:' prayogomAM '"vizati' zabdamAM
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 660 ekazeSa karIne "dvizatI" ane "vaMzata:" e pramANe dvivacana ane bahuvacananAM prayogo karyA che. te ja pramANe "ko :" (pANi. 1-4-22) sUtramAM "pa" ane "ddhi" zabda saMkhyApaka hovAthI ja baMne vacce dvanda samAsa karIne prayoga batAvavAmAM Avyo che. A pramANe pANinijIe paNa saMkhyApaka evAM saMkhyAvAcaka zabdomAM dvanda samAsa sAdhu mAnyo che. A pramANe ahIM brahavRtti TIkAmAM "pa" ane "di' zabda saMkhyApaka arthavALo hovAthI ": : =" e pramANe vigraha karIne je dvanda samAsa karyo che, te sAdhu prayoga ja che. (za0 cAlAnu0) saMdhayeyaparatve tu"ekdvikrnne hetu mahApAtakapaJcake / tRNavanmanyate kopa-kAmau yaH paJca kArayan" // 1 // iti naiSadhIyapadye eka-dvIti na dvandvaH, kintu eko vA dvau vA ityarthe "suj-vA'rthe saGkhyA." [rU..1.] phatyanena vaghuvI "pramALa." [7.rU.228.] rUti ke '-zaraLe' rUtyeva pADo ramaNIyaH, dvandvasvIkAre'sAdhutA baddhamUlA na hIyeta / - anuvAda - jyAre "pa", "u" vagere saMkhyaya svarUpa arthavALA haze tyAre dvanda samAsa thaI zakaze nahIM. AnA saMbaMdhamAM naiSadhIya padyano sattaramAM sarganA sattAvIsamA zlokane kahIne uparokta mAnyatAne daDha kare che. (saMkhyApaka arthamAM ja dvanda samAsa thAya che, paraMtu saMkhyayaparaka arthamAM dvanda samAsa thato nathI.) zlokano bhAvArtha A pramANe che : pAMca mahApApanI madhyamAM eka ane be mahApApa karavAne vize kopa ane kAma svarUpa je be kAraNo che tene lobha nirarthaka (akiMcitkara) mAne che. kAraNa ke pAMceya mahApApone karAvanAra je lobha che te ja mukhya che. A pramANe naiSadhIyapadyamAM "dira" prayogamAM "dhI" e pramANe dvanda samAsa thaI zakaze nahi, paraMtu " vA tau vA pramANam ceSAM te" e pramANe bahuvrIhi samAsa "sun - vArthe saMdhyA..." (3/1/19) sUtrathI thAya che tathA (3/1/19) sUtrathI saMkhyAvAcaka zabdono bahuvrIhi samAsa thavAthI "pramANI.." (7/3/128) sUtrathI "" samAsAnta thatAM "g - daro" evo pATha ja suMdara jaNAya che. paraMtu ahIM jo dvanda samAsa svIkArazo to prayoganI asAdhutA ja thAya che. (za0 cArAnu0) vaiyAvaraNanALAmadena sapApAma" [pALi0 2.2.64.] kRti sUtre zekhare "ekAdidazAntAnAM dvandvaikazeSAvanabhidhAnAnna bhavataH" iti svayaM pratijJAtrA "uukaaloTTasvi" [pANa0 2.278.] kRti sUtre zere 'pa-di-trimAtrAm' ti prayujaM tu prAra
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 dvayena samAdheyam, saGkalita-saGkhyAtAtparyeNa ekAdidazAntAnAM dvandvaikazeSau na bhavataH, yathAtritvaviziSTArthe pratipAdanIye ekatva-dvitvasaGkhye saGkalayya 'eka-dvi' iti, ekatvadvitvatritvasaMkalanena SaTtvaviziSTabubhutsayA 'eka-dvi-tri' ityAdi ca na bhavati, ityekaH samAdhAnapathaH / dvitIyastu-ekA dve tisro mAtrA yeSAmityanekapadabahuvrIhirbhaviSyatIti / itthameva vAk ca tvak ca priyA yasya iti vigrahe 'vAktvapriyaH' iti bahuvrIhiH siddhyati, dvandvaM kRtvA bahuvrIhikaraNe tu "vava6pa0" [7.rU.28.] rUti samAsAtteti vRkSo vAvatvavapriyaH' ti cAtuM ! anuvAda :- vaiyAkaraNa nAgezabhaTTe laghu zabdenduzekhara ane bRhatuzabdenduzekhara nAmanI be TIkAo pANinivyAkaraNa upara lakhI che. have "sapaUT.." (1/2/64) pANini vyAkaraNanAM sUtramAM nAgezabhaTTa vaDe bRhad zabdanduzekharamAM kahevAyuM che ke ekathI zarU karIne daza aMta sudhImAM saMkhyAvAcaka zabdono dvanda samAsa ane ekazeSa thato nathI, kAraNa ke dvanda samAsa ane ekazeSanuM kathana saMkhyAvAcaka zabdomAM thayuM nathI. have nAgezabhaTTa (1/2/64) sUtramAM A pramANe pratijJA karavA vaDe " no-vrutva.." (pANi. 1/2/27) sUtra saMbaMdhI bRhad zabdenduzekhara TIkAmAM "pa-ddhi-trima trApAm" e pramANe prayoga karela che. A prayoga dvArA jaNAya che ke, vi, hiM, trino dvanda samAsa thayo che. kAraNa ke ekamAtrAvALAM hrasva, be mAtrAvALA dIrgha ane traNa mAtrAvALA plata thAya che. nAgezabhaTTa (1/2/64) sUtranI TIkAmAM dvanda samAsa thato nathI evuM jaNAvIne (1/2/27) sUtranI TIkAmAM , hiM, trino dvanda samAsa zA mATe karyo ? enAM anusaMdhAnamAM "AcAryabhagavaMtazrI hemacaMdrAcAryae A prayoganuM be prakArathI samAdhAna karavA yogya che e pramANe kahyuM che. jo samuccaya svarUpa saMkhyAnuM tAtparya hoya to ekathI zarU karIne daza aMta sudhInI saMkhyAmAM dvanda samAsa ane ekazeSa thato nathI. dA.ta. tritva viziSTa saMkhyAno artha jaNAvavo hoya to tva ane dirgha saMkhyAno samuccaya karIne "di' e pramANe dvandra samAsa thato nathI. e ja pramANe Rtva, dvitva tathA tritvano samuccaya karIne cha saMkhyAthI viziSTa evI saMkhyAno bodha karavo hoya to "ditri" e pramANe dvanda samAsa thato nathI. A pramANenuM kahevuM nAgezabhaTTanuM thAya che. A samAdhAnano pahelo upAya che. have samAdhAnano bIjo mArga batAve che : " - he - tistro - mAtrA veSAM sa" e pramANe anekapadavALo bahuvrIhi samAsa thaze. zuM A pramANe anekapadavALo bahuvrIhi samAsa thaI zake? evI zaMkAnAM anusaMdhAnamAM anekapadavALAM bahuvrIhi samAsanuM bIjuM udAharaNa batAve che. te A pramANe che : "vI ra va ra priyA thI ta:" e pramANe vigraha dvArA "vAcharvapriya: caitra:" bahuvrIhi samAsa siddha thAya che. jo ahIM "da" samAsa karIne bahuvati samAsa karyo hota to "vavadriSada.." (7/3/98) sUtrathI "va" aMtavALAM nAma darda samAsamAM Ave tyAre
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 662 "a" samAsAnta thato hovAthI '"vAtttavapriyaH" evo sAmAsika zabda thAta. paraMtu, ahIM '"vAtttapriyaH" e pramANeno samAsa maLe che. AthI anekapada bahuvrIhi samAsa siddha thAya che. e ja pramANe nAgezabhaTTe bRhat zabdenduzekharamAM '-dvi-tri - mAtrA" prayoga ja karyo che emAM bahuvrIhi samAsa ja samajavo joIe. (za0 nyAsAnu0 ) na ca ekA dve tisro mAtrA yeSAmityarthe bahuvrIhirna yuktaH " ekArthaM cAnekaM ca" [3.1.22.] ityanenAbhedenAnvayI yo'rthastadvAcakasyaikArthapadasyaiva samAsavidhAnena prakRte tadabhAvAt sUtrAntareNa aprAptatvAcceti vAcyam, samasyamAnapadasamUhaghaTakena kenApi padena aikA jAgrati samAsasya bhASyakAreNAGgIkRtatvena 'mAtrA' zabdena sarveSAM samasyamAnAnAmekAdipadAnAM prakRte'pi aikArthyamastyeveti samAsasya sulabhatvAt / evaJca saGkhyAparatve dvandvAdirbhavatIti sthitm| saGkhyeyaparANAM tu tulyarUpANAM dvandvaikazeSau na bhavata iti svayamevAcAryeNa bhagavatA "strAvAvasaceya:" [rU.1.21o.] rUtyatra vyAAtam / anuvAda :- pUrvapakSa :- ''ja Dhe tio mAtrA yeSAm'" e arthamAM bahuvrIhi samAsa yogya nathI. siddhahemazAnuzAsanamAM 'AthaeN 2 ane 2" (3/1/22) sUtra anekapadano bahuvrIhi samAsa kare che. bIjA koI sUtrathI anekapadono bahuvrIhi samAsa thato nathI. have (3/1/22) sUtra pramANe je je padono artha abheda anvayavALo hoya evAM arthane jaNAvanAra padono ja anekapada bahuvrIhi samAsa thAya che. dA.ta. "mArutA: vava: vAnAH yam sa:' e pramANe 'AruvaduvAnara: vRkSa:'' samAsa thaI zakaze. kAraNa ke "AruDha", "vahu" ane "vAna" A traNeya pado paraspara abheda anvayavALAM che. evo abheda anvaya "dghitrimAtra:"mAM thaI zakato nathI. AthI (3/ 1/22) sUtrathI '"dghitrimAtra:' e pramANe anekapada bahuvrIhi samAsa thaI zakaze nahi tathA anya sUtrathI paNa '-dvi-trimAtra:' e pramANe bahuvrIhi samAsa thaI zakato nathI; to Ape nAgezabhaTTanAM "tri" prayoganuM samAdhAna anekapada bahuvrIhi samAsa karavA dvArA zA mATe ApyuM ? uttarapakSa :- Ape uparokta padono abheda anvaya nathI thato mATe bahuvrIhi samAsa na thAya e pramANenI je Apatti ApI che te barAbara nathI, kAraNa ke abheda anvayano siddhAMta A pramANe che : samAsa pAmatAM evAM koI paNa pado koI eka pada sAthe paNa ekArzvavALA jaNAya to paNa bhASyakAra vaDe samAsa thAya che evuM svIkArAya che. uparokta "dghitrimAtra:" samAsamAM ''-dvi-tri" e pramANe traNeya padonuM bhale ekAthya nathI thatuM paraMtu pRthak pRthak e traNeya pado ''mAtrA" sAthe to abheda anvayavALA thAya ja che. AthI ahIM anekapada bahuvrIhi samAsa paNa sAdhu prayoga ja che.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 663 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 A pramANe badhI carcAne aMte jaNAya che ke saMkhyAvAcaka zabda jyAre saMkhyA svarUpa arthane jaNAvato haze tyAre dvandva samAsa ane ekazeSa thaI zakaze, paraMtu saMkhyAvAcaka zabda koIkanuM vizeSaNa banIne saMdhyeya svarUpa thaze tyAre dvandva samAsa ane ekazeSa nahi thAya ane AvuM "AcArya bhagavaMta vaDe" svayaM ja "syAau..." (3/1/119) sUtramAM jaNAvAyuM che. (za0 nyAsAnu0 ) na caikAdidazAntAnAM dvandvAbhAve ekazca daza ca ekAdaza, dvau ca daza ca iti dvAdaza, evaM trayodazAdayo'pi na siddhayeyuriti vAcyam, ekAdinavAntAnAmeva saGkhyeyaparANAM saGkalana-tAtparyeNa dvandvo na bhavatItyeva kalpanAt / ata eva " tyadAdIni sarvai: 0" [pANi0 6.2.72.] ti sUtre nALezena spaSTa tathaiva pratipAvitam / ''rUpALAme" [pALi0 6.2.64.] iti sUtre ekAdidazAntAnAM dvandvaikazeSau na bhavata iti nAgezoktistu bhramamUlA / yadvA ekAdhikA daza ekAdaza, dvyadhikA daza dvAdaza iti rItyA "siddhaM tvadhikAntA saGkhyA saGkhyayA samAnAdhikaraNAdhikAre'dhikalopazca" iti cArthe [pANi0 2.2.29.] ityetatsUtrasthavArtikena pANinIyairiva ekAdhikA daza ityAdyarthe eva " mayUravyaMsakAdayaH" [3.1.116.] ityanena haimazabdAnuzAsanAnusAribhirasmAbhirapi zAkapArthivAdivat ekAdazadvAdazaprabhRtizabdAnAM sAdhanIya vAt / anuvAda :- pUrvapakSa :- tame kaho cho ekathI zarU karIne daza aMta sudhInI saMkhyAmAM dvandva samAsa thato nathI to pachI ''jaH 2 vaza va=viza'" temaja ''drau va za Sa vRtti dvAvaza'' temaja ''yoza". vageremAM paNa samuccaya karIne dvandva samAsa karyo che. have jo samuccaya karavA dvArA saMkhyAvAcaka zabdono dvandva samAsa na thato hoya to pachI uparokta prayogonI siddhi kevI rIte thaI zakaze ? uttarapakSa :- ame ekathI nava aMta sudhImAM ja saMdhyeyamAM vartamAna evAM saMkhyAvAcaka zabdono samuccayanAM tAtparyathI dvandva samAsa thato nathI evuM kahIe chIe, paraMtu daza zabda aMtavALAM tathA vizati vagere aMtavALAM zabdomAM dvandva samAsa thato nathI evuM kahetAM nathI. AthI ja ''tyavAvIni sarve:..." (pANi. 1/2/72) sUtranI TIkAmAM vaiyAkaraNI nAgezabhaTTa vaDe uparokta tAtparyanuM spaSTa pratipAdana karAyuM che. mATe pAza vagere prayogomAM dvandva samAsa thaI zakaze. "gaNatarI karavA sivAyanA dharmamAM dvandva samAsa thaze" evuM udyota TIkAmAM jaNAvAyuM che. ahIM kadAca zaMkA thaI zake ke "sarUpALAme..." (pANi. 1/2/64) sUtramAM nAgezabhaTTa vaDe zekhara TIkAmAM spaSTapaNe svIkArAyuM che ke ekathI zarU karIne daza aMtavALA saMkhyAvAcaka zabdomAM dvandva samAsa ane ekazeSa thato nathI ane (1/2/72) sUtramAM nAgeza vaDe ja kahevAyuM ke ekathI nava sudhInI saMkhyAmAM dvandva samAsa ane ekazeSa thAya che. AthI (1/2/64) sUtramAM nAgeza
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 664 vaDe je kahevAyuM che ke ekathI zarU karIne daza aMta sudhInAM zabdono dvanda samAsa ane ekazeSa thato nathI. A kathana bhrAMtivALuM jaNAya che. have upara saMkhyayavAcaka evAM ekathI zarU karIne nava aMta sudhInI saMkhyAno samuccayanAM tAtparyathI dvanda samAsa thato nathI e pramANe kahyuM. AthI zaMkA thAya che ke zuM eka ane daza vagere saMkhyAno samuccayanAM tAtparyathI dvanda samAsa thaI zake kharo? tathA "" ane "vizati" vagere saMkhyAvAcaka zabdono samuccayanAM tAtparyathI dvanda samAsa thaI zake kharo? have " va za va" tathA "va viMzatiH ra"mAM jo samuccayanAM tAtparyathI dvanda samAsa karIzuM to "vizatI" tathA " zanau" prayogonI Apatti Avaze tathA "tI vizatI ra" ahIM "hArvizatayaH" thavAnI Apatti Avaze AvI Apattione najaramAM rAkhIne "yA pawifdha za..." vagere paMktio lakhI che. "dho drA rUti adraza" e pramANe "dhi ta dvAdaza" tathA "dhA viMtiH rUti viMzatiH' e pramANe samAnAdhikaraNa vigraha ane karmadhAraya samAsa che. adhika aMtavALA saMkhyAvAcaka zabdonI saMkhyAvAcaka zabdo sAthe samAnAdhikaraNa hote chate vizeSaNa samAsa thAya che tathA "dha"no lopa thAya che evuM pANini vyAkaraNamAM nakkI thayuM che. A vastu vaiyAkaraNI pANinijI "pArtha" (2/2/29) sUtramAM jaNAve che tathA AvA zabdo "pafthava" vagere gaNapAThamAM samAveza pAmyA hovAthI uttarapadamAM rahelAM ("" pachI rahelAM) "madha' zabdano lopa thAya che. Ama pANinijI vaDe je pramANe " za" prayoganI vizeSaNa samAsa dvArA siddhi thaI e ja pramANe siddhahemazabdAnuzAsanamAM "AcAryabhagavaMta" vaDe paNa " dha za" vagere arthamAM ja "mayUradhvaMsajAtiya:" (3/1/116) sUtrathI "diza," "dAzavagere zabdo vizeSaNa samAsa dvArA siddha thAya che ane tyAM paNa (siddhahema zabdAnuzAsanamAM) "zapathava" gaNapAThanAM sAmarthyathI "dha" zabdano lopa thayelo jANavo. pANini vyAkaraNamAM "zapathava" samAsanuM sUtra (ra/1/60) che. vizeSaNa samAsa ane karmadhAraya samAsa baMne eka ja che, Ama jyAM vizeSaNa samAsa lakhyuM che tyAM karmadhAraya samAsa samajavo. . (za0 nyAsAnu0 ) evam 'ekaviMzatiH' ityAdAvapi ekAdhikA viMzatirityevaMrItyA samAso vidheyaH / yadvA ekAdinavAntAnAmeva dvandvo na bhavatIti 'ekaviMzatiH' ityAdau dvandvakaraNe'pi na kSatiH, tatra ekazca viMzatizcetItaretaradvandvapakSe saGkhyAsamUhagataikatvAnurodhenaikavacanAntatA, na tu saGkhyAdvayagatadvitvaprayuktadvivacanAntatA, ekazca viMzatizcetyanayoH samAhAra iti samAhAradvandvapakSe'pi "viMzatyAdyAH zatAd dvandve sA caikye dvandvameyayoH" (liGgAnuzAsanastrIliGgaprakaraNe zlo0 8) iti vacanAd ekavacanAntasya strIliGgatA, na tu samAhAraprayuktaM napuMsakatvamiti vizeSaH /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 965 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 ekaviMzatyAdayaH saGkhyAyAM saGkhayeye ca vartante / saGkhyeyaparANAM saGkhyAzabdAnAM sarUpANAmekazeSo dvandvo vA na bhavatIti ekazcaikazca 'eko' 'ekaiko' iti vA na bhavati / saGkhyAparANAM sarUpANAM viMzatyAdInAmekazeSo bhavatIti prAgavocAma / virUpANAM saGkhyeyaparANAM saGkhyAzabdAnAM tu saGkalanatAtparyeNa dvandvo na bhavati, yathA-'ekadvimAtrAH plutAH' iti / asaGkalanatAtparyeNa tu dvandvo mavatyeva, yathA-"ditrimAtrA hRsvIryastutA:" tyAdrisArArthonusandhaya: | anuvAda :- jo A pramANe "viza" vagere prayogo vizeSaNa samAsathI siddha thAya to A ja pramANe "pavitiH" vageremAM paNa "#fdha viMzatiH" siddhAMtathI ja samAsa karavA yogya che. Ama to ekathI zarU karIne nava sudhInA saMkhyAvAcaka zabdono ja dvanda samAsa thato nathI evo siddhAMta che. AthI "paviMzatiH" vagere zabdomAM dvanda samAsa karavAmAM Ave to paNa kSati nathI. jo ": vizati: " e pramANe itaretara dvanda samAsa karavAmAM Avaze to "gha' ane "viMzati" e pramANe be saMkhyA hovAthI dvivacananI prApti AvavI joIe, paraMtu "' ane "viMzati" e pramANe be saMkhyAno samUha bhego thAya to saMkhyA samUhamAM rahela ekatvanAM anurodhathI ekavacana aMtapaNuM thaI zake che, paraMtu be saMkhyAne vize rahela dvivacana aMtapaNuM nahi. Ama "viMzati itaretara dvanda samAsa karavAmAM Ave to ekavacana aMtapaNuM paNa thaI zake che. samAhAra dvanda samAsa karavA dvArA paNa "viMzati:" vagere prayogonI siddhi thaI zake tema che, te A pramANe che. "pU. ra vizati: 2 rUti anaya samAhAra:' e pramANe samAhAra dvandra pakSamAM paNa "vizalyA: zatAbdu da sA vaice prameyoH" (liMgAnuzAsana-strIliMgaprakaraNamAM glo. 8) evAM niyamathI ekavacana aMtavALA ane strIliMgapaNAMvALA ja "viMzatiH" vagere prayogo thaze, paraMtu samAhAra samAsa vaDe prayoga karAtuM evuM napuMsakapaNuM thaze nahi. "vatiH" vagere zabdo, saMkhyAmAM ane saMkhyayamAM e pramANe ubhayamAM varte che. have saMkhyayaparaka evAM saMkhyAvAcaka zabdo jo sarakhA svarUpavALAM hoya to evAM sarakhA svarUpavALA saMkhyAvAcaka zabdono ekazeSa ane dvanda samAsa thato nathI. AthI "zna : ''mAM itaretara dvanda samAsa na thavAthI "pI" rUpa siddha nahi thAya, temaja "pI" ema ekazeSa paNa nahi thAya; paraMtu samAna rUpavALA evAM saMkhyAvAcaka "viMzati vagere zabdomAM ekazeSa thAya che e pramANe ame pahelAM ja kahyuM che. vaLI asamAna rUpavALAM evAM saMkhyayamAM vartamAna saMkhyAvAcaka zabdono samuccayanAM tAtparyathI dvanda samAsa thato nathI. dA.ta. "pa-mitrA: nutA:" eTale ke eka + be ema traNa mAtrAvALA
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 huto che, e pramANe dvanda samAsa thaI zake nahi; paraMtu asamuccayanAM tAtparyathI to asamAna svarayvALAM evAM saMkhyayamAM vartamAna saMkhyAvAcaka zabdono paNa dvanda samAsa thaze ja. dA.ta. "-di-trimAtrA pUrva-tIrgha-snatA:." ahIM "pa" di" ane "tri"no asamuccayanAM tAtparyathI dvanda samAsa thayo che. A pramANe ame saMkhyAvAcaka zabdomAM kyAM dvanda samAsa thAya ane kyAM dvanda samAsa na thAya ? eno tAtparya artha jaNAvyo, te badhI ja jagyAe anusaMdhAna karavA yogya che. (za0 nyAsAnu0) viMzatyAdizabdA vyAdizabdAzca dharmazaktA eva, na tu dharmi(saGkhyeya) zaktA ityAdyapi matAntaraM yadyapyupalabhyate tathA'pi prakRtAnupayogitayedAnIM vicAranikaSe tannA''nayAmaH / seyamekadvyAdikA kuto jJAtavyetyata Aha-'lokaprasiddhati, yathA-ghaTa-paTAdayaH zabdA loke ghaTAdyarthabodhane prasiddhAstathaiva ekatvAdisaGkhyArthAbhidhAne ekAdayo'pi prasiddhA ityarthaH / anuvAda :- "viMti" vagere zabdo ane "di' vagere zabdo dharmazaktivALAM ja che, paraMtu dharmI-zaktivALA nathI, evo matAntara paNa prApta thAya che. arthAt viMzati vagere ane di vagere zabdo koIkanAM vizeSaNa svarUpa ja banaze, paraMtu vizeSya svarUpa kyAreya nahi bane, evo anya mata paNa che; paraMtu ahIM e mata anupayogI hovAthI hamaNAM ame e saMbaMdhamAM koI vicAra karatAM nathI. A pramANe " viza" paMkti je bRhavRttimAM lakhI hatI, tenAM samAsa saMbaMdhamAM vistArathI carcA karyA pachI "pa", "di' vagereno dvanda samAsa na thavAthI "', di" "mA"i ema traNa padamAM bahuvrIhi samAsa ja thaI zakaze evuM siddha thayuM. have e prazna upasthita thayo ke A "', di" vagere saMkhyA kevI rIte jANavI? AthI enAM saMbaMdhamAM "AcAryabhagavaMta" kahe che ke, A eka, be vagere saMkhyA lokaprasiddha ja che. je pramANe ghaTa, paTa vagere zabdo ghaTArtha, paTArtha vageremAM vidyamAna che, e ja pramANe eka, be vagere zabdo paNa ekatva vagere saMkhyA arthanAM kathanane vize prasiddha ja che. (za0 nyAsAnu0) ivArthe jAyamAno vatpratyayaH sAdRzyaM dyotayati, sAdRzya cAtra kriyAgatamabhipretamiti sadRzakriyAM bodhayitumAha-tatkAryaM bhajata iti-saGkhyAzabdasya prakRte saGkhyAparatvaM saGkhyA-vAcakaparatvaM ca prAk pratipAditam, tatra saGkhyAvAcakaparatve tacchabdena saGkhyAvAcaketyasya parAmarzaH, saGkhyAparatve lakSaNayA tacchabdasya saGkhyAvAcako'rthaH, ubhayathA 'tatkAryam' ityasya saGkhyAvAcakakAryamityartho labhyate / anuvAdaH- "va" arthamAM utpanna karAto "va" pratyaya "sadazya" athane jaNAve che. have
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 667 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "sAdezya" dravyane vize paNa raheluM hoya, guNane vize paNa raheluM hoya athavA to kriyAne vize paNa raheluM hoya. AthI kyA arthamAM sAdRzya che e jaNAvatAM lakhe che ke ahIM kriyAne vize raheluM sAdagdha icchAya che. AthI artha A pramANe thazeH saMkhyAvAcaka zabdo jevAM kAryone bhajanArA thAya che tevA kAryone bhajanArAM ja "ti" ane "tuM" aMtavALA zabdo paNa thaze. AthI "tAryam mano" paMkti bRhadravRttimAM lakhI che. "pA " zabda je A sUtramAM kahyo che, te saMkhyApaka che athavA to saMkhyAvAcaka che e pramANe pahelAM pratipAdana karAyuM che. AthI "tArtha mana" e pramANe bRhadravRttimAM je paMkti lakhI che, tyAM zaMkA thAya che ke, "ta" sarvanAmathI kayA arthavALI saMkhyA levI ? AthI saMkhyAvAcakaparaka artha haze tyAre "ta" zabdathI saMkhyAvAcakaparakano bodha karavo tathA jyAre saMkhyApaka arthano bodha karavo haze tyAre "ta" zabdano lakSaNAthI saMkhyAvAcaka artha karavo. A pramANe baMne prakAre "tA" paMktino artha saMkhyAvAcaka kAryane bhajanArA thaze e pramANe artha ja prApta karAvaze. arthAt "ta" zabdathI saMkhyA zabda ane saMkhyAvAcaka arthavALA e pramANe ubhaya arthavALA saMkhyA zabdanuM grahaNa thaI zakaze. (za0 nyAsAna0 ) vaddhaTitatvAdatidezasUtramidam / atidezasya ca nimittavyapadeza-tAdAtmyazAstra-kArya-rUpA-'rthabhedena saptavidhatve'pi rUpAdyatidezAnAmaniSTasampAdakatvena prakRte nAzrayaNam, zAstrAtidezasyAzrayaNe kSativirahe'pi tadatidezasya kAryarUpapaMramukhanirIkSakatayA varaM kAryAtideza eveti tathaiva vyAcaSTe sma / tathA ca saGkhyAzabdasya saGkhyAkartRkakAryAzrayaNe lAkSaNika-tayA saGkhyAkartRkakAryAzrayaNasadRzakAryAzrayaNaM DatyantA'tvantavRttIti vAkyArthaH / anuvAdaH- va" avayavapaNuM hovAthI A atideza sUtra che. eka sthAnamAM je vastu hoya teno anya sthAnamAM saMbaMdha karavo te "tideza" kahevAya che. "patra kRta anyatra saMvaMdha: tiveza: " evI atidezanI vyAkhyA hovAthI uparokta artha karyo che. A atideza nimitta, vyapadeza, tAdAsya, zAstra, kArya, rUpa ane arthanAM bhedathI sAta prakArano che. A sAta prakAro ame jijJAsuonAM bodhane mATe jaNAvIe chIe. (1) nimittAtideza - dA.ta. siddhahema vyAkaraNamAM "prava" (3/3/74) sUtra Ave che. (pANini - "pUrvavat sana:" (1/3/62)) pahelAM je nimittane mAnIne dhAtune Atmapada vagere thatuM hatuM, to have e ja nimittane mAnIne "sa" pratyaya para chatAM paNa dhAtuthI Atmapada thaze. dA.ta. dhAtumAM "" t saMjJA mAnIne Atmapada thatuM hatuM, to have e ja dhAtuthI "sa" pratyaya para chatAM paNa "su" nimittane mAnIne ja Atmapada thaze. A pramANe nimittAtideza thayo.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 668 (2) vyapadezAtideza :- ''Adyantavat smin" e pramANe nyAya che tathA pANini vyAkaraNamAM AvA ja zabdovALuM (1/1/21) sUtra che. A nyAyanuM tAtparya A pramANe che - je dhAtunAM aneka varNo hoya tyAM je pramANe Adi ane aMtanuM kathana thAya che, e ja pramANe asahAya evAM eka varNamAM paNa Adi ane aMtano vyavahAra, kathana ke vyapadeza mAnavAmAM Ave che. A pramANe kathanano atideza thayo che. (3) tAdAtmyAtideza :- jyAre rUpaka alaMkArano prayoga karavAmAM Ave che, tyAre tAdAtmyAtideza thAya che. dA. ta. saMsAra dAvAnaLa che. "saMsAra: vAvAnata " ahIM saMsAra svayaM dAvAnaLa svarUpa che evuM phalita karavAmAM Ave che. siddhahema vyAkaraNamAM AThamA adhyAyamAM "zenuM saMskRtavatsiddham" (8/4/448) sUtra Ave che. A sUtramAM tAdAtmyAtideza che. e sUtramAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke je pramANe saMskRtamAM "" zabdanuM saptamI ekavacana '"rasi" thAya che e ja pramANe prAkRtamAM paNa saptamI ekavacanamAM '"rasi" prayoga ja thAya che. baMne prayogo ekasarakhA ja hovAthI A tAdAtmyAtideza che. (4) zAsrAtideza :- zAstra eTale sUtra. arthAt koIka sUtrathI je pramANe kALavizeSa nAmathI bhava arthamAM pratyaya thAya che te ja,pramANe '"sA asya vevatA" arthamAM paNa '"bhava" arthamAM pratyayo thAya che. dA.ta. "jAnArmavavat' (6/2/111) A sUtramAM kahevAmAM AvyuM che ke kALavizeSavAcaka nAmothI '"mava'" arthamAM je pramANe pratyayo kahevAze evA ja pratyayo "te Ano devatA che" evAM arthamAM paNa kahevAze. dA.ta. "mana" arthamAM "mAsa' zabdathI "phan" pratyaya thAya, to devatA arthamAM paNa "mAsa" zabdathI "g'" pratyaya thaze. jema ke 'mAse bhavam kRti mAsim / " te ja pramANe "mAso devatA asya vRtti mAsim / ' baMnenAM artha A pramANe che : "mahinAmAM thayela'" tathA mAsa jeno deva che." ahIM zAstrano atideza thayo che. "bhava" arthamAM pratyayonuM vidhAna karanAra je sUtra hoya tevAM ja pratyayonuM vidhAna karanAra A (6/2/111) sUtra paNa che. Ama zAstrano atideza thayo. pANini vyAkaraNamAM "balemyo mavavat' (4/2/34) sUtra che. (5) kAryAtideza H- koIka anya sUtra saMbaMdhI kAryano bIjA sUtramAM saMbaMdha karavo e "kAryAtideza" kahevAya che. dA.ta. "'tyatu saMdhyAvat' (1/1/39) A sUtramAM saMkhyAvAcaka zabdone je je kAryo thAya che, te te kAryo "vruti" ane "Rtu" aMtavALA nAmone (zabdone) paNa thaze tathA "sthAnIvAvarnavidhI" (7/4/109) sUtra A ja pramANe kAryAtidezavALuM che. pANini vyAkaraNamAM 'sthAnivavAvezonatviu" (1/1/56) sUtra kAryAtidezavALuM che. pANini vyAkaraNa pramANe sthAnImAM rahelAM dharmano AdezamAM atideza karavAmAM Ave che.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 669 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (6) atideza H- jemAM koIka bIjA sUtrano artha lAvavAmAM Ave te "arthAtadeza sUtra" kahevAya. dA. ta. ''kuMvat rmadhAraye" (3/2/57) - A sUtramAM 'madramAryA'" e pramANe karmadhAraya samAsa che. jeno vigraha A pramANe che : "madriA 6 asau mAryA va|" have "madriA'' zabda strIliMgamAM hato te A sUtrathI puliMga arthavALo thayo. AthI puliMga svarUpa arthano "madriA" zabdamAM atideza thayo che. e ja pramANe "varNanIyamAryAM" vageremAM samajI levuM. pANini vyAkaraNamAM A atideza saMbaMdhamAM "strI puMvat va" (1/2/66) sUtra che. e sUtra pramANe '"yuva" pratyayAntanI sAthe vRddha saMjJAvALA strIvAcI zabdo Ave to vRddhasaMjJAvALA srIvAcI zabdo ekazeSa rahe che ane e strIvAcI zabda puMvat thAya che. (7) rUpAtideza H- "chu" zabdamAM "tRt" bhAva mAnIne "" svarUpano atideza karavAmAM Ave che arthAt "ochu"nuM jevuM svarUpa che evuM svarUpa ja "oTTa"nuM mAnavAmAM Ave che. siddhahema vyAkaraNamAM "zastunastRk pusi" (1/4/91) sUtra che. ahIM "vat" pratyayanAM abhAvamAM paNa atideza thayo che, ema mAnavuM. pANinI vyAkaraNamAM '"tRtvog" (7/1/95) sUtra che. A sUtra paNa rUpAtidezanuM svarUpa batAve che. A pramANe sAta prakAranAM atideza lokavyavahAramAM paNa jovA maLe che. (1) nimittAtideza H- dharatIkaMpanI AgAhI sAMbhaLIne koIka vyakti bhayabhIta thaI jAya to evI AgAhIne sAMbhaLIne anya anya vyaktio paNa bhayabhIta thAya che. (2) tAdAtmyAtideza H- be joDiyA (ekasAthe janmelAM) dIkarAo hoya to loko eka dIkarAmAM bIjA dIkarAno Aropa karIne pravRtti karatAM hoya che eTale ke eka dIkaro jANe bIjo dIkaro ja che evuM mAnIne pravRtti karatAM hoya che. A tAdAtmya atideza thayo. (3) zAsrAtideza H- koI nItivAna vyaktine joIne bIjI vyakti paNa nItivAna banavA mATe purUSArtha cAlu kare che. Ama nItizAstrano atideza te te vyaktiomAM thAya che. (4) kAryAtideza H- eka benane rasoI banAvatI joIne bIjI bena paNa evI ja rasoI banAvavAno purUSArtha kare che tyAre kAryAtideza thAya che. (5) vyapadezAtideza H- saMsAramAM paNa ''Adyantavat smin' jevI ja pravRtti pravarte che. dA.ta. ghaNI badhI vyaktione ghare bolAvI hoya ane eka ja vyakti Ave tyAre kahevAmAM Ave che ke, tame ja pahelAM cho ane tame ja chellAM cho. (6) rUpAtideza H- eka bhAIne joyA pachI bIjA bhAIne jovAmAM Ave ane ApaNe kahetAM hoIe chIe ke A pahelAM bhAInAM jevA ja che. A paristhitimAM pahelAM bhAInI AkRtino bIjA bhAImAM Aropa karavAmAM Ave che.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 sU) 1-1-39 (7) arthAtidezaH- koIka moTI vyakti bALakane joIne bALaka jevI banI jAya, tyAre bALaka svara, arthano moTI vyaktimAM saMbaMdha thato hovAthI arthAtideza kahevAya che. A pramANe atideza sAta prakAranAM hovA chatAM paNa rUpa vagere atirdaza A sUtramAM jarUrI na hovAthI rUpa vagere atidezono Azraya karavAmAM Avyo nathI tathA zAstra atidezano Azraya karavAmAM Ave to koI doSa jaNAto nathI; tema chatAM paNa chevaTe to kAryanI samAnatAmAM ja javuM paDatuM hovAthI kArya svarUpa atideza ja ahIM prApta thAya che. tethI A sUtramAM kArya svarUpa atideza ja kahevAmAM Avyo che. A pramANe sUtranAM sAmarthyathI jema saMkhyA zabda, saMkhyA svarUpa kAryanAM AzrayavALo jaNAya che evuM ja kArya "ti" ane "tuM" aMtavALAM zabdomAM paNa vRtti che e pramANe vAkyano artha thAya che. (za0 nyAsAna0)*yathoddezaM nirdeza:* iti pUrvaM DatipratyayAntasyAtidezaprayojanaM drshytitirityAdri-"vuM zakke" rUtyata: "ofm" [3UT0 rU.] rUti Dimi "hityajya" [2.2. 224.] tya-svAdrito um zabdaH, I sacaMya manameSAmiti "yami :." [7.2.50.] ti kuMtI nizabda , sa vArtha mAvadi vahuvacanaviSaya pava, tad: "heturUM." [2.2.44.] rUti misi "so :" [2.2.7ra.] ti rutve " pAnta" [2.rU.rU.] ti visarge ca katibhiriti; krIyate smeti krItaH, "DukrIMgaz dravyavinimaye" ityataH "kta-ktavatU" [.274.] rUti phaLa che karmaLa 3statvArnA: pra." [2.2.31.] ti si; tima zrIta ti viprahavAca{; " cI te:" [6.4.220.] rUti zItArthe pratyaye " cce" [3.2.08.] iti bhiso lupi katika iti taddhitAntA vRttiH / anuvAda :- have uddeza pramANe kathana kare che : je vastu prasiddha hoya tenuM kathana karavuM te uddeza kahevAya che. jemake "amuka guNovALI vyakti devadatta" che, to ahIM "amuka guNo" prasiddha che. AthI guNonuM kathana karavAmAM Ave te uddeza che ane e guNo dvArA devadattane oLakhavAmAM Ave che te vidheya che athavA to nirdeza che. ahIM paNa "ti" pratyaya ane "tuM" pratyaya aMtavALuM nAma saMkhyA jevuM thAya che evuM kathana karAyuM che. AthI "ti" ane "tuM" pratyaya aMtavALuM nAma e uddeza che AthI "ti" ane "tuM" aMtavALuM nAma te uddeza svarUpa thayA. AthI udeza svarUpa evAM "ti" ane "tuM" aMtavALA nAmanuM kathana have karavAmAM Ave che. ti" pratyaya aMtavALAM nAmone saMkhyA jevAM kahyAM che, have tenuM prayojana batAve che. sau prathama "ti" aMtavALAM saMkhyAvAcaka nAmo jaNAve che : tifmaH" zabda batAve che : " zatre" (zabda karavA arthavALo " dhAtu che.) A
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 671 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "ku" dhAtuthI "kiMma" (30 939) sUtrathI "Dim" pratyaya thAya che. have " + Dim" A avasthAmAM "hityanca.." (2/1/114) sUtrathI anya svarAdino lopa thatAM "mi" sarvanAma prApta thAya che. have "keTaluM saMkhyApramANa eonuM" e arthamAM "vattami :..." ( 1/15) sUtrathI "ti" pratyaya thAya che. tethI "mi + "ti" ahIM (2/1/114) sUtrathI anya svarasahita vyaMjanano lopa thatAM "ti" zabda prApta thAya che ane A "ta' zabda svabhAvathI bahuvacananAM viSayavALo ja che. A "ti" zabdane "hetu-..." (22/44) sUtrathI "fma" pratyaya thatAM "ti + mi" thAya che. A avasthAmAM "zo ?" (2/1/72) sUtrathI ""no "" thatAM tathA " pAnDe..." (1/3/pa3) sUtrathI "ra"no visarga thatAM ti"i zabda prApta thAya che. have "zrItaH" padanI sAdhanikA batAve che : "zrIya " (kharIdAyuM che je.) e arthamAM navamA gaNanA "zrI" dhAtuthI (yAddhi gaNanA"zrI" dhAtuthI) "ta-vatavanU" (5/1/174) sUtrathI karmamAM "ta" pratyaya thAya che. have karmamAM "ta" pratyaya thavAthI karma ukta thAya che. tathA "zrI" karmanuM vizeSaNa bane che. AthI karmane prathamA thavAthI "Ita"ne paNa prathamAno si" lAge che ane "zrIta:" zabda prApta thAya che. A pramANe "tifma: zItaH" evuM vigrahavAkya prApta thAya che. have kharIdavA arthamAM "saMdhyA-ha." (6/4/130) sUtrathI "" pratyaya thAya che. " taddhitano pratyaya hovAthI taddhitavRtti thatAM "I" sUtrathI "fmasu"no lopa thatAM "Rti:" e pramANe taddhitapratyaya aMtavALI vRtti thAya che. (za0 cArAnu0) nanuM tiprayAnDeDativemantarADapi " -te:" [6.4.20.] iti sUtre saGkhyAgrahaNapArthakyena DatigrahaNAdeva katika ityatra kapratyayaH setsyatIti vyartho'tideza iti cet, satyam-saGkhyAgrahaNena grahaNArhasyApi katizabdasya tyantatvena 'azattiSTeH' iti pratiSedhaH syAditi tadujjIvanAya hi DateH pRthaggrahaNam / anuvAda :- pUrvapakSa :- "huti" pratyaya aMtavALA nAmonI atidezasUtra dvArA saMkhyA saMjJA na karI hota to paNa koI samasyA na hatI. jo saMkhyAvAcaka jevuM banAvavAthI saMkhyA saMbaMdhI kArya "ti" aMtavALAM nAmomAM paNa karavuM che evo Azaya tamAro che, to e vastu to "ti" aMtavALAne saMkhyA jevuM banAvyAM vagara paNa siddha thaI jAya che. kAraNa ke (6/4/137) sUtramAM "saMdhyA" zabdanuM grahaNa karIne pRthagu "ti"nuM grahaNa karyuM che. AthI "ti" aMtavALA nAmomAM paNa "ma" sudhInAM arthamAM A arthomAM "kharIdavuM" artha paNa AvI jAya che.) "" pratyaya
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU) 1-1-39 672 siddha thaI ja jAta. AthI "ti" aMtavALA nAmone pRthagu saMkhyA jevAM banAvavAnI koI AvazyakatA nathI. AthI "ti" aMtavALAM nAmomAM saMkhyAno atideza karavo nirarthaka che. uttarapakSa - ame ahIM "ti" aMtavALA nAmone atideza dvArA saMkhyA jevAM banAvyAM che. AthI "saMdhyA" zabdanAM grahaNathI ja "ti" aMtavALA nAmomAM paNa "maI" sudhInAM arthamAM " pratyaya thaI ja jAta, paraMtu e ja sUtramAM "ti" aMtavALA zabdonuM varjana karyuM che. AthI jema "saptati" zabdanuM varjana thAta te ja pramANe "ti" vagere zabdanuM paNa varjana thaI jAta. AthI "Rti" vagere zabdone levA mATe ja "huti"nuM pRtha- grahaNa karyuM che. Ama "ruti"nuM grahaNa kAMI saMkhyAvAcaka zabdathI bhinna zabdone grahaNa karavA mATe nathI, paraMtu "ti" aMtavALAM zabdo saMkhyA jevAM thaI jatAM hatAM ane "ti"nAM varjanathI teno niSedha thato hato, AthI pharIthI kharIdavA arthamAM "#" pratyaya karavA mATe "ti" zabdanuM pRtha- grahaNa karyuM che. (za0 nyAsAnu0) nanvAnupUrvIprakArakopasthitiprayojakapadopAdAne *arthavadgrahaNe nAnarthakasya* iti nyAyaH pravartata iti prakRte'pi tizabdasya svarUpabodhakatvenAnena nyAyena 'azattiSTeH' ityatrA'rthavata eva tergrahaNena DatighaTakasya teranarthakatayaiva na pratiSedhaprAptiriti cet, maivam-SaSTizabdasya tipratyayAntatayA tyantapratiSedhenaiva siddhau pRthak STyantapratiSedhasyAvyutpattipakSajJApanAt, tatpakSe ca niruktanyAyApravRtteH pratiSedhAdeva kapratyayamiti tadarthaM DaterupAdAnamAvazyakam / / anuvAda - pUrvapakSa - koI paNa vastuno zAbdabodha karavo hoya tyAre padone kramasara grahaNa karIne te te padono artha jANatAM-jANatAM aMte chellA padano chello akSara Ave tyAre saMpUrNa zAbdabodha pUro thAya che. arthAt eka eka padano zAbdabodha umerAto jAya che ane aMtamAM badhAM ja padono ekasAthe bodha thaI jAya che. AthI kramaprakAraka bodhamAM nimittakAraNa tarIke pada che. pado nimittakAraNa tarIke hAjara thaze to ja zAbdabodha thaze. have A pado kevA grahaNa karavAM? ene vize "arthavata praNe ne anarthastha" nyAya pravarte che. rva rUpa adrazya zabdasaMjJA" evo eka nyAya che, je zabdanAM svarUpane ja grahaNa kare che. AthI sUtramAM jo "navI" zabda lakhyo hoya to "navI" zabdane ja A nyAya grahaNa karAvaze, paraMtu nadIvAcaka evAM gaMgA, godAvarI vagerene grahaNa karAvaze nahi. have "arthavat prApa na anarthI " nyAya paNa vidyamAna che. e nyAya paNa jo zabdanAM svarUpa saMbaMdhI ja hoya to A nyAyanI koI AvazyakatA raheze nahIM. dA.ta. "tIya hiArve vA" (1/4/14) sUtramAM "tIya" pratyaya aMtavALA zabdo " Diya" karavAnAM nimitte savadi thAya che. have "nAtIya" pratyaya paNa "tIya' aMtavALuM zabdasvarUpa to prApta karAvaze ja, chatAM A paristhitimAM "arthavat prahane na anarthastha" nyAya arthavAnuM evAM "tIya" pratyaya aMtavALAnuM grahaNa hote chate anarthaka evAM
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 673 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "nAtIya" pratyaya aMtavALAnuM grahaNa karAvaze nahi. A pramANe bIjo nyAya zabda svarUpanAM arthane kendramAM rAkhaze. AthI baMne paribhASAonuM (nyAyanuM) kAryakSetra bhinna bhinna che. have (6/4/130) sUtramAM "tti"nuM varjana thayuM che. to tenAM dvArA arthavAna evAM ja "ti"nuM varjana thaI zakaze. A "ti"nAM varjanathI "ti" pratyaya aMtavALAnuM varjana zakya ja nathI. ti"nI najaramAM "timAM rahelo "ti" e avayava svarUpa "ti" gaNAze. AthI "ti" aMtavALAnuM varjana hoya tyAre "ti" aMtavALAnuM varjane nirarthaka thavAthI "tinAM niSedhanI prApti ja nathI tathA tamArA kahevA pramANe atidezasUtra banAvavA dvArA "ti" aMtavALA nAmo saMkhyA jevA banI jAya che. AthI "saMdhyA" zabdanAM grahaNathI ja "ti" aMtavALA nAmone "#" pratyaya thaI ja jAta. Ama chatAM pRthagu "ti"nuM grahaNa "#" pratyaya karavA mATe karyuM che. tethI ja ame kahIe chIe ke "ti" aMtavALA zabdone saMkhyA jevA karavA mATe A sUtrathI Ape je purUSArtha karyo che e nirarthaka che. uttarapakSa:- "SaNi" zabda "ti" pratyaya aMtavALo che. "paNa" zabdane "ti" pratyaya lAgIne tathA "S"no "" Adeza thaIne (jo "SaSa" Adeza na thayo hota to ""no padane aMte "huM" thaI jAta ane aghoSa para chatAM "" vagere pheraphAro thAta.) nipAtanathI "" rUpa siddha thAya che, AvuM (6/4/173) sUtramAM "AcAryabhagavaMtazrI hemacaMdrAcArya" e jaNAvyuM che. A pramANe "ti"nAM varjanathI jema "ti" aMtavALA nAmomAM "" pratyayano (6/4/130) sUtrathI niSedha thAta. e ja pramANe "puSTi' zabdamAM paNa "" pratyayano niSedha thAta ja. to paNa "STi" aMtanuM varjana paNa pRthagu karavAmAM AvyuM che. tethI "STi' aMtanAM prathagu varjanathI "AcAryabhagavaMtazrI" avyutpatti pakSane jaNAve che. arthAt "viti" vagere zabdo je (6/4 173)thI nipAtana thayA che e badhA ja avyutpatti pakSavALAM che ane jyAM avyutpattipakSa hoya tyAM "arthavat prahane na anarthastha" nyAya pravartato nathI. ahIM avyutpattipakSa jaNAto hovAthI pratyaya ane prakRtino vibhAga thaI zakaze nahi. AthI "ti" pratyaya aMtavALAM saMkhyAvAcaka nAmono niSedha thaze evuM kahI zakAze nahIM. AthI "ti" aMtavALAnAM varjanathI "" aMtavALAnuM varjana thAta nahi. mATe "STi" aMtavALA saMkhyAvAcaka zabdane "ti" aMtavALA saMkhyAvAcaka zabdathI pRthagU grahaNa karyA che. Ama avyutpatti pakSano Azraya karAyo hovAthI tathA "arthavat praNane na anarthakya" nyAyanI apravRtti thavAthI "tinAM varjanathI "ti" aMtavALAnuM varjana thaI ja jAta. ame "ti" aMtavALuM nAma saMkhyA jevuM A sUtrathI karyuM che. have "tinAM varjanathI "ti" aMtanuM paNa varjana thaI jAta to "Rti" vagere nAmomAM "# vagere pratyayonI prApti thAta nahi. tethI ja ame "ti" aMtavALAM nAmone pRtha grahaNa karyA che.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-39 674 (za0 nyAsAMnu0 ) kiJca, saGkhyAtvenaiva kapratyayasiddhau kriyamANaM DatigrahaNam *arthavadgrahaNe 0* iti nyAyasyA'nityatvaM jJApayati, evaM satyanarthakasyApi tizabdasya grahaNena katItyAdau tyante kapratyayapratiSedhaH syAditi tadujjIvanena Date: pRthaggrahaNaM caritArtham / jJApanasthale ca svAMze cAritArthyamanyatra phalaM ca kiJcidavazyaM bhavatItyanityatvajJApanasyAnyena phalenApi kenApi bhvitavyam / anuvAda :pUrvapakSa :- Ama to paMkti uttarapakSanI che chatAM paNa enAM saMbaMdhamAM pUrvapakSa Ubho karyA vinA utta2pakSa samajI zakAya ema nathI. AthI sau prathama pUrvapakSa jaNAvIe chIe : vizati, SaSTi, saptati vagere zabdomAM bhale avyutpatti pakSano Azraya karAyo hoya, paraMtu 'vim' sarvanAma uparathI banelo "ti" vyutpatti pakSano Azraya karAyAthI ja prApta thayo che. ahIM pratyaya ane prakRtino vibhAga ('vim" tathA 'ti) te te sUtro dvArA spaSTapaNe jaNAya che. mATe AvA zabdomAM to ''arthavavuM pradaLe na anarthasya' nyAya lAgu paDaze ja. Ama ''ti''nAM varjanathI "'ti" aMtanuM varjana thAta nahi. tame to "vruti" aMtavALA nAmone saMkhyA jevAM kahyAM che. AthI ''saMghvA'' zabdathI ((64/130) sUtramAM rahelAM "saMdhyA" zabdathI) "" pratyayanuM vidhAna thaI jAta. mATe tamArA mate pRthak 'vruti"nuM grahaNa nirarthaka che. jyAre amArA mate to pRtha grahaNa karavAthI ja ''ti" aMtavALA nAmo saMkhyA jevAM thatAM ja nathI. AthI amArA mate pRthag "'ti"nuM grahaNa Avazyaka che. uttarapakSa :- saMkhyApaNAMthI ja "" pratyayanI siddhi hote chate (6/4/130) sUtramAM pharIthI "kati"nuM grahaNa karyuM che. tenA dvArA "arthavALe na anarthakSya' nyAya anitya bane che, evuM ame jaNAvIe chIe. AthI jema "ti' aMtavALA nAmomAM "" pratyayano pratiSedha thAya e ja pramANe anarthaka evAM "'ti" aMtavALA nAmomAM paNa '"' pratyayano pratiSedha thaI jAta. bhale sUtramAM saMkhyAvAcaka zabdothI "" pratyaya thAya che evuM kahyuM hoya to paNa '"ti''nAM varjanathI "iti" aMtavALAnuM paNa varjana karIne "ti" vagere zabdomAM "" pratyayano niSedha thaI jAta, paraMtu "ti" aMtavALAmAM "' pratyaya to karavo ja che. AthI "ti" aMtavALA nAmomAM "" pratyayanI prApti karAvavA mATe ja (6/4/130) sUtramAM pRthak evAM "ti" aMtavALAnuM grahaNa karyuM che. A pramANe "arthavat prahaLe..." nyAyanI anityatA jaNAvanAra evuM pRthak "'ti"nuM grahaNa che. je je sUtramAM jJApakapaNuM hoya te jJApakapaNAMnuM phaLa te te sUtramAM paNa maLe che ane anya sUtromAM anya phaLa paNa prApta thAya che. AthI (6/4/130) sUtramAM jJApakapaNAMnuM phaLa ''ti''nAM varjanathI anarthaka evAM "'ti"nuM varjana paNa thaI jAta. ('arthavat' nyAya anitya
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 675 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 banavAthI) AthI "ti" aMtavALA nAmomAM "" pratyayanI prApti karAvavA mATe pRtha "ti"nuM grahaNa karyuM che. (za0 nyAsAnu0) tacca phalaM prakRte etadeva, yat-ekasaptatirityAdau tyantatvena pratiSedhaH siddhaH, anyathA (nityatve) parimANArthamAdAyArthavAn 'ti'zabdaH pratyaya eva sambhavediti pratyayatvajJAne "pratyayaH pratyAre" [7.4.225.] rUcetanakhyatantavidhI sati ne saptatizabdAdau kapratyayaniSedhe'pi UnAdhikagrahaNAbhAvena ekasaptatyAdizabdastyantatvena na gRhyeteti tatra niSedhApravRttau kapratyayApatteH / anityatve tu 'azattiSTeH' ityatratyatizabdaH pratyaya eva grahItavya ti niyamanAve "pratyayaH prakRtyAre " [7.4. 225.] rUtyApravRtta "sI-te:" [6.4.30.] rUlyatra sauMcIpavenADamerAnyUyopapajyartha zatpanA tattvavidhatAmeDA "pratyayaH " [7.4.115.] ityetatpravRttibalena labhya UnAdhikagrahaNAbhAva idAnIM na labhyeteti tyantatvasattvAdekasaptatyAdAvapi pratiSedhaH siddhyati / . . anuvAda :- "arthavat prahaLe na marthanA" nyAya anitya banavAthI tenuM anya sthAnamAM bIjuM phaLa paNa maLe che. je A pramANe che : (6/4/130) sUtramAM "maTu" sudhInAM arthamAM saMkhyAvAcaka zabdone "" pratyaya thAya che evuM jaNAvela che, paraMtu "ti" aMtavALA saMkhyAvAcaka zabdomAM "" pratyaya thato nathI. AthI arthavAna evAM "saptati', vagere zabdomAM "' pratyayano niSedha thaI zakata, paraMtu uparokta nyAya anitya banavAthI anarthaka evAM "kSati" vageremAM paNa "ti" aMtapaNAMthI niSedha siddha thaI zakaze. AthI jema "saptati" zabdathI "' pratyayano niSedha thayo, te pramANe anarthaka evAM "saptati" vageremAM paNa "a" sudhInAM arthamAM "" pratyayano niSedha siddha thaI zakaze. ' jo A nyAya nitya thAta to (6/4/173) sUtrathI parimANa arthane grahaNa karIne arthavAna evo "ti" svarUpa pratyaya ja saMbhavata. A pramANe "ti" pratyayapaNAMnuM jJAna thavAthI "pratyayaH pratyAH " (74/115) paribhASAthI "ji" pratyaya mATe "satana" vagere prakRti gaNAta ane tema thAta to "ti" aMtavALAM "saptati" vagere zabdomAM "va" pratyayano niSedha thAta tathA (7) 4/115) sUtranI paribhASAthI "ti" pratyaya mATenI prakRti adhika athavA to ochI grahaNa na karI zakAtI hovAthI "saptati" vagere zabdo "ti" aMtapaNAMthI grahaNa karI zakAya nahi. AthI " paptati" vagere zabdomAM (6/4/130) sUtrathI niSedha thAta nahi. ane tema thAta to "" pratyayanI prApti Avata. jo A nyAya anitya banyo hota to (6/4/130) sUtramAM je "ti"nuM varjana karyuM che, tyAM
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 676 ti" zabdasvarUpa pratyayathI bhinna ja grahaNa karavA yogya che, evAM niyamano abhAva thAya che. arthAt mAtra "ti" aMtavALI prakRti ja niSedha thAya che evAM niyamano abhAva thAya che. Ama thavAthI (7/4/115) paribhASAnI paNa apravRtti thaze. tethI jema "saptati"mAM "" pratyayano niSedha thAya e pramANe "saptati" vageremAM paNa (6/4/130) sUtrathI "" pratyayano niSedha thaze. have "saMdhyA" padathI jema "saptati" zabda laI zakAze ema "kSati" zabda paNa laI zakAze evI kalpanA karI zakAtI hovAthI (7/4/115) paribhASAthI je UnAdhika prakRtimAM grahaNano abhAva hato te UnAdhika prakRtinAM grahaNano abhAva have prApta thaze nahi. AthI "ti" aMtanAM varjanathI (9/4/173) sUtra pramANe je mAtra "saptati" vagerenuM varjana thaI zakatuM hatuM, tenA badale have "kSati" vageremAM paNa pratiSedha siddha thaI zakaze. ("saMdhyA" pada dvArA jema "saptati" pada laI zakAya tema abheda anvayathI "kSati" vagere paNa laI zakAze.) (za0 nyAsAnu0.) vastutastu Datyante saGkhyAkAryAtidezaH katika ityatra kevalaM kprtyymutyAraiva na 9tI mati, "RtidhA' tyatra "cIyA dhA" [7.2.204.] rUti pratyayam, "RtikRtv:0' ityatra "vAre kRtvas" [7.2.109.] iti kRtvaspratyayaM ca saGkhyAtvAvacchinnoddezyatAkaM samutpAdyApi kRtArtho bhavitumarhati, seyaM kRtArthatA Datyantasya saGkhyAtidezenaiva bhavediti mantavyam / anuvAda :- uttarapakSa :- A sUtra "ruti" aMtavALA nAmone saMkhyA jevA banAvavA mATe karavAmAM AvyuM che, AthI A atidezasUtra kahevAze. have jo "hati" aMtavALuM nAma A sUtrathI saMkhyA jevuM thAya to (6/4/130) sUtramAM "saMkhyA" zabdanAM grahaNathI ja "hati" aMtavALA zabdo paNa AvI jAta, chatAM paNa pRthagu evA tionAM grahaNa mATe Ape kahyuM ke, te saMkhyA jevuM thatuM nathI. jyAre ame kahyuM ke, te saMkhyA jevuM thAya che. mAtra "ti'nAM varjanathI "ti" aMtavALAnuM varjana na thaI jAya tene mATe pharIthI "ti" aMtavALA zabdonuM grahaNa karyuM che. AthI vivAdanuM mULa kAraNa "ti" aMtavALA zabdo saMkhyA jevAM gaNI ane saMkhyAthI pRthagu "ti"nuM grahaNa karyuM che ke saMkhyA jevA nahi gaNIne "ti"nuM pRthagu grahaNa karyuM che evuM hatuM. A saMdarbhamAM ame kahIe chIe ke "ti" aMtavALA nAma saMkhyA jevAM ja che. amAruM prayojana "ta" aMtavALA nAmone saMkhyA jevAM banAvI ane "" sudhInAM arthamAM "' pratyaya karavo eTaluM ja mAtra nathI, paraMtu "ti" vagere zabdone saMkhyA jevAM gaNIne "sAyA: dhA" (7/2/104) sUtrathI "dha" pratyaya karIne "tidhA" zabda prApta thAya che temaja "vAre kRtvam' (7ra/109) sUtrathI "kRtvam" pratyaya thaIne "Rtitva" zabda prApta thAya che. have jo "ti" aMtavALAne saMkhyA jevAM banAvavAmAM na Ave to "tilA" vagere
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 prayogonI prApti thaI zake nahi. AthI have A sUtra vaDe atideza thavAthI ja '"tidhA" vagere prayogonI prApti thaI zake che. 6603 '' (za0 nyAsAnu0 ) prapUrvAt "DukRMg karaNe" ityataH prakaraNAni prabhedakaraNAni prakRSTakaraNAni vetvarthe 'bhAvADo:'' [.rU.28.] ti tri '"nAmino'0 [4.rU.2.] kRti vRddhI 'prAra' iti nAmno bhisi "bhisa0 [1.4.2.] ityaisAdeze sandhau rutve visarge ca prakArairiti, sAmAnyasya bhidyamAnasya bhedAntarAnupravRttA bhedA: prakArAstairityarthaH / katibhiH prakArairiti vigrahaH, katiti taddhitAntA vRttiH, atra Datyantasya saGkhyAtidezAt " saGkhyAyA dhA" [7.2.104.] iti dhApratyayo bhavati, anyathA niyataviSayaparicchedahetutvAbhAvena saGkhyAtvavirahAd Datyantasya pRthaganupAdAnAcca na yAt, dhApratyayAntasya 2 "dhan" [1.1.rUra.] rUtyavyayatvena syAveopa: / 11 anuvAda :- ka2vA arthamAM "" dhAtu pahelA gaNano che. "racanA karavI", "bheda karavo" tathA 'atyaMta vizeSa karavA" svarUpa arthamAM "ghra" upasargapUrvaka "" dhAtune bhAva ane akartA arthamAM "mAvADo:" (5/3/18) sUtrathI "dha" pratyaya thAya che tathA '"nAmino'tti..." (4/ 3/51) sUtrathI vRddhi thatAM "prAra" zabda prApta thAya che. have A "prAra" nAmathI syAdino '"mis'" pratyaya thAya che tathA "mis pes" (1/4/2) sUtrathI "mis"no "pes" Adeza thAya che. have ""no "" thatAM ane "pha"no visarga thatAM "prAreH" zabda prApta thAya che. sau prathama vastu sAmAnyathI hoya che. jyAre jyAre vizeSano bodha karavo hoya tyAre sAmAnya saMbaMdhI vizeSano bodha thaI zake che. AthI bheda karAtAM evA sAmAnyamAM anya anya vizeSonI je pravRtti te prakAra zabdano artha che. have "timi: prAreH' e pramANe vigraha thaze tathA "tidhA" e pramANe taddhitapratyayAMtavALI vRtti thaze. have ahIM "kati" pratyayAMtavALA "ti" zabdanuM A sUtrathI saMkhyAvAcakapaNuM prApta thavAthI "saMvyAyA: dhA" (7/2/104) sUtrathI "dha" pratyaya thAya che. jo "'ti' aMtavALA nAmone A sUtrathI saMkhyA jevAM na banAvyAM hota to (7/2/104) sUtrathI "dha" pratyayanI prApti thAta nahi. vaLI (6/4/130) sUtramAM "ti" aMtavALA nAmone saMkhyA jevAM na gaNIne "ti" aMtanuM pRthak grahaNa karyuM hota to paNa (7/2/104) sUtrathI "dhA" pratyaya thAta nahi. have "dha" pratyayAMtavALo '"tidhA" zabda "adha..." (1/1/32) sUtrathI avyayasaMjJAvALo thAya che. tethI syAdi vibhaktino lopa thAya che. mATe "ti" zabdanI prApti thAya che. (za. cAsAnu. ) tIti-tizadvAr "nAna:" [2.2.36.] kRti si "itiSNa:0' [1.4.54.] iti tallupi ca katIti, jJAnAya yadgataH saGkhyAvizeSaH pRcchyate te ktishbdsyaarthH|
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 678 vArA iti-"vaMgaTa varaNe" ityato viyanta ityarthe "yuvarNavR0" [5.3.28.] ityApavAdikAlaprAptAvapi bAhulakAd ghaJi vRddhau ca vAretinAmno jasi sasya rutve "roryaH" [1.3.26.] iti yatve "svare vA" [1.3.24.] iti yakArasya luki ca vArA iti, dhAtvarthasyAyaugapadyena vRttayastatkAlA vetyarthaH / asyeti-"iMNk gatau" ityataH "iNo damak" [uNA0 938.] iti damaki idam, tataH "zeSe" [2.2.81.] iti usi "A dveraH" [2.1.41.] iti masyA'kAre "lugasyA0" [2.1.113.] iti pUrvAkAralope "TA-Gaso0" [1.4.5.] iti GasaH syAdeze ekadezavikRtanyAyena 'ida' ityasya sthAne "anak" [2.1.36.] ityanena adAdeze takArasyoccAraNArthatvAd 'asya' iti rUpasiddhiH, buddhisthatvAdinA purovartina iti tadarthaH / kati vArA asyeti vigrahavAkyam / kRtvaspratyayAntasya "adhaN0" [1.1.32.] ityavyayatvAd "avyayasya" [3.2.7.] iti syAderlupi sasya rutve visarge ca katikRtva iti taddhitAntA vRttiH, atrApi saGkhyAtidezAt kRtvasaH siddhiH / anuvAda :- "kati" za04thI "nAmnaH..." (2/2/31) sUtrathA "jas" pratyaya thAya cha tathA mA "jas" pratyayano "DatiSNaH..." (1/4/54) sUtrathI. do5 thatai "kati" za04nI prApti thAya cha. na mATe ne vize 27dI mevI saMdhyAvizeSa puuch|y che te "kati" 206no artha che. ve "vArA" 20nI vyutpatti satAve cha : "12" arthAjo "vR" dhAtu pAMyA no cha. uve mA "vR" pAtuthI bhAvamA "yuvarNavR..." (5/7/28) sUtrathA apA mei "al" pratyayana prApti hovA chata 59 gha rIne "ghaJ" pratyayana prApti thAya cha bhane vRddhi thavAthI "vAra" zanI prApti thAya che. ve "vAra" zabne "jas" pratyaya thatai tathA "s"no "ru" thata tama4 "roryaH" (1/3/26) sUtrathA ""no "y" thata tama4 "svare vA" (1/3/24) sUtrathA "yakAra"no do5 thatai "vArA" prayoga prAva thAya che. yAtuno artha hoya te arthavANI yAnuM me'sAthe na 235 me "vAra" zanI artha cha. ha..ta. "pA" me pAtuno artha cha... bhaav| s135 miyA me'sAthe na 2 to te "vAra" arthavAjI upAya cha tathA bhinna bhinna samaye 23vANI mevI hiyA me 59 // "vAra" zano artha 4 che. ve "asya" 204nI vyutpatti satAve cha : "xg" arthavANI "i" dhAtu 40% nI che. // "i" pAtuthI (uNAdi0 838) sUtrathI "dama" pratyaya thadi "idam" 206 thAya che. mA "idam" zathI "zeSe" (2/2/81) sUtrathI "Das" pratyaya thadi tama4 "A dveraH" (2/1/ 41) sUtrathI "idam"nai "m"no "a" thata tathA "lugasyA..." (2/1/113) sUtrathA puurvn| akArano lo5 thAya che. ve "ida + Gas" // avasthAmA "TA-Gaso..." (1/4/5) sUtrathA
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 679 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "Gas"no "sya" Aheza thatAM tebha4 " ekadezavikRtam ananyavat" nyAyathI Thebha "idam" no "a" thAya tebha "ida"no pe| "anak" (2/1/39) sUtrathI "a" Aheza thatAM "asya" 3panI siddhi thAya che. "asya"no artha buddhimAM rahevApazAMthI ke bhAgaNa rahevAvANu hoya tevo thAya che arthAt buddhinI samIpapaNAMmAM je rahyuM hoya te asyano artha thAya che. have "kati vArA asya" se pramANe vigrahavAsya thayuM. jahIM "vAra" arthabhAM "vAre kRtvas" (7/2/108) sUtrathI "kRtvas" pratyaya thatAM "adhaN..." (1/1/32) sUtrathI avyayasaMjJA thAya che. have avyayasaMjJA thavAthI "avyayasya " ( 3/2/7) sUtrathI syAMhinI sopa thAya che tema4 "kRtvas"nAM "s"no "ru" thaye chate visarga thavAthI "katikRtvaH " se pramANe taddhita pratyayAMtavANI vRtti thAya che. ahIM pA "Dati" saMtavANA nAmomAM saMkhyAno atiheza thavAthI "kRtvas" pratyayanI siddhi tha (za0 nyAsAnu0 ) evamiti - "iMNk gatau" ityataH "laTi0" [ uNA0 505. ] iti ve guNe ca 'eva' iti, asyaiva cAdigaNapAThanipAtanasAmarthyAd evamiti " evaM prakAropamayoraGgIkArAvadhAraNe" iti vacanAt katizabdopavarNitaprakAreNetyarthaH / "yajIM devapUjAdau" "tanUyI vistAre" AbhyAm "tanityaji0" [ uNA0 895.] iti iti yattadau niSpadyete / ubhAvapi buddhivizeSaviSayatAvacchedakatvopalakSitatattaddharmAvacchinnaM bodhayataH, iyA~stu bhedaH - yacchabdo hi uddezyatAkrAntaM niruktadharmAvacchinnaM vAcyatvenAvalambate, tacchabdastu prakrAntaM (prAktaMnabuddhivizeSaviSayatayA cumbitaM) tattvenAlambata iti / asti hi prasiddhavacano'pi tacchabdaH yathA "nUtanajaladhararucaye gopavadhUTIdukUlacaurAya / tasmai kRSNAya namaH saMsAramahIruhasya bIjAya " // 2 // ( nyAyasiddhAntamuktAvalI pra0 kha0 kA0 1.) ityAdau / niruktadharmAvacchinnaM prakrAntamapi taM tatraiva tacchabdaH parAmRzati yatra svaghaTitavAkyAditarasmin vAkye yacchabdo niruktadharmAvacchinnaM yaM bodhayitumISTe, nUtanetikArikAdau tu na tatheti tatra prasiddhavacana evopAdeyaH / evaM kvacana brahmavacano'pi dRzyate tacchabdaH, yathA -"OM tatsaditi nirdezo brahmaNastrividhaH smRtaH" iti (gItA 17 / 23), prakRte ca prasiddhAdyartho na ghaTata iti buddhyArUDhasyaivArthasya grahaNamiti prakRtamanusarAmaH / anuvAda:- 4 arthavAjo "i" dhAtu jIbha gAezano che. A "i" dhAtuthI "laTi0" (uNAdi0 pa05) sUtrathI "va" pratyaya thAya che. "i + va" yA avasthAmAM gue| thatAM " eMva " zabda prApta thAya che. jA " eva" zabda 4 "cAdi" gaeApAThanA nipAtananA sAmarthyathI "evam" sva35 thAya
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 sU0 1-1-39 che arthAtu nipAMtananA sAmarthyathI "E"Agama thatAM vam avyaya prApta thAya che. A parvam zabda prakAra, upamA tathA svIkAravuM, avadhAraNa karavuM arthamAM Ave che. ahIM prakAra arthamAM pravam zabda vaparAyo che. ahIM ti zabda nimitte varNana karAyelA prakAra vaDe pavam zabdano artha thAya che arthAt Rti zabdamAM jevA zabdo batAvAyA che tevA ja zabdo yati vageremAM Avaze. devapUjA vagere arthavALo "yajJa" dhAtu pahelA gaNo che tathA vistAravuM arthavALo "tana" dhAtu pAMcamA gaNano che. A baMne dhAtuthI "ni-ni." (3dri 895) sUtrathI "Da" pratyaya thatAM "pa" ane "ta" zabda prApta thAya che. buddhivizeSano je viSaya hoya e viSayanA avacchedakapaNAthI upalakSita te te dharmathI avacchinna evuM je je che te cat ane tat zabdano artha che. dA.ta. ApaNuM jJAna koI cokkasa padArthanI vicAraNA kare to tenuM jJAna buddhivizeSa kahevAya. have, cokkasa padArtha tarIke jo strI hoya to buddhivizeSaviSayatAno avacchedaka strItva thaze ane strItvathI avacchinna strIno bodha yar svarUpa zabda karAvaze tathA tat svarUpa zabda paNa e pramANeno ja bodha karAvaze. jo A pramANe yar ane tanno artha karavAmAM Avaze to baMne samAna arthavALA thaze. A zakyatAne najaramAM rAkhIne ja lakhyuM che ke A be zabdo vacce ATalo bheda che : uddezyatAavacchedaka dharmathI avacchinnane vAcyapaNAthI avalaMbana lenAra yat zabda che, arthAt vat zabda uddezyanuM avalaMbana le che, jayAre uddezyanuM avalaMbana lenArane buddhivizeSamAM upasthita karanAra tat zabdano artha che. dA.ta. mArI sAme je padArtha che, te padArtha duHkhadAyI che. (mama samIpe yar pArtha sti 5 pArtha Tu sthAyI sti ) ahIM yathI uddezya-svarUpa mArI samIpe rahelo padArtha samajavo tathA samIpa rahelA padArthane ja buddhimAM duHkhadAyI padArtha svarUpe banAvavAmAM Ave to buddhinA viSaya svarUpa je duHkhadAyI padArtha che, te "r" zabdano artha che. ta" zabda prasiddha arthavALo paNa che. Ane mATe nyAyasiddhAntamuktAvalInA maMgalAcaraNanA zlokanuM udAharaNa Ape che. je zlokano artha A pramANe che : navIna evA meghanI kAMtivALA, govALaNanA vastrone coranArA tathA saMsArarUpI vRkSanA bIja svarUpa te kRSNane namaskAra thAo. ahIM "tarksa" zabdaprayogamAM tat sarvanAmano prasiddha artha samajavo. upara cat ane tanno je artha ame jaNAvI gayA chIe, e pramANe varte sApekSa evo tahno artha nUtana... e pramANe kArikAmAM nathI tethI nUtana.... kArikAmAM tanno artha prasiddha ja grahaNa karavA yogya che. e pramANe koIka sthAnomAM brahmasvarUpa arthavALo paNa "" zabda jaNAya che. jemake gItAnA sattaramA adhyAyanA 23mA zlokamAM jaNAvela che ke , ta6, sat e pramANe brahmanuM traNa prakAre
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 681 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 svarUpa jaNAvAyela che. A pramANe tat saMbaMdhI alaga alaga arthonI vicAraNA karI. ahIM prasiddha vagere artho ghaTatA nathI. mATe tanno buddhimAM ArUDha thayelAnuM grahaNa karavA svarUpa artha ja svIkAryo che ane A arthanuM ja ame anusaraNa karIe chIe. (za0 nyAsAnu0) yA saGkhyA mAnameSAmiti yati, yatibhiH krIta iti yatikaH / yatibhiH prakArairiti yatidhA / yati vArA asyeti yatikRtvaH / sA saGkhyA mAnameSAmiti tati, tatibhiH krIta iti tatikaH / tatibhiH prakArairiti tatidhA / tati vArA asyeti tatikRtvaH / zeSasAdhanikA pUrvavat / upadarzito DatipratyayAntasya saGkhyAtidezaprayojanapradezaH / anuvAda :- saMdhyA prbhaae| monu cha, me prabhArI "yati"artha thaze. tathA 241 43 parIhAyej; sahI parIkSA arthamAM saMdhyAvAya zathI "ka" pratyaya thatai "yatikaH". 206 prApta thAya cha, tathA 52 arthamA "dhA" pratyaya / "yatidhA" za6 prApta thAya cha, tathA pA2 arthamA "kRtvas" pratyaya dAndi "yatikRtvaH" / prApta thAya che. "yatikaH" vagaire traNeya zabdanA anukrame jeTalA vaDe kharIdeluM, jeTalA prakAro vaDe tathA jeTalI vAra e pramANenA artho thAya che. me 4 pramANe telI saMdhyA cha mone, sevA arthama "tati" 206 prApta thAya che, tathA teTalA vaDe kharIdeluM evA arthamAM tati zabda prApta thAya che, teTalA prakAro vaDe evA arthamA "tatidhA" za prApta thAya cha, tathA telI vA2 arthamA "tatikRtvaH" za prApta thAya che. bAkInI sAdhanikA ti vagere pramANe samajI levI. A pramANe hati pratyAntavALA zabdo saMbaMdhI saMkhyAno atideza jaNAvyo, enA prayojananA sthAno batAvavAmAM AvyA, arthAt saMkhyA jevA samajavAthI upara pramANenA prayogo maLyA. (za0 nyAsAnu0) adhunA atupratyayAntasya vicArAvasara iti bhUmikAM recayati-'atu' iti / yA saGkhyA mAnameSAmiti yAvantaH, yAvadbhiH krIta iti yAvatkaH / yAvadbhiH prakArairiti yaavddhaa| yAvanto vArA asyeti yAvatkRtvaH / atra yacchabdAd "yattadetado DAvAdiH" [7.1.149.] iti DAvAdiratuH, tatra ca DakArokArAvito, tato'ntyasvarAdilope yAvatzabdAt ka-dhA-kRtvas pratyayeSu niruktarUpANi / *yadAgamAstadguNIbhUtAstadgrahaNena gRhyante* iti nyAyAd DAvAdiraturapi atupratyayavyavahArabhAk / evaM sA saGkhyA mAnameSAmiti tAvantaH, tAvadbhiH krIta iti tAvatkaH / tAvadbhiH prakArairiti tAvaddhA / tAvanto vArA asyeti tAvatkRtvaH / zeSaM yAvacchabdavad vijnyeym| kA saGkhyA mAnameSAmiti kiyantaH, kiyadbhiH krIta iti kiyatkaH / kiyadbhiH prakArairitikiyaddhA / kiyanto vArA asyeti kiyatkRtvaH / atra 'kim' zabdAd "idaMkimo'turiya kiy cAsya" [7.1.148.] ityatau kiyAdeze ca 'kiyat' iti zabdaH, zeSaM prAgvat / .
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 682 anuvAda :- have bahu pratyayAttavALA zabdo saMkhyA jevA bane che, e vicAravAno avasara che, AthI enI bhUmikAne kare che. "je saMkhyA pramANa jeonuM che" e arthamAM "va" zabdane "yattato DAvati" (7/1/149) sUtrathI "DAvA"i vALo"mA" pratyaya thAya che ane tema thavAthI yAvantaH zabda prApta thAya che. tathA A "yAvata" zabda saMkhyA jevo thavAthI kharIdavA vagere arthamAM "' vagere pratyayo lAgavAthI "yAva" yAvaddhA" tathA "yAvatva:" zabdo prApta thAya che. "DAvatu" pratyayamAM "Dara" ane "Dara" "pha" saMjJAvALA che tathA krU saMjJAnA kAraNe anya svarAdino lopa thatAM "mA" zabda prApta thAya che ane e "yAva" zabdane "" vagere pratyayo lAgavAthI upara kahelA prayogo prApta thAya che. "mAma vat kuLamUtA" evo nyAya vyAkaraNamAM Ave che. jeno artha A pramANe thAya che : avayava-rUpa thayelA je Agamo che, te pratyaya athavA to prakRtinA grahaNathI ja grahaNa karAya che. lokamAM je pramANe devadattane cha AMgaLIo hoya to Agama svarUpa chaThThI AMgaLI hote chate paNa jema pAMca AMgaLIovALo devadatta kahevAya tema cha AMgaLIvALo paNa devadatta ja kahevAya che. eka AMgaLI adhika hovAthI bIjA badhA devadattonI jema AnI devadatta saMjJA paDaze nahIM, evuM kahI zakAze nahIM. tethI ahIM paNa jema "tuM" pratyaya ekalo "tuM" tarIke samajAya che te ja pramANe "DavuM". AdivALo evo "mA" pratyaya paNa "mA" pratyaya saMbaMdhI vyavahAra(kAya)ne bhajanAro thAya che. AthI "DAvatu" pratyaya aMtavALA zabdo paNa saMkhyA jevA thaze. sUtramAM bhale "tu" pratyayAttavALA zabdo saMkhyA jevA thAya che" evuM kahyuM hoya, paraMtu uparokta nyAyathI Agama svarUpa "hA" paNa "tuM" pratyayanuM ja aMga (avayava) thavAthI "DAvatu' antavALo zabda paNa saMkhyA tarIke grahaNa karI zakAze. amuka saMkhyA pramANe che teonuM" e arthamAM "ta" sarvanAmane "DAvatu" pratyaya lAge che tathA "tAva" zabda prApta thAya che. have kharIdavA arthamAM "" pratyaya thatA (6/4 130) sUtrathI "tAva" prayoga prApta thAya che. e ja pramANe prakAra arthamAM "dhI" pratyaya thatAM "tAvaddhA" prayoga prApta thAya che tathA vAra arthamAM "tva[" pratyaya lAgIne "tAvatva:" prayoga thAya che. A badhA ja prayogomAM sAdhanikA "va" avyayanI jema jANavA yogya che. keTalI saMkhyA pramANa mApa che jeonuM" e arthamAM "amioDaturit ye vAca" (7/1/ 148) sUtrathI "mA" pratyaya thatAM temaja "mi"no ""i Adeza thatAM "jyi" zabda prApta thAya che. have kharIdavA arthamAM "" pratyaya thatAM "ji " prayoga prApta thAya che. jeno artha keTalAvaDe kharIdeluM evo thAya che. prakAra arthamAM "dha" pratyaya thatAM "ddhiA " prayoga prApta thAya che, jeno artha "keTalA prakAro" e pramANe thAya che. tathA vAra arthamAM "vRtva"
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 683 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 pratyaya lAgatA "kyatva:" prayoga prApta thAya che, jeno artha "keTalI vAra e pramANe thAya che. uparanA badhA ja zabdaprayogomAM sAdhanikA "Rti" zabda pramANe samajI levI. (za0 nyAsAnu0) nanu saMjJAprastAvAt "Datyatu saGkhyA" ityAkArakaM saMjJAsUtramevAstu, evaM sati vatpratyayopAdAnamapi na kartavyamityaparamanukUlam / na ca saMjJAsUtratve ekAdikAyAH saGkhyAyAH sauMyApravezeSa (saddhayoddezyazAapu "saddhaya- te." [6.4.20.] rUtyAtiSa) saMpratyayArtha (saGkhyAtvAvacchinnoddezyatayA grahaNArtha) "DatyatusaGkhyA saGkhyA" iti saMjJikoTAvapi saGkhyAgrahaNaM kartavyam, tathA satyeva Dati-pratyayAntamatupratyayAntaM nAma saGkhyA caikAdikA saGkhyA saMjJAni bhavantIti sUtrArthaH sampatsyate, 'dvikam' ityAdau ka-dhA-prabhRtipratyayAdayazca iSTAH setsyantIti saGkhyAgrahaNaprayuktaM gauravamiti vAcyam / anuvAda - uttarapakSa:- saMjJAno prasaMga hovAthI " tyatu sahyA" evA svarUpavALuM saMjJA sUtra ja karavuM joIe ane jo AvuM sUtra banAvAze to "va" pratyayanuM grahaNa paNa karavuM nahIM paDe e pramANe bIjAonuM (pANini vyAkaraNakAranuM) mAnavuM che. A saMbaMdhamAM ja ApaNe pUrvapakSa tarIke prazna pUchIe chIe ke jo A pramANe saMjJAsUtra banAvavAmAM Avaze to "ti" ane "mA" aMtavALA nAmo ja saMkhyA saMjJAvALA thaze; paraMtu eka-betraNano samAveza saMkhyA saMjJAmAM thaI zakaze nahIM, kemake lokaprasiddha evI saMkhyA akRtrima kahevAya che tathA sUtranA sAmarthyathI "ti" ane "mA" aMtavALuM nAma saMkhyA thAya che e kRtrima saMkhyA kahevAze. have kRtrima ane akRtrima baMne hoya tyAre kRtrimanuM ja grahaNa thaI zake che. AthI jyAre jayAre sUtramAM saMkhyA zabdane uddezIne koI kAryo kahyA hoya tyAre eka-be vagerene paNa jo saMkhyA zabdathI grahaNa karavA iSTa hoya to " tyatu saccA sA " e pramANenuM sUtra banAvavuM paDaze. jethI "sA ' saMjJA "ti" ane "mA" aMtavALAnI temaja eka-be vagere zabdonI paNa thaze. A pramANe saMjJikoTimAM saMkhyA zabdanuM grahaNa karavuM Avazyaka thaI paDaze ane ema thavAthI "di" vagere saMkhyAne paNa "", "dhA" vagere pratyayo siddha thaI zakaze; paraMtu Ama thavAthI saMkhyA zabda saMjJikoTimAM grahaNa karavo paDaze je gaurava svarUpa thaze. AthI "va" grahaNa karavAmAM Avaze to lAghava thaze. (za0 cAsanu) "mAn su:" [va.2.26rU.] "maneze." [2.64.] rUtyA yathA vAcakatAsambandhena somAgnyAdyarthaviziSTazabdasyaiva grahaNaM tathA "dRtinAthAt pazAviH" [5.1.97.] "soDapatye" [6.28.] "tevatA" [6.2.201.] rUtyavAva pazvapatyavatADInAM zabdonAmeva grahaNaM prApnuvadapi iSTalakSyAnusArivyAkhyAnato'varuddhyate, pazvAdilaukikArthAzca gRhyante, tathA santazca
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 sU0 1-1-39 te iSTalakSyANi nivartayituM kSamante, evaM saGkhyApradezeSvapi ekAdikA saGkhyA lokaprasiddhA grahISyate, "Datyatu0" sUtraM tu saGkhyApradezeSu grahaNenA'nanugRhItAnAM katiprabhRtInAM grAhaNena kRtArthIbhavediti saMjJikoTau saGkhyAgrahaNasyAnAvazyakatvAt / pUrvapakSa :- (A pUrvapakSa pANini vyAkaraNano che.) "somAn sula:" (5/1/163) tathA "mane ve" (5/1/164) vagere sUtromAM "soma" ane "ni" zabdathI Ama to "vuM rUpa sadsya..." nyAyathI "soma" ane "ni" svarUpa zabda ja grahaNa karI zakAya che; paraMtu koI cokkasa vyaktionI "nona" ane "na" saMjJA pADavAmAM Ave to vyaktivizeSa arthavALo "soma" zabda kRtrima kahevAze tathA dAru arthavALo "soma" zabda temaja javALA jemAM hoya che ane uSNatAvALo je padArtha che, tevo "mana" zabda che, je akRtrima arthavALo kahevAya che. AthI baMne arthavALA "soma" ane "mana" zabda upasthita thaye chate sUtramAM upasthita thayelA "soma" ane "ni" zabdathI sUrA ane vALA svarUpa arthavALA akRtrima evA "soma" ane "ni" zabdanuM ja grahaNa karavAmAM Ave che. te ja pramANe "tinAthAt pavi:" (pa/197), "soDapatye" 6/1/28) "vatA" (6/1/101) vagere sUtromAM paNa pazu, patya, ane tevA zabdonuM ja grahaNa prApta thAya che. ahIM kRtrima evA vyaktivizeSavAcI arthavALA traNa zabdonuM grahaNa thatuM nathI, paraMtu pazu vagere zabdonA je laukika artho (gAya vagere) thAya che evA laukika arthavALA ja pazu vagere zabdone ahIM grahaNa karAya che. Ama akRtrima evA ja pazu vagere zabdo te te sUtronA viSaya bane che ane akRtrima artha levAmAM Ave to ja ISTa prayogonI prApti karAvavA mATe te te zabdo samartha thAya che. e ja pramANe je je sUtromAM saMkhyA zabdane uddezIne kAryo batAvyA haze (dA.ta. saMhitezAza(6/4/130)) te te sUtromAM loka-prasiddha arthavALo evo saMkhyAvAcaka zabda ja grahaNa karAze. mAtra ti ane atu aMtavALA zabdo lokaprasiddha saMkhyAvAcaka nahotA thatA mATe evAonI saMkhyA saMjJA A sUtrathI karI che. AthI (9/4/130) vagere sUtromAM "saMkhyA" zabdathI jema lokaprasiddha arthavALA saMkhyAvAcaka zabdo saMbaMdhI kAryo thaze tema "hati" ane "tuM" aMtavALA zabdo saMbaMdhI paNa (jeonI A sUtrathI saMkhyA saMjJA thaI che.) vagere pratyaya saMbaMdhI kAryo thaze. AthI ja ame kahIe chIe ke lokaprasiddha evA saMkhyAvAcaka arthavALA saMkhyAvAcaka zabdone grahaNa karavA mATe saMkhyA saMjJAvALA sUtramAM saMjJikoTimAM saMkhyA zabdanuM grahaNa Avazyaka nathI. saMjJikoTimAM saMkhyA zabdanA grahaNa vinA paNa lokaprasiddha arthavALA eka, be vagere zabdo te te sUtromAM rahelA saMkhyA zabdathI grahaNa karI zakAze. A pramANe gauravano koI prazna ja nathI.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 685 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (za0 nyAsAnu0 ) na cA'kriyamANe saGkhyAgrahaNe loke yathA - 'gopAlakamAnaya, kaTajakamAnaya' ityAdau 'gopAlaka kaTajaka' ityAdisaMjJAvatAM vyaktivizeSakRtasaGketamukhaspRzA (kRtrimANA) meva grahaNaM bhavati, na gavAM pAlakasya kaTe vA jAtasya puMsaH *kRtrimAkRtrimayoH kRtrimasyaiva grahaNam* iti nyAyAt, tathA saGkhyApradezeSvapi kRtrimatvAd DatipratyayAntAdaya eva gRhyeran, na tu lokaprasiddhaikAdikA saGkhyeti saMjJAsUtratve'kAmenApi saMjJikoTau saGkhyAgrahaNaM kartavyameveti vaacym| anuvAda :- uttarapakSa (zrImad hemacandrAcAryajIno) :- have AcAryabhagavaMtazrI keTalAka vyavahAromAM kRtrima evA arthavALA zabdo grahaNa karAya che, evuM batAvIne te te sUtromAM grahaNa karelA saMkhyA zabdathI paNa je arthamAM saMkhyA zabdanuM niyamana karAyuM hoya evA arthavALA saMkhyA zabdo ja grahaNa karI zakAya che, evuM kahe che. AthI saMkhyA zabdathI "ti" ane '"atu" aMtavALA zabdo ja prApta thaI zakaze; paraMtu lokaprasiddha eka vagere saMkhyA svarUpa saMkhyAvAcaka zabdo grahaNa thaI zakaze nahIM. enA mATe lokaprasiddha udAharaNa batAve che : dA.ta. "gopAlam Anaya" tathA "Tanam Anatha" vagere prayogomAM gopAlaka nAmanI vyaktine ja lAvavAnI kriyA thAya che temaja kaTajaka nAmanI vyaktine ja lAvavAnI kriyA thAya che. arthAt kRtrima evA arthavALA vyaktiono ja bodha karavAmAM Ave che; paraMtu gAyanuM pAlana karanArA evA arthavALA gopAlakone lAvavAnI kriyA karavAmAM AvatI nathI. Ama ''kRtrima trimayo:"..... nyAyathI trima arthavALA zabdono ja lokavyavahAramAM bodha karavAmAM Ave che. e ja pramANe te te sUtramAM rahelA saMkhyA zabdathI paNa kRtrima arthamAM niyamana karAyelA evA 'ti ane atu aMtavALA zabdo ja grahaNa karAze. A pramANe lokaprasiddha evA eka, be vagerene jo saMkhyA zabdathI grahaNa karavA haze to saMkhyA saMjJAvALA A sUtramAM anicchAe paNa saMjJikoTimAM saMkhyA zabdanuM (lokaprasiddha arthavALA eka-be vagere levA mATe) grahaNa karavuM paDaze. (za0 nyAsAnu0 ) loke hi kRtrimagrahaNe na kRtrimatvaM kAraNam, kintu arthAdvA prakaraNAdvA kRtrimaM gRhyate / artha:-sAmarthyam, yathA- 'gopAlakamAnaya mANavakamadhyApayiSyati' ityatra goparicAraratasya yaSTihastasya nAdhyApanasAmarthyamiti tatsAmarthyazAlI gopAlaketikRtasaGketako vyaktivizeSaH katamazcid vipazcidAnIyate, na yaSTihastaH / prakaraNam - prastAvastattatkriyAvizeSarUpaH, yathA-bhojanaprakaraNe 'saindhavamAnaya' ityuktau lavaNam, gamanaprakaraNe taduktau turagaM prtiitirvgaahte| nAnArthakazabdasthale sarvatra tattaddharmAvacchinnaviSayatayA yAvatAM svazakyAnAmupasthitau kiM viSayaH zAnodha: sthAviti saMzayenAtamavata: saMyoga-viprayoga-sAhacarya-virodhA-Darthaprkrnn-linggaa'nyshbdsnnidhaan- dezakAlAdyanyatamat svajJAnasAhAyyena tatra tatropayujyamAnArthameva zAbdabodhe bhAsayate /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 686 anuvAda pUrvapakSa (pANinijIno) - lokamAM kRtrima arthavALA zabdonA prahaNamAM mAtra kRtrimapaNuM ja kAraNa nathI. arthathI athavA to prakaraNathI paNa artha niyaMtrita karAto hovAthI badhe ja kRtrima arthavALo zabda grahaNa karAto nathI. Ama "kRtrimAtrimayo.." nyAyathI badhA ja sthAnomAM kRtrima arthavALo evo zabda ja grahaNa karAya che evo niyama nathI. keTalIka vAra arthathI kRtrima arthavALo zabda grahaNa karAya che. te A pramANe che : artha eTale sAmarthya ane sAmarthya eTale saMbaMdha vizeSa. dA.ta. tuM gopAlakane lAva, te mANavakane bhaNAvaze. ahIM je vyaktine AvI AjJA karavAmAM AvI che, te vyakti laukika arthavALA gAyanuM pAlana karanAra evA govALane lAvatI nathI. kAraNa ke evI vyaktimAM bhaNAvavAnuM sAmarthya hotuM nathI.AthI je vidvAna hoya evI cokkasa gopAlaka nAmanI koIka vyaktine te bolAvaze. A pramANe arthavizeSathI ahIM kRtrima arthavALA gopAlaka saMjJAvALA evA kRtrima zabdanuM grahaNa karAyuM che. te ja pramANe prakaraNathI paNa cokkasa arthavALA zabdono prayoga ja te te vAkyomAM thAya che ane e pramANe prakaraNanA sAmarthyathI akRtrima arthavALA zabdo ja grahaNa karAya che. dA.ta. bhojananuM prakaraNa hoya tyAre saindhavane tuM lAva evuM kahevAmAM Ave tyAre lavaNane (mIThAMne) lAvavAmAM Ave che tathA gamananuM prakaraNa hoya tyAre saidhava zabdathI ghoDAno artha nakkI karavAmAM Ave che. A pramANe prakaraNathI akRtrima arthavALA evA saindhava zabdanuM ja ahIM grahaNa karAya che; paraMtu "kRtrimAtrimayoH" nyAyathI kRtrima arthavALo "saindhava" zabda grahaNa karAto nathI. A pramANe koIka cokkasa arthavALo zabda levo evuM artha prakaraNa vagerethI nakkI thaze; paraMtu "kRtrimAkRtrimayo.." nyAyathI nahIM. jyAre jyAre akRtrima arthavALo zabdaprayoga Avazyaka hoya tathA te paristhitimAM e zabdanA aneka artha thatAM hoya to zakya tarIke aneka padArthono bodha e zabda dvArA thavAnI zakyatA upasthita thaze. AthI kayA padArtha viSayaka zAbdabodha thaze ? evo saMzaya thaze. A saMjogomAM saMyoga, viprayoga vigere koIpaNa eka sahAyaka thaIne te te vAkyanA zAbdabodhamAM upayogI evA arthane jaNAvaze. (saMyoga, viprayoga, sAhacarya vagerenuM vistArathI varNana ame (1/1/ 26) sUtramAM karI gayA chIe. mATe tyAMthI teno bodha upasthita karI levo.). (za0 nyAsAnu0 ) yadyapi rUDheryogApahArakatvamityapyatra sambhavati, tathApi prakaraNAdisahakRtasya yogasyApi balIyastvamityabhipretyedamavagantavyam / anuvAdaH- (pUrvapakSa cAlu) :- je pramANe "vRtrimakRtrimayoH" cAyathI mAtra kRtrimanuM ja prahaNa thAya che evuM tame (AcArya bhagavaMta zrI hemacandrAcAryano pUrvapakSa) kaho cho, enI sAme ame kahyuM ke artha, prakaraNa vagerethI akRtrima artha paNa grahaNa karI zakAya che. A ja pramANe
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 687 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "yo : vanIyarI" e pramANenA nyAyanuM AlaMbana levAmAM Ave to akRtrima arthanuM grahaNa karavAnI paNa saMbhAvanA che. tyAM paNa prakaraNa, artha vagere sahAyaka thaI jo kRtrima arthano bodha karAvanAra thaze, to tyAM kRtrima arthano bodha ja thaze. TUMkamAM ame padanA arthano bodha prApta karavA mATe artha, prakaraNa vagerenI ja apekSA rAkhIzuM. A pramANe je je sUtromAM saMkhyA zabdanuM grahaNa thayuM haze ane saMkhyA zabdane uddezIne je kAryo kahyA haze, tyAM saMkhyA zabdathI mAtra kRtrima arthavALI "ti" ane "mA" aMtavALI saMkhyA ja nahIM samajavI, temaja "yor che.." nyAyathI mAtra akRtrima arthavALI eka, be vagere saMkhyA paNa nahIM samajavI; paraMtu artha, prakaraNa vagerenA sAmarthyathI kRtrima ane akRtrima baMne prakAranI saMkhyA ane samajIzuM. AthI saMjJikoTimAM lokaprasiddha saMkhyAne samAvavA mATe saMkhyA zabdanuM grahaNa Avazyaka nathI. __ (za0 nyAsAnu0) yatra tu padArthaniyAmakArthaprakaraNAdivirahastatra saMzete vA akRtrimArthaM nizcinute vA, yathA-UhakaraNe'paTum (grAmyam) acirAgatatvenA'prakaraNazaM kazcid bravItu bhavAn 'gopAlakamAnaya' iti, so'tra saMzayavAn bhavet-saMjJeyaM kasyacinnirdiSTA syAd ? yaSTihasto goparicaraNarato vA'sya vivakSitaH? iti / itthaM vaktRtAtparyaviSayasaMzayAbhAve'pi tattAtparyavizeSaviSayakanizcayavAn vA bhavet-yo mama prasiddho yaSTihastaH so'nena coditaH, evaMsaMjJakastu nAsti me prasiddha iti, sambhAvayAmaH-sa gacchedapi yaSTihastamAnetum / anuvAda - pUrvapakSa cAlu (pANinijIno) - kadAca tame ema kahezo ke jyAM padanA arthanA niyAmaka evA artha, prakaraNa vagereno viraha haze tyAM to "kRtrima vRtrimayo .." nyAyano sahAro levo ja paDaze; to tyAM ame kahIzuM ke te nyAyanA sahArA vagara je kyAM to zrotAne saMzaya thaze athavA to akRtrima arthano nizcaya thaze. jema ke vicAravAmAM hoziyAra nahIM evo gAmaDIyo jaldIthI Avelo hovAthI prakaraNano jANakAra paNa nathI. evA gAmaDIyAne koIka kahe che ke, Apa gopAlakane lAvo. AthI te (gAmaDIyo) ahIM saMzayavALo thAya che. saMzaya A pramANe che ? zuM A vaktAvaDe koIkanI saMjJA batAvAI che? athavA to hAthamAM lAkaDIvALA evA govALanI AnAvaDe vivakSA karAI che? athavA to vaktAnA tAtparya viSayaka saMzayano abhAva che arthAtu gAmaDIyA evA A zrotAne vaktAnA tAtparyanA viSayamAM koI saMzaya nathI chatAM paNa vaktAnA vizeSa evA tAtparya viSayaka nizcayavALo te thAya che. e nizcayavALo te A rIte thAya che : je mane prasiddha evo hAthamAM lAkaDIvALo che, te AnA vaDe lAvavA mATe kahevAyo che. A nAmanI gopAlaka saMjJAvALI vyakti to mane prasiddha nathI. AthI te govALane levA mATe jAya paNa che. A pramANe A gAmaDIyo koIpaNa nyAyanA sahArA vinA ja tathA prakaraNa vagerenA jJAna vinA yogika arthane ja grahaNa kare che athavA to akRtrima arthano nizcaya kare
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 688 che. A pramANe koI cokkasa nyAyanA AlaMbana vinA A gAmaDIyAe prasiddha evA govALano nizcaya karyo kahevAze. (za0 nyAsAnu0 ) rUDheryogApahArakatvena saMzayapakSa ukto na yukta iti tu na zakyam, tattatpuruSaM prati prasiddharUDhyarthasyaiva yogApahArakAritvAt / saMjJAprakaraNasya niyamArthatvAd yogA-rthamAdAya nizcayapakSo'pyukto na yukto bhramatvAdityapi na zaGkanIyam, loke hi gopAlakAdizabdaH saMjJini niyamyamAnaH saMjJAntaraM mA bUbudhat, kriyAnimittaM prAptamarthaM tu na kathaM bodhayed niyamasya sajAtIyaviSayatvAt, tathA ca kRtrimatvaM na bhavati kAraNaM kRtrimagrahaNa iti saMjJikoTau saGkhyAgrahaNaM nopAdeyatAmarhati, antareNApi saMjJAkaraNamekAdikA saGkhyA pradezeSu grahISyata iti / anuvAda :- uttarapakSa (AcAryabhagavaMtazrI hemacandrAcAryajIno) :- "yoAt rUThe: valIyasI" evo nyAya che ane Avo nyAya hovAthI ja saMjJAvALA evA gopAlaka nAmanI vyaktino bodha gAmaDIyAne thaI javo joIe, ene badale gAmaDIyAne saMzaya zA mATe thayo ? arthAt saMzaya na ja thavo joIe. pUrvapakSa (pANinijIno) :- Apa kaho cho ke "yoAt rUDhe..." nyAyathI rUDhivAcaka evA gopAlakano nizcaya ja gAmaDIyAne thaI javo joIe, AthI saMzayapakSa yogya nathI; paraMtu AvI zaMkA karavI joIe nahIM. prasiddha evo rUDhiartha vidyamAna hoya to evo rUDhiartha ja yaugika (vyutpatti) arthane dUra karI zakaze. dA. ta. 'jagadIza mane bahu ja sahAya kare che.' have A vAkya jagadIza nAmanI koIka vyakti koIka parivAramAM rahetI hoya ane e parivAranA anusaMdhAnamAM ja koIka vyakti uparokta vAkya bole to AvI paristhitimAM rUDhiartha vyutpattiarthano bAdha karaze. arthAt A vAkyane sAMbhaLanAra parivAra mATe sau prathama prasiddha evo jagadIza padArtha ja upasthita thaze, paraMtu nAta: phaiza tikhAvIzaH / ' e pramANe paramAtmA svarUpa artha te vyaktio samajatAM nathI. AthI ahIM prasiddha evo rUDhiartha hovAthI A rUDhiartha yaugikaarthano bAdha kare che, paraMtu sAmAnyathI koIka vyakti kahe ke 'jagadIza mane bahu sahAya kare che.' tyAre kAMI rUDhiartha ane yaugikaarthane vicArIne tAtparyano nirNaya karatAM nathI. ahIM to sIdho ja jagadIza zabdano pa2mAtmA svarUpa yaugikaartha ja samajI le che. ahIM kaMI 'yoAt rUDhe: valIyasI' nyAya pravartato nathI. mATe ja uparokta sthaLamAM gAmaDIyAne saMzaya thavo svAbhAvika hato. kAraNa ke 'yogAt de: vattIyI' nyAya gAmaDIyAne mATe pravartato nathI. uttarapakSa (zrImad hemacandrAcAryajIno) :- saMjJA prakaraNa niyamane mATe che. jyAM eka zabdanA ghaNAM badhA artha thatAM hoya tyAre e zabdathI koIka cokkasa padArthanI saMjJA karavAmAM Ave to
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 689 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 bAkInA arthono tyAga thAya che. paraMtu eka ja zabdamAM ghaNAM badhA artha vidyamAna hoya tathA vyakti saMjJAvAcaka arthathI ajANa hoya to sIdho ja vyutpattivAcaka artha karavAmAM Ave che. gAmaDIyo jyAre 'opAlam Anaya / ' vAkya sAMbhaLe che, tyAre A gAmaDiyo saMjJAvAcaka 'gopAtta' zabda na hovAne kAraNe sIdho ja vyutpattiarthano nizcaya kare che. AthI 'saMjJA artha nathI mATe yaugikaarthano nizcaya thAya che.' A pakSa paNa yogya nathI. kAraNa ke saMjJAno abhAva hovAthI yaugikaarthano nizcaya kare che A hakIkata ja bhrAntivALI che. kharekhara to sIdho ja yaugikaarthano nizcaya ahIM karavAmAM Ave che. pUrvapakSa (pANinijIno) :- AvI zaMkA karavI nahIM, kAraNa ke lokamAM paNa koIka vyaktinuM nAma gopAlaka pADyuM hoya AthI e vyaktimAM gopAlaka saMjJAnuM niyamana karAye chate e vyaktinI anya saMjJA thaI zakaze nahIM arthAt prasiddha evI gopAlaka vyaktinI maheza vigere saMjJA thaI zakaze nahIM; paraMtu je vyaktinI gopAlaka saMjJA paDI hoya e gopAlakasaMjJA kAMI yaugika arthano bAdha ka2ze nahIM arthAt gopAlakano yaugika artha to je haze te batAvaze ja. niyama hamezAM samAna prakAraka viSayavALA anyanuM nivartana kare che, paNa vijAtIyanuM nivartana karato nathI. ** A pramANe kyAMya paNa kRtrimanA grahaNamAM kRtrimapaNuM siddha thatuM nathI. AthI Ape "kRtrimAtrimayo:...' ." nyAyano sahAro laIne mAtra "ruti" ane "tu" aMtavALuM nAma ja te te sUtromAM saMkhyA zabdathI grahaNa karI zakAze tathA lokaprasiddha saMkhyAne grahaNa karavA mATe saMjJikoTimAM saMkhyA zabdano samAveza karavo paDaze evuM kahyuM, paraMtu amArA mate to saMzcikoTimAM saMkhyA zabdanuM grahaNa yogya nathI. A pramANe eka vagerenI saMkhyA saMjJA karyA sivAya paNa te te'sUtronA saMkhyA saMbaMdhI kAryomAM lokaprasiddha evI eka, be vagere saMkhyA grahaNa karI zakAze ja. (za0 nyAsAnu0 ) atha mA sma bhavat kRtrimatvaM kRtrimagrahaNe kAraNam, artho vA prakaraNaM vA loke'rthavizeSanivRttimukhenArthavizeSapratipattikAri tu sAdaramabhyupeyate bhavatA'pi; aGga hi zAstre'pi sati prakaraNe'rthavizeSaH pratipadyatAm, DatyantAdInAM saGkhyAsaMjJA kRteti buddhisannidhirUpaM prakaraNaM prakRte'pi jAgarti / ayaM bhAvaH - yasmin zabde'nekazaktistatra kIdRzazaktijJAnAdhInabodhanecchayA vaktroccAritamiti zroturnizcayAbhAvaH, zAbdabodhe ca samAnaviSayakatAtparyanizcayasya kAraNatvAt tannizcayAbhAve zAbdabodhAnupapattau prAptAyAM prakaraNAdinA tAtparyanirNayaH, tannirNaye ca zAbdabodha upapadyate / evaM ca saGkhyAdipade ekatvAdinirUpitA laukikI zaktiH, itipratyayAntAdinirUpitA ca zAstrIyA zaktirastIti kIdRzArthabodhanecchayA " saGkhyA-DatezcAzat 0 "
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 69) [6.4.130.] ityAdAvAcAryeNoccAritamiti jijJAsAyAM svayameva zAstrakAreNa DatipratyayAntAdinirUpitazakti bodhayitvA kathamanyArthabodhanecchayoccAritaM syAditi jJAnarUpaprakaraNena DatipratyayAntAdAveva tAtparyanirNayena pradezeSu saGkhyAtvena DatyantAdi-viSayakabodhasyaiva sambhavena laukikaikAdisaGkhyAyA apratipattiH / etatphalito'yaM nyAyaH *kRtrimA-kRtrimayoH kRtrime kaarysamRtyaya:* rUti | - anuvAda - uttarapakSa (AcAryabhagavaMta zrIma hemacandrAcAryajIno) :- AcArya bhagavaMtazrI pANinijIe vistArathI raju karelA uttarapakSano javAba ApI rahyA che ane tema karavA dvArA kRtrimAtrimayo.." nyAyanuM sArthakapaNuM siddha karaze. bhale kRtrimanAM grahaNamAM kRtrimapaNuM kAraNa thAya che, evuM Apa na mAno; paraMtu arthavizeSanI nivRtti karavA dvArA arthavizeSane karAvanAra evAM artha ane prakaraNane to Apa Adarasahita svIkAro cho arthAt A "trimAkRtrimayo." nyAya tame bhale na mAno, paraMtu artha athavA to prakaraNa dareka jagyAe arthavizeSano nirNaya karavA mATe ApanA vaDe svIkArAya ja che. to pachI he priya ! ("" zabdano artha saMbodhanavAcaka thAya che.) zAstramAM paNa prakaraNa hote chate ja ApanA vaDe arthavizeSa svIkArAya che. eTale ke zAstramAM paNa jo arthavizeSano nirNaya karavo hoya to prakaraNa athavA to arthane jANIne ja arthavizeSano nirNaya karavo joIe. ahIM "ti" aMta vagerevALAnI saMkhyA saMjJA karavAmAM AvI che e pramANe buddhisamIpapaNAM svarUpa prakaraNa upasthita thAya che. ahIM A bhAva che je zabdamAM aneka zakti che tyAM kayA zaktijJAnane AdhIna bodha karAvavAnI icchAthI vaktA vaDe uccAraNa karAyuM che e pramANe sAMbhaLanArane nizcaya nathI ane zAbdabodhamAM jyAM sudhI samAna viSayavALA tAtparyano nirNaya na thAya tyAM sudhI zAbdabodhanI aprApti thaze. vaktAe je tAtparyathI uccAraNa karyuM hoya te ja tAtparyano potAne bodha thAya to e samAna viSayavALA tAtparyanAM nirNayathI thayelo zAbdabodha kahevAze. A paristhitimAM zAbdabodhamAM kAraNa svarUpa samAna viSayavALA tAtparyano nizcaya thAya che. have vaktAnAM tAtparyano nirNaya jo zrotAe karavo hoya to prakaraNa vagerenuM AlaMbana laIne karI zakaze ane pachI ja zAbdabodha prApta thaze. A pramANe je je sUtromAM saMkhyA vagere pado lakhyA haze, tyAM ekatva, dvitva vagerethI oLakhAyelI laukika zakti dvArA eka, be vagereno bodha thaze tathA "ti" aMtavALA nAmono saMkhyAvAcaka tarIke bodha karavo hoya to zAstrIya zaktithI bodha thaI zakaze. AthI "paMDyohatezao" (6/4/130) sUtramAM kevA arthane jaNAvavAnI icchAthI saMkhyA zabdanuM uccAraNa karAyuM
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 691 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 che? AvI jijJAsA thavI saMbhave che. A paristhitimAM zAstrIya zaktithI "ti" pratyayAnta ane "tuM" pratyayAtta nAmonI saMkhyA zabdathI bodha thaye chate laukika zaktithI eka, be vagereno bodha kevI rIte thaI zakaze? jJAnarUpaprakaraNa vaDe "ti" pratyayAnta vageremAM ja vaktAnAM tAtparyano nirNaya thavAthI te te sUtromAM saMkhyA zabdathI laukika zaktithI etva, dvitva vagere saMkhyAno bodha thaI zakaze nahi ane AvuM jaNAvavA mATe ja athavA to AvA bodhanAM phaLavALo "kRtrimAtrimayo." nyAya che. AthI lokaprasiddha saMkhyA levA mATe A sUtramAM koIka purUSArtha karavo ja paDaze. (za0 nyAsAnu0) kecit tu-macchAstre'nena zabdenaita eva boddhavyA iti rItyA saMjJAsUtrANAM niyamArthatvaM kRtrimAkRtrimanyAyabIjam, tathAhi-sarvasmAcchabdAt keSAJcicchaktibhrameNa keSAJcillakSaNayA sarvArthaviSayakabodhotpattyA sarvArthabodhakatvaM sarveSAM zabdAnAmiti siddham / vaiyAkaraNamate ca bodhakataiva zaktiriti sarvArthanirUpitazaktimattvaM sarveSAM zabdAnAM siddhameva / na caivaM zaktibhramAd bodho lakSaNayA bodha ityAdivyavahArAnupapattiH, tava mate sarvatra zakteH sambhavAditi vAcyam, paramatAbhiprAyeNa tadvyavahArasya sattvAt / ata eva 'sarve sarvArthavAcakAH' ityabhiyuktAnAM vyavahAraH / evaM ca vRddhisaMjJAdipadeSu ArAdi-DatipratyayAntAdinirUpitazakterapi sattvena tattatpadena tattadarthapratItelaukikazaktyaiva siddhau "vRddhirAraidaut" [3.3.1.] ityAdisaMjJAsUtrANAM vaiyarsena macchAstre vRddhyAdipadena ArAdInAmeva bodha iti niyamAt *kRtrimAkRtrimayoH kRtrime kAryasampratyayaH* iti labhyata iti vadanti / anuvAda - ahIM paNa saMjJAsUtro kevI rIte niyamavALAM bane che? e saMdarbhamAM "AcArya bhagavaMta" keTalAka lokono mata batAve che. keTalAka loko kahe che ke, mArA zAstramAM A zabdathI A ja arthano bodha karavA yogya che, e pramANe saMjJAsUtronuM niyamArthapaNuM thAya che ane A niyamArthapaNuM ja "vRtrimAtrimayo...." nyAyanuM bIja che. te A pramANe che : badhA ja zabdothI kyAMto zaktibhramathI athavA to lakSaNAthI sarvArtha viSayavALA bodhanI prApti thAya che. AthI badhA ja zabdomAM sarvArthane jaNAvavApaNuM ja siddha thAya che ane vaiyAkaraNa matamAM bodhakatA ja zakti che arthAt zabdamAM arthane jaNAvanArapaNuM ja zakti che, e pramANe badhA artho vaDe oLakhAyelI zaktivALApaNe badhA ja zabdomAM siddha thAya che. pUrvapakSa:- jo A pramANe bodhakatAne ja zakti mAnazo to zaktibhramathI bodha thAya che tathA lakSaNAthI bodha thAya che vagere vyavahAronI asaMgati thaze; kAraNa ke tamArA manamAM badhe ja
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 692 sU0 1-1-39 bodhatAzaktino saMbhava che. uttarapakSa : AvuM kahevuM nahi, kAraNa ke amArA matamAM bhale bodhakatA svarUpa zaktithI ja badhA ja zabdonAM badhA ja arthono bodha thaI zakato hoya, paraMtu anya matanAM abhiprAyathI zaktibhrama, lakSaNA vagerethI zAbdabodha thAya che evAM vyavahAranuM sattvapaNuM che ja. AthI ja badhA zabdo badhA arthanA vAcako che, e pramANe vidvAna puruSono vyavahAra che. bodhakatAzaktithI athavA to laukikazaktithI athavA to bIjI koI paNa rIte badhA ja zabdo sarva arthana vAya hoya to vRddhisaMza, saMdhyAsaM 2 5hothI anubhe "Ar" vagaireno poSa tathA "Dati" pratyayAntavA zahonoM mogha 59 bodha vagere zastithI 4 prApta thaze. mAthI "vRddhirAraidaut" (3/3/1) 13 saMzasUtronuM vyarthapa siddha thaze. mAthI te te saMzasUtrI vyartha na ya meM anusaMdhAnamA bhaa2|| ||khmaa vRddhi vagaire pothI "Ar" vagaire arthanI 4 poSa 12vo sevA niyama tharI bhane mAvo niyama thavAthI 4 "kRtrimAkRtrimayoH..." nyAya prApta thAya cha, mej241s do cha. (za0 nyAsAnu0) apare tanna kSamante-saMjJAzAstrANAmagRhItazaktigrAhakatvena vidhitve sambhavati niyamatvAyogAt, vRddhyAdipade ArAdinirUpitazakteH sattve'pi loke tatpadena teSAM bodhAbhAvena vyavahArAdinA zaktigrahAsambhavena ajJAtazaktyA bodhAbhAvena ca saMjJAsUtrANAM zaktijJAnajananAya vidhAyakatve sambhavati niyAmakatvAyoga iti nAnena prakAreNoktanyAyasiddhiriti tAtparyam / na caivaM 'sarve sarvArthavAcakAH' ityasya kA gatiriti vAcyam; 'sarve sarvArthavAcakAH' ityabhyupagamo hi yogidRSTyA, jAnanti khalu yoginaH sarvAnapi padArthAn tattaddharmapuraskAreNa, tattaddharmajJAnavikalatayA tattadrUpato jJAtuM na vayamIzAmahe sarvapadArthAnityasmadAdidRSTyA 'sarve sarvArthavAcakAH' iti andhajanahastanyastasphItAlokapradIpa ivaiveti mantavyam / atha ghaTapadAdAvarthavAcakatvavyApyapadatvavattAjJAnarUpAnumAnena sAmAnyalakSaNAsahakAreNArthatvAvacchinnasakalArthanirUpitazaktijJAnamasmadAdInAmapi sambhavatItyasmadAdidRSTyA'pi sarveSAM sarvArthavAcakatvaM na vihanyatetamAmiti na vAcyam, zaktijJAnopasthitizAbdabodhAnAM samAnaprakAreNaiva kAryakAraNabhAvenArthatvena zaktigrahe zaknotyarthatvAvacchinna evopasthAtum, tadavacchina eva zAbdabuddhau bhAsituM ca, ghaTatvA-dayo vizeSadharmAstu zAbdabuddhau na bhAseranniti kathamasmadAdidRSTyA 'sarve sarvArthavAcakAH' iti bhavituM yuktam, 'sarvArthavAcakAH' ityasya arthatvavyApyatattaddharmAvacchinnabodhakAH, ityarthAt / tathA ca lokaprasiddhaikAdisaGkhyAgrahaNArthaM saMjJikoTAvapi saGkhyAgrahaNaM saMjJAsUtratvapakSe AvazyakaM bhavatIti /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 693 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 anuvAda :- keTalAka loko saMjJAsUtro niyamasUtra banavAthI te te saMjJAothI amuka cokkasa arthono ja bodha thaze evuM mAne che; te matane sahana karI zakatA nathI. zabdomAM arthano bodha karAvanArI aneka prakAranI zaktio rahelI che. have keTalAka zabdomAM amuka prakArano bodha karAvanAra je zakti che, eno nizcaya zrotAne hoto nathI. dA.ta. vRddhi padano nA hetu, gaut artha jaNAvanAra zaktino bodha zrotAne hoto nathI. AthI evo bodha karAvavA mATe graMthakAra prayatna kare che. A pramANe saMjJAzAstromAM anirNita evI zakti saMbaMdhamAM nirNaya karAvavApaNuM hovAthI vidhipaNuM saMbhave che. Ama saMjJAzAstra niyamazAstra banatuM nathI. vRddhi vagere padamAM "mA" vagerethI oLakhAyelI zaktinuM sattvapaNuM (vidyamAnapaNuM) che, to paNa sAmAnya lokane te padono tevo artha thAya che, evA bodhano abhAva hovAthI zaktijJAnanI utpatti karavA mATe saMjJAsUtro sahAyaka thAya che. AthI saMjJA sUtromAM vidhAyakapaNuM ja saMbhave che, paraMtu niyamapaNuM saMbhavatuM nathI. vaLI zaktino nizcaya karAvanAra zabdakoSa, AptapuruSa, vyavahAra, vyAkaraNa, upamAna, siddhapadanuM sAnnidhya, vAkyazeSa vagere che. have vyavahArAdithI zaktino nirNaya saMbhavita nathI. AthI vyAkaraNa mAtra zaktino nirNaya karAvavA mATe upayogI thAya che. vaLI ajJAtazaktithI (atIndriyajJAnathI) paNa vRddhi vagere padono bodha thato nathI. AthI saMjJAsUtro zaktijJAnanI utpatti karatA hovAthI vidhisUtro ja saMbhave che; paraMtu niyamasUtro saMbhavatA nathI. A pramANe anyamate (vi) saMjJAsUtrone niyamasUtro banAvavA dvArA "kRtrimAtrimayo." nyAyanI siddhi karI hatI te barAbara na hatuM. pratipUrvapakSa :- "sarve sarvArthavAva:" (badhA pado badhA ja arthanA vAcaka che) A siddhAMtanI zI gati thaze? kAraNa ke jo badhA pado badhA arthanA vAcaka hoya to zaktijJAnathI, zaktibhramathI, lakSaNAthI, laukika zaktithI lokone saMjJAzabdonA artha paNa jaNAI ja jaze; A paristhitimAM saMjJAsUtro banAvavAnI AvazyakatA ja nathI. uttarapakSa (mAre) :- badhA pado badhA arthane vAcaka che e siddhAMta yogIpuruSonA (trikALajJAnI) bodhathI svIkArAya che. yogIo kharekhara te te dharmone AgaLa karIne badhA ja padArthone jANe che. te te dharma saMbaMdhI jJAnathI vikalapaNuM hovAthI te te svarUpathI padArthane jANavA mATe ApaNA jevA samartha thatAM nathI. AthI alpajJAnI evA ApaNA mATe "badhA pado badhA arthanA vAcako che" e siddhAMta AMdhaLA mANasanA hAthamAM mUkelA dIpaka jevo che. AthI ApaNA jevA alpajJAnIone bodha karAvavA mATe saMjJAzAstranI racanA karavAmAM AvI che. pratipUrvapakSa - ghaTapada vageremAM padatvavattA che. jyAM jyAM padatvavattA jJAna che, tyAM tyAM arthavAcakatva che. evA anumAnathI sAmAnyalakSaNA sannikarSanI sahAyathI badhA padArthothI
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 694 oLakhAyeluM zaktijJAna ApaNAmAM paNa saMbhave che. AthI ApaNA jevAonA bodhathI paNa badhA ja pado badhA arthanA vAcaka che, evo siddhAMta avarodha pAmato nathI. uttarapakSa (mAre) :- upara pramANe kahevuM nahIM. zaktijJAna jevA dharmathI thayuM hoya tevA ja dharmathI zAbdabodha thaze. zaktijJAna jo dhUmatvadharmathI thAya to zAbdabodha paNa sAmAnyathI ja dhUma padArthano thaze. tathA zaktijJAna jo arthatvadharmathI thAya to arthatvadharmathI mAtra arthasAmAnyano bodha thaze, paraMtu ghaTa, paTa vagere vizeSano bodha thaI zakaze nahi. zAbdabodhamAM samAna prakArathI ja kAryakAraNabhAva svIkArAyo hovAthI uparokta hakIkato ame lakhI che. AthI dhUmatva vagere vizeSa dharma zAbdabodhamAM jaNAtA nathI. have vizeSa dharmavALA padArthono bodha jo na thato hoya to kevI rIte manAya ke ApaNA jevAne badhA ja arthono bodha thaI zake che? jyAM jyAM ghaTatva vagere dharma che tyAM tyAM arthatvadharma hoya che. Ama arthatvadharmane vyApya te te dharmo che. Ama tamAma vizeSanA vAcako badhA pado che. ane Avo bodha to ApaNA jevAone thato nathI. Ama 'sarve sarvArthavAva:' siddhAMta ApaNA jevA alpa jJAnIo mATe nathI. have jo badhA ja zabdo badhA ja arthanA vAcaka banatA nathI to A paristhitimAM saMjJAsUtro : niyamasUtro na banatAM mAtra vidhisUtro ja bane che. AthI jo "Datya, saMdhyA' ATaluM ja sUtra banAvavAmAM Ave to amArA jevAne "saMkhyA" zabdathI "ti" ane "tuM" aMtavALuM nAma saMkhyA jevuM thAya che, evo ja bodha thaze. A saMjogomAM (6/4/130) sUtramAM lakhelA saMkhyA zabdathI mAtra "ti" ane "tuM" aMtavALA nAma ja saMkhyA tarIke laI zakAze tathA lokaprasiddha eka vagere saMkhyA levA mATe saMnnikoTimAM paNa saMkhyA zabdanuM grahaNa Avazyaka thAya che. Ama saMjJAsUtratva pakSa svIkAravAmAM Ave to paNa saMkhyA zabdanuM grahaNa Avazyaka thAya che. (za0 nyAsAnu0) atraike samAdadhati-vyAkhyAtRparamparAvagatavaktRtAtparyAnupapatyA prakaraNAdi nAdriyAmahe, tathA satyubhayamavargasyate-pAribhASiko DatyantAdilaukikaikAdikA saGkhyA ceti / kvacit tadanAdaraphalita evAyaM nyAyaH *kvacidubhayagatiH* iti, anena laukikAlaukikobhayArthatAtparya zAstre kvacidastIti bodhyate / ubhayavidhabodhastu AvRtterAzrayaNAd bhaviSyati / evaM ca na saMjJikoTau gauravAspadIbhUtaM saGkhyAgrahaNaM kartavyatAM zrayati / anuvAda :- ahIM keTalAka loko samAdhAna Ape che : vyAkhyA karanAranI paraMparAthI prApta thayelI evI tAtparyanI anupatti thavAthI prakaraNa vagereno ame Adara karatA nathI arthAt vaktAnuM tAtparya vyAkhyA karanAra dvArA samajAya che. AthI ja vaktAnuM tAtparya zuM hatuM, te jaNAtuM nathI. A pramANe vaktAnuM tAtparya na jaNAvAthI ame prakaraNAdino Adara karatA nathI. arthAt
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 695 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 kRtrimaMtrimayoH' nyAyano sahAro letAM kRtrima evI 'ti' ane 'tu' pratyayAttavALI saMkhyAnuM grahaNa thatuM hatuM tathA vidyAtiH' nyAyathI baMnenuM grahaNa prApta thatuM hatuM. Ama ahIM sUtrakAra kayA nyAyathI saMkhyA zabdano artha kahevA mAMge che, evA tAtparyanI anupatti thAya che. Ama tAtparyanI prApti na thavAthI ame prakaraNAdino Adara karatAM nathI. vaLI ame ubhayanuM grahaNa karIzuM. mATe kRtrimAtrimayo' nyAyano paNa Adara karatAM nathI. vaLI kRtrimAtrimayo." nyAyanA anAdarathI ja phalita thayela ja 'vaDuimayAtiH' nyAya che. AthI saMkhyA zabdathI laukika saMkhyA 'Adri svarUpa grahaNa thaze, temaja "ti' vagere aMtavALI zAstrIya saMkhyA paNa grahaNa thaze ane A ubhaya prakArano bodha saMkhyA zabdamAM AvRttino Azraya karavAthI thaze. have jo saMkhyA zabdanI AvRtti karavAthI baMne prakAranI saMkhyAno bodha thaI zakato hoya to saMjJikoTimAM saMkhyA zabdanuM grahaNa Avazyaka nathI arthAt " tya, saMDyA' ATalA sUtrathI kArya siddha thaI zakaze. (za. cArAnu0) mAre tu-"ya-hatezcAriNe:" [6.4.220.] rUtyatra prativedho jJApayati-*kvacidubhayagatiH* iti, itarathA lokaprasiddhaikAdisaGkhyAtiriktA pAribhASikI keyaM zadantA tyantA vA saGkhyA'sti yasyAH prAptipUrvakaH pratiSedho yujyate ?" ityAhuH / ubhayasyakRtrimAkRtrimobhayasya gatiH-jJAnaM grahaNam, kvacid bhavatIti nyAyArthaH / kvacitpadopAdAnAnnAsya sarvatra pravRttiH / etatpravRtyabhAvasthale "kRtrimAkRtrimayoH kRtrime0" ityasya pravRttyA kRtrimasya grahaNam; asyApi taralatvAt kvacida-kRtrimasya grahaNam / anuvAdaH- bIjAo "vavikRtrima0 grahaNan " nyAyanuM AlaMbane A paristhitimAM prApta thayuM che evuM jaNAve che. ame saMjJAsUtra tarIke "hatyA saMdhyA" ja banAvazuM tathA (6/4/130) sUtramAM saMkhyAvAcaka zabdathI "al" sudhInA arthamAM je "ka" pratyayanuM vidhAna karela che, tyAM saMkhyA zabdathI jo "kRtrimAtrimayo." nyAyathI mAtra "ti" ane "tuM" aMtavALuM nAma ja grahaNa karavAnuM hota to "a", "ti", "STi" aMtavALI saMkhyAnuM varjane nirarthaka thAta; AthI A badhAnA niSedha dvArA jaNAya che ke saMkhyA zabdathI pAribhASika temaja laukika baMne saMkhyA grahaNa karavAnI che. jo baMne saMkhyAnI prApti thatI hoya to ja niSedha sArthaka thaI zake. mATe vidumatiH ' nyAyanuM AlaMbana ja yogya che. A nyAyamAM kRtrima ane akRtrima ubhayanuM grahaNa koIka sthAnamAM thAya che, evuM tAtparya che. ahIM "vava"nuM grahaNa karyuM hovAthI badhe ja A nyAyanI pravRtti nathI. A nyAyanI pravRtti jyAM nahIM thatI hoya, tyAM "vRtrimAMkRtrimayo..." nyAyathI kRtrimanuM grahaNa thaze. vaLI "trimAtrimayo..." nyAya paNa anitya hovAthI koIka sthAnamAM akRtrimanuM grahaNa thaze.
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU) 1-1-39 696 (za0 nyAsAnu0) kvobhayagrahaNaM? kva kRtrimagrahaNaM? kva cAkRtrimagrahaNam ? ityatra lkssyaanusAri vyasthAnameva raNam "nADIta-IkhyAM svI" [7.rU.280.] rUlyanena 'vahunA : yasa, bahutantrIIvA' ityatra kRtrimasvAGgavRttyornADItantrIzabdayoryathA kac niSidhyate tathA 'bahunADiH stambaH, bahutantrIrvINA' ityatrAkRtrimavRttyorapi sa niSidhyata ityubhayagrahaNam, atra nADItantryoraprANisthatvAnna kRtrimasvAGgatvam, yataH "avikAro'dravaM mUrtaM prANisthaM svAGgamucyate / cyutaM ca prANinastattannibhaM ca pratimAdiSu" // 3 // iti svAGgalakSaNAt / anuvAda - uttarapakSa (AcAryabhagavaMtazrI hemacandrAcAryajIno) :- ahIM (64/130) sUtramAM Apa "svavid mayatiH' nyAyanuM AlaMbana laIne kRtrima ane akRtrima e pramANe baMne saMkhyA-vAcaka nAmone grahaNa karavA mAMgo cho. A saMdarbhamAM ame Apane pUchIe chIe ke ahIM "kRtrimA-kRtrimayo..." nyAyanuM AlaMbana na letAM Ape "vat 3yAti:.." nyAyanuM AlaMbana ja zA mATe lIdhuM? pUrvapakSa :- kyAM ubhayanuM grahaNa karavuM? kyAM kRtrimanuM grahaNa karavuM? ane kyAM akRtrimanuM grahaNa karavuM? eno nirNaya karavA mATe te te prayogo anusAra ja kathana thaI zakaze. jyAM kRtrima ane akRtrima zabdovALAM prayogo maLatAM hoya tyAM "vavat 3mayAtiH." nyAyanuM AlaMbana levAmAM Avaze. dA. ta. nADItatrIkhyAM svI" (7/3/180) sUtrathI "vahunari: kAya:" tathA "vahunnIrjIvA prayogomAM "" samAsAntano niSedha thaze. bahuvrIhi samAsane aMte "nADI" ane "tatrI" zabda AvyA hoya tathA baMne vAkyAM vAcaka hoya to bahuvrIhi samAsamAM "" samAsAntano niSedha thAya che. ahIM kRtrima evAM svIvAcakamAM jema "" samAsAntano niSedha thAya che, te ja pramANe akRtrima evAM vAkvAcakathI paNa "v" samAsAntano niSedha thAya che. tethI "vahunAvaH stanva:" vahungIrvANA" prayogo siddha thaze. ahIM "nADI" ane "tatrI" aprANImAM rahyA hovAthI kRtrima svIpaNuM nathI. mATe "nADI" ane "tatrI" zabda anyapada svarUpa "sva" ane "vI"nI apekSAe akRtrima che. zAstrakAroe strInuM svarUpa batAvyuM che. tethI (7/3/180) sUtramAM, zAstrakAro vaDe batAvAyela svarUpavALuM ja svIkRtva laI zakAze. te svarUpa A pramANe che : je avikArI hoya, adrava hoya temaja mUrta hoya ane prANImAM raheluM hoya te strI kahevAya che tathA prANImAMthI chUTuM paDeluM hoya to paNa svIkaM kahevAya che. te ja pramANe prANI tulya prANInI pratimA vageremAM raheluM hoya te paNa svI kahevAya che.
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 697 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 svInI uparokta vyAkhyAthI (7/3/180) sUtra pramANe "vahunADi: wAya:' tathA "vahutatrIvA" kRtrima evAM svIvAcaka nAma hovAthI "" samAsAntano niSedha thavo joIe; paraMtu "vahunAhita staq:" tathA "vahuta-IrveLA" e pramANe akRtrima evA svIkavAcaka nAmathI para "r" samAsAntano niSedha thavo joIe nahi. chatAM paNa "vavid 3mayatiH" nyAyanuM AlaMbana laIne kRtrima ane akRtrima e pramANe baMne svIkravAcaka nAmothI para "" samAsAntano niSedha thaze. (za0 nyAsAnu0) nanu stambasyaikendriyaprANitvAd nADyAH kathamaprANisthatvamiti cet, 3vyate-"prauSadha-vRkSegoDavayave ra" [6.ra.rU.] rUti sUtre pragathraNanaiva cetanAvanTena vRkSauSadhigrahaNe siddhe'pi pRthak tadgrahaNenedaM jJApitam-iha vyAkaraNe prANigrahaNena trasA eva gRhyante, na tu sthAvarA iti| anuvAda :- pratipUrvapakSa - "taq" (ghAsano samUha athavA guccho) e ekendriya hovAthI prANIpaNuM saMbhave che. to pachI zA mATe nADInuM aprANImAM rahevApaNuM thaze? arthAt nADI paNa prANImAM raheluM aMga hovAthI svIkRvAcaka ja kahevAze. AthI "visma yati:" nyAyano Azraya ahIM Avazyaka nathI. pUrvapakSa (cAlu) - "prALyauSadhivRkSekhyo..." (62/31) sUtramAM cetanAvALuM prANI hoya temaja vRkSa ane auSadhi paNa hoya to prANInAM grahaNathI ja vRkSanuM paNa grahaNa thaI ja jAta; chatAM pRtha- evA vRkSanuM grahaNa sUtramAM karyuM che tenA dvArA AcArya bhagavaMta jaNAve che ke A vyAkaraNamAM anyatra prANInAM grahaNathI trasa jIvo ja grahaNa karavA; paraMtu sthAvara jIvo grahaNa karavA nahi. mATe ja "viyAtiH" nyAyanuM AlaMbana ahIM Avazyaka ja che. ' (za. cAsAnu0) "sada-nagna-vidyamAnapUrvapAt svIvoDAviSyaH" [2.4.28.] ityatra "avikAra:0" itilakSaNalakSitameva kRtrimaM svAGgaM gRhyate, na tu svamaGgamavayava iti yaugikamakRtrimama, tena 'dIrghamukhA zAlA' ityatra zAlApekSayA lokaprasiddhasvAGgatve satyapi aprANitvena pAribhASika-svAGgatvAbhAvAnna GIH / anuvAdaH-pUrvapakSa (cAlu):- have kyAMka mAtra kRtrimanuM ja grahaNa thAya che evuM sthaLa batAve che. "sada na0" (2/4/38) sUtramAM pAribhASika evuM kRtrima svI ja grahaNa karAya che; paraMtu potAno avayava e pramANe akRtrima svI grahaNa karAtuM nathI. tethI "tIrSamuvI nAtA"mAM "zAtA"nI apekSAe prasiddha evuM aMgapaNuM hote chate paNa aprANIpaNAMthI pAribhASika, evAM svIpaNAno abhAva thAya che. AthI strIliMgamAM " ()" thato nathI. Ama (24/38) sUtramAM pAribhASika evAM strInuM ja (kRtrima) grahaNa karyuM che.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-39 698 (za0 nyAsAnu0 ) "ziro'dhasaH pade samAsaikye" [2.3.4.] ityatrAkRtrimaM padazabdarUpameva gRhItam, na tu pAribhASikaM vibhaktyantaM padam tena 'ziraspadam, adhaspadam' iti siddhyati / na cA'tra pAribhASikapadagrahaNe'pi 'padam' ityasya vibhaktyantatvena padatvAt, satvaM bhaviSyatyeveti vAcyam, padazabdAtiriktAnAM savibhaktikaghaTapaTAdizabdAnAmapi paratve zirasAdau satvApattirityativyAptistathA'pi duruddhareti tAtparyAt / anuvAda :- pUrvapakSa (cAlu) :- have akRtrimanuM ja grahaNa jyAM hoya evuM sthaLa batAve che : "ziroDasa:..." (2/3/4) sUtra pramANe "zis" ane "adhar" zabdathI para "vava" zabda Avyo hoya ane samAsamAM ekArthapaNuM jaNAtuM hoya to "ziras" ane "adha" baMne zabdonAM thayelA evAM "s"nAM ""no "pa" zabda uttarapadamAM Avye chate "s" thAya che. ahIM pAribhASika vibhakti aMtavALI padasaMjJAnuM grahaNa thatuM nathI; paraMtu akRtrima evAM '"var" zabdanuM ja grahaNa thAya che. AthI 'zirasvatam" ane "adhasvatam" prayogonI siddhi thAya che. pratipUrvapakSa :- ahIM paNa pAribhASika "va" ja grahaNa karAyuM che kAraNa ke "pam" zabda vibhakti aMtavALo hovAthI padapaNAMvALo thAya che. AthI pAribhASika vibhakti aMtavALA ja "pavuM" zabdanuM vidyamAnapaNuM hovAthI "" thaze. pUrvapakSa (cAlu) :- ahIM pAribhASika evAM "vam" zabdanuM grahaNa karAyuM nathI. jo pAribhASika evAM pavaeN zabdanuM grahaNa karAya to tamAma vibhaktiaMta evAM "ghaTa:, paTa:" vagere zabdo ''ziras' ane ''badhas" zabda pachI Ave to snI Apatti Avaze ane AvI Apattine dUra karavI muzkela hovAthI ja ahIM akRtrima evAM "pa" zabdanuM ja grahaNa karAze. (za0 nyAsAnu0 ) itthaM ca tatra tatra yad bhavatu tad bhavatu kvacidubhayagatiH* ityasyAzrayaNena prakRte saMjJikoTau saGkhyAgrahaNaM tu na kartavyaM bhavatIti saMjJAsUtratve na kAcit kSatiriti cet, satyamnirdoSatvAt svIkurmahe / anuvAda :- pUrvapakSa (cAlu) :- A pramANe te te sUtromAM je je nyAyanuM AlaMbana laIne prayogo thatAM hoya tevA tevA prayogo thavA joIe. ahIM paNa "vavid Gamayati:' nyAyano Azraya laIne saMzikoTimAM saMdhyA zabdanuM grahaNa karavA yogya nathI. A pramANe '"Datyatu saMdhyA" ATaluM ja saMjJAsUtra banAvavAmAM Avaze to paNa koI kSati nathI. uttarapakSa (AcAryabhagavaMtazrI hemacandrAcAryajI) :- ApanI vAta sAcI che. "vizvav 3mati:' nyAyanuM AlaMbana laIne paNa saMjJAsUtra banAvI zakAya che ane temAM nirdoSapaNuM hovAthI ame svIkArIe chIe.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 699 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 (za0 nyAsAnu0) paramatredamAkalanIyam-saMjJApakSe lakSyA'siddhirUpadoSAbhAve'pi *kRtrimAkRtrimayoH kRtrime0* ityAdarAspadamapi nyAyo'nAdriyate, *kvacidubhayagatiH* iti nyAya Adriyate, etasyAdare tu punadvidhA bodhAyA''vRttiH, kvacitpadena viSayavizeSAnirNayAd vyAkhyAnavizeSazcA'valambanIyau, vyAkhyAnavizeSe'pi itaravyAkhyAnanivartakapramANAntaramanviSyeta, taditthaM mahatA prayAsena saMjJA-sUtratvapakSe kartavyatayA''pAditaM saGkhyAgrahaNajanyaM gauravaM parihatya 'vad'grahaNapakSIyaM kaNThatAlvAdyabhighAtaprayojyagauravaM parihiyate, mRSyate ca bahu paripatanmanogauravam, na khalu kaNThatAlvAdyabhighAtaprayojyagauravameva gauravaM bhavitumarhati, na tu manogauravaM gauravamiti rAjA''jJA'stIti bahumanogauravasahanApekSayA lAghavAt saGkhyAgrahaNameva kartavyamucitaM syAditi saMjJAsUtrApekSayA saGkhyAgrahaNarAhityena vadghaTitamatidezasUtramevAstu-"Datyatu saGkhyAvat" itIti yuktamutpazyAma iti / anuvAdaH- uttarapakSa (cAlu) - " tyA saMdhyA" e pramANe saMjJAsUtra banAvavAthI "vit 3mayati:" nyAyano Azraya laIne saMjJikoTimAM saMsthAnuM grahaNa karavuM Avazyaka raheze nahi ane e pramANe iSTa evAM lakSyanI siddhi thaI jaze; paraMtu AvuM saMjJAsUtra banAvavA dvArA "vRtrima vRtrimayo..." nyAya AdaranuM sthAna hovA chatAM paNa Adara karAto nathI. ene badale "vavid 3mayAtiH" nyAyano Adara karAya che. "visma yAtiH' nyAyano Adara karIne paNa (6/4/130) vagere saMkhyA saMbaMdhI kAryonAM sUtromAM "saMkhyA" padathI "ti" ane "tuM" aMtavALI zAstrIya saMkhyA tathA eka, be, traNa vagere laukika saMkhyAno bodha karavA mATe eka ja "saMkhyA" padanI AvRtti karavI paDe che. arthAt te te sUtromAM rahelAM "saMdhyA" padathI zAstrIya saMkhyA tathA laukika saMkhyAno bodha karavA mATe saMkhyA padanI AvRtti karavI paDe che. jo "vat 3mayatiH' nyAyano sahAro levAmAM Ave to "va " padathI koIka sthAnamAM evo bodha thAya che. have koIka sthAnamAM evA bodhathI kayA sthAnamAM A nyAyano Adara karavo joIe? eno nirNaya karavA mATe vyAkhyAnavizeSanuM AlaMbana levuM paDaze. vyAkhyAnavizeSamAM paNa bIjA koIka kathananuM nivartana karanAra anya pramANa ApavuM paDaze arthAt ahIM "svavid samaya tiH" nyAyano Azraya levAmAM Avyo che to "kRtrimAtrimayo..." nyAyano Azraya zA mATe levAmAM Avyo nathI? e saMbaMdhI vastu anya pramANathI siddha karavI paDaze. A pramANe ATalo badho prayatna karyA pachI saMkhyA zabdanAM grahaNathI utpanna thatA gauravano tyAga arthAt " tya, saMdhyA saMdhyA" e pramANe saMjJAsUtra banAvavAmAM Ave to saMjJikoTimAM laukika saMkhyAne levA mATe saMdhyA padanuM grahaNa karavuM paDaze, je gauravarUpa thaze; jeno (gauravano) tyAga " tyatu saMdhyA' sUtra banAvavAthI thaze. vaLI " tya, saMva"
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 700 sUtra banAvazo to AvA atidezasUtramAM ("va" pada ghaTita) paNa saMkhyApada saMbaMdhI kaMTha, tAlu abhighAtathI prayojAtA evAM gauravano tyAga karAya che. TUMkamAM "Datya, saMdhyA" sUtra banAvavA dvArA ApanA vaDe saMjJAsUtra pakSamAM saMdhyA saMbaMdhI padanAM gauravano tyAga karAyo che tathA atidezasUtra banAvavAmAM Ave tyAre je grahaNa karelA "va" padanuM gaurava hatuM e gauravano paNa " tyatu saMdhyA' sUtra banAvavA dvArA tyAga karAyo che. AvA gauravano tyAga karIne paNa goLagoLa pheravanAra evAM manogauravane (buddhinAM vyAyAmane) Apa sahana karo cho. je ame "kRtrimAtrimayo:" nyAya AdaranuM sthAna hovA chatAM paNa Adara karAto nathI" vagere lakhANo dvArA thoDIvAra pahelAM ja jaNAvI gayA chIe. kharekhara to atidezasUtra banAvavAmAM "va" pada lakhavA dvArA kaMTha, tAlunAM abhighAtathI karAtuM evuM gaurava e gaurava ja nathI. ApanA mate "mananuM gaurava e gaurava nathI" e pramANe jANe ke rAjAnI AjJA che arthAt ApanI icchA pramANe mananAM gauravane gaurava na mAnavuM e barAbara nathI. Ama ghaNA badhA mananAM gauravane sahana karavuM enA karatAM to lAghavathI saMkhyApada prahaNa karavA dvArA saMjJAsUtra banAvavAmAM Ave te vadhAre ucita che. tathA AgaLa vadhIne kahIe to saMkhyApada grahaNa na karIne vat ghaTita evuM atidezasUtra ja yogya che; Ama "rucatu saMdhyAva" sUtra ja yogya che, evuM ame avalokana karIe chIe. (za0 nyAsAnu0) nanvatidezasUtratvAGgIkAre'pi "Datyatu saGkhyA" ityAkArakaM vadrahitameva sUtramastu, bhavati hi vatpratyayamantareNApyatidezAvagatiH yathA-brahmadattabhinne brahmadattagataguNasadRzaguNAnAlokya 'eSa brahmadattaH' iti yadA kazcit prayuGkte tadA abrahmadattaM brahmadatta ityayamAha tena manyAmahe-brahmadattavadayaM bhavatIti zrotA nizcinoti, tathA ihApi niyataviSayaparicchedaheturUpasaGkhyAbhinne tritvAdisaGkhyAvyApakAkhaNDopAdhirUpabahutvaviziSTAdivAcakabahvAdau saGkhyAprayuktakAryabhAktvarUpasAdRzyapratisandhAnena "Datyatu saGkhyA" iti pratipAdanAt saGkhyAvaditi pratyayo bhaviSyatIti cet / anuvAda:-pUrvapakSa:- atidezasUtra pakSano tame svIkAra karo to paNa "rutyasaMdhyA" evAM svarUpavALuM "vat" padarahita ja sUtra banAvavuM joIe. kAraNa ke "va" pada vinA paNa atidezano bodha thAya ja che. dA.ta. brahmadattathI bhinna evAM yajJadattamAM brahmadattanAM guNonI samAnatA joIne koI kahe che ke, A brahmadatta che. tyAre sAMbhaLanAra vyakti paNa abrahmadattane joIne A brahmadatta che evuM sAmevALo mANasa kahe che tevuM sAMbhaLe che ane te samaye zrotA nakkI kare che ke A yajJadatta paNa brahmadatta jevo che. Ama brahmadattathI bhinna vyaktimAM paNa brahmadattanAM guNonI samAnatAno Aropa karIne "A brahmadatta jevo ja che" evo bodha karavAmAM Ave che.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 701 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 ahIM "vahu' vageremAM saMkhyA zabdamAM rahelAM kayA dharmanI samAnatAno Aropa karIne saMkhyA zabdano bodha karavAmAM Ave che? evo prazna thavo svAbhAvika che. enAM anusaMdhAnamAM pUrvapakSa have pachInI paMktiomAM jaNAve che. niyataviSayanAM bodhanAM kAraNa svarUpa saMkhyA che arthAt saMkhyA padathI eka, be, traNa, cAra vagere cokkasa avadhino bodha thAya che. e bodhanAM kAraNarUpa padArthamAM rahelo je dharma che, tene saMkhyA kahevAmAM Ave che. AvI saMkhyAthI bhinna "vahu' vagere saMkhyAo che. ahIM jyAM jyAM tritva vagere saMkhyAo che tyAM tyAM vidutva che. AthI tritva vagerene vyApaka vadutva kahevAya che. nyAyadarzanamAM jAtibhinna dharma hoya te upAdhi svarUpa kahevAya che. A upAdhisvarUpa dharma paNa be prakAranAM hoya che. (1) sakhaMDa upAdhivALA ane (2) akhaMDa upAdhivALA. have avidyamAna evAM padArthomAM rahelA dharmo akhaMDa upAdhi svarUpa thaze. jema ke, pratiyogitA, viSayatA vagere dharmo. te ja pramANe vadutvadharma paNa akhaMDa upAdhi svarUpa banaze. Ama, A arthano bodha karAvavA mATe AcArya bhagavaMte paMktio lakhI che ke, tritva vagere saMkhyAne vyApaka evuM akhaMDa upAdhi svarUpa vaidutvathI viziSTa "vahu" vagere saMkhyA che. A "vahu" vageremAM, saMkhyAvAcaka zabdomAM jevA kAryo thAya che, evA ja kAryo thatAM hovAthI "vahu' vagerenAM vAcaka padomAM paNa saMkhyA jevAM che evo bodha thaI ja jaze. mATe atidezasUtra banAvIne "va" pada lakhavAnI AvazyakatA nathI. (za0 nyAsAnu0) na-evaM sati zakyArthabAdhena lakSaNA'bhyupagantavyA, sA ca dvidhA-nirUDhA AdhunikI ceti, tatrAnAditAtparyikA nirUDhA, prayojanavatI cAdhunikI, yadIdAnI saGkhyAzabde lakSaNA svIkriyate tadeyamAdhunikIti kRtvA prayojanena kenacid bhAvyam, na cAMtrAsAdhAraNaM prayojanaM kimapyutpazyAmaH, 'saGkhyAvat' ityanenaiva vivakSitArthasiddheH, 'eSa brahmadattaH' ityAdau tu brahmadattagatA'sAdhAraNadharmabodhanarUpaM prayojanamupalabhyate, na ca tad brahmadattasadRzAdizabdena nizcetuM zakyam, rUpAntareNApi sAdRzyopapatteH / anuvAda :- uttarapakSa :- " tyatu saMsthA" ATaluM ja sUtra banAvavAthI "saMdhyA' zabdathI " va" (saMkhyA jevAM) arthano bodha thaI jaze evuM Apa kaho cho; e zakya nathI. jo "va" pratyaya vagara sUtra banAvavAmAM Ave ane eka, be, traNa vagere arthano paNa bodha karavo hoya to zakyArthano bAdha karIne lakSaNo svIkAravI paDaze arthAt "saMsthA" zabdathI "ti" ane "mA" aMtavALuM nAma saMkhyA svarUpa thAya che tathA eka, be vagere paNa saMkhyA svarUpa che. e pramANe lakSaNA saMbaMdhathI saMkhyA zabdano artha karavAmAM Ave to ja uparokta artha thaI zake. have
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-39 702 ahIM lakSaNA svIkAravI ke kema? athavA to kaI lakSaNo svIkArI zakAze? e bAbatano vicAra karavo Avazyaka thaze. lakSaNA be prakAranI che : (1) nirUDhA lakSaNA ane (2) AdhunikI lakSaNA. anAdi tAtparyanAM viSayavALI je hoya te "nirUDhA lakSaNA" kahevAya che. A lakSaNAthI vaktAno vizeSa Azaya pragaTa thato nathI. zakyArthano bAdha karIne vizeSa tAtparyavALo artha svIkAravAmAM Ave to lakSaNA saMbaMdhathI svIkArAya che. nirUDhA lakSaNomAM vizeSa artha to svIkAravAmAM Ave che arthAtu yaugika arthano tyAga karIne vizeSa artha to svIkArAya che, paNa A vizeSa artha anAdi tAtparyavALo hoya che. dA.ta. "zata:" A zabdano yaugika artha nIce pramANe thAya che : khetaramAM dhAnya UgyuM hoya ane vacce vacce ghAsa paNa UgI jAya to evuM ghAsa dhAnyane mATe nukazAna karanAra thAya. AthI evAM ghAsane kApI nAkhavA mATe hoziyAra vyaktio sahAyaka thatI hatI. AvI vyaktione "kuzana" kahevAmAM AvatI hatI. "kuzana" zabdanAM A arthano tyAga karIne je te kSetramAM hoziyAra evI tamAma vyaktione jagatanAM badhA ja loko "kutti:' kahe che. A pramANe anAdikALathI lokoe yaugika arthano tyAga karIne navo artha svIkAryo che. Ane nirUDhA lakSaNAthI prApta karelo artha kahevAya che. Ama A lakSaNAthI vaktAno vizeSa Azaya pragaTa thato nathI. cokkasa prayojanane kAraNe je lakSaNA karAya te AdhunikI lakSaNA kahevAya che. dA.ta. kAyAm poSa:" ahIM gaMgA padano zakyArtha je gaMgApravAha che teno bAdha karIne gaMgAtIra artha lakSaNA saMbaMdhathI karavAmAM Ave che. A gaMgAtI artha "ghoSa:" padanAM sAmarthyathI karyo che. gaMgApravAhamAM ghoSanuM (jhUMpaDI) astitva zakya na hovAthI gaMgAtIra artha karyo che. AvI lakSaNA karavA pAchaLa vyaMjanA dvArA zakyane vize rahela asAdhAraNa dharmane jaNAvavA svarUpa prayojana hoya che. have 'rutyasaMdhyA' eTaluM ja sUtra banAvavAmAM Ave to 'sA ' zabdamAM lakSaNo svIkAravI Avazyaka thaze. kAraNa ke 'ti' ane 'tu' aMtavALA nAmomAM saMkhyAtvadharmano Aropa karavo Avazyaka thaze, je lakSaNA sivAya zakya nathI. have jo nirUDhalakSaNA svIkArAze to 'ti' vagere zabdo svayaM saMkhyA svarUpa ja banI jaze. AthI "Rti' vagere saMkhyA bhinna arthamAM prayogavALA dekhAze nahIM. have A ApattimAMthI bacavA jo AdhunikI lakSaNA svIkArAze to koIka prayojana avazya mAnavuM paDaze. sau prathama ApaNe eka udAharaNa dvArA A vastune samajIe. dA. ta. koIka vyakti kahe ke tenuM mukha candra jevuM che. ahIM candranA badhA ja dharmo tenA mukhamAM AvatA nathI. candranA amuka dharmo tenA mukhamAM Ave che. tathA bIjI vyakti A pramANe kahe che ke "mere
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 703 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 sAmane vAnI ghaDI reM cadra vI TUkaDI rahatA hai !" A vAkyamAM strInA mukhane saMpUrNapaNe candra kahI devAmAM Ave che, paraMtu AvuM kahevA pAchaLa kaMIka prayojana hoya che. koI strInI suMdaratAmAM adhikatA batAvavAnuM prayojana hoya tyAre AdhunikI lakSaNA karavAmAM Ave che. ahIM paNa vRttiH ' prayoga Apela che. tenA dvArA evuM jaNAya che ke sAme rahelA yajJadattamAM brahmadattanA asAdhAraNa dharma jaNAvavAnuM prayojana prApta thAya che. A vastu 'vratta-saza:' athavA to vrattivat' vagere zabdothI jaNAI zakaze nahIM. jo sAdRzyadharma batAvavo haze to anya svarUpathI paNa jaNAI jaze arthAt "vat' pratyaya dvArA paNa jaNAI jaze. paraMtu AdhunikI lakSaNAmAM to koIkane koIka prayojana avazya batAvavuM paDaze. je 'DaAMtu sA ' sUtramAM rahelA "sA ' zabdamAM jaNAtuM nathI. AdhunikI lakSaNA mukhyatayA kAvyomAM jovA maLe che. ahIM vyAkaraNamAM to kaMIka vidhAna karavAnuM hovAthI AdhunikI lakSaNAnI AvazyakatA nathI. mATe 'hatya, saMdhyA' ATaluM ja sUtra jarUrI nathI, paraMtu 'Datya, sAvat' sUtra ja yogya che.' (za0 nyAsAnu0) ayaM bhAvaH-AdhunikalakSaNAsthale vyaJjanAdvArA zakyagatAsAdhAraNadharmabodhanarUpaM prayojanaM bhavati, vyaJjanAjanyabodho'pi camatkAravizeSAdhAyakaH, yathA-'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra pravAharUpazakyArthabAdhena lakSaNayA tIrArthe pratyAyyamAne vyaJjanayA gaGgAgatazaityapAvanatvAdibodhaH, nahi 'caitro balIvardaH' iti pratipAdane yazcamatkArazcakAsti sa caitro mUrkha iti vacane / itthaM ca prayojanA'nurUpamabrahmadatte lakSaNayA brahmadattasya prayoge'pi prakRte vaddhaTitaM "Datyatu saGkhyAvat" iti sUtrakaraNameva yuktam // 39 // anuvAda - AdhunikI lakSaNA sthaLamAM vyaMjanA zakti dvArA zakyArthane vize rahelA asAdhAraNa dharma jaNAvavArUpa prayojana hoya che. dA.ta. " yAM poSa:" ahIM gaMgA padano lakSaNA saMbaMdhathI gaMgAtI artha karavAmAM Ave che ane Ama karIne zakyArtha svarUpa gaMgApravAhano tyAga karavAmAM Ave che temaja vyaMjanA dvArA zakyArtha evAM gaMgApravAhamAM rahelAM zItaLatA, pavanepaNuM vagere asAdhAraNa dharmo lakSyArthamAM jaNAvavAnuM prayojana paNa che tathA jyAM jyAM vyaMjanAthI janya bodha hoya to tevo bodha paNa AzcaryavizeSane karanAro thAya che. jo AzcaryavizeSanI prApti na thatI hoya to AdhunikI lakSaNAthI arthabodha thaI zakato nathI. "caitra gadheDo che" evuM kathana karavAne vize je Azcarya prApta thAya che, tevuM Azcarya caitra mUrkha che" evAM prayogamAM thatuM nathI. A pramANe abrahmadattamAM paNa lakSaNAthI brahmadattano bodha thato hoya to tyAM to "va" pratyaya vagara paNa brahmadattamAM rahelAM asAdhAraNadharmo brahmadatta bhinna vyaktimAM jaNAvavAnuM prayojana che; paraMtu "Datya, saMdhyA' evuM sUtra banAvavAmAM Ave to saMkhyAbhinna evAM "ti" ane "tuM" aMtavALA padArthamAM saMkhyA padArthamAM rahelAM asAdhAraNa dharmo batAvavAnuM prayojana hoya evuM
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-39, 1-1-40 704 jaNAtuM nathI. arthAt "caitra gadheDo che" evuM kahevA dvArA je Azcarya prakAzita thAya che, evuM Azcarya-"utpatu saMdhyA' kahevA dvArA prakAzita thatuM nathI, AthI "Datyatu saMdhyAvat" e pramANe sUtra karavuM ja yogya jaNAya che. -: nyAsasArasamuddhAra : DatyatvityAdi-vatkaraNAbhAve *kRtrimAkRtrimayoH iti nyAyAd ekadvyAdInAmakRtrimANAM na yAviti "rUA -: nyAsasArasamuddhArano anuvAda : jo sUtramAM "vat'karaNa na karyuM hota to "kRtrima trimayo:..." nyAyathI eka, be, traNa vagere akRtrima saMkhyAnuM grahaNa thaI zakatuM nahi. // ekonacatvAriMzattamam sUtram samAptam // sUtram - vaThThALa meLe / / / 40 // -: tattvaprakAzikA : 'bahu' 'gaNa' ityetau zabdau bhede vartamAnau saGkhyAvad bhavataH, bhedo nAnAtvamekatvaprati-yogi / -: tattvaprakAzikAno anuvAda : "vahu" ane "La" A baMne zabdo bheda arthamAM rahelAM hoya to saMkhyA jevAM thAya che. ekatvanuM virodhI evuM anekapaNuM e bheda zabdano artha che. (d0 pra0) vahu:, vahudhA, vatva:| caLavaLa:, rAdhA, maLatva:| meva iti kim ? vaipulye saGkhe ca saGkhyAkAryaM mA bhUt / anuvAda :- vaduH--ghaNAM vaDe kharIdAyela, vahudhA=ghaNAM prakAro vaDe, vaduttta:=bahuvAra. te ja pramANe gaLa=samUha vaDe kharIdAyela athavA aneka vaDe kharIdAyela, gaLA=aneka prakAro vaDe, gaLatRtva:=anekavAra. bheda arthamAM lakhavA dvArA graMthakAra zuM kahevA mAMge che ? enA javAbamAM
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 705 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 AcAryabhagavaMtazrI jaNAve che ke vizALa arthamAM ane samUha arthamAM rahela anukrame "vahu" ane "nA" zabda saMkhyAkAryane bhajanArA thatA nathI. (ta0 pra0) bahugaNau na niyatAvadhibhedAbhidhAyakAviti saGkhyAprasiddherabhAvAd vacanam, ata eva bhUryAdinivRttiH // 40 // anuvAda:- va" ane "nA" zabda nizcita avadhi svarUpa prakArane kahenArA nathI. mATe e zabdo dvArA saMkhyAnI prasiddhi thaI zakatI nathI, chatAM paNa A baMne zabdomAM saMkhyAvAcakatvanI prasiddhi mATe A sUtranI racanA karavAmAM AvI che. AthI bAkInAM je zabdo dvArA niyata avadhinuM kathana nahi thatuM hoya evAM mUri, viputra vagere zabdomAM saMkhyAvAcakatvanI prasiddhi thaI zakaze nahi. -: zabdamahArNavanyAsa anusaMdhAna :vaghupatyiAdri-"vahIM prApa" rUtyato vahetIti "mi-vadi-vari-vario vA" [3[0 726.] iti upratyaye vabayoraikyena batve ca bahuriti "gaNaNa saMkhyAne" ato gaNyata ityali gaNa iti, bahuzca gaNazcetyanayoH samAhAra iti bahugaNam, atra "cArthe dvandvaH sahoktau" [3.1.117.] rUti samAsa, "taSpakSa20 [..60.)" ti vahuzI prAnipAta:, tAvArthI samAhAravivakSayA ekatvam, "dvandvaikatva0" (liGgAnuzAsane napuMsakaliGge zlo0 9.] iti napuMsarvam, "ata: moDa" [.4,17.] rUti seramazaH , "samAnAmoDataH" [2.4.46.] iti pUrvAkAralopazca vijJeyaH / 'bahugaNam' ityekavacanA-ntatve'pi dvau zabdAvatra grAhyAviti aSTamavavodhatimAda-vadu rUce zabbAviti ' - zabdamahArNavanyAsa anusaMdhAnano anuvAda - "vahana karavuM" arthavALo "va" dhAtu pahelA gaNano che. vahana karanAra e arthomAM "jivahi-vari." (3UTU.7ra6) sUtrathI "3" pratyaya thatAM "vahu" zabda prApta thAya che tathA "va" ane "'nuM ekapaNuM thavAthI ""no "" tarIke bodha karatAM "vadu:" zabdanI prApti thAya che. gaNavuM" arthavALo "Nu" dhAtu dazamA gaNano che. A "" dhAtune bhAvamAM "ga" pratyaya lAgatAM "" zabda prApta thAya che. "va" ane "ba" e pramANe A baMneno samAhAra hindu samAsa thavAthI "vahu nam" svarUpa sAmAsika zabda prApta thAya che. ahIM "vArthe ja sarovatI" (3/1/117) sUtrathI samAsa thayo che tathA "taSpakSa..." (3/1/167) sUtrathI "3" antavALo "vahuzabda pUrvamAM nipAta pAme che. lAghava prayojana mATe samAhAranI vivAthI
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-40 706 44 ekavacana karyuM che tathA ''naiRtva..." (liMgAnuzAsananAM napuMsakaliMgamAM zlo. 9)thI napuMsakaliMga karyuM che. AthI '"vaduzaLam' svarUpa sAmAsika zabdane prathamAno "si" pratyaya lAgatAM "ataH syamoDam' (1/4/57) sUtrathI "si" ane "mam"no "a" Adeza thatAM temaja "samAnAmota:" (1/4/46) sUtrathI pUrvanAM "a"kArano lopa thatAM "vahuALam" e pramANe prathamA ekavacana siddha thAya che. "vattuLam" e pramANe ekavacanavALo prayoga hovA chatAM paNa ahIM be zabda grahaNa karAya che, (nizcita karAya che,) evI spaSTatAne jaNAvavA mATe AcArya bhagavaMta bRhadvRttiTIkAmAM kahe che ke, "vattu" ane "La" e pramANe be zabdo. (za0 nyAsAnu0 ) imAvanekArthakAviti kIdRzArthAvatra vivakSitAviti jijJAsAyAmAha-bhede vartamAnAviti / bahugaNamityupAdAnenoddezyA''kAGkSAyA nivartanAt pUrvasUtrato 'Datyatu' ityuddezyabodhakazabdA'nanuvartane'pi vidheyA''kAGkSA na yathAsthitasUtrAd nivartata iti tadarthaM saGkhyAvadityanuvartata evetyAha-saGkhyAvaditi / zAbdabodhasya dhAtvarthapradhAnatvAdadhyAharati- bhavata iti / anuvAda :- A baMne zabdo aneka arthavALAM che. AthI kayA arthavALA A baMne zabdonI ahIM vivakSA karAya che ? evI jijJAsA hote chate graMthakAra kahe che ke bheda arthamAM rahelAM evAM "vahu" ane "La"" zabda ahIM jANavA. sUtramAM "vadu" ane "La" zabdanuM grahaNa karyuM hovAthI uddezyanI AkAMkSA nivartana pAme che. AthI AgaLanAM sUtramAMthI uddezya svarUpa "katsatu"nI anuvRtti nIce AvatI nathI; paraMtu vidheyanI AkAMkSA A sUtrathI nivRtta thatI nathI. AthI AgaLanAM sUtramAMthI "saMdhyAvat"nI anuvRtti nIce Ave che. mATe bRhavRttiTIkAmAM 'saMdhyAvat" zabda lakhyo che. vaiyAkaraNIo pramANe zAbdabodhamAM dhAtuarthanuM pradhAnapaNuM hovAthI (dhAtu artha jemAM vizeSya bane che evo zAbdabodha koI paNa vAkyano thAya che e pramANe vaiyAkaraNIo mAne che.) adhyAhArathI kriyApada Ave che. mATe ja dhRvRtti TIkAmAM "AcAryabhagavaMtazrI'e '"bhavataH" lakhyuM che. Ama atyAra sudhInAM padono samudita artha A pramANe thaze : bheda arthamAM rahelA "vadu" ane '"La" zabdo saMkhyA jevAM thAya che. (zavanyAsAnu. ) ''midaMpI vivArane' ata: '"mAvADo:" [.rU.8.] ti tri ''taSorupAntya' [4.rU.4.] rUtyupAttvamuLe bheza:, sa ca "mevo vivAraLe vaidha 3panAvizessyoH|" iti vacanAdanekArthaka iti prakRtopayogino'rthasya nirNayAyAha- nAnAtvamiti-na Anayati (na prApayati svagatatayaikatvaparyAptim) iti nAnA, tasya bhAvo nAnAtvam atra AGpUrvAnnayateH "Dit" [3LA0 60.] kRti Diti Apratyaye anyasvarAvilove '"mAve tvatatau" [...] iti tvapratyayaH /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "nAnAzabdo vinArthe'pi tathA'nekobhayArthayoH / sthAne tu kAraNArthe syAd yuktasAdRzyayorapi" // 4 // ( iti medinI, avya0 zlo0 45.) iti vacanAd vividhArthatve'pyanekArthaparasya nAnAzabdasya grahaNamiti bodhayitumAha-ekatvapratiyogIti / anuvAda H- "phADavuM" arthavALo "mi" dhAtu sAtamA gaNano che. A "mi" dhAtuthI ''mAvADo:' (5/3/18) sUtrathI "bhag" pratyaya thatAM tathA '"taSo pAntyasya" (4/3/4) sUtrathI upAttvano guNa thatAM "meva" zabda prApta thAya che. A "meva" zabda "phADavuM", "be bhAgamAM vibhakta karavuM", "gupta vAta pragaTa karavI" tathA "prakAra" arthamAM che. AvuM vacana hovAthI aneka arthavALo evo "me" zabda che. AthI A sUtramAM upayogI evAM arthanAM nirNayane mATe kahe che ke je anekamAM ekatvano virodhI hoya bheda zabdano artha ahIM samajavo arthAt prakA2 artha samajavo. 707 have "nAnAtvam" zabdanI vyutpatti batAve che : potAne vize je ekapaNAMnAM saMbaMdhane prApta karAvatuM nathI, te "nAnA" zabdano artha che. "nAnA"no bhAva e pramANe bhAva arthamAM 'tva" pratyaya lAgatAM "nAnAtva' zabda prApta thAya che. ahIM saMpUrNa 'nAnAttvam" zabdanI vyutpatti A pramANe thAya che : "nak + A + nI" dhAtune "hit" (3LA. 605) sUtrathI "ph" phALo '"ba" pratyaya thatAM temaja anya svarAdino lopa thatAM tathA bhAvamAM "mAve tvatatau" (7/1/ 55) sUtrathI "tva" pratyaya lAgatAM "nAnAttvam" zabda prApta thAya che. "nAnA" zabda "vinA" arthamAM tathA "aneka" ane "ubhaya" arthamAM tathA koIka prayojana arthamAM "yukta ane "sadeza" arthamAM paNa thAya che. e pramANe mevinI anya0 zloka-45mAM kahyuM che. A pramANe "nAnA" zabdanuM aneka arthavALApaNuM hote chate "aneka" arthavALAM "nAnA" zabdanuM ja ahIM grahaNa thAya che evuM jaNAvavA mATe "AcArya bhagavaMtazrI'e bRhavRtti TIkAmAM lakhyuM che ke, ekatvanuM virodhI evuM aneka arthavALApaNuM 'nAnAtvam" zabdano artha che. ekatvano virodhI eTale jeno eka artha kyAreya na thAya evo A nAnA zabdano artha che. (zakhyAjJAnu0 ) ''rUM gatau gata ti-abhed gacchatIti ''mIg-zani-vRtti" [3][0 22.] kRti je muLe 2 :, tasya mAtra pustvam, tvasa cetvartha:, "prathim prahmAne'" ata: "pratherluk ca vA" [uNA0 647.] iti tipratyaye antasya lope ca pratiH, sa cAtra vAmArthadyotako prAhyaH, "yuIpI yoge" ataH pratiyunavita virodha vadhAtIti "yuna-muna" [1.2.0.] ti ghinaNi upAntyaguNe "kte'niTazcajo0" [4.1.111.] iti jasya gatve pratiyogin, ekatvasya pratiyogi virodhabhAk ekatvapratiyogi, yatra paryAptivizeSeNaikatvaM na tatra tena sambandhena nAnAtva
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU) 1-1-40 708 mityekasambandhenaikatrAvRttitvarUpaM viruddhatvamavaseyam, ekatvabhinnA saGkhyAtvavyApyarUpaviziSTA saGkhyeti phalitArthaH, tAdRzaM rUpaM ca bahuvattvAdikamavaseyam, bhedo (anyo'nyAbhAvo) yatra svapratiyogivRttitva-svAzrayavRttitvAbhyAM sambandhAbhyAM tiSThet tAdRzo bahutvAdisaGkhyArUpo dharma iti tAtparyam / 'bahavo ghaTAH' ityAdau ghaTavRttibahutvasya bahutvAzrayAparaghaTabhedAzraye'parasmin ghaTe yathA sattvaM tathA bhedapratiyogibahutvAzrayaghaTe'pIti bahutvamIdRzo dharmo bhavitumarhati / yadyapIdRzo dharmo dvitvatritvAdirapi bhavati, tathApi prakRte bahugaNazabdayorupAdAnAd dvivyAdizabdAnAM nirAsaH / tryAdiSu ghaTeSu bahuzabdaprayoge'pi teSAM bahutvenaiva bodho na tu tritvAdinetyanyadetat / anuvAdaH- have "putvapratiyoni" zabdanI vyutpatti batAve che: "gati" arthavALo "pha" dhAtu bIjA gaNano. che. have je je gati arthavALA dhAtuo che te te prApti arthavALA paNa che. AthI je abhedane prApta kare che e arthamAM "pha" dhAtune "pILuM - ni..." (3UTIO 21) sUtrathI "" pratyaya thatAM temaja guNa thatAM "pa" zabda prApta thAya che tathA "ka'no bhAva evA arthamAM bhAvamAM "sva" pratyaya lAgatAM "sva" zabda prApta thAya che. "tva' e saMkhyAnuM vizeSaNa banaze. AthI "abhedane prApta kare che evI saMkhyA" e pramANe artha thaze. have "pratiyogI" zabdanI vyutpatti batAve che: "prasiddha karavA" arthavALo "pratha" dhAtu pahelA gaNano che. A "yLu" dhAtuthI "thetraM 2 vA" (3UT0 647) sUtrathI "ti" pratyaya thatAM temaja aMtanAM ""no lopa thatAM "prati" zabda prApta thAya che. A "tti" zabda "virodhI" arthane prakAzita karanAra che. "joDavuM" arthavALo "yuga" dhAtu sAtamA gaNano che. A "pfd"pUrvaka "yuna" dhAtuthI "virodhane dhAraNa kare che" evA arthamAM "yuga - muna..." (5) ra/50) sUtrathI "fdhanag" pratyaya thatAM upAjyanAM "3"no guNa thAya che temaja "niTazano..." (4/1/111) sUtrathI ""no "" thatAM "pratiyoni" zabda prApta thAya che. "pratiyoni" e kRdanta kahevAya che. " tva"nAM virodhane dhAraNa karanAra evo "nAnA"no artha thAya che. arthAt "pratiyojI"no artha "virodhane bhajanAra" athavA to dhAraNa karanAra" thAya che. jyAM paryApti-saMbaMdhathI ekatva rahetuM hoya tyAM paryAptisaMbaMdhathI anekapaNuM na rahetuM hoya to viruddhapaNuM jANavA yogya che. AthI paryAptisaMbaMdhathI eka ja adhikaraNamAM ekatva ane anekatvanuM ekasAthe na rahevApaNuM e ja viruddhapaNuM che. saMkhyAtvane vyApya evI saMkhyA ekatva, ddhitva, tritva vagere che arthAtuM jyAM jyAM ekatva, dvitva vagere che tyAM tyAM saMkhyAtva che. AthI jyAM jyAM ekatvathI bhinna evI vyApya saMkhyA raheze tyAM tyAM bahatva raheze. Ama, ekatvathI bhinna saMkhyA "vahuno artha thaze.
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 709 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 bheda eTale anyonyAbhAva. jemAM svapratiyo|ivRttitva tathA svAzrayavRttitva e pramANe ubhaya saMbaMdhathI "vadutva" svarUpa saMkhyA rahetI hoya to e bahutva vagere saMkhyArUpa dharma bane che. svapratiyovRittitva saMbaMdhathI bahutva A pramANe thAya che : sva eTale ghaTabheda tathA svapratiyonI eTale ghaTabhedano pratiyogI ghaTa. A ghaTamAM bahutvavRtti che. tathA svAzrayavRttitva saMbaMdha A pramANe che : sva eTale ghaTabheda. e ghaTabhedano Azraya anya ghaTa che. e anyaghaTamAM vRttitvasaMbaMdhathI bahutva rahe che. A pramANe bhinna bhinna ghaTamAM ubhaya saMbaMdhathI viziSTa evo bahutvadharma rahyo. AvuM bahutva saMkhyArUpa kahevAze. Ama "ghaNAM ghaTo" zabdaprayogamAM saMkhyA svarUpa bahutvadharma raheze; paraMtu "ghaNuM raDAyuM" prayogamAM bhedavALuM bahutva raheze nahi. kAraNa ke raDavAnAM bhedanA pratiyogI svarUpa raDavuM kriyA thaI zakaze, paraMtu raDavAnAM bhedanAM Azraya svarUpa raDavuM kriyA AvI zakaze nahi. joke ubhaya saMbaMdhathI viziSTa dharma dvitva, tritva vagere paNa thAya che, to paNa ahIM vadhu ane rULa zabdanuM grahaNa karyuM hovAthI dvitva, tritva vagere zabdo laI zakAze nahi. traNa, cAra vagere ghaTomAM vadhu zabdano prayoga hote chate teono bahutvathI ja bodha thAya che, paraMtu tritva vagerethI bodha thato nathI. (za0nyAsAnu0 ) bahubhiH krIta iti bahukaH / bahubhiH prakArairiti bahudhA / bahavo vArA asyeti bahukRtvaH / gaNai: krIta iti gaNakaH / gaNaiH prakArairiti gaNadhA / gaNA vArA asyeti gaNakRtvaH / arthavizeSopAdAnaphalaM pRcchati - bheda iti kimiti / pratyuttarayati - vaipulye, saGghe ca saGkhyAkAryaM mA bhUditi, vaipulye - vizAlatvArthe vartamAnasya bahuzabdasya saGgha- saGghAtArthe vartamAnasya gaNazabdasyeti krameNa yojanIyam / vipolatIti vipUrvAt "pula mahattve" ityasmAd "nAmyupAntya." [5.1.54.] iti ke vipulaH, tasya bhAvo vaipulyaM tasmistathA / saMhanta iti sau:, sampUrvAddho: '"niyoddha-saE0" [ba.rU.rU6.] tti sadma:, taMtra tathA / vaipulye yathAvahu tim / saMghe yathA-mimULAM naLa: | anuvAda :- vahu. eTale ghaNAM vaDe kharIdAyeluM. vahudhA eTale ghaNAM prakAro vaDe. vaghuttta: eTale ghaNI vAra. TLa eTale samUha vaDe kharIdAyeluM. LadhA eTale samUha svarUpa prakAro vaDe. jaLastva: eTale ghaNI (samUha) vAra. arthavizeSanAM grahaNa saMbaMdhamAM pUche che ke mevu e pramANe zA mATe lakhyuM ? jyAM ekatvanuM virodhI evuM anekapaNuM hoya tyAM ja saMkhyA kArya thaze; paraMtu jyAM ekatva paNa rahetuM hoya ane anekatva paNa rahetuM hoya tyAM saMkhyAkArya thaze nahi. AthI vizALa arthavALA vaiputya zabdamAM tathA samUha arthavALA saMtra zabdamAM saMkhyA saMbaMdhI kArya thaze nahi. kAraNa ke baMne zabdomAM jema ghaNAMnI pratIti thAya che tema ekatvanI pratIti paNa thAya che.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU) 1-1-40 710 have "vaiputya" zabdanI vyutpatti batAve che: "vi" upasargapUrvaka "mahattva" arthavALA "pu" dhAtuthI "nAmyunci ..." (5/1/54) sUtrathI "" pratyaya thatAM "viputa" zabda bane che tathA vipulano bhAva e pramANe bhAva arthamAM van pratyaya lAgatAM "vaiputya" zabda prApta thAya che. tenuM saptamI ekavacana vaiputye thAya che. "sam" upasargapUrvaka "dana" dhAtuthI "niroddha-se..." (5/3/36) sUtrathI "" pratyaya thatAM "sa" zabda nipAtana thAya che ane tenuM saptamI ekavacana "" che. vizALa arthamAM jyAre "va" zabda hoya tyAre saMkhyA jevo thato nathI. dA.ta. tenA vaDe ghaNuM raDAyuM. (bahu raDAyuM) tathA saMgha arthamAM "1" zabda hoya to paNa saMkhyA jevo thato nathI. dA.ta. bhikSuono samUha. (zanyAsAnu0) atha bahugaNazabdaryorbhedavAcitvAt saGkhyAtvamastyeva, yato bhedaH parigaNanaM saGkhyeti, tatazcaikAdInAmiva bahugaNazabdayorapi lokAdeva saGkhyAtvasiddhau kimanenAtidezavacanena ?, atidezo hi anyatrArthaprasiddhasyAnyatraprasiddhiprApaNArtha ityAha-bahugaNAvityAdi / anuvAda - "vahu' ane TLa" zabdo aneka arthavALA hatA. AthI aneka arthomAMthI bheda arthavALA "vahu" ane "" zabdo ahIM levAnAM che e pramANe graMthakAre kahyuM che. have "vahu" ane "" zabdamAM bhedavAcipaNuM hovAthI saMkhyApaNuM thAya ja che. kAraNa ke bheda eTale gaNavuM ane gaNavuM eTale ja saMkhyA. tethI eka vagerenI jema "vahu" ane "" zabdamAM paNa lokathI ja saMkhyApaNuM siddha thaI jaze. tethI ja atidezasUtranI koI AvazyakatA nathI. A zaMkAnA javAbamAM kahe che : atideza-sUtronuM kArya anya ThekANe je arthanI prasiddhi hatI tene bIjA koI sthAnamAM prApti karAvavI te che. AthI eka, be vageremAM jema saMkhyAnI prasiddhi hatI tema "vahu" ane "nA" zabdamAM na hatI. AthI "vahu" ane "nA" zabdamAM saMkhyAnI prApti karAvavA mATe A sUtra banAvavAmAM AvyuM che. "vahu" ane "nA" zabdamAM saMkhyAnI prApti kema na thatI hatI ? teno javAba "AcArya bhagavaMtazrI" bRhavRtti TIkAmAM "vahuILo." paMktio dvArA jaNAve che. (za0cAsInu0) niyate neti nivRta "nU 35" rUtyasmata "ta-stava" [.. 74.] kRti che "fma-mi." [4.2.11.] kRti mope niyata:, avadhIvata rUlyavapUrva dhAra, 'upasaddaH vi.' [.rU.87.] rUti sai pusa vAto su" [4.rU.24.] kRtyAto topa 2 mavadhi, samadhAtIti gamapUrvAr sudhAte: "-tRnI" [.2.48.] kRti ke "mAta che: kRthvI" [4.rU.rU.] rUti mArI pAse tasya gAthAze 2 midhAya, niyato
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 711 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 nizcito'vadhiravasAnaM yasya tAdRzasya bhedasya anekatvarUpasya abhidhAyakau vAcakAviti niyatAvadhibhedAbhidhAyakau / ayaM bhAvaH-nizcitAvasAnA yA saGkhyA tadvAcakasyaiva saGkhyAzabdatvamiti lokaprasiddhiH, yathA-'paJca ghaTAH' ityukte sati paJcaiva na SaDAdaya iti paJcatvAvasAnabahutvasaGkhyAyA nirNayAdasti paJcazabdasya saGkhyAzabdatvam, 'bahavo ghaTAH' ityatra tu kevalaM bahutvasaGkhyA pratIyate na tu tadavasAnamapi, bahuzabdasya tritvAdivyApakasaGkhyAvAcakatvAd, ato na bahuzabdasya saGkhyAvAcakatvaprasiddhiH / evaM gaNazabdasyApi / saGkhyAprasiddherabhAvAditisaGkhyAvAcakatvAbhAvAditi spaSTamanuktvA prasiddhyabhAvakathanenedaM jJApyate-saGkhyAvAcakatvaM tvastyeva, kintu saGkhyAtvena prasiddhirnAsti, ata eva koSakAraiH bahu-gaNa-zabdau saGkhyAyAmapi ptthitau| saGkhyApradezeSu tu prasiddhasaGkhyAyA eva grahaNam / anuvAda - niyamana karAyuM che e arthamAM "ji" upasargapUrvaka "yam' dhAtuthI "vata-vaktavat' (5/1/174) sUtrathI "vata" pratyaya thAya che. "ni + yam + sta" A avasthAmAM "mi - ma..." (4/2/55) sUtrathI ""no lopa thatAM "niyataH" zabda prApta thAya che. have "dha" zabdanI vyutpatti batAve che nava upasargapUrvaka "dhA' dhAtuthI "sat H %i:" (pa/3/87) sUtrathI "ji" pratyaya thAya che. "lava + dha + ji' A avasthAmAM "tyuti vAto tu" (4/3/94) sUtrathI "mA"no lopa thatAM "mavadhi" zabda prApta thAya che. have "padhAyaka' zabdanI vyutpatti batAve che: "ma" upasargapUrvaka "dhI" dhAtuthI " - pnI" (5/1/48) sUtrathI "La" pratyaya thAya che. "pa + dha + ' A avasthAmAM "kAta che.." (43/pa3) sUtrathI "mAra"no "ra" thatAM tathA ""no "rAm" Adeza thatAM "padhAya:" zabda prApta thAya che. niyata eTale nizcita, avadhi eTale aMta. Ama, nizcita aMta je bhedanAM saMbaMdhamAM che, te svarUpa anekatvanuM vAcakapaNuM jyAM che te te saMkhyA niyataavadhibheda-abhidhAyaka (vAcaka) svarUpa kahevAze. Ano bhAva A pramANe che: nizcita aMtavALI je saMkhyA che temAM ja saMkhyA zabdapaNuM lokaprasiddha che. dA.ta. "pAMca ghaDAo" evuM kahevAmAM Ave tyAre ghaDAo pAMca ja che, cha vagere nathI, evo nizcita aMtavALo bodha thAya che. mATe "pagna" zabdamAM saMkhyApaNuM thaI zake che; paraMtu "ghaNAM badhA ghaDAo." ahIM mAtra bahutva saMkhyA jaNAya che, paraMtu evI saMkhyAmAM nizcita aMta jaNAto nathI. bahu zabdamAM tritva vagerene vyApaka evuM saMkhyAvAcakapaNuM che. paraMtu koI cokkasa saMkhyAnuM vAcakapaNuM nathI. AthI "vahu' zabdamAM saMkhyAvAcasvanI aprasiddhi hovAthI saMkhyAnI prasiddhi karAvavA mATe ja A atidezasUtra banAvavAmAM AvyuM che. e pramANe "1"
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 2 sU0 1-1-40 zabdamAM paNa samajI levuM. AthI ja bRhavRtti TIkAmAM "AcAryabhagavaMtazrI hemacandrAcAryajI" e lakhyuM che ke, "vahu" ane "1" zabdomAM saMkhyAnI prasiddhino abhAva hovAthI A atidezasUtra banAvavAmAM AvyuM che. vahu" ane "La" zabdamAM saMkhyAvAcakapaNAno abhAva che evuM spaSTatApUrvaka na kahIne saMkhyAnI pratItino abhAva che evAM zabdo lakhavA dvArA "AcAryabhagavaMta" jaNAve che ke bahu vagere zabdomAM saMkhyAnuM vAcakapaNuM to che ja, paraMtu saMkhyApaNAMthI "vahu" ane "TNa' zabdamAM saMkhyAnI prasiddhi nathI. AthI koSakAra vaDe "vahu" ane "" zabdo saMkhyAne vize paNa kahevAyA che. je je sUtromAM saMsthA zabdo lakhyA hoya tyAM tyAM saMdhyA zabdathI prasiddha saMkhyAnuM ja grahaNa karavuM. Ama "vahu" ane "" zabdamAM saMkhyAnI aprasiddhi hatI enI prasiddhi karAvavA mATe A sUtra banAvavAmAM AvyuM che. (zanyAsAnu0) ata eva iti-niyatAvadhibhedavAcakatvAbhAvena sngkhyaaprsiddhrbhaavaadevelyartha: mUiinavRttiti-"pUri: cAt prapure svaLe', vizad vipullAvisagraha ! nivRttiriti-saGkhyApradezeSu saGkhyAgrahaNenA'grahaNamityarthaH / anuvAda - "mata g"no artha nIce pramANe karavo joIe : niyata avadhi bhedanAM vAcakapaNAno abhAva hovAthI saMkhyAnI aprasiddhi thatI hovAthI "mUri" vagere zabdo saMkhyA jevAM thaze nahi. pracura ane suvarNa arthavALo "mUri" zabda che. AthI A "mUri" zabdamAM saMkhyApaNAMnI prasiddhi thatI nathI. "mUri" zabda pachI lakhelAM "mAdri" zabdathI "viputa" vagere zabdono saMgraha karavo. tathA "mUri" vagerenI nivRtti thAya che evuM kahevA dvArA graMthakAra kahe che ke saMkhyAnAM sthaLomAM saMkhyAmAM grahaNa vaDe "mUri" vagere zabdonuM grahaNa karavuM nahi. . (za0nyAsAnu0 ) nanu pUrvasUtravad asyApi saMjJAsUtratvamatidezasUtratvaM vA zakyate varNayitum, tatra saMjJApakSe pradezeSu *kRtrimAkRtrimayoH kRtrime0* iti nyAyabalAd bahvAdInAmeva grahaNaM syAd, naikAdikAyA lokaprasiddhasaGkhyAyA grahaNamiti zaGkA'pi pUrvasUtropapAditapraNAlyA *kvacidubhayagati:* ityAzritena nyAyena samAdhAsyata ityapi manyAmahe, parantu vyAkhyAnAdyapekSatayA viSayavizeSAnirNAyakakvaciditi-padaghaTitatayA cAgatikagatisthala evAsya nyAyasyAvalambanaM yujyate, yatra kimapi bhaveditarat samAdhAnaM tatrAvalambanametasya yuktaM na pratIma iti nyAyasyAsyAnAzrayaNe'pi saMjJApakSe pradezeSUbhayagrahaNaM sambhAvyate vA na veti cet ? anuvAda - pUrvapakSa (AcAryazrI hemacandrAcAryajIno) :- A sUtrane pUrvanAM sUtranI jema saMjJAsUtra svarUpa gaNavuM ke atidezasUtra svarUpa gaNavuM? evI jijJAsAnAM anusaMdhAnamAM A
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 713 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 sUtrane baMne prakAranAM sUtramAM gaNI zakAya che. A sUtrane jo saMjJAsUtra mAnavAmAM Ave to je je sUtromAM saMkhyA saMbaMdhI kAryo kahyAM hoya te te sUtromAM "trimAtrimayo:'' nyAyathI kRtrima evAM "vadu" ane "gaLa" zabdane ja saMkhyA tarIke mAnI zakAze; paraMtu lokaprasiddha eka, be vagere saMkhyAne grahaNa karI zakAze nahi. A pramANenI zaMkA ame agAunAM sUtramAM karI ja gayA chIe. AthI akRtrima evI eka, be saMkhyAne levA mATe "vavid samayati:" nyAyanuM AlaMbana levuM paDaze; paraMtu "vavid mayAtiH' nyAyanuM AlaMbana levAthI paNa 'vyAvyAta: vizeSArtha..." nyAyanuM AlaMbana laIne "vit" padano artha karavo paDaze ane vyAkhyAna karavA dvArA paNa vizeSa arthano nirNaya thaI zakato na hovAthI temaja 'vid samayatiH' nyAyanuM AlaMbana koI bIjo upAya na maLe tyAre ja levAtuM hovAthI ahIM enuM AlaMbana levuM yogya nathI. jo bIjuM koI samAdhAna maLatuM hoya to "vavid samayatiH" nyAyanuM AlaMbana yogya jaNAtuM nathI tathA A nyAyanuM (vavid samayati:) AlaMbana levAmAM na Ave to be zakyatA UbhI thaze. kyAMto saMjJAsUtra banaze athavA to atidezasUtra banaze. have Ane jo saMjJAsUtra samajavAmAM Avaze ('tyatu saphLA evuM saMjJAsUtra.) to saMkhyA saMbaMdhI kAryonAM te te sUtromAM laukika saMkhyA (eka, be vagere) tathA zAstrIya saMkhyA ubhayanuM grahaNa thaI zakaze ke kema ? evI zaMkAno avakAza raheze. na (za0 nyAsAnu0 ) sambhAvyate, tathAhi - yato'nyallaghIyo na bhavati sA saMjJeti prasiddhAvapi yanmahA-saMjJAkaraNaM 'saGkhyA' iti tena jJApyate'nvarthasaMjJeyamiti / anvarthA nAma avayavArthAnusAriNI, avayavArthazca saGkhyAyate 'nayeti saGkhyA, saGkhyAnakaraNamityarthaH / ekAdikayA'pi saGkhyAyata iti bhavatyekAdInAmapi grahaNam / anuvAda :- uttarapakSa (mahAbhASyakArano) :- jo "vavavid 3mayati:" nyAyanuM AlaMbana na levAmAM Ave to paNa saMjJAsUtra banAvIne ubhaya saMkhyAnuM grahaNa karI zakAze. te A pramANe che :- A saMjJAsUtro banAvatA je je saMjJAo karavAmAM Ave che, temAM haMmezA lAghava karavAmAM Ave che. jema ke "ma" saMjJA, "yu" saMjJA vagere, arthAt "" vagere saMjJAomAM have vadhAre lAghava zakya hotuM nathI. A pramANe saMjJAsUtromAM lAghavathI atyaMta nAnI saMjJA banAvavAno niyama hovA chatAM paNa je "saphLA" e pramANe moTI saMjJA banAvavAmAM AvI che, tenAthI jaNAya che ke A anvartha saMjJA che. jemAM avayava arthane anusaravAmAM Ave che te anvarthasaMjJA che. jenAM vaDe gaNatarI karAya che, te saMkhyA saMjJAno avayava artha che. "sam" upasargapUrvaka "jJA" dhAtune bhAvamAM "a' pratyaya lAgyo che. AthI gaNatarI karavA svarUpa "sA" zabdano artha che. gaNatarI karavA svarUpa kriyA eka, be vagere laukika saMkhyAo vaDe paNa thaI zake che.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-40 714 AthI anvarthasaMjJAnAM sAmarthyathI eka, be vagere laukika saMkhyA paNa saMkhyA saMbaMdhI kAryonAM sUtromAM laI zakAze. ( za0nyAsAnu0 ) na ca mahAsaMjJAkaraNasyAnvarthatvajJApanena caritArthatayA kRtrimayo: bahu-gaNayoH saGkhyAnakaraNIbhUtabahutva- gaNatvArthavAcinoreva pradezeSu grahaNaM bhavatu, anvarthatvAvalambanAcca mA bhUd grahaNaM vaipulya-saGghavacanayo:, *kRtrimAkRtrima0 nyAyabAdhe tu na kimapi pramANamityekAdInAM grahaNaM na bhaviSyatIti vAcyam / anuvAda :- pUrvapakSa (AcAryabhagavaMtazrI hemacandrAcAryajIno) :- moTI saMjJA karavAthI A anvarthasaMjJA che evuM jaNAya che. have evuM karavA dvArA to kRtrima evAM "va u", "La" vagere zabdomAM jyAre jyAre gaNatarI karavA svarUpa kriyA thaI zakaze tyAre tyAre teonI sajjA saMjJA thaze. AthI saMkhyA saMbaMdhI kAryonAM te te sUtromAM sajjA zabdathI gaNatarI karavA svarUpa "vahu" ane "La" zabda grahaNa karI zakAze; tathA anvarthasaMjJAnuM AlaMbana levAthI vipula ane saMgha arthanA vAcaka vajju tathA jaLa tathA anya zabdone grahaNa karI zakAze nahi. kAraNa ke gaNatarI karavA svarUpa yaugika artha A be arthavALA vahu ane La zabdamAM thaI zakato nathI. A pramANe moTI saMjJAnA sAmarthyathI vadhu ane rULa zabda saMkhyA tarIke prasiddha thaI zakaze tathA vipula temaja saMgha arthanA vAcaka vahu ane gaLa zabda saMkhyA tarIke prasiddha thaI zakaze nahi. paraMtu anvartha saMjJA ''kRtrimAkRtrimayo:..." nyAyanI bAdhaka banI zakaze nahi. mATe saMkhyA saMbaMdhI kAryonAM te te sUtromAM eka, be vagere laukika saMkhyA grahaNa thaI zakaze nahi. kAraNa ke 'trimAtrimayo:...' nyAyano bAdha thayo nathI. AthI kRtrima evI 'vahu' ane 'naLa' svarUpa saMkhyA to laI zakAze, paraMtu akRtrima evI eka, be vagere saMkhyAone te te sUtromAM saMkhyA zabdathI saMkhyA saMbaMdhI kAryo karavA mATe laI zakAze nahIM. (za.nyAsAnu. ) yata: saMjJApakSe 'sacA' kRti pRthayo: saucAsaMjJArtha:, saMcAyA: saMzyAkaangksstyaa mahAsaMjJAkaraNalabdhAnvarthavAcakasya saGkhyAnakaraNAbhidhAyino niyatAniyatasaGkhyAvAcinaH sarvasyAkSepeNa ekAdInAM bahvAdInAM ca saMjJA siddhA, pazcAt 'bahu-gaNam' iti yoga:, atra saMkhyApadAnuvartanena bahuzabdo gaNazabdazca saGkhyAsaMjJinau bhavata ityarthaH sampatsyate / seyaM saGkhyAsaMjJA bahvAdInAmapi 'saGkhyA' iti vibhaktayogenaiva siddheti dvitIyayogena teSAM saMjJAvidhAnaM kalpayati-'arthAntaravAcitve sati bahutvavAcinazcet saGkhyAkAryaM tarhi bahu- gaNayoreva' iti, tena vaipulyAdyarthAntaravAcinAM bhUryAdInAM na saMjJA, yadvA-aniyatasaGkhyAvAcinAM ced bahu-gaNayoreveti niyamaH, anantazabdavadanantavAcizatazabdasya saGkhyAkAryAbhAva iSTa eveti /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 715 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 anuvAda :- uttarapakSa : (mahAbhASyakArano) - AcAryabhagavaMtazrI hemacandrAcAryanA mate antarthasaMjJA kRtrimAtrimayo. nyAyanI bAdhaka banI zakaze nahi. A paristhitimAM kRtrima evI vaMdu ane maLa svarUpa saMkhyA to laI zakAze parantu akRtrima evI eka, be vagere saMkhyAne saMkhyAsaMjJA tarIke laI zakAze nahi. AvuM jo tame kahetA ho to kahevuM nahi. AnA kAraNa tarIke nyAsamAM yata: saMjJApakSe paMktio lakhI che. mahAbhASyakAra kahe che ke saMdhyA e pramANe prathama sUtra saMkhyA saMjJA mATe thaze. have mAtra saMsthA e pramANe sUtra banAvavAthI AvA saMjJAvALAnI AkAMkSA thaze. ahIM laghu saMjJAne badale moTI saMjJA karI che. moTI saMjJA karI hovAthI amane yaugika artha ISTa che. AthI gaNatarI karI zakAya evo dharma jenA jenAmAM rahe che tevA eka, be vagere tathA bahu vagerenI tarata ja saMkhyAsaMjJA siddha thaI jaze. teo niyata saMkhyAnA vAcaka hoya athavA to aniyata saMkhyAnA vAcaka hoya te badhAnI tarata ja saMkhyA saMjJA siddha thaI ja jaze. AthI eka, be vagere lokaprasiddha zabdo tathA vahu vageremAM saMkhyA saMjJA siddha thaI ja jaze. Ama chatAM paNa vadu ane lAga zabdanI saMkhyAsaMjJA karavA mATe juduM sUtra banAvavAmAM AvyuM che tathA pUrvanA sUtramAMthI saMkhyA padanI anuvRtti AvI che. have A sUtra juduM na banAvyuM hota ane pahelAM sUtramAM ja "vahu" ane "" zabdano umero karI dIdho hota to paNa "vahu ane "La" zabdanI saMkhyA saMjJA thaI ja jAta; chatAM paNa bIjA sUtra dvArA teonI "mA " saMjJA karavAmAM AvI te A pramANe anumAna karAve che : anya arthanuM vAcaka hote chate vahu arthanA vAcakapaNAM saMbaMdhI jo saMkhyAkArya thaze, to "vahu" ane "paNa" saMbaMdhI ja thaze, paraMtu bIjA zabdo saMbaMdhI nahIM. tethI vizAla vagere anya arthanA vAcaka evA "mUri" vagere zabdonI saMkhyA saMjJA thaze nahIM. athavA to "vahu' vagere zabdo aniyata saMkhyAnA vAcaka che. tethI aniyata saMkhyAnA vAcaka evA zabdonI jo saMkhyA saMjJA thaze, to "vahu" ane "La" zabdonI ja thaze. paraMtu aniyata saMkhyAnA vAcaka evA "mUri" vagere zabdonI saMkhyA saMjJA thaze nahIM. kadAca tame ema kahezo ke aniyata saMkhyAnA vAcaka evA "vahu" ane "nA" zabdanI ja saMkhyA saMjJA thaze to aniyata saMkhyAnA vAcaka evA "zata" zabdanI saMkhyA saMjJA thaI zakaze nahIM. enA anusaMdhAnamAM ame kahIe chIe ke, aniyata saMkhyAnA vAcaka evA "zata" zabdanI saMkhyAsaMjJA nahIM thAya, e amane iSTa ja che. ("zata" zabda niyata evI so saMkhyAno vAcaka che temaja seMkaDo vagere aniyata evI moTI saMkhyAno vAcaka paNa che.) anaMta zabdanI jema ja "zata" zabdamAM "saMkhyA"saMjJA na thavAthI saMkhyA saMbaMdhI kAryano abhAva amane ISTa ja che.. (zanyAsAnu0 ) pare tu-parasparasAhacaryAt saGkhyAvyApakArthavAcinoreva bahugaNayorgrahaNam, na
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-40 ' tu saGgha-vaipulyavacanayoriti vyarthA'nvarthasaMjJA, mahAsaMjJAkaraNena tu pradezeSu lokaprasiddhakevalayomArthasyApi grahaNamiti niyataviSayaparicchedahetubhUtasya saGkhyAnakaraNamekatvAdikamabhidadhata ekAde: saGkhyAkAryaM siddhyati / niyataviSayaparicchedahetutvaM cAtra yaddharmaprakArakanizcayottaraM loke gaNanAyAM prasiddhA ye svAti - riktA yAvaddharmAstaddharmaprakArakasaMzayasAmAnyaM nodeti taddharmAvacchinnavAcakatvam, yathA-'trayo ghaTAH' ityuktau tritvAbhAvA'prakArakatva-tritvaprakArakatvarUpanizcayasya pratibandhakatayA ekatvadvitva-catuSTvAdiyAvaddharma-prakArakasaMzayAH nodetuM prabhavantIti tritvavAcakatvAt trizabdasya niyataviSayaparicchedahetutvam, evaM caturAdizabdAnAmapi, bahvAdInAM tu 'bahavo ghaTAH' ityuktau bahutvaprakArakanizcayasattve'pi paJca vA daza vA viMzatirvA ghaTA ityAdisaMzayasya jAgarUkatayA niyataviSayaparicchedahetutvaM nAstIti yogavibhAgapakSaH, tatpakSe niyamArthatvAdyuktizca na ghaTate, saMkhyAkAryArthaM bahu- gaNayo: svayaM kRtArthatvena niyamatvAyogAd " ityAcakSate / 716 anuvAda :- have.pare tu - parasparasAhavarcyAt... paMktio dvArA kaiyaTano mata batAvavAmAM Ave che. sUtramAM anvarthasaMjJA karavI vyartha che. sau prathama sAhaccaryanI vyAkhyA batAve che. samAnatAvALAonuM sAthe rahevuM te sAhaccarya che. saMkhyAmAM vyApaka che arthavAcitA jeonI evA vadhu ane rULa zabdonuM ja grahaNa thaI zakaze. arthAt saMkhyAtva dharmavALA vahu ane gaLa zabdonuM ja grahaNa thaI zakaze parantu je vahu ane gaLa zabdamAM saMkhyAtva dharma haze nahi teonuM grahaNa thaI zakaze nahi. bahu zabdamAM saMkhyAtva dharma paNa rahyo hoya ane bahutva dharma paNa rahyo hoya to tyAM paraspara sAhaccarya hovAthI bahu zabda saMkhyA tarIke laI zakAze. dA.ta. vava: ghaTA ahIM bahu zabda ghaTanI cokkasa saMkhyA batAvato hovAthI bahu zabdamAM saMkhyAtva dharma rahyo che ane bahutva dharma paNa rahyo che. parantu vadhu natam prayogamAM je vahu zabda che tyAM saMkhyAtva dharma rahyo nathI. kAraNa ke A prayogamAM rahelA vaghu zabdathI nata nI saMkhyA jaNAtI nathI. Ama parasparanA sAhaccaryathI saMkhyAmAM vyApaka che arthavAcitA jeonI evA bahu ane gaNa zabdanI ja saMkhyAsaMjJA siddha thaI zakaze parantu saMgha ane vipula arthanA vAcaka bahu ane gaNa zabdanI saMkhyA saMjJA siddha nahi thAya. kAraNa ke ahIM saMkhyAtva dharmanI sAthe sAhaccarya nathI. bhASyakAranA mate anvarthasaMjJAthI bahu ane gaNa zabdonI saMkhyAsaMjJA siddha thatI hatI tathA anvarthasaMjJAnA kAraNe ja vipula ane saMgha arthanA vAcaka bahu ane gaNa zabdanI saMkhyA saMjJA siddha thatI hatI nahi, jyAre kaiyaTanA mate parasparanA sAhaccaryathI ja saMkhyAtva dharmavALA bahu ane gaNa zabdamAM saMkhyA saMjJA siddha thaze paNa vipula ane saMgha arthavALA bahu ane gaNa zabdamAM saMkhyAtva dharma
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 717 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 ja na rahyo hovAthI tevA bahu ane gaNa zabdamAM saMkhyA saMjJA siddha thaI zakaze nahi mATe kaiyaTa TIkAkAranA mate anvartha saMjJA vyartha che. A paristhitimAM mahAsaMjJAkaraNa Avazyaka nathI, to paNa "saMkhyA" e pramANe moTI saMjJA karI che, tenuM prayojana bhASyakAra A pramANe batAve che H saMkhyAvAcaka zabdo saMbaMdhI kAryo karavAnA je je sUtro pAchaLa Avaze te te sUtromAM Ama to "kRtrimAtrimayo:..." nyAyathI kRtrima evI "'ti" ane "tu" aMtavALI temaja "vahu", "La" vagere saMkhyAo ja laI zakAta; paraMtu lokaprasiddha evI eka, be vagere saMkhyAo laI zakAta nahIM. AthI mahAsaMjJA karavAthI lokaprasiddha evI saMkhyAne paNa have grahaNa karI zakAze. niyataviSayano bodha karAvavAnA kAraNabhUta evI eka, be vagere saMkhyAmAM paNa saMkhyAnuM kArya siddha thaI zakaze. niyataviSayanA bodhanuM kAraNapaNuM zemAM che ? e dharma have batAve che. jemAM je dharmano nizcaya thayA pachI gaNatarI karavAnA prasiddha evA jeTalA dharmo che e badhA dharmo saMbaMdhI saMzaya utpanna na thAya to temAM rahelo eka nizcayAtmaka dharma niyataviSayanA bodhamAM kAraNa banaze. dA. ta. ''traNa ghaTo'' evuM kahevAmAM Ave, tyAre tritvadharmanA abhAvathI viziSTa evA tritvadharmano bodha thAya che. A viziSTa evA dharmano bodha (tritvanA abhAvathI viziSTa evA tritvadharmano bodha) ekatva, dvitva, catu dharmanA nizcayamAM pratibaMdhaka bane che, jeM ghaTamAM eka ghaTa che ke nahIM? athavA to be ghaTa che ke nahIM ? athavA to cAra ghaTa che ke nahIM ? evI zaMkAone utpanna karAvavA samartha thato nathI. AthI ghaTamAM rahelo Avo tritva svarUpa dharma niyataviSayanA bodhamAM kAraNa bane che. e ja pramANe cA2 ghaTo, pAMca ghaTo vageremAM samajI levuM. paraMtu "vava: ghaTA:" (ghaNAM ghaTo) evuM kahevAye chate ghaTamAM vartutvadharmano nizcaya thAya che. paNa sAthe sAthe "vahu" eTale (pAMca ke daza ke vIsa vagere) keTalA ? e saMbaMdhI saMzaya thAya che. AthI vadutvadharmamAM niyataviSayanA bodhanuM kAraNapaNuM nathI. mATe "vahu' zabdane saMkhyA tarIke laI zakAta nahIM. tethI, "vadu" ane "La" zabdane saMkhyA tarIke gaNavA mATe bhinna sUtra banAvavAmAM AvyuM che. arthAt "vahu" ane "La" saMbaMdhI je sUtra che, e niyama sUtra banatuM nathI. agAu kahevAmAM AvyuM hatuM ke, "vadu" ane "La" saMbaMdhI je juduM sUtra banAvyuM che, tenAthI niyama banaze ke anya anya arthano vAcaka hote chate vartutva arthanA vAcakamAM jo saMkhyA kArya thAya to "vadu" ane "La" zabdo saMbaMdhI ja saMkhyAkArya siddha thaI zakaze, mUrtti vagere zabdamAM saMkhyAkArya siddha thaI zakaze nahIM. A pramANenuM niyamasUtra amArA mATe (kaiyaTa mATe) banI zakatuM nathI. "vahu" ane "gaLa" zabdamAM saMkhyAkArya bhinna sUtrathI ja svayaM siddha thaI zake che. mATe niyamasUtra samajavuM e yogya nathI AvuM kaiyaTa kahI rahyA che.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-40 718 (za0 nyAsAnu0 ) nanu pakSadvayasyApyatra vacanamunmattapralapitAyatetarAm, tathAhi - yogavibhAgenAnvarthatvapakSe niyamatvapakSa iti prathamaH kalpaH; niyataviSayaparicchedahetutvAbhAvena niyamatvapakSo na yuktaH, parasparasAhacaryaM tu saGgha-vaipulyavAcinorgrahaNaM vihantIti dvitIyaH kalpa idAnImuktaH, tat kathaM yujyeta ? svayaM tu sUtre bhedagrahaNaM kRtamiti saGkhyAvAcinau bahu- gaNau gRhNIyAd vaipulyasaGghavAcinau tirayediti phalasyAnyathAsiddhatvena niyamatvokteH parasparasAhacaryoktervA'nucitatvAditi cet, na-uktakalpayoranyatareNa katareNacid bhedagrahaNamantarA'pi sati nirvAhe bhedagrahaNamapi na kAryamiti tAtparyeNa pakSadvayasyAsyoktatvAt / : anuvAda :- uttarapakSa (AcAryabhagavaMta zrI hemacandrAcAryajIno) :- upara kahelA baMne pakSanuM vacana e abudha jIvattA bakavAsa tulya che. te A pramANe H anvarthapakSamAM saphLA saMjJAnuM eka sUtra banAvyA pachI bIjuM sUtra banAvavAmAM AvyuM che tathA niyamapaNAMno pakSa svIkArAyo che. A prathama pakSa che. niyataviSayanA bodhanA kAraNapaNAMno abhAva hovAthI prathama kalpamAM je niyamapaNAMno pakSa kahyo che, te yogya nathI. vaLI parasparanuM sAhacarya "sauM" ane "vaipulya" arthanA ("samUha" ane "vizALa" arthanA) vAcaka evA "vahu" ane "La"ne saMkhyA saMjJAmAMthI dUra kare che; paraMtu niyataviSayanA bodhanuM kAraNapaNuM "vahu" ane "" zabdamAM hatuM nahIM. AthI "vahu" ane '"La" zabdane saMkhyAvAcaka banAvavA mATe juduM sUtra banAvyuM che. Avo bIjo pakSa che. A pakSa paNa kevI rIte yogya che ? kAraNa ke ame amArA vyAkaraNamAM 'vartu-gaLa mere" (1/ 1/40) sUtra banAvyuM che. AthI ''meva'" zabda lakhavA dvArA ja saMkhyAnA vAcaka ''vahu" ane "La" zabda grahaNa karI zakAze; paraMtu "vizALa" ane "samUha" arthanA vAcaka evA "va u" ane "La" zabda saMkhyA jevA thaI zakaze nahIM. uparokta kathana, niyamapaNAMnA kathanamAM tathA parasparasAhacaryanA kathanamAM anyathAsiddhapaNAMthI anucitapaNuM thatuM hovAthI uparanA baMne pakSo nirarthaka che. pUrvapakSa (anyono) :- u52 kahelA baMne pakSamAMthI koIpaNa eka pakSane grahaNa karavA dvArA jo arthanI prApti thaI zakatI hoya to bheda zabdanuM grahaNa karavA dvArA gaurava karavuM e yogya nathI. A pramANe bheda grahaNa karyA vinA paNa bemAMthI koIpaNa eka pakSa dvArA arthanI prApti thaI zake che, evuM ame siddha karIe chIe ane lAghavathI e ja yogya che. (zaonyAsAnu0 ) nanu bhedagrahaNAbhAve " bahu - gaNa - Datyatu saGkhyA" ityAkArakamekameva sUtraM tarhyastu, yogavibhAgo vRtheti cet, satyam-astvekameveti vayamapIdAnImabhyupema:, sampUrNasUtrame -
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 719 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 vAnvarthatvapakSe niyAmakaM bhaviSyati kA kSatiH ? / athaivamapi anvarthatvapakSe saGkhyAnakaraNatvenaikAdInAM grahaNaM bhavatu, bahvAdInAM grahaNaM kathaM bhaviSyati? nahi bahvAdibhirekAdibhiriva saGkhyAyata iti na vAcyam, bahvAdibhirapi svavyApyatritvAdidvArA saGkhyAyata ityastyeva saGkhyAnakaraNatvena saGkhyAtvam / evaM gaNazabdasyApi / Datyantakatizabdasya saGkhyAnakaraNIbhUtArthaviSayakapraznArthakatvena saGkhyAtvavyavahAraH / atvanteSu kiyacchabde katizabdavadeva saGkhyAtvam, yAvattAvat-etAvat-zabdAdau ca saGkhyayA paricchedabodhatAtparyakatva-dazAyAM saGkhyAnakaraNIbhUtakatvAdirUpasaGkhyAtvavyApyadharmaviziSTabodhakatayA saGkhyAtvaM bodhyam, iyA~stu bhedaH-ekAdInAM niyataviSayaparicchedahetutvaM tAvadAdInAmaniyataviSayaparicchedahetutvamiti / itthaM ca sUtrasya "bahugaNaDatyatu saGkhyA" ityAkArakatve sarvamanAkulameva / anuvAda - uttarapakSa (AcAryabhagavaMtazrI hemacandrAcAryajI) - ame to "vahu" ane "" zabda saMbaMdhI pRthaka sUtra banAvIne bhedanuM grahaNa karyuM che, jayAre Ape "e" zabdanuM grahaNa na karyuM hovAthI e hetuthI be sUtro banAvyA che, to ApanA A mantavya saMbaMdhamAM ame kahIe chIe ke, "e" zabdanA grahaNanA abhAvamAM "vahu-bahatyA-saTTA" evA svarUpavALuM eka ja sUtra thavuM joIe; be sUtro karavAmAM AvyA che, te nirarthaka che. pUrvapakSa (anyono - bhASyakAra) - eka ja sUtra thavuM joIe. vartamAnamAM ame paNa eka ja sUtra svIkArIe chIe. anvarthapaNAMnA pakSamAM saMpUrNa sUtra ja saMkhyA saMbaMdhI nirdeza karanAruM thaI jaze, arthAt A pramANenuM eka sUtra ja saMkhyAno nirdeza karanAruM thaze mATe koI ja kSati nathI. uttarapakSa (AcAryabhagavaMtazrI hemacandrAcAryajIno) :- e sAsaMjJAne antarthasaMjJA mAnazo to gaNatarI karavAnA kAraNabhUta che je hoya tenI saMkhyA saMjJA thaze. AthI koIpaNa dravyamAM uttva, ditva vagere dharma rahyo haze, to evo dharma ja gaNatarI karavAnA kAraNarUpa banaze; paraMtu "vahava: paTA" AvA prayogomAM ghaTa padArthomAM rahelo "vadutva dharma gaNatarI karavAnA kAraNa svarUpa kevI rIte banaze? AthI anvarthasaMjJA eka, be vageramAM siddha thaI zakaze; paraMtu "vahu" vageremAM antarthasaMjJApaNuM mAnI zakAze nahIM. eka vagerenI jema "vahu" vagere vaDe gaNatarI karI zakAtI nathI. AthI ja eka vageremAM jema anvarthasaMjJApaNuM ghaTe che, tema "vahu' vageremAM antarthasaMjJApaNuM ghaTatuM nathI. pUrvapakSa (bhASyakArano) - eka vagerenI jema "vahu' vagerevaDe gaNatarI karI zakAtI nathI, e pramANe kahevuM joIe nahIM. vaMdutvane vyApya evA "tritva" vagerevaDe gaNatarI karI zakAya che. jyAM jyAM trityAdi dharma che, tyAM tyAM vahurva dharma rahelo che. AthI vadutva vigerethI paNa
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-40 720 jAti vagerenI jema gaNatarI karI zakAya ja che. AthI koIpaNa dravyamAM rahelo vadutva dharma paNa gaNatarI karavAnA kAraNa svarUpa hovAthI "vadu' vagere zabdomAM paNa antarthavALuM evuM saMkhyA saMjJApaNuM ghaTI zake ja che. e pramANe "La" zabdamAM paNa saMkhyA saMjJApaNuM ghaTI zakaze. "vruti" aMtavALA, "ti" zabdamAM gaNatarI karavAnA kAraNabhUta prayojana viSayavALo prazna hovAthI saMkhyApaNAMno vyavahAra thAya ja che. "atu" aMtavALA "yit" zabdamAM paNa '"ti" zabdanI jema ja saMkhyApaNuM ghaTe che tathA "yAvat", "tAvat" ane "tAvat" zabdomAM saMkhyAvaDe nizcita evA bodhanA tAtparyavALI avasthAmAM gaNatarI karavAnA kAraNabhUta evA tva, ditva, tritva vagere svarUpa saMkhyAtvadharmane vyApya stva, dvitva vagere dharmathI viziSTa evA eka, be vagerene jaNAvavApaNAMthI saMkhyApaNuM jANavA yogya che. A paMktino bhAvArtha A pramANe che. yAvata, tAvat, tAvat vagere zabdomAM jyAre saMkhyAthI nizcita bodha karavo hoya tyAre evA zabdomAM eka, be, traNa vage2evaDe jaNAvavApaNAMthI saMkhyApaNuM jANavA yogya che. dA.ta. '"yAvanta: banA:" (jeTalA mANaso). ahIM "yAvat' zabdavaDe nizcitabodhanuM tAtparya jaNAya che. cAra, pAMca, cha vagere saMkhyAthI nizcita bodha thaI zakavAnI zakyatA hovAthI '"yAvat" zabdamAM paNa gaNatarI karavAnA kAraNa svarUpa cAra, pAMca, cha vagere cokkasa saMkhyAnuM jaNAvavApaNuM hovAthI saMkhyApaNuM siddha thAya che. eka vagere tathA "vadu" vageremAM saMkhyA saMjJApaNuM thAya te baMnemAM ATalo bheda che H eka vageremAM nizcita viSayanA bodhanuM kAraNapaNuM che, jyAre "vahu" vageremAM aniyata viSayanA bodhanuM kAraNapaNuM che. ATalo taphAvata A bemAM ("" vagere temaja "vadu" vageremAM) che. A pramANe "vahu-ALa-Datyatu-sajjJA' evA svarUpavALA eka ja sUtramAM badhuM vyavasthita ja che arthAt badhuM ja saMgata thAya che. (za0nyAsAnu0 ) parantu idamavadheyam - prathame niyamatvakalpe 'saGkhyA' iti yogavibhajanam, tatrApi saMjJAmAtranirdezAt saMjJA - saMjJibhAvAnupapatti:, tannivRttaye saMjJinAmAkSepaH, saMjJAyA anvarthatAzrayaNam, anvarthatAzrayaNe'pi sakRduccaritaH zabdaH sakRdarthaM gamayati ityasya sattvenA''vRttirAzrayaNIyA / tathA dvitIyayoge pUrvayogena siddhihetukavaiyarthyena vAkyAntarakalpanA, pUrvayogIyoddezyatAvacchedakavyApakAvacchinne niyAmakayogIyoddezyatAvacchedakavyApakaniyamyayogIyoddezyatAvacchedakavyApyadharmAvacchinnAtiriktatvena saGkocaH, saGkhyAzabdAnuvRttizca, ityAdi bahu gauravaM bhavatIti tatpakSo nAdaraNIyaH / dvitIyakalpe - sAhacaryyAvalambanam, ekAdInAM pradezeSu grahaNArthaM mahAsaMjJAkaraNasAmarthyena yogArthasya grahaNam, yogArthamAtrAd bahvAdInAM saGgraho na bhavatIti yogAnapekSArthasyApi grahaNam, tadubhayasya bodhasampade tattaddharmAvacchinnArtha-nirUpitazaktijJAnAdhIna
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 tattaddharmAvacchinnArthaviSayakopasthityoH zAbdavizeSaM prati pRthak kAraNatvam, iti bahuvidhakalpanAgauravamiti tatpakSo'pyanAdaraNIya eva / "Datyatu saGkhyAvat" "bahu-gaNaM bhede" iti nyAse tu na kA'pi viDambaneti tadAdara: sUtrakArasya prazasya iti manmahe / 721 anuvAda :- uttarapakSa (AcAryabhagavaMtazrI hemacandrAcAryajIno) :- have uparanI tamAma carcAono aMta lAvavA mATe AcAryabhagavaMtazrI hemacandrAcAryajIe saMjJAsUtrone badale bhinna evA be atidezasUtro banAvyAM te sArthaka ja che, evuM batAvavA mATe potAno pakSa rajU kare che. ahIM A vastu avadhAraNa karavA yogya che. niyamapaNAMnA prathama pakSamAM "sA" e pramANe pRthak sA saMjJAvALuM sUtra banAvavuM paDaze. have saphLA saMjJAnuM sUtra banAvatAM jo mAtra saMjJAno ja nirdeza karavAmAM Ave to saMjJA-saMnnibhAva ghaTI zakaze nahIM. AthI saMjJAsaMnnibhAva thaI zake te mATe saMjJIono nirdeza karavo paDaze tathA sA saMjJAmAM antarthapaNAMno Azraya karavo paDaze. have anyarthasaMjJAno Azraya karatAM paNa lokaprasiddha evI eka, be vagere saMkhyAmAM saMkhyA saMjJApaNuM na thaI zakavAthI kyAMto saMzikoTimAM "sA" zabda umeravo paDaze athavA to "vadu" ane "La" jema saMkhyA saMjJAvALA thaze tema e ja saphLA svarUpa zabdanI AvRtti karavAthI eka, be vagere laukika saMkhyAnI paNa sandhyA saMjJA thaze. A AvRtti karavAnuM kAraNa "ekavAra uccAraNa karelo zabda eka ja arthane jaNAve che." Avo nyAya hovAthI sAM saMjJA svarUpa zabdathI "vahu" ane "La" zabdamAM sA saMjJAnuM kathana karI zakaze. AthI laukika saMkhyAmAM saphLA saMjJAnuM kathana karavA mATe saphLA saMjJAnI AvRtti karavI paDaze. A pramANe prathama pakSamAM jo saMjJAvAcaka sUtra banAvavAmAM Avaze to upara pramANenI truTio rahelI jaNAze tathA "vadu" ane "La" zabdanI saphLA saMjJA karavA mATe je navuM sUtra banAvyuM. tathA A navA sUtrane niyamasUtra samajIe chIe. ahIM sA saMjJAnA pahelA sUtramAM "vahu" ane "La" zabdonI paNa sabbA saMjJA siddha ja hatI. mATe A navuM sUtra niyamasUtra banaze. temAM navA sUtranI je kalpanA karI te barAbara nathI, kAraNa ke agAunA sUtrathI "vattu" ane "La" zabdamAM paNa saphLA saMjJA thaI jAya che, evI siddhi ja vyartha che. agAunA sUtrathI "vahu" ane "La" zabdanI saphLA saMjJA ja thatI nathI, tethI niyamasUtra bane che tevuM kahevuM vyartha che. pahelA sUtramAM uddezyatA avacchedakano vyApaka evo je dharma hoya evA dharmamAM rahelo atirikta aMza bIjA sUtramAM saMkoca karavAmAM Ave to ja niyamasUtra banI zake. dA. ta. "ni vIrya:" (1/4/85) sUtrathI "" aMtavALA nAmono svara ghuTa pratyaya 52 chatAM dIrgha thAya che. ahIM uddezyakoTimAM ghuTa pratyaya nimittaka "n" aMtavALA tamAma nAmo Avaze.
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-40 722 jyAre vidheyakoTimAM dIrghavidhi Avaze tathA "rUn - - pUSArtha: ziyoH" (1/4/87) sUtramAM rahela uddezyatAkoTino dharma (1/4/85) sUtramAM paNa samAveza pAmato hato. paNa (1/ 487) sUtramAM udezyakoTimAM je dharma (phana aMtavALuM nAma, henuM aMtavALuM nAma tathA pUSana ane arthamanuM zabda temaja zi tathA si nimittavALA A badhA nAmo samajavA) che, te (1/4/85) sUtramAM rahela uddezyakoTinA dharmathI saMkoca pAmyo che. arthAt (1/4/85) sUtramAM uddezyatA avacchedaka evo vyApakadharma hato jyAre (1/4/87) sUtramAM rahelo evo uddezyatAno avacchedaka dharma vyApyadharma banaze. AthI saMkoca thavAne kAraNe tyAM niyamasUtra banaze. paraMtu cAlu saMjJAsUtramAM " tyA sa " sUtra banAvIne "vahu nam" e pramANe bIjuM saMjJAsUtra banAvavAmAM Ave to e pramANeno saMkoca thaI zakato nathI. vaLI "mA " zabdanI anuvRtti paNa karavI paDe che. AthI ghaNuM ja gaurava thAya che. mATe sA saMjJA saMbaMdhI be sUtra prathama pakSamAM kahevAmAM AvyA te barAbara nathI. - bIjA pakSamAM saMjJAsUtra ja banAvavAmAM AvyuM che, paraMtu ahIM sAhacaryanuM AlaMbana levAmAM AvyuM che. eka, be vagere saMkhyAmAM je artha rahelo che, evA ja arthanA vAcaka "vahu ane "" zabdo paNa saMkhyA tarIke laI zakAze arthAt saMkhyAtva svarUpa arthanI samAnatAthI jema eka, be vagerene saMkhyA tarIke samajI zakAya che e ja pramANe saMkhyAtva svarUpa arthavALA "vahu" ane ""ne paNa saMkhyA tarIke laI zakAze. A pramANe sAhacaryanA AlaMbanathI saMkhyAne vyApaka evA arthavALA ja "vahu" ane "nA" zabdane paNa grahaNa karI zakAze. vaLI saMkhyA saMbaMdhI kAyanA te te sUtromAM jema saMkhyA saMjJAvALA "vahu", "1" vagerene laI zakAze. tema lokaprasiddha evI eka vagere saMkhyAne grahaNa karavA mATe moTI saMjJA karavAmAM AvI tathA moTI saMjJA karavAnA sAmarthyathI saMdhyA zabdanA yogArthane grahaNa karyo, te A pramANe karyo che jemAM jemAM gaNatarI karavA svarUpa artha hoya tenI tenI sI saMjJA thaze. A rIte yogArthane grahaNa karavAthI paNa eka, be vagere saMkhyAne grahaNa karI zakAya che; paraMtu "vahu" vagerene grahaNa karI zakAtA nathI. AthI "vahu" vagerene grahaNa karavA hoya to yogArthano tyAga karIne navA arthane grahaNa karavo paDe che. Ama thavAthI saMdhyA zabdanA arthano bodha karavA mATe saMsthA zabdamAM be zakti mAnavI paDe che. niyataviSayavALI eka vagere saMkhyAno bodha karavA mATe eka zakti mAnavI paDaze tathA aniyataviSayavALA "vahu" ane "ba" vagereno bodha karavA mATe bIjI zakti mAnavI paDaze. A pramANe be kAryakAraNabhAva judI judI saMkhyAono bodha karavA mATe mAnavA paDaze. A pramANe ghaNI kalpanAo karavA dvArA gaurava thAya che. ame "AMtu sAva" ane "vahu-TM bere" A be sUtronI rajUAta karI che, AthI amane koI kaThinAI nathI.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 723 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 pANini vyAkaraNamAM saMkhyA saMjJAvALuM sUtra banAvavAmAM AvyuM che tathA baMne sUtro bhegA karIne eka ja sUtra banAvavAmAM AvyuM che. jyAre siddhahemavyAkaraNamAM atidezasUtra banAvavAmAM AvyuM che tathA atidezasUtrone paNa pRthak karavAmAM AvyA che. ahIM pRthak sUtra banAvavAthI "vahu" ane "La" zabda niyata evI saMkhyAnA (gaNatarI karI zakAya) vAcaka che. jyAre "'ti" ane "tu" aMtavALuM nAma aniyata saMkhyAnA (gaNatarI karI zakAya evI ane gaNatarI nahIM karI zakAya evI) vAcaka che. Avo spaSTa bheda juduM sUtra banAvavA dvArA tathA bIjA sUtramAM bheda lakhavA dvArA siddha thaI zakyo; paraMtu jo baMne sUtrone bhegA karIne eka sUtra (vaduALaDatyatu sA) banAvavAmAM Ave to ghaNI ja muzkelIthI upara kahelA arthavALo bodha prApta thaI zakaze tathA '"vavuM" zabda ApaNA vyAkaraNamAM pratyayasaMjJAvALo paNa che. AthI bheguM sUtra banAvavAmAM Ave to 'ti ane atu pratyayanA sAmarthyathI '"sAhazvaryAt sadrazasya'' nyAyathI vaghu je pratyayasaMjJAvALo che, te laI zakAvAno saMzaya utpanna thavAnI zakyatA rahelI che. A badhI muzkelIone dhyAnamAM rAkhIne ja siddhahemavyAkaraNamAM pRthak sUtra banAvavAmAM AvyuM haze. AthI ja siddhahemavyAkaraNamAM arthano bodha karavAmAM koI ja muzkelI jaNAtI nathI. vaLI saMjJAsUtra banAvavAmAM upara be pakSomAM jaNAvelI Apattiono avakAza che. AthI ja ahIM be pRthak atidezasUtro banAvavAmAM AvyA che. (za0 nyAsAnu0 ) na caivaM sati prakaraNabheda iti vAcyam, saMjJAsUtrANAM samAptatvAd atidezasUtrANAM cArambhAt / na caivamapyekasmin pAde'dhikAradvayamanucitamiti vAcyam, yato na hyevaMvidho niyamo'sti, yad ekasmin pAda ekenaivAdhikAreNa bhavitavyamityAstAM bahuvistara iti // 40 // anuvAda :- pUrvapakSa (anyono) :- tame pahelA pAdamAM badhA ja saMjJAsUtro banAvyA che. have A saMjJAsUtronA prakaraNamAM ja jo atidezasUtro banAvazo to prakaraNabheda thaze. uttarapakSa (pUjyazrI hemacandrAcAryajIno) :- amAre to AvI koI Apatti nathI; kAraNa ke saMjJAnA sUtro samApta thayA hovAthI ja ame atidezasUtro banAvyA che. pUrvapakSa :- Ama chatAM eka pAdamAM be adhikAra anucita che, eka ja pAdamAM saMjJAsUtra tathA atidezasUtrano samAveza karavo ucita nathI. uttarapakSa :- A pramANe paNa kahevuM joIe nahIM. eka pAdamAM mAtra eka ja adhikAra hoya evo koI niyama nathI. A pramANe ghaNAM vistA2vaDe saryuM. -: nyAsasAra samuddhAra : (nyA010) vahuALamityAdri / vaipulya kRti-cathA rakhoLa:, ratna:saMSAta tyartha: / 36tha
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 724 sU0 1-1-40, 1-1-41 bahugaNazabdayorbhedavacanatvAt saGkhyAtvamaratyeva, yato bhedaH parigaNanaM saGkhayeti, tatazcaikavyAdInAmiva bahugaNazabdayorapi lokAdeva saGkhyAtvasiddhau kimanenAtidezavacanena ? atidezo hi anyatra prasiddhasyAnyatra prasiddhiprApaNArtha ityAha-bahugaNAvityAdi-loke hyekavyAdInAM niyatAvadhibhedAbhidhAyitve saGkhyAprasiddhiH, anayozca na tatheti saGkhyAprasiddharabhAva iti // 40 // -: nyAsasAra samuddhA2no anuvAda :A badhI ja paMktiono anuvAda zabdamahArNavanyAsanA anuvAdamAM AvI gayo che. // catvAriMzattamam sUtram samAptam // sUtram - ka-samAse'dhyardhaH / 1 / 1 / 41 // * tatvAzi:____ adhyardhazabdaH kapratyaye samAse ca vidhAtavye saGkhyAvad bhavati / adhyarthena krItam-adhyardhakam, "saGkhyA-DatezcAzattiSTeH kaH" [6.4.130.] iti kaH / adhyardhena zUrpaNa krItam-adhyardhazUrpam, atra saGkhyApUrvatvena dvigutve krItArthasyekaNaH "anAmnayadviH plup" [6.4.141.] iti lup / ka-samAsa iti kim ? dhAdipratyayavidhau na bhavati // 41 // -: tatpazano anuvAda :* pratyaya ane samAsanA viSayamAM adhyardha zabda saMkhyA jevo thAya che. "aDadhA adhikavaDe parItuM' se prabhArI 561arthamA madhya sva35 saMdhyAvAya 204ne saGkhyA-DatezcA... (6/ 4/130) sUtrathI "ka" pratyaya thatai 'adhyardhakam' 206 prApta thAya che. have samAsa nimittaka udAharaNa batAve che : "aDadhA adhika sUpaDAvaDe kharIdeluM' e pramANe prii| arthamA (3/1/88) sUtrathI dvigu samAsa. Dote. chate "ikaN" pratyaya dAne "anAmnayadviH plup" (6/4/141) sUtrathA su5 thadi 'adhyardhazUrpam' prayoga prApta thAya che. ka-samAse Qual dvArA sAyArya bhagavaMtazrI. zuM 4 mAMge cha ? anaanusaMdhAna
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 725 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 bRhadravRttimAM lakhavAmAM AvyuM che ke "dhA" vagere pratyayanI vidhimAM "adhyadha" zabda saMkhyA jevo thaze nahIM. - zabdamahArNavanyAsanuM anusaMdhAna :ka-samAsa ityAdi / yadyapi nimitti nimittaM kAryamiti racanAkrameNa "ivarNAderasve svare yavaralam" [1.2.21.] ityAdAviva "adhyardhaH ka-samAse" iti nirdezaH prAptastathApi lAghavArthaM "kasamAse'dhyardhaH" iti nirdezaH kRtaH, ekamAtrAkRtaM lAghavaM bhavati / yadvA nimittipadaM niyamataH pUrvameva prayujyateti draDhimAnamupagatasya bhramAtmakasaMskArasya samunmUlanAyaiva tathAnirdezaH, pracuraprayogapravAho yadyapi nimittipadapUrvaka evopalabhyate tathA'pi kvacid vyutkrameNa prayoge'sAdhutvaM mA pratIyatAmiti tAtparyam / evamapyarthaparaM vAkyaM nimittipUrvakameva subodhAya kalpyamityAhaadhyardhazabda iti-"RdhUc vRddhau" ityataH "RdhUTa vRddhau" ityato vA ghatri ardhaH, ardhena adhika rUtyaardha, "prAtyavaparinirIya:0" [3..47.] rUti samAsa, yA udhamardha vacce soDabbaI:, "pArtha vAnera" rU.2.22.] rUti vaghuvIdi: -samAsa rUti- samAsazInayo: samAhAraH kasamAsaM tatra tathA, "ke samAse" iti vyastanirdeze 'kasamAsayoH' itItaradvandvanirdeze vA vivakSitArthasiddhAvapi gauravaM syAd, ato lAghavArthaM samAhAradvandvena nirdezaH, tatrAlpasvaratvAt kazabdasya prAGnipAtaH / : zabdamahArNavanyAsanuM anusaMdhAnano anuvAda - Ama to prathama nimitti Ave, pachI nimitta Ave tathA chelle kArya.Ave, A pramANe sUtranI racanAno krama che. tathA Avo krama hovAthI "rUvaH sarve svare yavaratnam" (1/2/21) vagere sUtronI jema "madhya samA" e pramANe sUtra prApta thAya che, to paNa lAghava prayojanathI "mAre DabbaI:" evo nirdeza karavAmAM Avyo che tema karavAthI eka mAtrAnuM lAghava thayuM che. keTalAka lokone evo Agraha hoya che ke nimitti svarUpa pada niyamathI pUrvamAM ja AvavuM joIe. lokonA AvA bhramAtmaka saMskAranuM unmelana karavA mATe AcArya bhagavaMte evo nirdeza karyo che. Ama to moTAbhAganA prayogo nimittipada pUrvamAM Ave e pramANe ja prApta thAya che, to paNa koIka sthAnamAM nimittane pahelA lakhIne nimitti pada pachI lakhavAmAM Ave to evA prayogo paNa asAdhu prayogo thatAM nathI, evA tAtparyanA anusaMdhAnamAM vyutkramathI A sUtra banAvavAmAM AvyuM che. Ama chatAM paNa sUtrano artha karavo hoya to nimitti prathama lakhAze, pachI nimitta lakhAze, tyArabAda kArya lakhAze ane A pramANe vyavasthita bodha thaI zakaze. AthI
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-41 726 ja bRhavRttiTIkAmAM lakhyuM che ke, "madhyadha" zabda, "" pratyaya ane samAsanA viSayamAM saMkhyA jevo thAya che. have "adhyadha'' zabdanI vyutpatti batAve che : vRddhi arthavALo " " dhAtu cothA gaNano temaja pAMcamA gaNano che. te "" dhAtuthI "dha" pratyaya thatAM "gaI" zabda prApta thAya che tathA "jhardhana dha:" e pramANe "pratyavanirIti.(3/1/47) sUtrathI samAsa thatAM ayyardha zabda prApta thAya che athavA to "madham ardham yastha :" e pramANe "pArtha vAne ra" (3/1/22) sUtrathI bahuvrIhi samAsa thatAM paNa vadhyardha: zabda prApta thAya che. " samAsaH manoH samahAra:" e pramANe "samasa"" svarUpa samAhAradvandrasamAsa thayo che. ahIM mAse prayogane badale te samAse e pramANe samAsa vagara nirdeza karAyo hota athavA to samasayo e pramANe itaretara dvanda samAsavaDe nirdeza karAyo hota to paNa graMthakArane ISTa evA arthanI prApti thaI ja jAta; paraMtu e pramANe thatAM gaurava thAta. AthI lAghava prayojanathI samAhAra dvandrasamAsavaDe nirdeza karAyo che tathA alpasvarapaNAMthI zabdano pUrvamAM nipAta thayo che. " (zanyAsAnu0) saGkhyAtidezavidhAnaphalAdhAnabhUto na ko'pItaraH kapratyayAdityAha-kapratyaya iti samAsa iti-samasyante saMkSipyante vivakSitArthabodhanakSamasavibhaktyAdipadAni vivakSitArthaM bodhayantyeva santi adRzyavibhaktyAdikatayA alpAlpakalevarANi vidhApyante ghaTakatayA yasmin sa samAsaH, samasanaM padayoH padAnAM vA ekIkaraNaM vA samAsaH, abhidhAnA''zritalopAbhAvavadanyamadhyavartivibhaktizUnyanAmasamudAyo vA samAsastatra tathA / vihite kapratyaye samAse vA atidezo na sArthakaH, tato'pi kapratyayasamAsayoH siddhyarthaM sArthakatvavarNane tu pUrvaM sa kapratyayaH samAsazca durlabho yAvuddizya punaH kasamAsau bhavetAm iti prAgevAvazyakatA'tidezasyetyAha-vidhAtavye itiagrimakSaNe lapsyamAnasvarUpa ityarthaH, ayaM bhAvaH-kimapi vidhAnaM prayoktuH kRtiviSayatAmupagamiSyat prAk tadIyecchAmukhaM pazyati, yadyanugRhItamicchayA tadA kRtyA pazcAdanugRhyata iti tadAnIM cikIrSitatvaM labhyate, svarUpaM pazcAllabhyata eveti / anuvAdaH- "adhyadha:" zabdamAM saMkhyAnA atidezanA vidhAna svarUpa phaLane lAvanAra "" pratyaya sivAya bIjo koI pratyaya nathI tathA samAsa sivAya bIjuM koI nimitta nathI, evuM jaNAvavA mATe bRhadravRttiTIkAmAM " pratyaye samAre va" e pramANenI paMktio lakhI che. have samAsano artha jaNAvavAmAM Ave che : jemAM saMkSepa karAya che, tene samAsa kahevAya che. vivakSita arthane jaNAvavA mATe samartha evA
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 727. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 vibhakti sahitanA pado jemAM saMkSepa karAya che e samAsa kahevAya che tathA A pramANeno samAsa vivakSita arthane jaNAve ja che, temaja samAsa thayA pachI adazya vibhakti vagerepaNAMthI alpa svarUpavALA pado temAM avayava tarIke rahelA ja hoya che tathA AvA saMkSepane ja samAsa kahevAmAM Ave che. jemAM be padone athavA to ghaNAM padone eka karavA svarUpa saMkSepa karavAmAM Ave che, tene samAsa kahevAmAM Ave che. adazya evI vibhakti vagerevALApaNAMthI nAnA-nAnA svarUpavALA zabdo avayava tarIke jemAM karAya che, te samAsa che athavA be pado athavA to ghaNAM badhA padone eka karavA svarUpa (abheda karavA svarUpa) saMkSepa karavo te samAsa kahevAya che athavA to nAmane Azrita evI vibhaktinA lopanA abhAvavALA bIjA madhyamAM rahelA vibhakti zUnya nAmono samudAya samAsa kahevAze. je nAmo samAsa pAme che, tenI vibhaktino lopa thato nathI temaja keTalAMka nAmomAM lopa thAya che evA nAmono samudAya samAsa kahevAya che... * pratyaya tathA samAsa hote chate madhyardha nAmane saMkhyA jevuM banAvavA mATe je atidezasUtra banAvyuM che, te sArthaka nathI. "adhya"i zabda saMkhyA jevo banaze to "" pratyayanI prApti thaI zakaze. AthI 4 pratyayanA abhAvamAM saMkhyA jevo thato ja nathI, to kevI rIte kahI zakAze ke "pratyaya hote chate ane samAsa hote chate madhyardha zabda saMkhyA jevo thAya che? AthI ja atidezasUtra sArthaka thatuM nathI. mATe sau prathama gaSyardha zabda saMkhyA jevo thavo joIe, to ja pratyayanuM nimitta sulabha thaI zakaze. A muzkelIne najaramAM rAkhIne ja AcArya bhagavaMte brahavRtti TIkAmAM "vidhAtacce" pada lakhyuM che. jeno artha A pramANe che : AgaLanI kSaNe prApta thanAra evo che pratyaya ane samAsa hote chate madhyardha zabda saMkhyA jevo thAya che. Ano bhAva A pramANe che : jo cha pratyaya prApta thavAnI saMbhAvanA thaze to madhyardha zabda saMkhyA jevo thaze. prayoga karanArane bhaviSyamAM je vidhAna karavuM che arthAt potAnA prayatnano viSaya bhaviSyanuM koIka vidhAna bane; to sauprathama te vidhAnanI icchAno bodha karaze ane icchAthI je grahaNa karAze te pAchaLathI kRtivaDe grahaNa karAze ane te samaye karavAne icchAyelanI prApti thaze. pAchaLathI te potAnA svarUpane prApta karaze ja. ahIM AnuM udAharaNa samajAve che: prayoga karanArane naSpardha zabdamAM saMkhyAno atideza karavo che. AthI prayoga karanAranA prayatnano viSaya "abbaI" zabdamAM saMkhyAnuM AropaNa karavuM te che. AthI pahelAM te "adhyapai" zabdane saMkhyA svarUpe icche che. vaLI, icchA tarIke je grahaNa karAyuM che, te prayatnathI pAchaLathI grahaNa karAya che ane te samaye karavAne icchAyelanI prApti thAya che, je pAchaLathI "adhdhadha' zabdamAM saMkhyA svarUpanI prApti karAve ja che. A ghaTanAne sAMsArika udAharaNa dvArA samajIe : koIka yuvaka koIka kanyAne joyA pachI potAnI patnI tarIke mAnI le che. pAchaLathI kAyadesara (lagnavidhi karavA dvArA) patnI tarIke svIkAre che. ahIM pahelAM ja patnInA nimitte temAM patipaNuM prApta thaI ja jAya che, paraMtu
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-41 728 pAchaLathI samAjanI apekSAe te yuvakamAM patitvadharmanI prApti thAya che. AthI ahIM paNa sau prathama.adhyardha zabdabhAM saMkhyA Thevu arya bhAnI ke pratyaya uravAmAM Ave che tathA pAchaNathI adhyardha zabdamAM vyAkaraNanI apekSAe saMkhyApaNuM prasiddha thAya che. " (za0nyAsAnu0 ) adhyardhena ardhasahitaikena / krItaM dravyAntaradAnapUrvakotpattikasvIyatAkaM kRtam / adhyardhakamiti - atra saGkhyAtidezAt kapratyayaH siddha ityAha- 'saGkhyADatezcA0 ' [6.4.130.] ityaadi| samAse vidhAtavye saGkhyAtidezaprayojanamAha-adhyardhena zUrpeNetyAdi"zRz hiMsAyAm" ataH "kR-zR-sRbhya Ur cAntasya " [ uNA0 298 . ] iti pe UrAdeze ca zUrpa:, tena tathA, dhAnyAdiniSpavanabhANDene - tyarthaH / adhyardhazUrpamiti - atra adhyardhazabdasya saGkhyAzabdatvAt krItArthe vidhIyamAnasya ikaNo viSaye "saGkhyA samAhAre ca dviguzcAnAmnyayam" [3.1.99.] iti dvigusamAsaH / atreti - adhyardhazUrpamiti prayoge / saGkhyApUrvatvenetisaGkhyAvAcakapUrvapadaghaTitatvena, adhyardharUpapUrvapadasya saGkhyAvAcakatvene - tyarthaH / dvigutve 'adhyardhazUrpa' ityasya dvigusamAsatve sati / krItArthasyekaNa iti - krItArthe vihitasya ikaNpratyayasya, dvigorArhadarthe jAtatvAt "anAmnyadviH plup" [6.4.141.] iti lup bhavatItyarthaH / dhAdipratyayavidhAviti-'"saMGkhyAyA dhA" [7.2.104.] iti dhAvidhiH, AdipadAd "vAre kRtvas " [7.2.109.] iti kRtvas - prabhRtividhiH, tatra na bhavatItyarthaH / anuvAda :- "adhyardha" paMDitano artha ravAmAM Ave che : "adhyardhena" kheTale ardha sahita khe'vaDe. "krItam" zabdano artha jatAve che : anya dravyanuM chAna ApavA pUrva utpanna thayeluM jevuM potAnuM bhAviDIya vuM te "krItam " zabdano artha che. " adhyardhakam iti..." jahIM "adhyardha" zabdamAM saMkhyAno atiheza thavAthI "saGkhyADatezcA..." (6/4/130) sUtrathI ka pratyaya siddhathayo .. samAsa prApta thaye chate adhyaE zabda saMkhyA jevo thAya che. ene udAharaNa dvArA batAve che : sau prathama "zUrpa" zabdanI vyutpatti jatAve che : hiMsA arthavANo zRz dhAtu navamA gaerAno che. A zR dhAtuthI "kR-zR-sRbhya... " ( uNA0 288) sUtrathI "pa" pratyaya thAya che tathA "Ur" Aheza thatAM zUrpaH zabda prApta thAya che. A "zUrpa" zabdanuM tRtIyA khe'vayana "zUrpeNa" che "dhAnya vagerene jhATakavAMnA bhAjanathI" evo zUrveLa zabdano artha thaze. adhyardha-zUrpam hIM adhyardha zabda saMkhyA sva35 thavAthI jarIhavA arthamAM vidhAna rAtAM khevA ikaN pratyayanA viSayabhAM " saGkhyA samAhAre ca..." (3/1/88) sUtrI zUrpa zabda sAthai dvigu samAsane prApta thayo che.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 729 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 bRhavRttimAM satra pada lakhyuM che teno artha madhyardhabhUmi prayogamAM e pramANe samajavo. "saGkhyApUrvatvena"no artha 049||ve cha : adhyardha sva35 saMdhyApAya puurvphn| ayaq5ithI meko artha "saGkhyApUrvatvena" no thaze. "dvigutve"no artha 49||ve cha : adhyardhazUrpa meM prabhArI dvizusamAsa hote chate mevo "dvigutve"no artha thAya che. ___ "krItArthasyekaN" meTale prii| arthama vidhAna 2|yett ikaN pratyayano (20 ikaN pratyaya dvigusamAsathI, 6 sudhaan| arthamA "mUlyaiH krIte" (6/4/150) sUtrathA utpanna thayo cha.) "anAmnyAdviH plup" (6/4/141) sUtrathA su5 thAya che. dhAdipratyayavidhau saMbaMdhamai duve cha : "ka" pratyaya bhane samAsa sivAyarnu nimitta Doya to "adhyardha" za6 saMdhyA vo thatI nathI. // saMhamamA "dhA" vagere pratyayana vidhi bhAve tyAre "adhyardha" za06 saMdhyA vo thato nathI mej 49||ve cha. "saGkhyAyA dhA" (7/2/104) sUtrathI "dhA" vivi thAya cha tathA Adi 54thI "vAre kRtvas" (7/2/108) sUtrathA "kRtvas" vagere vidhi thAya che. sAma dhA pratyaya tathA "kRtvas" vagaire pratyayana nimitta upasthita thAya to. "adhyardha" za06 saMdhyA vo thatI nathI. (zanyAsAnu0) nanu yathA eko dvau trayazcatvAra ityAdi gaNyate, gaNyate tathaiva eko'dhya? dvAvardhatraya ityAdi dhArayA'pi, tathA cAtidezAnapekSameva kapratyayAdikAryaM 'dvikam' ityAdAviva 'adhyardhakam' ityatrApi setsyatIti sUtramidaM vyartham, yadi saGkhyAtve'pi dhAkRtvasprabhRtipratyayAnutpattyarthaM 'kasamAse' iti nimittapadena niyantraNamAvazyakam, tAvanmAtroktau tu pUrvasUtropAttau bahugaNazabdau vA uttarasUtropAtto'rdhapUrvapadaH pUraNaH-ardhapaJcamAdizabdo vA kapratyayasamAsayoH kartavyayoreva saGkhyAtvaM labheyAtAm, na tu dhAkRtvasAdau kartavya ityavyAptiH syAt, tadapAkaraNArthamadhyardhazabdaghaTitaM "kasamAsedhyardhaH" ityAkArakaM sUtraM kartavyamevetyucyeta, tathA'pi kasamAsetarANi kAryANi mA prasajyerannityetanniyamArthakatvamupAsyatAm, vidhyarthatvaM tu tAvatA'pi durupapAdameveti cet, maivam-arddhazabdo bhAgadvayena vibhajyamAnasya vastuno dvitIyaM samamaMzaM vAcyatvena nivedayati, sa cAMzo'vayavabhUta ityekadezAdizabdavad arddhazabdo'pyavayavavAcyeva, tasya adhyArUDhamarddha yasminnityarthe bahuvrIhau samAse adhyarddhazabdaH samadvitIyAMzasahitam, ekatva-dvitva-tritvAdiviziSTamarthaM yogazaktyaivAbhidhAtuM kSamate na tu rUDhyapekSA, saGkhyAkAryeSu saGkhyApadaM tu akRtrimasaGkhyAM tAmeva gRhNAti yatra yogArtho bhaved vA na bhaved, rUDhyartho'vazyaM stheyAt, yathA-eka
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-41 730 dvi-tryAdiriti, evaM ca vidhyarthatvameva sUtrasya svIkartavyaM kapratyayAdISTasiddhyarthamiti sudhiyo dhiyA vibhAvayantu / anuvAda - pUrvapakSaH- je gaNAya che te saMkhyA kahevAya che. Ama saMkhyA saMjJA anvarthavALI hovAthI jenAvaDe gaNatarI karI zakAya e badhAne saMkhyA tarIke jAhera kare che. AthI jema eka, be, cAra vagere gaNAya che (gaNatarI karI zakAya tevA che) te prakAre eka, doDha, be, aDhI vagere paNa kramathI gaNI zakAtA hovAthI madhyardha zabda paNa saMkhyAvAcaka tarIke , di vagerenI jema lokathI ja siddha thaI jaze. tathA jema di zabdane saMkhyA samajIne kharIdavA arthamAM 4 pratyaya thatAM "dim" prayoganI prApti thAya che te ja pramANe "madhyardha" vagere prayogo paNa atidezasUtranI apekSA vagara siddha thaI zakaze. AthI madhyardha zabdane saMkhyA jevo banAvavA mATe vadhArAnuM atidezasUtra banAvavuM Avazyaka nathI. uttarapakSa:- jo A sUtra banAvavAmAM na Ave ane gaNavAM svarUpa arthathI ja madhyardha zabdane saMkhyA jevo gaNI levAmAM Ave to madhyardha zabda dhA, tva, vagere tamAma pratyayo para chatAM saMkhyA jevo banavAnI Apatti Avaze. A badhI Apattio na Ave tene mATe ame A sUtramAM nimittapadavaDe niyaMtraNa karyuM che. Ama to A sUtra mAtra "-samAre teTaluM ja ame banAvyuM hota; paraMtu AvuM sUtra banAvavAthI sthAnI tarIke zuM levuM? evo prazna ubho raheta. A Apatti nivAravA AgaLanA sUtramAM je vahu ane jaLa zabda sthAnI tarIke grahaNa karyA che, enI anuvRtti nIce Avata athavA to have pachInA sUtramAM sthAnI tarIke kaIpUrvaH pUraLa: grahaNa karela che, te ja sthAnI A sUtramAM lakhI devo paData. have Ama samajavAmAM Avata to vahu ane nA zabdamAM dhA tathA vRtvam vagere pratyaya para chatAM saMkhyApaNuM na thavAthI avyApti nAmano doSa Avata. A badhI ApattionuM nivAraNa karavA mATe ame "-samAsanadhya" evuM sUtra banAvyuM che. pUrvapakSa - A pramANe A badhuM karyA pachI paNa "madhyapai" zabda "" pratyaya ane samAsathI iitara kAryomAM saMkhyA jevo nahIM thAya evo niyama thaze. AthI A sUtra niyamasUtra banaze. Ama A sUtranuM vidhipaNuM to atyaMta muzkela banI jaze. uttarapakSa - ApanA kahevA pramANe lokarUDhithI eka, be, traNa vagerenI jema "madhya" zabdamAM paNa saMkhyAvAcakapaNAnI prApti thaI ja jAya che. antarthasaMjJAno Azraya karavAthI je pramANe eka vagere gaNatarI karavAnA sAdhana tarIke che te ja pramANe "adhyadha'' zabda paNa gaNatarI karavAnA sAdhana svarUpa hovAthI saMkhyAvAcaka tarIke prApta thaI ja jAya che; tema chatAM "-samAreDadgaI."
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 731 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 e pramANe pRthak sUtra banAvyuM. AthI A sUtra niyamasUtra bane che; paraMtu ApanI A vAta barAbara nathI. "ardha" zabdanuM vAcya zuM ? e sau prathama nakkI karavuM paDaze. koIpaNa vastunuM vibhAjana karavAmAM Ave (be-bhAgamAM) tyAre bIjo evo je samAna aMza che, e padArtha ja rdha zabdano vAcya che ane te aMza ekadeza vagere zabdanI jema avayava svarUpa che. A pramANe ardha zabda avayavavAcI che. have "adhyAruDham ardham yasmin saH' e pramANe bahuvrIhi samAsano vigraha thatAM anya padArtha svarUpe adhvardha zabda prApta thaze. samAna evA bIjA aMza sAthe' evo adhyartha zabdano artha thaze tathA A adhyardha zabda stva, ditva, tritva vagerethI viziSTa evA arthane yogazaktithI kahevA mATe samartha thaze. Ama, aDadhA sahita eka, aDadhA sahita be vagere arthonI prApti yogazaktithI ja thaze, paraMtu rUDhizaktithI evA arthonI prApti thaI zakaze nahIM. have saMkhyA saMbaMdhI kAryo karavA mATe je je sUtro banAvavAmAM AvyA che, te te sUtromAM saMkhyApada lakhavAmAM AvyuM che. A saMkhyApada akRtrima evI je saMkhyA che tene ja grahaNa kare che .e saMkhyAmAM yogArtha hoI zake athavA to na paNa hoI zake, paraMtu rUDhiartha to avazya haze ja. dA.ta. "pa nAyate kRti paTTanam' A paMkaja zabdano rUDhithI kamaLa artha thAyache; tema chatAM paNa emAM yogArtha samAveza pAmI jAya che, paraMtu ame ene rUDhiarthavALo mAnIe chIe te ja pramANe saMkhyA zabda paNa ame rUDhi-arthavALo mAnIe chIe. Ama saMkhyA padathI rUDhiarthavALA eka, be vagerene grahaNa karI zakAze; paraMtu yoga arthavALA adhyardha zabdane grahaNa karI zakAze nahIM. AthI ahIM ardha zabda yogArthavALo hovAthI saMkhyAsvarUpe mAnavA A sUtranuM vidhi-arthavALApaNuM svIkAravA yogya che, jethI "" pratyaya vagerenI iSTa evI prApti thaI zake. vidvAna puruSoe prajJAthI A bhAvana karavA yogya che. (za0nyAsAnu0) keSAJcidanyeSAmabhinivezastu 'adhyardhazabdo'pi saGkhyAvizeSaviziSTArthanirUpitarUDhyA yogena cA''zliSTa ekAdiriva; Ahosvit pradezeSu saGkhyApadaM rUDhinaiyatyenArthAbhidhAyinI-mevAkRtrimasaGkhyAM gRhNAtIti mataM nAdriyate, tathA sati adhyardhazabde saGkhyAsaMjJAmantareNaiva saGkhyAkAryaM bhaviSyatIti sUtraM nAvazyakam iti, teSAM mate'pi niyamArthatayA sUtrasyAvazyakatvamastyeva, tathAhi - pradezIyasaGkhyApadenAdhyardhapadapratipAdyArthAbhidhAyinAM sArddhArdhasahitaprabhRtipadAnAmapi grahaNena tebhyaH kapratyayAdirmA bhUt tadarthaM saGkhayeyAMzavAcakasya yadi saGkhyAkAryaM tarhi adhyardhazabdasyaiveti vyarthena prakRtasUtreNa niyamyate / sa cAyaM niyamo'dhyarddhazabdaH saGkhyAsaMjJo bhavatItyarthakena 'adhyarddha:' itIyanmAtreNApi kartuM zakyaH, ka- samAsagrahaNena tu dvitIyo niyamo
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-41 732 vAkyabhedenAzrIyate, tathAhi-'adhyarddhaH' ityeko yogaH prathamaH, adhyarddhazabdaH saGkhyAsaMjJo bhavatItyarthakaH / tataH "ka-samAse" iti dvitIyo yogaH, tatrAdhyardhazabdo'nuvartate, kapratyaye samAse ca vidheye adhyarddhazabdaH saGkhyAsaMjJo bhavatIti vAkyArthaH / saiSA saGkhyAsaMjJA dvitIyayogamantareNApi kapratyaya-samAsayoH prathamenaiva siddhA alaM vAkyabhedeneti tena punarniyamyate-adhyardhazabdasya saGghayAsaMjJA cet ka-samAsayoreveti, tena dhA-kRtvasAdayo na bhavantIti / parantu mate'smin trayo bhAgA yasyeti tribhAgaH, catvAro bhAgA yasyeti caturbhAga ityevaM krameNa tribhAga-caturbhAgAdizabdAnAM saGkhyAvAcitvamApadyata iti vibhAvanIyam // 41 // anuvAda - keTalAMka anya matono Agraha A pramANe che : gaSyardha zabda paNa saMkhyAvizeSathI viziSTa arthavaDe oLakhAyelI rUDhithI ane yogathI saMbaMdhita evA eka vagere jevo ja che. athavA to saMkhyA saMbaMdhI kAryonA te te sUtromAM saMdhyA pada vaDe rUDhithI niyata evA arthane kahenArI akRtrima saMkhyAne grahaNa karAya che evA matano Adara karAto nathI arthAt sA padathI rUDhiarthavALI saMkhyA paNa laI zakAze tathA yogArthavALI saMkhyA paNa laI zakAze. A pramANe sA padathI jo baMne saMkhyA laI zakAtI hoya to "adhya" zabdanI saMdhyA saMjJA pADyA vinA paNa saMkhyA zabda tarIke prasiddhi thaI jaze. Ama thavAthI saMkhyA saMbaMdhI koIpaNa kArya madhyardha zabdane paNa saMjJAsUtra vagara ja prApta thaI zakaze. tethI saMjJAsUtra mATe A sUtra Avazyaka nathI. A lokonA matamAM paNa niyamArthapaNAMthI sUtranI AvazyakatA che ja. te A pramANe : saMkhyA saMbaMdhI kAryonA te te sUtromAM saMkhyA padathI "adhyadha" padavaDe pratipAdana karavA yogya arthavALA sArdha vagere zabdonuM grahaNa na thAya ane teone te pratyaya vagere na thAya te mATe madhyartha ja saMkhyA jevo samajavA mATe pRthaka sUtra Avazyaka thaze. AthI jo saMkhyA kArya thaze to gardha zabdavALA ardha zabdamAM ja thaze; paraMtu nardha zabdavALA sArdha vagere zabdomAM saMkhyA kArya nahIM thAya evo niyama banAvAze. have A niyama madhyardha zabda saMkhyA saMjJAvALo thAya che evA arthavALA "gaSya " ATalA ja sUtra mAtrathI karI zakAya che. tyAra pachI -samAse e pramANe bIjuM sUtra banAvavuM joIe. jemAM madhyardha zabdanI anuvRtti Avaze tathA te ja pramANe karavA dvArA ja pratyaya ane samAsanuM vidhAna hote chate madhyartha zabda saMkhyA saMjJAvALo thAya che, evo vAkyartha prApta thaI zakaze. A pramANe ame (zrI hemacandrAcAryajI) kahIe chIe ke anya lokone paNa niyama karavA mATe bhinna sUtranI AvazyakatA to che ja. - A adhyardha zabdanI saMkhyA saMjJA be sUtrane badale eka sUtra banAvavAthI paNa siddha thaI zakaze,
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 733 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 je eka sUtra ame banAvela ja che. vaLI eka sUtra banAvIne paNa anyo vaDe niyama karAze ke adhyaE zabda jo saMkhyA saMjJAvALo thaze to ja ane samAsanA viSayamAM ja thaze; paraMtu dhA ane tvam vagere pratyayonA viSayamAM nahIM ja thAya. paraMtu A anyonA matamAM bhale badhA ja prayogonI prApti amArA vyAkaraNa pramANe jevI thAya che, tevI ja thaze chatAM paNa Apa sA saMjJA saMbaMdhI je sUtra banAvazo temAM saMkhyA vizeSathI viziSTa arthavALI saMkhyAne paNa Apa saMkhyA ja kahezo. A avasthAmAM trayo mA yasya sa tathA nRtvAro mA yasya sa e pramANe trimALa, vaturmA vagere zabdone paNa saMkhyAvAcaka mAnavAnI Apatti Avaze. loka vyavahAramAM to trimA, caturmAna vageremAM saMkhyA tarIkeno vyavahAra thato nathI. mATe anyanA mata saMbaMdhamAM ziSTa puruSoe A paNa vicAravA yogya che. -: nyAsasArasamuddhAra H -- kasamAsa ityAdi-(etadupari na vyAkhyAtam ) // 41 // -: nyAsasArasamuddhArano anuvAda : A sUtra upara koI vyAkhyA prApta thatI nathI. // ekacatvAriMzattamam sUtram samAptam // sUtram - ardhapUrvapaH pUraLa: / z / ? / 42 // -: tattvaprakAzikA : samAsAvayavabhUte pade pUrvapadamuttarapadaM ceti prasiddhiH, ardhapUrvapadaH pUraNapratyayAntaH zabdaH kapratyaye samAse ca vidhAtavye saGkhyAvad bhavati / ardhapaJcamakaM ardhavazvamazUrpam // 42 // ityAcArya zrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttau prathamasyAdhyAyasya 5 prathamaH pAtra samApta: |
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-42 734 -: tattvaprakAzikAno anuvAda H samAsanA avayavabhUta evA padanAM viSayamAM pUrvapada ane uttarapada e pramANenI prasiddhi che. AthI saMpUrNa artha A pramANe thaze : ardha zabda pUrvapadamAM haze ane pUraNapratyayAnta zabda uttarapadamAM haze to ja pratyaya ane samAsanuM vidhAna hote chate saMkhyA jevo thaze. aDadhA evA pAMcamAvaDe kharIdela. ahIM ardhapagrama saMkhyA jevuM thavAthI (6/4/130) sUtrathI kharIdavA arthamAM ja pratyaya thatAM ardhapazcamam prayoga prApta thaze. 'aDadhA evA pAMcamA sUpaDAMvaDe kharIdeluM' e pramANe samAsanA viSayamAM ((3/1/99) sUtrathI dvigusamAsanA viSayamAM) ardhapaOmazUrpam prayoga prApta thaze. e pramANe AcArya zrI hemacandravaDe racAyela siddhahemacandranAmanI svopajJazabdAnuzAsanavRttimAM prathama adhyAyanuM prathama pAda samApta thayuM. -: zabdamahArNavanyAsanuM anusaMdhAna : 44 addhapUrvA-imatra 'aAt pUraLa:" kRti cAsasyAzrayaLe 'pazcamyA niTTei parahya" [7.4.104.] iti paribhASayA'rddhazabdAvyavahitottaraH pUraNapratyayAntaH saGkhyAvad bhavatItyarthalAbhe'rddhaM paJcamaM yatra tadarddhapaJcamaM tenArddhapaJcamena krItamityarthe samastArddhapaJcamazabdaghaTakapaJcamazabdasya saGkhyAvattvena kapratyaya-samAsayoH siddhyA'vyAptyabhAve'pi arddhena paJcamena krItamityarthe samAsAnavayavasyApi paJcamAdizabdasya saGkhyAvattvena samAsasya tataH kapratyayasya cApattiH syAditi tAdRzo nyAsa upekSitaH / -- zabdamahArNavanyAsanuM anusaMdhAnano anuvAda H pUrvapakSa :- ardhAt pUraLa: A pramANe sUtrano Azraya karavAmAM Avyo hota to paNa iSTa prayoganI siddhi thaI ja jAta. te A pramANe thAta : "padmamyA niSei parasya' (7/4/104) paribhASAsUtra evuM kahe che ke paMcamI vibhaktithI nirdeza karAye chate je kArya kahevAmAM AvyuM hoya te para evI avidha saMbaMdhI thaze. AthI Jardha zabdathI para tarata ja pUraNapratyAntavALuM nAma saMkhyA jevuM thAya che e pramANe arthanI prApti ardhAt pUraLa: sUtra dvArA paNa thaI ja jAta tathA ardham pazvamam yatra tad ardhavatvamam e pramANe bahuvrIhi samAsa thaze tathA apagvamena RItam e arthamAM (kharIdavA arthamAM) samAsa pAmelA evA ardhapazvama zabdanA avayava pazvama zabdanuM saMkhyAvALApaNuM thavAthI R pratyaya ane samAsanI siddhi thaI ja jAta. mATe rdhAt pUraH sUtra banAvavAmAM Avata to paNa koI Apatti na hatI. uttarapakSa :- jo bardhAt pUraH sUtra banAvavAmAM Ave to ardhana pazvamena RItam evo artha
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 735 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 hote chate samAsanA anavayavabhUta evA pazvama vagere zabda saMbaMdhI paNa saMkhyAvALApaNuM thaze ane evA pazvama zabdathI paNa pratyaya ane samAsanI Apatti Avaze. tethI "nardhAt pUraLa:" sUtranI upekSA karAI che. (zanyAsAnu0) vastutastu arddhapaJcameti samAse'pIdAnIM paJcamazabdamAtrasyaiva saGkhyAvattvaM syAditi krItArthakasya kapratyayasyArddhapaJcamazabdAdanutpattirapi doSaH, tathAhi-svabhAva eSa taddhitasya yat sa svArthAnvayitAvacchedakadharmAvacchinnavAcakatAparyAptyadhikaraNAdeva samutpadyate, itarathA rAjapuruSasyApatyamityarthe'patyArthakapratyayaH svArthAnvayitAvacchedakIbhUtarAjapuruSatvAvacchinnavAcakatAparyAptyadhikaraNarAjapuruSazabdaghaTakAt puruSazabdAdapi samutpadya tadIyAdyasvaraM vRddhyA samupamadya 'rAjapauruSiH' ityaniSTamApAdayet / anuvAda :- uttarapakSa :- jo tame arthAt pUraH sUtra banAvazo tathA ardha zabdano pazvama zabda sAthe samAsa karIne ardhapagDama e pramANe sAmAsika zabda karazo to paNa saMkhyAvALApaNuM to mAtra panthama zabdanuM ja thaze. kAraNa ke tame sUtra kardhAt pUra: banAvavA mAMgo cho. AthI kharIdavuM arthavALo + pratyaya pazvama zabdathI ja thaze; paraMtu ardhapazvama zabdathI nahIM thAya. taddhitano evo svabhAva ja che ke, arthavAnunI vAcakatA je zabdamAM rahI hoya te adhikaraNathI ja utpanna thAya che. dA.ta. panthama zabda saMkhyA jevo thAya che to saMkhyAvAna arthanI vAcakatA pankama zabdamAM ja rahe che. AthI taddhitano kharIdavA arthavALo va pratyaya pazvama zabdathI ja thaze; paraMtu ardhapazvama zabdathI nahi thAya. jo taddhitano pratyaya arthavAnanI vAcakatA jemAM rahI hoya evA saMpUrNa zabdathI nahIM mAno to rIMgapuruSa zabdane apatya arthamAM "pha" pratyaya lAge che te Dran pratyaya rAnapuruSa zabdanA avayava svarUpa puruSa zabdathI paNa thavAnI Apatti Avaze ane puruSa zabdanA Adi svaranI vRddhi thatAM rAnapIruSi: e pramANe aniSTarUpanI prApti thaze. (zanyAsAnu0) na ca rAjapuruSasyApatyamityarthe'patyArthakataddhitapratyayasya 'rAjan Gas puruSa si' ityavasthAyAM samAsena niSpannasya rAjapuruSazabdasya ghaTakAt puruSazabdAdApattirdIyamAnA na saGgacchate, SaSThyantAdeva pratyayasyotpatteH, rAjapuruSazabdAdutpannayA SaSThyA tu rAjapuruSeti samudAyasya SaSThyantatvaM na tu puruSazabdamAtrasya, puruSazabdasya tu samAsAvasthAyAM labdhasthitikAM vibhakti *pratyayalope pratyayalakSaNaM kAryaM vijJAyate* iti nyAyabalenA''dAya prathamAntatvavyavahAraH zakyate kartum, sa ca prakRte'patyArthakataddhitotpattivelAyAM stokamapyupayogAya na kalpeteti vAcyam / anuvAda - pUrvapakSa :- rAnapuruSano putra evA arthamAM apatya arthavALo taddhitano pratyaya avayava svarUpa puruSa zabdathI lAgavAnI prApti Ave che, evI Apatti saMgata thatI nathI. pachI
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-42 736 aMtavALA nAmathI ja apatya arthavALA pratyayanI utpatti thAya che tathA rAnapuruSa zabdathI utpanna thayelI SaSThI vibhakti e samudAya svarUpa rAnapuruSa zabda saMbaMdhI che, paraMtu mAtra puruSa zabda saMbaMdhI nathI. AthI Ape rAnapuruSa zabdanA avayava svarUpa puruSa zabdane apatya arthavALo phg pratyaya lAge che, evI je Apatti ApI che, te barAbara nathI. puruSa zabdanI (avayava svarUpa puruSa zabdanI) vibhakti vAkya avasthAmAM prathamA gaNAze. pachI samAsa karatI vakhate peArthe (3/ 2/8) sUtrathI lopa thaze tathA pratyaya-hope'pi... nyAyathI (pratyayano lopa thaye chate paNa evA pratyayavALApaNuM gaNAze ane tema mAnIne kArya thaze.) prathamA ja gaNAze. A prathamA vibhaktithI putra arthavALo taddhitano pratyaya prApta thaI zakato nathI. AthI samudita evA rAnapuruSa zabdathI ja apatya artha saMbaMdhI taddhitanA pratyayanI prApti Avaze. mATe Ape ApelI Apatti yogya nathI. te ja pramANe ardhAt pUraLa: sUtra banAvavAmAM Avaze to ardhapazvama zabdathI kharIdavA arthavALA ja pratyayanI prApti thaI zakaze, jethI ardhapazvamam prayoganI siddhi sahelAIthI thaI zakaze. Ama arthAt pUraLa: sUtrathI paNa ardhapazvamam prayoganI siddhi thaI zakatI hoya to ardhapUrvapa: pUraLa: e pramANe sUtranuM gaurava karavAnI AvazyakatA nathI. * (za0 nyAsAnu0 ) samAso hi prathamAdvitIyAdyantAnAM prathamAntena saha vA pariniSThitavibhaktyantena saha vA bhavatIti siddhAntamanusRtya 'rAjan Gas' ityasya 'puruSa Gas' ityanena pariniSThitavibhaktyantenaiva saha samAsakaraNe "aikArthye" [3.2.8.] ityanena lupi pratyayalope'pi0* iti nyAyena kAryArthaM Gaso'nusandhAnena SaSThyantatvalAbhAt / samAsAnantaraM padArthAntarAnvayayogyA yA vibhaktiH samastAdutpadyate sA pariniSThitavibhaktirityucyate, prakRte'patyArthAnvayayogyA SaSThIvibhaktI rAjapuruSazabdAdutpadyate, saiva samAsakaraNasamaye'pi puruSazabdAdAneSyata iti kevalAd rAjapuruSazabdaMghaTakAt puruSazabdAt pratyayo durnivAraH / uttarapakSa :- SaSThI vibhakti sAmAsika zabdanAM nimitte ja hovAthI rAnapuruSa zabdanA avayava svarUpa puruSa zabdathI taddhitano pratyaya thaze nahIM; AvuM ApanuM kathana barAbara nathI. samAsa be prakAre thaI zake che : (1) prathamA, dvitIyA vagere vibhakti aMtavALA zabdono prathamA vibhakti aMtavALA zabda sAthe samAsa thaI zakaze. tathA (2) prathamA, dvitIyA vagere vibhakti aMtavALA zabdono pariniSThita vibhakti aMtavALA nAmanI sAthe paNa samAsa thaI zake che. sau prathama pariniSThita vibhaktino artha ame jaNAvIe chIe : samAsa thayA pachI anya padArthane anusaranArI je vibhakti samAsathI utpanna thAya che, te ja vibhakti vigrahavAkyamAM uttarapadane karavAmAM Ave to te pariniSThita vibhakti kahevAze. A paristhitimAM rAjJa: puruSasya apatyam e pramANe samAsa karatA tathA pratyayatope... nyAyathI puruSa zabdane paNa sAmAsika SaSThI
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 737 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 vibhakti prApta thaI zakaze. A paristhitimAM puruSa zabdathI apatya arthano raMgU pratyaya muzkelIthI nivArI zakAze. A pramANe pariniSThita vibhaktivALA nAmo sAthe samAsa karavAmAM Avaze to samAsanA avayavavAcaka nAmone paNa taddhitanA pratyayonI prApti thaI jaze, je kharekhara iSTa nathI. AthI ja ame arthAt pUraLa: sUtranA pakSamAM nathI. te ja pramANe ardhana pazvamena zrItam e pramANe avayava svarUpa zvama zabdane pratyaya lAgIne ardhapaSyamam prayoganI prApti thaI zakaze, je arthAt pUrata sUtrathI thavAnI Apatti Ave che. AvI Apatti na Ave mATe ja ame (graMthakAre) ardhapUrvaka pUraNa: e pramANe moTuM sUtra banAvyuM che. jethI ardhapablema svarUpa sAmAsika zabda ja saMkhyA jevo thaze, paraMtu mAtra pavUma zabda saMkhyA jevo nahIM thAya. (zanyAsAnu0) siddhAnte tu samudAyAd rAjapuruSazabdAdeva pratyayo bhavatIti tadAdyasvarasyaiva vRddhau rAjapuruSiritISTaM siddhyati, tathaiva prakRte krItArthAnvayitAvacchedakA'rddhapaJcamatvAvacchinnavAcakatAparyAptyadhikaraNA'rddhapaJcamazabdAdeva kapratyayaH samutpattumarhati, sa ca samudAya idAnIM pazcamazabdamAtracaitra sacavatte "sarNaya-hatezAriSTa: " [6.4.30.] rUcetasUtrIyasngkhyaaruupoddeshypden na zakyate grahItum, yazca pUraNapratyayAntaH paJcamAdizabdastatpadagrahaNayogyo nA'sau kapratyayArthAnvayitAvacchedakadharmAvacchinnavAcakatAparyAptyadhikaraNamiti samudAyAt tadutpattirgaganakusumotpattIyatetarAm / anuvAda - uttarapakSa :- have samudAyathI ja taddhitanA pratyayanI utpatti thAya che. paraMtu samAsanA judAM judAM padothI taddhitanA pratyayonI utpatti thatI nathI. e pramANe siddha karIne AcArya bhagavaMta pote je sUtra banAvyuM che, e ja yogya che. paraMtu arthAt pUra: sUtra yogya nathI evuM siddha kare che. siddhAntamAM samudAya svarUpa "gapuruSa" zabdathI ja taddhitano pratyaya thAya che ane samudAya svarUpa sAmAsika zabdathI jyAre taddhitano pratyaya thAya che tyAre samudAyanA Adi svaranI vRddhi thatAM "rAnapuSi" e pramANe iSTarUpanI siddhi thAya che. te ja pramANe ahIM paNa kharIdavA arthano anvayitA evacchedakadharma "ardhapakhyamatva" che. arthAt kharIdavA arthane anusaranAra pada "ardhapaSyama" che. A "ardhapagvamam" e vAcaka pada che. AthI A padamAM vAcakatA rahI che. have "IpaSyamatva'thI avacchinna thaI che vAcakatA jenI evI vAcakatAthI viziSTa evuM adhikaraNa "gaIzvama" svarUpa pada ja che ane A "ardhapaSyama" zabdathI kharIdavA arthavALo te pratyaya utpanna thavA mATe yogya che. have jo tame "nardhA pUraLa:" sUtra banAvazo to mAtra pankama zabda ja saMkhyAvat banaze ane tema thAya to "sadhyA TaoNza..." (6/4/130) sUtrathI
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-42 738 saMdhyA35 7625 56thI paJcama 106 49 72rI zaze. paraMtu samudAya 135 "ardhapaJcama" 276 A9 // 42mATe samartha thavAze nahI. paJcama 106 che, tebha 4NE arthanI anvaya thaI zakaze nahIM tathA samudAyathI kharIdavA arthanA = pratyayanI prApti e AkAzapuSpa jevI tha640. // 2413 "ardhAt pUraNaH" sUtra manApAthI "ardhapaJcama" 206 saMdhyA vo thatI nathI. AthI ja amArI racanA pramANe sUtra banAvIzuM to badhuM ja saMgata thaI zakaze. (zanyAsAnu0) evam arddhapaJcamaiH zUrpaH krItamityarthe "saGkhyA samAhAre ca0" [3.1.99.] ityaneneSTaH samAso'pi na siddhyet, tathAhi-aikArthyarUpasAmarthyasattva eva ko'pi samAso bhavati, aikArthyaM nAma svaparyAptyadhikaraNaghaTitatvasvanirUpaketaranirUpitazaktiparyAptyadhikaraNaghaTitatvasvagrahaprayojyagrahaviSayIbhUtazaktiparyAptyadhikaraNatvaitantritayasambandhena zaktiviziSTatvam, 'rAjapuruSaH' ityAdau rAjatvAvacchinAdyarthanirUpitazaktimAdAya lakSaNasamanvayaH / manuvAI :- uttarapakSa :- 8o ardhAt pUraNaH sUtra banAzo to ardhapaJcamaiH zUrpaH krItam me arthamA "saMkhyA samAhAre ca..." (3/1/88) sUtrathA 5STa bhevo dvigu samAsa. 59 siddha 25 zaze nahI. have. sabhAsa. na thavAna 4121 // 9 // cha : aikArya 35 (saM vizeSa35) samaya Doya to 4 0559samAsa thAya cha: aikArthya bheTavAra saMbaMdhI zativiziSTa5j. // 9 // saMya prabhArI cha : (1) svaparyApti-adhikaraNa-ghaTitatvam, (2) svanirUpaketaranirUpitazaktiparyAptiadhikaraNa-ghaTitatvam, (3) svagraha-prayojyagraha-viSayIbhUtazaktiparyApti-adhikaraNatvam / mAtra saMbaMdhI zativiziSTapazu me 4 ekArthya cha. rAjapuruSa vagaire prayogomA rAjatvathA avacchinna vagere arthathI oLakhAyelI zaktine grahaNa karIne lakSaNa samanvaya thAya che. (zanyAsAnu0) yathA-rAjatvAvacchinnArthanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNarAjapadaghaTitatvaM, rAjatvAvacchinanirUpitazaktinirUpaketarapuruSatvAvacchinnanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNapuruSapadaghaTitatvaM rAjatvAvacchinnanirUpitazaktigrahaprayojyo yo graho rAjasambandhipuruSatvAvacchinnanirUpitazaktiviSayakaH, tadgrahaviSayIbhUtoktarAjapuruSatvAvacchinnArthanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNatvamityetantritayamapi rAjapuruSapade vartata iti tatrAsti niruktamaikArthyam, IdRze caikArthye samAsasaMjJakapadamavaSTabhyAvasthAsyamAne eva SaSThyantaM 'rAjan Gas' iti 'puruSa si' ityanena saha "SaSThyayatnAccheSe" [3.1.76.] iti sUtreNa samasyate, sarvatra samAsasthala IdRzaikArthenA''sitavyameva / anuvAda :- uttarapakSa - uparokta traNa saMbaMdhathI zaktiviziSTa pezvArthane rAgapuruSa svarUpa sAmAsi. shaa2|| 4||ve che. rAjatvathA bhavachinna sevA arthathA mogamAyedI tiviziSTanu aghi429| rAja-56 ghaTita cha. // paDedo saMbaMdha thaze. rAjapamA 2% 2135 arthane 49||vnaarii
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 739 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 zakti che. AthI rAkhatvadharmathI avacchinna evo rAjA nAmano artha che ane A rAjA nAmanA arthathI oLakhAyelI zaktithI viziSTa evuM adhikaraNa rAkha pada che. have bIjo saMbaMdha jaNAvAya che : rAnatvathI avacchinna evA arthavaDe oLakhAyela zaktine oLakhAvanAra anya evuM puruSatvadharmathI avacchinna arthavaDe oLakhAyela zaktithI viziSTa adhikaraNa puruSaH pada ghaTita che ane sthUla buddhithI A rIte samajI zakAze. rAjAsvarUpa artha vaDe oLakhAyelI zaktine oLakhAvanAra anya evo puruSasvarUpa artha che ane e puruSasvarUpa arthathI oLakhAyelI zaktiviziSTanuM adhikaraNa puruSa pada che. A ja vastune bIjI rIte paNa jaNAvI zakAya. puruSa svarUpa arthathI oLakhAyelI zaktine oLakhAvanAra rAjAsvarUpa artha che. A pramANe nirUpaka-nirUpitabhAva ubhaya bAjuthI thaI zake che. have trIjo saMbaMdha batAve che : rAkhatvathI avacchinna evA arthathI oLakhAyela zaktinA nizcayavaDe (prayojya) prerita evo rAna saMbaMdhI puruSatva avacchinna evA arthathI oLakhAyela zakti viSayaka je nizcaya, AvA nizcayanA viSayabhUta rAnapuruSa: pada bane che. AthI graMthakAra A ja vastune "tad-grahaviSayImUta...' paMkti dvArA jaNAve che. ahIM tar eTale rAnapuruSa svarUpa je artha che, eno nizcaya karAvanAra zakti ane A zaktinA nizcayanA viSayabhUta evuM rAjJapuruSatvathI avacchinna evA arthathI oLakhAyela zaktiviziSTa adhikaraNa rAnapuruSaH pada che. A pramANe A trIjo saMbaMdha thayo. A trIjA saMbaMdhane sthUlabuddhithI A pramANe kahI zakAya : rAjA svarUpa arthathI oLakhAyelI zaktinA nizcayathI prerita evo ratna saMbaMdhI artha che. ane te ratna saMbaMdhI artha vaDe oLakhAyela zaktinA nizcayavALo rAnapuruSa: artha che. tathA rAnapuruSa: arthavaDe oLakhAyelI zaktithI viziSTa evA adhikaraNa svarUpa rAnapuruSa: pada che. A traNeya prakAranA saMbaMdha rAnapuruSa padamAM rahelA che. AthI kaheluM evuM peAsthya, rAnapuruSa: padamAM ghaTatuM hovAthI samAsa thayela che. samAsasaMjJAvALA padonuM avalaMbana laIne raheluM evuM upara kaheluM peAsthya hote chate SaSThI aMtavALuM rAsaH pada puruSaH padanI sAthe "vacayatnAve'' (3/1/76) sUtrathI samAsa thaze. jyAM jyAM samAsa karavAnA hoya tyAM tyAM upara kaheluM pArthya jarUrI che. (zavanyAsAnu0 ) pravRtte drupazcame: sUpa: RItamityarthe ''sauMcA samAhAre 20" [rU.6.11.] iti samAsazcikIrSita:, sa ca zUrpapadena saha zakhyAvAcakasyeti tadubhayasamudayagatenoktaikArthyenehApi bhavitavyaM rAjapuruSAdipadagateneva paraM pUraNapratyayAntapaJcamAdizabdamAtrasyArddhapaJcamazabdaghaTakasya saGkhyAvattve naitat sambhavati, tathAhi - paJcamazabdamAtrasya saGkhyAvattve tasyaiva pareNa zUrpAdinAmnA
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-42 740 saha samAso bhaviSyati, tasmiMzca paJcamazUrparUpasamAsAtmakasamudAye zUrpatvAvacchinnanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNazUrpapadaghaTitatvasya sattve'pi tacchaktinirUpaketarA'rddhapaJcamatvAvacchinanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNA'rddhapaJcamazabdaghaTitatvatacchaktigrahaprayojyagrahaviSayIbhUtA'rddhapaJcamatvaviziSTazUrpatvAvacchinnanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNatvayoH sattvaM nAstIti spaSTa eva tadaikArthyavirahaH / anuvAda - uttarapakSa - have cAlu sUtra saMbaMdhI prakaraNamAM "ardhapaSya: pUrve zrautam" evA arthamAM saMdhyA samAhAre 5 (3/199) sUtrathI samAsa karavAne icchAyo che. have A samAsa saMkhyAvAcaka zabdano sUrNa zabda sAthe karavAne icchAyo che. je saMkhyAvAcaka pada ane pUrva pada e baMne pado vacce upara kaheluM pArtha haze to ja saMbhavI zakaze. je pramANe rAnapuruSa: vagere padamAM peAcyuM hatuM evuM ja rekArtha ardhapakvamam ane pUrva padamAM paNa thavA yogya che; paraMtu jo gardhapaSyama zabdanA avayava evA panthama zabdane ja ahIM saMkhyAvAcaka mAnavAmAM Avaze, to uparokta urdhva ghaTI zakaze nahIM. Drthya saMbaMdhI traNamAMthI kayAM saMbaMdho ghaTe che? ane kayAM saMbaMdho ghaTatA nathI? e saMdarbhamAM have graMthakAra tasmin 2 pazvamazUI... paMktio dvArA jaNAve che. pazvamazUrpa svarUpa samAsamAM zUtvi avacchinna evA arthathI oLakhAyela zaktiviziSTa adhikaraNa svarUpa zUI pada che, paNa sUI arthathI oLakhAyelI zaktine oLakhAvanAra anya evuM ardhapaSyatvathI avacchinna evA arthavaDe oLakhAyela zaktiviziSTa adhikaraNa svarUpa ardhapagnama pada ghaTitatva nathI temaja sUrya svarUpa arthathI oLakhAyela zaktinA nizcayathI prerita evA ardhapakvamatvathI viziSTa evA zUrpatva avacchinna arthathI oLakhAyela zaktiviziSTanA adhikaraNapaNAnuM sattva nathI. panthama zabdane saMkhyA jevo banAvyo hovAthI prakhyamathI viziSTa pUrva zabda thAya che; paraMtu ardhapaSyamathI viziSTa zUrpa zabda thato nathI. AthI khyama ane sUrya vacce kAzmano viraha spaSTa hovAthI dvigusamAsa thaI zakaze nahIM. mardhAtu pUra: sUtra banAvazo to A Apatti Ave che, ene badale ardhapUrvaka pUraLa: sUtra banAvazo to koI Apatti nahIM Ave. (za0nyAsAnu0) na ca paJcamazUrparUpasamudAye zUrpatvAvacchinnanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNazUrpapadaghaTitatvasyeva zUrpArthazaktItarapaJcamatvAvacchinnArthanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNaghaTitatvazUrpArtha-nirUpitazaktigrahaprayojyagrahaviSayIbhUtapaJcamazUrpArthanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNatvayorapi sattvAdaikArthyamastyeveti vAcyam, arddhapaJcamazUrpAtmakasamudAyaniSThA'rddhapaJcamazUrpArthanirUpitA zaktireva prakRte arddhapaJcama-zUrpArddhapaJcamazabdArthanirUpitazaktInAM grahaiH prayojyasya grahasya viSayIbhUtA na tu paJcamazUrpArthanirUpitazaktiriti tRtIyasambandhasya vighaTanayA paJcamazUrpAtmakasamudAye aikArthyasya durghaTatvAt /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 741 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 anuvAdaH-pUrvapakSa - ApanA kahevA pramANe gaIzvama ane pUrva zabda vacce devArtha hovAthI samAsa thaI zake che, paNa ame to kahIe chIe ke pazvamazUrNa svarUpa samudAyamAM paNa uparokta traNeya saMbaMdho ghaTatA hovAthI prerAa ghaTe ja che. AthI pazvamazUmano paNa samAsa thaI zakaze. traNeya saMbaMdho A pramANe ghaTe che : zUtvithI avacchinna evA arthathI oLakhAyelI zaktiviziSTanuM adhikaraNa pUrva pada che ja tathA pUrva arthanI zaktithI anya evI paMkhyamatvathI avacchinna evA arthathI oLakhAyela zakti-viziSTanuM adhikaraNa pazvamatvapada che ja, temaja sUrNa svarUpa arthathI oLakhAyela evA zaktinA nizcayathI prerita evA nizcayanA viSayabhUta paSyamacUrNa svarUpa arthavaDe oLakhAyela zaktiviziSTanA adhikaraNa svarUpa zvamazUI pada che ja. A pramANe kahelA evA rekorDjhanuM sattva hovAthI pagUmasUrya vacce samAsa thaze ja. AthI ardhAt pUraNa: sUtra banAvIzuM to koI Apatti nathI. uttarapakSa :- ApanA kahevA pramANe pazvamazUI zabdamAM urdhva ghaTatuM hovAthI samAsa thaI zakyo che, te barAbara nathI. amArA cAlu prakaraNamAM ardhapazvamazUitma samudAyamAM rahelI ardhapazvamazUI arthavaDe oLakhAyelI zakti ja Avazyaka che; paraMtu pazvamazUrNa svarUpa arthathI oLakhAyelI zakti Avazyaka nathI. A pramANe trIjo saMbaMdha ghaTato na hovAthI tamArA kahevA pramANe pazvamazUrNa svarUpa samudAyamAM pArge muzkelIthI ghaTI zakaze. saMkhyA jevo prakhyama zabda nathI thato, paraMtu ardhapakvama zabda thAya che tathA (3/1/99) sUtrathI saMkhyAvAcaka nAma ja anya nAma sAthe taddhita pratyayanA viSayamAM dvigusamAsa pAme che. jayAre tamArA kahevA pramANe sUtra banAvIzuM to mAtra pazvama zabda ja saMkhyAvAcaka banaze tethI vAa asaMbhavita ja che. (zabnyAsAnu0) abhyupetyavAde'pi paJcamazUrpazabde samAsatve'pyarddhapaJcamazUrpAtmakasamudAyAt syAdyutpatterasambhavo doSaH, tathAhi-idAnIM (paJcamazabdamAtrasya saGkhyAvattvena paJcamazUrpasya samAsasaMjJakatve) arddhapaJcamazUrpAtmakasamUhe arddhapaJcama-paJcamazUrpazabdau samAsasaMjJakAvantaHpraviSTau, samUho'rddhapaJcama-zUrpazabdastu na kathaJcit samAsasaMjJaka iti tatsamUhe'rthavattAyA viraheNa "adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma" [1.1.27.] ityanena nAmatvAprAptau syAdyutpatterasambhavaH, nAmasaMjJAsUtre hi arthapadenAbhidheyArtho gRhyate, sa ca svArtha-dravyAdisvarUpo ghaTa-paTAdizabdairasamastai rAjapuruSAdizabdaiH samastaizca pratIyate, samAse khalu viziSTArthanirUpitA zaktiH zAbdikairabhyupeyamAnA svajJAnaM dvArIkRtyArthAbhidhAne paryApnotIti siddhAntaH, ayamidAnImarddhapaJcamazUrpAtmakaH zabdaH samAsAtmako nAstIti samAsAdivRttitvavyApyayA viziSTArthanirUpitayA zaktyA rAjapuruSA-diriva nAliMGgayate, zaktigrAhakANAM tAdRzakoSAdInAM cAbhAvena ghaTapaTAdiriva ca na katamayA'pi zaktyA''liGgyata iti tatra sthitaH zaktyabhAvo'rthAbhAvanirUpita-vyAptibhAk svajJAnenArthAbhAvamanumApayannarthAbhAva
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-42 742 vyApakaM nAmatvAbhAvamapi samUlaghAtaM vihanyAditi nAmatvarahito'rddhapaJcamazUrpazabdaH svasmAt paraM syAdimeva kathamutpAdayitumIzIteti sUkSmaM cakSurniHkSipyatAM prekSAvadbhiH / itthaM nirAkRtaH 'arddhAta pUraLa:' kRti nyAsaH / anuvAda :- uttarapakSa :- ApanA kahevA pramANe rdhAt pUraLa: sUtra mAno ke ame svIkArI laIe to pazvamazUrvasvarUpa samAsanI prApti (3/1/99) sUtrathI thaI zakaze. pazvama zabda saMkhyA jevo banyo hovAthI (3/1/99) sUtrathI samAsa thaI zakaze. A badhuM thavAM chatAM paNa ardhapazvamazUrpa svarUpa samudAyathI to svAtinI vibhaktinI utpatti thaI zakaze ja nahIM, AthI asaMbhavadoSa Avaze. A asaMbhavadoSa A pramANe Ave che : have mAtra pazvama zabda ja saMkhyA jevo thavAthI pazvamazUrpa zabda ja samAsasaMjJA-vALo thaze. A paristhitimAM ardhapazvamazUrvasvarUpa samUhamAM samAsasaMjJAvALA be zabda thaI zakaze. kyAMto ardhapazvama zabda samAsasaMjJAvALo thaI zakaze athavA to pazvamazUrpa zabda samAsasaMjJAvALo thaI zakaze; paraMtu samUha svarUpa ardhavatvamazUrpa zabda to koIpaNa prakAre samAsasaMjJAvALo thaI zakaze nahIM. AthI samUhasvarUpa ardhavatvamazUrpa zabdamAM arthavApaNAMno viraha thAya che tathA arthavApaNAMno viraha thavAthI ja '"adhAtuvibhakti'... (1/ 1/27) sUtrathI nAmasaMjJAnI aprApti thavAthI sthAvi vibhaktinI utpattino asaMbhava thAya che. nAmasaMjJAnA sUtramAM arthapadathI abhidheyasvarUpa artha grahaNa karAya che. ane svArtha, dravya vagere svarUpa artha, ghaTa, paTa vagere nahIM samAsa pAmelA zabdovaDe tathA samAsa pAmelA rAnapuruSa vagere zabdovaDe jaNAya che. samAsamAM kharekhara viziSTa arthathI oLakhAyelI evI zakti zabdavAdIovaDe svIkArAya che. je samAsamAM rahelA padonA arthanA bodhane dvAra karIne (vyApAravALI thaIne) arthanA abhidhAnamAM prApta thAya che, e pramANeno siddhAnta che. have tamArA kahevA pramANe sUtra banAvavAmAM Ave to apazvamazUrvasvarUpa zabda samAsa saMbaMdhI nathI. AthI samAsa vagere vRttine vyApya evI viziSTa artha vaDe oLakhAyela zakti je pramANe rApuruSa vagere zabdomAM hoya che evI zakti ardhapazvamazUrva zabdamAM nathI. bIju zaktino nirNaya ka2nA2A upamAna, koSa vagereno abhAva hovAthI paNa avazvamazUrpa zabdamAM rahelI zaktino nirNaya thaI zakato nathI. je pramANe ghaTa, paTa vagerenA arthanI zaktino nirNaya koSa vagerethI thaI zake che evo zaktino nirNaya ardhapamazUrva zabdamAM koSa vagerethI thaI zakato nathI. AthI samUha svarUpa A ardhapazvamazUrva zabdamAM arthanA abhAvathI oLakhAyelI vyAptine bhajanAro evo zaktino abhAva thaze. judAM judAM padonA jJAnathI arthanA abhAvanuM anumAna karAto arthAbhAva che ane A arthAbhAvane vyApaka evA nAmatvano abhAva che. AthI A arthAbhAva nAmatvanA abhAvane pUrNa rUpathI ukheDavAnI kriyAne haNe che
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 743 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 arthAt nAmatvanA abhAvane ja kare che. have nAmatvathI rahita thayela evo ardhapagvamazUI zabda potAnAthI para sthAti vibhaktinI utpatti karavA mATe kevI rIte samartha thaze? jo garvapazvamazUI zabdamAM ardhAbhAva nakkI thAya che, to ardhAbhAvane vyApaka evo nAmatvano abhAva paNa e ja zabdamAM prApta thaze. AthI nAmasaMjJAnA abhAvamAM yAdi vibhakti Avaze nahIM. A pramANe buddhizALIoe sUkSmadaSTine dhAraNa karavI joIe. Ama kardhAt pUra: sUtra amArAvaDe. nirAkaraNa karAyuM. (za0nyAsAnu0) athA'vyAptyativyAptI avikalaM sRjannuktanyAsaH kriyatAmupekSAlakSyaH, paramardhAtmakaM pUrvaM padaM yasyetyarddhapUrvapadazabdena gRhyamANa evArtho yadi nyAsAntareNApi laghIyasA pratIyeta kA nAma tadA tasyopekSAvRttiH ? tacca nyAsAntaram "arddhapUrvaH pUraNaH" iti, zabdazAstre hi prAyeNa zabdAnAmeva tattatsUtrairatidezaH pradarzita iti saGkhyAvattvamapi teSAmeva yuktamatirdeSTum, evaM hi zabdAtmakameva pUrvaM nyAsIyapUrvazabdena grahISyate, kariSyate ca padazabdaghaTitena arddhAtmakaM pUrvapadaM yasyetyarthaM bodhayatA "arddhapUrvapadaH pUraNaH" iti nyAseneva kriyamANA'tidezAnAmarddhapaJcamAdizabdAnAmanenApi laghIyasA nyAsenA'tideza iti kimarthA tadupekSeti ced ? anuvAda - pUrvapakSa - jo gardhAt pUraNa: sUtra banAvavAmAM Ave to avyApti ane ativyApti doSa Ave che, tethI evA sUtranI bhale upekSA karAya; paraMtu nardha svarUpa pUrva jene che e pramANeno artha ardhapUrvapadraH pUra: sUtranA ardhapUrvapaTTaH zabdavaDe grahaNa karAya che. paraMtu tevo ja artha bIjA nAnA sUtrathI jaNAvAnI zakyatA hoya to tenI upekSA zA mATe karAvI joIe? arthAt nAnA sUtrathI evo ja artha jaNAto hoya to nAnuM sUtra ja banAvavuM joIe. ane te nAnuM sUtra A pramANe che : "ardhapUrvaka pUra: " zabdazAstramAM ghaNuM karIne zabdono te te sUtrovaDe atideza batAvAyo che. AthI saMkhyAvAnapaNuM paNa zabdonuM ja atideza karavA mATe yogya che. have sUtramAM jo pUrvapanne badale pUrva zabda lakhavAmAM Avaze to pUrva zabdavaDe pUrvamAM rahelu evuM zabda svarUpa ja grahaNa karI zakAze. je pramANe ardhapUrvapadraH pUraNa: sUtrathI svarUpa pUrvapada jemAM che, evo bodha karAze, evo ja bodha madhapUrva: pUra: sUtramAM rahelA kardhapUrva zabdathI paNa thaI zakaze. A pramANe nAnA sUtrathI paNa gaIzvama vagere zabdomAM saMkhyAvAnapaNAMno jo atideza thaI zakato hoya to tevA sUtranI upekSA zA mATe karI che ? _(za0nyAsAnu0) ucyate-tathAnyAse arddhazabdAt paratayA sthitasya pUraNapratyayAntasya paJcamAdizabdasyaiva saGkhyAvattvaM syAnna tu samagrasyArddhapaJcamazabdasyeti "arddhAt pUraNaH" iti
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-42 744 nyAsapakSe ivAsmin pakSe'pi samagrasya saGkhyAvattvAbhAvamUlau kapratyayasamAsau na siddhyetAmityavyAptiH, arddhana paJcamena krItamityAdyarthe samAsAnavayavasyApi paJcamAdizabdasya saGkhyAvattvena kapratyayasamAsayorApattirityativyAmizcA''patetAmiti "arddhapUrvaH pUraNaH" iti nyaaso'pyupekssyte| anuvAI :- utta25 :- ardhapUrvaH pUraNaH - 2 // pramANenuM sUtra banAma sAvaze to ardha zathI pachI 2DesA puu29|prtyyaantvaannaa paJcama vagere zamA 4 saMdhyAvANA5j thaze; paraMtu saMpU[ sevA ardhapaJcama zanuM saMdhyA5j nahI thAya. ve saMpU mevo ardhapaJcama zabda saMkhyA jevo na thavAthI kharIdavA arthano pratyaya temaja samAsa siddha thaze nahIM. AthI ardhAt pUraNaH sUtra pakSamA prabhArI savyApti mAvatI tA, me 4 pramANe ardhapUrvaH pUraNaH sUtra banAvatAM paNa avyApti Avaze. temaja ardhapagyemena zrItam vagere arthamAM samAsanA anavayava svarUpa pama vagere zabdonuM paNa saMkhyAvALApaNuM thavAthI pavUmamAM ja pratyaya ane samAsanI Apatti sAvaze, mAthA. ativyAptihoSa sAvaze. bhATe 4 ardhapUrvaH pUraNaH se prbhaagen| sUtranI upekSA karAya che ardhapUrvaHno artha samAsa saMbaMdhI pUrvapadabha 23do ardha za6 // bhATe nathI. thato ? men| anusaMdhAnamAM jaNAvavAnuM ke, samAsa saMbaMdhI pado hoya to tenI uttarapadasaMjJA ane pUrvapadasaMjJA paDe che; te sivAya mAtra pUrva ane uttarano artha pUrvapada ane uttarapada ja thaI zake evo niyama nathI. sAthI ardhapUrvaH pUraNaH sUtrAthI 59bhativyApti ane avyApti sAve 04 che. (zanyAsAnu0) nanUpadA'vyAptyativyAptI ubhAvapi laghIyonyAsau "arddhAt pUraNaH" "arddhapUrvaH pUraNaH" ityevamUhitau tvaM paryahAsIH, paraM te pradarzite avyAptyativyAptI sUkSmaM vimRSTe na kSamete ihopasthAtum, tathAhi-yathA "ajAdibhyo dhenoH" [6.1.34.] "brAhmaNAdvA" [6.1.35.] ityAdau 'ajAdibhyaH' ityAdau paJcamI nirdizya dhenoH pratyayo vihitaH, tatra "paJcamyA nirdiSTe parasya" [7.4.104.] iti paribhASayA satyAM vyavasthAyAM vyavahite dhenuzabde notpadyate pratyayaH, kintu pratyayavidhAnAvadhitvaM sUtrIyoddezyatayA 'ajadhenu' rUpasamudAye eva vartate na tu kevale dhenau, ata eva tatsamudAyAt pratyayo-tpattau tadA''dyasvarasyaiva vRddhau 'AjadhenaviH' iti prayogo yujyate, itarathA (ajAdeH parasya dhenorevoddezya-tayA pratyayavidhAnAvadhitvAGgIkAre) 'ajadhainaviH' ityaniSTamApadyeta, tathaiva "arddhAt pUraNaH" iti nyAse'pi vyavahitasya pUraNapratyayAntasyoddezyakoTyantaHpAtitvaM "paJcamyA nirdiSTe0" [7.4.104.] ityetadbalamAsthAyA'pahiyate cedapahiyatAm, saGkhyAvattvAtidezoddezyatvasya arddhapaJcamAdisamudAyAdapahArastu na yukta
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 745 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 iti samudAyasya tasya saGkhyAvattayeSTau kapratyayasamAsau nirbAdhaM setsyata evetyavyAptiH sukhaM vihnyet| anuvAda - pUrvapakSa:- ardhAt pUraNa tathA ardhapUrvaka pUra: e pramANe sUtra banAvavAthI Ape ativyApti ane avyApti doSo Apela hatA, e pramANe tame amArI mazkarI karI hatI, paraMtu sUkSma rIte vicAratAM ahIM batAvelI ativyApti ane avyApti doSo upasthita thaI zake tema nathI. te A pramANe che : "manAdrio dheno" (6/1/34) sUtra tathA "vrIhiti vA" (6/1/ 35) A baMne sUtromAM paMcamIthI para dhenuM zabdathI taddhitanA pratyayanuM vidhAna che. tyAM "puSpA , nidvire parI" (7/4/104) paribhASAthI dhenu zabdathI para taddhitanA pratyayanI utpatti thaI nathI; paraMtu pratyaya vidhAna saMbaMdhI te sUtramAM uddezyapaNAMthI nidhano svarUpa samudAyathI taddhitano pratyaya utpanna thAya che tathA samudAyathI pratyayanI utpatti thaye chate samudAyanA ja AdisvaranI vRddhi thavAthI mAnadhanavi: prayoganI siddhi thAya che. jo anAdithI para rahelA be zabdane sUtranA uddezya tarIke samajavAmAM Avata to mAtra dhenu zabdathI taddhitanA pratyayanI utpatti thatAM magadhanaviH e pramANe aniSTa prayoganI prApti thAta. e ja pramANe ahIM paNa kardhAt pUrata sUtra banAvavAmAM Ave to (7/4/104) paribhASAsUtranI sahAya laIne mAtra pUraNapratyayAnta nAmane ja saMkhyA jevuM gaNI zakAze nahIM; paraMtu ardha ane pUraNa-pratyayAttavALuM nAma e benA samudAyamAM ja saMkhyAvatupaNAno atideza thaI zakaze tathA samudAyanuM saMkhyAvatupaNuM thavAthI iSTa evo ja pratyaya ane samAsa paNa samudAya saMbaMdhI ja thaI zakaze. AthI Ape je avyApti vagere doSa batAvela hatA, tene sukhethI dUra karI zakAya che. (zanyAsAnu0) ardha zabdAt parasya samAsAnavayavasya paJcamAdizabdasya saGkhyAvattvAtivyAptirapi na sambhavati, tathAhi-vRttighaTakAdarddhazabdAt parasya paJcamAdeH saGkhyAvattvena kapratyayaH samAso vA tava vidhAnalakSyaH, tatra taddhitapratyayasya svArthAnvayitAvacchedakadharmAvacchitravAcakatAparyAptyadhikaraNAdevotpatteH siddhAntitatvAdarddhazabdapUraNapratyayAntayorasamAsena sthitidazAyAM kapratyayArthAnvayino'rthasyArddhatvaviziSTapaJcamAdirUpasya vAcakaM kimapi nAma nAstIti sutarAM kapratyayo notpatsyate / samAso'pyacirokte samAsasaMjJakapadamavaSTabhyaikArthe'vasthAsyamAne eva bhavatIti prakRte paJcamAdizabdamAtrasya saGkhyAvattvena tasyaiva padAntareNa zUrpAdinA samAso vaktavyaH, so'pi paJcamAdyarthanirUpitazaktigrahaprayojyagrahaviSayIbhUtArddhapaJcamazUpArthanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNatvasyaikArthyaghaTakasyArddha zabdA'ghaTite paJcamazUrpAdizabde viraheNaikArthyAbhAvAnna bhaviSyatItyativyAptirapi vihanyeta /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-42 746 anuvAda - pUrvapakSa :- 3ardha zabdathI para rahelA samAsanA anavayava svarUpa pavUma vagere zabdamAM saMkhyAvatupaNAno atireza thavAthI ativyAptidoSa Ave che, e pramANe Apa je kaho cho e paNa saMbhavita nathI arthAt arthAt pUraNa: sUtra banAvIzuM to mAtra pakhyama vagere zabdo ja saMkhyA jevA thaze. AthI pazvama ane pUrvano samAsa thaze tathA pazvama zabdathI kharIdavA arthano * pratyaya thaze; paraMtu ardhapaSyama zabda saMkhyA jevo na thavAthI ja pratyaya ane samAsanI prApti urdhapagUma zabdanA nimitte na thavAthI ativyApti Ave che. ApanA kahevA pramANe A ativyAptidoSa saMbhavato ja nathI. te A pramANe : samAsanA avayava svarUpa mardha zabdathI para rahela evA pazvama vagere zabdamAM ja saMkhyAno atideza thAya che. e pramANe ardhapazvama svarUpa saMkhyAvAcaka zabdathI pratyaya ane samAsa thAya che evuM tamAruM vidhinuM lakSya che. eTale ke tame gardhapaSya svarUpa saMkhyAvAcaka zabdathI ja pratyaya ane samAsanI vidhi iccho cho. AnA anusaMdhAnamAM ame jaNAvIe chIe ke, taddhita pratyayano svabhAva ja evo che ke arthavAnanI vAcatA je zabdamAM rahI hoya te, vAcakatAthI viziSTa evA adhikaraNa svarUpa zabdathI utpanna thAya che. dA.ta. rIMgapuruSa svarUpa artha tathA te arthavALo rAnapuruSa zabda thaze. AthI rAnapuruSa svarUpa arthanI vAcatA rAnapuruSa svarUpa zabdamAM Avaze. Ama vAcakatAthI viziSTa evA adhikaraNa svarUpa rAnapuruSa zabdathI taddhitano pratyaya utpanna thAya che evo siddhAnta hovAthI ardha zabda ane pUraNapratyayAttavALo zabda jo asamAsamAM haze to taddhitanA pratyayanI utpatti athavA to samAsa thaI zakaze nahIM. kAraNa ke 5 pratyayanI utpatti mATe gardhatva dharmathI viziSTa evA pagUma vagere svarUpa ardhapagUma vagere zabdo vAcaka tarIke jaNAze nahIM. mAtra vAcaka tarIke panthama zabda ja jaNAI zakaze. AthI te pratyayanI utpatti ardhapagnamathI thaI zakaze nahIM. samAsa paNa vilaMba vagara bolAyelA samAsasaMjJAvALA padonuM AlaMbana laIne thaye chate ja thAya che. have jo pazvama vagere zabdamAtranuM saMkhyAvatupaNuM thAya to te pazvama zabdano ja anyapada sUrNa zabda sAthe samAsa thavA yogya thaze; paraMtu pazvamazUI vagere zabdomAM iSTa evuM pArge thatuM nathI. Ama ghArthano abhAva hovAthI prakhyamacUrNa svarUpa samAsa thaI zakaze nahIM. A saMbaMdhamAM ame A pramANenuM kAraNa jaNAvIe chIe : pavUma vagere arthathI oLakhAyelI zaktinA nizcayathI prerita evo ardhaparvana-sUrNa svarUpa artha thAya to evA gaIzvama zabda sAthe pUrva zabdano samAsa thaI zakaze. A ja arthane jaNAvanArI paMktio nyAsamAM lakhI che. jo mardhAt pUra: sUtra banAvavAmAM Avaze ane ardhapazvama zabdane saMkhyA jevo thAya che evuM nahIM mAno to khyama vagere arthathI oLakhAyelI zaktinA nizcayathI prerita evo ardhapagvamazUI
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 747 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 svarUpa artha thaze ane evA arthathI oLakhAyelI zaktiviziSTanuM adhikaraNa ardhapakvamazUrpa zabda thaze. A gaIzvamazUrpa zabdamAM urthanA ghaTaka evA be pado che. (1) gaIzvama ane (2) pUrva zabda; paraMtu jo pablama vagere arthathI oLakhAyelI zaktino nizcaya haze to herjhanA ghaTaka evA gaIzvama zabdamAM kardha zabda aghaTita hovAthI mAtra pagUmapUrva zabdamAM chevArzano abhAva thavAthI samAsa ja thaze nahIM. mATe ativyApti doSa paNa Avato nathI. (za0nyAsAnu0) evamAcAryeNAvayavivAcakena sahAvayavavAcakAnAM samAsavidhitsayA'parA'dharottarANAmiva pUrvazabdasyApi "pUrvAparAdharottaramabhinnenAMzinA" [3.1.52.] iti samAsasUtre nivezaM kurvatA spaSTamevA'vayavatvena vAcakatA tasyA'bhyupetA, koSairapi ca sA pratIyata iti tanmArgamanusRtya "arddhapUrvaH pUraNaH" iti nyAsakalpe arddhazabdaH pUrva Adyavayavo. yasyetyarthakaraNe "arddhapUrvapadaH pUraNaH" iti nyAsapakSa ivA'vyAptyativyAptI na bhaviSyataH / evaM ca sati kathametau laghIyonyAsAvupekSyate iti ced ? anuvAda :- pUrvapakSa :- kadAca tame ema kahezo ke ardhapUrva: pUraka AvuM sUtra banAvIzuM to enAthI ardha pUrvamAM che ane pUraNapratyayAtta nAma aMtamAM che evo bodha nahIM thAya. AthI zabda e kardhapakvama zabdano avayava ja che arthAt gaI zabdamAM avayavapaNAMthI ja vAcakatA Ave che evuM kevI rIte jaNAya? enA anusaMdhAnamAM ame jaNAvIe chIe ke tamArAvaDe ja (AcArya bhagavaMtazrI hemacandrAcAryavaDe) avayavI evA vAcakanI sAthe avayava vAcakono samAsa IcchAyo che. AthI ja mAra, adhara, sattara vagere zabdonI jema pUrva zabdamAM paNa "pUrvApara - dharottara...." (3/1/pa2) sUtrathI avayavapaNAMthI vAcakatA svIkArAyelI che tathA koSovaDe paNa avayavapaNAMthI vAcakatA jaNAya ja che. AthI e mArgane anusarIne ardhapUrvaka pUra: evA sUtranA pakSamAM paNa ardhapUrvano artha "ardhapUrvapada che jene" evo karI zakIzuM ane Avo artha ja thaI zake to ardhapUrvapadraH pUra: sUtrathI je arthanI prApti thaI zake che, te ja arthanI prApti ardhapUrva: pUrA thI paNa thaI zakaze. AthI avyApti ane ativyApti doSo saMbhavaze nahIM. A pramANe paristhiti hote chate tame zA mATe nAnA sUtranI upekSA karo cho ? (zanyAsAnu0) ucyate-taddhitapratyayaH svArthAnvayivAcakanAmnaH parIbhUyotpadyata iti hi tava mama ca matam, tathA ca aja-dhenuzabdayorasamAsatayA sthitau ajadhenurUpaviziSTArthasya vAcakaM nAma tatra nopalabhyatetyakAmenA'pi "ajAdibhyo dhenoH" [6.1.34.] ityAdinA samAsAtmakasamudAyAdeva taddhitapratyaya utpAdyateti tatra pratyayoddezyatvaM paJcamyantapadabodhyaghaTite 'az2adhenu' prabhRtizabde samudite eva yujyate, yatra tu sUtrIyapaJcamyantavizeSaNapadabodhyAghaTite sAkSAduddezyatvasvIkAre
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-42 748 na kA'pi durghaTanA tatra tathA svIkriyata eva, yathA "padAd yugvibhaktyaikavAkye vasnasau bahutve" [2.1.21.] ityatra vasnasAdezoddezyatvaM padAditipaJcamyantapadabodhyA'sahitayoreva yuSmadasmadoH, "tRtIyAntAt pUrvAvaraM yoge" [1.4.13.] ityatra tRtIyAntAditi bodhyA'sahitayoreva pUrvAvarayoH sarvAditvaniSedhoddezyatvam, paramparayoddezyatvaM paJcamyantapadabodhye'pItyanyadetat, evaM prakRte'pi ardhAditi paJcamyantapadabodhyA'sahitasyaiva pUraNapratyayAntasya paJcamAdeH saGkhyAvattvaM syAnna tu samuditasyArddhapaJcamAderiti "arddhAt pUraNaH" iti nyAsa upekssyte| anuvAda - uttarapakSa:- Ape gat pUraLa tathA ardhapUrvaH pUraNa: ema baMne prakAranA sUtrothI avyApti ane ativyApti doSo dUra karavAno prazasya purUSArtha karyo che, paraMtu A bAbatamAM ame Apane jaNAvavA mAgIe chIe ke taddhitano pratyaya vizeSaNa svarUpa artha jene anusare che evA saMpUrNa viziSTa arthanA vAcaka nAmathI utpanna thAya che, evuM tame paNa mAno cho ane ame paNa mAnIe chIe. A mAnyatAnA saMdarbhamAM ame jaNAvIe chIe ke mana ane dhanu zabda saMbaMdhI taddhita pratyaya aMgenI Apatti Ape je jaNAvI hatI, te barAbara nathI. jo mana ane dhenuM zabda samAsa vagara hoya to magadhenu svarUpa viziSTa arthano vAcaka evuM koI vAcaka svarUpa nAma prApta thaze nahIM. amAre to gadhenuM svarUpa viziSTa arthane jaNAvanAra vAcaka evA avadhenuM svarUpa nAmathI taddhitano pratyaya karavo che. A pramANe anicchAe paNa nAddigo dhano. (6 1/34) sUtrathI samAsa svarUpa samudAyathI taddhita pratyaya utpanna thAya che, evuM iSTa che. AthI pratyayanuM uddezyapaNuM sUtramAM rahelA paMcamI padathI bodha prApta karAtA evA magadhenuM svarUpa samudAyamAM lAvavuM che. jethI iSTa arthanI prApti thaI zake. mATe ja mana ane dhenunI bhinna evI paMcamI vibhakti hatI to paNa samudAya svarUpa artha mATe sAmAsika zabdamAM ja vAcakatA svIkArI che; paraMtu jayAM jayAM sUtramAM rahelA paMcamI aMtathI jaNAvelA vizeSaNano uddezya tarIke asvIkAra karyo chate koI doSa na Avato hoya tyAM baMnene pRtha> jasvIkArAze. dA.ta. "pAt yuvati ... (2/1/21) sUtramAM vasa, nas svarUpa AdezanuM uddezyapaNuM pAt e pramANe paMcamI aMta padathI jaNAtAM evA pRtha yudhdha ane mad zabdamAM ja Ave che. mATe pada sahita yuSpad ane amrazno varlsa ane nam Adeza karavAmAM Avato nathI. tathA "tRtIyAntAt pUrvAvara yo" (1/4/13) sUtramAM paNa saki niSedhanuM uddezya tRtIyAntathI bhinna evA pUrva ane avara zabdamAM ja prApta thAya che. mATe tRtIyAnta nAmane pUrva ane kavara sAthe joDIne sarvArino niSedha karavAmAM Avato nathI. bhale tRtIyAttavALA nAmamAM paraMparAthI uddezyapaNuM prApta thAya, emAM amane koI samasyA nathI. e ja pramANe cAlu prakaraNamAM paNa jo arthAt pUra: sUtra banAvazo to saMkhyAvatupaNAMnA uddezya tarIke paMcamI aMtavALA gaI pada vinA
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 749 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 ja pazcama vagere zabdanuM saMkhyAvapaNuM thaze, paraMtu samudita evA ardhapazvama zabdanuM saMkhyAvaNuM thaze nahIM. mATe ja ame gardhAt pUraH sUtranI upekSA karI che. (za0nyAsAnu0 ) yadi kevalasya paJcamAdeH saGkhyAvattve prakRte'pyuktadizA kapratyayasamAsayorasiddhirUpA durghaTanA'styeveti "ajAdibhyo dhenoH" [6.1.34.] ityAdAviva samudite eva saGkhyAvattvAtidezoddezyatvaM brUyAH, tadA spaSTapratipattyarthameva tannyAsA'nAdareNa "arddhapUrvapadaH pUraNaH" iti nyAsamaGgIkuru / 'arddhAt pUraNaH' iti nyAse hi kevalasya pUraNapratyayAntasya paJcamazabdAdeH saGkhyAvattvAtideze'pi pUrvoktena 'svArthAnvayitAvacchedakadharmAvacchinnavAcakatAparyAptyadhikaraNAdeva taddhitotpattiH' iti niyamena kapratyayasya aikArthyaviraheNa samAsasya ca prAptirnAstIti dvayorapyatidezaphalayorasiddheH sUtraM vyarthameva syAdataH " ajAdibhyo dhenoH " [6.1. 44.] ityatreva samuditasya (arddhapUrvapadakapUraNapratyayAntottarapadakasya) atidezo jJApya iti mahatA'nusandhAnena vyApyeta sUtrajo bodha ityaspaSTA pratipattirito nyAsAt, 'arddhapUrvapadaH pUraNa: ' iti nyAse tu na tAdRzamanusandhAnaM vyApnotIti tataH spaSTA pratipattiriti tAtparyam / ata eva vArtikakAreNApi "arddhapUrvapadazca pUraNapratyayAntaH" iti nyAsa evopanibaddhaH / anuvAda :pUrvapakSa :- mAtra pazcama vagere zabdane ja saMkhyA jevo gaNavAmAM Avaze to kharIdavA arthano ja pratyaya ane samAsanI asiddhi thaze. jo ema thAya to anAvibhyo benoH sUtranI jema ahIM paNa (ardhAt pUraLa: sUtramAM paNa) baMne pRthak paMcamIne abhinna karIne saMkhyAvattA atidezanA uddezya tarIke kahevI joIe, jethI koI Apatti Avaze nahIM. uttarapakSa :- jo A pramANe tame kahezo to te sUtrano anAdara karavAvaDe spaSTa bodha thAya e prayojanathI ''ardhapUrvapaddaH pUraLa:" sUtra ja tamAre svIkAravuM joIe. jo mAtra arthAt pUraLa: sUtra ja banAvavAmAM Avaze to mAtra "pUraNapratyayAnta pazvama' zabdanuM ja saMkhyAvaNuM thaze ane tema thAya to AgaLa kahela taddhitanA svabhAva saMbaMdhI siddhAMtathI taddhita pratyayanI utpatti nahIM thAya. AthI kharIdavA arthamAM ja pratyayanI prApti nahIM Ave tathA peArthano viraha hovAthI samAsanI prApti paNa nahIM thAya. A pramANe baMne Apatti AvatI hovAthI '"ardhAt pUraLa:'' sUtra vyartha thaze. AthI "anAvipyo dheno:" (6/1/34) sUtranI jema ahIM paNa samudAya svarUpa zabdamAM ja saMkhyAvapaNAMno bodha karavo joIe. e pramANe ghaNAM prayatnathI bodhanI prApti thaI zakaze. Ama nAnA sUtrathI aspaSTabodha thavAthI tathA '"ardhapUrvapaH pUraLaH' e pramANenA sUtramAM prayatna na karavo paDato hovAthI spaSTa bodha thaI zakaze. AthI vArtikakAravaDe paNa (kAtyAyana nAmanA vaiyAkaraNI thaI gayA, temanuM bIjuM nAma vaci paNa hatuM. temaNe pANininA vyAkaraNa
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-42 upara vArtiko laMkhyA che. AthI teo vArtikakAra kahevAyA che.) '"ardhapUrva: 2 pUraNapratyayAnta:" e pramANe vArtikanI ja racanA karAI che. 750 (za0nyAsAnu0 ) kvacidavayavavAcakatayA prayogo yadi dRzyate pUrvazabdasya, tadA lakSyAnurodhAt prakRte'pyavayavavAcakatvAGgIkAreNArddhazabdAdyavayavakasyArddhapaJcamAdizabdasyeSTaM saGkhyAvattvaM bhaviSyatyeveti yadyucyeta, tadA'pi 'arddhapippalIpaJcama' zabdAderarddhazabdapUrvAvayavakatvena saGkhyAvattvAtivyAptiH kenApyupAyena na pariharaNIyeti nirAkaraNIya eva 'arddhapUrvaH pUraNa:' iti nyAsaH / itthaM ca nirantarAya: "arddhapUrvapadaH pUraNaH" ityeva nyAso yukta ityAha- arddhapUrvapada iti / nanvetanyAsAzrayaNe'pi pUrvazabdasyAnavayavavAcakatvAGgIkAre pUrvoktarItyA arddhazabdAt parasya kevalasya paJcamAdizabdasyaivAtigeza iti punarapISTau kapratyaya - samAsau na tatra siddhyetAm, avayavavAcakatvAzrayaNe ardhapippalIpaJcamAdizabde'tidezaprasaktiriti 'arddhapUrvaH pUraNa:' iti nyAsapakSe Apatan doSasamUha ihApi na ruddhyata ityata Aha-samAsAvayavabhUte pade iti / prasiddhiH-rUDhirityarthaH, atra pUrvapadazabdasya samAsAdyavayavapade uttarapadazabdasya samAsacaramAvayavapade rUDhiriti viveko jJeya:, na tu samAsAvayavamAtre rUDhiH / anuvAda :- pUrvapakSa :- kyAMka tamArA kahevA pramANe pUrva zabdano avayava vAcakapaNAMthI prayoga dekhAya che. tethI ame '"ardhapUrva: pUraLaH" sUtra banAvIzuM ane tyAre lakSyanA vazathI avayavavAcaka evA pUrvapadano svIkAra thato hovAthI Adya avayavavALA evA "ardhapazvama" vagere zabdamAM saMkhyAvapaNuM thaI ja jaze. uttarapakSa :- evuM tame kahetAM ho to "ardhapippalIpazvama' zabdamAM paNa ardha zabda pUrva avayavavALo thAya che. AthI '"apippalIpazvama' zabda paNa saMkhyA jevo thavAnI Apatti Ave che, je koIpaNa upAyathI dUra karI zakAtI nathI .mATe "ardhapUrva: pUra:" sUtra tyAga karavA yogya ja che. AthI ja ame "ardhapUrvapaH pUraLa:" svarUpavALA sUtranuM ja AlaMbana lIdhuM che. pUrvapakSa :- jo tame ''ardhapUrvapaH pUraLaH" sUtranuM AlaMbana lezo to pUrva zabda avayavavAcaka svIkAravo ke anavayavavAcaka svIkAravo, evI be zakyatAo UbhI thaze. have avayavavAcaka evo pUrva zabda svIkArazo to "ardhapazvama" vagere zabdamAM saMkhyAvaNAMno atideza thaI zakaze; paraMtu anavayavavAcaka evo pUrva zabda svIkAravAmAM Avaze to agAu kahelI paddhatithI ja ardha zabdathI para mAtra pazvama vagere zabda ja saMkhyA jevo thaze. tethI iSTa evA ja pratyaya ane samAsanI siddhi nahIM thaI zake. vaLI pUrva zabdane avayavavAcaka tarIke svIkAravAmAM Avaze to '"ardhapippalIpazvama'" svarUpa sAmAsika zabdamAM paNa ardha zabda avayavasvarUpe hovAthI saMpUrNa
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 751 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 "kapidhvanIpaSyama" zabda ja saMkhyA jevo thaI jaze. AthI jevI Apatti "ardhapUrvaka pUra:"mAM AvatI hatI evI ja Apatti ApanA "ardhapUrvapadraH pUrA:" (1/1/42) sUtramAM paNa Ave che. uttarapakSa:- uparokta saMzayono avakAza hato. mATe ja bRhadravRtti TIkAmAM ame A pramANe artha karyo che. samAsanA avayavabhUta evA padamAM pUrvapada ane uttarapadanI prasiddhi che, e pramANe artha jANavo. ahIM pUrvapada zabdanI samAsanA Adya avayava padamAM prasiddhi che tathA uttarapada zabdanI samAsanA carama avayava padamAM prasiddhi che eTalo viveka jANavA yogya che; paraMtu samAsanA avayavamAtramAM prasiddhi nathI. (zanyAsAnu0) tathA ca vRttighaTakapadAbhivyaktikSaNadhvaMsAdhikaraNakSaNA'vRttitvasahitavRttighaTakapadAbhivyaktikSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvaviziSTasyaiva rUDhyA pUrvapadazabdapratipAdyatayA arddhapaJcamaprabhRtizabdAnAM saGgrahaH, pippalyarddhapaJcamazabdAderasaGgrahazca siddhayataH, samAsAvayavamAtrarUDhatve tu 'arddhazabdAvayavake pUraNapratyayAntaghaTite'tidezaH syAd' ityarthasya phalitArthatvena pippalyarddhapaJcamAdAvatidezo durnivAraH syAt / anuvAda - have AcArya bhagavaMtazrI (nyAsanuM anusaMdhAna karanAra pUjya lAvaNyasUrIzvarajI ma.sA.) pUrvapatanI navya nyAyanI paddhatithI vyAkhyA jaNAve che. sAmAsika zabdane vRtti kahevAya che. AvI vRttinA avayava svarUpa be pado hoya che. have je padamAM nIce kahelI vyAkhyA ghaTI zakaze te padane pUrvapada kahevAze. vRttighaTaka evA padanI abhivyakti kSaNanA dhvasanA adhikaraNa kSaNanuM avRttitva je kSaNamAM haze te ja kSaNamAM vRttighaTaka padanI abhivyakti kSaNanA prAgabhAvanI adhikaraNa kSaNa rahelI haze to te rUDhithI pUrvapada zabdathI pratipAdana karI zakAze. A vyAkhyA pramANe ardhapakvama vagere zabdomAM pUrvapadapaNAMno vyavahAra kardha zabdamAM thaI zakavAthI ardhapagnamAM zabdane saMkhyA jevo kahI zakAze. A navyanyAya saMbaMdhI pUrvapadanI vyAkhyAne udAharaNa dvArA samajIe. rAjJa: puruSa:=AnapuruSa: svarUpa samAsa thAya che.ahIM rAga padamAM pUrvapadanI prasiddhi thaI che. te A pramANe thaze : rAnapuruSa svarUpa vRttinA ghaTaka be pado che. rogana ane bIjuM pada puruSa:. have ranana padanuM uccAraNa jyAre thatuM hoya te samaye vRttinA ghaTaka evA sInana padanI abhivyaktikSaNa hoya che. AthI te samaye abhivyaktikSaNano dhvaMsa kahevAze nahIM. AthI te kSaNa abhivyaktikSaNanA dhvasanuM adhikaraNa thaze nahIM tathA e rAga padamAM ja puruSapadanI abhivyaktikSaNano prAgabhAva rahe che. AthI dhvasaadhikaraNakSaNaavRttitva sahita abhivyaktikSaNa prAgabhAva adhikaraNakSaNavRttitvavALI rAga padanI abhivyaktinI kSaNa thaze ane A kSaNane rUDhithI pUrvapadanI kSaNa kahevAze. puruSa: padamAM upara mujabanI vyAkhyA raheze nahIM. te A pramANe che : puruSa: padanuM jyAre uccAraNa thaI rahyuM
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-42 752 hoya tyAre te abhivyaktikSaNamAM dhvasaadhikaraNakSaNanuM avRttitva che eTale ke puruSa: padanI abhivyaktikSaNanA dhvasanI adhikaraNakSaNa nathI thatI. vaLI A kSaNamAM rana padanI abhivyakti thaI gaI hovAthI rAna pada saMbaMdhI dhvasanI adhikaraNakSaNa rahe che; paraMtu prAgabhAva adhikaraNakSaNanuM vRttipaNuM rahetuM nathI, tethI puruSa padane pUrvapada kahI zakAze nahIM. pUrvapadranI uparokta vyAkhyA karavAthI pipalyardhapaSyama zabdano asaMgraha siddha thaze. te A pramANe asiddha thaze. ahIM traNa pado che upapatnI, gaI temaja prakhyama. madhyamAM rahelA ardha zabdamAM pUrvapadanI vyAkhyA ghaTI zakatI nathI. madhyamAM je ardha zabda rahyo che, temAM samAsanA avayava svarUpa panthama zabdanI abhivyaktikSaNano prAgabhAva rahyo che. AthI sarva padamAM prAgabhAvanA (puSyamapada abhivyaktikSaNano prAgabhAva) adhikaraNakSaNanuM vRttitva che tathA te ja gaI padamAM ardha padanI abhivyaktikSaNano dhvasa raheto nathI. AthI dhvaMsaadhikaraNakSaNanuM avRttittva hovAthI mAtra ardha pada pUrvapada tarIke gaNAze. paraMtu pippalI sahitanuM gardha pada pUrvapada gaNAze nahIM; kAraNa ke te upapatI padanI abhivyaktikSaNanA dhvasanuM adhikaraNa thaI jaze. Ama vRttighaTaka padanI abhivyaktikSaNanA dhvasa saMbaMdhI adhikaraNakSaNanuM vRttittva rahyuM hovAthI pimpatnI pachI rahelo ardha zabda pUrvapada banI zakaze nahIM.' samAsanA avayavamAtramAM jo pUrvapadanI saMjJA prasiddha haze, to sArdha zabda avayavavALA sAmAsika zabdamAM pUrvapadanI saMjJA prasiddha thaze. Ama thavAthI pipratIrdha zvama svarUpa sAmAsika zabdamAM pappatIgardham zabda ardha zabda svarUpa avayavavALo kahevAze, je Akho zabda pUrvapada banaze tathA panthama zabda uttarapada banaze. Ama thatAM upapattIgardhapakvama zabda saMkhyA jevo banI javAnI Apatti Avaze. AnA anusaMdhAnamAM ja graMthakAre nyAsamAM paMktio lakhI che ke upappattIgardhapagnama vageremAM atideza duHkhethI nivAraNa karI zakAze. . (zanyAsAnu0) nanvevaM pippalyarddhapaJcamazabdaghaTake'rddhazabde vRttighaTakapaJcamazabdAbhivyaktiprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitve'pi vRttighaTakapippalIzabdAbhivyaktikSaNadhvaMsAdhikaraNakSaNA'vRttitvAbhAvena pariSkRtapUrvapadatvAbhAvAt samudite pippalyarddhapaJcamazabde'tidezasya vAraNe'pi arddhapippalIpaJcamazabdasya vAraNaM na jAtam, tatrApya'rddhazabdasya niruktapUrvapadatvAditi ced / pUrvapakSa :- A pramANe upapratIgardhapagUma svarUpa sAmAsika zabdonA avayava evA gaI zabdamAM vRttinA avayava svarUpa panthama zabdanI abhivyaktino prAgabhAva rahyo hovAthI prakhyama zabda abhivyaktinA prAgabhAvanuM adhikaraNa vRttitva rahyuM che; paraMtu A ja ardha zabdamAM pippallI zabdanI abhivyaktikSaNano dhvaMsa paNa rahyo che. AthI abhivyaktikSaNanA dhvaMsa saMbaMdhI adhikaraNakSaNanI avRttitvano abhAva hovAthI paribhASAthI prApta thayela pUrvapadapaNAMno abhAva
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 753 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 thAya che. AthI upakhatIgardhapazvama zabdamAM to saMkhyAno atireza thaI zakaze nahIM, paraMtu adhapipallIpagUma zabdamAM rahelAM gaI padamAM pUrvapadanI vyAkhyA (paribhASA) saMgata thatI hovAthI saMkhyAno atireza thaI zakaze, je kharekhara ISTa nathI. kAraNa ke tyAM paNa sArdha zabdanuM pUrvapadapaNuM ja che. (zanyAsAnu0) na-yAM vRttimAdAya kapratyayAdizcikIrSitastAmevAdAya pUrvapadatvasyA'rddhazabde paryAptisattve'tidezasyeSTatvenArddhapippalIpaJcamazabdaghaTake'rddhazabde kapratyayavidhAnAvadhyarddhapippalIpaJcamarUpavRttighaTakapadAbhivyaktikSaNadhvaMsAdhikaraNakSaNA'vRttitvasattve'pi paryavasAne samAsasUtrIyaprathamAntapadanirdiSTatAparyAptyadhikaraNatvaviraheNa tatra tAdRzavRttighaTakapadAbhivyaktikSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNa vRttitAyA abhAvAt, 'vRttighaTakapada' zabdena hi tatsamAsazAstrIyeNa prathamAntapadena tRtIyAntapadena vA nirdiSTatAyAH paryAptyadhikaraNaM gRhyate, tacca arddhapippalIpaJcamavRttAvarddhapippalIrUpaM paJcamarUpaM ca, na tu pippalImAtramiti na tadAdAyArddhazabde pUrvapadatvam / na ca vRttighaTakapaJcamazabdAbhivyaktiprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitAparyApterarddhapippalIzabda iva kevalArddhazabde'pi sattvAniruktaM pUrvapadatvaM tatrAstyeveti vAcyam, samAsazAstrIyaprathamAntapadanirdiSTatAparyAptyadhi karaNaparyAptatvenaiva pUrvapadatvAdivyavahArasya dRSTatayA'rddhazabde tAdRzavRttitAparyApteH sattve'pi samAsazAstrIyaprathamAntapadanirdiSTatAparyAptestatra viraheNa puurvpdtvvyvhaaraamIvAt | anuvAda - uttarapakSa:- ardhapazvama zabdane saMkhyA jevo gaNavAmAM Ave to gaI pUrvapadamAM che evI pUraNapratyayAttavALI vRtti maLaze ane vRttighaTaka gaI padamAM pUrvapadanI paribhASA siddha thaI zakaze. AthI ardha zabda pUrvapadamAM che evuM pUraNapratyayAtta nAma je ardhapagDama che te saMkhyA jevuM thaI jaze ane AvA gaIvazvama zabdathI kharIdavA arthamAM pratyaya vagere thaze; paraMtu tame Apatti ApavA mATe gaIfpatnI pazvama vRttine grahaNa karI che tathA te vRttine grahaNa karIne sarva zabdamAM pUrvapadapaNAMnI siddhi karo cho; paraMtu je vRttine grahaNa karIne te pratyaya vagere karavAne icchAyela hoya te vRttine grahaNa karIne pUrvapadapaNAMno ardha zabdamAM Aropa karavo joIe. ardhapazvama vRttine grahaNa karI hoya to ardha zabdamAM pUrvapadapaNAMno Aropa thaI zakaze; paraMtu ardhafutI nyUma svarUpa vRttine grahaNa karI hoya ane garva zabdamAM pUrvapadapaNAMno Aropa karo to te barAbara nathI. AvI vRtti hoya tyAre to gaIfpautIpadamAM pUrvapadapaNAMno Aropa thaI zake. have ardhapautI pada jo pUrvapada banI jAya to A sUtrathI jarUrI hato ardha zabda pUrvapadamAM, ane lAvavAmAM Avyo gaIfpautI zabda pUrvapadamAM; AthI sUtranI zarata pramANe sArdha zabda
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 1-1-42 754 pUrvapadamAM che ja nahIM. mAtra JapippatI zabda pUrvapadamAM che. AthI tamArI ApelI Apatti amArA mATe muzkelI rUpa che ja nahIM. uparokta tAtparyane ame paMktio dvArA kholavA prayatna karIe chIe. je vRttine grahaNa karIne TM pratyaya vagere karavAne icchAyela hoya te ja vRttine grahaNa karIne pUrvapada saMbaMdhI ardha zabdamAM viziSTa buddhi rahI zake che tathA tevA ardha pUrvapadavALA ane pUraNapratyayAntavALA nAmomAM saMkhyAvatno atideza icchAyo che; paraMtu apippalIpazvama svarUpa vRttinA ghaTaka evA ardha zabdamAM pUrvapada saMjJA paribhASA dvArA thaI zakatI nathI. te A pramANe : apippalIpazcama svarUpa vRttinA ghaTaka traNa pado che. ardha, pippattI tathA pazvama. have ardha zabdamAM koIpaNa padanI abhivyaktikSaNano dhvaMsa raheto nathI. AthI ardhaparzvamapadamAM abhivyaktikSaNanA dhvaMsanI adhikaraNakSaNa avRtti che. A pramANe pUrvapadanI vyAkhyA pramANe eka lakSaNa ghaTI zake che; paraMtu A ardha padamAM samAsasUtra saMbaMdhI prathamAnta pada dvArA batAvAyela evA viziSTa adhikaraNapaNAMno viraha hovAthI evA samAsa saMbaMdhI uttarapada pazcamapada che, te pazcamapadanI abhivyaktikSaNanA prAgabhAvano paNa abhAva che. mATe paribhASAthI prApta thatuM evuM bIjuM lakSaNa ardhapadamAM ghaTatuM nathI. Ama hovAthI ja apippalIpazcama svarUpa vRttimAM saMkhyAno atideza thaI zakato nathI. vRttighaTaka pada zabdathI te samAsazAstra saMbaMdhI prathamAntapadathI athavA to tRtIyAntapadathI batAvAyelAnuM viziSTa adhikaraNa grahaNa karAze. je pippalIpazcama vRttimAM anukrame JapippalI svarUpa ane pazvama svarUpa che; paraMtu mAtra pippI nathI ke jene grahaNa karIne ardha zabdamAM pUrvapadapaNuM prApta thaI zake. -- pUrvapakSa :- apippIpaLvama svarUpa vRttimAM rahelA apippattI padamAM jema pazvama zabdanI abhivyaktino prAgabhAva maLe che arthAt apippatI zabda jema pazvama zabdanA prAgabhAvanuM adhikaraNa bane che tema mAtra ardha padamAM paNa pazvama padanA prAgabhAvanuM adhikaraNapaNuM che ja. mATe rdha zabdamAM paribhASAthI niSpanna evuM pUrvapadapaNuM prApta thaze ja. uttarapakSa :- samAsazAstra saMbaMdhI prathamAntapadathI batAvAyela evA padamAM ja pUrvapadapaNAMno vyavahAra dekhAya che. AthI ardha zabdamAM bhale tame kahelA panvamapadanA prAgabhAvanuM adhikaraNapaNuM thAya; paraMtu samAsazAstra saMbaMdhI prathamAntapadathI batAvAyelA evA viziSTa adhikaraNapaNAMno abhAva hovAthI pUrvapadapaNAMnA vyavahArano abhAva thAya che. (za0 nyAsAnu0 ) "pUraNo'rddhapUrvapadaH" iti nyAse mAtrAkRtalAghavasya sattve'pi vizeSaNapadasya pUrvaprayogaH sati sambhave nyAyya ityarddhapUrvapadazabda eva pUrvamupAttaH / pUryate'neneti pUraNaH, tadarthakapratyayo'pi pUraNaH, pratyayasya prakRtyavinAbhAvitvAt prakRterAkSepe "pratyayaH prakRtyAdeH' ''
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 755 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 [7.4.115.] iti pratyayasya vizeSaNatve "vizeSaNamantaH" [7.4.113.] iti vizeSaNasyAntatve labdhamarthamAha-pUraNapratyayAntaH zabda iti yadyapi pUraNazabdasya pUraNapratyayAntetyarthakaraNe'pi nyUnAdhikagrahaNAbhAvena 'paJcama' ityetanmAtrasya grahaNaM prasajyate, tathA'pi kevalapaJcamAdizabde'pyarddhazabdasya pUrvapadatvamasambhavIti sAmarthyAd 'arddhapUrvapadakaH pUraNapratyayAntottarapadakaH saGkhyAvad bhavati' iti sUtrArtho niSpadyata iti sarvaM suvizadam / anuvAda :- ame pUrvaparaH pUraLa: sUtra banAvyuM che, ene badale "pUro'rdhapUrvapadH" e pramANe sUtra banAvavAmAM Ave to eka mAtrAvaDe karAyeluM lAghava thAya che, paNa vizeSaNa padano pUrvamAM prayoga saMbhava hoya to tevo ja prayoga vadhAre yogya che, evo siddhAnta hovAthI ame mAtrAlAghavane gauNa karIe chIe ane e pramANe ardhapUrvaH zabda ja pUrvamAM grahaNa karyo che. have pUrapratyayAnta zabda je bRhavRttiTIkAmAM lakhyo che enA saMbaMdhamAM AcArya bhagavaMtazrI jaNAve che H 'pUrAya che jenAvaDe' e arthamAM "p" dhAtuthI ti evo ana pratyaya lAgatAM pUraLa: zabda prApta thAya che tathA te arthavALo pratyaya paNa pUraLaH kahevAya che. have pratyaya prakRti vinA na rahI zakato hovAthI te pratyaya (7/4/115) sUtranI paribhASAthI prakRtine grahaNa kare che. AthI pratyayanuM vizeSaNapaNuM thAya che ane "vizeSaLamanta:" (7/4/113) paribhASAnA sUtrathI vizeSaNanuM aMtapaNuM prApta thavAthI prApta thatAM arthane graMthakAra bRhavRttimAM kahe che. je A pramANe che : : 'pUraNapratyayAntaH zandra: rUti / " jo ke pUraLa zabdano pUraNapratyayAnta evo artha karye chate paNa nyUnAdhika grahaNano abhAva hovAthI pazvama eTalA-mAtranuM ja grahaNa thAya che; paraMtu mAtra pazvama vagere zabdamAM paNa ardha zabda saMbaMdhI pUrvapadapaNuM saMbhavatuM nathI. AthI saMbaMdhavazeSathI ardha pUrvapadavALo pUraNapratyayAnna uttarapadavALo zabda saMkhyA jevo thAya che; e pramANe sUtrano artha prApta thAya che. A pramANe badhuM ja nirdoSa che. (za0nyAsAnu0) nimittivizeSopAdAnAd 'adhyarddha' ' ityasya nivRttAvapi zeSamanuvartate nivartakAbhAvAdityAha-kapratyaya ityAdi / paJcAnAM saGkhyAnAM pUraNamiti paJcamam, arddhaM paJcamaM yeSu tendrapaOmA:, arzvapadmama: jItamiti adraMpannumam, atra "sauMcA-DatethA" [6.4.120.] iti kapratyayaH / arddhapaJcamaiH zUpaiH krItamiti arddhapaJcamazUrpam, atrArddhapaJcamazabdasya saGkhyAzabdatvAt krItArthe vidhIyamAnasya ikaNo viSayatvAcca " saGkhyA samAhAre ca0" [3.1.99.] rUti dvivusamAsa:, phaLazrva dvigorAdaMrthe nAtatvAt '"anAidiH stup" [6.4.646.] kRti. jIv bhavati / ka-samAsa iti vacanAd dhAdividhAvidaM na pravartate / anuvAda :- nimittivizeSanuM A sUtramAM grahaNa karyuM hovAthI AgaLanA sUtranA nimitti
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-42 756 adhyardha zabdanI nivRtti thAya che, to paNa bAkInI anuvRtti nIce Ave che. kAraNa ke bAkInAne nivRtta karI zake evAno abhAva hovAthI ja teo bRhavRttiTIkAmAM kahe che ke "ka pratyaya para chatAM ane samAsanA viSayamAM saMkhyA jevuM thAya che." pAMyanI saMdhyAne puurn||2' se prabhArI puu29|| arthama paJcamam za6 prApta thAya che. ve "ardham paJcamam yeSu" te prabhArI bahuprIBi samAsa 42ta 'ardhapaJcamAH' thAya cheteno artha 'sAdhu se pAMcamuM jeone che e pramANe thAya che. aDadhA evA pAMcamAvaDe kharIdela e pramANe kharIdavA marthamA "saGkhyA -DateH ca..." (6/4/130) sUtrathI ka pratyaya thadi ardhapaJcamakam prayoga prApta thAya che. 'mA mevA pAMyamA sU53i43 4N8' sevA arthamA ardhapaJcamazUrpam prayoga prApta thAya che. ahIM madhapazvamaM zabda saMkhyA jevo thavAthI ane kharIdavA arthamAM vidhAna karAtA evA ikaN pratyayana viSaya thavAtha. "saMkhyA samAhAre ca" (3/1/88) sUtrathA dvigusamAsa thayo cha tathA dvizusamAsathI. arhad sudhiin| arthamA ikaN pratyaya utpanna thayo DovAtha. "anAmnyadviH plup" (/4/141) sUtrathA meM ikaNno do5 thAya che. 2||thii ardhapaJcamazUrpam prayoganA prApti thAya che. (zabnyAsAnu0) etaccatuSTayaM saGkhyAtidezasUtram / nanu bahugaNaDatyatUnAM saGkhyAtidezavidhAyakaM sUtradvayaM na kartavyam, na caikAdivanniyataviSayaparicchedahetutvarUpasaGkhyAvAcitvamamISAM nAstIti saGkhyApradezeSu kathaM sampratyayaH syAditi vAcyam-"vA'torikaH" [6.4.132.] iti saGkhyAbhUtAdatyavantAd ikamanuzAsatA saGkhyAtvasya jJApanAt / atha tathA'pyatorevaikasya kRte jJApakaM syAditi cet, satyam-"pittithaT bahu-gaNa-pUga-saGghAt" [7.1.160.] "atorithaT" [7.1. 161.] "SaT-kati-kati-payAt thaT" [7.1.162.] iti jJApakaisteSAM sarveSAmapi saGkhyAkAryasya siddhatvAt / nanu "pittithaT bahu-gaNa0" [7.1.160.] ityAdau vizeSAzravaNAt saGghavaipulyavAcinorapi bahugaNazabdayoH saGkhyAkAryaM syAditi cet, na-anaiyatyenApi saGkhyAbhidhAnadazAyAmetayoH saGkhyAkAryaM bhavatItyetAvanmAtrajJApanena caritArthatve sati sarvathA saGkhyAnabhidhAnadazAyAM saGkhyAkAryakalpanasya gauravaparAstatvAt / bhUryAdInAM tvaniyatasaGkhyAvAcinAM grahaNaM tu na bhavati niyatasaGkhyAvAcinAM paJcAdInAmeva loke saGkhyAzabdena prasiddhatvAt, prasiddhAprasiddhayoH prasiddhagrahaNasya nyAyyatvAt / nanvevamapi bahugaNayoriva pUgasaGghAdInAmapi saGkhyAkAryaprasaGgaH, na ca bahugaNayoH sAmAnyApekSaM jJApakaM pUgAdInAM tu pittithaT viSayameveti vAcyam, ekasUtropAttatvena samAnatayA vaiSamyasampAdane bIjAbhAvAditi cet, maivam-lakSyAnurodhena kvacit
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 757 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 sAmAnyApekSaM kvacid vizeSApekSaM jJApakamityAzrayaNAt, tadanurodhena vaiSamyasya soDhavyatvAditi vi / yadvA "vAtorikaH" [6.4.132. ] ityanena saGkhyAkaraNatvAbhAvavatAmapi prayogeSu dRzyamAnasaGkhyAkAryANAM saGkhyAkAryaM jJApyate, tena adhyardhAdInAmapi siddham / tathA ca catvAryapi saGkhyAtidezasUtrANi na vidheyAnIti bhAvaH / atrocyate- jJApakopanyAsasya garIyastvena imAM kusRSTimasahamAnaiH sUtrakAraiH sUtrANImAni sUtritAnIti paramArthaH // 42 // anuvAda H- chellA cAreya sUtro saMkhyAnA atidezasUtro che. have AnA saMbaMdhamAM pUrvapakSa ubho thAya che. pUrvapakSa :- vahu, jALa tathA 'ti aMtavALuM nAma ane atu aMtavALuM nAma saMkhyA jevuM thAya che, evuM kathana karanAra (1/1/39) tathA (1/1/40) sUtronI AvazyakatA nathI. kadAca tame ema kahezo ke jema eka vagere saMkhyA lokomAM prasiddha che, jyAre eka vagerenI jema vahu, gaLa vagere saMkhyA tarIke prasiddha nathI. kAraNa ke eka vagerenI jema niyataviSayanA bodhano temAM abhAva che. A paristhitimAM vadhu, rULa vagerenuM saMkhyApaNuM kevI rIte thaze ? ane saMkhyApaNuM nahIM thAya to saMkhyA saMbaMdhI kAryonA te te sUtromAM teonuM (vahu, gaLa vagerenuM) grahaNa kevI rIte thaI zakaze ? A pramANe kahevuM joIe nahIM. 'vaDori" (6/4/132) A sUtramAM saMkhyAvAcaka evA atu aMtavALA nAmathI ja pratyaya thAya che. Ama sUtranA sAmarthyathI atu aMtavALA nAmonuM saMkhyAvatpaNuM jaNAI ja jAta tathA bIjA badhAnuM saMkhyAvapaNuM nIcenA sUtrothI thaI jAta. ''pit- tithaT vag-La...'' (7/1/190) sUtrathI vadhu ane gaLa zabdanuM saMkhyAvatpaNuM jaNAI jAta. temaja 'atoritha" (7/1/161) sUtrathI Rtu aMtavALA nAmonuM saMkhyAvapaNuM jaNAI jAta tathA ''SaT-ti-tiSayAt thar' (7/1/162) sUtrathI 'ti aMtavALA nAmonuM saMkhyAvaNuM jaNAI ja jAta. A pramANe upara kahelA jJApakasUtrovaDe vadhu, rALa vagere tamAma zabdonuM saMkhyAvapaNuM thaI ja jAta. .. uttarapakSa :- (7/1/190) sUtramAM vahu ane gaLa zabda kevA levA ? e pramANe vizeSanuM kathana na hovAthI samUha ane vizALa arthavALA vahu ane rULa zabdamAM paNa saMkhyAvatpaNuM thaI ja jAta. mATe ame juduM sUtra banAvyuM che. pUrvapakSa :- niyataviSayavALI eka, be vagere saMkhyA lokomAM prasiddha ja hatI, aniyataviSayavALI vahu vagere saMkhyA lokomAM prasiddha na hatI. AthI (7/1/160) sUtra banAvavA dvArA tame mAtra eTaluM ja kahevA mAMgo cho ke aniyataviSayavALI vaghu vagere saMkhyA,
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-42 758 saMkhyA jevI thAya che; paraMtu badhA ja arthavALA vahu ane vALa saMkhyA jevA thAya che, evuM kahevA mATe kAMI te sUtra banAvavAmAM AvyuM nathI. tathA aniyataviSayavALA vadu ane jaLa zabdane saMkhyA jevA karyA hovAthI aniyataviSayavALA mUri vagere zabdo saMkhyA tarIke grahaNa thaI zakaze nahIM. eka, be, traNa vagere niyataviSayavALI saMkhyA tarIke lokomAM prasiddha hovAthI prasiddha evI eka, be vagere saMkhyAnuM ja grahaNa thAta temaja aniyataviSayavALI vahu, " vagerenuM saMkhyAvatupaNuM thaze. uttarapakSa:- A pramANe to aniyataviSayavALA jema vadu ane jaLa zabdamAM saMkhyAkArya thaze, ema aniyataviSayavALA pU, sA vageremAM paNa saMkhyA kAryano prasaMga Avaze. kAraNa ke (7/ 1/160) sUtramAM e cAreya zabdone eka sAthe grahaNa karyA che. pUrvapakSa :- (7/1/160) sUtrathI nara ane muLa zabda sAmAnyathI saMkhyAvAcaka thaze. jyAre pU vagere pa titharnA viSayamAM ja saMkhyA jevA thaze. uttarapakSa - eka sUtramAM cAreya zabdone eka sAthe grahaNa karyA hoya te saMjogomAM vahu ane lAkha zabda sAmAnyathI badhA ja pratyayanA viSayamAM saMkhyA jevA thaze ane pU. ane sarSa mAtra pit evA titha pratyayanA viSayamAM saMkhyA jevA thaze. AvuM viSamapaNuM mAnavuM, emAM koI kAraNapaNuM jaNAtuM nathI. pUrvapakSa:- prayogone anusaravAthI kyAMka kyAMka sAmAnyathI saMkhyAvAcakapaNuM thaze ane kyAMka kyAMka vizeSathI saMkhyAvAcakapaNuM thaze. jema ke vahutitha: tathA vahudhA vagere prayogo maLe che. AthI vidu ane mane sAmAnyathI saMkhyA jevA manAze. tathA pUtitha: prayoga maLe che; paraMtu pUTdhA prayoga maLato nathI. AthI pU ane sane titha pratyayanA viSayamAM saMkhyA jevA mAnIzuM. Ama prayogone anusaravAthI eka ja sUtramAM paNa viSamatA sahana karavA yogya che. pUrvapakSa (cAlu) :- athavA to saMkhyA saMbaMdhI atidezanA A cAreya sUtro na karyA hota to paNa cAlata. te te sUtro dvArA va6, TU, atu aMtavALA tathA hati aMtavALA vagere zabdomAM saMkhyA saMbaMdhI kArya thaI ja jAta. madhyardha vagere zabdomAM paNa e ja te te sUtro saMbaMdhI kAryo thaI ja jAta. AthI pahelA e badhAnI saMkhyA saMjJA pADavI ane pAchaLathI te te sUtro dvArA te ja zabdone nimitta tarIke grahaNa karIne saMkhyA saMbaMdhI kAryo karavA e barAbara nathI. mATe atidezanA cAreya sUtro nirarthaka che. uttarapakSa :- tamAro Akho pUrvapakSa jJApaka dvArA rajUAtane zreSTha mAne che ane tema karavA dvArA te te prayogone dhyAnamAM laIne vahu nA vageremAM saMkhyAvatupaNuM svIkAro cho. AvI tamArI
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 759 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAga-2 kharAba kuyuktione sahana nahIM karatAM evA sUtrakAravaDe A cAra sUtronI racanA karavAmAM AvI che, e pramANe paramArtha che. -: tattvaprakAzikA : haririva balibandhakarastrizaktiyuktaH pinAkapANiriva / kamalAzrayazca vidhiriva jayati zrImUlarAjanRpaH // 1 // -: tattvaprakAzikAno anuvAda : viSNue bali nAmanA rAjAne, bali nAmanA rAjAnuM rAjya jItIne tenA potAnA rAjyamAMthI ja kADhI mUkIne pAtALamAM bAMdhI rAkhyo hato. A viSNunI jema ja mUlarAja nAmanA rAjAe paNa baLavAna evA potAnA zatruone baMdhanamAM nAMkhyA hatA. zivamAM utpatti, sthiti ane saMhAra e pramANe traNa zaktio che. A zivanI jema ja mUlarAja rAjA paNa prabhutva, mantra ane utsAha svarUpa traNa zaktithI yukta che. vaLI, brahmA jema kamaLano Azraya karanArA hatAM tema mUlarAja lakSmIno Azraya karanArA che. uparokta zlokamAM zleSa alaMkAra paNa che tathA upamA alaMkAra paNa che. ahIM zlokamAM zakti svarUpa eka ja zabda che. chatAM ziva ane mUlarAjanI apekSAe judAM judAM be artho hovAthI zleSa alaMkAra che. upamA alaMkAra to spaSTa ja che. -: zabdamahArNavanyAsanuM anusaMdhAna : ( za0nyAsAnu0 ) zrImUlarAjanRpaH zrImUlarAjanAmA nRpatiH, jayati sarvotkarSeNa vartate / sa kIdRza: ? haririva viSNuriva, balibandhakaraH balinAM - balavatAM nijaripUNAm, bandhaH-parAjitya svakArAgAraniyantraNam, tatkaraNazIlaH, haripakSe bale: - balinAmno nRpateH, bandhaH-svAyattIkRtarAjyAnniSkAsya pAtAle niyantraNam, tatkaraNazIlaH / punaH kIdRza: ? pinAkapANiriva ziva iva, trizaktiyuktaH tisRbhiH zaktibhiH - prabhutva - mantrotsAha - zaktibhiryuktaH, zivapakSe tisRbhiH zavitami:-sRSTi-sthiti-saMhAra-zaktimi: sUrya-candrA-nirUpAbhiryukta:| punaH jIvRza: ? vidhiriva brahmeva, kamalAzrayaH kamalAyAH - lakSmyAH, AzrayaH-sthAnam, vidhipakSe kamalamAzrayaH AsanamutpattyAzrayazca yasya saH / atra zleSAnuprANitopamAlaGkAraH // 1 // iti kalikAlasarvajJa-zrIhemacandrasUribhagavadviracite svopajJatattvaprakAzikA - prakAze . zabdamahArNavanyAse truTitasthale tapogacchAdhipati sUrisamrAT zrIvijayane misUrIzvarapaTTAlaGkArakaviratna
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ sU0 1-1-42 760 zAstravizArada-vyAkaraNavAcaspati-zrIvijayalAvaNyasUrinirmitAnusandhAnena pUrNatAM nIte prathamAdhyAyasya prathama pAdaH samAptaH // -: nyAsasArasamuddhAra :ardhapUrvapada ityAdi-(etadupari na vyAkhyAtam) // 42 // // iti prathamaH pAdaH sampUrNaH // : nyAsasArasamuddhArano manuvAda :uparokta paMkti upara vyAkhyA karAI nathI. // dvAcatvAriMzattamam sUtram samAptam // prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH sarve jIvAH zAsanAnurAgiNaH bhavantu Rte namaskAram na tattvam
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSa noMdha
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ pala vyAkaraNAt padasiddhiH padasiddherarthanirNayo bhavati arthAt tattvajJAnam tattvajJAnAt paraM zreyaH MULTY GRAPHICS AN (022) 23973222238842221